480
BIJLAGE LX.
PASTOORS DER ROOMSCH-KATHOLJEKE KERK VAN DEN BRIEL tot 1816.
Tot 1385 ontbreken mij, tot dusver, de opgaven.
1. Nicolaas Stapel, 1385.
2. Johan Spilsz, 1407.
3. Pieter van Craken, 1427.
4. Diderik Grijs, t 1455.
5. Johan Albertsz, 1457.
6. Johan Hermans. 1517.
7. Johan de Meijer (Hardenborg), een Delvenaar 1588 van de tweede Parochie kerk.
8. Nicolaas Dammius, ) 1566. Pastoors (?), Vicarissen (?), voerden in
9. Donteclock, Reinier, \ 1566 de Hervorming in.
10. Adrianus Wilhelmi Terling, \ overgegaan tot het pro¬
testantisme.
11. Bartholdus Vincentii, I 2) vicarius ecclesiae sancte
I Catharinae Brilensis. [ In de dagen der Brielsche > Visitatie.
12. Guitiebnus Peregrini, ab Amersfordia *) vicecuratus Ecclesiae pa-
rochialis sancte Petride Maerlant.
13. Beroaldus Johannis, 4) door Lumey's soldaten
i opgehangen.
14. Adriaan Uytenhage, 1652, gestorven te Delft 6 Sept. 1652.
15. Johan van Kampen, (Laurentius (?) Kamp) 1660, vertrokken naar Hillegom.






STELLINGEN.
Ondanks hun groote gebreken, hebben de Brielsche Rederijkers de reformatie in Gereformeerden zin voorbereid.
Het rampjaar 1672 heeft het geestelijk leven in Den Briel verdiept.
De invloed van den Staat op de Kerk heeft in Den Briel bij grooten schaduwkant ook groote lichtzijden gehad.
Het doopen van kinderen uit omliggende gemeenten door Ds H. De Cock van Ulrum was een kerkrechtelijke fout.
De betoogtrant in Zondag 5 . en 6 (Heid. Catech.) is meer anselmiaansch dan schriftuurlijk.
Rechtstreeks moet het gezag der H. S. tot ons spreken door het T. S. S. als een groep van boeken ons van God



Zeiven door den H. G. gegeven. Wortel van het gezag der H. S. kan en mag alleen liggen in God, Die niet slechts in maar ook door haar spreekt. Want niet alleen realiter, maar ook formaliter is de H. S. Gods Woord.
Nauwkeurige bestudeering van Israëls geschiedenis en van de wijze, waarop in de verschillende O. T.sche geschriften over de handelingen van leiders en volk geoordeeld wordt, bewijst, hoe de Wet niet als een streng, onplooibaar stelsel moet worden opgevat, dat onder alle omstandigheden en naar den letter moet worden gevolgd.
In Zacharia 12:8 is n7n?"i^?? eene restrictie van o"17? ^3 Vergelijk s.v.p. den Hebreeuwschen tekst (Hebr. Bijbel).
In de vertaling van 2 Petri 1:21 „gedreven" is de invloed van Dordt merkbaar.
Hand. 8 : 37 wordt door Tischendorf terecht weggelaten.
De Staten overzetting is niet altijd consequent, b.v. tnprtnfi Titus 27, 1 Tim. 2\ 1 Tim. 3*.
De bewering, zoowel van Luthersche als van Roomsche



zijde uitgesproken, dat op het standpunt van Calvijns dogmatiek de Ethiek niet anders dan verwaarloosd kan worden, is door de feiten voldoende weerlegd.
De Christelijke Zedeleer kan den Staat niét ontzeggen oorlog te voeren.
De fout van Mevr. Eddy en de haren (Christian Science) is deze, dat zij, alle zonde in leugen laten opgaan.
De meening, dat het Boedhistische Nirvana de volstrekte vernietiging is, is onjuist.


















Het
KERKELIJK LEVEN der
GEREFORMEERDEN in
DEN BR1EL tot
1816
door
C VELTENAAR















INTERIEUR CATHARINAKERK te DEN BRIEL



HET KERKELIJK LEVEN DER GEREFORMEERDEN IN DEN BRIEL TOT 1816






HET KERKELIJK LEVEN DER GEREFORMEERDEN IN DEN BRIEL TOT 1816
PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING VAN DEN GRAAD VAN DOCTOR IN DE GODGELEERDHEID AAN DE RIJKS-UNIVERSITEIT TE UTRECHT, OP GEZAG VAN DEN RECTOR-MAGNIFICUS H. SNELLEN Jr, HOOGLEERAAR IN DE FACULTEIT DER GENEESKUNDE, VOLGENS BESLUIT VAN DEN SENAAT DER UNIVERSITEIT TEGEN DE BEDENKINGEN VAN DE FACULTEIT DER GODGELEERDHEID TE VERDEDIGEN OP WOENSDAG 23 JUNI 1915 DES NAMIDDAGS TE 4 UUR, DOOR
CORNELIS VELTENAAR
GEBOREN TE MAASSLUIS
A. H. KRUYT - UITGEVER - AMSTERDAM - MCMXV






AAN MIJNE OUDERS EN AAN MIJNE VROUW






Bij de voltooiing van mijn proefschrift een woord van dank aan allen — en zij zijn velen, — die mij de behulpzame hand hebben geboden. Aan den Kerkeraad der Herv. Gemeente in Den Briel, aan den Scriba van het Classicaal Bestuur, aan den Heer J. H. BEEN, GemeenteArchivaris, aan Ds. VOS van Middelstum en tal van anderen.
Ook aan de Theologische Faculteit te Utrecht en aan andere professoren, zoowel in het buitenland als hier te lande, voor de vriendelijke wijze, waarin zij mij steeds tegemoet zijn gekomen.
Maar vooral een woord van oprechten dank aan U, Prof. VAN VEEN, gij blijft mij onvergetelijk.
En bovenal aan Hem, Die mij geleid heeft tot op dezen dag, Wiens gangen onnaspeurlijk en ondoorgrondelijk zijn l






REGISTER VAN EIGENNAMEN.
Aa, van der 136 Adriaansze, Cornelis 307 Adriaensze, Cornelis 54, 73. Adriaensze, Jacob 54 Adriaensze, Lenart 54 Aegidius, Johannes 88, 91 Aelmonde, Adriaen 291 Aelmonde, Pieter van 208, 216 Aertsze (Arentsze) Cornelis 194 Albertse, Johan 8 Albertsze, Jacob 141 Alblas, Joost 205 Albrecht 7, 42 Aldegonde, Marnix 72 Alkemade, K. van 7, 100, 144,
145, 146, 176, 247, 293, 296,
298, 373 Almonde, Philippus van 3 Alva 15, 30, 32, 41, 52, 58, 64,
70, 71, 220, 321 Ambrosius, Aefken 193 Andel, van 430, 466 Andel, Hugo van den 288 Andreas 62, 82, 84, 85, 87, 88 Andreas, S. Hagius 86, 87 Andries, Neeltje 98 Anthonisse, David 47 Arents, Hendrik 23, 58 Arentsze, Cornelis (Bloemaert)
28, 123
Arentsze, Jacob (van Riele) 141, 152
Ariensze, Dymmen 18 Arensze, Gerrit 197 —, Jan 139, 167, 198 —, Lenert 197 —, Pieter 198 Arckenbout, C. L. 115 —, Maerten Jansze 337 Arkenbout, Lysbett 284 Arkenhouck, Adriaan 320 Artopé, Jacques 251 Asperen, Gysbert van 241 —, Jacomina van 241
Bannington, W. 235 Barbe, Charles 255 Barbier, Jean 254. 294, 295 Barents, Christina 26 Barlaëus, Caspar 157 Basius, Francois 343 Bassecour, de la 261, 278, 289 Bastynck 137 Baudart, Floris 343 Bax, D. 145 Beaumont 160 Becol, Adrianus 409 Beek, A. Ter 418 Beels, T. 377
Been, J. H. 2, 56, 80, 120, 270.
279, 374, 450, 451 Been, Michiel 165 Beets 26
Benezet, J. P. J. 423



Benjon, Louis 256 Benne, (bakker) 289 Benne, Maria 262 Berckhout, Joan Tedingh van 291
Bergh, Abraham van den 217
Bernard, Paul 255
Bernards, Marytje 262, 263, 264
Beroaldus 29, 179
Beudt, 466
Beugholt, Lodewijk 266 Beukelszoon, Jan 20 Bèze, Théodore de 125 Blake 236
Bockorst, Mollerus a 240 Boeckhorst Zwaantje, J. van 264 Bogaard, Hendrik 78 Bogaers 26
Bogaerts, Johannes 244 Bonnet, Daniël 271 Boon, Abr. C. 203 Bootz 83, 341 Bormans, Petrus 281 Borselen, Frank van 9 Bosch, Cornelis 239 Bosman, Huibert 303 Bossu 70, 75, 78 Bouwens, Cateleine 47, 48 Braght, van 24 Brakel, W. a 174 Brandt 75, 129, 150, 160 Brasser 291
Bregge, Francois van der 415 Breur, Cornelis de 456 Breys, Daniël Danielsze 203 Briel, Cornelis 208, 215, 291 Briei, Cornelis van den 23 Broeder, C. den 378 Brouwer, C. 456
Brouwer, Franciscus J. 350, 352, 353, 354, 355, 356, 370, 388, 405, 409, 419, 420, 421
Brouwer, Leonardus J. B. 421
Brouwenaer, Leendert 338
Brouwenaer, Josina 415
Bruin, Claes 27
Bruinhoven, de 320
Bruyne, de (notaris) 203
Bueren, van 247, 271, 286,288,367
Bueren, van Alida 412
Buitenwegh 283
Bureau, Jacques 313
Burchvliet, Cornelis 126,127, 129, 154, 155, 156, 157, 158, 160, 161. 175
Burg, Jacob van den 426, 462
Burgh, Thomas 106
Burmannus, Fr. 241, 242
Buy, Jean du 415, 446, 447, 462
Byemont, van 386
Cabeljau, S. 179 Canisius 59
Capelle, Esther van de 177 Capelle, Jos. van de 238 Capello, Christiano de 49 Carlostadius 20
Carpentarius(Carpentier)155, 162
Castendijk, Robertus 350,355,409
Cats, Henric van 17
Cecill, Thomas 106
Celcaert, Casp. 155, 161
Certon, Marianne 358
—, Sara S. 358
Charlotte (de Bourbon) 91
Chopin, Paul 269
Claassen, Maartje 285
Claes, Maritje 209



Claps, Aries Lysbrecht 18 Clement, Gerrit Boudewijn 422 Cleyn, Cornelis 69, 350,351,352,
353, 354, 356, 388, 409 Clopperburgh, Ds. 113, 178, 206,
409
Cloppenburgh, Dirk 178 Clotterboke, Casper 291 Cobmayer, Mevr. 386 Cock, Dirk 58, 61 Coelman (Koelman) 400 Coesveldt, Ds. H. van 97 Coesveldt, Willem Hendr. 115 —, Adriaen Colff 54 Colonius 240 Combe, Paul la 314 Commersteyn, A. 161, (ontvanger) 180
—, Susanna 25 Commersze, Jan 88, 90, 109 Commersz, Joh. 58 Comperat 255 Coninck, W. de 58, 159 Copius, Theoph. 242 (Sr. en Jr.) 243
Coppelstock, Jan P. 3, 95, 120,
121, 196, 205 Copper, Jacob 320 Cordelais, Jean 313 Cornelis, Maartenszon 130 Cornelisse, Arent 145 Cornelisz, Jan 285 —, Willem 53
Cornelisze, Cornelis (Macharius)
95, 96 en 186 Cornelisze, Gerrit 116 —, Lenaert 116, 221 —, Meeus 167, 168 —, Pieter 124
Cornput, H. van der 136
Corvincx, Thobias 167
Coster, Jakob Jakobsze 58, 60, 118, 119, 120
Court, Johan de 201
Couter, Lenard 170
Couwenhoven, Cornelis 194
—, W. A. van 152
Craen, Jan Jacobsze 152
Craken, Pieter van 8
Cram, Adrian 48, 49
Cramer, Johannes 243
Cret, Martinus 418
Crynsze, Claes 291
Crynsze, Willem 128, 130, 132, 133, 134, 135, 138, 139, 141, 142, 143, 144, 145, 146, 147, 148, 149, 151, 159, 171, 178, 179, 181, 187, 200, 205, 229, 310, 341, 409
Cuypers, Joseph 3
Dalen, Abraham van 195 Dalen, Dr. van 205 Dam, van 289
Damman, Nicolaas 9, 13, 60, 62, 75, 89, 90, 125, 132, 133, 136, 139, 227, 229, 409
Damman, T. 176, 227
Danckerts, 206, 238, 239
Danielsze, Aert 54
Dansers, Maritje 196
Datheen, 64, 65
Daunois, Ezechiël 172, 248
Delff, Gerrit Jansz. 182
Delo, J. Ph. 424, 425
Dibbetzius, Hendrik 179
—, Johannes, 240
Dijk, van 344



Dijm, Jan 320
Dirks, Johannes 419
Dirksz, Klaas 8
—, Nicolaas 8
Dircxze, Jacob 19
—, Joris 117
Doens, Ale Jan 18
Doesen, Leentje Jan 109
Donteclock, R. 9, 13, 60, 62, 75, 90, 91, 118, 125, 132, 133,134, 136, 205,1409 U ?Jö6|
Dormans, Joh. 302
Dorsman, Adrianus 410
—, J. 410
Dorsten, Jan van 191, 193 Dronsze, Hugo 101 Droogendijk, Klaas 303 Duin, Lysbeth van 286 Dutry, Willem Denis 272
Edmeston, Joris 145 Eeckeren, Pieter Jansze 166 Egbert, de Kleermaker 124 Egmont, Johan van 135 Elias, Gryetgen 195 Elisabeth (Koningin) 64 Ellemaet, C. de Jonge van 277 —, Jacob de Jonge van 291 Elsje 304
Emden, Meyndert van 14 Emmetgien. Lievens dr. 88 Empereur, Johannes 1' 175, 176,
178, 229, 230, 233 Ende, Caspar en Hendrik van
der 292
Engelbrechtse, Pieter Jansze 154,
166 Entens 75 Erp, Hendrik 453
Erpecu, Mevr. van 386 Estius 62, 82
Estor, Jacques Daniël 255
Faber 29 62
—, Anthonius 389, 412
Facquelis, Jan Th. 114
Faille, Abraham la 156
Feermans 292
Felles, Simon 253, 254
Ferrewaarde, Pieter van 16
Fernandez 288
Fineman, Abigaël de 252
Flamingius 29, 62
Fleurkenius, J. 177
Florianus, Jacobus 132,133,134,
135, 136, 137,149,175,177,227 Fobeleto 343, 344 Fontaine, J. P. 246,256, 357,358,
359, 360, 362, 385, 386, 404 Franciscus 131 Fransz, Bathasar 137 Fransze, Abel 154 Fraxinus, Libertus 126, 139 Frederik Hendrik 151 Fruin, R. 80, 81
Gallinaceus, G. 87 Gans, Kaerle 53 Gans, Willem 145 Geelbergen, Fr. van 163 Geesteranus, N. 128, 129, 130,
155, 159, 180 Gellickhuysen, Daniël 152 Gerardus, 107, 223 Gerbode, Gilles de 290 Gerrit, (de metselaar) 107 Gerritsze, Gerrit 165 Ghelder, Barent van 343



Giele, Willem (zie Michielsze) Gillis, de zakkendrager 118 Gysberth, 123 Gysbrechtsze, Lenert 54 Gyse, Crijn 75 Gysenburch 118 Goes, Jacob van der 152 Gomar, Dr, Francois 374 Goossen, (architect) 5 Gorkumsche Martelaren, 77 en
78 (noot) Gouwenaer, Th. J. 168 Govert, (de wever) 164 Graetan, Louis 72 Gravius, Zacharias 241 Grijs, Diederik 8 Groenevelt, Jacobus 355, 409 Guitart, 273
Gulick, Arnoldus van 418, 463
Hagelis, Johannes 243. Harech, Pierre 272 Harentvaer's, Trijn Pieter 16 Harlëus, 235 Hartigvelt, Jan C. 152 Hartwech, 237 Hasius, Adrianus 179 Heere, Lucas de 40 Heide, vrouw van der 432 Hellenbroeck, A. 395 Hemony, Fr. 318 Helse, Johan van 343 Hendrregt, Jan van 271, 313 Hendriks, Cornelis 58 Henrik, Harpent 457 Henricx, 140 Hensen, Dr. 34 Hermans, Johan 8 Hermansze, Lenart 165
Heul, D. J. van der 152 Heijden, Johannes van der 343 Heijden, Pieter van der 48 Heijdendaal, J. P. 348, 418 Heymans, Heylwig 136 Heyndricxe, Pieter- 167 Hillebarent (Hillebrant) 152 Hoeke, Abraham en Hubregt 306 Hof, Maartje van 't 437 Van Hoff, Hugo van 292 Honert, Tako Hajert van der 241 Honigh, 339 Hoogendorp Mevr. 289 Hoogerwerf, Cornelis260,261,278 Hoogwerff, van 346, 391 Hooghe, Algidius de 274, 343 Hoogwerff, Joris G. v. 152 Hooyer, 432 Hooyer, C. 228
Houcke, (v. Hoek) Daniël D. 152
Houte, van den 346
Houten, S. van 3
Huekelom, J. van 98
Hnet, Samuel Theodore 425, 427
Huet (familie) 426, 427
Huyberts, Abraham 242,245,276,
305, 435 Huyberts, Dominicus, 435.
Isabeau, F. M. B. 343
Jacobsz, Neeltje 228 Jacobsze, Cornelis 54 Jacobsze, Lenairt 203 Jacobsze, Pieter 137, 139, 143,
164, 181, 184, 222 Jacobsze, Wed. P. 207 Jacobsz, Willem 8 Jager, A. de 226



Jager, H. de 7. 10, 40, 54, 83, I 84, 85, 88, 90, 97,126,138,144, 169, 194, 198, 247, 249, 295, 299, 339, 350, 391, 392, 393, 413
J. de Jager, (Pastoor) 343 Jan de Decker 223 Jans Aeltgen 143, 194 Jans Jannetje 135, 151 Jans Lievijntje 214 Jansen (Hoofdcommies v. B, Z.) 424
Janssen, Nicolaas Poppel Jansz, Arent 14, 22, 24 Jansz, Anneke 14, 22, 23, 24 Jansz (echtpaar) 22, 45 —, Geertruy 23 Jansze, Andr. (de Jonge) 141 Jansze, Aren 167 Jansze, Claes 54 Jansze Cornelis (Luyxius) 79 Jansze, Daniël 154 Jansze, Elias 154 Jansze, Jacob 54, 75, 90, 119 Jansze, Jan 137 Jansze, Job 23, 58 Jansze, Mees 337 Jansze, Symon 54 Jeanin, Jean 384 Jeanin, Pierre 382, Cathérina 383 Job, de bakker 50 Jonckheere, Adr. 131 Jong, Jacob Samuelsze 't 275 Joost, de Snijder 117 Joris, David 25, 28, 38 Jorisz, Jan 54
Kalff 38, 39
Kampen, Johan van 342
Kapper, Jobje 378 Karei V 36, 39
Kasteele, Gerardus van de 353,
354, 355, 409, 420, 421 Kats, H. van (zie Cats) Kerckwerve, D. van 44, 60 Kerkhoven, Lijntje van 107 Keulen, van 291 Keyser, Leonardus de 50 Kluit, Cornelis 455, 456 t^mO. Kluit (Diaken) 440, 441, 442 Kluit. Jan 279, 416 Knabbenhouwer, Hendrik 312,313 —, Walter 313
Kraals, Johannes Wilhelmus 4,53, 409
Knoppert 188, 204 Koek, Johannes 418 Knipscheer 94 Knuttel, 202 Koelman, Jac. 400, 401 Koning, Jan Gijsbr. de 59, 69 Koppers, N. 343 Korpel, Cornelis 455 Korpel, Johannes 378 Korpel, Wed. 437 Kortenbosch, C. F. van 318, 319 Kortebrant, Jacob 27 Kroes (Pastoor) 341, 342 Kruyne, H 383 Kruyne (kapitein) 377 Krijgsman, Cornelis 305 Krynze (zie Cryenze)
Laar, van der 70 Labat, Bernabé de 360, 363, 364, 423
Ladage, Isaac 411 I —, Maartje 380



Laen, Jan (Heer) 101
Laging, Philips Frans 433, 434
Lambrechtsze, Lambr. 18
—, Wouter 155
Lantzel, Willem 305
Lasson, Philippus 206
Laurens, de houtzager 117
Laurillard 573
Leenmans, Petrus 281
Leentge 96, 196
Leeuwen, van Leyden 3
—, Isaak de 389
Leeuwen, Air. C. H. van 412
—, Pieter van 184
Leiden, Jan Beuk. 14, 20,21, 38
Leips, Lybe 47
Lenartsz, Jan 221
Leo 140, 141, 143, 149
Leseur, Daniël 292
Leuertsze, Jan 75
Leunis, Lysbeth 286
Lewis, J. D. 363, 423
Libon, J. A. 343
Linden, van der 444 (diaken)
—, P. van der 441
Lint, Jesajas de 25, 27
Lith. H. M. van 362, 406, 412,
445, 446, 447. 449, 450 Livius, Titus 295 Loeten, Neeltje Claas van der 204 —, Nicol. R. v. d. 152 Loncq 464, 465, 466 Loosjes 36, 43 Lorjé, Pieter 415, 416 Loti, Pierre 56
Lumey 63,69,70, 75, 77,78,81,83 Luther 14, 18, 20, 46
Maarlant, Jacob van 8
Maartense, Pieter 285 Macharius 95 Maertensze, Jan 165 —, Maarten 165 ' Maertsze, Cornelis 16 Magerus, Johannes 297 —, Petrus 294 Man, Gerrit de 16 Mantels, Maerten 183 Marchant, Claude 414 Marck, Jacob 194 Maritje 96, 107 Marcony, Lancelot de 269 Marlitt 299 Marnix 72 Maseik 76 Massys, Nic. 249 Mathol, G. 456 — W„ 456 —, S. 455
Mathysen, Jan 23, 24 Mathyssen, Jan 75 Maurits 146, 147, 150, 183 Mechelen, A. van 390 —, Symon van 16 Meeuwesteyn, Gerrit 169 Meeuwis, Rochus 69, 301 Melse, Pieter 139 Mely, Dorothé 369 Merelen, N. 343 Mercys 250
Merx, Johannes 849, 409 Merula 9, 11, 15, 25, 30, 31, 33,
34, 43 Meyer, Madeleine 289 —, Sara 289 Meyndert (v. Delft) 24 Myndert v. (Emden) 14, 24 Meynderts, Nic. (v. Blesdijk) 24



Meys, Johan Jacobse 24, 52
Michielsze, Claes 19
—, Pieter 75
—, Willem 46, 49
Miggrode 44
Minnebeek, L. J. 26
Mirell, M. de 288
Minheer, Jacob 456
Moded 44
Mol, Dirk 286
—, Dinade 432, 4?3, 434
—, (Floris de) 432, 456
Molewater 83
Moll 10
Mollerus, Joh. 291 Monet, Pierre 360 Motley 37 Moucheron, de 290 Muilman 244, 283, 287, 303,346, 370
Muller 61, 115, 190 Munting, Dirk 355, 409,420, 421, 432, 452
Naeranus, Isaacus 134 Nayer, Dierick de 42 Nicolai, Johannes 8 Niemeyer 85 Nissaeus, juffr. 450 Nolthenius, Georg 217 Nolthenius, H. 98
Oldenbarnevelt 146, 147, 152, 170
Oldenbarneveld (TulHng) 407 Olivier 255
Omal, Johan 77, 79, 81 Onversaagt, Hans 70 Onwijn, Willem 377
Oostrum, M. Antonius 239, 240 Opmeer 78, 80 Oranje 77
Ormea, Abraham 207 —. Burgemeester 290 —, Pierre 114, 207 Ouwens, Rutgerus 298
Pantechem 237 Parma 136 Pasianus, Mathias 79 Pauw, Hermanus 421, 422, 454 Pauwelsze, Jacob 183 Pavort, Jordanus 295 Payl, Raymond 112 Pelser, Elisabeth 437 Peregrini, G. 61 Perizonius, Gerardus 244, 245 Perizonius, W. Anthonius 411 Pestenake, Mees Janz. 337 Petyt, N. 119, 120 Philips, Ale 18 Philips II 36 Philips, Cornelis 53, 54 Pieck, Nicolaas 77 Pieters, Catharina 151 Pieterse, Jacob 54 —, Jan, 54, 95 Pietersze, Pieter 139, 152 Pietersze, Willem 107 (de vrouw 223)
Pielat, Phineas 252, 253, 347, 348 Pilaert 149 Pistorius 49 Pistorius, Samuel 269 Placcardus, P, 177, 179 Plancius, Petrus 251 Plokker, W. 10, 16, 17, 415 Podt, Jan Jacob 19



Pom'peranus 20
Pon, Henricus du 242
Porte 425
Postelius Jacobus 89, 90, 108 Potael 168
Prikket, Robbert 105 Proet, Adriaan van 292 Pythius 160, 217
Quacq 145 Quack 466 Quak, Hugo 437 Quekel, Jenneke 379 Quirynsz, Hugo 42
Reitenbach, G. 451, 452, 453 Reitsma 188
Reuter, Carolus 340, 344 Reygers, Claes 117 Reyser, Johannes 354 Ridderus, Franciscus 234, 335, 236, 237, 291, 409
— Jacobus 234 Rietdijk, Ary 456, 457 Rijn, van 79
De Rijk 301
Robineau 271
Rochus (de bakker) 50, 60
Rochusze, Pavwels 107, 220
Roelantsze, Arien 164, 166
Rolandus 383
Romanus, Adrianus 159
Romero 72
Romein, Jacobus 448
Roodenburg. Pieter 260
Roos, Pieter Jansz. 58
— 111
Rooy, Pieternella de 458 Rosa 344
Rossen, van 415, 416 Rousset, Jacques 271 Rouxel, Esaias 298 Rushius 103
Ruteau, Mr. 137, 139, 192, 193, 208, 209, 210, 211, 212, 213, 214
Ruyter, De 301
Ruyting, J. 208, 217
Ryckewaart, Th. 124, 126, 127,
136, 137, 141, 155, 157, 172,
175, 180 Rymeerswale, Cornelis van 16
Salm, T. van der 436 Santen, Dirk van 263 Santwyck, Nicolaas van 58 Schaik, van 436 Schalbrouck, Joh. Th. van 295 Schas, Adriaan 269 Schellen, Johannes van 354 Schild, van der 440, 442 Schipper, Anna 412 Schoonhoven, Jacobus 79 Schotel, 36, 90, 188, 314 Schoutgen, Eeuwout G., 58 —, Jan 58 Schreur, Gelein 288 Schuins, H. J. 285, 287 Schuylius, H. 179, 217, 234 Schwalm, Abraham 349, 360, 361,
362, 405, 406, 419 Scipio, Wed. 207 Sebastiaan, 58 Selius, „Capitein" 263 Seroyen, Michiel 99, 103, 104 Simons, Jacob 8 Slaats, Gerard 277 Sluis, van der 435



Sluys, van der 362 Smit, prof. 81 Snelleman, Lydia 377 Snijder, Bernard de 76 Soest, Jacob van en Wed. van 380
Soet, Jan 378 Son, Segerus van 179, 234 Sonnius, 32, 33, 34, 49 Sopingius, C. 160 Soyer, J, P. 360 Sparke, Thomas 104 Speyer, N. 269 Spilsz, Johan 8 Splinters, Anna 18 Spruit, Kornelis 318 Staal, M. van der 24, 25 Stapel, Nic. 343
Staveren, van J. S. 420, 421,
432, 465, 466 Steets, (Willem en Neeltje) 286,
287
Steil, Jacob 378 Steur, Hugo 161, 162 Stochius, Jacobus 296 Stoffel, Teunis 265 Stoof gen, Pieter Jansze 164, 166 Stuart, M. Cohen 80 Suerendonck, D. 295 Susanna, 96 Susanna, Gijsbr. 204 Swinnas, Wilhelmus 297
Taal, Cornelis 277 319 Tael, Adriaensz 226 —, Anthony 152 Taerling, Adrianus W. 62, 75 Taerling, Jan Jansz. 99,143,144, 152, 187
Taurinus, Johannes 175, 227 Teller, Ulrich 405 Teunisz, Jan (zie Thonisz) Texelius, Petrus 241, 243, 400 Teysers, Pieternella 302 Theophilus (zie Rijckewaert) Thomasze, David 149 Thonisz, Jan 223, 224 Thonisz, Corvinck 41, 42 ' Thyssen, Arnoldus 464 Thysz, 41, 42 Tiel, (kleermaker) 47 Tilman, L. 81
Timmerman, Abraham Pieters 225
—, Ary 266, 283
Tyckmaker, 149
Toict, (Dionysius du) 245
Toledo, 49
Top, Mr. 21
Toxel, Jury 288
Treslong, Willem Blois van 3,
58, 63, 69 Trippelvoet, Govert 343, 344 Tromp, 301
Tromp, Marya Harpers 4 Tromp, Pieter 343 Tuning, Jacobine Thérèse 364 Turvenbil en Tertoolen, 435
Ulft, Van 289 Uytenhage, Adriaan 342
Valckenburg, Huibrecht van 221 Valery, Valerius 149 Vechel, Leonard van 76, 77, 81
Veen, Prof. van 188, 222, 308 Veer, Cornelis 439



Veer, Franciscus 106
—, Horatio 106
Veerman, Korn. H. 304
Israels, van der Velde 285, 287
Velde, Jan van der 313
Velde, Willem Joris van der 276
Velsen, J. J. van 124, 145, 231
Velsius, G. 155
Veltenaar, Han Sybrand 379
Verberg, 464
Verdam, Jan Willemsze 134, 141 Verdam, Willem Willemsze 243 Verdelff, Marijtje 127 Verdegaal 463 Verhel, Johannes 292 Vermaat, A. 383 Vermeer, Ary 379 Vermeer, Jan 339 Vermeer, Jan 416 Vermeulen, Alida 284 Verwei, Sebastian 343, 344 Vijg, Jacoba 339 Villerius, R. 191, 208, 241, 293 Vinkenburg, Johannes 418 Vincentze, Barthout 19 Visscher, Anna Florentina 372 Vliet, Abrah. C. van 175 Vliet, P. van 399 Vlietlander, Guillaume 462 Voetius, G. 178 Volcaerts, Fr. 336, 337 Volcerus, Joh. 176, 1T7, 200, 205, Volker, P. 378 Vondel, 178
Voorne, Gerard van 17, 16, 112 Vorstius, Conrad 178 Vries, J. de 155 Vrij, Anthonie de 462 Vrij, Petrus 179, 234, 238
Waal, Adriaan van der 372
Waal, S. Lelyzée van der 445
Wagenaar, 21
Wagt, Dirk van der 378
Wayford, Nicolaes 297
Wel, Johannus Franchiscy 222
Wel, S. van der 464
Werp, Abrah. H. v. d. 207
Werve, van de 58
Westerhoudt, 436
Wever, Govert de 164
Weyland, Henricus 353, 409
Wijn, van 21
Wilgen, Aaltje van 369
Wilhelmi, Joh. 131
Willem I 91
Willem IV, 340
Willem V, 350 .
Willem I, (Koning) 442, 443, 460,
461, 471 Willem Iefgen, 167 Willem, Lodewijk 147 Willemsze Adriaen 221 —, Jan 127, 141 —, Willemsz 115 Wiltochult, Jan 378 Winter, Pieter de 238 Wit, Leendert de 374, 375 With, Cornelis Witte de 198,
199
—, Ida de 241
—, Witte Cz. de 4, 140, 108, 301 Witte, Mathijs 451 Wittewrongel, Chr. 238, 291 Woel, L. van der 444, 452 Woel (Aagje, Ariaantje en L.) de 283
Woltjer, Dr. J. 289 Wumkes, G. A. 204



Wyckhuys Jr., Cornelis 195, 208
Yomanis, 289
Yvon (de Heilige) 19
Zegeri 140 Zegers, P. 97
Zeldenrijk, Hendrik 428 Zevender, Otto van 145,147,151, 152
Zonnevijl, Pieter 338
Zwet, Cornelis van der 245, 354
Zymansze. Gillis 167
N.B. In dit Register heb ik gevolgd de schrijfwijze, die het meest voorkwam en beantwoordt aan den tekst. Voor Van den Kasteele leze men Van de Kasteele.



INHOUDSOPGAVE.
Bladz.
Een Woord vooraf.
Inleiding 1—12
EERSTE GEDEELTE. De Reformatorische
beginselen 13—66
1. Het Zuid-Eendsche Gasthuis 13—20
2. Wederdoopers 20—28
3. Angelus Merula 28—36
4. Brielsche Rederijkers 36—43
5. Invloeden van buiten 43—50
6. Oeconomische factoren 50—57
7. Na het bannissement 58—66
TWEEDE GEDEELTE. De Opkomst der Geref.
Kerk in Den Briel van 1572—1619.
Eerste Hoofdstuk : De Geref. Kerk vóór
de twisten van 1572—1613 67—122
%. De toestand in 1572 67—75
2. De Geref. Kerk en de Gorkumsche Martelaren 75—83
3. Kerkedienaren . 83—91
4. Wederdoopers 91—98
5. De Engelsche Kerk 98—106
6. Armenzorg. Leenbeurs 106—114
7. Uit het Volksleven 115—122



Bladz.
Tweede Hoofdstuk: De Geref. Kerk
tijdens de twisten van 1613—1618 . . . 123—15<f 1M
1. Het begin der troebelen 123—130
2. Willem Crynsze 130—139
3. Brielsche Slijkgeuzen. De Doleerende Kerk 139—147
4. De Classis met het oog op de Br. troebelen 147—149 Derde Hoofdstuk: De Geref. Kerk na
de twisten 150—170
1. Het optreden van Prins Maurits. Terugkomst van Crynsze ........ 150—155
2. Capita accusationum 155—163
3. De zegepraal der Contra-Remonstranten 163—170 DERDE GEDEELTE. Na de Dordsche Synode
tot de scheiding van Kerk en Staat 1620—1795 171—419 Eerste Hoofdstuk : De eenheid der Ger. Kerk van 1620—1650........ 171—233
1. Kerkedienaren 171—179
2. De Geref. Kerk en de Remonstranten . 180—187
3. De Geref. Kerk en het Schoolonderwijs 187—195
4. De Geref. Kerk en de Doopsgezinden . 195—203
5. De Geref. Kerk en de Kerkel. Discipline 203—218
6. De Geref. Kerk en de Armenzorg. . . 218—226
7. De Geref. Kerk en hare eeredienst . . 226—233 Tweede Hoofdstuk : Het kerkelijk leven «v, der Gereformeerden gedeeld 1650—1749 234—^48
1. De Geref. Kerk en hare dienaren . . . 234—246
2. De Waalsche Kerk tot 1749 . . . . . 246—256
3. De Geref. Kerk en de tucht 256—273
4. De Geref. Kerk en de Armenzorg. . . 273—289
5. De Geref. Kerk en het Onderwijs. . . 289—299
6. De Geref. Kerk en het volksleven . . 299—308
7. De Geref. Kerk en hare eeredienst . . 308—323



Bladz.
8. De Geref. Kerk en de Remonstranten . 323—333
9. De Geref. Kerk en de Doopsgezinden . 333—339
10. De Geref. Kerk en de Roomschen . . 3Sft-34 f ' * Derde Hoofdstuk: De inzinking der J Kerk tot de scheiding van Kerk en Staat
van 1750—1795 349—419
1. Kerkedienaren 349—364
2. De Geref. Kerk en de tucht 364—373
3. De Geref. Kerk en de Armenzorg. . . 373—388
4. De Geref. Kerk en het Schoolonderwijs 388—399
5. De Geref. Kerk en de geest, stroomingen ^399^-407 ^ V
6. De Geref. Kerk en hare eeredienst . . 408—415
7. De Geref. Kerk en de Remonstranten . 415—417
8. De Geref. Kerk en de Roomschen . . 417—419 VIERDE GEDEELTE. De Geref. Kerk van
Den Briel na de scheiding van Kerk en Staat
tot de reorganisatie van 1816 420—469
1. Kerkedienaren 420—42? 17
2. De Geref. Kerk en de tucht 428—435
3. De Geref. Kerk en de Armenzorg. . . 435—444
4. De Geref. Kerk en het Onderwijs. . . 444—447
5. De Geref. Kerk en de geest, stroomingen 447—455
6. De Geref. Kerk en hare eeredienst . . 455—463
7. De Geref. Kerk en de Roomschen . . 463—469 Besluit 4*0—471 '/
BIJLAGEN.
I. Naamlijst der Predikanten der Geref. Kerk
van Den Briel in. 1572—1816 .... 472—47) I *f
II. Naamlijst der Predikanten der Herv. Kerk
van Den Briel na 1816 474—475



Bladz.
m. Naamlijst der Predikanten der Chr. Geref.
en na 1892 der Geref. Kerk, .... 475
IV. Naamlijst der Predikanten der „Eglise Walonne" in Den Briel 476
V. Naamlijst der Predikanten der Remonstr.
Kerk in Den Briel 477—478
VI. Predikanten der Engelsche Kerk in Den Briel 478
VII. „Vermaners" van de Doopsgezinde Gemeente in Den Briel 479
VIII. Lijst der Luth. Pred. in Den Briel (met
Hellevoetsluis) na 1828 479
LX. Pastoors der R. Katholieke Kerk in Den
Briel 480—481
Register van Eigennamen.
Inhoudsopgave.
Stellingen.



INLEIDING
„Aan het verre Westerstrand van ons Vaderland, daar, waar lange en gevaarlijke zandbanken zich vooruitschuiven in de Noordzee, als om den vreemdeling aan te kondigen, dat hij de woonstede eener kleine natie nadert, die niets van de natuur verkreeg, maar toch zooveel op de natuur heeft veroverd met ijzeren wilskracht en volharding — verheft zich hoog boven de geel-grauwe duinen een eeuwenoude toren. De zeeloodsen, brave kampioenen op de gevaarlijke kust van ons Vaderland, kennen hem wel, dien grooten, grijzen steenklomp. Menigmaal, in nood en doodsgevaar, is op hem hun blik gevestigd geweest, en als na een langen, bangen nacht het licht van den dageraad door de nevelen speelde, zocht het oog van den zeeman het eerst naar dien toren en een glans van blijdschap vloog hem over de verweerde trekken, als hij ginder verre dien ouden vriend zag oprijzen.
0, niet alleen het oog van den zeeman heeft vragend en verlangend gestaard naar dien ouden toren. Heel het Vaderland heeft eenmaal met verrassing den blik naar
1



2
hem gewend. Want hij is een baken geweest voor heel ons volk, ja zijn licht heeft gestraald over de gansche wereld. En waar op aarde zich thans nog een hoofd of een hart bezig houdt met de wereld-omvattende historie van het kleine volkje aan de Noordzee, daar straalt plotseling door een donkeren nacht van onderdrukking een heerlijk, schitterend licht, daar richt zich met blijde verrassing het oog op den hoogen, grijzen Toren.
Ach, de wilde stormen der zee hebben gewaaid en de regenvlagen hebben tegen dien grauwen steenklomp aangeslagen, eeuwen, eeuwen lang, en eerlang zal het oude, brokkelende gebouw moeten verdwijnen voor het aangezicht der Noordzee. Want eene ruïne kan en mag hij niet worden, die toren der Watergeuzen en der Admiralen, — om de eer van het Vaderland niet." x)
Maar, eene ruïne is hij niet geworden. Op initiatief van den Heer Joh. H. Been werd er in Januari 1894 in Den Briel eene Vereeniging opgericht, die den naam van Sinte-Catharinabond verkreeg, en die zich ten doel stelde den Toren van den ondergang te redden en — ware het mogelijk — waardig te restaureeren. Een comité van zeven personen werd uit de leden gekozen, aan hetwelk de uitvoering van dit mooie doel werd toevertrouwd.
Maar inzonderheid is het te danken aan de vaardige pen van den Brielschen archivaris, die den noodkreet aanhief, dat die oude Toren niet in puin vallen mocht,
!) Éen Baken in Noodl door Joh. H. Been, Brielle, 1894, pag. 1



3
om de eer van het Vaderland, om de eer van het Protestantisme niet.
Om de eer van het Protestantsche Vaderland, neen van heel het Vaderland, mocht die hooge Toren in puin niet vallen, die daar stond als een monument voor onzen nationalen roem ter zee. Rust niet in de Kerk, die zich verheft aan zijn voet, het stoffelijk overschot van den Luitenant-Admiraal Philippus van Almonde, het stof der familie van Leeuwen van Leijden, van de zuster van Tromp, Marija Harpers Tromp, met Bastiaan Molewater gehuwd, — een Kerk, waar straks drie en halve eeuw het Woord des levens is gepredikt boven de graven van zulke en zoovele andere dooden!
Buitengewoon gunstig was dan ook het advies van den Rijksadviseur Dr. Joseph Cuijpers om zulk een Toren voor den ondergang te bewaren en met blijdschap werd de tijding vernomen, dat de toenmalige Minister van Binnenlandsche Zaken, de Heer Mr. S. van Houten aan het Gemeentebestuur van Den Briel de toezegging deed s/b deel van de onkosten der restauratie, die op ongeveer 30 duizend gulden werden beraamd, op de Staatsbegrooting te plaatsen, indien de Stad voor de ontbrekende f 12000 in stond. Die ontbrekende som werd gevonden en de restauratie, onder leiding van Cuijpers, had plaats van 1894—1901.
De Toren was gered. Zou nu de Kerk, de oud-Katholieke Kerk, de Kerk der Geuzen, der Admiralen, waar het stof van Treslong rust, waar de graftombe van Almonde oprijst, waar Coppelstock zat als lid van den eerwaarden Kerkeraad en Dubbel Wit, Witte Cor-



4
nelisz de With, wien deze ruime Kerk zoo klein was in vergelijking met het ruime sop, wien de gesteven halskraag, hem den vroegeren Doopsgezinde, in het Zondagsgewaad, knelde en kwelde, — zou deze Kerk nu toch tot puin vergaan?
Twintig jaren scheiden ons van het eerste jaar der restauratie van den Toren, die onvoltooid was gebleven tot het oogenblik, dat de Prinsenvlag hem voltooide op den gedenkwaardigen eersten April 1572, toen de wereldhistorie voor één dag dien Toren heeft aangeraakt. En in die twintig jaren hebben de Brielsche vrienden niet gerust, gesteund door de Regeering, door de Provincie, door de Synode, door vereenigingen, door particulieren, om ook de Kerk te redden en te restaureeren. De kosten tot het herstel der Kerk in haar oorspronkelijken staat werden op 65 duizend gulden begroot. Van het Rijk werd 40 duizend gevraagd en verkregen, over verschillende jaren te verdeelen.
Voor 1913 en 1914 werd er des wege weer drie duizend gulden op de begrooting geplaatst,x) de Synode gaf vijf duizend gulden in eens, eene som, die uitmuntend te stade kwam, de Stad duizend gulden, de Kerkvoogdij én particulieren vier duizend gulden,2) zoodat er nu reeds een som van vijf en zestig duizend gulden is verwerkt.
Maar welke resultaten zijn dan ook verkregen. Een
1) Van Alphen. Nieuw Kerkelijk Handboek van 1913 en 1914.
2) Mededeeling van den Kerkvoogd M. L. Veenenbos, door benlid deling van den Heer Been.



5
verslaggever van de „Nieuwe Rotterdamsche Courant," die omstreeks half Maart 1914 de Kerk bezocht, merkte niet onaardig op, dat de oud-vaderlandsche witkunst hier en in bijna al de Protestantsche Godshuizen, die in den Katholieken tijd zijn gebouwd, hoogtij heeft gevierd, maar misschien nergens heerlijker dan in de SinteCatharina Kerk van Den Briel. Dik, duimendik waren de pilaren, de bogen der kruisgewelven en de ornamenten met kalklagen bedekt. Maar in den winter van 1913—'14 en in de lente daaropvolgende heeft men eens afrekening gehouden met de kalkmanie der Gereformeerde vaderen der zeventiende, achttiende en helaas! negentiende eeuw. En voor goed! Het is alsof de Kathedraal van Den Briel is herboren!
Welk een rust! Welk een stilte, die een lofzang is. Een Gereformeerd bedehuis, zonder de veertig altaren, zonder muurschilderingen, zonder beelden, maar waar het levende Woord Gods de Gemeente onderwijst. *)
Wel moet het eene stad van beteekenis zijn geweest, die zulk een Toren, zulk een Kerk zag verrijzen. Een toren van bijna zestig meter, die slechts voor een gedeelte werd voltooid2) en die, naar hét vermoeden van den Brielschen architect, den Heer Goossen, door een „dom" zou worden gekroond, terwijl de fundamenten
!) N. R. C. 21 Maart 1914.
2) Als stichtingsjaar van den Toren wordt het jaar 1417 opgegeven, blijkens het opschrift boven den hoofdingang: „In 't jaer ons Heere MCCCCXVII, 23 Dagen in Meye, wart dese Toorn eerst gefondiert." (Den Hen Aug. 1456 stortte hij in).



6
ver buiten de kerk en de pilaren er op wijzen, dat deze Kerk grootscher was bedoeld.
Ik zou geen stad in ons vaderland weten, die meer bloeide door visscherij en handel van 1400, tot laat ik zeggen 1473, het jaar, dat de Goote begon te verzanden, of het moest Dordrecht zijn. En wat de visscherij betreft, was Den Briel verreweg de eerste.
Omstreeks 1400 werden in Den Briel 300 schepen tegelijk geteld, zoowel buizen als koopvaardijschepen. In 1421 telde deze stad het grootste aantal haringbuizen en zelfs in 1527, dus ruim een eeuw daarna, lagen in de haven 84 buizen, waarvan er veertig in de stad thuis behoorden, en wier vangst op den vischaf slag werd verkocht.
En zoo is het, nadat de décadence reeds lang was ingetreden, nog vele jaren gebleven. Dat deze stad bloeien moest, dankte zij voornamelijk aan haar gunstige ligging. Het land van Voorne was een land „doorsneden van rivieren." x)
Welk een handel! Nog in de tweede helft der 15e eeuw hadden een goede veertig scheepstimmerwerven druk werk. En nu moge dit opgegeven getal ons veel te hoog voorkomen, te meer, als men bedenkt, dat er hu in Den Briel maar ééne scheepstimmerwerf is, — ik behoef er maar aan te herinneren, dat alle schepen van Rotterdam en Delfshaven aldaar werden gekalefaterd; dat in 1396 Den Briel manschappen leverde in de tochten tegen de
1) Als rivieren, waarlangs men Den Briel kon bereiken, worden opgegeven: de Maasmond, de Kwak, de Striepe of de Strype en vooral de Goote. De Bernisse was het scheidingswater tusschen Voorne en Putten.



7
Friezen, ten einde Albrecht te ondersteunen en dat de „afgesolde kielen" der buitenlanders, wanneer zij door storm beloopen, de haven waren binnengevallen, op de helling moesten.
Want Den Briel dreef een internationalen handel. De vreemde schepen zegt van Alkemade, die Den Briel bezochten, kwamen uit allerlei landstreken. *)
Vooral kwamen er veel uit Noorwegen en de Noorsche schepen, dikwijls „Noormannekens" genoemd, voerden hout aan in den vorm van balken, masten, sparren en palen. Een groot gedeelte zal in Den Briel wel verwerkt zijn door de kuiperijen en scheepstimmerwerven. Behalve hout kwam uit Noorwegen steenen, mout, traan, huiden, zooals geiten- en kalfsvellen voor de leerlooierijen. En dat er veel Noren en Denen in Den Briel kwamen weten wij uit een leerzaam artikel van den Heer H. de Jager. 2)
Den Briel was in de Middeleeuwen, vooral in de vijftiende eeuw, een kruispunt der volkeren. Een kleine twintig talen werden hier gesproken. Het Fransch en het Engelsch, het Noorsch en het Deensch, het Spaansch en het Portugeesch, het Bretonsch en het Duitsch. De inwoner der Riviéra ontmoette den Schot; de man uit Litauen den bewoner van Scandinavië. Voor de „waar-
!) Kornelis van Alkemade. Beschrijving van de stad Briele en den Lande van Voorne. Rotterdam 1729 Dl. I p. 361.
2) Eene kerk te Brielsch-Nieuwland door de Noormannen gesticht, door H. de Jager. In het Nederl. Archief voor Kerkgeschiedenis onder redactie van H. C. Rogge en F. Pijper. Nieuwe serie, Eerste Deel. 's Gravenhage Martinus Nijhoff 1902 p. 394—397.



8
neming hunner godsdienstplichten" was de taal der Kerk, die zij toch niet begrepen, geen belemmering, — uit of thuis!
Nu is het wel jammer, dat wij omtrent de eerste Parochiekerk zoo slecht zijn ingelicht, al weten wij, dat er oorspronkelijk acht kanunniken aan deze Kerk waren verbonden. De Oudheden van Zuid-Holland en Schieland beginnen hare opgaven met 1385, wanneer Pastoor en Deken van het Kapittel was Nicolas Stapel, 1407 Johan Spilsz, 1427 Pieter van Craken, Diderik Grijs, overleden in 1455, Johan Albertse in 1457 en Johan Hermans in 1517. Als Kapelaan wordt genoemd in 1475 Jacob Simonsz en in 1510 Nicolaas Dirksz. Als kanunniken: in 1421 Johannes Nicolai, 1438 Klaas Dirksz en .... Willem Jacobsz.
De tweede Parochiekerk, aan den H. Petrus gewijd, was de Maarlandsche kerk. Maarland (Mareland, marse, palus, moerasland) was zeer oud en dagteekent reeds van 622 en daar bevond zich in 732 een Christenkerk.
Naar men zegt, woonde aldaar vermoedelijk Jacob Van Maarlant, die, omstreeks 1235 te Damme geboren, koster is geweest in het Hollandsche dorpje Maarland, thans een gedeelte van Den Briel, en die zijn naam aan die omstandigheid zou ontleenen. *)
In deze kerk was het en niet in de Sinte-Catharina-
!) Bilderdijk bezong hem als:
„den grijzen dichter uit ondichterlijken tijd, Wiens kunstelooze pen, der waarheid toegewijd, Zoetvloeiendheid van taal, met kracht en kieschheid paarde."



9
kerk, dat Angelus Merula, omstreeks 1487 en niet in 1482 geboren, zijn eerste mis bediende.
De Kerk stond, waar het Asyl en de toren, waar de Nymph verrees en werd in het begin der 19<k eeuw afgebroken. Nog altijd herinneren de Kerkstraat en het Torenstraatje aan deze Maarlandsche kerk.
Algemeen is men van gevoelen, dat deze kerk door Frank van Borselen, Heer van Voorne, zou zijn gebouwd. Ten onrechte heeft men zich door het volgende versje laten verleiden:
„Sinte Pieter Toorn, en Kerck,
Heer Franck van Borselens Werck,
Bijna vervallen, als men mocht sien,
Is weder gerepareert in het jaar MDCXVII."
„Heer Franck van Borselens Werck" zal wel hierin bestaan hebben, dat hij het initiatief genomen heeft, om het kerkgebouw, dat toen reeds in verval was, te restaureeren. Deze Maarlandsche kerk placht bediend te worden door wereldlijke priesters. Ook hebben Nicolas Dammius en Reinier Donteclock, die met de Reformatie medegingen, het pastoraat in deze kerk uitgeoefend.
Over een derde kerk, aan den H. Jacobus gewijd, en daarom Sint-Jacobuskerk genoemd, staande tegenover het tegenwoordige Postkantoor, spreek ik thans niet. Ik wensch die kerk te behandelen in het tweede deel van dit proefschrift, in verband met de godsdienstoefeningen voor het Engelsche garnizoen, toen Den Briel eene Engelsche pandstad was van 1585—1616



10
en later, toen de Waalsche Kerk er hare godsdienstoefeningen hield, van 1653 tot het begin der 19de eeuw.
Gedurende de jongste restauratie van de St. Catharina Kerk hield de Ned. Herv. Gem. 's morgens aldaar den dienst, terwijl die gemeente 's wintersavonds aldaar vergadert.
Evenmin wensch ik in deze „Inleiding*' te spreken over een vierde kerk, die reeds onderscheidene jaren, voor dat Plokker zijn vluchtig werkje schreef, in een treurigen toestand verkeerde en afgebroken werd. De grond, waarop het kerkgebouw stond, werd in een tuintje herschapen.1) Behoorde de St. Jacobskerk tot het NoordEindsche Gasthuis, deze kerk diende voor het ZuidEindsche Gasthuis, waar over ik straks in verband met het reformatorisch leven in Den Briel ga handelen.
Bovendien waren er in Den Briel nog vijf kloosters, t.w. dat van Sinte Catharina, Sinte Clara, Brigitta, van de Cellebroeders en het klooster der Brood- of Cellezusters, ook wel Broodzusterhuis of „Bethhanië" genoemd en buiten Den Briel, in het naburig Rugge nog twee: het klooster van 5/. Andries en dat van de Regulieren, gewijd aan St. Elisabeth.
Wie de Aanteekeningen op Prof. Moll's „Angelus Merula" door H. de Jager2) gelezen heeft, zal daaruit vernomen hebben „dat de groote en bescheiden Briellenaar niet alleen priester was, maar ook
*) H. de Jager. De voormalige Kerk van het Zuid-Eindsche Gasthuis te Brielle. „De Navorscher" 1879 p. 441 v. v.
2) Overgedrukt uit het Archief voor Nederl. Kerkgesch, dl. VT 's Gravenhage 1897 p. 1 v.v.



11
notaris," en dat in de stad, „die gedurende de vijftiende eeuw en reeds vroeger bloeide door koophandel, zeevaart en visscherij, maar waar aan wetenschap en kunst geen bijzondere zorg was besteed," — de wetenschap wel terdege werd beoefend. Op de Latijnsche school zijner vaderstad, die hem voorbereidde tot en in staat stelde, om het academisch onderwijs te Parijs met vrucht te volgen, heeft hij het eerste onderwijs genoten.
Ik zeg niet, dat het peil van het onderwijs in Den Briel hooger stond, dan in andere plaatsen, want het aantal analphabeten zal ook daar wel groot zijn geweest, maar dat aldaar het onderwijs, reeds dertig jaren vóór de geboorte van Merula niet werd verwaarloosd, blijkt wel uit de Brielsche keuren uit de 15e eeuw.l)
De zorg voor het onderwijs was ook hier aan de Kerk toebetrouwd, zoodat deze scholen moest oprichten en schikkingen maken' tot aankweeking en aansporing van geschikte leermeesters en tot hun onderhoud. Men belastte in de kerspels de pastoors of kapelanen en kosters met deze bezigheid. Dat onderwijs door de kerk en voor de kerk bepaalde zich meestal tot voorbereiding van koorknapen. Maar uit de visitatie van 1571 weten we, dat hier in den Lande van Voorne en Putten dit onderwijs veel te wenschen overliet. Toen de behoefte naar beter en vollediger onderwijs zich ook hier Het gevoelen, richtte men latijnsche scholen op, waarin geleerde en wel onderwezene onderwijzers den jongelieden onderrichtten
!) Zie „de Nieuwe Bijdragen voor Rechtsgel. en Wetgeving." Nieuwe Reeks. Derde Dl. 1877 p. 1—92 en p. 149—228.



12
in lezen, schrijven, rekenen, in de Latijnsche taal en in de wetenschappen.
Het kerkelijk leven der Gereformeerden in deze stad gaat onze belangstelling vragen en wel:
I van 1527—'72. De reformatorische beginselen.
II van 1572—1619. De Opkomst der Geref. Kerk.
UI van 1620—1795. De Geref. Kerk tot de Scheiding
van Kerk en Staat. IV van 1795—1816. De Geref. Kerk tot dereorganisatie
in 1816.



EERSTE DEEL. REFORMATORISCHE BEGINSELEN.
I Het ZuidEindsche Gasthuis kweekplaats der nieuwe religie.
Opkomst der Geref. Kerk. Haar eerste sporen. De Gereformeerde Kerk als Kruiskerk.
Het is om twee redenen, dat ik mijn stof verdeel in vier deelen van ongelijke lengte. Want vooreerst gaan de deelen over tijdvakken van ongelijken duur. Het eerste gedeelte sluit een tijdvak van 45 jaren, het tweede gedeelte een tijdvak van 48 jaren af, terwijl het derde deel loopt over honderd vijf en zeventig jaren en het laatste deel nog niet het vierde eener eeuw behandelt. Maar in de tweede plaats vloeien de bronnen in het eene tijdvak heel Wat rijker dan in het andere tijdvak.
Geschreven bronnen zijn er van het eerste tijdvak niet, of bijna niet In het archief der Ned. Herv. Kerk in Den Briel beginnen de notulen eerst in December 1574 en het archief van de R.-Katholieke kerk is van jongeren datum en begint met de notitie: 1566 Invoering van de z.g. Henronning door Dammius en Donteclock, een bijvoeging van lateren datum.



14
Toen de Geuzen Den Briel innamen, hebben zij blijkbaar niets gespaard, tenzij de eerste beeldenstorm — want in Den Briel zijn er feitelijk twee geweest, de algemeene in 1566 en de bijzondere in 1572 — toen reeds tabula rasa heeft gemaakt. Want ik vermoed wel, dat er stukken hebben bestaan, die verloren zijn gegaan, of vernield, want hoe konden anders de Oudheden van Zuid-Holland en Schieland hare opgaven beginnen reeds bij 1385, de pastoors, kapelaans en kanunniken noemen, met vermelding der jaren, in welke zij in dienst traden?
Maar hoe het zij, al weten wij weinig, wij weten van de reformatorische beginselen in Den Briel wel iets, in onderscheiding van andere steden zelf s betrekkelijk veel.
Ten eerste omtrent de Gasthuiskerk, behoorende bij het Zuid-Eindsche Gasthuis, Zijn wij tamelijk goed ingelicht en wij weten, hoe deze stichting sedert 1527 een kweekplaats was van de nieuwe religie en dat ze dat in 't geheim gebleven is tot de Reformatie in Gereformeerden zin.
En in de tweede plaats weten wij, dat in Den Briel de beruchte Jan van Leiden eene kleine gemeente van Wederdoopers heeft gesticht, een veertig jaren voor onzen grooten worstelstrijd met Spanje, dus omstreeks 1532.x)
De geschiedenis van Anneke Jansz, die na gehuwd te zijn met Arent Jansz, barbier en chirurgijn, door Meijndert van Emden in Den Briel is herdoopt in 1534, is van algemeene bekendheid.
Zie: Leopold von Ranke: Deutsche Geschichte im Zeitalter der Reformation UI p. 370. Leipzig 1873.



15
En ten derde zal er van Angelus Merula in Den Briel wel wat te zeggen zijn, die ook na zijn vertrek naar Heenvliet de relaties met zijn Brielsche oud-parochianen aanhield.
En wat ten vierde de Brielsche rederijkers betreft, bekend is het, hoe reformatorisch zij gezind waren en hoe hun hoofden een meer dan lijdelijke rol hebben gespeeld in den Geuzentijd en hoe zij zelfs bij den beeldenstorm op den voorgrond traden!
Terwijl ten vijfde het Bannissement van Aha ons over een en ander vrij nauwkeurig zal inlichten en de Visitatie van Brielle en het Land van Voorne van 21 Augustus — 11 Sept. 1571*) ons een blik gunt in het Kerkelijk leven van stad en lande, niet alleen wat de publieke eerbaarheid, het schoolwezen en het kloosterleven dier dagen betreft, maar ook ten opzichte van de Ketterij, die zoowel bij priesters als leeken was blijven voortleven. De Gereformeerde Kerk als „Kruiskerk" zal dan dit eerste deel besluiten.
Wel hadden zich in deze stad in de bange jaren vóór 1572, de nieuwe beginselen met hevigheid geuit2).
Het Zuid-Eindsche Gasthuis kan terecht genoemd worden „een Kweekplaats der nieuwe religie." Het was in Den Briel reeds vroeg aan het gisten. Doch niet zoo vroeg als te Dordrecht, „waar vroeger dan in andere oorden van ons Vaderland de gevoelens van Luther
1) Uitgave van wijlen Mr. F. A. L. ridder van Rappard en Mr. S. Mütter. Amsterdam 1911.
2) Van Vloten. Volksopstand tegen Spanje I p. 254. Schiedam 1872.



16
werden bekend en omhelsd," en waar in 1517 eenige monniken uit het Augustijnenklooster, met name Pieter van Ferrewaarde, Cornelis van Rijmerswale, Gerrit De Man en hun leerling Symon van Mechelen, in de biecht en van den predikstoel gevoelens leerden „nyet alleen tegens die waerachtigheyt, maer ook mede tegens 't gemeen welvaart van de stad" 1).
Maar al valt aan Dordrecht de eer te beurt de stad te zijn geweest, waar het 't eerst „lutherde," Den Briel volgde haar zeer spoedig, wantin 1527 „lutherde" het ook hier. Want wij weten, dat „Trijn Pieter Harentvaer's huysvrouw op den derden Paaschdag tegen Cornelis Maertsze ten zijnen huyze gezegd zou hebben, dat zij vrouwen wist, die gezegd zouden hebben, dat Maria, de moeder Gods niet beter zou wezen dan andere vrouwen." Het Zuid-Eindsche Gasthuis, dat terwijl ik dit nederschrijf binnen kort verdwijnen gaat en op een andere plaats in de nabijheid der Sinte Catharina wordt opgebouwd, is een der eerste plaatsen in Nederland geweest, waar de nieuwe leer werd gepredikt, „die eenmaal eene ontbinding van de eigenaardige Middeleeuwsche maatschappij zou veroorzaken."
Laten wij ons eens omtrent deze stichting en hare geschiedenis orienteeren.
W. Plokker zegt er van: „Het is een oud gebouw met een kerk, voorzien van een spitsen toren, die beide zeer bouwvallig zijn. De Kerk wordt heden tot eene
x) Dr. Schotel. Kerkelijk Dordrecht I p. 15. Dordrecht en Utrecht 1839—45. (2 dl.)



17
bergplaats van aardasch gebruikt." 1) Het gebouw werd in 1293 opgericht volgens den oorkondenbrief, „dateerende van Sinte Bartelomeusdaghe, doe men schreef MCCLXXXXJJJ." „Heer Henric van Cats, Prochypape van Westbarlant woude stichten een „Spitaal te Briel" zooals blijkt uit den brief in naam van Gerard van Voorne, burggraaf van Zeeland, met aflaat en andere bevoordeelingen voor de weldoeners van het Gasthuis binnen den Briel, uitgegeven op St. Pietersavond in de vasten, toen men schreef het jaar onzes Heeren 1326. Want dat God onzen Heere van Hemelrijke daartoe gedeputeert hevet alle degenen, die hare handen helpelijk daartoe steke." 2)
Het gebouw is sedert Plokker zijn werkje schreef, uiten inwendig vernieuwd. De vernieuwing is in het begin van de 19e eeuw begonnen. Aan het gesticht, zooals het oudtijds was, herinnert nog de steen, vroeger in den gevel geplaatst, voorstellende een Ziekenhuis of Hospitaal, waar eenige zieken of verminkte personen op baren binnengebracht worden. Dit gebouw is in den tijd van 12 jaren, tweemaal afgebrand, gelijk blijkt uit het volgende rijmpje:
„A°. 1293 bij H. van Kats gefundeert,
Daarna in 12 jaaren tweemaal door brand geraseert."
*) W. Plokker. Geschied, en Aardrijksk. Beschrijving van Voorne en Putten, p. 121. Zwijndrecht 1851.
2) J. H. Been. Een steenen getuige uit de oude tijden. N. R. C. 26 Juli 1913. (Avondblad).
2



18
Meer dan uit den stichtingsbrief blijkt uit de oorkonde
van Gerard van Voorne het eigenlijke doel van zulk
eene Middeleeuwsche stichting. Niet alleen aan de pelgrims werd een onderkomen
verschaft, maar er werd ook volstrekt niet naar gevraagd,
wie ziek of gezond waren. Zoo werden er ook arme lieden verzorgd. Dagelijks
droeg men er de mis op en „die zeven getijden der
Armen ten trooste." Het was in de jaren 1527 en 28, dat zich verschillende
Ueden moesten verantwoorden over allerlei wonderÜjke dwalingen. In het „Correctieboeck der stede van den
Briele," begonnen in 1478, is sprake van een zekeren
Lambrecht Lambrechtsze, die zich bezwaard gevoelde om te bidden voor de zielen in het vagevuur. Daar waren Ale Jan Doens, Arien Lijsbert Claps, Ale Philips, Anna Splinters, die in het geheim van den pastoor in het Gasthuis allerlei malle predicaties hadden aangehoord, maar berouw toonden. Maar met berouw kwam men er niet af. Er werd gevangenisstraf opgelegd, die men in zijn eigen huis moest doorbrengen. Alleen Zondags en op Heilige dagen mocht men er uit, maar niet anders dan om tweemalen ter kerk te gaan en daar enboven moest men boete betalen, b.v.: de mandenmakerszoon moest twintig duizend steenen a elf schelling de duizend geven en een ander weer zes duizend steenen. De ketterij was dus profijtelijk.
En als iemand niet herroepen wilde, zooals Dymmen Ariensze, de biervoerder, die beschuldigd was in verboden boeken te hebben gelezen van Maarten Luther,



19
dan werd men uit de stad en den lande van Voorne gebannen, terwijl een derde deel zijner goederen verbeurd werd verklaard. En zoo is het Lutheranisme in Den Briel gepredikt en geen vonnissen *) hebben den reformatorischen stroom, die nu eens sneller, dan weer langzamer liep, kunnen stremmen of afdammen.
De eerste pastoor, van wien het „Memoriaelbouck" spreekt, is de Heer Claes Michielsze, door Oud- en Nieuw-Gerecht van Den Briel den 16den Aug. 1544 aangesteld. Daarna kwamen Jacob Dircxe, opgevolgd door Jan Jacobsze Podt en Barthout Vincensze Annoque. In een der Doopregisters 2) van de Groote Kerk wordt vermeld, dat den 7den Aug. 1594 een kind werd gedoopt van Bartholt Vincentsze en Dirkje Huygedr. En uit de rekening dierzelfde kerk, expireerende 31**en Oct. 1610, blijkt, dat den 9den Jan. 1610 begraven werd Barthout Annoque. Hebben wij aan denzelfden persoon te denken, dien ik het laatst als den pastoor van de Gasthuiskerk vermeldde, dan zou Heer Barthout Vincentze Annoque zijn overgegaan tot de „nyeuwe religie".
Volgens de visitatie van 29 Aug. 1571 was hij vicarius van de Catharinakerk bij het altaar van den H. Yvon
!) H. de Jager. In „De Navorscher" 1879, „De voormalige kerk van het Zuid-Eindsche Gasthuis, in 1528 eene kweekplaats der nieuwe religie," p. 441. v. v.
2) De Doopregisters zijn onder het régime van Napoleon uit het kerkelijk archief gelicht en naar het Stadhuis verhuisd.
— De Doop- en Trouwregisters uit de dagen van den strijd tusschen de Remonstranten en Contra-Remonstranten zijn met de KerkeraadsActa der Geref. Kerk uit dien tijd, echter spoorloos verdwenen, (v.g.1. „De Navorscher" 1895 p. 530).



20
2. Wederdoopers.
en toen omstreeks 32 jaren oud.x) Hij moet dus in 1539 of daaromtrent zijn geboren; waar? — De weet het niet. Ook zijn wij omtrent zijn vorig leven onbekend gebleven.
Men strafte de ketters in 1527 en volgende jaren door huisarrest in hun eigen woning, zeer practisch, ook finantiëel voordeelig door boeten, b.v. steenen te laten koopen, wanneer men die noodig had, en een enkele maal met verbanning en met confiscatie hunner goederen. Buitengewoon zwaar hadden zij het dus niet Maar dat zou anders worden. Vooral toen Jan Beukelszoon van Leiden optrad, die ook in Den Briel eene kleine gemeente van Wederdoopers had gesticht van tien a twaalf personen.
Scherper maatregelen werden door de Regeering genomen tegen de Wederdoopers. In 1524 werd van keizerswege voor de eerste maal te Dordrecht afgelezen: „de boeken van Maarten Luther en deszelfs aanhang te verbranden en geen nieuwe boeken te prenten, dan bij toelating en daartoe macht hebbende." De Regeering liet het bij die afkondiging en gaf ook geen gevolg aan die van 16 Nov. 1529: „dat allen, die eenige boeken van Luther, Pomeranus, Carlostadius onder zich mochten hebben, of in derzelver dwalingen, dolingen, leeringen misleid waren en vervallen, afstand doen, wederroepen, zich openbaren en de boeken te voorschijn
J) De visitatie van 29 Aug. 1571, editie Rappard en Muller p.p. 283 en 284 * bracht aan het licht, dat Heer Bartholdus Vincentü 32 jaar of daaromtrent oud was. Habet adhuc in xenodochio Meridionali duas missas quas ex commissione rectorum eiusdem facit. In xenodochio dicit tabulas tempore turbulento fuisse dejectas et nunc restitutas, sed altaria non prophanata et lectum ruinosum.



21
brengen moesten tusschen den 16 en 25 November, dat zij dan vrijgesproken, van de misdaad ontslagen en quitte zouden zijn; maar anders vervallen; — dat, die men ten tweede male achterhaalde, gerecht zouden worden met den vure en de eerste reis de mans met den zwaarde en de vrouwen met den puthe [met den puthe = levend begraven] en de hoofden op staken."
Maar in weerwil van die strenge placcaten kwamen er vele herdoopers de stad (Dordt) in, die eenige burgers tot hunne gevoelens overhaalden en herdoopten. In 1534 werden aldaar drie herdoopers overgeleverd, die, „na meermalen scherp geëxamineerd te zijn, om hunne hoofden en medehelpers te kennen, eindelijk 's daechs nae Si Pietersdach ad Cathedram, door Mr. Top, scherprechter der stad, met den zwaarde werden geëxecuteerd, waarvoor hij met drie schellingen vlaamsch werd beloond." x)
Vooral in de twee achtereenvolgende jaren 1535 en '36 trad dan ook de Regeering scherp tegen de Wederdoopers op. En geen wonder. Zelfs vóór het overgaan van Munster verwekten de Herdoopers in Holland, met name te Amsterdam, „verscheidene opschuddingen." ^ Op het bericht van Wagenaar hieromtrent teekent Van Wijn, de Brielsche stadssecretaris, het volgende aan: „Een gedeelte van hen had het ook op de zeeplaatsen gemunt. Immers, hoezeer mij dit niet heugt, dit elders ontmoet te hebben, blijkt het echter uit ééne
l) Schotel I p. 23, 24 en 25.
-) Wagenaar, Vaderlandsche Historie Ve Deel p. 87 en 88.



22
plaats, door mij voorheen aangeteekend uit de Reekening der Thésaurie van den Briele, loopende van den eersten van Wijnmaand des jaars 1534 tot den laatsten van Herfstmaand 1535 en dus luidende : „Alzoe de Stede gewaerscouwet is geweest bij den Hove van Holland, van dat de Haerdoopers ende deghene die voor Munster geleghen hebben in meeninghe waren, ten hadde, deur de hulpe van God almachtich, anders verkeert te arriveren ende om te slaen anderselver Stede of Goedereede, om henheden aldaer te berghen en tonthouden, soe hebben die van den Gerechte, tot bewaernisse ende toegesicht van deselve Stede, geordonneert voor elcke Poorte zekere daechwaeckers, die reguard zouden nemen op deghenen, die binnen derselver Stede passeerden, van waer dat die quamen, ende ooc waerwerts dat sy heen wilden." 1).
En dat het in dien tijd niet ontbrak aan personen, die uit de Roomsch-Kath. Kerk tot de Wederdoopers overgingen, weten wij uit de geschiedenis van het echtpaar Jansz. Ook na 1572, toen de Gereformeerde Kerk de gevestigde en van Overheidswege beschermde Kerk was tot 1795, had de kerkeraad — de notulen staan er vol van, — zelfs diep in de 17e eeuw nog genoeg met de Herdoopers te stellen. Later kom ik er op terug. Wel zijn wij spaarzaamlijk ingelicht omtrent de gemeente, die Jan van Leiden in Den Briel had gevestigd, een kleinen kring van 12 a 15 personen, wel weten wij de plaats niet, waar zij vergaderden, —
J) Mededeeling van den Heer J. H. Been.



23
eene boerenhofstede in de nabijheid der stad ? — maar zooveel weten wij toch, dat de chirurgijn en barbier Jansz, die met zijne moeder en zuster Geertruy in Den Briel woonde, hunne richting was toegedaan, natuurlijk reeds lang voordat hij met Anneke was gedoopt.
En dat, na het vertrek en het overlijden in den vreemde van den man en de terechtstelling van de vrouw in '39 (in Januari), de Doopsgezinden ook in Den Briel bleven voortleven, blijkt uit de Resolutieboeken der Vlaamsen Doopsgez. Gemeente van Den Briel van 1635—1647, van 1648—70, van 71—1700 en uit de Resolutieboeken der Waterlandsche Gemeente van 1669—1684 en van 1684—1700. De Doopsgezinden vormden zelfs twee gemeenten, die in twee kleine kerkgebouwen vergaderden. Zelfs heeft de Brielsche gemeente vóór de Reformatie van 1572 de eer twee martelaren te noemen, nl. de scheepstimmerman Hendrik Arents uit Den Briel, te Rotterdam geëxecuteerd in 1568*) en Job Janze in hetzelfde jaar. ^
Men deelt zelfs mede, dat onder de twaalf apostelen, die Jan Mathysen, een bakker uit Haarlem ordende, Cornelis van den Briel geenszins de geringste plaats bekleedde. 3)
Maar van de genoemden is Anneke Jansz wel de meest bekendè.
!) T. J. van Braght Martelaarsspiegel II 383. (Het Bloedig Tooneel enz. Amsterdam 1686).
2) Bibl. Ref. Neerl. VU 542 ('s-Gravenhage 1910).
8) J. J. Westerbeek van Eerten. Tafereelen uit de Vaderl. Kerkgeschied. der 16e eeuw van 1551—1568 in het „Tijdschrift voor Geref. Theol." 1904 p. 181.



24
Onlangs verscheen als bijblad van het geïllustreerde weekblad „Woord en Beeld" een zeer populaire schets van deze martelares.x) En al zal de geschiedschrijver historie van fictie moeten schiften, toch is het een verblijdend teeken des tijds, dat deze mooie vrouw, deze heldenfiguur vóór het voetlicht wordt gebracht en dat de locale toestanden zoo juist en nauwkeurig zijn geteekend.
Natuurlijk heeft de schrijver, de Heer Af. Van der Staal in de allereerste plaats geput uit Van Braght. Omstreeks 1534, maar dan in het laatst, November, gingen Arent Jansz en Anneke die na den dood van haar vader, met den chirurgijn was gehuwd, — een huwelijk uit verwantschap van zielen —, uit de Roomsch-Katholieke Kerk tot de Wederdoopers over. Zij werden gedoopt2) door Meyndert van Èmden, die meer bekend is als Meynderdt van Delft, een der twaalf apostelen door Mathysen verkozen, en dien wij niet mogen verwarren met Nicol. Meynderts van Blesdijk.3)
*) In boekformaat verschenen Anneken Jansz door M. van der Staal. Rotterdam 1914.
2) Bibl. Ref. Neerl. II ('s-Gravenhage 1914) Men leze vooral de bl. 12, 22, 26, 29 en 70 van de noot.
s) Vergel. de mededeeling van Ds. K. Vos in het „Nederl. Archief v. Kerkgesch." Vos zegt, dat ze bekende 24 Dec. 1538 omtrent vier jaar geleden te zijn gedoopt door Meijnderts „die men seijdt een vreyer te wesen."
Deze geleerde wijst er op, dat Nic. Meijnderts van Blesdijk na Brandt telkens met Meijndert van Emden wordt verward. Blesdijk was de schoonzoon van David Joris. Nieuwe Serie Elfde Deel, Aflevering 2. 1914 p. 164—166.



25
Om aan de heerschende vervolging te ontkomen, week het echtpaar naar Engeland uit. Of in die vlucht de oud-pastoor van Den Briel Merula de hand heeft gehad, of hij de vaste goederen der vrouw vóór haar vertrek heeft gekocht, of hij zelfs bij het vertrek gebeden heeft en in Engeland met de begaafde vrouw in briefwisseling heeft gestaan, — ik weet het niet. Zeker is het dat Merula Anneke heeft gekend, en dat het echtpaar de goederen vrij voordeelig van de hand heeft gedaan, zoodat het gezin in den vreemde onbekrompen kon leven. Toen zij huwde was de vrouw, eene dochter van een aanzienlijk koopman in Den Briel, een weeze omstreeks 24 of 25 jaren.
Haar vader woonde in de Coppaenstraat of volgens een andere en betere lezing in de Cappoenstraat, een winkelstraat bij de markt.
In den vreemde schijnt de man spoedig te zijn overleden aan zijne kwaal, waarmede hij het vaderland verhet, — de tering, — en de jonge weduwe keerde met een zeer jong kind van vijftien maanden, Jesajas de Lint genaamd, naar het vaderland terug. In eene andere lezing vond de Heer v. der Staal, dat de weduwe spoedig zou zijn hertrouwd en dat dit kind uit het tweede huwelijk zou zijn geboren, Ik houd dit echter beslist voor onwaar. Het kind heette Jesajas de Lint naar den vader van de moeder, wier eigenlijke naam Anneke Jesajas was.
In het laatst van 1538, toen zij van Engeland over Vlissingen naar Delft reisde, waar niet alleen Meijnderdt, maar ook David Joris woonde, dien zij persoonlijk



26
wilde spreken naar aanleiding van de „lasterlijke" geruchten, die van hem gingen, werd zij, toen zij in den wagen van IJselmonde naar Rotterdam reed en met haar vriendin, een zekere Christina,l) een geestelijk lied ter opbeuring had gezongen, bij het gerecht te Rotterdam aangeklaagd.
De aanklacht door een tot nog toe onbekenden reisgenoot, die het verboden lied had opgemerkt, bij den Rotterdamschen Baljuw Laurens Jacobsz Mmnebeek ingediend, miste hare uitwerking niet.' Op den 24sten December van het genoemde jaar werd zij gehoord en op hare bekentenis, 4 jaar geleden in Den Briel te zijn herdoopt, veroordeeld om te worden geëxecuteerd aan den lijve. Dientengevolge moest zij den 23*ten Januari en (niet den 28 Jan. 1539) uit de gevangenis „te scheep worden geleid" binnen den eersten boom buiten de Delftsche Poort, om aldaar te worden verdronken.
Dr. A. de Jager heeft in eene Bijdrage getiteld: „Bogaers Pleegkind" de aandacht van het Nederlandsche pubhek op deze cordate, door en door Hollandsche vrouw en moeder gevestigd. 2) Na te hebben gewezen op het ongelijk, dat Beets het vers van Bogaers aandeed, door het in een overzicht van 's Dichters poëtischen arbeid alleen als in het voorbijgaan te vermelden „onder de
1) Zij heette Christina Michiels Barents, eene weduwe van omstreeks 50 jaren. Zij bekende, omstreeks vier jaren geleden met haar man Meester Matthijs van der Donk, chirurgijn en medicijnmeester te Leuven te zijn herdoopt door Jannes van Maestrigt. Na den dood van haar man was zij naar Vlissingen gevlucht.
2) Bijdrage van Dr. A. de Jager getiteld „Bogaers Pleegkind" Tijdspiegel 1877 II 145.



27
proeve van de gaven voor een aandoenlijke vertelling," geeft hij eene analyse van het vers en wijst op een gedicht van Claas Bruin, die „een Kleefsche en Zuid-Hollandsche Arkadia of Dagverhaal van twee Reizen in en omtrent die gewesten gedaan," ook Rotterdam bezocht en naar aanleiding van dat bezoek ook Anneke Jansz bezong. Hij vermeldt, dat ook de Rotterdammer Jacob Kortebrant ruim een halve eeuw later in zijn „Tweede Eeuwgetijde der Rotterdamsche Vrijheit" van „twee herdoopte vrouwen Christijne en Anneke Jans," zong en acht zich niet geroepen tusschen de dichterlijke verdiensten van Bruin en Kortebrant te beslissen." *)
De geschiedenis is overbekend, al is zij van sage omweven. Maar van mindere bekendheid is, dat de aangenomen zoon van den bakker niet alleen diens dochter trouwde, en daardoor eigenaar van de groote brouwerij „Het Anker" werd, maar dat bij Jesajas of Ezajas Arentsze (naar den vader) de Lint, in 1575 verkozen werd tot Vroedschap, in 1578 tot Schepen en in 1580 en 1589 tot Burgemeester van Rotterdam. Bovendien werd bij benoemd in 1586 tot Ontvanger van die Stad en haar ressort en in 15% tot extra-ordinair Thesaurier. Op zeer hoogen leeftijd is hij aldaar overleden.
!) Vreemd komt het mij voor, dat Dr. de Jager zoo hoog loopt met het versje van Bogaers. Volgens de historie was de vrouw van den bakker, die zelve met een talrijk kroost was gezegend, met het thuisgebrachte kind lang niet ingenomen; — volgens Bogaers: „Dat 's wel, mijn Wouter, wèlgedaan, 'k Heb u nog eens zoo lief er om," — hoe echt in den trant van Tollens.



28
3. Angelus Merula.
Anneke Jansz heeft een tweetal geschriften nagelaten, die beide in druk zijn verschenen. Het eerste geschrift is een uitgebreide zendbrief in 1538 aan den beruchten David Joris van Delft geschreven. Het tweede bestaat uit een Testament aan haar zoon, den 23 Jan. 1539 overgeleverd „als sy haer bereidde te sterven voor den Naam en het Getuigenisse Jesu en nam daermede oorlof aan haren Sone tot Rotterdam." *) Beide geschriften verraden den innigen godsdienstigen toon der Doopsgezinden, zoo vast beraden en toch zoo mystiek, van een der slachtschapen van Jezus, die brachten „het offer des Heeren." 2)
Ik sprak daar straks de veronderstelling uit, dat Angelus Merula Anneke en haar vader heeft gekend en door zijn optreden in Den Briel en zijne relaties met zijne oud-parochianen de Reformatie aldaar heeft voorbereid.
Evenals elders zijn er dan ook in Den Briel drie stroomingen op te merken: de algemeen reformatorische, toen het ook in Den Briel „lutherde", — denk aan het Zuid-Eindsche Gasthuis — de Anabaptistische en de erasmiaansch-humanistische van Merula,
Waarin deze drie richtingen verschilden, hierin kwamen zij toch overeen, dat zij geen vrede vonden in de
*) Bijzonderheden betreffende de Mennonieten te Brielle. „De Navorscher" 1894 p. 101—123. Vergelijk hiermede de „Maatregelen door de stad Brielle in 1535 en 1536 genomen tegen de Herdoopers." „De Navorscher" 1882 p. 353—356.
2) De brief, dien zij in de gevangenis aan David Joris schreef, is volgens Bibl. Ref. Neerl. II 70 (noot) valsch.



29
hiërarchische inrichting der moederkerk en dat zij de dwalingen, die waren ingeslopen, bestreden. En al bleef de laatste richting in de kerk, om de kerk in de kerk te hervormen en al traden de beide eerstgenoemde richtingen uit de moederkerk, de afkeer van de scherpe vervolgingen was even groot.
En vooral groot was het aantal priesters, die tegen Rome in stil en lijdelijk verzet kwamen. De geloof, dat er wel eens te weinig mee gerekend wordt, hoeveel de Reformatie in Gereformeerden zin aan de priesters dankt. En het waren juist de hoogststaanden onder hen, de ontwikkelden, de mannen van de stille pastories, die tijd hadden veel te lezen, over de Hervorming en wat tegen haar werd geschreven, de geleerdsten en aanzienlijksten, de onafhankelijksten in opvattingen en ook, laat ik het maar zeggen, de finantiëel-sterksten, die zich een onafhankelijk, een objectief oordeel vormden. De mannen, die vóór 1550 in Gelderland de nieuwe leer verkondigden, waren meest priesters. Zelfs groeide 't getal van zulke in het oog der Roomsche hiërarchie gevaarlijke priesters dermate aan, dat het in het Sticht in 1554 noodig werd geoordeeld, om kettersche priesters vanwege den Keizer terecht te stellen. En al bleven de terechtstellingen in Den Briel en den Lande van Voorne achterwege, de Visitatie van 1571 bracht aan het hcht, dat Flamingius, Beroaldus en Faber met ketterij waren besmet, al hielden zij de vigiliën „catholico tarnen more".x) In Rugge was de vice-curatus ver-
!) p. 245.



30
dacht van ketterij, in Helvoet de pastoor1), te Zwartewaal, een dorp, dat sedert vele jaren „besmet was door de ketterij der Anabaptisten en waar vele conventikelen des nachts werden gehouden", de vice-curatus 2)
En in het Brielsche land werden sommige geestelijken verdacht, kettersche vergaderingen bij te wonen. Ketterij wasi in het land van Den Briel denkelijk vrij wat meer, dan de Visitatoren er van vernamen. Trouwens eene visitatie, ondernomen ten tijde van Aha, gedeeltelijk zelfs onder persoonlijke bemoeiing van den IJzeren Hertog, was zeker niet het meest geschikte werktuig, om de ketters in hunne schuilplaats te betrappen. En vreemd was het niet, dat de ketters, die niet hadden kunnen uitwijken, zich bij voorkeur schuil hielden en hunne godsdienstige behoeften bevredigden in het geheim, zonder de vaak uittartende luidruchtigheid van de Calvinisten in 1566.
En nu was Merula, wiens eigenlijke naam Engel Willemsze de Merle'was, de Brielsche kanunnik en notaris, zulk een hoogstaand, geleerd en aanzienlijk man. Een man met een ruim hart en een breeden blik. En zeer milddadig, het Merula-Weeshuis is daarvan het bewijs. Door het bestudeeren van de kerkvaders, van de reformatorische geschriften, van de geschriften der Wederdoopers, van hunne bestrijders, door de gastvrijheid aan Katholieken en met-Katholieken, zelfs aan vervolgden verleend, maar vooral, door't onderzoek van den Bijbel, werd bij meer en meer voor de Hervorming
» p. 249. 2) p. 259.



31
gewonnen.x) Merula leerde, dat de mensch alleen behoort te gelooven, wat Gods Woord voorschrijft. De uitspraken der kerk, gegrond op overleveringen, golden voor hem niet. Elke instelling in strijd met de Schrift, behoorde volgens hem te worden afgeschaft. De kerk, die haar geloof en wandel niet aan de Schrift ontleende, was „geen kerk van Christus."
Christus is de eenige Zaligmaker, daarom betaamt het niet, de heiligen aan te roepen. Doop en Avondmaal zijn de beide sacramenten. De leer der transsubstantiatie werd als onschriftuurlijk verworpen. De kerkelijke aflaten cn absolutie zijn tégen het Evangelie. De kerk is zichtbaar en ontzichtbaar. Hij kent drieërlei priesterschap, het Joodsche, dat is voorbijgegaan; het wereldsche, n.1. het Roomsche, dat niets voor God is en het geestelijke, waartoe alle christenen worden gerekend.
In zijn opvatting van de kerkregeering was hij Zwingliaansch, al is het met zekerheid niet uit te maken, of hij de geschriften van dezen Hervormer gelezen heeft ^ Toch schijnt het alsof deze uitspraken, die hij ruim 20 jaren te Heenvliet had verkondigd, tot de machthebbers niet waren doorgedrongen, want hij verkreeg de mededeeling, dat hij zou gekozen worden, als Afgevaardigde der kerk van Nederland voor het Concilie van Trente,
1) Over Merula kan men raadplegen: W. MoB, Angelus Merula Amst. 1851 en De Verantwoording van Angelus Merula uitgegeven door Dr. I. M. J. Hoog. Leiden 1897.
*) Westerbeek van Eerten. Tafereelen uit de Vaderlandsche Kerkgeschiedenis der 16e eeuw, Vle Artikel: Merula p. 62, 63, 64. „Tijdschrift voor Geref. Theol." 1904.



32
dat immers Rome reformeeren en de Hervorming tegenwerken zou. Eerst werd hij door krankte teruggehouden en weldra werd uit vrees voor oorlog, het te houden Concilie verdaagd. In hetzelfde jaar 1552 brak de vervolging uit over den reeds 65-jarigen dienstknecht des Heeren. Door den Inquisiteur Sonnius werd hij in zijn studeerkamer overvallen, toen hij zich voorbereidde voor eene preek over den Goeden Herder. Dat deze prediking èn in Den Briel èn te Heenvliet vruchten gedragen heeft en dat dit erasmiaansch-zwingliaansch optreden van den beminden prediker aanleiding gegeven heeft om de consequenties te trekken door het niet-gestudeerde volk, blijkt wel uit het groot aantal bannelingen uit Den Briel en Heenvliet, wien het Bannissement van Aha trof.
Wie de „Sententiën en Indagingen van den Hertog van Alba," enz.1) gelezen heeft en het aantal vonnissen daar in vermeld, zal zich over het hoog percentage der vonnissen in den Lande van Voorne, uit Den Briel en Heenvliet verwonderen, niet minder dan 83 personen „voortvluchtich uyten Briele en Heenvliet."
Maar nog grooter zal zijne verwondering zijn, als hij in de Visitatie van 1571 leest, dat er nog zoo veel ketters rondliepen, zelfs onder de priesters, daar hij toch in den waan moest verkeeren, dat in deze streek, waar de vervolging vreeselijk had gewoed en waar de ijzeren vuist van Alva zoo zwaar was neergekomen, de ketterij met wortel en tak zou zijn uitgeroeid. Natuurlijk zullen
Naar het oorspronkelijk Handschrift van Jacob Marcus Te Arar terdam 1735.



33
wel vele factoren daartoe hebben meegewerkt. Voor Den Briel de belangrijke handel met Frankfort en met Scandinavië, dan het optreden der Wederdoopers, de rederijkers, en het visschersvolk, dat van geen keurslijf weten wilde, waar het vertrouwd was met de breede, vrije zee. Voorts de malaise, die er toen in Den Briel begon te komen en daarnevens de onstuimige kracht der Geuzenpredikanten, die een leer predikten, hebbende de belofte des toekomenden en des tegenwoordigen levens. Maar voor Heenvliet? Zou de latente kracht van den prediker en „zielzorger," die de gemeente meer dan 20 jaren diende, zich niet hebben geopenbaard in het opkomend geslacht, dat de consequenties trok en aandorst?
Het heeft mij wel eens verwonderd, dat men Merula zoo lang ongemoeid heeft gelaten, dat men er zelfs over dacht, hem de vereerende opdracht te verleenen naar het Concilie van Trente te gaan, en dat er van zijn prediking zoo weinig was uitgelekt, tenzij ik het moet toeschrijven aan eene persoonlijkheid, die zich niet naar den voorgrond drong en misschien nog meer aan de vergeten dorpspastorie, die hij bewoonde.
Want het waren geen kleine afwijkingen, waarvan de Inquisiteur Sonnius hem beschuldigde, die een onderzoek naar de veranderingen in het misboek had ingesteld. Uit getuigenissen zijner toehoorders opgesteld, stelde hij een reeks van beschuldigingen op, waaruit blijken moest, dat de Heenvlietsche pastoor gedurende die lange reeks van jaren zou geleerd hebben:
dat men de heiligen niet moest aanbidden, die onze middelaars bij God niet kunnen zijn;
3



34
dat men de beelden niet moet vereeren of versieren of waskaarsen ontsteken;
dat geloften en bedevaarten nietigheden en beuzelingen zijn;
dat hij het offeren van vreemdelingen in de Kerk te Heenvliet had verboden en de ommegangen;
dat hij sedert lang het lof der lieve Vrouwe Salve Regina had geweigerd te zingen;
dat hij de verdienstelijkheid der goede werken loochende;
dat de voldoening niet was het derde deel der boetvaardigheid ;
dat het beter was tien missen dan eene preek te verzuimen;
dat men niet moet gelooven, dan hetgeen in Gods Woord is vervat;
dat geen beloften buiten de H. Schrift verbindend zijn;
dat men de monniken-orde niet moet achten;
dat God alleen den geest en het hart in den godsdienst vordert;
dat hij velen met brieven vermaand had, om alle menschelijke leeringen te verwerpen en
dat hij geleerd had, dat geen menschelijke voorSchriften of overleveringen iets konden gelden, welke in de H. Schrift niet gevonden werden.
Toen Merula op deze beschuldigingen zoodanig antwoordde, dat zijne beschuldigers hem niet konden vatten, begeerde Sonnius zijne eigenhandig geschreven predikaties, welke hij dan ook overgaf.
De geschiedenis van zijn leven ligt onder ieders bereik



35
en schijnt een dankbaar onderwerp te zijn.x) Toch zal zijn toekomstige biograaf, — want Merula is eene academische dissertatie waardig, — rekening moeten houden met het hoor en wederhoor en inzonderheid met het verdienstelijk opstel van Dr. Hensen in „De Katholiek" van 1897, die de lezing van de niet slechts 17, maar van de 67 te herroepen artikelen met zachte stem van den voorlezer, — zacht, omdat de martelaar zoo hardhoorend was, — voor eene Protestantsche legende verklaart. Maar wat onherroepelijk vaststaat is, dat hij den 15eQ Maart 1552, toen de leden van de Oude en Nieuwe Wet op het Stadhuis aanwezig waren, eene groote schenking deed. In den loop der jaren had hij zes huisjes laten bouwen, gelegen in de onmiddellijke nabijheid van twee kloosters, het St. Catharina- en het Brigitta klooster. Die huisjes had hij laten inrichten, om als woning te dienen voor arme en ongelukkige menschen en omdat die aan eene woning alleen niet veel hadden, stond hij hun ook een deel van de opbrengst zijner landerijen af. Ook had hij het zeer groote huis met den boomgaard, dat zijn eigendom was en in de onmiddellijke nabijheid stond, laten inrichten voor een toevluchtsoord en wel voor weezen, wier bloedverwanten niet voor hen konden zorgen of wier ouders niet genoeg hadden nagelaten, om daaruit hun levensonderhoud en opvoeding te kunnen betalen. En nu droeg hij den 15^ Maart 1552 zijne beide stichtingen met al de landerijen, uit wier pachten en opbrengsten die stichtingen konden worden onderhouden, aan Den Briel over.
i) Dr. I. M. J. Hoog heeft een handig boekje uitgegeven „Twee Hervormers" (uitgegeven door den Protest.bond.)



36
4. Brielsche Rederijkers.
En nog altijd wordt in het Meru/a-Weeshuis de sterfdag van den Martelaar feestelijk herdacht (26 Juli 1557).x)
In de vestibule van het Weeshuis bevindt zich eene groote schilderij en in de Regentenkamer een geschilderd portret van den martelaar. En een der geschilderde glazen in de St. Catharina, — een geschenk der Regenten, — bewaart de nagedachtenis voor het nageslacht van den grooten Briellenaar, die door zijn prediking en wandel, maar meer nog door zijn gevangenis en sterven, de reformatie in Den Briel heeft bevorderd en de vonk in het kruit wierp.
En wat de Rederijkers betreft, het is een bekend feit, dat de invloed der rederijkers op de Hervorming hier te lande van groote beteekenis is geweest en dat de Kamers, ondanks de plakkaten van Karei V en Philips II, ondanks de vervolging van Inquisitie en wereldlijken rechter, niet ophielden de beginselen der Reformatie onder het volk te verbreiden. Doch een opzettelijk onderzoek naar den invloed, dien de rederijkers op de verbreiding dier beginselen in Noord- en Zuid-Nederland moeten geoefend hebben, is, zegt Loosjes 2), nog nimmer ingesteld. Het artikel van Dr. G. D. J. Schotel over den „Invloed der Rederijkers op de Hervorming" in „Voor driehonderd Jaren, Volksbladen ter herinnering van de schoonste bladzijden uit onze geschiedenis, 1569" (Utrecht, z. j.) kan in geenen deele een zoodanig onderzoek wor-
- !) J. H. Been. Hist. Fragm. Eerste Bundel 1912. p. 1—27.
2) „De invloed der Rederijkers op de Hervorming," door Mr. J. Loosjes, p. 247. „Stemmen v. W. en Vr." 46e jaarg. Utrecht 1909 p. 246 v. 417 v, 609 v.



37
den genoemd. Men kan zich dien invloed moeilijk groot genoeg voorstellen. Vooreerst bestonden de Kamers in 't geheel niet alleen uit geleerden, de leden waren ordelijke burgers uit hoogere en lagere kringen der maatschappij, die een ambt bekleedden, een ambacht uitoefenden of een nering dreven. *) Iedereen deed mee, speelde tooneel en maakte verzen, tenminste verbeeldde zich, dat te kunnen. Motley kent zeer juist aan de toenmalige rederijkers de plaats toe, welke later door de dagbladpers is vervuld en acht ze, in navolging van Hooft, nevens den kansel de eenige macht, welke in staat was de hartstochten gaande te maken of de denkbeelden van het volk te leiden. 2)
Misschien zijn ze niet veel meer geweest dan reizende komedianten-troepen 3), maar juist daardoor het best in staat hunne denkbeelden te verbreiden in kleinere plaatsen en dorpen, die overigens zonder communicatie met de buitenwereld levend, op deze wijze van de vraagstukken van den dag op de hoogte bleven. Bovendien droeg tot verbreiding hunner denkbeelden niet weinig bij de eigenaardige wijze, waarop de refereinen en liederen der rederijkers in omloop werden gebracht. Want niet alleen werden zij in liederboeken verzameld, maar reeds in de eerste helft der 16e eeuw — en later nog meer — op losse blaadjes geschreven en aldus wijd en
l) G. Kalff. Geschied, der Ned. Letterk. in de 16e eeuw. Leiden '89 I p. 105.
-) Motley. De Opkomst van de Ned. Republiek. 's-Gravenhage 1860. Dl. 1 242.
8) Busken Huet. Het Land. van Rembrandt I, tweede stuk p. 161. Haarlem 1901.



38
zijd verspreid. Een dergelijke wijze van verspreiding is wel doeltreffend gebleken, want evenzoo brengen de tegenwoordige liedjeszangers nog de overal bekende liedjes aan den man.
Groot en onmiskenbaar moet dan ook de invloed zijn geweest, dien de rederijkers op de bevolking hebben uitgeoefend en evenzeer was dit het geval, waar het de verbreiding der Reformatorische beginselen gold.
Zooals het heel het land door ging en vooral in het Zuiden, waar de kettersche leerstellingen in de Kamers aanhang vonden, zoo ging het ook in Den Briel, toen reeds een der kleinere plaatsen, „die overigens zonder communicatie met de buitenwereld levend, op deze wijze van de vraagstukken van den dag op de hoogte bleven". Want niet allleen in het Zuiden bleken toentertijd de denkbeelden der Hervorming onder de rederijkers vele aanhangers te vinden, ook in de Noordelijke Nederlanden treffen wij onder hen eenzelfden geest aan, die zich op gelijke wijze openbaarde. Den lsten Augustus 1539 werd te Middelburg door de rederijkerskamer „HetBloemken Jesse" een spel opgevoerd, getiteld: „Den Boom der Schriftueren", dat, wat betreft de beginselen, daarin neergelegd, groote overeenkomst vertoont met de stukken, gespeeld op het Gentsche landjuweel, echter in den toon veel hatelijker en scherper.x)
En nu is het wel eigenaardig, dat de Wederdoopers en de revolutionaire reformatoren in de Kamers van „Rhetorycke" zoo'n hooge plaats bekleedden. Was Jan
]) W. J. A. Jonckbloet. Geschied, der Nederl. Letterk. Middeleeuwen II 468—472. Groningen z.



39
Beukelze, lid van de kamer „De Witte Acoleyen", geen tooneelspeler ? En stond de beruchte David Joris niet nauw met hen in betrekking, al kon Kalff niet zeggen, althans met zekerheid, dat hij, „ofschoon een Kamerspeelderszoon", zelf rederijker is geweest ? *)
En toch is zulks uitnemend te verklaren. Tot omstreeks 1539 werden de rederijkers steeds onbeschroomder in hunne uitingen, totdat zij in laatstgenoemd jaar in verschillende gedeelten der Nederlanden de Reformatorische denkbeelden in hunne spelen openlijk verkondigden. In dien tijd had Karei V de handen vol met zijne oorlogen tegen Frankrijk. In die Rederijkerskamer zong men van ontluikend lenteleven, van een nieuwe lente en van een nieuw geluid en dat, naar het woord van Prof. Kalff, „een krachtig, zinnelijk, jong volk onder zulke omstandigheden dikwijls uit den band zou springen", was te verwachten. ^) '
En nu waren de Kamers van „Rhetorycke" haren oorsprong grootendeels verschuldigd aan de geestelijke broederschappen, welker leden zich ten doel stelden, gezamenlijk hunne godsdienstige plichten te volbrengen en voor elkanders uitvaart zorg te dragen.3) Zoo is ook de Brielsche Rederijkerskamer ontstaan. Al ontbreken mij de gegevens, welke leden dier Rederijkerskamer behoorden tot het St. Josephsgilde, dat der timmerlieden, tot het St. Nicolaasgilde, dat der kooplieden, tot het
1) Geschiedenis der Ned. Letterk. in de 16e eeuw door G. Kalff, voorheen E. J. Britt (z.j.) I 210.
2) idem I p. 82. 4 idem I p. 86.



40
St. Eewoutsgilde, en welk aandeel die gilden hebben genomen in de Reformatie, — van de gezellen van het Brielsche St.-Barbaragilde vermoed ik op goede gronden, dat zij in den tijd der Brielsche troebelen niet op den achtergrond zijn gebleven. Lucas de Heere, de Gentsche schilder en factor der rederijkerskamer Sint Barbara, speelt in de reformatie van Gent een grooten rol.
De Brielsche Kamer droeg den naam „de Vroechdenbloeme." De Jager vond het eerst melding van haar gemaakt in de rekening van de St. Catharina Kerk, expireerende 13 avond 1503 „welke onder hetvutgeven van den heiligen houte" het volgende te lezen geeft: „Betaelt de gesellen van den Vroechdenbloeme voort utebringen van de stomme personaige up heilige Houtsdaich bouentguendt dat sy van de stede hebben x sc. gr." In 1561—62, 64—65, 65—66 werden „drie ponden gr. vl. betaald aan den Princh van den Vroechdenbloeme." Ook komen rekeningen voor, omdat op het stadhuis aan „des Vreuchdebloems schoorsteen" is gewerkt.l)
De Brielsche Kamer „de Vreugdebloem" werd ook wel genoemd „doude camer van Rhetorycke," denkelijk om haar te onderscheiden van eene jongere zuster te Maarland, van welke men leest in eene Resolutie van 19 Jan. 1561. Dat het noodig was, den leden der Kamer te herinneren aan hunne verplichting deel te nemen aan processies, zegt ons eene Resolutie van 12 Juni 1553, aldus luidende: „Ter zelverdaege is geordonneert, dat tot allen tijde, als men sal processie generael draegen
*) H. de Jager. Kamers van Rhetorica. „De Navorscher" 1880 p. 290 v,



41
en gaen, dat als dan het gilde van de schippers vooral sal gaen in de selve processie en daarna sullen volgen die schutters van de cloeveniers, daerna doude camer van Rhetorycke, daerna die schutterije van de voetboeghe, daerna die schoelkinderen met hueren meester en die priesters en de canonieken, daenaer sullen achter tsacrament gaen die Bailliu, Rentmeester en de Schout, Burgemeesters, Oud- en Nye Gerechte en daernae alle die Gemeente."
Drie jaren later dachten de Brielsche Rederijkers aan heel andere dingen, dan om heel devotelijk tusschen de schutters van de cloeveniers en de schutters van den voetboghe in eene lange processie „achter tsacrament te gaan."
Naar de oorzaken en de aanstichters van den Beeldenstorm het de Hertog van Aha, kort na zijne komst informeeren. En de commissarissen gaven in het rapport den Hertog van Aha den raad een tijdlang alle rederijkerskamers te sluiten, omdat het meestal vergaderplaatsen van ketters zijn, zooals hun in bijna elke stad gebleken is." Eene „Sententie van bannissement ende confiscatie van goederen" werd dan ook uitgesproken tegen de Brielsche rederijkers Quirijnsz de Nayer, Corvinck Thonisz en Thijsz, die tijdens den beeldenstorm de mis bespot en het beeld van S. Rochus verbrand hadden.l)
Op Aschdag van het jaar 1566 waren zij bijéén gekomen en hadden na het zingen van Psalmen op de wijze van straatliedjes, het Missaal, den kanon der Misse en vier beelden van het altaar van 5. Rochus op het
*) J. Marcus „Sententiën" enz. p. 158 en 159.



42
Stadhuis gebracht, om, zooals zij zeiden ze voor het geweld der beeldstormers te beveiligen en hadden ze, na het uitspreken van een spotvonnis op het vuur geworpen en verbrand.
Uit het vonnis van 20 Oct. '68 blijkt dus, dat de Brielsche Rederijkers van „de Vreugdebloem" toen hunne vergaderingen op het Stadhuis hielden in eene kapel met toebehooren, dat hunne Dekens toen waren Corvinck Thonisz en Jan Thysz en dat zij bij den beeldenstorm niet op den achtergrond zijn gebleven. Want niet alleen braken zij zelf de beelden en moedigden anderen daartoe aan, „mais Hugo Quirynsz se trouve en la Chambre de Retorisiens et y but avecq autres Confrères de la dite Rhetorique hors du Calice, apportenant a la Chapelle de la dite Confrérie".
De Brielsche Rederijkers roerden zich in dat onvergetelijke jaar dus terdege. Terwijl de beeldstormers in de stad hunne woede koelden, gaven eenige leden der Kamer, waaronder Hugo Quirynsz en Dierick de Nayer, op even zoutelooze als onwaardige wijze blijk van hun Protestantsche gevoelens, door eerst spottend de mis ha te bootsen en uit een kelk, die aan bovengenoemde kapel toebehoorde, den wijn te drinken. Vervolgens voerden zij een formeel proces tegen een misboek en een beeld van St. Rochus en eindelijk, na psalmen te hebben gezongen in den vorm van refereinen, veroordeelden zij boek en beeld om verbrand te worden, welk vonnis dadelijk werd uitgevoerd. Corvinck Thonisz en Jan Thysz, dekens dier Kamer, waren daarbij zonder protest tegenwoordig en zagen lijdelijk toe, dat vier



43
beelden van het altaar van St. Rochus, die uit de Parochiekerk naar het Stadhuis op de rederijkerskamer waren gebracht, om ze aan de beeldstormers te onttrekken, op dezelfde wijze werden gevonnisd en verbrand. 1)
Loosjes teekent bierbij aan: „Ruw was de wijze, waarop door deze Brielsche rederijkers de spot werd gedreven met hetgeen hun vroeger heilig was en zulke buitensporigheden strekten allerminst tot bevordering der Protestantsche zaak, al mogen de bedrijvers in goeden gemoede gemeend hebben, dat zij een Gode welgevallig werk verrichtten „door d'afgoden te vernielen". ^
Met de conclusie, waartoe de Heer Loosjes komt3), ga ik accoord, dat de Rederijkers in 't algemeen en die van Den Briel in 't bijzonder, ondanks al hunne gebreken, de Reformatie hebben voorbereid.
5. Invloeden van buiten.
Zoo, hebben wij gezien, hoe het in Den Briel reeds vroeg „lutherde," hebben wij den invloed geschetst der Wederdoopers en gezien, hoe er nog in 1566 twee martelaren uit deze stad hun geloof bezegelden, den invloed van Angelus Merula en den invloed der Rederijkers geschetst — maar hoe is het te verklaren, dat al die richtingen op den achtergrond zijn geraakt door het opkomend Calvinisme? Het Calvinisme, dat in den „Geuzentijd," dat is in 1566, zóó driest optrad, dat het zijne
i) Sententiën p. 158 en 159. -) Loosjes 626. <*) Loosjes 846.



44
dooden door een Geuzenpredikant in de St. Catharinakerk liet begraven, zooals ons uit de Visitatie van 1571 blijkt, dat eene zekere domicella van Kerkwerve, die in leven en sterven voor eene kettersche werd gehouden in den tijd der Geuzen door een Geuzenpredikant in de kerk werd begraven. *)
Dat in Den Briel een van die vurige predikanten uit het „Zuiden zou hebben gearbeid in reformatorischen zin," betwijfel ik ten sterkste.
Wel zegt Dr. Vos, dat „zoo spoedig mogelijk in de vrijgemaakte plaatsen het Consistorie „de forme der gemeente" werd hersteld of gevormd, in Den Briel en omliggende dorpen door Moded, te Veere en op Walcheren door Miggrode,"2) — maar ik waag het te betwijfelen, of dit van Den Briel wel geldt en of „de forme der gemeente" in Den Briel niet door eigen krachten zou zijn hersteld. Want vooreerst weet Moded's biograaf daarvan niets af, die aantoont dat wij hem in April 1566 en in de week van 14—21 Juli 1566 te BurghHaamstede, Renesse-Noordwelle vinden, dat hij in 1567 naar Engeland vluchtte, dat hij in 1572 aan de gemeente Norwich verbonden was en in '72 naar Zierikzee, kwam toen de Stad de zijde van den Prins had gekozen3). En ten tweede is er van reformatie in Gereformeerden geest van een predikant, die in den vreemde had gewerkt, vóór 1572 absoluut geen sprake.
!) Visitatie 1571 p. 245.
2) Dr. G. J. Vos. Geschiedenis der Vaderl. Kerk van 630—1842. (Dordrecht 1888) p. 81.
3) Dr. Brutel de la Rivière. Het Leven van Hermannas Moded, Haarlem 1879.



45
Wel geloof ik, dat we voor Den Briel rekening moeten houden met de uitwisseling der gedachten door het internationaal verkeer, dat nog in de 2e helft der 16c eeuw belangrijk was. Vooreerst had Den Briel de vaart op Engeland en was daar de pakketdienst gevestigd, tot het laatst der 18e eeuw, toen die dienst, eenvoorlooper van de lijn Hoek van Holland — Harwich, naar Hellevoetsluis werd verlegd.
Reeds in 1535 week het echtpaar Jansz naar Engeland uit en toen in 1567 de vervolging opstak, staken de vluchtelingen meest naar Engeland over, vooral uit Vlaanderen en het Zuidelijk gedeelte van ons tegenwoordig Nederland, — Holland en Zeeland. Emden „de herberg der verdrukten" was te ongelegen.
En al ontbreken mij de gegevens om aan te wijzen, waar die 83 personen, wien de Sententie van Alva in 67 trof, gebleven zijn tot 1572, toen zij terugkwamen, goeden grond heb ik er voor, te veronderstellen, dat het meerendeel hunner naar Engeland uitweek: in een ommezien was men het gat van de Maas uit. Het aantal Vlamingen, dat naar Engeland vluchtte was zeer groot. Het bedroeg alleen te Londen 3838 op de 4851 vluchtelingen.l) Het spreekt van zelf, dat die bannelingen, met haat tegen Rome en Spanje vervuld, de correspondentie met de achtergeblevenen aanhielden, waartoe eene havenstad als Den Briel bijzonder geschikt was.
En dan waren er in plaats van die vurige predikanten uit het Zuiden van die vurige schippers uit het
!) Brutel de la Rivière p. 82 noot.



46
Zuiden. Een dezer dagen maakte ik kennis met een reeks schetsen „Grepen uit de geschiedenis van Zuidland" in het Weekblad of Brielsche Courant voor Voorne, Putten, Overflakkee en Goedereede (uitgever D. Moerman), van welke artikelen mij inzonderheid de IXe en Xe troffen.
Wat ik althans voor zee- en visschersplaatsen reeds lang vermoed had, dat het varenselement krachtig meespreekt in de Reformatorische actie, vond ik hier ongedacht bewaarheid.
De schrijver spreekt van een zekeren Willem Giele, wiens eigenlijke naam Willem Michielsze was, een beurtschipper tusschen Delft en Gent. En onder de vele plaatsen, die hij op dat lange traject aandeed, was ook de haven van Zuidland, Westenrijk.
In vorige artikelen heeft de schrijver aangetoond, dat het vóór het optreden van Luther te Zuidland gistte en niet alleen te Zuidland, ook in andere steden en dorpen in Holland, Zeeland en Vlaanderen, die schipper Giele aandeed, was de roering niet minder en overal waar hij kwam, sloeg hij die beweging met belangstelling gade. „Zoo was hij op de lange lijn tusschen Gent en Delft nauwkeurig op de hoogte van den toestand en bekend met honderden personen, die in meerdere of mindere mate twijfelden aan de juistheid der voorschriften van de alleen „zaligmakende kerk". En toen op 31 October 1517 Luther te Wittenberg zijn „stellingen'' aansloeg, waarvan de indruk met verbijsterende snelheid, vooral in Vlaanderen bekend werd, was het Willem Giele, die op elke pleisterplaats, waar hij aanlegde, on-



47
middellijk werd aangeklampt door de menigte, om van hem, den bereisden schipper, het nieuws te vernemen, dat bij geruchte reeds tot hen doorgedrongen was en zoozeer aan het twijfelachtig gemoed voldeed.
En Willem Giele, zelf reeds lang Sacramentist en nu hij in Vlaanderen met de nieuwe richting kennis had gemaakt, vurig Lutheraan, het zich door zijn talrijke vrienden en kennissen niet tevergeefs vragen, maar noodigde hen op elk van zijn pleisterplaatsen aan boord, om hen mede te deelen, wat hij in Vlaanderen had vernomen en om gezamenlijk den inhoud te ontcijferen van de geschriften, die hem op zijn reizen in handen waren gekomen.
Zoo ontstond er op elk van die aanlegplaatsen een kleinere of grootere kring van aanhangers der nieuwe leer. Ook in Westenrijk vormde zich onder leiding van Willem Giele spoedig een kring van mannen en vrouwen, die zich bijna dagelijks oefenden in de nieuwe leer en daartoe samenkwamen, nu eens bij den kleermaker Tiel, dan weer bij Cataleine Bouwens en telkenmale als Giele de haven aandeed, bij dezen aan boord.
En hoe die samenkomsten eindigden met verzet, toont ons de geschiedenis van deze Cateleine Bouwens, die, toen op den 18den April 1529 de processie, als naar gewoonte, de Priester en de koorknapen met statigen tred voorop, ter kerke uittrok, tegen „de Sluis" op, om ,,'t Hoogwaardige" rond te dragen door den dorpe en den lande van Westenrijk, leunende over haar onderdeur, pratende met haar buurvrouw Lybe Leips, in zeer on-



48
eerbiedige houding, op den heiligen monstrans wijzende, schamper uitriep: „Ziet, dat is der Papen God!"
En toen de Pastoor met opgeheven monstrans op die vrouwen toetrad, om haar tot inkeer te brengen en ze te dwingen aan het heilige den verschuldigden eerbied te bewijzen, gingen deze Cataleine en Lybe, geheel verstokt in de kettersche leeringen, in plaats van haar devotie te doen, onder het uiten van schampere woorden, haar. woning binnen, „zeer wanordelijk de deuren toestootende".
Maar dat is een tafereeltje, een oud-Hollandschen schilder waardig! Een beurtman, die na lossing en inlading der vrachtgoederen een conventikel houdt aan boord. Een processie met Priester en koorknapen, die onder een baldakijn ,,'t Hoogwaardige" rond dragen, een schare met ontblooten hoofde, reverentie doende, buigende en knielende voor het „heilige". Een tweetal vrouwen uit het volk, liggende over de onderdeur, en straks die deuren voor den neus van den Pastoor „zeer wanordelijk toestootende". Een standje van voor- en tegenstanders van Catalyne's bedrijf. Vinnige twistgesprekken! Een Adriaen Cram, die zich te midden van het tumult niet ontziet, zich „de grouwzaemste ketterijen" te veroorloven omtrent de Priesters en de Sacramenten.
Natuurlijk bevonden zich Cataleine, Lybe en Adriaan Cram spoedig in hechtenis op de Voorpoort te 's Gravenhage om ter. gelegener tijd te worden gehoord. Eerst in October werden zij gevonnisd. Cataleine Bouwens, die bij haar kettersche gevoelens bleef volharden, tot



49
den brandstapel, den 268*611 October 1529, op dezelfde plaats, waar Pistorius vier jaar vroeger was verbrand. Adriaan Cram werd met een gloeienden priem de tong doorboord en Lybe Leips, die herriep, werd veroordeeld tot levenslange strenge boetedoeningen.
Maar of, nu de schrik er in zat, de geheime samenkomsten werden gestaakt en de ketterijen waren uitgeroeid, valt te betwijfelen. In 1538 werd er eene vrouw van de Anabaptische gemeente naar Den Haag gevoerd, gevonnist en verbrand. En al zegt de Heer van Toledo: „ondanks alle zoeken is het mij niet gelukt met een enkel woord eenig naricht op te duiken, waaruit is op te maken, hoe in het 34 jarig tijdvak van 1538—1572 het gistingsproces op kerkelijk gebied verliep," *) — reeds het bekende feit, dat de ingezetenen van Westenrijk gedurende dien tijd stonden onder opzettelijk toezicht van de Inquisitie, die steeds wist te bewerken, dat, direct of indirect, een harer „pottekijkers" in het College van Schepenen zitting had, nu eens een Westenrijker, dan weer een vreemdeling en in 1552, toen Sonnius een inval deed in de Heenvlietsche pastorie, zelfs een Spanjaard Christiano de Cappello werd benoemd, zegt genoeg.
En nu zegge niemand: „ja, maar die Willem Giele heeft dan Den Briel toch maar niet bezocht." Natuurlijk niet, want hij kwam over de Zeeuwsche stroomen, over het Hollandsen Diep, door het Spui, zoo op de Oude Maas en langs Delfshaven naar Delft, maar dien Willem
*) Grepen uit de geschiedenis van Zuidland art. X. Weekblad van Voorne enz. 24 Mei '14.
4



50
6. Oeconomische factoren.
Giele mogen wij beschouwen als een vertegenwoordiger van zijne klasse, die wind en weer trotseerende, — nu hier, dan daar, — den voortgang der nieuwere begrippen met blijdschap begroette en die op zeemanswijze geen blad voor den mond nam.
Trouwens heel het land van Voorne was met ketterij besmet. De geestelijken gingen voor, het volk volgde hen en ging verder. Het dorp Zwartewaal, een visschersplaats was „vehementer" besmet door de ketterij der Anabaptisten.
Leonardus de Keijser junior werd met zijne familie voor een Wederdooper gehouden, heel Den Briel wist het. Rochus de Bakker, tegenover de gevangenis, bezocht sedert jaren met zijne huisvrouw niet de biecht en kwam niet ter commune. Cornelia, de bakster bij het Stadhuis was eene kettersche, Job, de bakker in de Cappoenstraat kwam zelden ter kerk, niettegenstaande hij gevangen is geweest.J) De verboden boeken waren blijkbaar met vrucht gelezen, trouwens de controle was uiterst moeilijk en schippers van het slag van onzen Giele zorgden er wel voor, dat ze aan den man kwamen.
Behalve van die „geestelijke stroomingen "inde 16e eeuw in Den Briel en den Lande van Voorne, is er wel iets te zeggen van de oeconomische factoren, die de Hervorming hebben voorbereid.
Daar was vooreerst in de tweede helft der 16e eeuw de malaise. In het laatst der eeuw, toen de stad de
x) Visitatie v. 1571 p. 248.



51
zijde van den Prins reeds lang had gekozen, leest men herhaaldelijk van maatregelen door de Vroedschap beraamd, „om de sobere nering der stad te beneficieren." Wel waren daar nog eenige gilden als het St. Josephsgilde, het St. Nicolaasgilde, het St. Barbaragilde, *) — (het St. Eewoutsgilde was in 1560 opgeheven) wel gaf de handel en de visscherij nog aan vele handen werk, maar toch — Den Briel was aan het kwijnen.
De zware lasten, die de Nederlanders sedert eenige jaren hadden moeten betalen ter oorzake van den oorlog met Frankrijk, hadden den handel dermate uitgeput, dat de Koning geen raad wist, de soldij zijner soldaten uittebetalen.
Reeds vóór den Geuzentijd werd aan onzen heer, den Koning van Spanje, geklaagd over het droeve lot der weduwen en weezen, wier echtgenooten in den geweldigen storm van 1565 in de Noordzee verdronken waren. Nog heden ten dage wordt door onze visschers een deel van Doggersbank „het Brielsche Kerkhof" genoemd. Misschien, ligt hierin eene verklaring van den naam „Verloren Kost," omdat, rond dezen boezem vele schamele visschersgezinnen woonden, — en dan zou deze plaats een zwijgende getuige zijn van het groote leed der zee. 2)
In Den Briel had noch in 1494, noch in 1514 een onderzoek naar de draagkracht in de lasten plaats, wel in 1563. Toen waren er, — dus twee jaren voor de
*) Het St. Joseph's gilde, het Brielsche gilde van St. Nicolaas, het Br. gilde van St. Eeuwout, het Br. gilde Van St. Barbara. „De Navorscher" 1881 p. 480—488. „De Navorscher" 1882, p. 218, 145 v. 151 v.
2) J. H. Been. Geïllustreerde Gids van Brielle z.j. p. 10.



52
catastrophe op den Doggersbank, — niet veel schepen, maar bestond'de heugenis van een beteren tijd, toen de vloot 50, ja zelfs 80 buizen telde. Er werden vroeger „op een dagh binnen den Briele vercocht over de 300 last harinx." *) Men kan zich dus wel voorstellen, hoe treurig het in Den Briel gesteld was in 1566 en volgende jaren tijdens het schrikbewind van Alva. De enkele schepen waren gebleven. De broodwinners der groote gezinnen hadden hun graf in de golven gevonden. En de stad bleef met die schamele gezinnen zitten.
En nu weten wij uit de „Informacie op ten staet en de gesteltenisse der stede van den Brielle en de Lande van Voorne, bij Commissarissen van 's Konincs wegen genomen in Augustus MDLXV," — hoe treurig het in Den Briel was gesteld. De Heer R. Fruin deelt als tweede bijlage mede de leemte van de Informatie van 1514. Gelijk in de enquête de beschrijving van Dordrecht en Zuid-Holland ontbreekt, die in de latere wel voorkomt, zoo missen wij in beide de beschrijving van Den Briel en Voorne, zooals te wachten was. Want Voorne had steeds, tot op 1530 toe, een eigen heer gehad en was steeds een heerlijkheid op zichzelf geweest, die noch met Holland, noch met Zeeland contribueerde2). Bijgevolg werd het ook niet begrepen in de enquête, die dienen moest om tot eene bepaling van het vermogen
!) Geschiedenis van Maassluis tot het begin der 17e eeuw door W. H. Denier van der Gon. Maassluis 1914, p. 43.
2) Zie de Informatie van 1514, bl. 627. De titel is: „Enqueste ende Informacie" enz. (Uitgegeven van wege de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde.) Leiden E. J. Brill '76, artikelen van R. Fruin.



53
der mede-contribueerende leden van Holland te geraken. Maar al betaalde het niet met Holland, toch moest* het den landsheer belasting opbrengen en een onderzoek naar den staat en het vermogen der verschillende dorpen van Voorne en van de stad Brielle was dus geenszins overbodig. Zulk een onderzoek werd dan ook vijftig jaren na de Hollandsche Informatie in 1565 ingesteld en de beschrijving er van is gelukkig in het gemeente-archief bewaard gebleven.
En in die „Informacie" verklaren Willem Cornelisz en Cornelis Philipsz, burgemeesters der stad, enKaerle Gans, „ontfanger van tgemeen lant van Voorne", „bij den eedt", „dat die stede van Den Briele haer principaelicken onthout mette nering van de zeevairt, ende een weinich mit korenneringe" heeft, dat het niet langer dan twintig of twee-en-twintig jaar geleden is, dat van Den Briel plachten af te varen 18 of 19 buizen, behalve „die boets" 1), die toen waren omtrent 24, en dat er thans slechts 2 buizen varen met 20 of 22 boets, „welcke boets bij schaemele gemeente meest bevaeren en bevischt werden". Dat ze omtrent Lichtmis bij storm en onweder ter zee verloren hebben 5 boets, „die al bedorven ende verdroncken zijn", en een boet van Zwartewaal, „daer zij groot verlies door gehat hebben". Dat er verdronken zijn in de vijftig personen, onder wie gebleven zijn „die geschickste stierluyden, die zij hadden" en dat in denzelfden storm de andere booten, die in zee
*) boets = booten, naar ik vermoed, die „botten," d.w.z. op bot vischten langs de kust.



54
waren, groote schade geleden hebben aan ankers, kabels, masten en zeilen enz. en dat velen van de stuurlui gekwetst zijn thuis gekomen.
Ten tweede, dat in het jaar 1548 de stad door brand 140 huizen heeft verloren en dat het vierde deel van de erven nog onbetimmerd ligt en die welke betimmerd zijn, met rente zijn belast en er niet wordt voortgebouwd, omdat „de sobere neringe" der stad zulks niet gedoogt.
Ten derde verklaart de burgemeester-thesaurier van 1565, Jan Jorisz, dat door zwaren ijsgang de tonnen in de vaargeul gebroken en weggedreven zijn en dat de hoofden „zeer beschaedicht ende geramponeert wairen" en dat door den vloed de haven is aangeslibt en het naastkomende jaar moet worden uitgediept en verwijd.
Als tweede oeconomischen factor breng ik in rekening de Brielsche gilden. Niet dat ik de stimuleerende kracht der gildebroeders in geloofszaken heb kunnen nagaan, daartoe ontbreken mij de gegevens. Zelfs de Jager, die jarenlang het Gemeentearchief heeft doorsnuffeld, zwijgt daarvan, al publiceert hij het Privilegie in 1563 aan het gilde van St. Nicolaas gegeven. Ik zou een Uef ding willen geven als ik wist, hoe Lenart Adriaensze, en Cornelis Jacobsze, Jacob Adriaensze, Jacob Jansze „cuyper", Adriaen Colff, Cornelis Philipsze, Cornelis Heyndricxze, Willem Rutgersze, Jan Pieteresze „tinnegieter", Symon Jansze, Cornelis Adriaensze, Claes Jansze, Aert Danielsze, Jacob Willemsze, Leenert Gijsbrechtse en Jacob Pietersze „schilder", alle representerende Oudt en Nyeren Gerecht up den XVIII Augusti anno 1563, die dit Privi legie gaven, stonden tegen de nieuwe begrippen.



55
Dat St. Nicolaasgilde, of zooals het in dien tijd heette „Cramers of Coemansgilde" heeft zijn bestaan "in de Reformatie van '72 voortgezet. Een groot schild in de St. Catharina kerk van 1598 wijst er op. Ik kom op dat schild later terug.
Maar wat mij recht geeft van de stimuleerende kracht der gilden te spreken, is het democratisch karakter, dat die gilden kenmerkte. De R. Katholieke kerk, overal en ook daar ter plaatse, was, ondanks de stupiditeit en het ongeordend leven harer priesters aristocratisch.
Dat zijn toch twee beginselen, die vlak tegenover elkander kwamen te staan. Een broederschap, die zich haar kracht bewust ging worden.
Mannen van den handel als het koopmans- of Lakenweversgilde, — mannen van den arbeid als het schrijnwerkers- en timmerliedengilde, die er van overtuigd zijn, dat arbeid, — ook handenarbeid — adelt, de wassende derde klasse der maatschappij, poorters der stad, die hun proeve moesten afleggen, die voor die proeven een reglement opstelden, eischen stelden en die meer gingen rekenen met de „Heeren van de Wet" dan metHeeren Pastoors.x)
1) Den Briel had in de Middeleeuwen zijn St. Eeuwoutsgilde, eene fondatie gevestigd op het altaar van dien heilige in de St. Catharinakerk te dier stede. Dat gilde werd in 1560 opgeheven. („De Navorscher" XXXII, p. 151). De R. Katholieke kerk telt nog heden jaarlijks den 3en October als den gedenkdag der Twee Ewalden, den witten en den zwarten. „Dat wit en zwart" ziet op de kleur hunner haren. Het martelaarschap dezer twee heiligen wordt tusschen de jaren 690 en 700 gesteld. De beide Ewalden, als patronen des lands vereerd door ge-



56
En misschien moet ik als laatsten factor in rekening brengén: de mystiek der zee. Been wees er mij eens op met het woord: Vergeet toch niet de mystieke spraak der zee!
Maar hoe? Zou die wondere mystiek dier varenslui en ook dier anderen, die van kindsbeen af de zeelucht hadden ingeademd en het dartele spel van wind en golven hadden gezien, juist niet een reden moeten zijn, om te blijven in de kerk met de mystieke ceremoniën? Heeft Pierre Loti1), in al zijn werken, maar het treffendst in zijn onsterfelijk „Pêcheur d'Islande", — hij, de Protestant, — niet de bekoring van den Roomsch-Katholieken eeredienst geteekend, die zich aansluit bij hetzeemanshart, dat in de eenzaamheid der nachten het liefdesgefluister hoort der zeemansbruid?
Een psychologisch probleem: de mystiek der zee, — de hefboom der Brielsche reformatie! Maar wie kan dit probleem verstaan ? Wie zal het narekenen ? Of dan de zee niet een eigenaardige factor is geweest voor de reformatie dezer lage landen bij de zee ? Ik wees reeds op het varenselement, dat wij niet mogen uitschakelen; dat van geen keurslijf weten wilde en van geen vreemden, Spaanschen dwang. Maar is het dan niet gewaagd de stelling te poneeren, dat de mystieke en ontembare
heel Westf alen worden in het Romeinsche martelaarsboek genoemd op den 3en October. (Zie de „Bijlage" van „Nettelhorst en de Vrije Oorlog." „De Navorscher" 1896, p, 24 en 25).
x) Pierre Loti, pseudonyme von Jutten de Viaud, geb. te Rochefortsur-Mer in 1850. Ik bedoel vooral „Afon Frère Yves," „Le Manage de Loti" en „Le Roman d'un Spahi."



57
zee een hefboom is geweest voor de, in casu Brielsche reformatie? Ik geloof het niet. De reformatie trad op met het woord: „Uit genade zijt gij zalig geworden en dat niet uit u, het is Gods gave, niet uit de werken, opdat niemand roeme." Een gedeelte van onze visschersvloot, vooral aan de kustlijn van Zuid-Holland, verstaat immers nog steeds het best wat „vrije genade" is?
Daarenboven. De man, die mij op dezen factor wees, heeft er zelf iets van gevoeld, toen hij zijne beide artikelen schreef: „De Allerheiligenvloed van het jaar 1570" en „De Weg Zeewaarts aan" 1).
1570, maar dat is het somberste jaar onzer geschiedenis, het jaar van den Tienden Penning, van de brandstapels tot in het hart van Holland toe!
1570, men keerde zich naar het Oosten, waar de piraten zwierven om de haven van Emden. Naar het Zuiden, vanwaar de hulp zou opdagen uit de Fransche burgeroorlogen en de Fransche staatkunde, — tot in het Noord-Westen de storm opstak, die het zeewater zou opzweepen over deze lage landen „onder het vlammen van den bliksem, die komen zal en wijd uitéén zal scheuren die lamme, loome neergedruktheid."
„Alsoo heeft Hij 't laetste heerhek gemaeckt nae den weg zeewaerts aen." ^]
*) Beide artikelen zijn opgenomen in de „Historische Fragmenten," Rotterdam 1912, p; 27 v, en p. 43 v.
2) Natuurlijk geef ik hiermede niet te kennen, dat dit de exegese is van Jesaia 8 : 23.



58
7. Na het bannissement 1567—1572.
Zwaar drukte de vuist van Alva op de Brielsche Gemeente, het jonge leven der wassende Geref. Kerk versmorende. Onder de meer dan 80 burgers en inwoners van Den Briel en Heenvliet, wien zijn Bannissement trof, waren Willem van Treslong, Nicolaas van Santwij'ck (v. Sandijck), Balluw van Voorne en den Briel, Johan Commersz, Mr. Pieter van der Heyden, chirurgijn, Jakoh Jakobsz Coster, ondermeester van de school, Pieter Jansz Roos, Sebastiaan zoon van den Meester Stads Timmerman, Joris Mol Eewout Gerrits Schoutgen, Willem de Coninck, Jan Schoutgen, Cornelis Hendriks, Burgemeester in het jaar 1566, Mr. Dirk Cock, Rector en Schoolmeester.
Een hunner waagde het tegen het vonnis van 20 October 1561 in, weer in de stad te komen, maar werd, op aanschrijven van 't Hof van Holland, in gevolge den eisch van den Balluw van de Werve, met het zwaard onthoofd en zijn lichaam op Meeuwenoord op een rad en zijn hoofd op een staak gesteld. Het was de „biersloper" Willem Coninck.*)
In het bloedjaar 1568 werden twee Briellenaars—Doopsgezinden, — gedood: de scheepstimmerman Hendrik Arents en Job Jansze.
Door tal van middelen dus, door het sluiten der beide Rederijkerskamers, door bannissement en confiscatie der goederen, door executie van een tweetal Doopsgezinden, door onthoofding en tentoonstelling van het lijk van
*) Dankoffer van de Eerstelingen van Neerlands Vrijheid door Ds. Cleijn. Brielle 1772, p. 28.



59
W. de Coninck trachtte de Inquisitie de ketterij met wortel en tak uit te roeien en haar invloed te herwinnen. En toch zien wij ook in deze stad, die reeds door zoovele rampen was getroffen, de veer des geloofs weer terug springen. Dat geloof, dat in de bangste jaren onzer historie, zich niet alleen openbaarde, maar toenam in omvang en kracht. De latente kracht van het zieltogende Calvinisme, dat in de „Kruiskerk" straks de kracht zou vernieuwen „als de arenden."
Of er dan in den eigenlijken zin des woords een Kruiskerk was? De weet het niet en indien zij heeft bestaan, wat ik vermoed, dan zal zij wel in het diepste geheim hebben vergaderd. Want het was de tijd der contra-reformatie. De geestelijkheid, die het onderwijs had verwaarloosd, begon zich dat onderwijs aan te trekken In welken geest dit geschiedde, daartoe moge de me de deeling volstaan, dat de pastoor des Zondags sedert 1<|69 den Cleynen Catechismus van den Jesuït Canisius onderwees. De hitte der vervolging was dan ook van 1569 tot 71 het felst. En toch gaf men de verloren zaak niet op. Daar moeten geheime krachten zijn geweest, — en wie zouden het anders dan Gereformeerden kunnen zijn? — die middelen beraamden en uitvoerden, met behulp van zekeren Jan Gij'sbrechtszoon Koning, zich van Den Briel meester te maken en de stad te veroveren voor den Prins van Oranje, — al faalde men in de uitvoering van dit besluit. x)
!) Idem, p. 31 en 32.



60
Waren er velen van de Gereformeerden, gebannen — natuurlijk zij, die in '66 het meest op den voorgrond waren getreden — er bleven meerderen over.
Daar was in Den Briel en in het land van Voorne heel wat meer ketterij dan de visitatoren van 1571 er van te weten kwamen. Wij krijgen zoo den indruk, dat de geestehjken den Visitatoren in den waan brengen, dat het thans heel aardig gaat en dat de bevolking met de kerk en met de priesters het tegenwoordig best kan vinden. Natuurlijk waren er nog wel van die dwarskijkers en warhoofden, Rochus, de bakker en Job, de bakker en droogscheerder en dan een bakster Cornelia en een Anabaptist, maar het is haast de moeite niet ze te noemen. Invloed hebben ze niet, dat komt terecht.
Dat was dan wel een andere tijd dan vijf jaren vroeger, toen de Hervorming werd ingevoerd door Nicolas Dammius en Reinier Donteclock, pastoors of vicarissen in Den Briel, toen Domicella de Kerckwerve, sedert lang een kettersche, openlijk door een predikant der Geuzen in de St. Catharina werd begraven.x)
Toen Jacob Jacobsze Coster „bij het begraven van een van de Nieuwe Godsdienst" zijne scholieren achter den stoet leidde en hun de Psalmen het zingen. 2) Toen de pastoor van Brielsch-Nieuwland in dien Geuzentijd zich zelfs verstoutte op den kansel te komen zonder koorkleed en de beelden verwijderde, „opdat se niet gebroken en souden worden." 3)
!) Kerkvisitatie, p. 245.
2) Marcus, p. 160.
s) Kerkvisitatie, p. 289.



61
Hoe heerlijk, dat die ketterij als 't ware is weggevaagd! Indien het waar zou zijn. Maar Muller wijst er op, dat men aan de Visitatoren de volle waarheid niet durft en wil zeggen. Een der kanunniken is blijkbaar openhartiger of dommer. Nadat pas een verdwijnend klein getal ketters is gesignaleerd, laat de oolijkerd er op volgen: „Velen, ja het grootste gedeelte der stad wonen de kettersche bijeenkomsten geregeld bij en komen ook nu nog zelden ter kerk."
De waarheid zal wel in het midden liggen. Tusschen de drie of vier gesignaleerde ketters „en het grootste gedeelte der stad" is toch wel een enorm verschil. Maar laat het zijn, dat die kanunnik overdreef, zooveel staat toch wel vast, dat er nog veel ketters in Den Briel rondliepen, dat ze na 1570 weer driester werden, dat ze geregeld de bijeenkomsten bijwoonden, dat die bijeenkomsten aan de geestelijkheid bekend waren.
Of die bijeenkomsten het karakter van kerk of conventikel vertoonden, meldt de historie niet. Voor de Visitatoren en den kanunnik, die het overbriefde, was dat geen verschil. Wel voor ons. Maar we kennen de Geuzen te goed, dan dat zij met een vroom gezelschap en een stichtelijk woord geen genoegen namen, voor hen was het ideaal de openbare bediening des Woords en der Sacramenten.
De vice-curatus van de Parochie kerk van Maarland Guilielmus Peregrini ab Amersfortia moge zeggen „dat bij geen ketters kent en dat zij zich langzaam verbeteren,"
4) Kerkvisitatie, 286.



62
— ik denk, dat er geen grooter blinden zijn, dan zij, die niet willen zien.
In tegenstelling met Zwartewaal, het beruchte dorp der Wederdoopers, waar vele conventikelen des nachts worden gehouden1), vergaderen de Brielsche Gereformeerden op klaarlichten dag, frank en vrij. Wie zou ze hinderen? De priesters Flamingius, Beroaldus, Faber? Maar ze zijn zelf besmet. Nicolas Dammius en Donteclock? Maar in '66 voerden zij de nieuwe religie in. En in '72 vinden wij hen onder de Gereformeerden. Adrianus Wilhelmus Taerling, vicarius en vice-curatus van de St. Catharinakerk en pater van het St. Catharina-Gasthuis, een man van omstreeks 34 jaren, die tijdens de Visitatie het pastoraat waarnam? De persoon, die na de inneming der stad tot het Protestantisme overging?2)
Of Andreas, wiens geslachtsnaam Estius niet noemt, maar van wien deze in zijn D> Boek van de Geschiedenis der Martelaren van Gorkum (Hoofdstuk 13) zegt: „Hij was pastoor van de St. Catharinakerk van Den Briel, doch toen de stad door de Geuzen was ingenomen, wilde hij het gevaar, dat zijn leven bedreigde, ontwijken. Van vorst veranderde hij tegelijk van godsdienst en diende zich aan bij de nieuwe meesters als voegzaam prediker hunner leer" ? 3) — zonder met deze aanhaling
x) Kerkvisitatie, p. 249.
2) Fruin. Verspreide Geschriften, p. 311, v.g.1. de Kerkvisitatie p. 269.
S) Geschiedkundige aanteekeningen betreffende de Statie Brielle, uit de nagelaten papieren van Pastoor Bootz. „Bijdragen tot de Geschied, van het Bisdom Haarlem" 19e deel p. 186.



63
te kennen te geven, dat Estius met deze mededeeling historisch getrouw is.
Neen, de priesters lieten de Gereformeerden, die in eene Gereformeerde Gemeente onder het Kruis vergaderden, wel met rust. Aan de Visitatoren verklaarde iemand den vice-cureet te hebben hooren zeggen: „Had ick weleer soe gepreeckt, men soude mij gebrant hebben." De man sprak het tegen, er was niets van aan, maar het feit, dat men hem zoo iets nagaf, blijft welsprekend.
Blijkbaar was de hitte der vervolging in 1571 voorbij, het gevaar voor ketters, die zich zoo rustig hielden en die veel tammer waren dan in '66, was heelemaal niet meer dreigend en het verwondert ons niet, dat velen hunner de godsdienstplichten verwaarloosden, zonder vrees voor moeilijkheden.
Zou de regeering der stad de Gereformeerden hinderen ? Maar Treslong, wien het bannissement trof1), had onder de schepenen vrienden, Jonker Willem Blois van Treslong, die, op last van den Prins van Oranje, in wiens huis hij als knaap, als page was opgevoed, twee schepen in zee bracht, om zich na vele wederwaardigheden bij den Admiraal Willem, Heer van Lumey, te voegen.
De regeering had heel andere plannen, dan zich met die Kruisgemeente in te laten. Er was een bezetting, een garnizoen in de stad. Dat garnizoen bedreef naar
De zegelring van Treslong berustte in 1772 onder den Heer Jacob Baron van Berchem, over wien ik in mijn hoofdstuk over de Waalsche kerk hoop te spreken.



64
Spaanschen trant allerlei moedwil en kostte de stad, die het al zoo sober had, een heelen duit. En dan gaan klagen, 'tzij bij de Visitatoren of rechtstreeks bij de Inquisiteurs, over ketters of over eene kleine Kruiskerk, die bestond uit rustige burgers? Maar dat zou zijn het aanblijven of zelfs de versterking van het garnizoen. En de bezetting moest weg en zou weg.
En de Brielsche regeering had wil van de reis. Op haar verzoek om de stad van den last en de kosten der bezetting te ontheffen, is het garnizoen in November 1571 vandaar weggenomen. In den winter had de haven dan ook weinig van de zeeroovers of piraten te lijden. En de Geuzen zaten immers, het was nog drie, vier maanden vóór het interdict van Koningin Elisabeth, hoog en droog in de Engelsche havens!
Het was een tactische fout van Aha, dat hij, toen hij vernam, dat aan de piraten een schuilplaats in de Engelsche havens was ontzegd, niet terstond Den Briel met het teruggeroepene garnizoen heeft gedekt.
Of die Kruisgemeente in relatie stond met andere in het vaderland? Hoe zij zich had geinstitueerd? Wie haar ouderhngen en diakenen waren? Welke correspondentie zij voerde en met wie?
Hoe jammer, dat wij omtrent de Kruiskerken in de Zuidelijke Nederlanden, als Doornik, Gent, Valenciennes, Antwerpen veel beter zijn ingelicht, dan omtrent de Kruiskerken in ons eigen land. Maar al ontbreken ons notulen en geloofsbrieven, de eenheid werd toch gevoeld en beoefend door de geloofsbelijdenis van de Brés, den Catechismus van Heidelberg door Datheen, zijn psalm-



65
berijming, zijn liturgie, Datheen die aan die Kerken het „Kerkboek" gaf.
En waarschijnlijk zijn onze kerken in die jaren bekend geweest met de Acta van de Waalsche Synoden onder het kruis, gehouden van 1563—66.
En nu moge men zeggen, dat die Kerken alleen leefden uit de Schrift en men later zich meer bond aan de Belijdenis, bekend is het uit art. I der Synode van 26 April 1563 gehouden „au Bouton" (Armentières), dat de Confessie was aangenomen en dat de onderteekening er van verplichtend was en de Synode van Pinksteren in 1565 gehouden „a la Vigne" (Antwerpen) bepaalde, dat de Confessie bij het begin van elke synodale vergadering moest worden voorgelezen, „tant pour protester de notre union, que pour adviser s'il n'y a rien a changer ou amender." *)
De Kerk vertoonde toen reeds de „forme" van 1572—1619 ook in haar zuiver presbyteriaal karakter.
Natuurlijk bleef een Kerk als die van Den Briel van deze dingen niet onkundig. De jaren 1567—72 zijn voor die Kerk eerst dagen geweest van druk en later, toen de storm luwde, dagen van stille rijping. Haar gold het „vaticinium AngeK," de prophetie van haar Angelus, den Engel harer gemeente: „mijn bloed zal geenszins uitblusschen den brand, welke tegen hen ontstaan is: die zal zich binnenkort in veel grooter vlammen verspreiden, welke noch zij, noch hunne nakomelingen ooit zullen kunnen dempen." 2)
i) Westerbeek v. Eerten. Tijdschr. v. Geref. Theologie. Tafereelen VI (Jan. 1905), p. 138 en 139.
'-} Leerrede van Ds. Cleijn, 1772 p. 28.
5



66
Geen Roomsch visitator zal den voet meer zetten binnen hare veste. Een jaar later ligt de Watergeus vóór Den Briel en klinkt het Geuzenlied:
Slaet op den trommele, van dirredomdeyne, Slaet op den trommele, van dirredomdoes.
Slaet op den trommele, van dirredomdeyne Vive le Geus, is nu die loesj



TWEEDE GEDEELTE.
DE OPKOMST DER GEREFORMEERDE KERK IN DEN BRIEL VAN 1572—1619.
. De toestand in 1572.
Eerste Hoofdstuk: De Gereformeerde Kerk . voor de twisten van 1572—1613.
Het behoeft geen betoog, dat het jaar 1572 het aangewezen jaar is, waarin de Gereformeerde kerk opkomt en waarin zij openlijk optreedt.
De terminus ad quem is dan 1619, waarin haar Gereformeerd karakter, ook in de Presbyteriale kerkregeering, door de besluiten van de Generale Synode en door de Particuliere Synode van Zuid-Holland gehandhaafd blijft.
Wil men dit gedeelte in onderdeden splitsen, dan komt mij de verdeeling in drie hoofdstukken de beste voor:
Hoofdstuk I: De Gereformeerde kerk vóór de twisten van 1572—1613.
Hoofdstuk II: De Gereformeerde kerk tijdens de twisten van 1613—1618.
Hoofdstuk UI: De Gereformeerde kerk na de twisten, liet jaar 1619.



68
Dat ik met 1613 een nieuw hoofdstuk begin, heeft zijn reden. Van 1613—'18 is de Brielsche kerk in de macht der Remonstranten. Wel smeulde het vuur reeds lang, maar het begin der troebelen, die de Gemeente zes jaren hebben verontrust, ligt omnium consensu in het optreden van een Brielschen linnenwever Cornelis Arentsze Bloemaert, die, op zekeren avond vóór zijn deur staande en met zijne buurvrouw sprekende over de religie-verschillen, die in Holland waren, zeide, „dat Theophilus ook een van de nieuwe geesten was met een bakker, in het Zuideinde wonende". De bedoelde bakker bracht het voor den Magistraat. Daarop werd de man op het Stadhuis ontboden en hoewel hij ontkende de woorden „valsch leeraar" gebruikt te hebben, zoo werd hem nochtans gelast, binnen 24 uren uit de stad te gaan, zonder geld en zonder middelen, terwijl zijne huisvrouw zeer ziek en hoogstz wanger was. Den 22sten October 1613 kreeg hij de aanzegging van den Brielschen Magistraat, om niet meer in de stad te komen, „op peyne van naer gelegentheyt van de saecke gestraft te worden".
Hier is dus een bannissement van de Remonstrantsche regeering, die zes jaren zou heerschen en dit onrecht geschiedde in het jaar 1613.
In 1619 komen de Contra-Remonstranten op het kussen en maken zich dit jaar ten nutte, om zich in het gestoelte van kerkeraad en schepenenbanken te „nestelen".
Dat het zoo heel onverwacht was, dat de Geuzen Den Briel voor den Prins van Oranje opeischten, wil er



69
bij mij in den laats ten tijd niet in. Reeds in 1570 had men, zegt Ds. Cleijn, gepoogd de zijde van Oranje te kiezen en zich met behulp van een zekeren Jan Gijsbrechtszoon de Koning van Den Briel meester te maken.
Waar Ds. Cleijn deze bijzonderheid vandaan heeft, weet ik niet, misschien uit het Gemeente-archief, dat vroeger vóór de spoliatie veel rijker moet zijn geweest.
Maar op Dinsdag, *) den len April 1572, gelukte het en betrekkelijk onverwachts. En toch weer niet zóó onverwacht, of de schepen, die met koopvaardij op ree voor anker lagen te wachten op een gunstigen wind, want het woei een stijve Noord-Wester bries, en op het getij, — want er liep vloed, — lichten de ankers, hijschen de zeilen en loopen voor den wind naar Rotterdam, met de doodschrik op het lijf: De Piraten komen! 2), waaronder zij de Geuzen verstonden. En Coppelstock begrijpt dadelijk, dat moeten de Watergeuzen zijn!
Men kent de geschiedenis, 't Is een van de bekendste pakkendste bladzijden uit onze historie, 's Avonds tusschen acht en negen uur is men de stad meester, Lnmey de Noord-, Treslong de Zuidpoort doortrekkende met 250 man, ten deele Luikerwalen, ten deele gevluchte Nederlanders.
Toch zou zonder de plichtsbetrachting en doodsver-
!) Volgens Strada Ned. Oorl. Boek VU namen zij de stad in op Palmzondag. Maar 1 April 1572 was geen Zondag, maar Dinsdag, Paschen viel dat jaar op 6 April.
2) Men leze het mooie artikel van Joh. H. Been: De Piraten komen! in de „Historische Fragmenten. Nieuwe Bundel", p. 3—13.



70
achting van den stadstimmerman Rochus Meeuwisz op Zaterdag vóór Paschen, 5 April, de historie van ons vaderland een heel anderen loop hebben genomen, daar de zaak van het Protestantisme een oogenblik hachelijk heeft gestaan en de Geuzen reeds begonnen te wijken en er zelfs dooden vielen, waaronder de Geuzenhopman Van der Laan en Hans Onversaagt, een Watergeus, die in de kerk begraven werd en wiens zerkje met opschrift, ik onlangs vond 1).
Maar al was Bossu verdwenen en Den Briel „Geusch," wij moeten niet meenen, dat in de dagen van Lumey welvaart heerschte. Al was de stad vrijhaven en al werd zij door eene Spaansche galjoot niet geblokkeerd, — een tweede tactische fout van Alva, — de bloei van Den Briel hgt in het begin en het midden der vijftiende eeuw vóór de verzanding der Goote en de opkomst van Amsterdam en Dordt.
En nu acht ik het noodig vooral om de kerkelijke toestanden te verstaan nu en dan op oeconomische factoren te wijzen. Vooral de aanzienlijksten hadden, toen de Watergeuzen Den Briel opeischten en vóór de Noordpoort lagen, de stad door de Zuidpoort verlaten.
*) Tevergeefs zocht ik met den koster naar de zerk van Van der Laan. Wel vond ik er een met het opschrift Van der Laan, maar die werd in 1590 begraven. Hier ligt begraven Jonker Dirk van der Laan, overleden 2 Maart 1590. In „De Navorscher" 1878 p. 57 twijfelt de Jager, niettegenstaande Ds. Cleijn'* „Dankoffer" p. 74 en J. Marcus p. 226—228 „Hans Onversaecht de Schalwijck" (Utrecht), er aan, dat we hier met een Watergeus te doen hebben. Hij ziet in hem een sergeant van dien naam, aan wiens weduwe 9 Nov. 1652 werd toegestaan „erffhuijs te mogen houden."



71
Bovendien, het bannissement van Alva had velen, enkele aanzienlijken, maar meest de nijvere burgerij uit de stad en den Lande van Voorne verwezen en wie er bij de inname overbleven, dat was over het algemeen de smalle gemeente, die niets te verhezen had. Ik geloof dan ook vast, dat wij het getal inwoners, dat thans niet veel meer dan 4000 zielen bedraagt, — want in de laatste veertig jaren hebben slag op slag de admiralenstad getroffen, — wijst de Zeenymph, ofschoon het door den ontwerper zóó niet is bedoeld, niet naar den Nieuwen Waterweg, als wilde zij zeggen: daar ligt mijn ondergang!1) — in 1572 niet boven de duizend mogen stellen.
Het volgende jaar telde de stad slechts 1368 inwoners, het garnizoen inbegrepen en zijn er velen, vooral van de bannelingen teruggekeerd. Want onder de Publicaties der Brielsche Regeering in 1572 en volgende jaren is er eene, die mij grond geeft tot deze meening. Het is een bevel op den 28s*en Juü 1572 uitgevaardigd, dat de burgers, die uit de stad zijn vertrokken, binnen drie dagen moeten terug keeren. En natuurlijk waren degenen, wien het bannissement van Alva trof, reeds lang teruggekeerd.
En toen na de Unie van Utrecht de regeering des lands meer gevestigd was, begon men een weinig op verhaal te komen, al keerde de oude welvaart niet terug. Wel is waar nam het aantal inwoners toe, vooral in de
!) Zie het artikel in „De Gids" 1897. Dl. II. „De strijd om de Brielsche Zeenymph." p. 75 v.



72
jaren 1585—1616, toen Den Briel een Engelsche pandstad werd, maar die vreemdelingen van het Engelsche garnizoen brachten geen welvaart.
Herhaaldelijk leest men dan ook van maatregelen door de Brielsche Vroedschap beraamd, „om de sobere nering der stad te beneficieeren." En nu mag er wel eens aan herinnerd worden, dat Den Briel voor een deel zijne wederopleving dankt aan Maeslandsluys. In den Spaanschen tijd is Maassluis, tot 1614 behoorende tot Maasland,1) zoo goed als geheel verwoest. In 1572 werd er een schans opgericht door Marnix van St. Aldegonde, ter plaatse, waar thans de schoone Kerk der Ned. Herv. Gemeente staat, die in 1639 verrees.2)
Aldegonde zag de beteekenis in van deze schans, om de pas veroverde Geuzenstad voor den Prins van Oranje te bewaren. Maar ook de Spaansche bevelhebber Romero begreep het groote belang dezer fortificatie en deed haar bespringen. Bij deze gelegenheid werd Marnix van St. Aldegonde gevangen genomen en naar Utrecht op het Kasteel Vreedenburg overgebracht.
In het daarop volgend jaar, juist toen Leiden in den grootsten nood verkeerde, werd de schans ingenomen
1) Acte van het Octroy van de Separatie van Sluys, gedaen bij de Heeren Staeten van Hollandt ende Westvrieslandt, den 16en Mey anno XVIC veerthien.
2) Het puntig opschrift in het Latijn en in de vertaling luidt:
Olim qui Marti fueram Sacratus et armis
Nunc Christi Sacris sum locus sacer.
„Een oorloch schans ick was den crijgslien toegewesen,
Nu Christi kerk ick ben, een bedehuys verpreesen."



73
onder aanvoering van een zekeren Louis Graetan, het hoofd van een troep vrijbuiters. Deze trok van Maeslandsluys naar Vlaardingen, zoodat beide plaatsen voor den Prins van Oranje verloren gingen.x) In 1596 is men begonnen het platgebrande Maassluis weer op te bouwen. In '98 werd er de Geref. Kerk gesticht Haar eerste predikant was Cornelis Adriaensze.2)
En nu breng ik deze dingen in herinnering, omdat korten tijd na de verlossing van het gehate Spaansche juk, zich in Den Briel visscherlui uit Maeslandsluys vestigden. En dat zag de Brielsche magistraat zoo gaarne, dat, vooral na de inname der schans, er zich meerderen vestigden.
En om de immigratie aan te moedigen en Den Briel te maken tot een Hollandsche „herberg der verdrukten", zeide de Regeering hun verschillende privilegies toe: erven om te betimmeren en het kosteloos gebruik van een kerkgebouw, tot de exercitie van de Christelijke religie.
Natuurlijk heeft dat vreemde element zich aan het Brielsche geassimileerd en niet weinig de stuwkracht der Gereformeerde kerk verhoogd.
„Libertatis Primitiae", „Eerstelingen der Vrijheid" en die zinspreuk drukten de vaderen in hun kerkelijk zegel uit: Een burcht met twee torens, tusschen beide het stadswapen, omhoog een wolk, daaromheen: Deus arcx
1) B. J. Post. Geschiedenis van Maasland, Maasland 1909, p. 109.
2) Hij kwam van Dirksland en vertrok bamis (Oct.) '98 naar Maassluis, waar hij den 8 Nov. 1598 werd bevestigd. Hij overleed Aug. 1602, „De Navorscher" 1892, p. 377.



74
nostra; omlaag: 1572. Omschrift: Primitiae belgicae libertatis.
De penning was in 1572 geslagen, waarop aan de eene zijde te zien was een rechtopstaande degen met een bril aan den eenen kant (toespeling op de verovering van Den Briel)1) en een kwartelfluitje, benevens twee ooren (afbeelding, dat de Hollanders door geen streelend geluid zouden te lokken zijn). Aan den anderen kant van den degen had men negen penningen half op elkander liggen en de tiende staande op de punt, welke munt waarschijnlijk aanleiding zal gegeven hebben tot het Wapen van het nabijgelegene Ambacht de Vier Polders, voerend een rood of oranjeschild met een zilveren degen en tien gouden penningen in dezelfde volgorde 2).
Maar hoe stond het nu in de eerste dagen na de inname der stad met de Gereformeerde kerk? Namen de Gereformeerden Zondag 6 April, Paaschmorgen, terstond bezit van de St. Catharinakerk ? De notulen zwijgen er van, het eerste actaboek begint den 4<*en Dec. 1574 en loopt tot den 11 den November 1595.
Niets van '72, van '73 en bijna niets van '74! Het is
i) De naam Brielle of den Briel heeft niets gemeen met „bril." Het beteekent vochtig, laag gelegen land, met gras of houtgewas begroeid. Den Briel is een oude datief v.g.1. Den Groenen Briel, Houtbriel en TurfbrieL vroeger aan het water gelegene plaatsen bij Gent, ook bij Prinsenhage. Zie het Woordenboek der NederL Taal. Derde Deel. Eerste stuk. 's-Gravenhage en Leiden. Nijhoff 1902, p. 1431.
'-) Er zijn nog andere penningen geslagen op het innemen van den Briel. Een er van is voorzien van het borstbeeld van Philips en daaronder: 1572. „En tout fidelle au Roy." Kz: Bedeltasch enz. Jusque etc. 1566. Meded. v. C. G. Boonzajet in „De Navorscher" VU, p. 46. Zeeuwsch Gen. 106.



75
2. De Geref. Kerk en de Gorkumsche Martelaren.
bedroevend. Hoe gaarne zouden wij gehoord hebben met welk een tekst een Dammius, een Dontelock, een Taerling was opgetreden! Hoe het Consistorie zich had gevormd! Wie de eerste ouderlingen of diakenen waren! Of de ouderlingen der Kruiskerk gecontinueerd werden in de veranderde omstandigheden! Of er nog andere kerkeraadsleden waren dan Pieter [Michielsze, Jan Leuertsze, Crijn Gijse, Jan Mathijsse, Jacob Jansze, die wij uit de Acta van den Kerkeraad van Dec. 1574 kennen. — Maar het Notulenboek laat ons in den steek en de Classicale Acten geven ons geen lichtWel is het jubeljaar 1572 voor het nageslacht in het donker gehuld!
Wat er in de maanden April, Mei en Juni op het erf der Geref. Kerk in Den Briel is voorgevallen, weten wij niet. Maar de maand Juli staat met een donkere kool aangeteekend. Den 9en Juli werden niet minder dan negentien geestelijken, in de onmiddellijke nabijheid der stad, gedood.
Men kent de geschiedenis. Met de inname van Den Briel en na de mislukking van Bossu is en blijft „de sleutel der Maas" in de handen der Geuzen. In VUssingen en Enkhuizen krijgen zij bovendien de sleutels van Schelde en Zuiderzee.
Na de overgave van Dordrecht aan de Watergeuzen onder Entens (25 Juni) en de inname van Rotterdam door Lumey, was Gorkum, aan Maas en Waal, aan de beurt. Aan kapitein Brand werd opgedragen de stad, die door een kasteel beschermd was, te nemen. Reeds -den 27sten Juni capituleerde het kasteel, dat door Casper



76
Turck, Drossaard van het gansche kwartier Gorkum, verdedigd was, op voorwaarde van levensbehoud.
De volksstemming in Gorinchem was voor de Geuzen en tegen de geestelijken.
Jan van Maseik en Bernard de Snijder waren door Turck ter dood gebracht, omdat zij kettersche predikanten hadden geherbergd. Meer dan 60 burgers waren door Aiva gebannen wegens medeplichtigheid aan de ketterij en beeldstormerij te Leerdam en Asperen. Zelfs hadden zij pogingen aangewend, om de beelden in de stad-zelve te breken.1) Een zeer geacht Raadsheer hoorde sedert 1566 geregeld kettersche prediking, die 's Woensdagsavond buiten de stad in eene schuur gehouden werd.2) In deze stad, welker bevolking der Katholieke kerk zoo weinig goedgezind was, waren twee dienstdoende priesters Leonard van Vechel en Nicoïaas Poppel. Bovendien waren er nog de geestelijken uit het Minderbroederklooster, waarvan Nicolaas Pieck de Gardiaan was.
Leonard van Vechel, uit 's-Hertogenbosch afkomstig, was reeds 16 jaren priester te Gorkum en was een zeer geleerd en zeer welsprekend man.
Nicolaas Janssen, Poppel genaamd, uit Oostvlaanderen, had evenals Van Vechel te Leuven gestudeerd en was een man „vurig van geest."
In het Minderbroederklooster waren elf broeders, wier gardiaan Nicolaas Pieck was, een geboren Gorkummer.
!) Marcus. Sententiën, p. 25, 29, 86, 91, 124.
2) A. van Toorenbergen. „De Martelaren van Gorkum." Utrecht 1865, p. 21



77
Bij de overgave van het kasteel vielen de beide priesters en de „broeders" in de handen der Geuzen.
Ik spaar u de beschrijving van de pijnlijke dagen, 27 Juni—6 Juli, hunne wegvoering naar Den Briel. Verzwijgen mag ik echter niet, dat Van Vechel door zijne predikatie in de Groote kerk te Gorinchem den 2den Juü (Maria visitatie) zijne zaak en die zijner broeders heeft bedorven. In den nacht van Zaterdag op Zondag (5—6 Juli) werden zij op last van Johan Omal, den gewezen kanunnik te Luik, scheep gebracht, te Dordt als „vreemde dieren" ten toongesteld en in Den Briel op onwaardige wijze bespot. In processie werden zij om de galg geleid; zongen, noodgedwongen het „Te Deum," disputeerden op bevel van Lamey en werden met vier andere geestelijken in den walgelijksten kerker geworpen. Voor de keus gesteld: „afval of sterven," — kozen zij het laatste. Het bevel van Oranje om ze los te laten, wierp olie in het vuur.
In den nacht van 8—9 Juli stierven zij als martelaren. Behalve de negentien1) Gorkumsche Martelaren zijn er zonder twijfel nog andere vermoord.
i) De namen der 19 Martelaren worden verschillend en door elkander opgegeven. Het gaat er mee als met de Geuzen, die Den Briel innamen) Wagenaar VI 345. Bor VI 365, Hooft VI 228, Alkemade p. 123, van Meteren UI 63 v.),
Ik geloof, dat de navolgende lijst de voorkeur verdient: Nicolaes Pieck, te Gorkum geboren, Hieronymus van Weert, Theodoricus van der Eem, soms Th. v. Emden genaamd, Nicasius van Heeze, gewoonlijk naar zijne geboorteplaats Heeze bij Eindhoven genoemd, Willehad de Deen, de oudste, een grijsaard van 90 jaar, uit Denemarken verdreven, Geert van Mervel, Antonias van Weert, Antonius van Hoornaer, Franciscus van Rode (Roy), Petrus van Assche, een dorp



78
Het eerste slachtoffer van Lumey was de pastoor van Helvoet, Hendrik Bogaard. Deze had zich op het gerucht van de inneming der stad uit de voeten gemaakt, maar was teruggekeerd, toen Bossu naar het eiland Voorne overstak, om Den Briel te hernemen. Hij was echter na den terugtocht van Bossu, in weerwil van het gevaar, dat hij hep, in zijne gemeente gebleven, om bij het Paaschfeest den dienst waar te nemen. Op Paschen overvielen de Geuzen zijn dorp, namen hem gevangen en voerden hem naar Den Briel. Daar poogde Lumey door belofte en bedreiging hem tot afval te brengen en gaf hem toen dit alles te vergeefs bleek aan huurlingen over, om gehangen te worden. De grootste mishandelingen zijn nog na zijn dood aan zijn lijk gepleegd. Bij Opmeer kan men de bijzonderheden breedvoerig beschreven vinden.. Het verhaal draagt maar al te duidelijk de sporen waar te zijn. De schrijver erkent, dat de pastoor niet onberispelijk was van leven en geeft ons juist door deze ongevraagde getuigenis een goeden dunk van zijn waarheidsliefde. Bachelier in de Godgeleerdheid te Leuven geworden, scheen zijn geleerdheid en belezenheid alge-
tusschen Brussel en Aalst, geslachtsnaam Van der Slagmolen, leekebroeder en Cornelis van Wijck (Wijk-bij-Duurstede). Deze elf behoorden tot de Minderbroeders. Voorts: Leonardus van Vechel, Nicolaas van Poppel, Godefridus van Duin in 1502 te Gorkum geboren, Johannes, pastoor te Hoornaar, Johannes van Oisterwijk, Adrianus van Hilvarenbeek, Jacobus Lacops van Oudenaarden in Vlaanderen, kapellaan te Monster en Andries Wouters, pastoor te Heinenoord, „die door zijn kloekmoedig sterven de gebreken van zijn priesterleven herstelde."



79
meen bekend te zijn „een man, die zijn weerga daar omstreeks niet en had." Van Rijn. Oudheden IV p. 336 ziet in zijn martelaarschap een bewijs, dat het niet afhangt van 'smenschen verdiensten, maar eene gave is van goddelijke genade, een bloedgetuige van Christus te worden, — bij eene bijzit, zonder twijfel zijn meid, had hij zes kinderen gewonnen.
Het tweede slachtoffer was Beroaldus, kanunnik in Den Briel. Omdat hij zijn huis niet wilde afstaan ten behoeve van de bijzit van den steevoogd Omal werd bij 's nachts uit het bed gelicht, opgehangen en kort daarna afgesneden en nog half levende in een put begraven. Hij was een eenvoudig, openhartig Heer.
Zijn derde slachtoffer was Jodocus van Schoonhoven, broeder van het Karthuizerklooster van Delft, geboortig uit Gouda. Met verlof van zijn overste naar Gouda op weg, werd hij te Overschie gevat, naar Den Briel gesleept en vóór Omal gebracht, die juist aan den maaltijd, hem gebood naast hem aan te zitten. De Karthuizer weigerde vleesch te eten en wijn te drinken uit een miskelk, dien Omal aan zijne tafel gebruikte. Hij werd in de gevangenis geworpen, doch weldra daaruit gehaald en opgehangen, den 31 Juli 1572, oud 37 jaar en werd begraven op het Kerkhof van het St. Catharinaklooster.
De vierde was Cornelis Jansze, Luyxius bijgenaamd, geboren te Sundert, Pastoor in de Finnaart, een vlek onder het district van Bergen (op Zoom). Hij werd ook naar Den Briel gesleept en later opgehangen.
De vijfde Mathias Pasianus, Pastoor te Eclo in



80
Vlaanderen en eenige (hoeveel?) zich aldaar bij toeval bevindende soldaten. Zij werden gezamenlijk naar Den Briel gesleept. Eerst hing men de soldaten op en daarna begon men den Pastoor te pijnigen. De lichamen der H. Martelaren, zegt Opmeer, werden naakt uitgekleed en begraven op het Kerkhof van St. Katharina.l)
Het is een kleine bibliotheek, wat er van R. Katholieke zijde over de Gorkumsche Martelaren is geschreven. De literatuur van Protestantsche zijde is natuurlijk minder uitgebreid, zonder tendenz, meer critisch, doch hoogst welwillend. Het scherpst is het betoog in 1872 verschenen: De Gorkumsche Martelaren door Af. Cohen Stuart. No. 9. Voor Drie honderd Jaren, „Volksbladen ter herinnering van de schoonste bladzijde uit onze Geschiedenis," 4e jaargang. Wageningen 1872.
Robert Fruin: Verpreide Geschriften. De Gorkumsche Martelaren. Gidsartikelen van 1865 en Joh. H. Been: De Gorkumsche Martelaren en de Brielsche traditie, een artikel in 1900 geschreven. In de Historische Fragmenten (Eerste Bundel) staat van denzelfden schrijver een artikel: „Naar aanleiding van de Gorcumsche Martelaren," dat weer verwijst naar het bekende Gidsartikel van Fruin in 1865 en eene vergelijking maakt met het artikel, zooals het in de verzamelde Historische werken van Fruin voorkomt, waarin het aantal noten
1) Bootz p, 188 spreekt van de bijzit van Omal. Het huis van Beroaldus stond naast het huis eener zekere Mary, wier dochter de bijzit was van den steevoogd. De bijzonderheid is geput uit van Rijns Oudheden p. 265. Bootz spreekt ook van Schoonhoven, Janse en Pasianus, die Fruin niet noemt.



81
is vermeerderd en waaruit men komt te weten, wat Fruin later van het in den tekst beweerde dacht.
De schrijver spreekt ook van het boek van prof. J. W. L. Smit: „De ware ligging der voormalige kloosterschuur van St. Elizabeth," *) — maar dat alles is voor ons van minder belang. Voor ons klemt de vraag: Staat de Geref. kerk van Den Briel schuldig aan den moord der geestelijken of komt die op rekening van Lumey, „het zwijn der Ardennen"? Zonder twijfel het laatste.
De tweede schuldige is de renegaat Omal. Wat konden de geestelijken van zulk een man verwachten? Hoe duivelsch zullen zijne kwellingen zijn geweest, gedurende den driedaagschen overtocht!
Maar in geen geval mag het Gorkumsche element uitgeschakeld worden.
De eerste, dien Pastoor Van Vechel met zijne lotgenooten in het schip zag, was de schipper zelf „een van zijne schaapkens."2) „Degenen, zegt Estius, die de voornaamste roervinken waren van deze groote wreedheden, waren de drie, die te Gorkum geboren waren en twee van de eigen maagschap des gardiaans, kinderen van eene booze moeder, vroeger binnen Gorkum vroedvrouw, die „amoureuze ende ongeschikte liedekens en anderen belabbert met ketterij" gemaakt had, welke Pastoor Leonard de stad had willen doen uitzetten. Een kettersch burger van Gorkum L. Tilman verwijt den gardiaan zijne ketterjacht, waarmede hij anderen had zoeken te brengen in het gevaar van den
1) 's-Hertogenbosch. Lutkie en Cranenburg 1869. „ 2) Toorenbergen p, 20.
6



82
hals te verhezen. Een schipper uit Gorkum verwijt Pastoor Leonard zijn verraad, en het is „tot de burgers" der stad (Gorkum), dat hij zich trachtte te verdedigen. Dezelfde schipper ondervraagt hem in Den Briel. Een andere schipper uit Gorkum heeft de martelaren vervoerd. *)
Maar ook in Den Briel zijn ze „op de onwaardigste wijze bespot en verguisd." Maar geschiedde dit door Briellenaars ? Zelfs in Den Briel waren nog anderen, zoo mannen als vrouwen uit Gorkum, „die de gevangenen om 't hardst bespotten, noemende hen dikwijls verleiders en zielemoorders."
Toch laat Estius het voorkomen, alsof de Geref. Kerk althans in haar kerkedienaar, zij het dan zijdelings, door het dispuut, schuldig staat aan den moord. Twee predikanten zouden de geestelijken hebbén aangevallen, de één een gewezen schipper van Gorkum, „een befaamd drinker." De andere zou de gewezen pastoor van Den Briel zijn geweest en onlangs 2) „to^het zegevierend Protestantisme bekeerd." De strijd zou dan geloopen hebben over het gezag van den Paus, en werd zooals Estius naar het bericht van oorgetuigen verzekert, glansrijk door de geestelijken gewonnen. Ongelukkig was voor hen de overwinning gevaarlijker dan de nederlaag. Maar wie was die vroegere pastoor van Den Briel, „onlangs" tot het Protestantisme bekeerd? Andreas Cornelisze? — maar die was in 1566 reeds als „predikant" opgetreden.
Hoe meer wij deze zaak indenken, hoe duisterder ze wordt.
4 Toorenbergen p. 32 (noot). 2) Ik cursiveer.



83
I 3. Kerkedienaren.
Wat heeft de Gereformeerde Kerk gedaan inzake den moord? Ik weet het niet, notulen ontbreken. Heeft zij Lumey tot andere gedachten zoeken te brengen?
Heeft zij bij monde van haar ambtsdragers gepleit voor lijfsbehoud?
Ik weet het niet, maar ik geloof het ook niet, trouwens Lumey was er de man niet naar, naar raadgevingen te hooren. Maar als iemand zegt: de Geref. Kerk speelt in dit treurig geval de rol „van lijdelijk toezien," — dan zal ik dat niet tegenspreken. Maar „lijdelijk toezien" stelt in dit geval schuldig voor God en menschen. Jammer, dat wij alles, wat wij van en over de Gorkumsche Martelaren weten, wij dat danken aan Willem Estius, die geheel op de onderzoekingen van zijn broeder Rutger steunt.
Maar welke ambtsdragers had de Geref. Kerk in Juli 1572 en daarna?
Estius in het IIe Boek van de Geschiedenis der Martelaren van Gorkum (Hoofdst. 13) spreekt van een zekeren Andreas, zonder zijn geslachtsnaam aan te duiden.
Volgens Bootz was hij pastoor van de St. Catharinakerk in Den Briel, doch toen de stad door de Geuzen was ingenomen, wilde hij het gevaar, dat hem dreigde, ontwijken. „Van vorst veranderde hij tegelijk van godsdienst en diende zich aan bij de nieuwe meesters als een voegzame prediker hunner leer." 1)
Maar dit klopt niet met wat de Jager vond. Spoedig
i) Geschiedkundige Aanteekeningen betreffende de Statie Brielle. Uit de nagelaten papieren van Pastoor Bootz. Bijdragen tot de Geschiedenis van het Bisdom Haarlem 19e deel p. 186.



84
na 1 April 1572 kwam Cornelisze in Den Briel aan en' om een ons onbekende reden waarschijnlijk ontzet van zijn ambt1), werd hij in 1573 in eere hersteld en van toen af was hij als de eerste predikant werkzaam2).'
Op de eerste vergadering der voormalige Classis van Voorne en Putten, gehouden 19 April 1574, was Andries of Andreas Cornelisz tegenwoordig en zoowel uit de Acta der Classis als uit het oudste Notulenboek van den Kerkeraad der Geref. Kerk in Den Briel, beginnende den 4den Dec. 1574, blijkt onomstootelijk, dat hij de eerste predikant der gemeente was.
Het is mij niet duidelijk, uit welke bron de Jager geput moet hebben, toen hij neerschreef, dat Andreas C. eerst na 1 April 1572 in Den Briel kwam.
Waar kwam hij vandaan ? Wat dreef hem naar Den Briel? Was hij vroeger, evenals Crijnsze, schoolmeester geweest? Of iets anders?
Zeker is het, dat wij hem in April 1574 op de eerste vergadering van de voormalige Classis van Voorne en Putten vinden3).
Toen ik het eerste notulenboek aan den koster na
!) Wanneer wij over dezen predikant Reitsma en van Veen, Acta Dl. II, p. 148, 156, 157 en 170 nalezen, dan komt mij de reden van zijn afzetting dronkenschap voor,
2) Naamlijst der Herv. predik, in voce. V.g.1. Rutgers Acta p. 163. (Acta van de Prov. Dordtsche Synode van 1574 XXIV Junii.) „Nademael hy sich van synen val gebetert heeft ende synen dienst (boete syner sonden gedaen hebbende) stichtelijk bedient, soo sal men hem in sijnen Dienst laten daerin men hem ghedult heeft tot op desen Synodum toe."
3) In een brief aan de Prov. Syn. van Dordrecht (1574) is de eerste onderteekenaar „Andries Cornelisz, Dienaar des Woordts in Den Briel." Rutgers Acta p. 186 en 187.



85
gebruik teruggaf, maakte ik in het voorbijgaan de opmerking, dat het mij voorkwam, dat de eerste notulen van 1572—einde '74 zouden zijn uitgescheurd. De koster antwoordde hierop, dat deze opmerking al eens vroeger was gemaakt en wel door niemand minder dan door Dr. G. A. Hulsebos van Den Haag, die sedert een tiental jaren de kerkelijke archieven ordent en ook voor eenige jaren het archief van den kerkeraad in Den Briel heeft geraadpleegd.
Zou mijne hypothese dus juist zijn, en ze is ongemeen versterkt door de uitspraak van een zóó bevoegd beoordeelaar als Dr. Hulsebos, dan zou het niet onmogelijk zijn, dat de notulen van 1572, '73 en '74 door Cornelisz zeiven zijn verwijderd, al blijft het dan nog een opene vraag, waarom hij de notulen zoo ver in 1574 heeft uitgescheurd.
Er is over dezen Andreas Cornelisz heel wat te doen geweest. Onder het opschrift: „Andreas Cornelius Hagius" klaagt de Heer de Jager in „De Navorscher" :x)
„De een schrijft den ander na, dat er te Brielle en vervolgens te Sneek een predikant van dezen naam is geweest. Een predikant van dezen naam heeft intusschen volstrekt niet bestaan. Men raadplege eene door mij geschrevene verhandeling, getiteld: „Andries Cornelisze in „De Brielsche Archieven, Geschiedkundige mededeelingen", J. Posthumus, Brielle.
In eene oude naamlijst van predikanten vond Dr. Nie-
!) „De Navorscher" 1884 p. 394.



86
meyer het volgende: Ten jare 1572 vindt men Andreas Cornelius Hagius vermeld, die echter niet lang daarna de vlucht moest nemen en eerst na de Pacificatie van Gent, in 1578, van Den Briel, alwaar hij in tusschen het predikambt had waargenomen, naar Sneek is teruggekeerd. 1580, Adriaan Simonsz Hagius van Heenvliet, na een tweejarig verblijf aldaar, naar Sneek gekomen. Terecht zegt de Jager: „zooveel regels, zooveel fouten". , Een predikant Andreas Cornelius Hagius heeft nooit bestaan, te Sneek evenmin als in Den Briel. In de laatste gemeente was als predikant Andries Cornelisze werkzaam, maar het bewijs, dat die leeraar ook maar een enkele maal te Sneek heeft gepreekt, moet nog geleverd worden. Zoolang dit bewijs niet geleverd is, houdt de Jager het er voor, dat de samensteller der oude naamlijst, evenals van Wijn, Andries Cornelisze met Andries Hagius heeft verward en dat hij het volgende had behooren te vermelden: „Ten jare 1572 predikte te Sneek Andries Simonsz Hagius; weldra genoodzaakt te vluchten, ging hij naar Holland en werd in 1577 predikant te Heenvliet In 1580 ontving hij wederom een beroep naar Sneek en bij vertrok derwaarts 1 Sept. 1580." x)
Als predikant van Heenvliet ontving hij in '78 een beroep van Den Briel, om er den dienst te vervullen van Andreas Cornelisze, in '78 overleden. Hij was de vierde predikant.
Onder degenen, die de Acta van de Provinciale Synode
!) Van hem vond ik in de notulen van 5 Febr. 1575 opgeteekend: Andries Cornelisze heeft te lang gepreekt. Boete.



87
van Dordrecht van 1574 hebben onderteekend, komt als laatste onderteekenaar Andreas Hagius, frisius, voor.x)
Dat hij later naar Holland zou zijn teruggekeerd, vermoed ik, of ik moest mij in de gelijkluidendheid van den naam vergissen. Op de Zuid-Hollandsche Particuliere Synode te 's-Gravenhage in Juni 1583 vinden wij hem als afgevaardigde van de Leidsche Classis, Andreas Hagius, „dienaer des Woordts tot Rheynsburg".2)
De Synode draagt hem in die kwaliteit op, een schrijven van de Noord-Hollandsche Synode te beantwoorden3), hij teekent als praeses hujus synodi de Acta4) en wij lezen zijn naam nog eens in de „Acta synodi particularis der classe van Zuythollant tot Schiedam, den 30 Augusti anno 1588" 5).
Van Andreas Cornelisze, ook wel Cornelis genoemd, met den bijnaam Brielensis, spreken ook de Synodale Acta. Ook heeft hij de Acta van de provinciale synode van Dordrecht onderteekend: Andreas Cornelis, verbi Dei minister Brilis, maar na Gerardus Gallinaceus. °) Dit kwam waarschijnlijk, omdat hij niet persoonlijk tegenwoordig was en de onderteekening der verordening hem later werd voorgelegd. Op de volgende bladzijde vinden wij weer zijn handteekening.7) En in de „Articulen te Dort verhandelt Quaedam Synodalia"
!) Reitsma en Van Veen. Acta II 156.
2) „ „ « II 218.
3) i „ II 250.
4) .. » II 261. 8) ,, „ „ II 319.
6) Acta II p. 156.
7) Acta II p. 157.



88
lezen wij: „Item Andreas Cornelisse ende Egidius Joannis, dieners van den Briel hebben geschreven met den name haerder classe, dat sy nyet konnen komen met hen onderwerpen in t oordeel der broederen, die tot tgene voorsz. is vergaderen sullen."l) Met dezen Andreas Cornelisze was een korten tijd werkzaam Gerardus Gallicanus, van wien wij zoo goed als niets weten, zegt de Jager.2) Wat de kerkeraadsacta betreft, heeft de Jager volkomen gelijk, maar uit de „Acta" van de Prov. Synode van 1574 blijkt, dat hij namens de Classis met Jan Commersze ouderling, was gedeputeerd.3) Omtrent zijne handelingen ter Provinc. Synode leze men de Acta4)
Gallicanus stierf reeds in 1574 en werd het volgend jaar opgevolgd door Aegidius Johannis Frisius of Gillis Jansze, die sedert 22 Jan. 1575 in Den Briel werkzaam was en van Rotterdam kwam. Tweemalen werd hij te Dronrijp beroepen, maar hij bleef tot zijn dood in Den Briel (1593). In „de Brielsche Archieven" schreef de Jager o. a.: dat zijne weduwe 30 Maart 1605 gestorven was en dat zulks blijkt uit de kerkeraadsacte van 30 Maart 1605. Dit bericht is echter onjuist, zooals de Jager later heeft erkend, want in de Rekening der geestelijke goederen van 1610 staat: „BetaeltEmmetgen Lievends dr, weduwe van wijlen Egidius Johannis Frisius 100 ponden." Misschien is zij in 1613 of '14 overleden.
!) Acta II p. 170 en 171; 2) Naamlijst in voce. S) Acta II p. 127; 4) Acta IJ p. 140 en 141; Acta II p. 149; Acta II p. 155; Acta II p. 156; Acta II p. 157.



89
Daarna kwam Jacobus Postelius Colonius, die van Kuilenburg in Den Briel kwam in 1581, waar hij bleef arbeiden tot 1585, toen hij hoogstwaarschijnlijk naar Duitschland vertrok en opgevolgd werd door Van Dam. Dat Postelius van Kuilenburg kwam, blijkt uit de Acta der classis: „Jacobus Postelius heeft den broederen drie loffelicke getuyghenisse-brieven laten leesen, een van den greft van Culenborch, de tweede van de ghemeynte tot Culenborch, de derde van de classe, onder den welcke Culenborch gelegen is, waerom de broederen een goet genugen hebben, nemende aan en bekennende (hem) voor een litmaet onses classis.1)"
Kort na zijne komst was er gevaar, dat hij en zijn ambtgenoot Aegidius door gebrek aan fondsen, uit Den Briel zouden moeten vertrekken, maar het gevaar werd nog bijtijds afgewend. Niet altijd was Postelius een amicaal collega. Den 2den Maart 1582 verwittigde Aegidius den Kerkeraad, „dat Postelius hem bij eenighe persoonen beschuldicht hadde, als dat hij geveynsdelyck en dobbel met hem was handelende." De zaak werd, nadat de leeraars zich verwijderd en de broeden daar over gedelibereerd hadden, bijgelegd. In het begin van 1583 had Postelius weer een geschil. Boven zijn traktement ontving hij volgens besluit der Regeering jaarlijks 50 gulden. Hij vroeg verlof een -reis te maken. Den 24sten Aug. 1584 was hij weer thuis. Dat hij in het begin van '85 verlof vroeg Den Briel te mogen verlaten, mogen wij aannemen, dat de reis naar Duitschland ten
i) Acta Classis 19 April 1581.



90
doel had, in zijn vaderland als predikant te mogen worden aangesteld. Den 26sten Febr. 1585 kreeg hij consent om te vertrekken en daar en boven nog f200.—, om zijne schulden te betalen, binnen een half jaar na zijn vertrek. Over het voorstel een derden dienaar te beroepen, zie men de Jager.*) Noch in de Acta van den Kerkeraad noch in die der Classis staat vermeld, waarheen Postelius vertrok. Eenmaal vinden wij zijn naam in de Acta der Provinciale Synoden2)
In de notulen der R. Kath. Kerk van Den Briel staat: „1566 Invoering van de z.g. Heironmng door Nicolas Dammius en Reinier Donteclock." Volgens Dr. Schotel „De Illustre School te Dordrecht" was Dammius een man van groote eruditie, capaciteit en discipline. Na van 1575—79 Hoogleeraar in de Latijnsche taal te zijn geweest aan de Hoogeschool te Leiden, nadat hij verklaard had van zijne professie te worden ontslagen, was hij predikant te Groote Lindt. Te gelijker tijd bekleedde hij te Dordrecht, waar hij bij gebrek aan eene goede pastorie woonde, het ambt van rector der Latijnsche school tot het jaar 1583, toen hij naar Den Briel vertrok. Dit jaartal is echter beslist onjuist, het moet 1585 zijn. Eerst in dat jaar is Van Dam in de plaats van Postelius beroepen. In de Acta van 1585 staat opgeteekend, dat bij het beroep bij de broeders der classis en de gemeente te Linde zijn gecommitteerd „onse broeders Jan Commers en Jacob Jansze."
*) Naamlijst in vocc.
2) Gedeputeerd op de Z.Hollandsche Synode te 's-Gravenhage Juni 1583; Jacobus Postelius [Reitsma en v. Veen II 218).



91
4. De Wederdoopers.
In 1594 wilde hij vertrekken. Als oorzaak gaf hij op de indispositie zijner huisvrouw, In 1603 wilde hij weer weg om de behandeling, die hij van Reginaldus Donteclock sedert 1592 onderging. Beide predikanten zullen wij in een volgend hoofdstuk aantreffen. De kan hier eindigen. In 1592, twintig jaar na hare verlossing, is Den Briel reeds in het bezit van 3 predikanten, Aegidius, Van Dam en Reinier Donteclock.
Wie echter meenen mocht, dat er in die twintig jaren geen bestrijders der Gereformeerde Kerk zouden worden gevonden, zou zich deerlijk vergissen. In het jaar, dat Prins Willem in Den Briel trouwde met Charlotte de Bourbon 1), had de Kerkeraad met de Wederdoopers heel wat te stellen. In de Acta van de vergadering van den Kerkeraad, gehouden 5 Febr. 1575, staat: „Dezen dach is van de broederen gehandelt aengaende den inbreeck der Wederdooperen, dat men aen andere kereken oft classen soude scrijven, om ons met haer te beraetslaghen, opdat men tselve tot bequaemer tyt aen de Hooghe Overichheyt soude mogen versoecken te remediëren."
Den 19den Maart 1575 werd den kerkeraad „aengedient de lastering der dooperen, waarmede zij de broederen lasterden". Wat er naar aanleiding van die mededeeling gesproken werd, staat niet vermeld. Uit de volgende Acta blijkt echter, dat de Broeders van oordeel waren, „dat
Het 3e huwelijk van den Prins, den 12 Juni 1575 in Den Briel gesloten met Charlotte de Bourbon, dochter van den Hertog van Montpensier, overleden den 5 Mei 1582 te Antwerpen en den 9 Mei in de Vrouwekerk aldaar begraven.



92
de geloovigen nauwlettend op zichzelven hadden toe te zien en geen aanleiding tot lastering van de ware leer behoorden te geven". Den 3den Mei 1575 werd door „diversche" ingebracht, dat twee zusters, „met malcander kijvende in 't openbare, seer groote aanstoot den swakken gegeven hadden, soodat velen en namelycken die wederdooperen over sulcke vruchten onse leer seer gelastert hadden." Met het oog daarop werd besloten, de zusteren niet tot het H. Avondmaal toe te laten en met haar „van hare saecken" te spreken. De Broeders iconden intusschen niet verhinderen, dat er door de „dooperen" enkele proselieten werden gemaakt. Om den overgang te voorkomen, werden geen pogingen gespaard en eenmaal werd de Stedelijke Regeering in den arm genomen. Dat de zaak ook ter classicale vergadering en zelfs op de Synode kwam, laat zich denken. De groote constitueerende vergadering is de Synode te Dordrecht, gehouden in 1574. De bestrijding der Wederdoopers denkt men zich vrij gemakkelijk: die tot de Wederdoopers vervallen zijn, zal men afsnijden! Men zal dat doen met drie „trappen", d. w. z. hen eerst vermanen, hetzij door twee of drie personen, hetzij door den kerkeraad. Wordt deze vermaning veracht, dan zal de schuldige van de gemeenschap des Avondmaals worden afgehouden. Is ook dat vruchteloos geweest, „zoo zal dit de voortgang zijn tot de uitsluitinge". 2) De classis vraagt: „Hoe dat men het alderbest de secte
!) „De Navorscher" 1894. Art., „Bizonderheden betreffende de Mennonieten te Brielle." 106 v. 2) Reitsma en van Veen Acta II p, 144,



93
der Wederdooperen sal wederstaen ? Want tot het gehoor des Godl. Woordts en comen sij niet ende aent disputeren en can men se niet crijgen. Hier en tusschen soe kruijpt haer valsche leere als de kancker, want behalven dat het dorp van Swartewael den meesten hoop die secte is toegedaen, soe neemt se toe, vandaer kruipende door het gansche landt van Voorn. Ende dat in de voorneemste dorpen, als in Heenvliet, Suydlandt ende Abbenbroeck etc, jae dat men in sommige dorpen gansch geen kinderen en doopt." *)
Maar vraagt wederom de classis: „Wanneer een lidmaat der gemeente wil trouwen met een persoon, die Papist, Doops ofte werltgesint is, mag de dienaar hen trouwen of niet ?" Antwoord: „Men moet de zoodanige waarschuwen. Willen sy toch getrouwt wesen, dat men se trouwen sal, dewijle het openbaer trouwen politisch is." Weigeren zij echter de vermaningen ter harte te nemen en spreken zij nog kwaad van de dienaren daarbij, dat de kerkeraad dan naar bevind van zaken handele, hen bijvoorbeeld vóór zich ontbiede.2) Eindelijk wordt op diezelfde vergadering gesproken over kettersche boeken. „De broeders" predikanten worden vermaand, dat „tot uytroeying der valscher leeringhe ende dwalinghen, die door het lesen der ketterischen boecken meer en meer toenemen, de se navolghende middelen ghevolcht behooren te worden: Ten eersten sullen de Dienaers van de
1) F. L. Rutgers. Acta van de Nederl. Synoden der 16e eeuw. "s-Gravenhage 1889 p. 196.
2) F. L. Rutgers. Acta p. 161 en 201.



94
predickstoel 't voclk tot de lesinghe der bibelsche schriftuyre vermanen en van den onghesonden ketterischen boecken afmanen doch de namen der boecken spaerhek noemende. Ten tweeden sullen die boeckvercoopers, der reyne leere toeghedaen, van den dienaren vermaent worden, dat se sulcke boecken niet en drucken noch vercoopen. Ten derden sullen de dienaers der ghemeynte besien, of in haren huysen eenighe schadelicke boecken sijn, opdat se haer vermaenen mueghen sulcke boecken wech te doen." *)
Telkens lezen wij van klachten over het toenemen van het aantal Doopsgezinden en over hunne samenkomsten, klachten, die ons kunnen inlichten aangaande hunne uitbreiding. Hier en daar bemerkt men in de Synodale Acta iets van overgangen. En toch was heel het land over, en niet het minst in den Lande van Voorne, de vijandschap fel.
Knipscheer zegt niet ten onrechte: „De Doopsgezinden genieten in 1610 de eer, gerekend te worden „de religionis hostibus", d. i. onder de vijanden van den godsdienst. 2). De Gereformeerden kennen enkele van de partijnamen als Waterlanders en Vlamingen. In 1604 spreken zij van de „drie versoende rotte der Wederdooperen". De houding der Gereformeerden werd hoe langer hoe scherper. Toch denken de eerste Synoden
1) F. L. Rutgers. Acta p. 140,
2) De Nederl. Geref. Synoden tegenover de Doopsgezinden 1563— 1620, „in de Doopsgezinde Bijdragen." Leiden 1910 p. 12 (Een prachtig artikel).



95
der Gereformeerden in de Zuidelijke Nederlanden *) nog niet aan openlijke bestrijding.
In de Brielsche notulen vond ik gewag gemaakt van een zekeren Cornelis Cornelisze, ook wel Macharius genaamd. Volgens de Kerkeraadsacta van 19 Juni 1587 verklaarde genoemde Cornelisze, die met de weduwe van een Wederdooper in huwelijksbelofte getreden was, dat hij van de bekende en aangenomene waarheid niet begeerde te wijken, „ten waerensaecke dat hem van de leraers van de Mennonieten beter bericht ende onderwijs gedaen werde, als hij bij ons gehoort heeft, waarop de broeders gezamenlijk hebben goetgevonden, dat de dienaeren bij mijne Heeren sullen verschijnen, versoeckende, dat deselve geboden mogen opgehouden worden ter tijt toe, de voorgewende onderwij singe in tegenwoordichheyt onser dienaeren geschyet sall wesen." Het verzoek werd toegestaan en zooals de Jager meedeelt,2) voltrokken de Heeren het huwelijk, nadat de zeeman zekere belofte gegeven had. Na de voltrekking van het huwelijk scheen Cornelisze over te hellen tot de gevoelens der Mennonieten en meermalen werd hij daarover aangesproken, niet alleen door de leeraars, maar ook door de ouderlingen, b.v. in Febr. 1588 door Cornelis Gerritszoon en Jan Pietersz. Coppelstock, den in de vaderlandsche geschiedenis zeer bekenden veerman. Later b.v. 3 Mei zijn er zelfs confe-
De Handelingen of Acta daarvan zijn uitgegeven door C. Hooijer in zijn Oude Kerkordeningen der Nederl. Herv. Gem. 1563—1568. Zalt-Bommel 1865 p. 1—20.
2) „De Navorscher.' 1894 p. 102.



96
renties ten stadhuize gehouden, om te onderzoeken „waeromme hij van de christelijke leere geweken en aan de Menniten gegaen es." Uit de Kerkeraadsacta van 17 Juni 1588 blijkt, dat de dienaren niet werden toegelaten in de vergadering der Mennonieten. Cornelisze ging over tot de Mennonieten en werd in Mei 1594 „geëxcommuniceert" bij de kerk, waartoe hij behoord had.x) Hetzelfde gebeurde met Maritje Jan Dansers in
1581.2) met Leentje of Lijntge „de hoemaexter" in
1587.3) met Susanna in 1603,4) de huisvrouw van een kleermaker, die om zijn ongeregeld leven „ gheëxcommuniceert" werd en daarna ging bij de Mennonieten.
De Acta, welke over deze vrouwen handelen, toonen, dat de moeite, die aangewend werd, om Cornelis Cornelisze te behouden, wat de vrouwen betreft, niet werd gespaard en dat om harentwil werd voorgesteld, een disputatie in haar bijzijn te houden, wat evenwel niet raadzaam werd geacht.
Vóór dat men echter tot de afsnijding overging, werd voor de dwaalgeesten herhaaldelijk gebeden op den kansel, eerst met verzwijging van hunnen naam. Van de genoemde vrouwen keerde de eerste in 1587 weer terug tot de kerk, die zij verlaten had. In 1599 werd tegen haar ingebracht, dat zij „nog geen recht ghevoelen
!) Acta Consist. 25 Nov. '91, 3 Dec. '93, 14 Jan., 11 en 25 Febr., 8 en 22 April, 4 Mei 1594.
2) Acta Consist. 30 Aug. '78, 27 Nov. en 4 Dec. 79 en voor 't laatst 29 Oct. 1581.
3) Acta Consist. 16 Juni 1581 en voor het laatst 3 Juli 1587.
4) Acta Consist. 30 Dec. 1588 en voor het laatst 10 Jan. 1603.



97
had van de menschwordighe Christi en op dat punt de dwalinghe van de doopers noch toestont." Zij ontkende dit niet, maar een dag daarna verklaarde zij onder tranen, „dat se de saeke nu beter verstont." Zij werd daarop toegelaten tot het H. Avondmaal, maar onder conditie „dat sij moest aenspreecken deghene bij dewelcke sij haer onverstant gheopenbaert had en die daardoor versocht sijn geworden."
Sporen van vervolging vinden wij in de oudste Memoriaelboeken niet. De Mennonieten werden beschouwd als „dwaalgeesten". Bij volharding sneed men ze af. Welke bepalingen de Stedelijke Regeering maakte betreffende het trouwen der Mennonieten heeft de Heer de Jager medegedeeld. Vele bizonderheden zijn door hem in „De Navorscher" geplaatst.2)
Dat ook de Classis van Voorne en Putten waakte, zagen wij boven. De Classis had nog al eens advies te geven. Gelijk men bij de Broeders kwam met klachten over de „retorykers", zoo vroeg men ook hun advies betreffende de handelwijze, te volgen ten aanzien van lidmaten, die het hielden met de Wederdoopers. In 1599 was er te Spijkenisse zoo'n afvallige.3)
In 1603 bracht Ds. H. van Coesveldt ter kennisse van de vergadering, dat iemand „eertijds lidmaat te Hellevoet, allenskens tot de herdoopers vervallen was." 4)
!) „De Navorscher" 1881 p. 371—375.
2) „De Navorscher" 1894 p. 101—123. Bijzonderheden betreffende de Mennonieten te Brielle.
3) Acta Classis October 1599.
4) Acta Classis October 1603.
7



98
5. De Engelsche Kerk.
In 1604 sprak Pieter Zeegers van een lidmaat zijner gemeente, die „wederdooper" was en H. Nolthenius van een ouderling te Bommene, „die hem tot de wederdoop begeven had." *) In het zelfde jaar was er ook zoo'n afvallige te Zuidland 2) en moest J. van Heukelom, predikant te Middelharnis voorstellen, „datter over ettelijke jaeren totten wederdoop waren afgevallen, waervan dat er twee van de dooperen herdoopt waren." 3) Het advies der classis luidde: „vermanen en bij volharding procederen tot de excommunicatie."
Dat de Geref. Kerk, ook in Den Briel en in de Classis zich zoo schrap zette tegen degenen, die den kinderdoop verwierpen, ze op ééne lijn stellende met degenen, die de Drieëenheid loochenden en met de Ubiquisten of Martinisten, laat zich uit het standpunt der vaderen verklaren : hoe zouden twee Kerkgenootschappen beide de waarheid vertegenwoordigen? Zij als de gezuiverde Kerk was de ééne, de heilige, Catholieke Kerk, „aan wie de woorden Gods waren toevertrouwd."
Een welwillender houding nam èn de kerk èn de Regeering in jegens de Engelsche gemeente, die van 1585— 1616 in Den Briel was gevestigd en aan wie zelfs een kerkgebouw werd afgestaan. Dat kerkgebouw bestaat nog en is het eigendom der Ned. Herv. Gemeente en wordt gewoonhjk „de kleine kerk" genoemd. Het staat tegenover het tegenwoordige Postkantoor en is een kerk met een spitsen toren, die van 1611 dateert en een
!) Acta Classis April 1604.
2) Acta Classis 7 Juni 1604.
3) Acta Classis Mei 1605.



99
oudere spits verving, aan den H. Jacobus gewijd en daarom St. Jacobskerk genoemd. Oudtijds was het de kerk van het Noord-Eindsche Gasthuis, ook wel Oude Mannenhuis geheeten. Het is mij niet bekend, wanneer deze kerk gesticht is, omdat wij omtrent het Noord-Eindsche Gasthuis lang niet zoo nauwkeurig zijn ingelicht als omtrent het Zuid-Eindsche Gasthuis. Ook Taerling spreekt maar terloops van 't Noord-Eindsche Gasthuis „met een kerk, wier patroon St. Jacob was." Dat deze kerk gesticht zou zijn ter wille van het Engelsche garnizoen, op kosten van de kroon van Engeland, is dus niet waar, al is zij, toen Den Briel eene Engelsche pandstad werd, voor de godsdienstoefeningen van het Engelsche garnizoen ingeruimd.
Dat het kerkgebouw reeds lang vóór 1585 bestond, moge onder meer ook hieruit blijken, dat deze kerk een tiental jaren te voren na 1572 door de Stedelijke regeering was aangeboden aan visschers uit Maeslandsluis wier overkomst door de Stadsregeering gaarne werd gezien, „tot exercitie van de christelijk gereformeerde religie."
Door de Algemeene Staten was in 1585 beloofd, dat „tot coste der Geünieerde provintiën een kerkgebouw zou worden in orde gemaakt" en de keuze viel op de St. Jacobskerk. Volgens de Acta werd zij bediend door Mr. Michiel Seroijen, die enkele jaren, nadat het garnizoen uit Den Briel vertrokken was, stierf. De Contra-Remonstranten verzochten om dit gebouw, maar de Arminiaansche magistraat weigerde hooghartig. Toen de Contra-Remonstranten op het kussen waren gekomen, werd de kerk



100
tijdelijk afgestaan aan de Remonstranten. In 1653 werd deze voormalige Engelsche kerk afgestaan aan de WaalschGereformeerde Gemeente, die zich recruteerende uit het garnizoen, zich daar gevestigd had. Het kerkgebouw werd daardoor na verloop van tijd genoemd „de Fransche kerk" en slechts een enkele maal b.v. 10 Augustus 1697 werd in het Schotsch gepreekt, ten gerieve van sommige Schotten, die op de ree op gunstigen wind lagen te wachten.
Toen de Waalsche kerk behoorde tot het getal der „Eglises éteintes", heeft zij een tijd lang gediend voor de Herst. Evang.-Luth. Gemeente. Thans, zooals ik in de „Inleiding" mededeelde, wordt er gedurende de wintermaanden godsdienstoefening in gehouden en hield de gemeente gedurende de jongste restauratie der Groote kerk aldaar den dienst, ook 's morgens.
Van Alkemade zegt in zijne „Geschiedenis van Brielle" enz. p. 60, van het Oude Mannenhuis, waaraan deze kerk was verbonden: „Hiervan hebben wij geen schriftelijk bescheid gevonden." Intusschen zijn er nog 37 rekeningen over, gedaan door de mannen meesters" of „manhuysmeesters" van het oude gasthuis van St. Jacob of oude mannenhuis.
De oudste loopt van 1535—1536, de jongste over 1649—1650. Bovendien zijn er nog tal van resoluties, die van het gesticht gewagen. Uit de Rekeningen over 1535—1536 en 1537—1538 blijkt, dat het huis toen werd afgebroken en vernieuwd. De patronen waren St. Philips en St. Jacob. De rekening over 1535—1536 heeft den post: „Gegeven up den meyedach 1535 van de vesper



101
en de misse te singhen in 't mannenhuys ter eere van St. Philips ende St. Jacob als patronen van 't raannehuys 10 gr. en de voort was 10 gr."
Wekelijks werden in de kerk van 't gesticht missen gelezen nu door „Heer Jan Laen," dan door „Heer Huge Dronsze" en door „den pater van de Claren."
De oude mannen waren verplicht uit te gaan met „de mande of de vischcorff," of „om de soo" te gaan. In 1564 werden aan 't oude Mannenhuis geschonken de goederen van 't gilde van St. Eeuwout.])
Deze Kerk was sedert de invoering der Reformatie niet gebruikt en in 1585 was zij nog beschikbaar. Zoowel uit als inwendig werd zij verbeterd.
In 1591 werd gezorgd voor een „sitbanck" voor „Mevrouw de Gouvernante." Het verblijf van het Engelsche garnizoen bracht, van wege de losheid der zeden voor den Kerkeraad der Geref. Kerk al spoedig moeilijkheden mee. In de vergadering van den Kerkeraad2) werd door de predikanten gevraagd, hoe men handelen moest met een kind van een Engelschman, in ontucht bij een Brielsch meisje verwekt. Men besloot het kind te doopen onder voorwaarde, dat de „beste moeder" de zorg voor het kind op zich zou nemen en beloven zou om het, wanneer het „tot zijn jaren" gekomen zou zijn, ter schole te zenden, „om in de kennisse Godes geleert te worden." Ook moest zij nog beloven het kind „zijn vader onser en 't gelooff van jonx op" te leeren. Nadat men dit be-
i) Res. 28 Oct. 1564 en 20 Nov. 1568. -) Acta Consist. 8 Maart 1588.



102
sluit genomen had, werd er op dezelfde vergadering gehandeld „over de swarichheyt der dienaeren aangaande den doop der Engelsche kinderen."
De Gouverneur, die er over aangesproken was door de burgemeesters der stad, had ten antwoord gegeven, dat hij over de zaak zou schrijven aan den Gouverneur van Vhssingen, maar er was nog niets gehoord van een resultaat van dat schrijven. Zoo mag men aannemen, dat er wel een Engelsch predikant was, maar een predikant, die doopte noch trouwde. Van een „minister der Engelschen" is ook sprake in eene Resolutie van 15 April 1589 luidende: „Ter zeiver dage zoo hebben mijne Heeren die Burgemeesters en Regeerders der stede van den Bryele geaccordeert Janneken in de vale Henne 12 Lt 40 gr. voor haar vorder actie van den minister der Engelschen."
Later leest men weer van kinderen van Engelschen, die men gedoopt wilde zien, maar van de aanwezigheid van een Engelschen leeraar blijkt uit de Acta niets.1)
De acta van 9 Juni 1589 zeggen, dat er geen Engelsch predikant was. Zij houden het volgende in: „Is goet gevonden, dat die praedicanten op morgen sullen gaen bij de Magistraet, om te versoecken, dat sij willen bij den Heer Gouverneur ghaen ende versoecken met ernst, dat het hem gelieven wille een eigen dienaer hier te bestellen, gelijck men achtet dat sulcx de wille van de Maiesteyth is." De Gouverneur beloofde „de saecke" te zullen bevorderen en weldra werd er gezegd, dat er een dienaar komen zou!
]) Acta Consist. 17 en 24 Juni 1588,



103
Maar toen die dienaar niet kwam, besloot de kerkeraad den 12den September, een request te zenden aan de Magistraten en daarin den Heeren te verzoeken, dat zij naar „haerluyder ampt" middelen zouden beramen en aanwenden, opdat de predikanten mochten worden ontlast. In Jan. 1590 kon worden genotuleerd, dat er „een goede dienaer gecomen" was, die „alle den kerckedienst gaerne" deed.
Met het oog daarop werd den 17den Jan. een Engelschman, die zijn huwelijk bevestigd wilde hebben in de Hollandsche kerk, verwezen naar zijn „eygen dienaer".
Die „dienaer" wordt in de Acta van 29 Nov. 1591 genoemd Mr. Michiel. Zijn volle naam is Michiel Seroyen. In 1603 werd dezen Engelschen predikant door de Magistraten vergund, binnen en buiten de stad te fungeeren als geneesheer, om medicamenten te bereiden. Vijf jaren vroeger werd hij gevoegd bij eene deputatie naar Engeland.])
In 1616 vertrok het Engelsche garnizoen en Seroyen stierf enkele jaren daarna.
In 1622 trachtte Ds. Rushius, predikant te Ouddorp, Engelsch predikant te worden, maar het gelukte hem niet.2) De Magistraat zag de noodzakelijkheid van een Engelsch predikant niet in. Toen er geen herder was, verliep de kudde. Enkele leden gingen over tot de Gereformeerde kerk.3)
!) Resolutie van 23 Febr. 1698.
2) Acta Consist. 17 Mei 1622.
3) Acta Consist. 28 Februari 1619, 28 Dec. 1621, 30 Juni 1622, 2 Maart 1623.



104
Als koster fungeerde bij de Engelsche kerk Thomas Sparke, f 29 April 1617.*)
Na het vertrek van het Engelsche garnizoen werd de kerk, waarin Seroyen dienst had gedaan, wel eens gebruikt voor een ander doel, dan waarvoor zulk een gebouw was bestemd, maar men verloor hare bestemming niet uit het oog. Zoo besloot de Vroedschap, dat men de „avontpredicatiën" voortaan zou doen in de Engelsche kerk en den 27sten Juli 1619 werd goedgevonden, dat in die kerk des Woensdags het „avontgebet" zou plaats hebben.
Den 17<fen April 1644 kwam in de Vroedschapsvergadering ter tafel een request, „gepresenteert bij verscheyden burgers en de inwoonders, synde van de Engelsche binnen deser stede en protestanten van de gereformeerde evangehschen religie". Dat request behelsde een met redenen omkleed verzoek, om te mogen hebben „ende 't syn gedient van een Engels predicant".
Na verloop van eenigen tijd werden Ds. Harlëus, vanwege den Kerkeraad, en Johan Swinnas, burgemeester-thesaurier, vanwege de Vroedschap, afgevaardigd naar Rotterdam, om „te vernemen naar een Engels of Schots proposant, zoon des Schotschen predicants aldaer". Mocht deze „gelegenheyt ende genegenheyt" hebben, om „bij leeninghe voor een tijt" te Brielle te komen preeken, dan moest hij uitgenoodigd worden over te komen en zijne gaven te laten hooren.
x) Rekening van de goederen van 't Zusterhuis van St. Andries 1616—1617.



105
De afgevaardigden hoorden niets anders dan „loffelycke ghetuygenissen van des jonckmans leer, leven, humeur". Hij werd uitgenoodigd op twee achtereenvolgende Zondagen in de Engelsche kerk zich te laten hooren. Nadat hij gehoord was, werd hij den 6den Sept. 1644 door de Vroedschap aangenomen.
Reeds na enkele dagen werd hij ontslagen. Hij had de gemeente slechts van 20 Aug. 1644 tot 11 Sept. gediend en heette Alexander Petrie. Vanwege de oneenigheid tusschen de Engelschen en Schotten werd hij ontslagen.
Den lsten April 1647 kwam in de Vroedschapsvergadering een request ter tafel, „gepresenteert bij eenighe Engelsche schippers ende coopluyden, omme binnen deser stede te mogen werden versyen van een Engels predicant". Er werd aan vier leden van de Vroedschap opgedragen, om met den Kerkeraad der Geref. kerk in overleg te treden en advies in te winnen van de Brielsche predikanten. In 1649 werd aan Mr, Robert Prikket geweigerd als Engelsch predikant te fungeeren.]) In 1653 werd de Engelsche kerk afgestaan aan een Fransch predikant. 2)
Ja, de komst der Engelschen in Den Briel was een événement in het burgerlijke en kerkelijke leven. Laat ik een enkelen greep doen. In 1585 werd de stad, na de gewenschte. akten van indemniteit ontvangen te hebben, aan de Engelsche Kroon verpand en op den 8sten Nov. van
!) Res. Ma^ 12 Juni 1649.
2) Engelsche Predikanten te Brielle. „De Navorscher" 1893 p. 593—603.



106
6. Armenzorg, Leenbeurs, Lombard.
dat jaar ontving haar Regeering niet slechts een schrijven van Thomas Cecill, benoemd tot Gouverneur van Den Briel, houdende bericht van zijne aanstaande overkomst, maar ook eene missive van eenige Heeren, die gemachtigd waren tot de opdracht der heerschappij aan Engeland. De missive, in originali berustende in het Brielsche archief, is door den Heer de Jager medegedeeld in de Bijdragen.*) Op den 19den Dec. 1585 besloten de Staten van Holland aan de burgemeesters van Den Briel te schrijven, dat zij de weduwe van wijlen den Baljuw Van Woerden tot Vliet voor zich zouden ontbieden, haar vragen, op hoeveel zij haar huis begrootte en het dan door deskundigen laten taxeeren. Aan dit schrijven werd zeker wel gevolg gegeven, doch het kwam tot geen koop en er werd naar een ander huis omgezien. Het voormalig convent, door de Staten aangekocht, werd het woonhuis van de Engelsche gouverneurs Thomas Cecill, Thomas Burgh, Francis Veer en Horatio Veer. ^
Maar al was het aantal inwoners, vooral door het Engelsche garnizoen toegenomen, die vreemdelingen brachten geen welvaart. Herhaaldelijk leest men dan ook van maatregelen door de Stadsregeering beraamd, „om de sobere nering der stad te beneficieren." De Gereformeerde Kerk van Den Briel stond voor een moeilijk probleem. Zonder twijfel, al staat het niet opgeteekend, zijn de nooden der Gemeente van den kansel
*J Bijdragen voor Vaderl. Geschied, en Oudheidkunde. Ille Reeks, He Deel p. 156—157.
2) Van 1616—19 woonde er in de Baljuw, Jhr. Otto van Zevender.



107
bekend gemaakt. Want al spoedig leest men van legaten aan de diakonie vermaakt. Het eerste legaat, waarvan ik melding vond gemaakt, is van „Gerrit, den metselaar voor de diakenen." *) Daarna een legaat van de vrouw van Willem Pietersze, „backer," ^ een legaat van Pauwels Rochusze aan de armen.3)
In Maart 1575 spraken de broeders van de verdeeling van het geld tusschen de armen en de huisgenooten des geloofs en op de zelfde vergadering deelden zij mede, dat 2 pond door Gerardus is gemaakt „aan de huisgenooten en dat 3 door den doctor geschonken is." 4)
In '77 besluiten de broeders wijn en brood voor het H. Avondmaal te betalen uit den buidel der armen, naardien het geld van de huisgenooten ten einde is.5) En in hetzelfde jaar besloot men dat Jan Thonisz onderhouden zou worden voor de helft uit de armenbeurs en voor de helft uit den buidel der huisgenooten en dat Lijntje van Kerkhoven ondersteund zou worden. Een enkele maal werd „reis- en teergeld" verstrekt, b.v. aan een broeder, die mét zijne huisvrouw via Den Briel naar Engeland reisde en die eene attestatie van Delft kon vertoonen.(') Soms keken de broeders nauwlettend toe, of de gevraagde ondersteuning wel strikt noodzakelijk was, b.v. de broeders besloten een zekere Maritje
1) Acta Consist. 12 Febr. 1576.
2) Acta Consist. 26 Febr. en 5 Maart 1575.
3) Acta Consist. 26 Febr. 1575.
4) Acta Consist. 26 Maart 1575. 6) Acta Consist. 7 Juli 1577.
6) Acta Consist. 30 Juni 1576.



108
Willems aan te spreken, die eigendom heeft, terwijl zij bedeeld wordt en haar zoon bedelt.x)
En van bedelarij had de Geref. Kerk een grooten afkeer. En niet alleen de Kerk, ook de Classis. In de Classikale Acta lezen wij: „Is voorgecomen datter een lidmaat der kercken is comen woonen in Heenvliet, die welcke van den Heere met stommichheyt ende lammicheyt is geslagen ende is ommegaande by de huysen bedelende: daarop is besloten, dat die van Suytlandt, van waar denselven met syn huvsgezin is gecomen, door haeren dienaer sullen vermaent worden eenighe wekel. hantreykinge te doen ende soo die van Heenvliet te hulpe comen, ten eynde dat de bedelarije soude mogen geweert worden. Ende hy soo verre hij als versorcht synde van het bedelen niet en soude willen afstand doen dat men hen voortaen van de tafel des Heeren sal moeten afhouden, om ergenisse te weeren." 2)
De Diakenen toonden een open oog te hebben niet alleen voor de nooden der armen, maar ook voor die van den kleinen burgerstand, wien het aan contanten ontbrak.
Die broeders, die onbesproken van leer en leven waren en dies gerechtigd tot het H. Avondmaal, werden genoemd „huisgenooten," d.w.z. huisgenooten des geloofs. Reeds in 1581, toen Ds. Jacobus Postelius predikant in Den Briel was (van 1581—1585) werd een fonds opgericht, dat den naam „Leenbeurs" verkreeg, een van de
!) Acta Consist. 17 April 1575. 2) Acte Classis April 1602.



109
bekendste instellingen der stad en dat nog steeds door den Kerkeraad der Herv. Kerk wordt beheerd. Een eigenaardige Brielsche Schepping. Naar ik verneem is heel het kapitaal dier Leenbeurs thans bij de leden der gemeente uitgezet, meest als hypothecaire schuld op huizen en landerijen, tegen den matigen koers van 2x/a procent. In de kerkeraadsacta van 17 Februari 1581 leest men: „Alzoo Jan Commersze aangediend heeft en gevraagd, of het niet noodig is naar eisch der hef de, dat er een bijzondere buidel voor de huisgenooten des geloofs gemaakt worden, — is geantwoord en besloten ja en dat men hetzelve allerbest zou kunnen in het werk brengen, wanneer de penningen van Leentgen Jan Doesen zullen ingekomen zijn."
De volgende week besloten de broeders: „Is mede besloten, dat men een boek zal maken in hetwelk de namen zullen opgeteekend worden dergenen, die hun aalmoesen tot de huisgenooten des geloofs geven, mitsgaders de sommen, die hij geeft en de dag, wanneer hij geeft. En dit boek zal secreet blijven onder een der dienaren des woords. Zoo zal men nog een ander boek maken, in hetwelk ordentelijk de sommen en dagen, wat er, wanneer er iets gegeven wordt, opgeschreven zal worden, gelijk het in het voorzegde boek opgeteekent staat, zóó nochtans, dat de namen zullen achter gelaten worden." *)
In Mei daarop volgende kwamen de Broeders op deze zaak terug: „Is bij de Broeders goedgevonden, dat de
*) Acta Consist. 24 Febr. 1581.



110
Beurs, die tot bijzonder behulp der huisgenooten des geloofs anno 1581 is ingesteld, twee van de diakenen in der tijd zal overgeleverd worden, wier bediening een jaar zal duren en daarna twee anderen, bij de Broederen te benoemen, zal worden overgegeven. En zullen degenen, die in der tijd de bediening daarvan hebben, jaarlijks bij de Broederen van hun ontvangen uitgaaf rekening doen." x)
In 1593 werd er uit de beurs iets gegeven aan een student, die „bij Stochius tot Leiden" woonde.2)
Den 16 Aug. 1630 werd het volgende gearresteerd: „Alzoo de weduwe van Moucheron, schoonmoeder van den heer baljuw dezer stede, gelegateerd had de armen dezer gemeente de som van 100 gulden, is goedgevonden daarvan 50 gulden te voegen aan de leenbeurs en voortaan te practiseeren wanneer diergelijk legaat of donatie inkomen zal ter somme van 50 gld. of daarenboven, tekens de leenbeurs de helft toe te voegen." 3)
De veranderde toestanden op Kerkelijk gebied riepen dus om andere verhoudingen. Wel bleef het MerulaWeeshuis en spraken de broeders over de verzorging van weeskinderen4) en legden de diakenen den Kerke-
1) Acta Consist. 22 Mei 1587.
2) Acta Consist. 24 Sept. 1593.
Zie voorts de Acta 8 Febr. 1622 ; 23 Jan., 11 Juni, 25 Oct. 1624 ; 7 en 23 Oct. 1625; 7 April en 10 Nov. 1626; 8 Jan. 1627; 4 Febr. en 16 Mei 1628 en 28 Febr. 1630. Later kom ik op deze Leenbeurs terug.
8) Zie „Het Weekblad van Voorne en Putten, Overflakkee en Goederede" van 2 Febr. 1902.
4) Acta Consist. 19 Mei 1576 en 29 Sept. '76.



111
raad de rekening van het weeskind Roos voor,!) maar men mag niet vergeten, dat de geestelijke goederen geseculariseerd waren of tot andere doeleinden werden gebezigd. Een enkel voorbeeld. In den Katholieken tijd waren er drie geestelijke gestichten en onder deze was het „Jan de Sadelaarshof" of huisjes voor arme vrouwen, staande met het eene huisje in de Langestraat op den hoek. En onder de parochie van de St. Catharinakerk in Den Briel bevond zich een geestelijk gesticht, het welk juist aan de zuidzijde van de Langestraat lag, welk gesticht naderhand door de regeering der stad in 1581 aan de Schutters van den Voetboog en de Colveniers is overgegaan en tot een Doel is gebezigd.
En dan moet in dit verband zonder twijfel van de Brielsche Tafel van Leening worden gesproken. "Onlangs is door de pers de aandacht van het pubhek op die Stads-Banken van Leening gevestigd naar aanleiding van het 300 jarig bestaan der Amsterdamsche bank en wij vernamen, hoe in oude tijden het recht om een lombard te houden tegen dikwerf aanzienlijke sommen werd verpacht, zoodat de pachters, die bovendien nog voor zich zeiven groote voordeelen wilden behalen, buitensporige eischen stelden en deswege bij het volk zeer gehaat waren.
In 1578 kwam een ingrijpende verandering, toen bij resolutie van 17 Nov. aan de steden het recht werd toegekend ten opzichte van de Tafel van Leening naar eigen goedvinden te handelen.
') Acta Consist. 25 Mei 1577.



112
Ook deze stad bezat zulk eene instelling. Het gebouw stond op -het St. Catharinakerkhof op de plaats, waar in 1850 de aardappelsiroopfabriek zich bevond. Het was een oud gebouw, dat het jaartal droeg 1584.
Niet, dat toen de Lombard in Den Briel is ingesteld, want in 1336 vond men reeds deze inrichting. Donderdag vóór Bartholomeusdag van dat jaar beloofde de Heer van Voorne aan Raijmond Paijl zijn „Lombard."
Kort hierop gaf Hertog Albrecht aan Paijl „zijn broederen en gezellen" de toestemming het Lombardhuis te mogen houden voor den tijd van drie jaar.
Daarna hadden de Bisschoppen het bestuur over deze inrichting, maar sedert de oprichting der Republiek bij resolutie der Staten van Holland te Gorinchem, dat 17 Nov. 1578 en 11 April 1584 goedgevonden: „alsulke Christelijke Polityque en Gereformeerde ordre en middelen op stuck van deselve Leeninge voortaen gesocht, gestelt ende onderhouden sal mogen worden als ten meesten gerieve, ten minste quetse van de Gemeente met eere ende profijt derselver stede sal moge dienen."
De Stadsregeering nam de directie van den Lombard op zich en dreef dien voor eigen rekening. De bovengenoemde maatregelen, zeker genomen met het oog op de woekerwinsten, die de lombardhouders trokken, waren ongetwijfeld in den geest der mannen, die anno 1574 te Dordrecht de provinciale en anno 1581 te Middelburg de nationale synode vormden. In de Acta der eerstgenoemde Synode leest men: „Op de vraghe van die van Delft, of men èen lombardier ten nachtmael magh toelaten, is geantwoord: neen. Want hoewel het van



113
de Overheyt toeghelaten is lombardie te drijven, soo isset nochthans meer om de hertheyt ende boosheyt der menschelycke harten, dan naer Godes wille toeghelaten. Daerenboven souden veel hondert menschen door de toelatinghe eens sulcken menschen gheergert worden."
En in de Acta van de genoemde nationale Synode: Of het stichtelijk is, „dat de huysvrouwen ende knechts van de lombaerden totten avontmael toeghelaten worden?" Antwoord: „De huysvrouwen, voor de dienaren der Ghemeente verclarende, dat haer den handel haeres mans mishaecht, so men se merckt eenvoudich ende vroom te zijn, sullen se toeghelaten worden, maer de knechts, dewijle sij vrijheit hebben om yet anders te doen, so lange sij in denselven dienst blijven, sullen niet toeghelaten worden."
Een euvel, dat de Gereformeerde kerk overal en ook in Den Briel gedoogde, was het pandjeshuis. De Synode van Gorinchem van 8 Aug. 1606 noemt het een openbaar schandaal der Kerk, dat een vrouwspersoon-lidmaat een lombardier getrouwd heeft en laat haar eerst tot het H. Avondmaal toe, nadat zij beloofd heeft, „er bij haar man op aan te zullen dringen, dat hij naar een eerlijke handtering zal omzien." *)
Nu is het niet onaardig er aan te herinneren, dat Ds. Cloppenburch, die van 1630—'40 in Den Briel stond en door de Synode aangewezen was om een tractaat
1) Reitsma en van Veen, Acta UI p. 252. Zie Knuttel, Acta IV, 13—19, 71—63, 140—141, 183—184.
8



114
over den woeker te schrijven, in zijn in 1637 daarover in 't licht verschenen werkx) „sodanige geregelde banckhoudingen der magistraten gejustificeert ende t'eenemael goetgekeurt" had.
Er gingen echter van Gereformeerde zijde wel andere stemmen op2).
In het eerste notulenboek van den kerkeraad der Geref. Gemeente, loopende van Dec. 1574—11 Nov. 1595, vond ik van een lombardhouder geen gewag gemaakt onder de personen, die van het H. Avondmaal werden geweerd. Toch had Den Briel zijne tafel van leening. Fot 72 van de Ress. Holl., 14 Febr. 1575*/is melding gemaakt van een brief van octrooi, gegeven aan Pierre Ormea als tafelhouder in Den Briel. Van dezen man spreekt het „Memoriaelboeck", begonnen bamis 1574, volstrekt niets. De eenige lombardhouder, in dat boek vermeld, heet Facquelis, Jan Thomaszoon Facquelis, „taeffelhouder" (19 Dec. 1581). Voor den tijd van 12 jaren, ingaande met Paschen 1582, werd hem de „taeffel van leeninge" gegund.3) In 1590 werd aan hem het verleende octrooi gecontinueerd en wel voor den tijd van 15 jaren. In 1605 continueerde de Vroedschap F. opnieuw.
1) «Onderwijsinge van Woiker, Interesse, coop van Renten en allerley winste van geit met geit." Amst. 1637. In 1640 verscheen dit werk. door hem zeiven vertaald In het Latijn, te Leiden, v.g.1. het artikel „Geref. Kerk en Bank van Leening in de 17e eeuw" door S. D. van Veen, „Utrechtsch Dagblad." 15 Dec. 1912.
2) b.v. Sabnasius „de cesuris." Boeles II1 p. 87.
*) „De Navorscher" 1884, p. 220—223. Zie het 6 tal voorwaarden, dat de Vroedschap stelde.



115
7. Uit het volksleven.
Een stukje volksleven die Brielsche tafel van leening! En dat brengt mij als vanzelf tot de vraag: Welken invloed heeft de Gereformeerde Kerk daar ter plaatse geoefend op het volksleven, zoowel in de beteugeling van de volkszonden, als in het leiding geven aan den volksgeest, een paragraaf, waarmede ik dit hoofdstuk wensch te besluiten.
Onder de Publicaties der Brielsche Regeering in 1572 en volgende jaren zijn ordonnanties in 1577 en 1601 betreffende den huwelijken staat.
Zoo bepaalde men, dat de heden, die bij elkander hadden gewoond, op het Stadhuis zouden verschijnen vóór Lenart Benoy en Willem Willemsze, en dat zij elkander trouwbeloften zouden geven „om hoererij ende ontucht te voorkomen" (31 Aug. 1577), welke ordonnantie in het begin der 17e eeuw (12 Jan. 1601) hernieuwd werd, met het bevel, dat dergelijke heden zouden verschijnen op het Stadhuis, waar Cornelis Lodewijcxze Arckenbout en Willem Hendricxze Coesveldt zitting hadden.l)
Dr. Mr. S. Muller Fz. in „Onze Eeuw" overdrijft niet en wat hij zegt geldt zeker ook van Den Briel en den Lande van Voorne: „In de hopelooze verwarring, die de opstand bracht, baatten de maatregelen der Roomsche visitatores weinig, de zeden der Katholieke geestelijken in 1593 waren integendeel verloopen van kwaad tot erger. Schrikkelijke toestanden kreeg men
Publicatie der Brielsche Regeering in 1572. «De Navorscher" 1901, p. 134.



116
toen hier en daar te zien en wij begrijpen, dat de protestantsche visitatoren van 1593 in verontwaardiging konden spreken van „misbruiken, die selfs niet in den paeusdom" waren geduld.x)
Toch waakte de kerk en het is aan haar krachtig initiatief te danken, dat er dammen zijn gelegd, die den stroom der losse zeden hebben beteugeld. Trijntje Verhel en Ariaantje Jeroens begaven zich in den echt met wereldsche mannen en zijn na schuldbelijdenis wederom tot het gebruik van het H. A. toegelaten.2) Maritje Molenaer bekende schuld voor alles, „wat zij ontstichtehjk gesprocken of gehandelt soude hebben." 3) Gerrit Cornelisze, bakker, die zich aan dronkenschap overgaf, wordt ernstig vermaand.4) Sommige dwaalgeesten en dronken heden worden geëxcommuniceerd,5) eveneens Logiers.6)
Vooral de zonden tegen het 7e gebod zijn legio. Einde 1581 arresteeren de Broeders: De stad en het land van Voorne zijn zeer besmet met overspel, „hoerdom," dronkenschap en spel.
In 1583 kwam Lenaert Cornelisze bij den Kerkeraad
!) „Onze Eeuw" 1909, p. 240 en 241. 2) Acta Consist. 19 Febr. 1575. s) Acta Consist. 2 Juli 1575. *) Acta Consist 15 April 1575. 6) Acta Consist 27 Mei 1580.
6) Acta Consist Juni 1580. (Wat ik onder „Logiers" moet verstaan weet ik niet. Misschien een persoon, misschien „herbergiers" v.g.1. Verwijs en Verdam Middelned. Woordenb-, 4e deel. 's-Gravenhage 1899, artikel Loodseren (loodse = herberg.)



117
klagen over zijne vrouw, die van hem gegaan en met een ander er van door is gegaan.
Het zou mij niet moeilijk vallen eene lange chronique scandaleuse te geven van de ongerechtigheden in dit tijdvak. Ik zou kunnen spreken van het twistende echtpaar David Anthonisse, van een vechtende Maritge Carels (1577) van een lasteraar als Lenaert Cornelisze,1) van Joris Dirkse, die zijne vrouw sloeg, van Maerige Jans, die de leer lasterde (1580), van de oneenigheid tusschen Mr. Jan van Haestrecht en Jacob Albertsze (1586) van Joost, den snijder en Laurens, den houtzager, drinkebroers ('87), van Lijsbeth Jans, die in ontucht leefde ('88) van Pieter, „de backer," Bastiaen, den metselaar, Joris Dircxze, „drinkebroers en vechtersbazen."
Van Michiel, den schrijnwerker, van Barbera Pieterse, van de weduwe van Joris Dirckse, die in ontucht leefde met een Engelsch soldaat. ('90). Van Jacob Jansz, van Sebastiaan, van Huibrecht, den trommelslager (95) 2) en Jan Willemsze, verver, van Gerrit, „lijndrayer," die er als een dolleman maar op toesloeg,3) van Gerrit Ariensze en Claes Reyens, die 's nachts stomdronken ruzie gingen maken (97), van Michiel Jacobse en Pieter Cornelisze, dronkelui met dronkemanspraat (98), van Neeltje Jacobsz, die iemand betooveren kon,4) van Pieter Cornelis, den schrijnwerker, van
!) Acta Consist 11 Dec. 1577.
2) Acta Consist 9 Juni 1595,
3) Acta Consist 29 October. 1596.
4) Acta Consist 10 April 1598.



118
Bastiaan Cock, van Michiel Jacobs en zijn ongeregeld leven, van Arjen Cornelisse die zijn vrouw mishandelde (1599), van Gillis den zakkendrager, van G. Gijsenburch en zijn ongeregeld leven, waarover Bs. Donteclock klaagde. Over plichthuwelijken, over verkrachtingen, over bruiloften, over zotternij, — maar ik eindig, het lijstje, dat op volledigheid geen aanspraak maakt, lijkt mij lang genoeg.
Of het van 1572 tot 1600 in Den Briel, wat het zedelijk leven betreft dan zoo veel treuriger was dan in andere gewesten en steden? Weineen, de Geref. kerk vond bij haar optreden alles in desolaten toestand en wij danken het aan haar energie, aan de prediking, aan het huisbezoek,x) dat van 1620 — laat ik zeggen 1720, dergelijke staaltjes in de notulen bijna geheel ontbreken.
Maar ga ik de zonden onzer vaderen met een enkel woord voorbij, van één geval moet ik afzonderlijk melding maken. Het is de treurige tuchtzaak van een man, die vóór 1572 met gloed de vrijheid van kerk en staat had verdedigd, van hem, wien het bannissement van Alva in 1567 trof. De bedoel Jacob Jacobsze Coster. Onder de submonitor es, die vóór 1572 aan de groote school gevestigd waren,2) komt Jacob Jacobsze voor, wien volgens Marcus p. 155—164 het banvonnis trof.
Men leest aldaar bl. 160: „Jacob Jacobsze Coster, hebbende ter oorsaecke van de voorleede beroertens
x) In het laatst van 1584 besloot de Kerkeraad, dat de stad in 4 wijken zou worden verdeeld.
2) De Jager in „De Navorscher" 1893 sprekende over de rectoren der groote of Latijnsche School.



119
gevangen geweest en vuyt het gevangenhuys gebroocken ende gevlucht, beschuldigt van bij het begraeven van een van de Nieuwe Godsdienst sijn scholieren te hebben geleydt en haer de Psalmen laeten singhen."
Dat zulk een man na de gebeurtenissen van 1572 met blijdschap terugkeerde, spreekt van zelf, gelijk het van zelf spreekt, dat zijne vroegere medestanders in hem een steunpilaar zagen voor de Geref. Kerk. Maar hoe bitter heeft hij hen teleurgesteld. Nadat de broeders reeds een en andermaal1) over hem hadden gesproken, moesten zij in hunne vergadering van 15 Maart '75 handelen: „over den val en de schande van Jacob Jacobsze Coster begaen met N. Petijt." De broeders besloten hem aan te zeggen „dat hij hem wachten sal om op sijne plaets te gaen sitten ofte voorsingen, om alsoe den volcke gheen meer oorsake te gheven van erghernisse ende quaetspreken, hetwelck door de predicanten hem angeseit sal worden. Dit is volbracht door Aegidium."
Nog in dezelfde maand2) nam de ouderling Jacob Jansze op zich „Jacob de Coster" te ontbieden, „opdat de broeders hem zouden moeghen hoeren ende vermanen van sijne boetfeerdigheijt," maar de opziener kreeg een verkeerd bescheid.3) Toch kwam hij tot andere gedachten en beleed den broeders zijne zonde.4) Eene aanteekening uit het begin van November 1576 luidt: „in de voor-
!) Acta Consist. 10 Nov. 1575 en 22 Jan. '76.
2) Acta Consist. 31 Maart '76.
S) Acta Consist. 7 April '76.
4) Acta Consist 12,. 19, 26 Mei '76.



120
middagsche praedicatie is Jacob Jacobsze met opentlicker belidenisse metten gehele ghemeente versoent en op ten tiende November N. Petijt met gelijcke belidenisse in de proefpredick."
Niet minder streng was de Kerk tegen het dansen. De eerste maal, dat er van dansen sprake is, was in Juli 1575: „Lysbeth Gerrits heeft gedanst," zij zal van de tafel des Heeren worden geweerd.*) Nadat er den 2<kn Juli 1583 eene publicatie verschenen was tegen het dansen, waardoor de toorn Gods over deze landen en steden „in het generael en particulier grootelycks werd verweckt," „van verbeurte van het instrument ende eerste reis 200 ponden grooten vlaemsch," achtte de Kerkeraad het heel in het laatst van '84 nog eens gewenscht „over den toorn Gods, die over deze landen en steden door het dansen ter bruiloft, over dies gruwel en de andere hchtveerdichheijt werd verwekt," in een buitengewone vergadering te handelen.2) Een ieder zij gewaarschuwd!
Toch zou dit gebod worden overtreden en nog wel door een lid van den Kerkeraad zeiven, door een, die diaken was Jan Pietersze Coppelstock.
Op de bruiloft van zijn dochter was er gedanst en een babbelziek buurvrouwtje had het den eerwaarden Kerkeraad overgebriefd. Leiden in last! Uitvoerig wordt dit kleurrijke tooneeltje door Been meegedeeld,3) ja zelfs hoe de Kerkeraad den ouden veerschipper, die
*) Acta Consist. 16 Juli '75. 2) Acta Consist. 30 Dec. '84.
^ Hist. Fragmenten. Rotterdam 1912. Artikel: „De Veerman van den Briel". p. 51 v.



121
tegen de prikkels begon te slaan, dreigen moest met censuur! Toen kwam de zaak, na verootmoediging, in orde.
Ik sprak daar van een aardig stukje uit het volksleven, die danspartij op de bruiloft van Coppelstock's dochter. Laat mij dit hoofdstuk met een even kleurrijk tafereeltje eindigen. Bij de reformatorische beginselen stelde ik de vraag: Welken invloed hebben de Brielsche gilden op de Brielsche reformatie uitgeoefend? Het antwoord kon niet gegeven worden. Toch hebben zich de gilden na de reformatie voortgezet. De St. Catharinakerk prijkt dan ook met een drietal groote gildenborden, één, dat van het Sint Nicoiaasgilde of dat der koopheden, achter de schepenbank, tegenover het orgel, waarboven de Tien Geboden, bekroond door een schilderstuk, in 1678 aangebracht, voorstellende Mozes en Aaron.
Twee ter weerszijden van het orgel, met op het vak toepasselijke Schriftuurplaatsen, aan den linkerkant dat der timmerlieden, aan de rechterzij dat der kleermakers.
Het schild van het St. Josephsgilde draagt het jaartal 1683 en ga ik met stilzwijgen voorbij, de beide andere dragen het jaartal 1598. De spreuken zijn ontleend aan den „Deux-aes Bijbel".
Vooral het bord van het St. Nicoiaasgilde waarschuwt herhaaldelijk tegen bedrog in den handel, een bewijs, dat men zich daaraan nogal eens schuldig maakte.
De eerste tekst op dit bord, dat een zevental bevat, is : Matheus 13 :44 : „Dat Coninckrijck der Hemelen is gelyck eenen schatte in den Acker verborghen, wekken een mensche vont, énde verberchde, ende van blijd-



122
schappe die hij daer in hadde, ginck ende vercocht al wat hij hadde, en cochte dien Acker."
Het andere schild, dat der kleermakers, rechts van het orgel, versierd met twee scharen, waaronder een droogscheerdersschaar en een bef in het midden, was uitermate moeilijk te ontcijferen.
De teksten zijn:
Coloss. 3:12: „So weest dan becleet" enz.
Apocal. 3:17: „Want ghij segt: Ick ben rijcke, en verrijckt geworden" enz.
2 Corinthe 5:2: „Want hierom suchten wij ende begheeren met onse woonste, die van den Hemel is, overcleet te worden."
Apocal. 3:5: „Die overwint, die sal met witte cleederen becleedt worden."
Matth. 25 :43: „Ick was naeckt ende ghij en hebt mij niet becleet."
Zoo leefden onze vaderen aan het einde der 16e eeuw bij het Woord. Niet door stomme beelden, maar door de levende verkondiging des Woords zijn ze onderwezen.



TWEEDE HOOFDSTUK.
De Gereformeerde Kerk van den Briel tijdens de twisten van 1613—1618.
1. Het begin der i troebelen.
r Het begin der troebelen ligt in het vrijmoedig optreden van den Brielschen linnenwever, Cornelis Arentsze Bloemaert die een bevel kreeg (22 Oct. 1613) om niet meer in de stad te komen „op peyne van naer gelengtheyt van de saecke gestraft te worden." Den2denNov. 1613 besluiten de Magistraten over het verzoek van Cornelis Arentsze, om wederom toegelaten te worden en binnen de stad te komen wonen bij zijne huisvrouw en kinderen, „te persisteeren bij voorgaande resolutie en dat men zijne huisvrouw mede zal doen vertrekken, mits haar behendigende een stuk gelts om haer daermede te generen."
Tot 1613 was het „in de leer" vrij rustig geweest. De tuchtzaken gingen zoo goed als altijd over het leven. Frans, de barbier heeft de gemeente bedroefd, omdat hij in ketterij was gevallen.*) Gijsberth, „de inner" moet
!) Acta Consist. 14 Mei 1575.



124
bezoek hebben, omdat hij onzuiver is in de leer van de predestinatie (1595), Egbert, de kleermaker insgelijks, om dat hij van de praedestinatie geen recht begrip heeft (Oct. 1613), Jacob Jan van Velsen is heimelijk een DavidJorist (1599) en diens vrouw mag niet ten avondmaal gaan ómdat er gedanst is (ook door haar?) ten huize van Pieter Cornelisze, „backer" (1603). In hetzelfde jaar werd Jan Jasperse openlijk van ketterij beschuldigd. Maar dit is zoo wat alles, wat wij van ketterij en praedestinatie lezen van 1574—1606. Want hoe het van 1606—1613 met het voor en tegen de praedestinatie stond, kan ik met zekerheid niet zeggen, omdat ik het notulenboek van 1606—1616 niet heb kunnen raadplegen. In het archief der Herv. kerk is het niet. Het is het eenige Actaboek, dat verdwenen is en dat is wel jammer, omdat het loopt juist over de belangrijke jaren van de Remonstrantsche en Contra-Remonstrantsche twisten.1) Maar al kon ik dus het verloren gegane Notulenboek over de jaren 1606—13 niet raadplegen, ik geloof niet, dat er vóór dien tijd veel kwesties over de leer, inzonderheid over de praedestinatie gerezen zijn. Wel stond in Den Briel sedert 1600, dus nu al dertien jaren de bekende Theophilus Rijckewaert, de man, die als geciteerde op de Dordsche Synode verscheen en het re-
x) Ds. De Jager heeft ook dit actaboek niet kunnen raadplegen. „De Kerkeraadsacta van de Herv. Gem. te Brielle," zoo schrijft hij in „De Navorscher" 1895. p. 530 „uit de dagen van den strijd tusschen de Remonstr. en Contra-Remonstr. zijn met de trouw- en doopregisters uit dien tijd verdwenen. Het 3e Notulenboek der Classe van Voorne zou waarschijnlijk denzelfden weg zijn gegaan, ware het niet opgeeischt door de Stedelijke Regeering." De schuldigen zijn dus de Remonstranten.



125
monstrantisme in Den Briel en omstreken had voorgegestaan, een oud-alumnus van Den Briel, maar diens prediking onderscheidde zich in den beginne in niets van die zijner voorgangers en van zijn schoonvader Donteclock. Uit Genève teruggekeerd, waar hij de colleges van Théod. de Bèze had gevolgd, preekte Ryckewaert een paar malen in zijne vaderstad. Met welken uitslag zeggen ons de Acta: „Is in de vergaderinghe gesproocken van de beroepinghe Theophili Ryckewaert tot den dienst van dese ghemeente, alsoo hij soowel Sondaghs als in de weecke ghehoort was gheweest en sy daeromme van syn gaeven conden oordeelen. Soo hebben de Broeders, die doen teghenwoordigh waren, verclaert, dat sy een goet ghenoeghen daeran hadden en vonden goet, dat hij tot den dienst van dese ghemeente soude ghevordert worden, opdat deselve souden meughen ghenieten de vruchten van de costen, die de eersaeme Magistraet deser Stede aen syne Studiën hadden gheleyt, waerdeur hij aen deselve stadt verbonden was. Doch dewijle dit naer goede Kerckenordeninghe geschieden moste met advys ende consent van de Magistraet, soo is besloten, dat selve sal werden versocht Saterdaghe toecomende deur beyde dienaeren deser ghemeente Nicol. Dammius en Reynier Donteclock, om daerna daarvan rapport te doen aen de Kerckenraet." 1)
Den 2^en Sept. 1600 vond de Magistraat goed Theophilus „wettelick" „als Kerkendienaar" te beroepen. Ook bij achtte den jeugdigen man „bequaem ende ghenoegsaem."
l) Acta Consist. 1 Sept. 1600.



126
Nog in 1600 aanvaardde de proponent zijn werk in Den Briel en hij continueerde zijn arbeid, tot hij in 1619 om zijn bekende remonstrantsche gevoelens werd afgezet.
Stouter trad Theophilus op, toen hij in Burchvliet in 1613, het beruchte jaar, een ambtgenoot kreeg, die de remonstrantsche gevoelens aanhing en den lsten September van dat jaar werd bevestigd en zijn arbeid aldaar voortzette, tot hij in 1619 eveneens werd afgezet. Hij kwam in de vacature van Libertus Fraxinus, die niet naar Den Haag ging (bij leening) maar als emeritus-predikant naar Dordrecht verhuisde (1613). Wat aan de bevestiging van Cornelis Burchvliet vooraf ging, heeft de Heer de Jager in eene groote verhandeling meegedeeld, naar welke verhandeling ik verwijs.*)
Burchvliet, een bakkerszoon uit Den Briel, studeerde als alumnus zijner vaderstad te Leiden en kreeg, evenals Ryckewaert in 1601 van de Vroedschap verlof om op kosten der stad naar Genève te gaan „omme sijne studie int theologie te vervolgen." In 1603 keerde hij uit Genève terug.
Den 10den Juni 1603 gaf de Magistraat hem consent, zich „op eenighe plaetse met prediken te exerceren". Tengevolge van dat consent volgde Burchvliet het beroep haar Nieuwkoop op2), waar hij in het huwelijk trad
1) De vervanging van Libertus Fraxinus door Cornelis Burchvliet, voorkomende in het Archief voor Nederl. Kerkgeschiedenis, Dl. VII, p. 1—57.
2) Onder degenen, die tot den kerkedienst in Zuid-Holland zijn toegelaten van de Synode in Den Briel 1603 tot de Synode 1604 te Woerden, komt als No. 18 Cornelis Burchvliet voor, „om te dienen in Nieucoop" (classis Woerden).



127
met Marijtje Verdel ff, ook Del ffs genoemd. Den 10den Nov. 1605 vond de Vroedschap goed, dat de leeraar zich nog eens het hooren, maar toen er eene vacature kwam, dacht de kerkeraad er niet aan, hem te beroepen. Niet, omdat er wat op zijn leer of leven, maar dat er vrij wat op het levensgedrag van zijn vader viel op te merken. In 1610 stierf zijn vader en in 1613 werd B. aan den kerkeraad opgedragen en nam de plaats van Fraxinus in. rJ
Over het verzoek van den magistraat en den kerkeraad van Den Briel op de synodale vergadering te Delft
(1618) , alwaar Th. Ryckwaert als deputaat der Classis tegenwoordig was, raadplege men de Acta. ^)
In de Acta der Zuid-Hollandsche Synode te Leiden
(1619) wordt medegedeeld, niet alleen dat Theophilus Ryckewaert geciteerd was op de Nationale Synode te Dordrecht, maar ook, dat Burchvliet „van synen dienst gesuspendeert was".3)
En in Art. 36 van dezelfde Acta lezen wij onder het opschrift „Cornelis Burchvliet": „Is ook verschenen Cornelius Burchvliet predicant in den Briel, welcke van de gedeputeerde des synodi verclaert wort noyt gheweest te zijn, noch oock tegenwoordich te mogen ghehouden worden voor een wettich predicant in den Briel ende tot het eynde der nationale Synodi vanhaer gesuspendeert te zijn, welcke sententie de voorsz. Burch~ vliet heeft verclaert van waarden te houden. Gevraecht,
i) Men zie „de Brielsche Vroedschap," Art. LXXXVI. 2j Reitsma en v. Veen, Acta Dl, p. 309. 8) Reitsma en v. Veen, Acfa III, p. 344.



128
off hij de canones wilde teyckenen, heeft sulckx geweygert ende is daarna gedeporteert. Is hem daarna voorgehouden de acte van hare Ho. Mo., dewelcke hij weygerde alhier te teyckenen, daerbij seggende wel voor de heeren Staten daerover te willen verschijnen om deselvige contentement te geven." x)
Zoo werd de Geref. kerk aldaar bediend door twee Remonstrantsche predikanten, die in dat tijdvak krachtig door de Remonstrantsch-gezinde Regeering werden gesteund. Tegenover hen stond de Contra-Remonstrant Willem Crijnsze, aan wien ik eene afzonderlijke paragraaf ga wijden.
Maar ofschoon Crijnsze, de man naar het hart der „kleine luyden", door zijne prediking de menschen in de kerk hield en waarschuwde tegen daden van geweld, was na en misschien door het bannissement van Arentsze en diens huisvrouw de geest van ontevredenheid over de prediking van Theophilus niet geweken. Er was reeds een gedeelte, dat thuis bleef „met een boekske in een hoekske", zelfs als Crijnsze optrad.
En dat was reeds in 1614 in het begin en dat werd zóó erg, dat den 17den Sept. 1614 de Vroedschap handelde over de conventikelen van sommige „ongeruste personen."
En toen Crijnsze eerst geschorst, daarna afgezet en ontpoorterd was, was het lijdelijk verzet overgegaan in een actief optreden. En toen in zijne plaats Nannius Geisteranus van Moordrecht, een beslist Remonstrant,
l) Reitsma en v. Veen, Acta UI, p. 356.



129
werd beroepen, wierp de Vroedschap, wierpen de beide predikanten olie in het vuur.
Zij zijn zelf aansprakelijk, dat de groote brand hen heeft verteerd.
Want, wat de Contra-Remonstranten vergeten en vergeven wilden, niet dat die Nannius Geisteranus, „die Remonstrant", zich ingedrongen had in de plaats van hun getrouwen leeraar.
In Art. XLVIII van de Zuid-Holiandsche Synode te Delft (1618) komt zijn naam voor tegelijk met Burchvliet.1) In Art. XXI van de Acta der Zuid-Hollandsche Synode te Leiden (23 Juli 1619) lezen wij onder het hoofdstuk „Nannius Geesterianus": „N. G., predicant in den Briel, is mede ten eynde menichmael verhaelt verschenen, heeft alhier verclaert over de Nederlantsche Confessie ende Catechismum gheen swaricheyt te maecken, maer wat aengaet de Canones des synodi nationalis, dat hij deselve niet conde onderschrijven ende een ruymen tijdt moeten hebben om deselvige te overdencken." 2)
Brandt zegt: „Men zoude ook Nannius Geesteranus, predikant in den Briel, hebben geschorst, maar men wiert verhindert door de gelegenheid derselver kercke, die geen anderen predicant hadden dan hem, naerdien Theophïlus op de Synode van Dordrecht was geciteerd en Burchvliet gesuspendeert." s)
Dezelfde schrijver zegt op eene andere plaats: „Na
1) Reitsma Van Veen, Acta UI, p. 309.
2) Reitsma. Van Veen, Acta III, p. 344. s) Brandt, III, p. 343.
9



130
2. Willem Crijnsze als leider der ContraRemonstranten.
Cornelis Maerteriszoon verscheen Nannius Geesteranus, predikant in den Briel, voor de Synode. Hij verklaarde, dat hij over de Nederlandsche Confessie en Catechismus geen zwarigheid maakte, maar de Canones van de Nationale Synode kon hij niet onderschrijven. Hierover werd hij van zijnen dienst afgezet. De Acte van stilstand heeft hij echter geweigerd te teekenen, zeggende, dat het hem zwaar viel zijn pond te begraven en de kerken te verlaten, die hem en zijnsgelijken niet begeerden te ontslaan." x)
Streng was de houding van den kerkeraad van 1613— 1615 tegen de Contra-Remonstranten, strenger nog werden de maatregelen, toen heel het college van predikanten het Remonstrantisme was toegedaan, maar strenge heeren regeeren niet lang, het Gereformeerd beginsel zat te diep en van de schare, die grooter werd, was Crijnsze de leider.
In de vacature Donteclock, die in 1614 tot rector der Latijnsche School was verkozen, beriep de Kerkeraad Willem Crijnsze. Vóór hij als predikant optrad, was Crijnsze evenals vele leeraars zijner dagen schoolmeester. Ter wille der religie, waarin hij van kindsbeen af onderwezen was, moest hij als kind met zijne ouders uit Delft, zijne vaderstad vluchten. In 1595 vinden wij hem als schoolmeester te Vlaardingen. In 1595 liepen er, toen hij de functie van schoolmeester waarnam, van hem zulke goede geruchten, dat de Classis van Voorne en Putten met het oog op het groot gebrek aan leeraren,
Brandt, III, p. 862.



131
besloot eens naar hem te informeeren en hem op te wekken, zich eens te laten hooren.
Den len October 1595 voldeed hij aan het verlangen der broeders en zijn propositie beviel zoo goed, dat hij uitgenoodigd werd zich nog eens te laten hooren en zich te „bereyden tot een cort examen," Toen hij den 17en April 1596 andermaal voor de broeders optrad, had hij reeds een beroep naar Nieuwenhoorn ontvangen en dit beroep was door hem op „het goetduncken der classis" geaccepteerd. Den 16en Juni 1596 werd hij te Nieuwenhoorn door een dienaar van Den Briel bevestigd en den 29en Juli 1596 werd de nieuwe leeraar als lid der classis aangenomen. Hij was de vierde predikant van Nieuwenhoorn na de Reformatie. De eerste predikant was Johannes Wilhelmi, die een der predikanten was, die den 19en April 1574 te Brielle ter classikale vergadering kwamen. Hij verkeerde in zulke behoeftige omstandigheden dat de Brielsche Kerkeraad den 14en Sept. 1577 besloot, hem enkele guldens toetestaan „tot hulp van syn onderhoudt" en hem den 9en Nov. van dat zelfde jaar vijftien stuivers per week toestond.
Na dien datum werd een zekere Franciscus zijn opvolger, terwijl deze werd vervangen door Adriaan Jonckheere van de Classe van Waes binnen Antwerpen. Hem werd het verblijf te Nieuwenhoorn ontzegd, omdat hij niet vrij was van de zuster zijner huisvrouw, „want hij te voren met haer hem verloopen hadde, doch buiten houwelick." x)
!) De eerste predikanten der Herv. Gemeente te Nieuwenhoorn en N.-Helvoet. „De Navorscher" 1892, p. 227—242.



132
Na een jaar te Nieuwenhoorn te zijn geweest, werd hij door de Kerk van Abbenbfoek begeerd, doch hij bedankte. In 1599 kreeg hij een beroep naar Maasland en kort daarop een beroep naar Den Briel. De Classis, geroepen te beslissen, aan welke kerk Crijnsze zou worden toegevoegd, besloot behalve twee gedeputeerden van de Synode nog twee predikanten, één uit de Classis Rotterdam en één uit Den Haag te ontbieden, om met dezen een besluit te nemen. Den 19en October werd bij bij het lot aan Maasland toegewezen. De eerste leeraar aldaar werd beroepen in 1576. Willem Crijnsze was de derde predikant. x) In die kwaliteit treffen wij hem (Willem Quirincxz) aan op de particuliere Synode van Zuid-Holland, gehouden te Brielle, den 4en Augustus 1603.2) Ook is hij uit de classis Delft gedeputeerd op de particuliere Synode van Zuid-Holland, gehouden te Woerden, den 10en Augustus 1604 en dan wordt zijn naam Wilhelm Crijnsz geschreven.3)]
Toen in 1603 bekend werd, dat Van Dam Den Briel zou verlaten, werd Crijnsze door eenige Briellenaars gepolst. Ds. Reinier Donteclock gaf dé voorkeur aan zijn schoonzoon Florianus, Jacobus Florianus,4) den
!) De eerste predikant was Eduard Hermansz, beroepen in 1576 en vertrokken als leeraar in de Gasthuiskerk te Amsterdam, waar hij geboren en overleden is in 1589, de tweede Jan Tennist, beroepen in 1582, emeritus in 1599 (B. J. Post p. 66).
2) Reitsma Van Veen, Acta Dl, p. 137.
3) Reitsma Van Veen, Acta Dl, p. 210.
4) J. Florianus werd den 26 Juni 1601 door de Classe van Voorne en Putten geëxamineerd. Den 1 Sept. 1602 trouwde hij met Maertge Reynier Donteclock j. d.



133
jeugdigen dienaar van Zuidland, die aldaar in 1637 overleed. Toen Crijnsze aan de Brielsche vrienden had medegedeeld, dat hij een roeping naar Den Briel in ernstige overweging zou nemen, was Van Dam daarover zeer verblijd. Hij verklaarde, dat hij voor de Brielsche gemeente „niemant en wiste, die deselve aengenamer en dienstelycker soude wesen, dan Willem Crijnsze, wiens bequaemheyt allen bekend was." Den toenmaligen predikant van Zuidland, Jacobus Florianus, hield hij voor een vroom man, die wel gestudeerd had, maar hij achtte, dat Willem Crijnsze „de Kercke van Brielle veel beter dienen en nutter wesen soude dan Florianus."
Ds. Reinier Donteclock gaf de voorkeur aan „syn swager," ofschoon hij in 1599, voordat zijn schoonzoon predikant was, de beroeping van Crijnsze bevorderd had. Ter ondersteuning van de candidatuur^F/crzanus herinnerde hij niet alleen, dat Willem Crijnsze niet gestudeerd had, maar ook, dat hij zelf geschreven had, dat een gestudeerde hem behoorde vóór te gaan en dat Van Dam, die nu Crijnsze recommandeerde, eertijds, toen hij in Den Briel beroepen was, daartegen was geweest. Aan Van Dam kwam het een en ander ter oore en de wijze, waarop zijn collega handelde, kon hem niet behagen. Hij meende, dat Donteclock „merckelijk en meer op syn particulier als op de nuttichheid ende stichtinghe der Ghemeente zag." Daar de Classis van Voorne en Putten besloot (Juni 1603), dat Van Dam bij de Brielsche gemeente, „die hem so hef en weert was," zou blijven, behoefde er vooreerst niet te worden omgezien haar een plaatsvervanger, maar er ontstond toch



134
weldra eene vacature en wel door de benoeming van R. Donteclock tot Rector der Latijnsche School in Den Briel, welke betrekking hij den len Januari 1604 aanvaardde. De Stedelijke Regeering gaf den kerkeraad toestemming, om in plaats van Donteclock een derden predikant te beroepen x) en weldra werd een viertal gemaakt, bestaande uit Nicolai Martinus van de Lier, Jacobus Florianus van Zuidland, Willem Crijnsze, van Maasland en Isaacus Naeranus van Vlaardingen. ^ Drie dagen later vergaderde de kerkeraad weer om eene keuze te doen en zoodra de notulen der vorige vergadering gelezen waren, nam Donteclock, die mede tot deze vergadering ontboden was, het woord en bedankte de broeders, dat zij onder anderen „aen sijn swager J. Florianus gedacht hadden." Op zijn verzoek vergunde de vergadering hem haar te verlaten en de „verdere handelinghe" den broederen aanbevolen hebbende, vertrok bij. Over de vier candidaten werd daarop door de broederen van gedachten gewisseld en het resultaat was, dat Crijnsze met de meeste stemmen werd gekozen.3) Den 18en Mei gaf de Stadsregeering verlof „om te procedeeren tot beroupinge van Willem Crijnsze." De beroepingsbrief werd in orde gemaakt en Ds. Van Dam en Jan Willemsz Verdam werden in Juni belast met de taak, om alles in het werk te stellen, ten einde de „ontslaginghe" van den beroepene te verkrijgen.4)
!) Resol. van 13 Febr. 1604.
2) Acta Consist. 14 April 1604.
3) Acta Consist. 17 April 1604.
4) Acta Consist. 4 Juni 1604.



135
Willem Crijnsze werd terstond genegen bevonden „om de beroepinghe te volgen", maar de kerkeraad van Maasland, ofschoon herhaaldelijk en dringend daartoe aangezocht, wilde zijn leeraar niet afstaan. Door tusschenkomst van den Baljuw van Voorne en Brielle, Jonkheer Johan van Egmont, trachtte men den Ambachtsheer van Maasland, een broeder van den Baljuw, gunstig te stemmen voor het verleenen van het ontslag aan Willem Crijnsze, doch het rapport van den kerkeraad luidde: „de ambachtsheer van Maasland heeft hem beswaert in het vertreck van Willem Crijnsze te bewilligen". Bij de classis van Delft vond men evenmin gewenschten steun. De einduitspraak der classis was, „dat zij in consciëntie niet anders en konde bevinden, dan dat Willem Crijnsze bij sijne kercke behoorde te blijven". De Brielsche broeders beriepen zich echter op de Synode en deze te Woerden bijeengekomen (10 Aug. 1604), wees dezen leeraar aan Den Briel toe.x) Het blijkt % dat zijne komst reeds tegen Mei werd verwacht, maar het schijnt, dat hij eerst in Juni intrede heeft gedaan.
In een der notulen leest men'. „Willem Crijnsze heeft syne attestaties vertoont, eene van de kercke van Maeslandt, daerin oock van syne huysvrouwe mentie gemaeckt was," [zij heette Jannetje Jans] „ende noch eene van de classe van Delfflandt, aen welcke attestatiën dese vergaderinghe een goedt ghenoeghe ghehadt heeft."3)
1) Acta van de Prov. en Partic. Synode Dl. Dl, Art. 32, p. 221 en 222.
2) Acta Consist. 1 April 1605. s) Acta Consist 2A Juni 1605.



136
Bij zijne komst in Den Briel vond hij, behalve van Dam, den bekenden Theophilus Rijckenwaert als ambtgenoot. Reeds in 1606 verloor hij van Dam als collega en diens plaats werd ingenomen door Libertus Fraxinus, die, evenals van Dam en Donteclock, tot de Contra-Remonstranten behoorde. In zijn Biographisch Woordenboek deelt Van der Aax) onderscheidene bijzonderheden omtrent hem mede: o.a.: dat hij in 1585 uit Antwerpen, waar hij predikant was bij de Geref. kerk, bij het overgaan van de stad aan Parma, vluchtte naar Holland, en dat de kerkeraad der Geref. kerk van Den Haag hem den 29cn October van dat jaar aanstelde tot derden leeraar, dat hij den 31en October 1606 vertrok „bij leening" naar Den Briel en vandaar weer in 1613 naar 's-Gravenhage, zijn vorige standplaats, terugkeerde. Maar dit is niet juist; want in de Brielsche Archieven in het Register der Resoluties der Brielsche Regeering van het jaar 1606 staat niet, dat hij bij leening aan Den Briel werd afgestaan, maar dat hij den 29en Aug. 1606 tot predikant aldaar werd beroepen en op de naamlijst van predikanten in het derde notulenboek der Classis van Voorne en Putten staat: „abiit Dordracum".^ In 1611 nam bij deel aan de Conferentie te's-Gravenhage.
Hij was gehuwd met Heijlwig Heijmans, weduwe van Hendr. v. d. Cornput, predikant te Dordt.
Na de overgave van Antwerpen, te Amsterdam woonachtig, het hij zich noch door den ouderling Balthazar
*) Biographisch Woordenboek 6e Deel. Haarlem 1859 in voce. 2) Men zie over hem het Archief van Acquoy en Rogge Dl. UI. p. 345 en Dl. VU p. 5. v. v.



137
Fransz, noch door Bastynck overhalen tot het aanvaarden van een kerkelijke bediening aldaar. Zoo zegt althans Schotel. *)
In de eerste zeven, acht jaren van Crijnsze's bediening ging het goed. Eerst werkte hij vriendschappelijk samen met van Dam, daarna tot 1613 met Fraxinus, beiden besliste Contra-Remonstranten. Theophilus hield zich rustig. Maar toen Fraxinus naar Dordt ging en Burchvliet zijne plaats innam, werd het minder, vooral na het bannissement van Cornelis Arentsze. Theophilus begon zich in zijn ware gedaante te vertoonen. Zooals wij boven zagen, kwam de conventikel-geest in Den Briel en den 17en Sept. 1614 handelde de Vroedschap over de „conventiculen" van „eenige ongeruste personen." Reeds vroeger was haar ter oore gekomen, dat er in sommige huizen conventiculen werden gehouden, o. a. ten huize van Mr. Abraham Ruteau conrector der Latijnsche School. Genoemde Ruteau verscheen vóór de Heeren en beleed, dat er in zijn huis vergadering gehouden was en dat hij ook conventiculen in andere huizen had bijgewoond en dat er niets was behandeld in strijd met „Godts Woort." Hem werd aangezegd, dat hij zulke conventiculen niet meer mocht bijwonen. Den 8enAug. was reeds hetzelfde aangezegd aan den oud-burgemeester Pieter Jacobsze en Jan Jansze, die gelijke getuigenis aflegden. Naar zij zeiden werden er in die samenkomsten een capittel of twee gelezen. De oud-burgemeester
!) Schotel. Kerkelijk Dordrecht I, p. 223. Vergel. ook I, p. 158 en 256.



138
bekende ook gezegd te hebben, „dat er in de kerk verkeert geleert wert."
Hoe stond Crijnsze tegen deze „separatistische" beweging? In zijn „Verweerschrift" verhaalt hij, dat hij in 1614 gesuspendeerd werd, omdat hij weigerde zekere acte tegen de scheuring van den predikstoel af te lezen en ook, „dat hem eerst geraden werd bij de kercke te blijven van de voornaamste predicanten in Hollant, mette welcke hij communiceerde." Ter bevestiging van dit laatste strekten een concept van een brief, in het Archief van de Classis Brielle bewaard, gericht den 7en Dec. 1615 „aan een Eerw. en seer lieven broeder in den Heere." Daar de Heer de Jager dezen brief heeft medegedeeld, mag ik mij van de taak. ontslagen achten, dit belangrijk schrijven af te drukken. *) En nu spreek ik de overtuiging uit, dat Crijnsze zoolang bij de kerk gebleven is, tot hij uitgedreven is. In 1615 vonden de leden van den kerkeraad goed, dat „ieder hunner soude overleggen een geschrift" en wel den \ 13 Maart 16(15.
Crijnsze gaf het volgend advies dat wij kunnen noemen : Zijn bemiddelend voorstel.
A. Eerstelijk, dat in de predicaties eenen eenparigen voet gehouden worde;
ten tweede, dat deselve eenparigheyt sy in conformiteyt van de leere, die in de gemeente voor 4, 5, 6 ende meer jaeren ende volghens van den beginne der Reformatie ghepredict is.
1) „De Navorscher" 1906, p. 150 en 151.



139
3. Brielsche | Slijkgeuzen. De doleerende kerk.
B, Maar als dit voorstel niet behaagt, dan stelt hij een ander middel voor:
1° dat men de leerpunten van den kansel niet openlijk tegenspreke;
2° dat men ze inzonderheid van den kansel niet in een hatelijk daglicht stelle ;
3° dat het hooghe gevoelen van de praedestinatie (supralapsarisme) niet worde voorgesteld, dat de predicanten in het algemein sulks leeren.
C. Maar als onverhoopt deze beide voorslagen niet behagen, dan stelt hij voor, dat men Ds. Dammius en Fraxinus ter vergadering uitnoodige, om van advies te dienen. *)
Inderdaad, Crijnsze heeft het conflict niet uitgelokt. Tot den einde toe heeft hij den vrede der kerk gezocht. Den vrede, maar ook het recht der kerk.
De positie van Willem Crijnsze werd er na 1 Sept. 1614 niet beter op. Hij stond tusschen twee vuren. De predikanten en de Heeren verweten hem, dat hij het met 't volk hield en het volk, dat in conventikelen begon samen te komen, dat hij de Heeren vreesde. Zoo verscheen den len Sept. 1614 vóór de Vroedschap JanArensze, schoenmaker en Pieter Melse, eveneens schoenmaker en Pieter Pietersze, kleermaker, die allen bekenden, dat in hunne huizen vergaderingen waren gehouden. Hun werd hetzelfde aangezegd als Ruteau, Jan Jansze en Pieter Jacobsze. Maar bij dit lijdelijk verzet bleef het niet. Sommigen gingen 's Zondagsnaar Zwartewaal,
1) V.g.1. „De Navorscher" 1906, p. 150.



140
weer anderen naar Nieuwenhoorn of Hellevoetsluis: Brielsche Slijkgeuzen!
Vooral te Zwartewaal stond een man naar hun hart, het was Ds. Henricx. Om dien getrouwen leeraar te hooren, wandelde men 's morgens anderhalf uur langs den hoogen kleidijk, die nog een mooi vergezicht geeft, maar toen natuurlijk een verrukkelijk gezicht bood op de rivier vol schepen van allerlei vlag, die den rustdag in het vaderland doorbrachten, om morgen uit te zeilen naar verre, verre landen.
Maar toen de winter kwam, werd het moeilijker, „slijkgeuzen" werden zij gescholden, — droegen zij op dien kleiweg dezen naam niet met eere?
Of zij gingen naar Nieuwenhoorn, waar Ds. Leo stond, Leo, die tegen den zin zijner moeder een elfjarigen boerenjongen van Doopsgezinde ouders had gedoopt, wiens naam de schrik zou worden van Duinkerkers, Spanjaarden en Engelschen, die naar zee moest en zou, Witte Corneliszoon de With?
Of naar Hellevoet, waar de getrouwe Zegeri stond, die „den vollen raad" verkondigde ?
Of er dan in Den Briel geen gelegenheid was voor die stoere Calvinisten het Woord Gods te hooren, wanneer een van de „gaarn-getrouwe" dienstknechten van buiten voor hen wilde optreden? Gelegenheid te over. Was daar niet de Engelsche kerk, die na het vertrek van het Engelsche garnizoen leeg kwam te staan? Was daar niet de Gasthuiskerk, waar misschien het eerst in de Nederlanden de reformatorische ideeën waren gepredikt? Was daar niet de Maarlandsche kerk, die door den stads-



141
timmerman tot werkplaats werd gebruikt? Zeker, maar de Heeren dachten er niet aan die menschen tegemoet te komen, zij konden kerken bij Theophilus dat was goedx), en met meer recht voegen wij er bij: bij Ds. Crijnsze.
En al dieper gaapte de klove. De Vroedschap, die zich reeds op de Classicale Vergadering had laten deputeeren en die daags daarna (9 April) verslag deed, bij monde van den Baljuw Jacob Albertsze en Jan Wil- t lemsze Verdam, besloot den l&en Aug. 1614 hare deputaten te zenden naar de vergaderingen van den kerkeraad. Tengevolge van dit besluit werden tot assistenten van den kerkeraad gekozen den len Oct. 1614 Burgemeester Arckenbout en Andr. Jansze de Jonge.
En zoo bleef het gaan, de eerstkomende jaren.
Den len Oct. 1615 verkoos de Vroedschap Andr. Jansze de Jonge en Jan Willemsze Verdam.
Den len Mei 1616 in plaats van Verdam, Cornelis Huybrechtsze, burgemeester; den len Octob. 1616 Cornelis Huybrechisze en Jacob Arentsze van Riele; den len October 1617 Jacob Arentsze en Willem Willemsze Verdam.
Natuurlijk werd die inmenging van den Magistraat in kerkeraadsaangelegenheden als een caesaropapistisch beginsel gebrandmerkt en was zulks niet naar het hart van 'Willem Crijnsze, die echter allengs het vertrouwen
*) „Uit ons Helden tijdperk." Het 6e hoofdst.: „De Slijkgeuzen," door Joh. H. Been. Geïllustr. met oorspr. Historieprenten. Amsterdam, S. L. van Looy 1908.



142
der Contra-Remonstranten verloor, daar velen hunner niet meer ter kerk kwamen, ook niet bij hem. x)
De Magistraat goot olie in het vuur, toen hij Crijnsze van zijn dienst suspendeerde. Den 6en Dec; 1614 vergaderde de Magistraat des voor- en des namiddags. Voor den middag met de 3 predikanten en na den middag met de 3 predikanten en 3 ouderlingen. Aan Willem Crijnsze werd gevraagd, „oft hij swarigheyt maeckte te publiceeren d'acte bij den kerckenraet goet gevonden en bij de Magistraet geapprobeert, omme niet alleen te weeren de scheuringe, in de kercke gevallen, maer ook te stuiten alle verdere scheuringe en de gemeente wederomme tot ruste ende eenigheyt te brengen." Met den kerkeraad meende de Magistraat zonder twijfel, dat de voorlezing dier akte „goed ende groote vrucht soude schaffen," vooral wanneer Crijnsze haar voorlas. Dat was te veel gevergd van den man, die de scheuring niet zocht en daarom van zijn vrienden, om zijn blijven in de kerk, menig hard woord had moeten hooren, hij weigerde. En toen hij bij zijne weigering bleef volharden, werd hij geschorst.2) Den 9en Dec. daaropvolgende werd de suspensie echter
1) In zijn Verweerschrift heeft Crijnsze verslag gegeven van een conferentie in het begin van Januari 1614 van de 3 predikanten met de Vroedschap. Crijnsze verklaart, dat „zoo er eenige oorzaak van scheuring ware, hij zich zeiven zou afgescheurd hebben." Uit een brief, door hem aan Pieter Jacobsze geschreven, blijkt'dat 's leeraars handelingen bij Jacobsze e. a. geen genade vindt. Men schrijft dit toe aan vrees voor 't verlies van zijn tractement.
2) De Remonstr. en Contra-Rem. in de voorm. Classe van Voorne en Putten, in het Bijzonder te Brielle. Aanteek. door wijl. H. de Jager. „De Navorscher" 1906, p. 148,



143
door den Magistraat, die van deze schorsing veel onheil vreesde, weer opgeheven. Maar de geest van ontevredenheid werd toch nog grooter, vooral toen Crijnsze werd afgezet, toen er eene doleerende kerk'wDen Briel ontstond, en ondanks bevelschriften en groote boeten bleef en wies, toen Crijnsze werd ontpoorterd. De doleerende kerk in Den Briel! Want Den Briel is de eerste stad geweest, waar de Kerk in doleantie in het openbaar hare godsdienstoefeningen hield, een voorbeeld, dat weldra door andere steden in Holland zou worden gevolgd. Haar eerste vergadering geschiedde ten huize van oud-burgemeester Pieter Jacobsze, 's avonds voor Kerstfeest, 24 December 1616 en de broeders besloten, daags daarop, op Kerstdag te beginnen. Deze vergaderiug werd door Willem Crijnsze „te voren onwettig uit sijnen dienst gestooten," bijgewoond, 's Morgens werd de dienst, waarin Ds. Crijnsze voorging, bijgewoond door 150 personen „de fleur der burgerij," 's middags door 200 personen en 's anderen daags (2e Kerstdag) door 250 personen. De dienst werd gehouden midden in de stad, waar Jan Jansze Taerlingh, een aanzienlijk geestverwant van den doleerenden dominé, zijn huis, dat in de Nobelstraat stond, dus midden in de stad, met de meeste vrijmoedigheid afstond.
Op Nieuwjaarsdag preekte een nog niet afgezet predikant, „een trouwe medebroeder," Ds. Leoninus Leo van Nieuwenhoorn, ten huize van eene weduwe, genaamd Aaltjen Jans. Natuurlijk was dit niet naar den zin van den Magistraat. De Heeren vaardigden na het preeken van Ds. Leo een plakkaat uit, dat hij telkens,



144
wanneer hij den dienst weer waarnam, eene boete zou beloopen van f 150.— En wie zijn huis tot zoo iets leende, zou met honderd gulden boete worden gestraft.
Toen het weer Zondag was, stoorde zich Ds. Crijnsze niet aan dit verbod en trad 's morgens (8 Januari) en 's middags, in het huis van Taerling (?) op.
Maandagmorgen kreeg hij bezoek van een der stadsboden, die hem mededeelde, dat hij beboet was voor 2 X ƒ 150. De ouderling, in wiens huis hij gepreekt had, werd met 2 X ƒ 100 gestraft.
De beste bron, waaruit men deze geschiedenis kan putten, is en blijft „Het Verweerschrift van denContraRemonstrantschen predikant Willem Crijnsze, door de Brielsche Regeering afgezet en verbannen". Het is door den Heer De Jager medegedeeld en opgenomen in de „Bijdragen en Mededeelingen van het Hist. Genootschap".
Geschreven medio Juli 1617 is het een antwoord op een Vertoog van de Brielsche Vroedschap: „Aen de E. Mog. Heeren de Staeten van Hollandt ende WestVrieslandt". Nadat de Contra-Remonstrantsche predikant der Geref. kerk van Den Briel van zijn ambt ontzet en uit de stad verwijderd was, achtten de regeeringspersonen, die 's mans ontzet en „ontpoorting" hadden bewerkt, het noodig, hunne handelingen te rechtvaardigen voor de Staten van Holland en werd met dat doel een Vertoog opgesteld, op welks titelblad men las: „Aen de E. Mog. Heeren, mijne Heeren de Staeten van Hollandt ende West-Vrieslandt". De inhoud van dat vertoog, in April 1617 aan de Staten overgeleverd, is onder ieders bereik, want die inhoud is door Van Alkemade



145
medegedeeld in zijne „Beschrijving van de stad Brielle", Dl. I, p. 140—146. Hij vond zich tot die mededeeling verplicht met het oog op het „partijdig" schrijven van Baudart: „Dog dewijl Baudart in zijne gedrukte Memorien, van het gedrag der Magistraat, naar zijne gewoonte zeer partijdig spreeckt en zegt, dat de Magistraat hem (Willem Krijnze) onwettig zou gedeporteerd hebben en ander zaken van de Magistraat van dien tijd met eenige onwaarheden vertoond, zoo zal 't best zijn, dat we de Remonstrantie of het Vertoog van de Magistraat der stad Briele tot hare verdediging van H.H. Staaten van Holland en Westvrieslandt in Grasmaand des jaars 1617 overgeleverd, in plaats van onze verdediging, zelf hier laten volgen."
Omtrent den schrijver der Remonstrantie worden wij door van Alkemade 'niet ingelicht. Zooals hier blijken zal, was Willem Crijnsze van oordeel, dat de schrijver was „een der Heeren, welke vanwege de Vroedschap in 1614, 1615 of 1616 in de Classe plachten te verschijnen". Den kring, waarop hij het oog had, heeft hij nader aangeduid, toen hij sprak van zeker „accoordt in Juni 1613 gemaeckt en geapprobeert bij de E. Heeren Gecommitteerde Raden". Het bedoeld „accoordt" komt voor in het Register der Resoluties van de Brielsche Regeering in 1613 genomen en uit dat Register blijkt, dat de akte geteekend werd door O. van Zevender, Willem Gans, Arent Cornelisze, Quack, J. J. van Velsen en Joris Edmeston als Gecommitteerden van den Magistraat.
En nu was die gevangenneming van Crijnsze, of de jacht op hem, zeer potsierlijk. Op een Februarimorgen van
10



146
het jaar 161? vormde er zich een allerzonderlingste stoet vlak voor het stadhuis. Voorop gingen twee compagnieën soldaten. Daarop volgde de Baljuw tusschen twee Burgemeesters en ieder had een degen op zij en een hellebaard in de hand. Zij waren omringd door de hun trouw gebleven schutters en achter hen kwam de Stadhouder van den Baljuw en 's Heeren dienaars, ieder gewapend met een grooten smidsvoorhamer. Daarop volgden de stadsboden, de kanonniers, de zakkendragers, ieder met een zijdgeweer en een halve piek op den schouder. De tocht werd gesloten door een compagnie soldaten. En dat alles om een dominé! Men zocht hem echter tevergeefs en zijn huis werd vreeselijk toegetakeld.1)
En later, toen hij zich in het openbaar vertoonde, kreeg hij een bevel uit Den Haag, om zich daarheen te begeven. Tegehjk kwam er een brief van Prins Maurits aan de bevelhebbers van het garnizoen, waarin zij zeer „bekeven" werden, omdat zij zich voor de Heeren bebeschikbaar hadden gesteld, waarover de Prins als Opperbevelhebber, lang niet te spreken was.
Intusschen Ds. Crijnsze kreeg het te doen met Johan van Oldenbarnevelt, een persoon van ontzaglijk groot talent en van wijden invloed: die zorgde er wel voor, dat hij vele maanden achtereen in Den Haag bleef.
Was bij daar een gevangene ? Ik kan het niet zeggen.
l) De Brielsche Magistraat hield blijkbaar van zulk een comediespel. Reeds in 1609, toen de Sluizers geen vrede hadden met het wegnemen van de bakens in het Sluissche diep, maakten de Burgemeesters een even gekke vertooning („Oldenbarneveld In het klein," Hist. Fragm. Nieuwe Bundel p. 32).



147
4. De Classis bet het oog op i de Brielsche troebelen
Overigens werd hij in Den Haag niet onbeleefd behandeld. Zelfs werden hem zijne verblijfkosten en het traktement, dat hij gewoon was in Den Briel te ontvangen geregeld uitbetaald. Daarmede bleef men ook voortgaan, toen hij, nadat men hem niet langer in Den Haag hield, te Delft ging wonen, de stad waar hij geboren is en waar hij gebleven is, totdat hij weer teruggeroepen, naar Den Briel kon gaan,
„Mouring" tot wien „de kleyne luyden" zich met achting en liefde aangetrokken gevoelden, was onder invloed van zijn neef Willem Lodewijk, „Slijkgeus" geworden. Straks wierp hij zijn zwaard in de weegschaal.
Vae Victis I Wee een Johan van Oldenbarnevelt en zijn Brielschen zwager O. van Zevender. Het getij voor de Remonstranten, ook in Den Briel ging verloopen.
Nog vóór de verandering der Vroedschap door Maurits, achtte de Magistraat het wenschelijk, neen noodzakelijk, de bakens te verzetten, de ontpoorterde Willem Crijnsze werd door dienzelfden Magistraat teruggeroepen.
Boven heb ik medegedeeld, dat Den Briel de eerste stad was, waar de doleerende Kerk het eerst in het openbaar hare vergaderingen hield en wel op de Kerstdagen van het jaar 1616, welk voorbeeld door andere steden in Holland werd nagevolgd. Hiermede heb ik niet willen zeggen dat er vóór dien tijd geen doleerenden in Den Briel waren. De Acta der Classis leeren ons wel anders. En het zullen de Acta der Classis moeten zijn, die ons moeten inlichten, daar het Actaboek van den



148
Kerkeraad van dien tijd, zooals gezegd is, spoorloos verdwenen is.
Voor dat de Classicale vergadering in September 1615 gehouden werd, hadden de doleerende broeders nog drie samenkomsten, wier notulen de Heer de Jager in „Bijzonderheden uit het 3e Notulenboek" mededeelt *)
En wel de classicale vergadering te Spijkenisse 28 Juli 1615, onder praesidium van J. Florianus, waarop een brief van Willem Crijnsze werd voorgelezen, waarin hij „den Broederen raede te verschijnen op de aenstaende bijeenkomste der Remonstranten, die gehouden sal worden den 14 Sept. naestcomende."
Ofschoon de Classis te Spijkenisse besloten had, dat de eerstkomende Classis zou gehouden worden op 5 Oct. 1615 te Zuidland, oordeelden de broeders het noodig nog twee „extra ordinaire" vergaderingen te houden en wel te Simonshaven en te Zuidland. In de vergadering te Simonshaven van 20 Aug. werd den broeders door twee ouderlingen van de „cruyskercken" Rotterdam en Den Briel een „credentie" van de Kerk te Amsterdam ter hand gesteld, in welke credentie „versocht wiert, dat den Broederen beliefde met den eersten vergaderinge te houden, ende in deselve twee Broederen te deputeeren, die neffens andere broederen van andere Classes en Kruyskerken verschijnen mochten tot Amsterdam, den 25 Aug. naestcomende omme aldaer te helpen benoemen 't geen dienstelyc mochte wezen tot het beste der bedroefde kercken." Tot deze vergadering
!) „De Navorscher" 1896, p. 67 v. (vervolg van „De Navorscher" 1895, p. 549).



149
werden gedeputeerd J. Florianus en David Thomasze1). De tweede „extra ordinaire" vergadering werd gehouden te Zuidland, 8 Sept. 1615. Op deze vergadering werd besloten de „Redenen van onse afscheydinge van de Remonstranten" op te stellen. Aan Pillaeri, Leo, David Thomasze en Steyaert werd dit werk opgedragen.2)
Op de gewone Classicale vergadering in Sept. 1615, waar twee van de doleerende broeders tegenwoordig waren, verklaarden de predikanten Florianus en Leo „dat sy met de Classe van den Briele geen gemeenschap zouden hebben, soolange verscheyden desorden niet souden gebetert wesen."
Nadat op de volgende vergadering in Den Briel (10 Mei 1616) de Baljuw namens zijne medegecommitteerden had medegedeeld „dat haer de leden deses Classis naar de voorsz. resoluties zouden hebben te reguleeren," kwam de Classis in Den Briel te zamen den 30en Aug. 1616. Zij stond geheel in het teeken der Remonstranten. Nolthenius, Leo en Valerius Valery lazen hunne „gravamina" voor. Na de lezing der gravamina stond Crijnsze op en voegde zich bij de doleerende broeders.3)
Tyckmaker, van wien wellicht verwacht werd, dat hij zich bij Nolthenius c.s. zou voegen, koos de zijde der Remonstranten en werd op de volgende classicale vergadering tot praeses verkozen.
!) „De Navorscher" 1896, p. 69.
2) „De Navorscher" 1896, p. 70.
3) Op deze vergadering werd besloten een Remonstrantie te zenden „Aan de E. Mog. Staten van Hollant en Westvrieslant, oft aan hare Gecommitt. Raden" (Zie „De Navorscher" 18%, p. 76—80).



DERDE HOOFDSTUK.
Het optreden van Prins Maurits.
Terugkomst van Crynsze.
Na de twisten.
De twist tusschen Remonstranten en Contra-Remonstranten, zegt Brandt1), veroorzaakte in deze stad veel onrust, waarom men ook hier waardgelders wilde aanstellen. Terwijl men hierover vergaderde en beraadslaagde, trok Prins Maurits met zijn broeder Frederik Hendrik in den nacht van 29 Sept. 1617 zonder medeweten van gecommitteerde Raden en tegen den zin der Regeering dezer stad, dezelve binnen om het aanstellen der waardgelders te verhinderenen. Hij het daarna twee vendelen voetvolks Den Briel binnenrukken, die alleen den Prins moesten gehoorzamen.
Daar de Vroedschap zoowel over deze als over andere handelingen ontevreden was, veranderde de Stadhouder den lOen Sept. 1618 de Vroedschap en den Magistraat ^; stelde 20 Vroedschappen aan en voorts in den Magistraat 2 Burgemeesters, 7 schepenen, 2 oud-schepenen en 2 raden, zeggende: „Dat hij ordre zou stellen."
!} Brandt II, p. 630.
2) Zie „De Brielsche Archieven." Eerste stuk. p. 25—27.



151
Maar even voordat de Prins naar Den Briel kwam, om voor de remonstrantsche regeeringspersonen, die hij afzette, ijverige contra-remonstranten in de plaats te stellen (10 Sept. 1618) had de Vroedschap het gewenscht geacht, het banvonnis van Crynsze op te heffen (3 Sept. 1618). Onder de resolutiën door de Vroedschap, den 3den Sept. 1618 genomen, leest men: „Es Willem Crinsse, predicant, op zijn versouck wederomme in de stad te mogen comen, mits hem dragende stil ende eerhek ende als een goet burger behoort te doen." Teruggekeerd in de stad werd hij — hoe onbegrijpelijk! —niet door alle Contra-Remonstranten met open armen ontvangen, maar zijn wensch, om weer leeraar der Brielsche gemeente te mogen worden, werd toch vervuld, want in de kerkeraadsacta mocht hij opteekenenx): „Sijn aangecomen met attestaties van Delff, Willem Crynsze, predicant ende Jannetjen Jans, sijne huysvrouw." Wel eigenaardig is het, dat in diezelfde kerkeraadsacta onder dè personen, die na het doen van belijdenis als lidmaat werden aangenomen, vermeld staat de naam van eene zekere Catharina Pieters, jonge dochter. Deze Catharina was eene dochter van den man, die tijdens de twisten de ziel der doleerenden was en na de verandering van zaken aldaar eerst waarnemend Burgemeester en weldra in de plaats van Jhr. Otto van Zevender, Baljuw van Voorne en Putten werd. Met deze Catharina Pieters ging Crynsze een tweede huwelijk aan, den 17en Maart 1626.
« Acta Consist. 2 Jan. 1619.



152
Het was een stoute daad van den Prins, dat hij de Vroedschap verzette. Schoonhoven was de eerste stad, Den Briel de tweede waar dit plaats greep.
De namen der nieuwe Vroedschap waren: Pieter Jacobsze, oud-burgemeester, Jan Cornelisze Hartigvelt, idem, Jacob Aertsze (Arentsze) van Riele, Jan Jacobsze Cr aen, Leendert (Lenert) Jansze, Abraham Jansze Commersteyn, oud-burgemeester, Hillebarent (Hillebrant) Arensze, Nicolaas Reyersze van der Loeten Major, Daniël van Géüinkhuysen, Willem Allertsze van Coudenhoven (Couwenhoven) Jan Jansze Taerling (Inner), Joris Gerritsze van Hoogwerff (Laeckenkooper), Jacob van der Goes, ontvanger. Dr. Johan Jacobsze Meys, Gerrit Arensze Meeuwesteyn, Pieter Melse Nocque (In den Horen), David Jacobsze van der Heul, Lenart Jansze de Wit, Daniël Danielsze van Houcke (van Hoeck), Anthony Tael; deze allen werden den lOen Sept. benoemd. x)
En met die benoeming was toen reeds de teerling geworpen, want toen werd Oldenbarnevelt niet slechts in zijn beginselen, maar zelfs in zijne naaste familiebetrekkingen aangetast.
De ziel der Remonstranten in Den Briel was de Baljuw van Voorne, Jhr. Van Zevender, een zwager van den Raadpensionaris.
En toen die van het kussen was en Pieter Jacobsze er op, toen waren de dagen der verdrukking voorbij. Want geplaagd en gesard waren de Contra-
*) Algem. Familieblad. 's-Gravenhage 1887, p. 213.



153
Remonstranten op allerlei wijzen, niet het minst door den Burgemeester, wiens vrouw naar de bijeenkomst der doleerenden ging en bleef gaan.
En nu stond het te bezien, dat de Remonstranten met dezelfde maat gemeten zouden worden, waarmee zij gemeten hadden. En toch, — 't was nog vóór de Dordsche Synode, — was de Contra-Rem. regeering voorzichtiger dan haar voorgangster, want ofschoon de doleerenden meer dan eens om de Engelsche kerk, die na 1616 leeg stond, hadden verzocht, was hun dat kerkgebouw steeds geweigerd, terwijl de Remonstranten in het ongestoord bezit bleven van de St. Catharinakerk. Immers op denzelfden dag, dat bepaald werd, dat voor de Contra-Remonstranten „possessie" zou worden genomen van de Groote Kerk, besloot zij aan de Remonstranten tot nader order de Engelsche Kerk af te staan.1)
Met genoemd besluit konden de Remonstranten zich echter niet vereenigen. Zij wenschten, dat in de Groote Kerk om de beurt, nu eens door een remonstrantsch, dan weer door een contra-remonstrantsch predikant zou worden gepreekt. Daartoe wendden zij zich met een request, niet alleen tot de Vroedschap, maar ook tot de Staten van Holland.2) Den 3en Nov. 1618 kwam dit verzoekschrift ter tafel.
Dewijl de requestranten aan Zijne Excellentie hadden medegedeeld, dat er, wanneer er voor henheden dienst
!) Resol. 20 October 1618. 2) Resol. Holl. 27 Oct. 1618.



154
was, wel twaalf of dertien honderd toehoorders waren en onder dezen wel 500 „communicanten", vond de Stedelijke Regeering goed aan de requestranten overlegging van toegezegde naamlijsten te verlangen en hun te laten weten, dat na ontvangst dier lijsten op hun verzoek zou worden gedisponeerd. Van de indiening der opgevraagde lijsten kwam echter niets, öf zooals De Jager vermoedt1), dat men verzuimde die lijsten in te leveren, — waren de Remonstranten op eenmaal zoo vergeetachtig geworden? — öf, omdat men het aantal communicanten te hoog had aangegeven, vooral nu het getij voor de Remonstranten aan het verloopen was.
Maar hoe het zij, voordat het jaar ten einde was, bleek het den Remonstranten zeer helder, dat zij van de zijde der Stedelijke Regeering volstrekt niet te rekenen hadden op gelijkstelling met de tegenpartij.
Den 26en Dec. 1618 was door de Vroedschap besloten, dat de kerkeraad der Remonstranten „in handen van den kerkeraet van de groote kercke" zou „overleveren de sulveren vierbeeckers en het taeffellaecken, bij Abel Fransze tot het uytdeelen van 't avondmaal gemaeckt, alsmede het singnet van de kercke" 2).
Aan Burchvliet werd opgedragen dat besluit aan belanghebbenden mede te deelen. Deze kweet zich van zijne taak en den 29en Dec. 1618 verschenen Pieter Engelbrechtse, Daniël Jansze Parve, Wouter Lambrechtsze
1) „De Navorscher" 1894. „De Remonstranten te Brielle," p. 398.
2) „De Navorscher" 1894, p. 399.



155
2. Capita accusationum.
en Elias Jansze, als gecommitteerden van de Remonstranten voor de Heeren met het verzoek, dat zij de avondmaalbekers „bij gebeurte souden mogten gebruyken." De Heeren persisteerden echter bij hun eenmaal genomen besluit.
Reeds in November 1618 was hun duidelijk geworden dat op gelijkstelling niet te rekenen viel. In een resolutie van 28 Nov. werd door de Vroedschap bepaald, om aan de diakens van de Remonstranten „geene ordonnantie meer te verleenen" „en soo sy daerover doleren" mochten, hun te gelasten „haer reeckeninge te doen ten overstaen van de gedeputeerden van de Magistraet," die alsdan „naeder" op de zaak zouden letten" x).
Nadat den 19den Januari aan Th. Rijckewaert de jaarlijksche subsidie van f 100.— ontnomen was, die hem vroeger toegestaan was ten behoeve van „de studie van zijnnen soon" werd den 18en Maart 1619 door de Vroedschap besloten hem te „insinueeren door een billiet" om tegen 1 Mei „zijnne huysinge te ruymen."
Zooals wij gezien hebben werden in de Classicale vergadering, in Nov. 1618 gehouden, „volgens den last der gedeputeerden der Suyd-Hollandsche Synode, bij de Classe gestelt Capita accusationum tegen de predicanten A. la Faille, Casp. Celcart, Th. Ryckewaerd, C. Burgvliet, N. Geisteranum, J. de Vries, G. Velsium ende J. Carpentarium". Aan twee predikanten werd gelast, die Capita over te leveren aan de Remonstranten, „mids dat zij vicissim souden eysschen de beschuldin-
i) „De Navorscher" 1894, p. 399.



156
gen der Remonstranten tegens de Broederen Classis."
Het rapport, dat het tweetal uitbracht, is aldus genotuleerd : „Hebben de voors. gelaste gerapporteert hoe dat de Remonstranten hebben verclaert geen Capita accusationum tegen de Broederen Contra-remonstranten gestelt te hebben, dat zy ooc niet van meynïnge en waren voor desentijdt tegen haer yet in te brengen ende over subz. dat zij ooc de gelaste Capita aen de Remonstranten niet hebben overgelevert, vragende t' advys der Broederen wat men verder in dese saecke doen soude." De Broeders vonden goed, dat de Capita toch zouden worden overgeleverd aan de Remonstranten. Door gedeputeerden geschiedde zulks en dezen brachten mede, „een geteyckende acte geschreven van Abrahamo la Faille, scriba van de Remonstr. vergaderinge, waarin zij verclaeren dat, alhoewel zij groot misnoegen gehad hebben in verscheyden dingen, voorgevallen in de Classe geduyrende dese Kerckelycke alteratiën, ende in sonderheyt daerover dat eenige broeders sich van haere gemeynschap en de Classicale vergadering affgesondert hebben, zij nochtans niet van meyninge en waren daarover eenige beschuldinge te doen." l)
Zoo werden Nannius Geisteranus, die in 1617 in Den Briel predikant werd, met zijne ambtsbroeders Ryckewaert en Burchvliet om hun remonstrantsche gevoelens, uit hunne diensten ontzet.
Tegen deze afgezette predikanten werden nu aan klachten opgesteld, die in het 3C Notulenboek der voormalige
!) „De Navorscher" 1896, p. 80 en 81.



157
Classe van Voorne, Putten en Overflakkee staan opgeteekend.Tegen Ryckewaert het eerst:
dat hij de scheuring in de kerk en classis geleid heeft;
dat hij doorgaans Rem. predikanten en proponenten gerecommandeerd had, onder wie Caspar Barlaeus, door wien de eerste moeilijkheden in de classe ontstaan zijn;
dat hij schuldig stond aan het onwettig binnendringen van Burchvliet;
dat hij zonder voorkennis van Fraxinus en Willem Crynsze conventiculen gehouden heeft, om argumenten tegen de praedestinatie te f ormeeren en de Remonstrantie met de 5 artikelen onderteekend heeft;
dat hij op den kansel de gezonde leer heeft gelasterd, zooals het punt van de volharding der heiligen;
dat hij gezegd heeft, dat als het waar is, dat niemand zalig zal worden, dan die gepraedestineerd is, dat dan vergeefs zijn alle praedicatien, vermaningen enz.;
dat de Contra-remonstranten God maken tot een oorzaak van het kwaad;
dat die menschen de schuld op God leggen, die zeggen, dat God alles in alles werkt;
dat de uitverkorenen verloren kunnen gaan;
dat de Heidelb. Catech. in het 6e antwoord spreekt van onherboren menschen;
dat de geloovigen, niettegenstaande de voorbidding van Christus het geloof kunnen verhezen door groote zonden;



158
dat zij zachte peluwen en kussens onder armen en ellebogen leggen, die zeggen, dat de geloovigen niet kunnen vervallen;
dat het een nieuw pausdom is, die daar zeggen: de geloovigen kunnen niet vervallen, gelijk de pausgezinden zeggen: De Roomsche Kerk kan niet dwalen.x)
Dergelijke aanklachten werden ook tegen Cornelis Burchvliet ingebracht, over wien De Jager handelde in het belangrijke, reeds door mij geciteerde opstel „De vervanging van Libertus Fraxinus".
De volgende „Capita accusationum" werden tegen hem ingebracht:
dat hij onmiddellijk in de kerk van Den Briel is ingedrongen op het simpele beroep van den Magistraat;
dat hij onzuiver is geweest in de leer en dat hij gezegd heeft, dat de Geest Gods allen menschen, die onder den Heere willen school gaan, het geloof geeft;
dat alle menschen, die 't woord hooren, kunnen gelooven, indien zij willen;
dat God geen recht heeft den mensch om zijn ongeloof te straffen, zoo de mensch niet kan gelooven, als hij 't woord hoort;
dat er wel eene praedestinatie is, maar niet zoodanig, dat God eenige menschen, die Hij uitverkoren heeft, zou trekken uit het verderf, daarin zij lagen, want dan zou God een uitnemer der personen zijn;
dat het voornemen Gods kan belet worden en verhinderd door de schepselen (Art. VU);
*) „De Navorscher" 1897, p. 166—169.



159
dat één droppel bloeds van Christus Jezus genoegzaam is voor alle menschen, zoodat het lijden van Christus ten bate gekomen is van de verdoemde menschen n.L den geesten, die in de gevangenissen zijn;
dat de genade Gods tot zaligheid allen menschen even na is, dewijl Christus gestorven is voor alle menschen, hoofd voor hoofd;
dat degenen, die tot God bekeerd zijn, de Wet Gods volkomen kunnen houden;
dat de Pharizeën niet dwaalden, daarin, dat zij door de Wet zalig wilden worden;
dat men de zaligheid niet moet stellen op eenige roeping, noch op de barmhartigheid Gods, maar daarop dat men een deugdzaam leven leidt;
dat men in den nood moet steunen op het gebed als het eenige middel onzer hulp-;
dat bij doorgaans de partij der Remonstranten gehouden heeft;
dat hij in Den Briel verschillende malen vanwege zijne lichtzinnigheid ergernis gegeven heeft;
dat hij met Adrianus Romanus gemeene zaak heeft gemaakt.l)
Met Nannius Everhardi Geisteranus, die na de verbanning van Crynsze tot predikant was beroepen,— hij kwam van Moordrecht en werd met Burchvliet geciteerd voor de Synode van Zuid-Holland te Leiden gehouden, en daarop afgezet, — maakten zij het korter, maar de aanklachten waren niet minder scherp gesteld:
1) „De Navorscher" 1897, p. 170—172.



160
dat bij ingedrongen is in de plaats van W. Crynsze, eer deze wettig was gedeporteerd;
dat zijne verkiezing op het Stadhuis geschied was tot aanstoot van eenige leden van den kerkeraad;
dat hij in ettelijke predicaties de gereformeerde predikanten heeft gesmaad en ook zelfs de Nationale Synode.')
Zoo waren al de drie Remonstrantsche predikanten afgezet. Theophilus Ryckewaert zullen wij later, als predikant der Rem. kerk in Den Briel nog al eens ontmoeten. Ik begrijp niet, wat de rede is geweest, dat men R. in onderscheiding zijner collega's niet het zwijgen heeft opgelegd, tot biertoe zocht ik hiernaar tevergeefs.
Van Burchvliet verhaalt Brandt, dat deze tegelijk met Pythius, D. Bax en C. Sopingius is afgezet en dat hij eerst weigerde de Acte van Stilstand te teekenen, 2) ofschoon hij ze later toch onderteekend heeft.3)
Deze zelfde schrijver deelt mede, dat hij in Den Briel na het teekenen van de Akte van Stilstand met een proces is gekweld ter zake van een gebed bij een zieke, zoo men zeide, door hem gedaan.4)
Ten aanzien van Burchvliet, die vóór 1619 „la béte noire" was, besloot de Vroedschap hem te vergunnen in de stad te blijven en hij kreeg nog traktement bovendien. En voor deze schijnbaar zonderlinge houding hadden de Heeren goede reden.
„De Navorscher" 1897, p. 172 en 173. 9 Brandt Dl, p. 873. ») „ Dl, p. 914. *) „ IV, p. 63.



161
Burgemeester Commersteyn van de Ecclesiastique Goederen betaalde aan B. 400 gulden „op 't leetwesen door voors. Burchvliet betoont en opte belofte, dat hij zich niet alleen stil ende gerust sal gedragen, maar ook alles zal aanwenden tot rust en vrede van 't lande." Het schijnt, dat bij zich zeer voorbeeldig heeft aangesteld en dat de Magistraat zeer tevreden over hem is geweest, want in 1621 werd hij benoemd tot Directeur der W. I. Compagnie. Hij stierf reeds het volgende jaar, 1622. Zijne huisvrouw, die hem overleefde, voegde zich bij de Contra-Remonstranten.
Eerst onwillig de Akte van Stilstand te teekenen, heeft Geisteranus haar onderteekend, tegelijk met Hugo Steur en zijn collega Burchvliet. ') Na zijne afzetting in 1619 nam hij zich voor te gaan studeeren in de medicijnen. Door de Staten van Holland werd in 1621 f 200.— „geconsenteert tot continuatie van sijn voorgenomen studium medicinae."
Op zijn verzoek om weer in Den Briel te mogen komen voor den a.s. winter, werd den 16en Sept. 1619 een besluit genomen, „dat zijne komst niet dienstig was voor de rust der stad." Na zijn vertrek uit Den Briel vestigde hij zich te Delft, waar hij een huis huurde, maar hij werd uit de stad gebannen en vestigde zich op een dorp.2) Blijkbaar was Den Briel niet bijzonder gesteld op de inwoning van afgezette predikanten. Zoo werd aan Caspar Celcart, afgezet predikant van Abbenbroek, het verzoek, dat hij den 19en Jan. 1619 aan de Vroedschap deed,
!) Brandt III, p. 914. 2) „ IV p. 63.
11



162
om in Den Briel te mogen wonen, „ontseyt", nadat het advies van Z. E. den Prins en van eenige steden was ingewonnen. Ook Hugo Steur had zich, zonder het verzoek tot de Vroedschap te richten, maar steelsgewijze in de stad gevestigd met heel zijn familie, maar hij kreeg 9 Nov. 1619 bevel de stad te verlaten en wel binnen 14 dagen. Hij voldeed echter aan dit bevel niet, ook niet toen het drie, vier maal werd herhaald.
Den 9en Mei 1620 werd hij uit ongehoorzaamheid aan dit bevel met 50 gulden beboet, dit hielp, want binnen 8 dagen vertrok hij.*)
Carpentier, afgezet predikant van Middelharnis, werd eveneens in Den Briel inwoning geweigerd.
En zooals het met de Remonstrantsche predikanten ging, zoo ging het ook met de Remonstr. schoolmeesters. Om het kaf van het koren te scheiden, voerde de Classis trouw uit, wat de Synode besloten had. In de vergadering van 3 Sept. 1619 werd door haar gehandeld over de „schoolmeesters, daermede de dienaren dickwijls groote moeyelycheyt" hadden en men vond goed de schoolmeesters op te roepen ter onderteekening van de te Dordrecht vastgestelde akte betreffende de leer in de belijdenisschriften vervat. Behalve door den rector en den conrector der Latijnsche school, alsmede door enkele meesters in Den Briel,2) werd de akte onderteekend,
1) Brandt IV p. 63 laat het voorkomen, alsof S. maar eenmaal werd gesommeerd, maar onmiddellijk na de sommatie vertrok. Ten onrechte.
2) Zie de „Bijdrage tot de Geschiedenis van het Vaderlandsche Schoolwezen" (De Jager). „Dé Navorscher" 1896 p. 390. v.v. artikel „Bijscholen."



163
3. De zegepraal E - der ContraRemonstrantenvolkomen.
door de schoolmeesters van Goedereede, Oud dorp, Hellevoet, Simonshaven, O. Tonge, Korendijk,1) Oostvoorne, Zuidland, Abbenbroek, Geervliet, Rockanje, Heenvliet,2) Stad, Dirksland, Nieuwenhoorn en Zwarte waal. De schoolmeester van Middelharnis Fr. van Geelbergen, verscheen niet op de oproeping en gaf voor, dat hij „overmidts zijn sober tractement niet en conde vervallen de onkosten van op de classe te reysen." De classis noemde dat een „frivole excuse." Later op de vergadering van N. Tonge verklaarde hij, dat hij nog geen licht in de Canones had. Maar de Classis, die overtuigd was, dat hij uitvluchten zocht, verklaarde hem tot „het schoolampt en de dienst der kerckeninhabijl."3) Zoo waren de drie Remonstrantsche predikanten afgezet. Maar al waren de herders geslagen en al was de kudde verstrooid, dat wil niet zeggen, dat Den Briel nu van alle remonstrantsche smetten gezuiverd was en dat er geen remonstrantsche schaapkens meer ronddoolden. Of zij altijd een schapennatuur bezaten ? Dat ondervond de man, die in de dagen, toen de Geref. Kerk van Den Briel de „dagende gemeynte" was en hart en huis voor de doleerende broeders had opengezet, Pieter Jacobsze, wel anders. Vooral op hem was de nu onderliggende partij bijzonder gebeten. De nieuwe Baljuw moest heel wat hooren, toen het schotschriften en paskwillen regende. *) Acta Classis, Oct. 1620.
2) De schoolmeester van Heenvliet kreeg ontslag wegens dronkenschap, Acta classis Juni 1622.
8) Acta Classis Nov. 1619. Vergel, het artikel „Bijzonderheden uit het 3e Notulenboek." „De Navorscher" 1896, p. 81 en 82.



164
Daar was Pieter Jansze Stooffgen, die gezegd had, dat zij, die de predikanten hadden uitgebannen, een hoop schelmen waren en dat Burgemeester Pieter Jacobsze „een aartsschelm" was.
Daar was Govert de Wever, „die qualick sprak van de gereform. religie." Daar was Arien Roelantsze, die het nog bonter maakte. Hij zeide, dat de soldaten, die Z. Excell. dienden, „een hoop dieven en schelmen waren en dat soo zijn Ex. arminiaens waere, sy altemael oock arminianen souden wesen".
Aan dezen Arien Roelantsze, was op zekere voorwaarde gratie geschonken, evenals aan Pieter Stooffgen. Zij moesten namelijk met gevouwen handen en op gebogen knieën God en de justitie om vergiffenis bidden, na de verldaring te hebben afgelegd, dat zij hartelijk leed droegen over alles, wat zij misdreven hadden en beloven, zich voortaan daarvoor te wachten en zich „als geschikte en gehoorzame burgers te gedragen." Martelaars heeft het Remonstrantisme in Den Briel niet gekweekt. Deze Roelantsze had geen hoogen dunk van de vastheid yan der heden geloof en de ervaring van dag tot dag was niet bijster geschikt, om hem tot andere gedachten te brengen!
Want onder de heden, die tot het H. Avondmaal in de Groote Kerk werden toegelaten, waren niet minder dan 19 voormalige Remonstranten1) en in 1620 was dat getal een en twintig.
1) Acta Consist. 28 Febr. 1619. Uit de Remonstranten kwamen o. a.: Herman van Crooswijck en Susanna Tyckmeester, zijne huisvrouw.



165
Maar al vielen er velen af, die de huik naar den wind hingen, meerderen hielden stand. En op hun mondje waren de overgeblevenen niet gevallen. Maar de Stadsregeering, of laat ik liever zeggen, de kerkeraad waakte. En de bittere woorden, die ter oore kwamen der eerwaarde broeders, kwamen hun, die ze spraken, duur te staan!
Werd niet den zeeloods Jan Leeunisse zijne plaats op de loodsboot (schokker of kotter) ontnomen, omdat hij „de goede luyden, die in de gereformeerde kercke kwamen verweet, dat sij haar mantel omkeerden" ?
En zoo werden, — vooral na het plakkaat van de Staten-Generaal tegen het houden van vergaderingen en conventikelen, door de Brielsche Vroedschap den 3en Juh 1619 gepubliceerd, de maatregelen strenger. Zelfs werden den 6en Aug. 1619 zes personen uit hunne betrekking ontzet, de beide stadssmeden Pieter Laurensze en Jan Maertensze, de „slootmaecker" Heyndrick Jobsze, de „carreman" Lenart Hermansze, de timmerman Maerten Martensze, en de bode Michiel Been. En Gerrit Gerritsze in de „caetsbane" en Jan Arensze, brouwer, die tevens servitiemeester en dekenmeester van het St. Nicoiaasgilde was, verging het niet beter dan Maerten Maertensze, kleermaker en zijn broeder (?) Jan. Tegen het plakkaat der Hooge Overheid woonde deze niet alleen een predikatie bij te Oostvoorne, maar toen eenige Magistraatspersonen op zekeren dag naar het Stadhuis gingen, sprak hij, Jan Arensze hen aan en noemde de vergadering van den Magistraat, — o gruwel! — „een bloedraad" ! Maar hem werd gratie verleend, evenals vroeger aan



166
Arien Roelantsze en Pieter Stooffgen op dezelfde vernederende voorwaarden '); tot martelaar was ook deze niet in de wieg gelegd!
Maar toen hij daar op het Stadhuis eenige exemplaren zag liggen van de Synodale Acta en zich spottende over de Synode uitliet, werd het den eerzamen Magistraat blijkbaar te bar: binnen 24 uren moest hij niet alleen de stad, maar ook het eiland Voorne verlaten!
Op 5 Oct. 1619 werd hij als dekenmeester vervangen, omdat hij geweigerd had den eed als soldaat af te leggen.
Zoo schrokken de maatregelen, die tot handhaving van het plakkaat genomen waren, vele Remonstranten niet af. Uit een publicatie van 10 Aug. 1619 blijkt, dat er den voorleden nacht eene zeer groote vergadering gehouden was ten huize van den bakker Pieter Jansze van Eeckeren, een van de hoofden der Remonstranten of „oproermaeckers", zooals de Regeering ze noemde.
In die vergadering was gepreekt door een vreemdeling 2) en daar het voor de rust der stad gewenscht was, dat zulke „perturbateurs" ontdekt werden, loofde de Regeering 100 car.-guldehs uit aan den persoon, die den prediker zou ontdekken of te voorschijn brengen. En toen dit niet hielp, werd lef gen Willems, zoo heette de huisvrouw van den voornoemden bakker, gevangen genomen, maar uit de „detentie" ontslagen, nadat zij den eed had afgelegd, den naam van den prediker
!) Res. Mag. 10 Aug. 1619.
2) Kan iemand, die dit leest, mij misschien den naam van dezen predikant melden?



167
niet te kennen en van zijne komst niet te weten. De resolutiën van 1619 maken geen gewag van de ontdekking van den predikant. Wel leest men van 3 loodsen, die bij nacht in de verboden vergadering zijn geweest en deswege zijn gedeporteerd: Pieter Heyndricxze, Aren Jansze, Jan Arensze. Een hunner kreeg vergiffenis en werd weer op de loodsboot toegelaten, nadat hij beloofd had, dat hij zich stil en „geschikt" gedragen zou.l)
En zoo zou ik kunnen spreken van Anna Noormans. die voor de overtreding van het plakkaat gestraft werd met een boete van 25 pond en bovendien met het verbod, hare vischnering voort te zetten, een vischvrouw dus. Van Gilles Zymansze, secretaris en penningmeester van Rockanje, die niet alleen beboet, maar ook „gedeporteerd werd van syne voors. officièn wegens het frequenteeren van verboden vergaderingen." Van 3 adelborsten, om dezelfde redenen ontslagen. Van Meeus Cornelisze, schipper, van Pieter Jacobsze, bakker, en van Thobias Corvincx.
Dat het „executeeren" wel eens aanleiding gaf tot een opstootje laat zich denken. En het blijkt trouwens ook uit eene resolutie,2) waarin wordt vermeld, waarom Cornelis Willemsze Potael, die vroeger reeds om zijne „ongerustichheyt ende moetwille ontschuttert" was, veroordeeld werd tot betaling van eene boete „en tot het vragen van vergiffenis."
Toen de Magistraten den 10*» October „executie souden doen jegens Meeus Cornelisze, schipper", stond er vóór
1) Res. Mag. 15 Oct. 1619.
2) Res. Mag. 20 Oct. 1619.



168
zijne deur een groote menigte zeelui, „tot oproer genecken synde." Zij weerstonden de justitie en wierpen met steenen en bij die gelegenheid was Potael „een hooft van de oproermaeckers" en zette anderen tot het uiten van oproerige woorden aan. Bij dit oproer gedroeg zich Thonis Jansze Gouwenaer, een scheepstimmerman „oneerlick" jegens Nicolaes Reynsze van der Loeten, sergeant-majoor. Hij kreeg pardon van Zijne Excellentie, maar het pardon was gelimiteerd met honorable en profitable amende.1) Potael was in staat de hem opgelegde boete van ƒ 50 te betalen, maar met anderer kas was het zoo goed niet gesteld. Volgens eene publicatie van 18 Oct. 1619 bevond de Magistraat, dat de lieden die „de leste seditieuse vergaderinge" bijwoonden, meest waren „van geen sorte ofte vermogen omme de boete aen te verhaelen." Dat slag van heden werd daardoor, naar de Regeering verklaarde, „te stouter ende moetwilliger" en met het oog daarop achtte zij het noodig in gezegde Publicatie 15 car. guldens toe te zeggen aan den persoon, die een verboden vergadering zou weten te „ontdecken." Bij die gelegenheid werd tevens bepaald, dat aan degenen, die in een verboden vergadering werden aangetroffen, moesten afgenomen worden „haer mantelen, heucken, keurssen ende opperste clederen, omme de boeten daeraen verhaelt te werden. Ende wat aen de voorn, cleden soude mogen ontbreecken souden zy daervooren in gevangenisse gestelt werden," totdat de boeten ten volle betaald zouden zijn. De gedeputeerden van Den Briel vroegen
Resol. 6 Nov. 1619 (zie „De Navorscher" 1894, de noot van p. 408.)



169
in de vergadering van de Staten van Holland van 1 Aug. 1612 „raedt ende advis" en bovengenoemden raad werd hun gegeven.1)
Uit de verschillende resoluties en enkele publicaties, zegt de Jager2) blijkt, dat de tegenpartij de Stedelijke Regeering niet ongemoeid haar gang het gaan. In April verscheen er eene publicatie waarin eerst eene belooning toegezegd werd voor het aanbrengen van den naam dergenen, die een „fameus libel, geintituleert Christalijnen Spiegel, streckende tot groote versmaetheyt van den Prins en de Staten", gedrukt of geschreven had en waarin vervolgens gehandeld werd over een „calumnieus pasquil." Het 2C gedeelte luidde namelijk aldus: „Voorts alsoo op gisteren nacht binnen deser stede bij eenige ongeruste, twistgierige ende faem roovende menschen is gestroyt seecker calumniem pasquil, streckende tot groote injurie van die van den Gerechte deser Stede, ende insonderheyt van de personen van de heeren burgemeester Pieter Jacobsze ende Gerrit Adriaensze Meeuwesteyn, vroetschap deser stede, soo ist dat die van den selven Gerechte eenen yegelycken mits desen kennelyck ende openbaer maecken, dat soo wie den autheur sal weten te ontdecken ende te voorschijn brengen tot eene vereeringe genieten sal de somme van 200 ponden te 40 grooten 't pont. Ende in gevalle yemant raet ofte daet tot het maecken, uytstrooyen ende divulgeren van de voors. pasquil mochte hebben gegeven ende de andere
J) Ik dank deze bijzonderheid aan de Jager. „De Navorscher" 1894 p. 408 en de 3e noot. 2) „De Navorscher" 1894 p. 401 en p. 402.



170
syn medecomplicen ons ontdect ende kennelyck maeckt binnen den tijt van acht dagen, sal hem selve wesen gerimmitteert" enz.
Wie de schrijver was van dat „calumnieus pasquil", dat vooral gericht was tegen Burgemeester Pieter Jacobsze, weet ik niet.
Ook is het mij niet gelukt tot nog toe den schrijver van dat „fameus libel streckende tot groote versmaetheyt van den Prins en de Staten" te ontdekken.
Wel vond ik in het Gemeente-archief van Den Briel een brief van den „Prince van Orangien Grave van Nassau, Moers, Bueren etc.; Marquis van der Veere ende Van Vhssingen, Heere ende Baron van Breda, Diest etc", geschreven „In 's-Gravenhage, den IUen February 1620". „Ende wat aengaet den persoon van Lenard Couter, borger ende herbergier binnen Uluyder stede, hadden wij twee uren voor de receptie van de selve Uluyder brieven, denselven Couter op zyne aen ons overgegevene requeste pardon gegeven alleenlyk van de woorden, die hij tot naedeel van onse persoon heeft gesproken"
Maar laat het paskwillen regenen, de zegepraal van de Contra-Remonstranten is volkomen. Den 13en Mei 1619 valt Oldenbarnevelt, „dié zich vergrepen had aan het volksgeloof, aan de volkskerk en aan het volksideaal."*) Niéts staat de ontplooiing der Gereformeerde kerk in de 17e eeuw in den weg!
!) Dr. G. J. Vos, Geschied, der Vaderl. Kerk. Dordrecht 1888 p. 123



DERDE GEDEELTE.
VAN DE DORDSCHE SYNODE TOT DE SCHEIDING VAN KERK EN STAAT 1620—1795.
1. Kerkedienaren.
Eerste Hoofdstuk 1620—1650. De éénheid der Geref. Kerk.
De verdeeling van deze ontzaglijke stof brengt, in aanmerking nemende het groote tijdvak, dat behandeld moet worden, — een tijdperk van honderd vijf en zeventig jaren, — eigenaardige moeilijkheden mede.
De verdeeling van het tweede deel van 1572—1620, lag voor de hand: vóór de twisten van 1572—1613, tijdens de twisten van 1613—1618 en na de twisten, de zegepraal der Contra-Remonstranten in 1618 en 19.
Maar met dit tijdperk staat het anders. De locale kerkgeschiedenis uit de Acta opgediept, dient hier te beshssen.
Eerst had ik het plan het eerste hoofdstuk af te sluiten met 1636, de emeritaatsverklaring van Willem Crijnsze. En daar zou wel iets, zelfs veel voor te zeggen zijn geweest. Immers hij was het, die dat tijdvak zoodanig beheerschte, dat bij op die periode den stempel zijner



172
persoonlijkheid heeft gedrukt, zoodanig, dat nog vele jaren de Kerk in zijne voetsporen bleef wandelen. Want een man van singuliere gaven „mitsgaders gaven van discretie" was hij zeker. Man van Art. VIII, zonder academische opleiding, wist de oud-schoolmeester uitnemend de pen te hanteeren, gelijk uit zijn schoonen, helderen stijl en zijn groote nauwkeurigheid ten allen tijde, maar vooral uit zijn „Verweerschrift" blijkt. Toch geef ik, na wikken en wegen, de voorkeur aan 1650.
Van 1620—1650, dus dertig jaren is de Gereformeerde Kerk één en ondeelbaar. De enkele Doopsgezinden en de Remonstranten, al staan laatstgenoemden onder leiding van 'Rijckewaert, worden door den Kerkeraad beschouwd als „scheurmakers" en ook de Stedelijke Regeering rekent ze onder de „Dissenters". Het Engelsche garnizoen is al vier jaren geleden vertrokken en de weinigen, die in de Engelsche Kerk kerken, laten zich bij de Geref. Kerk inschrijven.
, Maar in 1650 ontstaat er een Waalsch Geref. Kerk naast de Nederl. Gereformeerde, een garnizoenskerk onder leiding van Ezechiël Daunois, en zoo loopt de stroom van het Geref. leven nu door twee beddingen.
Zoo vangt het tweede hoofdstuk aan met 1650, maar waar zal het eindigen? Zal ik er een tijdperk van honderd jaren van maken, van 1650—1750? Maar daar moet dan een bijzondere reden voor zijn. Te zeggen: omstreeks 1750 begint het kerkelijk, en ook het geestelijk leven te verflauwen, begint de décadence der Kerk, die zich tot de catastrophe van 1795 voortzet, is bepaald



173
niet waar, want die verflauwing was in de Geref. Kerk al veel vroeger begonnen. Uit het niet noemen van ergerlijke gevallen gedurende een honderdjarig tijdvak 1650—1749, mag men niet besluiten, dat onze kerken, in casu de Brielsche, zoo bloeiend waren in het geestelijk leven. Ik zal er op wijzen, dat de Actaboeken moeilijk als een ware afspiegeling kunnen worden beschouwd van het kerkelijk leven onzer vaderen. Veel zal wel in den Brielschen doofpot zijn gestopt.
Trouwens van elders is het ook bekend, dat het kerkelijk leven in de tweede helft der zeventiende en in de eerste helft der achttiende eeuw lang zoo hoog niet stond, als veeltijds wordt gedacht. Hooren wij een man als d Brakel: „Hoe stond het met de kerktucht? Bijkans geheel nagelaten!" „Als er maar veel volk ter kerk komt, en als vele heimaten aangenomen worden, dan noemt men ze bloeiende kerken, men neemt op vele, zoo niet op de meeste plaatsen, tot lidmaten aan, die het „Onze Vader", en „Het Geloof" opzeggen kunnen, of die maar eenige vragen van buiten kennen."
„Ja men laat dronkaards, dobbelaars, dansers, ijdelen, pronkers, ontuchtigen, gierigaards, geheel onwetende en wereldsche menschen tot het heilig Avondmaal gaan.*)
Toch is er goede reden, ja een dubbele om dit tweede hoofdstuk met 1749 te eindigen. Wat Den Briel betreft, de steeds „meer en meer toenemende ontheiliging van 's Heeren heiligen naam en dag, door 't meenigvuldig ligtvaardig vloeken en zweeren, en bijzonder
1) Eene klacht van W. a Brakel in zijn „Redelijke Godsdienst", aangehaald door Dr. G. J. Vos, Geschied, der Vaderl. Kerk.2 p. 281.



174
op des Heerendag tot ontheiliging van den heiligen godsdienst door 't koopen en verkoopen, neering en handteeringen,'t frequenteeren van kroegen en herbergen en in de zelve verscheide speelen",x) enz.
In de tweede plaats door de komst van een R. Katholiek priester en wat aan diens komst voorafging. De „statie Brielle" was gedurende een lange reeks van jaren door de „Jansenisten" bezet. Maar die konden in Den Briel niet tieren. Er was sprake van, dat de vacant gewordene plaats door een „Jezuïtisch gezinde priester" zou worden vervuld. De geruchten kregen meer waarschijnlijkheid en de kerkeraad achtte zich geroepen, zich met dit geval te bemoeien.
Dat was in 1749. „Ook is gesproken wegens de meer en meer toenemende geruchten, dat mogelijk binnen korten tijd in plaats van den vertrokken Roomsche Jansenisten pastoor een Jesuitisch gezinde priester onder den naam van een Waerelds Heer, herwaarts stond over te komen, waartegen de Kerkeraad al voor eenigen tijd, wanneer daartoe eenige waarschijnlijkheid zich begon op te doen, gewaakt hadde met alle mogelijke zorgvuldigheid en ijver, om ware het doenlijk de aanstelling van zulk een pastoor te voorkomen, welke men oordeelde niet anders dan nadeelige gevolgen voor deze gemeente en het omliggende land te zullen zijn, wegens de meer dan waarschijnlijke vermeerdering en inkruiping der Roomschgezinden" ^ enz.
4 Acta Consist. 28 Nov. 1748. *) „ „ 16 Mei 1749.



175
De Roomsche pastoor kwam, ondanks het „waken" van den Brielschen Kerkeraad, er toch wel. En na 1750 heeft zich de Roomsche Kerk gerestaureerd.
Toen de predikanten Rijckewaert, Burchvliet en Geisteranus waren afgezet, beriep de Kerkeraad ter voorziening in de beide vacatures eerst Jacobus Florianus, die bedankte en handelde vervolgens met de vroedschap over Johanus Taurinus. Deze predikant was op 7 Dec. 1609 bij de Geref. Kerk te Delft bevestigd. Blijkbaar kon hij zich toen niet met de Contra-Remonstr. vereenigen, althans 4 Aug. 1618 vertrok hij naar Den Haag, om aldaar het predikambt bij de Remonstranten waar te nemen. Het • volgend jaar heeft T. zich met de kerk verzoend en werd hij wederom beroepbaar gesteld. In Sept. of Oct. 19 werd hij te Maasland bevestigd, als opvolger van Abraham Cornelis van Vliet, die om zijne remonstrantsche gevoelens was afgezet.
Het schijnt, dat T. in de eerste jaren zijner bediening te Maasland van zijn remonstrantsche gevoelens genezen was, want de verhouding met den contra-rem. kerkeraad was zoodanig, dat dit college, toen het begreep, dat Den Briel op hem het oog had geslagen, verklaarde, hem niet te zullen loslaten: „wij sullen nooit in sijn beroep consenteeren." In 1628 werd hij echter afgezet. Hij had weer Remonstrantsche gevoelens.x)
!) B. J. Post, Geschied, van Maasland p. 71 en p. 72.



176
De kerkeraad van Den Briel beriep Johannes TEmpereur, die van Leiderdorp kwam en den 12«» Sept. 1621 werd bevestigd. Reeds den volgenden Zondag deed een nieuwe leeraar zijn intrede, n.1. Johannes Volcerus van Vollenhoven.
Van Alkemade1)- geeft als bevestigingsjaar op: 1622, blijkbaar in de war gebracht door de Res. Mag. van 17 Jan. 1622, die 12 Sept. 1622 noemt.
Blijkens de Acta van den Kerkeraad 2) werd echter voorgesteld, Volcerus en VEmpereur op éénen dag te bevestigen. Trouwens Ds. Volcerus had sedert 5 Febr. 1622 zitting in het Curatorium der Latijnsche School.
Den 2<*n Jan. 1625 was Volcerus niet present in de Kerkeraadsvergadering.3) Wegens ziekte was hij afwezig. Kort daarop overleed hij.
Daar zijn naam niet voorkomt onder de op 7 Jan. absente » leden,4) zal hij tusschen den 2en en den 7en Jan. 1625 overleden zijn. Hij vervaardigde een „Compendium Catech. Heydelb."5) „Is vertoont seker Compend. Catech. Heydelb. t' samengestelt bij D. Johanne Volcero tot profijt van de jonge jeught der Latijnsche Schole in den Briel, versoeckende, dat bij de Classe of hare daertoe gedeputeerde tselve mocht worden oversien, met noch een Compendium pietatis gestelt in t samensprekinge van D. Rectore en N. N. der Stadt van den Briel." De Broeders hebben „tot dit
*) p. 99. De lijst der pred. der Nederd. Gemeente. 2) Acta Consist. 28 Aug. 1621. *) » „ 2 Jan. 1625. 4) „ „ 7 Jan. 1625.
8) „De Nav." 1896 p. 387.



177
werck gedeputeert J. Florianum en J. Fleurkenium om daarvan in toecomende tijden den Classis rapport te doen".1)
Zij rapporteerden reeds den 16en April en adviseerden het genoemde boekje niet te laten drukken, maar dat men bij het oude gebruik zou blijven (n.1. den Heid. Catech.) „naedien het soude opspraeck causeren bij de Remonstranten." ^
Den 28en Maart 1625, toen Ds. Volcerus niet meer in leven was, werd bepaald, dat de Weduwe „de quytschelding van den 3en penning" behouden zou en haar zoon Roelf V.. kreeg de toezegging van 200 gulden, te verdeelen over 4 jaar tot „onderhouding zijner studiën". 3)
Ter vervanging van Volcerus werd den 28sten Sept. 1625 als predikant bevestigd de proponent Petrus Placcardus. Onder de met attestatie overgekomen personen komen voor Esther van de Capelle, huisvrouw van Petrus Placcardus, van Leiden.4)
De echtgenooten waren beiden uit Leiden, trouwden aldaar, na 8 Oct. 1628 in Den Briel te zijn ondertrouwd. Reeds den 18«n Aug. 1630 werd hij aldaar begraven. P. het geen weduwe na. Blijkbaar was zij dus reeds overleden. Bij testamentaire beschikking vermaakte hij / 150.— aan de armen.
1) Acta Classis 11 Maart 1624.
2) n „ 16 April 1624.
3) Res. Mag. 28 Maart 1625.
*) Volgens de Acta van de Z.-H. Synode van 2 Juli 1624 (Art. 65) was hij praep. geexam. te Leiden.
12



178
In de vacature lEmpereur werd Johannes Cloppenburgh beroepen, die den 23en Dec. 1629 werd bevestigd.') Geboren den 13en Mei 1592 te Amsterdam uit het huwelijk van Dirk Cloppenburgh en Johanna Janssoninius, studeerde ' hij te Leiden, bestreed — anoniem — Conrad Vorstius en zette, na een kort oponthoud te Franeker, zijne studiën voort aan de universiteiten Sédan, Herborn, Marburg, Heidelberg, Bern, Zurich, Bazel, Genève, Montauban, Nimes en Saumur. Zijn eerste standplaats was Aalburg (1616). In 1618 vertrok hij als predikant naar Heusden en vond hier Gijsb. Voetius als ambtgenoot. Den 17en Juni 1621 werd hij tot predikant in zijn geboortestad bevestigd. Er zou van hem heel wat te zeggen, zijn. In zijn ijver tegen Coster's schouwburg joeg bij de stadsregeering tegen zich in 't harnas. Vrijwillig week hij naar Leiden uit. Fel heeft Vondel hem bespot.2)
Beroepen naar Den Briel gaf de kerkeraad van Amsterdam hem eervol ontslag. Het schijnt, dat hij zich daar meer met wetenschappelijke studiën bezig heeft gehouden dan met polemiek, immers een viertal werken verschenen in dit tienjarig tijdvak van zijne hand.8)
Bovendien, de Acta van den Kerkeraad weten niets anders mee te deelen, dan een beschikking van de Vroedschap (28 April 1630), dat „tengevolge van den duren tijd het traktement met f200.— zou worden ver-
!} Acta Cons. 23 Dec. 1629. Zijn naam wordt Cloppenburgh geschreven.
-) „Ick wou se saten in den Briel". Bakhuizen van den Brink. „Studiën en Schetsen" 's Gravenhage 1870, p. 52.
3) Mr. W. B. S. Boeles. Frieslands Hoogeschool. Leeuwarden 1879 Hl, p. 184—189.



179
hoogd, mits de voörs. predicanten zich zullen verbinden voor den tijd van 12 jaren in den dienst der kercken alhyer". Den 23en Nov. 1639 werd aan den Kerkeraad een schrijven getoond, ten bewijze, dat C. benoemd was tot professor in de Theol. in de Hebr. taal aan de Hlustre School te Harderwijk ').
Een jaar nadat C. in Den Briel was gekomen, werd Hendrikus Dibbetzius van Anthoni-Polder in de vacature Placcardus beroepen en den 15en Dec. bevestigd.
Beroepen te Dordrecht wezen de afgevaardigden der Geref, Kerk aldaar (19 April 1633) er op, dat het verzoek niet geweigerd kon worden, overmits de beroepene oudalumnus was. Onder voorwaarde, dat hij eerst over 3 maanden vertrekken zou, werd het „verroep" ingewilligd.
De Kerkeraad beriep toen Samuel Cabeljau van IJselmonde2), die len Oct. 1634 werd bevestigd.
Toen Cabeljau in Den Briel werkzaam was 3), verzocht Willem Crynsze den Kerkeraad hem van zijn dienst te ontslaan.4) Den 5en Jan. 1638 werd Crynsze begraven.
In de vacature Crynsze werd Adrianus Hasius uit Poortugaal beroepen.
Tot 1650 dienden de Geref. Kerk: Harlëus, sedert 1638, H. Schulius, sedert '40, Segerus van Son van Poortugaal ('46), Petrus Vrij ('48) en Frandscus Ridderus.
1) Hij stierf als Hoogl. te Franeker 1652.
2) Knuttel Acta I 160, 321, 516.
8) In „de Nav." 1857, p. 137 vraagt T.: Was hij familie van den Watergeus van dien naam?
4) Den 22 April 1636 op de Classic. Vergad. van Simonshaven werd hij emeritus.



180
2. De Geref. Kerk en de Remonstranten.
Ik heb er reeds op gewezen, dat aan Ryckewaert door de nieuwe Regeering ontnomen werd de 100 gulden subsidie ten behoeve van „de studie van zijnnen soon" en dat hij een bevel thuis kreeg met 1 Mei 1619 „zijnne huysinge te ruijmen." Gelijk besluit werd dienzelfden dag genomen ten aanzien van N. Geisteranus en aan Burchvliet werd medegeeld, dat hem na den len Mei de honderd gulden, die hem jaarlijks voor huishuur werden uitbetaald, niet meer zouden worden uitgekeerd. Omtrent het traktement der drie afgezette predikanten werd den 21en Mei 1619 besloten, dat het hun vanaf 1 Jan. 1619 door den ontvanger A. Commersteijn niet meer zou worden uitbetaald, tenzij zij mochten brengen „ordonnantie van de Gecommitteerde Raden van de Staten van Hollant."')
Enkele dagen, voordat deze resolutie genomen was, hadden de beide2) predikanten der Gereformeerde Kerk, vergezeld door twee ouderlingen, aan de Magistraten uit naam van den Kerkeraad, „geremonstreert dattet hooch noodich was Nannium Geisteranum de facto te verbieden te predicken, opdat de Gemeente niet langer en wierde verleydt ende in partyschappe gehouden."3)
De vingerwijzing had niet het gewenschte gevolg en vernomen hebbende, dat de Vroedschap den 12en Juni vergaderen zou, gaf de Kerkeraad den dag te voren aan eene deputatie de opdracht aan de Vroedschap te ver-
!) Den 8 Juni 1619 werd een dergelijk besluit genomen ten aanzien der „gesuspendeerde predikanten ten platten lande."
2) Een der beide predikanten was Tobias Damman, den 20 Jan. 1619 bevestigd en die reeds den 23 Febr. 1621 overleed.
») Acta Consist. 10 Mei 1619.



181
zoeken, „dat het haer geheven" zou „de openbare exercitie van de Remonstranten religie te verbieden."
De Vroedschap ontving de deputatie en vond goed „de saecke te communiceeren met mijn Heeren de Staten ende in bedeyncken te houden tot saterdach eerstcomende." Uit eene resolutie van 15 Juni 1619 blijkt, dat toen toch door de Vroedschap het besluit genomen was „omme te doen surcheren der Remonstranten predicatie."
Door de gedeputeerden uit het College van Gecommitteerde Raden werd aan de Vroedschap medegedeeld, dat zulk een besluit „praematuur" was. Met de uitvoering van het genomen besluit moest dus worden gewacht. De Vroedschap vond daarop goed „de saecke vooralsnog op te houden" en eerst den 19en Juli 1619 werd haar door de Staten van Holland geraden de Kerk der Remonstranten te sluiten,
Een Staten resolutie van dien datum luidt: „Pieter Jacobsze, Burgemeester van den Brielle dient aen, dat de Magistraat van den Brielle haer wat beswaert vinden in de exactie van het Placcaet, ten aensien hare Remonstranten tot nog toe vrije oefeninge in eene Kercke hebben gehadt, niet wetende hoe hem te gedragen, hetzij van de Kercke toe te sluyten of anders, versoeck raedt ende advis, is hem geraden de sleutel hen af te vorderen ende de Kercke te doen houden gesloten."1)
Dat Crynsze in deze dingen een lijdelijke rol heeft gespeeld, is niet aan te nemen. In de Acta wordt dan ook van de bemoeiingen der predikanten meer dan eens gesproken. Zoo lezen wij: „Is geresolveert dat voortaen !} „De Navorscher" 1894, p, 400 en p. 401.



182
in de visitaties voor het avondmaal sal ommegaen eenen dienaer des woordts met een ouderling, ende dat ondertusschen de dienaren, elcks in haer quartier aanspreken sullen de oude lidtmaten, die van de Remonstranten misleydt zijn."1) En later: „Is goedtgevonden, dat men volgens den 78cn articul des Synodi particularis, nu laestmael gehouden binnen Leyden, sal aenspreken de lidtmaten deser Gemeente, dewelcke door de Arminianen van de Kercke afgeleydt syn en haer noch absenteren van 't gehoor des Goddel. Woordts. Welcke aensprake sal geschieden deur de predicanten, elcx in haer quartier, geassocieert met eenen ouderling, off een uit de diaconen, beginnende eerst aen dengenen, die men acht van de sachtste en buychsaemste te sijn. Sal oock geschreven worden aen de Gemeente van Rotterdam, om te vernemen, hoe dat syluyden haer in desen deelen gedragen."2)
De broeders hadden zeker de „sachtste en buychsaemste" reeds gehad, toen zij bij Gerrit Jansze Delf'f aanklopten. Deze had een zoon, die „professie van de religie" deed. Om dezen zoon „aen te spreecken tot het H. Avondmaal" vervoegden zich een predikant en een ouderling bij den vader, maar hij weigerde hun „den inganck van syn huys"3) De Vroedschap, daarvan in kennis gesteld, droeg den 17en Aug. 1620 aan den burgemeester en den secretaris op, te zorgen, dat Gerrit, die Commissaris was
!) Acta Consist. 12 Febr. 1619. 2) Acta Consist. 3 Dec. 1619. S) „De Navorscher" 1894, p. 410.



183
van de charsers*) verplaatst, of van zijne betrekking ontheven zou worden.
Er viel met den Kerkeraad niet te spotten.
Zoo het de Stedelijke Regeering niet toe, dat personen, die verboden vergaderingen hadden „gefrequenteerd", als dekenmeesters van een gilde fungeerden.2)In 1623werd de tusschenkomst van de Regeering ingeroepen om bij den Baljuw het deportement te verkrijgen van „Jacob Pauwelsze Cuyper", secretaris van Zwartewaal, wien men nagaf, dat hij niet alleen een „spotter van de rehgie was, maar oock ongedoopt en de partie der Remonstranten was houdende en niet de kercke frequenteerde." De Magistraten vonden de aanstelling van zulk een man „niet alleen schandaleus, maer oock periculeus" en evenals de Kerkeraad, die de zaak aanhangig had gemaakt, besloten zij, indien de Baljuw onwillig mocht bhjken den man te deporteeren, hooger op te gaan. *)
Prins Maurits, die na de afzetting van de Rem. regeering nog eens een paar jaar voor zijn dood Den Briel bezocht, was niet lang gestorven, of ook daar verstoutte men zich dingen te doen, die niet betaamden. Zoo werd aan den Magistraat medegedeeld, „dat de Remonstranten zich verstoutten veele ende diverse predicatien te doen, soo hyer als daer" ep inzonderheid ' ten huize van Maerten Mantels, waar zelfs een kind zou zijn gedoopt.4) En dat die predikaties zoo goed als
1) Res. Vr. 12 Sept. 1617.
2) Res. Vr. 4 Jan. 1622.
3) Acta Consist. 20 Juni en 8 Aug. 1623.
4) „De Navorscher" 1894, p. 412.



184
„opentlyk" gehouden werden en dat de sacramenten er werden bediend, blijkt uit de Acta van den Kerkeraad.*) De klachten van den Kerkeraad hadden tengevolge, dat het Placcaat der Staten-Generaal tegen de vergaderingen op nieuw werd gepubliceerd, maar daar bij bleef het, de vervolgingen en de boeten bleven achterwege en de Remonstranten staakten het vergaderen niet. Hierover geïnterpelleerd, wierp de Magistraat de schuld op den Baljuw Pieter van Leeuwen, in 1623 in de plaats van Pieter Jacobsze opgetreden en ook de Kerkeraad wees hem als den schuldige aan. Aan aansporingen en vermaningen om krachtig op te treden, ontbrak het hem niet.2)
Tevergeefs. In de laatste maand van 1626 moest de Kerkeraad klagen, „dat de verbode conventiculen der Remonstranten alle dage stoutelijker gehouden werden".3) En later opnieuw betoonden de Remonstranten „hoe langs so meer haer stouticheijt met hare verbodene vergaderingen oock met opene deuren te houden".4)
Zóó ging het niet langer. De Kerkeraad wendde zich tot de Vroedschap, die aan de Broeders te kennen gaf, dat de Baljuw, die van huis was, beloofd had „nae syn wedercomen met alle naersticheyt tot weringe der Remonstrantsche conventiculen te sullen arbeiden".5)
De Baljuw bleef in gebreke en daarover geïnterpelleerd
1) Acta Consist. 24 April en 5 Mei 1626.
2) „De Navorscher" 1894, p. 412 en 413.
3) Acta Consist. 1 Dec. 1626.
4) Acta Consist. 16 Febr. 1627.
5) Acta Consist. 26 Febr. en Maart 1627.



185
door den Kerkeraad, zeide hij, dat hij diegenen, „die voor desen van hem aengeteeckent waren, saterdach toecomende met den ban inroepen" zou en „voorts tot de condemnatie procederen".*)
De Kerkeraad nam tevens een besluit, om evenals andere kerken gedeputeerden naar Den Haag te zenden „om in de vergaderinge der H. Staten eenige dingen bekent te maeken tot weringe der Remonstrantse conventiculen". 2) In 1628 was het niet veel beter. De acta vermelden „dat de Remonstranten meer als voren beghonnen hare conventiculen te frequenteren ende daerin gantsch niet en werd gedaen tot weeringe".3) Een paar broeders werden afgevaardigd naar den officier om hem te vragen, „off syne E. eenich heymelich interdict" had, „om het placcaet der Haeren Staten generael niet te executeeren." Hij moest vermaand worden „syn devoir te doen".4)
Kort daarna werd den Kerkeraad gerapporteerd, dat de Baljuw beloofd had „syn devoir voortaen te willen doen". 5) Den 16en Mei 1628 verschenen een predikant en een ouderling in de vergadering der Magistraten en uit naam van den Kerkeraad deelden zij mede, dat „door tweederley oorsaecken de luyden misleyt ende belettet werden tot gehoor van Godes H. Woort in de publyckque Kercke te coemen, als door de profanatie
4 Acta Consist. 23 Maart 1627.
2) Acta Consist. 27 April 1627.
3) Acta Consist. begin April 1628.
4) Acta Consist. 11 April 1628. ») Acta Consist. 18 April 1628.



186
van den sabbath mitsgaders door 't houden van de aparte vergaderingen der Remonstranten, die met oochluijckinge genouchsaem publyclyck getolereert werden, waerdoor de eenvoudige en de simpele luyden, siende dat de voors. vergaderingen door publycke anthoriteyt niet en werden gestuytet, grootelyck geabuseert ende misleyt werden alsmede uyt de Kercke getrokken".x)
Nadat de Magistraten over de mededeeling der Broeders hadden gedelibereerd, werd de Officier ontboden en deze „verklaerde in syn vermogen niet te wesen de remonstrantsche vergaderingen te weeren, ten sy al vooren bij de Heeren Staten een generale ordre en de middelen van executie gestelt" waren. De Magistraten, deze verklaring gehoord hebbende, committeerde twee uit hun midden om met den Baljuw aan Gecommitteerde Raden te verzoeken „hulpe ende assistentie om de conventiculen te weeren".2)
Bij den Kerkeraad kwam eene missive ter tafel van Petrus Nieuwenroe, „deputatus Synodi, geschreven in den naem van alle de Gedeputeerden waerin versocht werdt, dat uyt dese vergaderinge eenige mochten gesonden worden in 's Gravenhage op maendach toecomende, omme dynsdaechs 's morgens neffens hare E. E. en de andere Gedeputeerden der Kercken, daer de Remonstrantsche factie grasseert, te verschijnen in de groote Kercke aldaer ende metter anderen te beraemen eenige middelen tot stuytinge derselver".3) Aan
!) „De Navorscher" 1874, p. 659.
2) Acta Consist. 16 Mei 1628.
3) Acta Consist. 13 Maart 1629.



187
3. De Geref. Kerk en het Schoolonderwijs.
de uitnoodiging werd gehoor gegeven. Willem Crynsze en ouderling Taerling werden gedeputeerd. Het rapport, door W. Crynsze uitgebracht zegt: „Eindelyck waeren sy mede geweest bij den Prins van Oranien, ende hem de noot der Kercke, ontstaende uyt de factie der Remonstranten voorgedragen, waerop sijne vorstelycke genade henheden versekerde, dat hij sijn goet ende bloet wilde geven om de rust en de vrede der Kercke te soecken, indien sij daarmede vercregen konden worden".l)
Dat tot het einde van dit tijdvak de Kerk wakende, maar ook onverdraagzaam bleef, een tiental jaren na Crynsze's emeriteering, blijkt uit het volgende. Op een derKerkeraadsvergaderingen was ingebracht, „dat volgens de stercke geruchten daervan syn de .de Remonstranten voorgenohmen hadden een nieuwe vergaderplaetse te bouwen." 2) De Broeders achtten zich verplicht aan de Vroedschap te verzoeken „het opbouwen te interdiceeren".
Het behoeft geen betoog, dat het schoolonderwijs den Kerkeraad nauw ter harte ging. De Dordsche vaderen, die in de Synode, gehouden te Dordrecht Anno 1618 en 1619 Art. XLI bepaalden, dat de Praeses der Classicale Vergadering „onder anderen eenen yegelyken" moest „afvragen, of zij in hare kerken kerkeraadsvergaderinge houden, of de kerkelijke Discipline geoefent wordt, of de Armen en Scholen bezorgt worden," begrepen voor het welwezen der kerk uitmuntend de beteekenis der school.
*) Acta Consist. 23 Maart 1629. 2) Acta Consist. 27 Maart 1646.



188
Niet, dat toen het schoolvraagstuk voor het eerst aan de orde kwam.
Op het convent van Wezel, in de Wezelsche artikelen van 1561 onder Cap. II: „De Ministris et Doctoribus" was er al over gesproken1), in de Synode gehouden „tot Middelburg Anno 1581" was bepaald: „De gemeenten sullen toezien, dat er Professores en Schoolmeesters zijn, dat ze niet alleen de vrije Konsten en spraken leeren, maar ook de Theologie en Catechismun en hare toehoorders en Discipelen in de vreese des Heeren onderwijsen."2) En op de Synode, gehouden in 's Gravenhage Anno 1586: „De kerkeraden sullen alomme toesien, dat er goede schoolmeesters zijn, die niet alleen de kinderen leeren Lesen, Schrijven, spraken en vrije konsten; maar ook die deselve in de Godsaligheyt en in den Catechisme onderwijsen."3) Terecht zegt Dr. Knappert in zijne bespreking van het standaardwerk van de Professoren Reitsma en van Veen: „Onze Acta bevestigen het van elders bekende over hun laag gehalte, hun erbarmelijk onderwijs, hun armzalig bestaan." En volkomen beaam ik den wensch van den schrijver: „Eene monographie over ons lager onderwijs in den aanvang der 17e eeuw, over de verhouding tot kerkelijke en landsoverheden, over de leesboeken en leermiddelen zou een dankbaar onderwerp zijn, ook na den arbeid van Schotel e.a."4)
*) F. L. Rutgers. Acta van de Nederl Synode der 16e eeuw. 's Gravenhage 1889, Art. 32, p. 20.
2) Kerkelijk Handboekje (Acta der Nat en Prov. Synode), Art. XII, p. 144, Kampen 1882.
8) idem Art. XIX, p. 188 (een zeer handig boekje tot naslaan.)
4) „Tijdspiegel" 1901, p, 302. ,



189
Welnu, in Den Briel werd het lager onderwijs en het onderwijs in „spraken en vrije konsten" niet verwaarloosd.
Schuin over het gevangenhuis staat een gebouw, dat tot 1826 als Latijnsche school diende, maar later tot eene lagere school werd ingericht.
In den gevel staat op een vierkanten blauwen steen:
„Barbaries et si quid honestis artibus obstat, Virtutibusque, hinc exculet.
At vos mansurae aeternum hic figite sedes Artes bonae, mores pii."
Anno Sahit. 1593. Pio Senatus Studio. Barbaarsche Woestheid en wat strijd met Konst en Deugd
[en Eer,
Zij hier altoos gebannen! Woon eeuwig hier goe Konsten, Deugd en Vroome
[Zedeleer,
Die 't goed van 't kwade wannen!*)
Uit het bovenstaande opschrift blijkt, dat dit gebouw met „een godvruchtig doel" door den Raad en de Vroedschap is gesticht in 1593. Het opzicht over deze school was aan vier curatoren opgedragen, die door den Magistraat voor hun leven werden benoemd, doorgaans bestaande uit drie oud-burgemeesters en den oudsten predikant.
In den eersten tijd gaven hier onderwijs een Rector en een Prorector, maar sedert de Fransche taal de
*) Van Alkemade „Beschrijving" enz. p. 84. Het gedicht in vertaling is van P. van der Schelling.



190
Latijnsche als „beschavingstaai" heeft verdrongen, kwamen al spoedig zoodanige scholen in verval, zoo ook in Den Briel, waar sedert April 1709 geen Prorector werd benoemd.
Maar hoe stond het met het onderwijs op de volksschool ?
Men kan, zoo zegt Muller, over de wenschelijkheid van de bemoeiing van het wereldlijk gezag met het onderwijs verschillend denken, maar zeker moet het een verblijdend feit heeten, dat wij den Brielschen schoolmeester in het genot vinden van een vast tractement: 5 pond vlaamsch of f 30 per jaar. Dit was de eerste vrucht van de tusschenkomst der overheid. En het was weder geen toeval. Want de Hervormde visitatoren van 1593 waren de eersten, die wegens de gansch „cleyne ende onzeeckere" inkomsten der schoolmeesters er op aandrongen, dat de overheid deze zaak, „daeraen veel gelegen is", overal ter hand nemen en den schoolmeesters ten minste zooveel jaarlijksche gage toeleggen zouden, „dat se de schamelijke noottruft hebben mochten". Een bedrag van f 50 's jaars, hetzij bij omslag over de huizen, hetzij op eene andere wijze binnengebracht, scheen daartoe voldoende, maar in ieder geval moest de zaak geregeld worden, niet overgelaten aan het plaatselijk initiatief, de noodzakelijkheid eener algemeene „schoolordeninge" werd daartoe door de visitatoren betoogd.*) Toen nu na de besluiten van Dordrecht ook op de
i) Mr. S. Muller Fz. De Kerkelijke Toestanden in de 2e helft der 16e eeuw „Onze Eeuw" 1909, p. 234—235.



191
Classis „de schooien" aan de orde kwamen, verschenen den 22en en den 23cn October ter classicale vergadering de schoolmeesters van Goedereede, Ouddorp, Hellevoet, Simonshaven, Oude Tonge, Korendijk, Oostvoorne, Abbenbroek, Rokkanje, Heenvliet, Stad, Dirksland, Nieuwenhoorn en Zwartewaal, die na de onderteekening van de 3 Formulieren van Eenigheid1) beloofd hebben, de leer, daarin begrepen, „de jonge jeugt in te planten".
Meester Jan van Dorsten, die toen niet teekende, . kwam weldra tot andere gedachten. De kerkeraadsacta vermelden, dat Mr. Jan van Dorsten, die tot de „stillen gezetenen" behoord had, toegelaten werd tot het H. A. ^
De Classis van 14 Sept. besloot, dat Petrus Boesius Bipontinus, conrector, Franciscus Villerius, Mr. Carel van Wijckhuijs, Mr. Johan van Dorsten e.a. de acta der rectoren en schoolmeesters, in de „Synode Nationael" gesteld, zouden onderteekenen en heeft hun beraad gegeven tot 17 Sept., om in dien tusschentijds den catechismus, de Nederlandsche Confessie en de Canones van Dordrecht naarstiglijk te onderzoeken en met goede
*) Post-Acta 164e sessie. De onderteekening van dit Formulier was verplichtend: „wij onderschreven Rectoren en Schoolmeesters vanN.N. verklaren opregtelijc in goeder consciëntie voor den Heere, met deze onse onderteekening, dat wij van herten gevoelen en gelooven, dat alle de Articulen en stukken der Leer in deze Belijdenis en Catechismus der Gereformeerde Nederlandsche Kerken begrepen, mitsgaders de verklaringe over eenige Articulen der voorseyde Leere in de Nationalen Synodus tot Dordrecht Anno 1619 gedaan, in alles met Gods Woord overeenkomen. Beloven derhalven dat wij de voorseyde Leere getrouwelyk zullen voorstaan, en de jeugd in scherpen, op poene dat wij hiertegen doende, van onsen schooldienst sullen afgezet worden."
2) Acta Consist. 31 Dec. 1620.



192
kennis en verzekerdheid des gemoeds de drie Formulieren te onderteekenen.
Den 16en Sept. 1619 werd de vereischte akte, niet alleen door den rector, maar ook door den conrector onderteekend, die wederom niet Poesius, maar Petrus Boesius Bipontinus heet. Op rapport van de Curatorenx) vonden de Magistraten goed, den llen Jan. en den len Februari 1621 den conrector den dienst op te zeggen. Den 23en Mei 1620 werd aan Poesius zijn traktement toegestaan tot den 8en Mei en voor reiskosten werden hem 25 gulden verstrekt. Hoogstwaarschijnlijk hadden de Curatoren bevonden, dat genoemde Petrus Poesius niet zuiver in de leer was, want toen hij den 8en Juni 1619 in de plaats van Abraham Ruteau tot conrector was benoemd, waren de condities, dat hij zuiver in de leer moest zijn en indien niet, dat de Heeren het recht hadden hem dadelijk te „licentieeren." Bovendien moest hij met den rector „statelick met de kinderen in ende uijt de kercke gaen."
Nadat dit besluit genomen was, verzocht de ontslagene Ruteau wederom als rector te worden aangenomen. Maar in eene resolutie werd hem te verstaan gegeven,
i) Den 5en Oct. 1619 werden tot Curatoren aangesteld: Pieter Jacobsze, Leendert Jansze, Willem Albertsze van Condenhoven en Ds. T. Damman. Pieter Jacobsze werd den 5 Febr. als Curator gecontinueerd. Met hem werden tot Curatoren benoemd: Mr. Johan Gans, Ds. Johannes Volcerus, Ds. Johannes VEmpereur, Mr. Willem Muys, advocaat. In plaats van den overleden Baljuw P. Jacobsze werd den 27 Jan. 1624 de Baljuw Pieter van Leyden „geseyt Leeuwen" benoemd. Mr. Isaac Commersteyn werd den 21 Jan. 1625 Curator in de plaats van Ds. Volcerus. Ter vervanging van Mr. Johan Gans en Ds. VEmpereur, vertrokken, werd den 10 Dec. 1628 nevens den Burgem. van Gellickhuysen benoemd



193
dat hij alle hoop nog eens rector te worden, maar moest laten varen.x) Maar Ruteau wendde het over een anderen boeg en den 18en April 1620 deelde hij den Broeders mede, dat hij zijne fout betreurde, dat bij de partij der Remonstranten gehouden had. In de notulen staat onder de „stille gezetenen", die tot het H. A. werden toegelaten de naam van onzen Ruteau en in margine staat eene nota van dezen inhoud, dat genoemde Ruteau zijn leedwezen heeft betuigd, verzekerende, dat de leer derzelve [der Rem.] in alle punten en deelen, strijdig is met de Geref. leer. ^
Na die verzekering stond niets meer zijne benoeming tot conrector in den weg, een ambt dat bij tot 27 Oct. 1627 heeft bekleed, toen hij om zijn hchtzinnig leven werd afgezet.
Zijne huisvrouw Aefken Ambrosius verliet in 1620, nog vóór haren man, de zijde der Remonstranten. Den 13en Dec. 1625 werd zij begraven.
Ik heb er reeds op gewezen, dat Mr. Jan van Dorsten, die met zijne collega's voor de gedeputeerden verscheen en wien bedenktijd was gegeven tot den llen Sept. e.k., eerst niet teekende, maar later, misschien op aandrang van zijne vrouw, die den 16en Sept. reeds „heeft gepresenteert de Acte te onderteijckenen ende dat zij de schole soude aenhouden," tot andere gedachten kwam.
Ds. Placcardus en Ds. Cloppenburgh. In 1634 werd een Instructie gemaakt, die De Jager meedeelt („De Nav." 1896, p. 386 en p. 387.) Zie ook de lijst der Curatoren op p. 387 en p. 388.
1) Res. Mag. van 13 Febr. 1620.
2) Acta Consist. 30 April 1620.
13



194
Zoo ging het misschien ook met eene zekere Aeltge Jans, van welke in de Acta staat: „Aeltge Jans verclaert dat sy niet verstaet wat in den Synodo besloten is, wil haer nochthans wel leersaem stellen ende is haer mede tijd gegeven tot de naeste classis." *) Ook is aan „Mr. Jan mede tijd van bedencken gegeven tot de classe toe." De bedoelde „ordinaire classicale vergaderinge" werd op 22 en 23 Oct. 1619 in Den Briel gehouden. „Syn op de voorgaende citatie der Classis verschenen ende hebben met hare handtteyckeninge de confessie, catechismus ende canones Synodi schriftmatich te syn verclaert ende beloeft na haers ampt ende begrijp der jeught de leere, daerin begrepen, de jonge jeught in te planten, dese navolgende schoolmeesters, van Goedereede, Outdorp, Heenvliet, Hellevoet, Simonshaven, Oude Tonge, Coorendyck, Oostvoorne, Suydtlandt, Abbenbroeck, Geervliet, Rocangien, Stadt ende Diericxlandt, Nieuwenhoorn, Swartewael, item mr. Jacob Marck en mr. Cornelis Couwenhoven, schoolmeesters in den Briel." 2)
Dat deze Brielsche schoolmeesters afzonderlijk worden genoemd, wijst er op, dat ook zij het hoofd in den schoot legden. De Jager vermoedt, dat C. Couwenhoven dezelfde persoon is als de schoolmeester in het Weeshuis, Cornelis Aertsze of Arentsze. *) Inderdaad komt zijn naam voor onder de Remonstranten, die zich bij de Gereformeerden voegden.4).
1) Acta Classis 16 Sept. 1619.
2) Acta Classis 22 en 23 Oct. 1619.
3) „De Navorscher" 1896, p. 391 (de noot).
4) Acta Consist. 2 Jan. 1619.



195
4. De Gereform. I Kerk en de Doopsgezinden.
Het verzet was gebroken. En de kerkeraad behoefde den Magistraat maar een wenk te geven, „dat men Gryetgen Elias het schoolhouden sal ontseggen" *) en tien jaren later, om aan Carel Wyckhuys junior te verbieden school te houden, „ter saecke hy de remonstrantsche vergaderingen tot verscheydene maelen volgens eigen confessie gefrequenteerd had". 2)
Ook de Classis hield een oog in het zeil. Maar niet meer valt de tucht over de leer, soms vernemen wij klachten over het leven. Zooals met Abraham van Dalen en „zijn scandaleus comportement", die zich schuldig maakte aan „dronckenschap" en „onmatich taback suygen" en die „den predicant [van Goedereede] en den geheelen kerkeraedt voor schrobbers ende schaepwachters" schold.s)
De school was en bleef in dit tijdvak aan de kerk ondergeschikt.
In een vorig tijdvak had de Geref. Kerk heel wat met de „Doopsgezinden" te stellen. Herhaaldelijk leest men van „de lasteringe der dooperen, waermede zij de leer lasterden". Reeds op 5 Februari 1575 werd onder de broeders over de wederdoopers gesproken. In dè Acta leest men: „Desen dach is van den broederen gehandelt aengaende den inbreeck der Wederdooperen, dat men aen andere Kercken oft classen soude scrijven om ons met haer te beraetslaeghen, opdat men tselve tot be-
*) Magistraats resolutie van 18 Dec, 1621. a) Magistraats resolutie van 5 Juli 1631. :i) Acta Classis Januari 1630.



196
quamer tijt aen de Hooghe Overichheyt soude moghen versoecken te mogen remediëren".x)
Men leest van kijvende vrouwen, die „int openbare seer groote aenstoot den swacken gegeven hadden", waarover „die wederdooperen lasterden". ^
Van Cornelis Cornelisze (Macharius),3), die door de ouderlingen Cornelis Gerritszoon en Jan Pieterszoon Coppelstock moest worden bezocht.4)
Dat de dienaren in de vergadering der Mennonieten niet werden toegelaten.5) Van Cornelisze, die ondanks allen arbeid door den Kerkeraad aan hem te koste gelegd, toch tot de Doopsgezinden overging en die in Mei 1594 werd „gheexcommuniceert". ^
Van Maritje Dansers"1), van Leentge de „hoemaexter",8) van Susanna, de vrouw van een kleermaker, die om zijn ongeregeld leven „geexcommuniceert" werd en daarna zich bij de Doopsgezinden aansloot.9) Toch doet het aangenaam aan te vermelden, dat noch de burgerÜjke Overheid, noch de Kerkelijke er aan dachten, om tegen de Doopsgezinden geweld te gebruiken. Van boeten en vervolgingen lezen wij nergens. Zelfs gaf de Overheid, nog vóór 1600 meer dan eens een blijk van verdraag-
1) Acta Consist. 5 Febr. 1575.
2) Acta Consist. 3 Mei 1575. 8) Acta Consist. 19 Jan. 1587,
4) Acta Consist. 2 Febr. 1588.
5) Acta Consist. 17 Juni 1588. «) Acta Consist. 4 Mei 1594.
7) Acta Consist. 1 Maart '78—29 Oct. 1581.
8) Acta Consist. 16 Juni '81—3 Juli 1587. ») Acta Consist. 30 Dec. '88—10 Jan. 1603.



197
zaaxnheid en welwillendheid. Zoo verordonneerde zij, „dat alle de mennonisten volgende de leste ordonnantie selffs in persone" zouden „moeten waecken, vuytgenoemen Lettert Arensze jonge coomen, die van de wacht overmits sijn ouderdom" werd vrijgesteld. Maar toen zekere Mennonieten zulks begeerden, ontsloegen zij hen van de verplichting om te waken, tegen betaling van zekere contributie. Een resolutie van 20Nov. 1578luidt: „Is geresolveert, dat van zeeckere mennoniten begrepen ende genomineert in zeecker cedulleken, zullen contribueren tot de dachwaeckers dezer stede gestelt elcx 5 stuvers ter weecke, des sullen sy luyden vry wezen van de dach en de nachtwachten". In 1589 werd verlof gegeven om een mennoniet te verkiezen in de Regeering. „Up huyden soe es geresolveert by die van de vroetschappe, oudt ende nyeuwe gerechte der stede van den Briele, dat van nu voortaen de voors. van de vroetschappe zall vrij staen te kyesen dengenen, die mennoets gesint syn, omme in de Magistraet te moeten dyenen. Actum coram omnibus, oudt ende nyeuwe gerechte der voors. stede den 9 Septembris 1589".x)
In het tijdvak, dat ons bezighoudt, dat der restauratie der Geref. Kerk, was de Stedelijke Regeering niet minder welwillend, dan in het laatst der 16e eeuw. Onder de resoluties van 4 Mei 1619 vindt men hét volgende: „Es Gerrit Arensze, schoenmaecker geaccordeert vrijdom van de schutters en burgerwacht, dewijle hij verclaerde menist te zijn, mits betalende ter weecke 6 stuyvers, ende als hij sal brengen attestatie dat hij es inde gemeente
!) „De Navorscher" 1894, p. 108.



198
van de mennisten, sal naeder op zijn weeckgelt gelet werden. Sijn Pieter ende Jan Arensze, gebroeders, timmerluyden, dewijle sy verclaerden mennist te syn geaccordeert vrijdom van de burgers en de schutterswacht, mits dat Jan sal geven ter weecke als syn vader 3 st. ende Pieter, overmits hij niet en es in de meniste gemeente, een st. ter weecke meer." Den 15en Mei 1621 werd „Pieter de wever geaccordeert uyt de schutterije te mogen blijven overmits hij hem verclaerde Mennoos gesint te sijn, mits ter weecke te betalen 6 stuyvers." Eene Resolutie van den Magistraat d.d. 22 Nov. 1631 luidt: „Is Daniël Breys, al de 60 jaren gepasseert synde, gelibereert ende ontslagen van 't weeckgelt, 't welck de Mennoniten ende andere vrijsitters in redemptie van haere wachten contribueren."
De gelden, welke door de Mennonieten werden gecontribueerd, werden blijkens eene Vroedschapresolutie van 5 Maart 1625 destijds bestemd voor de armen der Geref. Kerk. Laterx) werden zij genoten door de schutterij en daarna gestort in de kas van den ontvanger der arme middelen.2) De Stedelijke Regeering had nog vóór 1600 bepalingen gemaakt met het oog op de huwelijken der Doopsgezinden.
In een artikel over Witte Corneliszoon de With, den in 1599 (29 Maart) geboren zeeheld, wiens ouders Cornelis Wittensze de With f 1602 en Neeltje Andries 11624 waren en die tot de Geref. Kerk overging, heeft de Heer de Jager enkele resoluties der Brielsche Regee-
!) Res. Vroedsch. 26 Febr. 1655. 2) „De Navorscher" 1894 p. 109.



199
ring medegedeeld, in het Memoriaal-boek1) vervat.
In Juli 1599 was er een Request van eenige Mennonieten, ingediend en in de apostille leest men onder 13 Juli 1599 aldus: „Op te requeste, bij eenige Mennonyten overgelevert ende geappostüleert: Burghemeesters ende Regeerders der Stede van den Brielle verstaen, dat de Supplicanten, dye heurluyder gebooden van t Stathuys hebben gehadt, daervan blyck onder mynnen Heeren sullen brengen, t welck bij hen luyden gesien, sullen daernaer moeten compareren op t Stathuys, omme haerluyder trouwe voor deMagistraetbevestichtte werden, volgens t formulier daer op gemaeckt, waermede zyluyden sullen mogen volstaen."
Op dezelfde bladzijde komt de aanteekening voor van de bevestiging van het huwelijk van Cornelis Wittensze en Neeltje Andriesdr.2)
In het genoemde „Memoriaelboeck" treft men foL 39 verso nog een aanteekening aan, „betreffende de bevestiging van trouwe voor de Magistraet", id. 12 Febr. 1600 en luidende: „Gedelibereert zijnde op de saecke aengaende het trouwen van de Mennoniten, es verstaen ende geresolveert, dat, nijettegenstaende men te vooren weet, dat zijluyden aireede in haere gemeente zijn gêtrout, dat men derselver trouwe evenwel sal bevestigen volgende t formulier daervan gemaekt, ende sulex de andere Mennoniten haere trouwe voor de Magistraet bekent gemaekt ende bevesticht es".3)
il „Memoriael-bouck der Stede van den Brielle van de Resoluties genomen bij de Vroetschappen ende Magistraten respective der voors. Stede, begonnen 1 Oct. 1597."
2) „De Navorscher 1881 p. 374.
8) „De Navorscher" 1881 p. 374.



200
Eene Magistraatsresolutie van 11 April 1622 luidt: „Es geresolveert dat men van nu voortsaen de Mennovisten sal aenseggen, dat se sullen comen opt stathuys, als het dorde gebodt sal gaen, omme te trouwen, ofte dat men haer anders niet trouwen en sal".*)
Zoo veel als de broeders van den Kerkeraad over de Doopsgezinden spraken in het tijdperk 1572—1619, zoo weinig spraken zij blijkens de Acta in dit dertig jarig tijdvak over hen. Ik vond maar 2 data vermeld en wel 29 Nov. 1622 en 5 April 1625, waar in beide gevallen over het trouwen der Mennonieten gehandeld werd. In de eerste vergadering: „Alsoo de H. Staten van Hollant opde aenstaende dachvaert onder andere handelen sullen van de huwelyckse ordonnantie, specialijcker hoe haer daerin de wederdoopers sullen hebben te dragen, uut occasie eeniger swarichheden, daer overgevallen in den dorpe van Oelkensplaet, so ist dat de broeders hebben goetgevonden dat men daervan sal verwittigen de deputatos Synodi, opdat sij naer haeren last die saecke mochten helpen vorderen, twelck van D. Volcero gesciet is". 2)
En in 1625: „Alsoo de wederdoopers de ordonnantie van H.H. Staten misbruyckende intstuck van trouwen, latende haere houwelycksche geboden wel opt stadthuys geven, maar trouwen in haere vergaderingen en vergetende opt stadthuys te comen ofte verbeijden somwijlen sekeren langen tijdt ende vragen dan of de Heeren haer trouwen willen bevestigen ; so is goetgevonden 'tselvige den heer
!) „De Navorscher" 1894 p. 108. 2) Acta Consist. 29 Nov. 1622.



201
Bailliu te kennen te geven deur Willem Crynsse en den burgemeester Commersteyn. Twelck geschiedt is ende heeft den Bailliu ten antwoordt gegeven, dat hij daerop letten sal".J)
Tot zóóver de beraadslagingen van den Kerkeraad.
Geven de Classicale Acta ons meer licht? In de Kerkeraadsacta van 29 Nov. 1622 is sprake van „eenige swarichheden voorgevallen in den dorpe van Oelkensplaat". Van Ooltgensplaat vond ik echter in de Classikale Acta niets, wel van Goedereede. Aldaar waren 2 lidmaten, die „bij den wederdoopers ghingen, van welke de eene, de zinnen niet welvast hebbende de dwalinge der wederdoopers wel met den monde verwierp, dan niettemin haere predicatiën frequenteerde, d'andere daerentegen strenge voor de wederdoopers dwalinge en tegen de waarheyt was strijdende."
In het Actaboek staat vermeld: „Heeft Johan de Court voorgestelt, dat de Mennoniten in den eylande van Goedereede seer lasteren niet alleen de Magistraten, haer noemende duijvels dienaers, maar oock onse gereformeerde religie, ende vele met haer lastern tot hare verderffelicke secte zoecken te brengen; raedt vragende, of men daerinhe niet en soude connen voorsien ende de lastermonden deser Mennoniten wat inbinden ofte stoppen? Is goetgevonden, dat men hierover den heer Bailliu en die leenmannen van Voorne sal aenspreken ende haer vermanen, dat hare E. gelieve met authoriteyt daarinne te voorsien". ^
!) Acta. Consist. 5 April 1625. 2] Acta Classis Juni 1622.



202
Te Spijkenisse waren in 1620 3 lidmaten, die vertraagden „in 't gehoor des Goddel. Woorts, den eenen voedende in hem libertijnschap, den anderen hellende na de Mennoniten ende' de 3e hem excuserende met syne doovicheyt."
Deze personen moesten naarstig vermaand, ja met straf bedreigd worden, „met alle sachtmoedigheijt." Eene vrouw te Zuidland, die „van de wederdoopers gedoopt," naarstig ter kerke kwam, mocht, naar het oordeel der Classis, toegelaten worden tot 't avondmaal, mits zij leedwezen toonde „over de wederdoopersche dwalinge" en belijdenis deed „van de leere onzer kercke"1).
Geven de Acta der Particuliere Synoden van Zuid-Holland, uitgegeven door Dr. W. P. C. Knuttel.2) Eerste Deel 1621-1633, Tweede Deel 1634-45, Derde Deel 1646-1655, over de Brielsche Doopsgezinden ons meer licht, dan wij van Kerkeraad en Classis ontvingen? Helaas neen. Wel spreken de beide eerste deelen over de Doopsgezinden en hun Eeds) en zijn ze zeer uitvoerig over het „Huwelijk van Doopsgezinden,"4) maar wat zij er van zeggen, heeft voor de locale geschiedenis geen beteekenis, behalve Art. 57 van de „Acta Suyt-hollantsche Synode, gehouden in 's Gravenhage, anno 1624", waarin wij lezen: „Die van den Briel verclaeren datter in eenige plaatsen haeres Classis de wederdoopers getrout synde in hare heymelycke vergaderingen, als dan voorts bij den anderen
1) Acta Classis 6 April 1623.
2) 's-Gravenhage, Martinus Nijhoff. Dl. I 1908. Dl. H 1909. Dl. IU 1910. ») Dl. I p. 50 en DL II p.p. 336, 382, 431.
4) Dl. I p. 125 en p. 491. Dl. II p.p. 224, 226, 273, 336, 385,431,470.



203
5. De Geref. ■ Kerk en de Kerkel. Discipline.
blijven sitten, sonder in 't openbaer bij de magistraet bevesticht te worden, ende dat de officieren seggendat tien lieden hantsluytinge gedaan werdt van de hooge Dverheyt, alsoo dat se sulcke personen niet en mogen executeren. Vragen daeromme hoe men sulcke abusen best weeren sal, waerop de E. Heer Commissaris geadviseert heeft, dat de officieren het placcaat daertegen uutgegeven, hebben in 't werck te stellen, als noch in vigueur synde en dat den officieren geen hantsluytinge en geschiet, ten waere daer eenige merckelijke consideraties wesen, waerop de hooge overheyt te letten hadde."*) Hoe groot was in dien tijd de Brielsche gemeente ? Ik weet het niet.
Wel las ik van een akte van 17 Juni 1642, voorkomende onder de akte „gepasseerd voor den Brielschen notaris de Bruyne, die eene schuldbekentenis inhoudt van Abraham Cornelisze Boon, te Sommelsdijk aan de gemeente van de Mennonieten te Brielle" en van die gemeente staat vermeld: „daer leeraers ende bedienaers van syn Daniël Danielse Breys ende Lenaert Jacobsze coorencooper." 2)
Wanneer wij de kerkeraads-acta raadplegen, dan zien wij, dat de broeders over misbruiken tegen de zeden niet zoo breedvoerig handelen, dan in het vorig tijdvak 1572—1619. Misschien waren de toestanden beter geregeld, waartoe de vermeerderde welvaart niet weinig bijdroeg, of men was slapper in de toepassing van de tucht. Wel lezen wij soms: „Is gesproocken van de ontij Dl. I p. 125 (Art. 57). 2) „De Navorscher" 1896 p. 239.



204
heyliging des Sabbaths binnen deser Stede" van eene overspelige vrouw, die verzocht, om weer tot het Heilig Avondmaal te worden toegelaten2), van Susanna Gij'sbrechts, jonge dochter, die in de zonde van hoererij gevallen was3) en die met hetzelfde verzoek tot den kerkeraad kwam; maar het feit, dat beide vrouwen, die betering des levens beloofden en bewezen, de gevraagde toestemming erlangden, stemt ons tot dankbaarheid.
Gevallen van openbare dronkenschap kwamen een hoogst enkele maal voor, het eerste geval, dat ik vermeld vond, was dat van Neeltje Claes van der Loeten.4) Omdat ik van haar geen gewag meer gemaakt vind, vermoed ik, dat het ook bij haar tot betering des levens gekomen is.
Een o ogenblik langer dien ik stil te staan bij eene toovenares.
„Tooverij" zegt Knappert5), „was een onkruid, waartegen geen wieden hielp." En wanneer wij de dissertatie van Ds. G. A. Wumkes gelezen he"bben, vooral zijn Derde Hoofdstuk: „Tegen de Abuizen en Excessen van het Volksleven"6), dan stemmen wij die uitspraak, wat de noordelijke provinciën betreft, volmondig toe. Zegenen van menschen en dieren, duivelbannen, waarzeggen en voorspellen kwamen in Groningen en Drenthe, vooral
!) Acta Consist. 22 Aug. 1625 en 8 Oct. 1628. 2) Acta Consist. 29 Aug. 1625. s) Acta Consist. 5 Sept. 1625.
4) Acta Consist. 30 Aug. 1622.
5) Knappert, „De Tijdspiegel" 1901, II p. 291.
6) „De Geref. Kerk in de Ommelanden" enz. Tweede Druk (Volksuitgave), Groningen 1905, p. „44—83.



205
in de Ommelanden, menigvuldig voor. Ook de Particuliere Synoden van Zuid-Holland spreken gedurig van duivelbanners, duivelbezweerders, vermommingen, waarzeggers, enz. hetgeen bewijst, dat dit kwaad niet alleen in het Noorden voorkwam. Toch gelukte het den Brielschen broeders dit onkruid te wieden. Zij besloten, dat deze toovenares als een bedriegelijk persoon uit de stad zou worden gevoerd en dat dit besluit den Magistraat zou worden ter kennisse gebracht, „waartoe Willem Crijnsze en Joh. Volcerus werden gecommitteert." 2) Over danspartijen, zooals op de bruiloft van de dochter van Coppelstock, op de bruiloft van den zoon van Mr. Joost Alblas8), over het zich onstichtelijk gedragen op een bruiloft van Adrian Rochussen in 1602, over de danspartij ten huize van Pieter Cornelisze „backer" in 1603, over de danspartij ten huize van den Baljuw in 1605, behoefden zij zich niet meer druk te maken, de Synoden hadden niet tevergeefs gesproken.
Over aanzienlijke gemeenteleden, die, als Dr. van Dalen na zijne dronkenschap, op den kerkeraad ontboden, niet wilden verschijnen (1604) en die Ds. Donteclock „smadelyck bejegende", evenmin. Maatregelen tegen ongeregelde en onboetvaardige lidmaten behoefden niet meer genomen te worden. De schrik zat er in.
Ook het gevaar van de zijde der Rederijkers, waartegen W. Crynsze waarschuwde, is reeds lang bezworen. Nog in 1606 maakten de „Rhètorikers" in Den Briel aan-
1) Knuttel I p. 53, 76, 77, 105, 106, 511 en II p. 37 en 510.
2) Acta Consist. 13 Sept. 1622. 8) Acta Consist. Februari 1602.



206
stalten om te gaan spelen, maar toen de Kerkeraad dit hoorde, kwam hij er tegen in verzet. „Alsoo men verstaet, dat de Rhetorikers raetschap maecken om een spel te speelen, is gesproocken, hoe men zulcs zoude meughen voorcommen en daertoe voorgeslaegen, of niet goet soude wesen om mijne Heeren te 'versoecken, dat haere E. gelyeven het spelen der Rhethorykers niet toe te laten. Maer alsoo de vergaderinghe onsterck was1), is dese saecke tot meerdere vergaderinghe uytgestelt".2) En reeds vroeger hadden zij over hen moeten vergaderen, toen aan de Broeders bekend geworden was, dat de rector der school (Philippus LassonJ, „int spelen van de tragaedie eenighe dingen in duytsen had laten reciteren", welke geacht moesten worden „ongepaste schamperheden te syn" tegen den met name genoemden „gewesen dienaer deser Kercke", Reinier Donteclock.3)
En wat den lombard betreft en de lombardiers, Cloppenburgh had in Den Briel zijn boek tegen den woeker geschreven en de Synoden maakten 'zulke scherpe bepalingen, dat zij niet ten avondmaal mochten worden toegelaten4), evenmin als hunne echtgenooten5) of hunne dochters als zij met een lombardier trouwden.6) Ofschoon de Zuid-Hoü. Synode te Rotterdam
2) Absent waren: Fr. Cornelisze, Lenart Jansze, Abraham Commersteyn, Nicolaas Reyers, Jan Bollart en Pieter Jansze.
2) Acta Consist. 22 Febr. 1606. /
3) Acta Consist. 26 Mei 160$ / (?
4) Knuttel I p. 19, 358, 359.
5) Knuttel I p. 124.
6) Knuttel I p. 189 en 190.



207
besloot in Art. 44: „doch also deselve airede in sommige steden octroy voor enige jaren van de magistraten hebben verworven, dat se dan, sodanige jaren geëxpireert wesende, niet langer en werden getolereert" *) — had de Kerkeraad geen behoefte dit Synodaal besluit den Magistraat voor te leggen, de broeders konden het met de familie Ormea veel te goed vinden, zelfs maakte de Acta van 1636 melding van een legaat van / 100.— „door sal. doctor Pierre Ormea aan de diakonie vermaakt". 2)
Na den dood der weduwe Scipio, die de plaats van haar man in 1627 verving3), werd de Tafel van leening niet opgeheven. Op verzoek van Abraham Ormea c.s. werd aan de familie door de Magistraten den 12 Aug. 1634 consenteerd de bank van leening, „te mogen oversetten aen eenen Abraham Hero van der Werp, taeffelhouder tot Brouwershaven, mits betalende tot overboeckgelt 200 car. guldens".
Neen, het zijn niet de tuchtgevallen over het leven, het zijn de tuchtzaken over de leer, die vooral in de eerste jaren de bladzijden vullen.
Behalve een enkel geval van overspel, reeds gememoreerd en de wering van het H. Avondmaal wegens den Staat van faillissement,4) waarin de Wed. van den Baljuw Pieter Jacobsze kwam, vinden wij zoo goed als niets.
!) Knuttel I p. 19 (Gravamen 10). -) Acta (consist.) 2 Sept. 1636.
3) Een grafsteen in de Groote Kerk vermeldt, dat hij 18 April 1627 stierf, oud 59 jaren.
4) Acta Consist. 20 Juni 1623.



208
Toen de contra-remonstranten op het kussen kwamen, voegden zich bij hen onderscheidene personen, die tot de remonstranten hadden behoord en onder hen waren schoolmeesters, die op den voorgrond waren getreden.
Ik wensch, gedachtig aan de grenzen van dit bestek, slechts een zestal personen te behandelen tegen wie de kerkelijke tucht ging, te weten: Villerius, Ruteau, Wyckhuis, Cornelis Briel, Pieter van Aelmonde en Ds. Ruyting. Bij twee hunner ging de tucht over leer èn leven, wel niet gelijktijdig, maar met een tusschenpoos, en zij werden afgezet. Bij de anderen mocht de kerkeraad de voldoening smaken van ze te behouden.
Franciscus Villerius, rector, was in de vergadering van de Classis op den 16en Sept. 1619 verschenen en had de akte „van de rectoren ende de schoolmeesters, in de Synodo Nationali gestelt", onderteekend. Vóór en na die onderteekening verzocht hij den kerkeraad, om tot het H. Avondmaal te worden toegelaten.J) Nadat de zaak was uitgesteld, vermeldde de scriba zijn naam onder de personen, die „van de remonstranten ofte stille gesetenen" werden toegelaten tot het Avondmaal. ^
Den volgenden dag vergaderden de broeders weer en zij notuleerden: „Van den Rector is mede gehandelt ende verstaen, dat men hem sal ten Avontmael toelaten, midts dat men hem alhier sal ontbieden ende hem voorhouden, dat hij de kercke Gods in verscheyden manieren heeft bedroeft ende dat hij daerover sal moeten behoorhcke schultbekentenisse doen voor deze vergade-
1) Acta Consist. 16 Juli en 5 Nov. 1619.
2) Acta Consist. 2 Jan. 1620.



209
ringe, hetwelcke daerna de Gemeente sal bekent ge-, maeckt worden. Ingeroepen sijnde, heeft soodanige schultbekentenisse gedaen, die de vergaderinge aengenomen heeft, ende is geresolveert dat men tselve in sijne tegenwoordicheyt sal op morgen de Gemeente bekent maecken." x)
Ook de huisvrouw van den rector, Maritje Claes, komt voor onder de „stille gesetenen", die tot het H. A. werden toegelaten.
De rector, die zich onberispelijk gedroeg, werd niet alleen gecontinueerd, maar op allerlei wijze begunstigd. Zijn traktement werd op f 650 gebracht. Hij had vrijdom van de „stadtsexcynsen" en stierf in 1625.
Niet zoo gunstig ging het den conrector Abraham Ruteau.
Ook over hem, die de zijde der Remonstranten gehouden had, maar na zijne afzetting „met-berouw" wilde terugkeeren, handelde de kerkeraad.
Onder de „stille gesetenen", die tot het H. A. werden toegelaten, is vermeld mr. Abraham Ruteau, conrector, en in margine staat: „Mr. Abraham is wederom toegelaten, nadat hij voor den kerkenraedt hadde verclaert leedtwesen te hebben van syne afwijckinge der kercke, hem houdende aen de zijde der Remonstranten, versakende nu de leere derselver in allen poincten ende deelen, strijdich sijnde mette Gereformeerde, hetwelcke in sijne tegenwoordichheyt van den predickstoel sal af-
') Acta Consist. 3 Jan. 1620. -) Acta Consist. 9 Juli 1620.
14



210
gecondight ende van hem met syn ja-woordt bevestight worden. 'T is geschiedt." x)
Den 25sten Juli 1620 en den 14en Aug. 1621 werd Ruteau als conrector gecontinueerd, maar na enkele jaren werd hij ontslagen. Hij leefde zeer onstichtelijk. De kerkeraad, die zich eerst over zijn terugkeer had verblijd, moest nu handelen over zijn lichtzinnigheid. „Alsoo verstaen wordt, dat den conrector Ruteau hem niet seer stichtehck en draeght, frequenterende het geselschap eeniger Arminianen, ende dat oock van de bitterste, mitsgaders, dat hij onlangs is geweest in sekere niet seer stichtelicke plaetse, daer hij vechtender wijse twee blaeuw oogen gecregen hadde, so is goedt gevonden, dat hij deur eenen predikant ende ouderling sal daerover aen gesproken ende vermaent worden."2)
Wonder boven wonder begeerde de kerkeraad van Brielsch-Nieuwland hem tot haar predikant. „Is gesproken van Mr. Abraham Ruteau, conrector, of namehck de kerckenraedt hem wel goede attestatie soude willen geven ingevalle de beroepinge van 't Nieuwelandt op sijnen persoon quaeme voort te gaen; waerover sekere disputen gevallen sijn om dieswille sekere geruchten van hem hepen en specialick, dat hij omtrent October des voorleden jaers in de Roode Leeu met sekere personen, remonstranten sijnde, soude gedroncken, gespeelt ende hchtvaerdige propoosten gebruickt hebben. Het welcke van Ruteau ontkent synde ende (soo 't schijnt) het contrarie bewesen, is goetgevonden, dat men eens de
!) Acta Consist. 30 April 1620. 2) Acta Consist. 16 Dec. 1622.



211
waert ende waerdine soude vragen, wat hun van de saecke bekent was, dewelcke daerop geen duydelicke antwoorde en hebben weten te geven," *)
Het beroep werd op hem uitgebracht, maar door de Classis niet geapprobeerd. Nadat de Classis eerst besloot naar hem bij den Kerkeraad van Den Briel te inf ormeeren 2), approbeerde zij het beroep niet, „Hierop is openinge van de geheele sake gedaen, hoe sich deselve van den beginne,, so in de beroepinge als in het gene, dat de Classis daertegen heeft gehadt heeft toegedragen, ten eynde de Gedeputeerden des Synodi daervan volcomen kennisse mochten hebben ende vernemen wat redenen de Classis heeft gehadt om de beroepinge op den persoon D. Abraham Ruteau, bij die van Nieuwelandt gedaen, niet te approberen," De Gedeputeerden der Synode „de saecke van Nieuwelandt in de vreeze des Heeren overwogen ende op alles gelet hebbende wat tot deselve was dienende, hebben verstaen ende geoordeelt, dat de Classis het gepretendeerd beroup bij die van Nieuwelandt op den persoon Abrahami Ruteau gedaen, met goede inzichten heeft tegengestaen, als weesende inderdaet nul ende van geener waerde ende dat derhalve de Gemeente van voors, Nieuwelandt, om alle vordere misverstandt ende oneenicheyt te voorcomen, niet ten eersten sal procederen tot het beroup van een ander predicant, met advijs ende communicatie niet alleen des Magistraats, maer oock der Classis ende ten overstaen van alle, die hierin behooren gekent te worden.
Acta Consist. 6 Juli 1625. -) Acta Classis 10 April 1625.



212
„Ende dat evenwel Abrahamus Ruteau van de E. Broederen der Classis voors. in der liefde sal bejegent ende bij goede gelegenheyt totten kerkendienst gerecommandeert ende gevordert worden, mits voldoende alle de requisiten, die van soodanige Remonstrantsche, 't sy predicanten of proponenten, volgens de resolutie des Synodi vereyscht worden."1)
Op de Synode van Zuid-Holland 1625 kwam de kwestieRuteau ter sprake. „Is in de vergaderinge gepresenteert ende voorgelesen seker geschrift, ingestelt ende geteykent van eenige provisionelen bedienaers des Goddelycken Woorts der gecombineerde kercke in Brielsch Nieulandt, mitsgaders ouderlingen ende diaconen ende te authoriseren haere gedeputeerden om (haer) eersdaechs na den Briel ofte int Nieulandt te transporteren ende aldaer af te handelen sodanigen misverstandt, als geresen was tusschen de voorsz. kerckedienaren, ouderlingen ende diaconen, aen de eene ende den Classe van den Briel aen d'ander syde ter oorsaecke van sekere beroepinge bij die van Nieuwlandt gedaen op de persoon D. Abrahami Ruteau, conrectoris in de Latijnsche schoole binnen den Briel. Deze vergaderinge, verstaende uyt de gedeputeerde broederen Classis Brillane, dat deselve Classis sal gehouden wesen in de Oude Tonge den 8 September eerstcomende, heeft goetgevonden dat D. Deputati in vollen getalle sich op tijt, plaetse ende ten fine voorsz. sullen vervoegen, in 't voorseyde misverstandt tot de meeste stichtinge te beslichten." ^
1) Acta Classis 8 Juli 1625.
2) Knuttel I p. 135. Artic. 8.



213
Te Brielsch-Nieuwland zag men na de uitspraak der Classis van Ruteau af.
De Kerkeraad onderwierp zich aan de classikale resolutie. „Is wijders gesproken van de saecken vant Nieuwelandt, dewelcke nu staet tot de dispositie van den Classe ende is verstaen, dat Sondach toecomende yemandt van de Broederen des Classis sich sal vervougen om aldaer te predicken, ende niet alleen de resolutie der Gedeputeerde des Synodi voordragen, maer oock soecken haer te disponeren dat se daerinne contentement nemen ende met eenen uyt den naeme des Classis voorstellen sekere personen, die van haer meugen gehoort ende beroupen worden: ofte so sij eenige int ooge hebben, dat se daerinne haer vrijheyt hebben enz."1)
Ook na deze niet-approbatie van zijn beroep, bleef R. zich misdragen.
„Is geresolveert dat men den rector provisionelijcken sal aenseggen, dat hij den conrector Abraham Ruteau, die nu eenige weecken sonder consent uyt de schole geabsenteert heeft, niet en sal totte lessen admitteren dan bij naeder ordre van de heeren Magistraten." 2) Gesuspendeerd, diende Ruteau twee „ootmoedige supplicatiën" in; hij verklaarde, dat hij leed droeg over zijne „fauten ende mesusen," vroeg vergiffenis, beloofde beterschap en verzocht, dat men hem, „ten minste voor een maent in sijnnen dienst soude willen continueren, omme midlertijt tot een andere goede conditie te mogen geraecken."
1) Acta Classis 10 Sept. 1625.
2) Resol. Mag. 24 Mei 1627.



214
De beloofde beterschap volgde niet en den 27sten Sept. 1627 werd hij van zijn dienst ontzet.1)
Evenals Villerius en Ruteau had ook Carel Wijckhuijs „franchoise" schoolmeester de vereischte akte geteekend. Ten bewijze, dat hij „de gereformeerde religie van harte was toegedaan", werd hij onder de „stille gesetenen", die het remonstrantisme hadden verzaakt, weer toegelaten met zijne huisvrouw Lievijntjen Jans, tot het H. A.2) Toch schijnt zijne bekeering niet van langen duur te zijn geweest. Althans de kerkeraad klaagde, nog voor het jaar 1621 verstreken was, over hem, dat hij een eerste vechtersbaas was en „godloose propoosten" had gesproken. „Alsoo van Mr. Carel gehoort wordt, dat hij groote argernisse gegeven heeft met vechten in sekere herberge, behalven dat hij ook sekere godlooze propoosten soude, soo nu so dan, gesproken hebben: is goedtgevonden, dat men, op de argernisse fonderende, hem van ditmael sal afhouden van de taeffel des Heeren. Ende wat de propoosten belangen, sal bij gelegenheijt misschien breeder van d'een of ander vernomen worden."3) Ofschoon de verdere Acta van de propoosten zwijgen, blijkt uit verschillende Resoluties van 1623 en 1624, dat de Baljuw zich ten slotte genoodzaakt zag, Mr. Carel Wyckhuijs te apprehendeeren, o.a. „omdat hij seer lasterlick van de salicheyt ende het eeuwich leven" gesproken had.
Onder degenen, die in 1624 werden „toegelaten, om van nieus aen de tafel des Heeren te verschijnen met belij-
!) V.g.1. „De Navorscher" 1894 p. 310 (Oudheidkunde). 2) Acta Consist. 2 Jan. 1619. s) Acta Consist. 7 Dec. 1621.



215
denisse",1) was de rentmeester Cornelis Briel. Ook hij was een van de nieuw-bekeerden.
In de dagen der Remonstrantsche troebelen, was hij echter een vurig Remonstrant.
„Staende de troubles jegens de gecommitteerde van den kerckenraedt op het stadhuys had hij in groote furie geseyt: ghy sijt een hoop schelmen ende rabauen." 2) Daar hij ontkende deze woorden te hebben gesproken en zijne schuld niet wilde bekennen, werd hij toen niet toegelaten. 3)
De kerkeraad volhardde bij zijn eisch, dat indien hij „de injurieuse woorden" gesproken had, hij „daeraen qualyck gedaen" had en te verklaren, de personen, die vroeger voor hem op 't stadhuis verschenen waren, te houden voor godzalige mannen. Dat hij ten slotte voor dien eisch is gezwicht, blijkt, dat bij toegelaten werd tot het H. Avondmaal.4)
Met andere afgezette heeren werd Briel weer vroedschap. 5)
Een anderen hooggeplaatsten Briellenaar, die in 1627, in de dagen, dat de Remonstranten verdrukt werden, als hd van de Vroedschap het voor hen opnam en den kerkeraad kapittelde, een hd van het deftige geslacht van Aelmonde, kreeg de kerkeraad wel klein.
Het was in de dagen, toen de Magistraat besloot, dat
1) Acta Consist. 31 Oct. 1624.
2) Acta Consist. 10 Febr. 1622.
3) Acta Consist. 22 Febr. 1622. <) Acta Consist. 11 Juni 1624. 5) Resol. Vr. 16 Juni 1624.



216
de Remonstrantsche kerk zou worden afgebroken en het bevel kwam „de stoelen, bancken ende andere commoditeyten, aldaer gemaeckt te ontruymen, op peyne dat de selve huysen volgens de placcaten voor de boeten sullen worden geexecuteert."1)
Dat in die dagen boeten werden geëischt tegen diegenen, die tegen de placcaten zondigden, blijkt uit de kerkeraadsnotulen. „Pieter Aelmonde, ontboden sijnde, is verschenen in dese vergaderinge ende is hem aengeseit van den praeside uyt naeme van allen, dat hij sich hadde te buyten gegaen door hatelijcke dingen te spreken van den kerkenraet, streckende tot haeren naedeel ende om deselvige aen de inwoonders deser stat afkerig te maecken, specialyck dat bij voor weinich weken, sijnde hier kermis, ende de Here bailliou exercititie doende door sijne dienaers om de boete te eyschen van eene der Remonstranten, hadde op de strate openbaerhjck geseit: Mannen, dit en komt u niet van de Heeren, maer van den kerckenraet." 2)
Eerst weigerde hij rekenschap van het gesprokene aan de broeders te geven en werd hij deswege gecensureerd, maar later bekende hij „de geïncrimineerde woorden in haastigheid te hebben gesproken" en vroeg verschooning. 8)
Dat hij later geheel aan de zijde der Contra-Remonstranten kwam te staan, blijkt uit zijne verkiezing tot ouderling, in welke kwaliteit hij naar de Zuid-Hollandsche
!) Magistr. Res. 11 Juni 1627.
2) Acta Consist. 2 Juli 1627.
3) Acta Consist. 2 Juli, 10 en 31 Aug. en 4 Nov. 1627.



217
Synode van 1641 te Rotterdam werd afgevaardigd met de predikanten Johannes Pythius, Georgius Nolthenius en Hermannus Schuyhus, predikanten te Zwartewaal, Bommenede en Den Briel.])
Dat de kerkeraad altijd een oog in het zeil hield, bhjkt wederom uit de Acta van 1639. Zoo lezen wij: „Wert ingebracht dat tot ergenisse van dese gemeynte in de voorleden Pinxterdagen D. Johannes Ruyting, predicant in 't Zuijtlandt, alhier leggende op de wint om in Engeüant te varen, gefrequenteert heeft de Arminiaensche predicatie op 't Maerlandt, ende sulcx tegen Abraham van den Bergh vóór sijn vertrek bekent heeft: behalve dat hij eenige weken selfs over den biddach hier hem hebbende onthouden, niet meer dan eene reyse in de publycke kercke hem heeft laten vinden. De vergaderinge heeft noodich geachtlsulcx ad notam te nemen, om 't selve op den naestcomenden Classem in te brengen, ten eynde bij, wedergecomen sijnde, daerover satisfactie geve." 2)
De gevraagde satisfactie bleef niet uit. „Wert ingebracht dat D. J. Ruyting weder uyt Engellant t'huijs gecomen synde, van 't gene den 19 July ad notam genomen is, de predicanten alhier syn leetwesen sulcx betoont ende in conferentie sooveele satisfactie gegeven heeft, dat hij het minste bedencken niet en heeft naegelaten tot sijne beswaerenisse oft vreese voor het toecomende van diergelijcke ergernisse. De vergaderinge, nemende hierinne volcomen contentement, verstaet hem
1) Knuttel II p. 280.
2) Acta Consist. 19 Juli 1639.



218
6. De Geref. Kerk en de Armenzorg.
niet bij den Classem te beswaeren, maer van sijnen 't wegen iedereen gerust te stellen." x)
De Remonstranten bleven den kerkeraad steeds een scherpe doorn in het vleesch, maar de kerk kon gerust zijn, zij steunde op den sterken arm der Overheid2) en zij regeerde wat de.leer betreft met ijzeren discipline.
Toen de Geref. kerk in 1572 optrad, stond zij voor het sociale probleem van de verzorging harer armen. Zij als volkskerk had de massa meegekregen en de omstandigheden waren er niet na, na de ramp op Doggersbank, na de inkwartiering .van het Spaansche voetvolk, dat uit de stadsmiddelen in de nooddruft der ingezetenen kon worden voorzien.
In Den Briel was in 1574 het getal der armen zeer groot, terwijl men om hen te onderhouden* niets anders had, „dan 't gene dat in de kercke onder de Predicatie ende de onder Overheyts behulp bij de doren der burgeren versamelt wert", en zij moeten zich „dickmaels bedroeven over het suchten ende kermen der elendigen die in haren honger ende naecktheyt tot den Heere schreyen ende die wij nochtans nyet helpen en connen."3)
Tot dusver waren alle armen der stad, zoowel huisgenooten des geloofs als die buiten waren, vereenigd, maar de diaconale kas eischte beperking der uitgaven. En met smart gaven de broeders-diakenen kennis, dat zij
>) Acta Consist. 1 Sept. 1639.
-) Acta Consist. 27 Maart 1646 en Resol. van de Vroedsch. van 9 April 1646.
") Rutgers, Acta p. 102.



219
niemand meer „bedienen dan den Huisgenoten des geloofs ende dat om oorsaecken als volgen:"
I. „Die men noemt de Heijlige geestmeesters hebben nae oudergewoonten den ontfang der armen goederen ende alsoo sij den ontfang ende die administratie van dien bijeen behooren te houden, dunckt ons recht alle armen die voor gheen Huysgenoten des geloofs bekent en syn als in de goederen des H. Geests gerecht synde nyet meer te bedienen maer tot de H. Geestmeesters te seynden.
II. Om dies wil dat wij sien dat die H. Gheest ons wel den armen die haer aengaen weeckelick laten bedienen, maer als die armen sterven voegen sy hen als erfgenamen int ghene dat die armen naelaten ende voerent terstont met krowagens nae haren doot wech.
III. Onse Diaconen gemeyne ambachtsluyden synde die met haren arbeyt haren kost moeten winnen en connen haer familie nyet laten vergaen en voegen hen in den dienst der ganscher stadtarmen, waertoe toch die H. Geestmeesters gestelt sijn."
En zij voegden er aan toe: „Die Huijsgenoten des geloofs en konnen nae haren noot nyet versorcht werden ten sij dat ons noch ander middelen verschijnen, dan wij tot nog toe gehadt hebben."1)
De toestanden waren in Den Briel heel wat moeilijker dan b.v. in 1557.
In de 16e eeuw had men aldaar de gewoonte, dat degenen, „die zich bereyt hadden te communiceeren ende
') Rutgers, Acta p. 205 en 206.



220
het heylige waerdige sacrament te ontfangen," naderden tot het altaar om aldaar „tot Godts dyenst ende faveur heur offeranden te doen, elcs nae heur qualiteyt ende faculteyt."
De geldelijke bijdragen kwamen natuurlijk alleen in van de „goedt willigen." Van hen, die niet ter kerke verschenen, ontving de geestelijkheid geen „offergelt." „De deken en 't capittel in den Bryele bedachten daarom in April 1557 een andere manier om,'t offergeld^te innen en zij gaven aan de mannen, die op den „paeschdach" in de Sinte Katrijnkerck dienst deden, bevel om op dien dag „het offeren op het altaer te beletten."1)
Bij de verandering van zaken werden de geestelijke goederen gesaeculariseerd. Uit de fondsen werden door de Heilige Geestmeesters de gemeentelijke armen onderhouden. Toch geloof ik niet, dat er veel geld en fondsen in die kloosters aanwezig waren. Want al stond de kas van de Heilige Geestmeesters er na 1572 beter bij dan die der diaconie, in overvloed baadde ook zij zich niet. En dit komt ons vreemd voor, daar wij toch weten, dat de Brielsche kloosters rijk waren begiftigd. Of zou een openhartig pastoor, die voor eenige jaren Den Briel bezocht en ook de St. Catharina, het bij het rechte eind hebben gehad, dat in de dagen van Alva het archief en de gelden te Brussel in veiligheid waren gebracht en had men zich dus wel ter dege op een eventueelen overval van de Piraten voorbereid?2) Maar hoe het zij,
x) „De Navorscher" 1896 p. 232 v.v. Geschil tusschen de Brielsche Regeering en Geestelijken in 1557, 2) lk dank deze bijzonderheid aan den koster, die het mij mededeelde.



221
dit weten wij, dat in de rekening van de goederen der Regulieren over 1582^ door Adriaen Willemsz, „eertijts pater van de Catharynen in den Brielle", wordt vermeld, dat zich in het convent van St. Catharina „poeyermaeckers" hebben gevestigd „alwaer (d. i. in het convent der Cellebroeders) sy deselue nering van poeyermaeckers sullen mogen doen ende bedrijven, sulcx sy tot noch toe gedaen hebben int convent van St. Catharynen binnen deser voors.stede." 2)
Met een „cruytmolen" kwam er in *t St. Catharinaconvent een bierbrouwerij. In de rekening van den burgemeester-thesaurier Jan Lenartsze over 1573—1574 vindt men fol. 81 een post, luidende: „Betaelt den VIen febr. Lenairt Cornelisze scrijnwercker voort repareren ende bewairen van de meulen ende brouwerijhuysen ende deuren totte Catherinen etc." In eene „Ordonnantie van de brantmeesters" d.d. 16 Nov. 1576 leest men: „het brielsche kerckhoff ende Catryne Susterhys, brouwerij ende cruytmolen." Dat Hubrecht van Valckenburg de eerste man was, die bier liet brouwen in het St. Catharina-convent, blijkt o. a. uit de rekening van den burgemeester-thesaurier over 1574—'75, waarin men leest: „Betaelt up den UI July Hubrecht van Valckenburch, brouwer in St. Catharinen convent en hem de stadt tot leeninge en vorderinge van syne neringe voor den tyt
1) Zulks blijkt uit eene Resol: van 12 April 1579, waarbij aan Hendr. van Veecke en Hans van Nederveen het klooster der Cellebroeders wordt afgestaan.
2) In haar geheel wordt deze resolutie medegedeeld in de „Bijdrage tot de Geschied, van het Klooster van St. Andries te Rugge" in de Bijdragen R. UL Dl. I p. 138—140.



222
van..'.. gedaen heeft feb XXXIII L.V. sc. VTJI gr." "
In 1581 gaf de Regeering het klooster van de Clarissen en Broodzusteren over aan „de schutters van den voethoge" en „de kolveniers". Doch toen de stad in 1585 aan de Engelschen kwam, althans aan hen werd verpand, werd het Clarissenklooster ingericht tot paardenstallen ten dienste van den Engelschen gouverneur. Vroeger, van 1573—'74, vindt men herhaaldelijk gewag gemaakt van penningen, die uitbetaald werden aan menschen, die werkten „aen 't pesthuys te Cathrien". 2) Een gedeelte van 't voormalig convent was toen dus ingericht voor „pesthuys". 3) Drie jaar later kon het daarvoor niet meer gebruikt worden.
Zoo gaven dus deze geestelijke gestichten na 1572 vele handen brood, poeyermaeckers vonden hier arbeid, een „cruytmolen" werd er geïnstalleerd, later verrees een bierbrouwerij en de inkomsten stijfden de gemeentekas, uit welke door de Geestmeesters de armen der stad, zij het dan sober, werden onderhouden.
Vooral de goederen van het „Zusterhuis" schijnen niet onbelangrijk te zijn geweest. Op verzoek van den Baljuw Pieter Jacobsze werd den 5en April 1620 „geaccordeert, dat Johannes Franchiscij van der Wel van Breda van wegen de stadt gestelt" zou worden „int Coüegie Theol. te Leijden, soo lange ende ter tijd en de wijle thoe de stadt yemant.uyt den haeren daerinne
*) H. van Valkenburch mocht niet langer bierbrouwer zijn. Eene res. van 21 Oct. 1578 maakt van hem nog melding, maar 8 Maart 1578 is hij gestorven.
2) In de Rk. van 1574—'75 wordt alleen gesproken van het „pesthuys". 3} De pest woedde toen hevig in Den Briel. „De Navorscher" 1880 p. 12.



223
stellen' zoude, „als wanneer hij de plaetse" zou moeten „quicteren ende verlaten". Den 30ten Mei 1620 werd aan hem „geaccordeert" „tot een viatie eens 12 £, te 70 grooten 't pondt," „uyt der Sustere goederen". .
Maar de diaconie had geen fondsen. Zij moest haar uitgaven bestrijden uit de collekten. En die waren vooral in den eersten tijd niet groot. Gelukkig, dat er al spoedig legaten werden vermaakt: van Gerrit, den metselaar1), van de vrouw van Willems Pietersze, „backer" 2) en van Pauwels Rochuszes), zoodat de schuld van Jan de Decker van Monster, „uit hef de" kon worden afgedaan.4)
Groot waren de legaten en giften niet, zooals ons blijkt uit het legaat van 2 pond door Gerardus „gemaekt aen de Huysgenooten" en uit de gift van f3.— door den dokter geschonken.5) En toen de verzorging der weeskinderen, die moesten worden uitbesteed, er bij kwam, bleek het, dat de broeders-diakenen de zorgen nog niet te boven waren. ^
Een collekte voor de armen moest dan ook dringend worden aanbevolen7) en de rekening voor het weeskind Roos viel niet mede. 8)
De dubbele bedeeling moest worden toegepast, zoodat men besloot, dat Jan Teunisz half uit de armenbeurs,
!) Acta Consist 12 Febr. 1575.
2) „ „26 Febr. 1575 en 5 Maart '75.
3) \ „ 26 Febr. 1575.
4) „ „ 12 Maart 1575.
5) „ „ 26 Maart 1575.
6) ■ „ 19 Mei 76 en 29 Sept. '76. 7 „ „ Dec. '76.
8)- „ „ 25 Mei '77.



224
half uit den buidel der armen zou worden ondersteund.*) En ofschoon de broeders besluiten een request in te zenden, „over de oortjes van de accijnzen voor de armen", dus uiterst zuinig zijn, willen zij helpen dengene, „die nood heeft". Voor de armen te Schoonhoven zullen zij rondgaan. (1578). En al kwam er zoo nu en dan nog wel eens een legaat in, zooals in 1582, een legaat van een soldaat, — een uitstekende instelling was „de Leenbeurs".
Toen de Kerk „in doleantie" was, neep het armenvraagstuk niet meer, want het was, volgens Crijnsze „de fleur der burgerij", die ter predikatie kwam en zich aansloot, trouwens de oeconomische toestanden hadden zich veel verbeterd, en de legaten begonnen reeds vrucht te dragen, die natuurlijk in handen waren der overzij.
Daar straks bleek het ons, dat de diaconie de hulp inriep tot ondersteuning harer armen van de armenbeurs, zooals het geval van Jan Thonisz ons leerde, omdat de diaconie niet in staat was de armen der gemeente voor eigen rekening te nemen. Van een gespannen toestand tusschen de bestuurders der armenbeurs en de diakonie der Geref. kerk in het tijdvak 1572—1619 is mij uit de notulen niets gebleken. Wel zou men zulks in dit tijdperk vermoeden.
Onder het hoofdstuk: „Clachte der diaconye van den Briel" lezen wij in Art. 62 van de Zuid-Holl. Synode te Uselstein (1626): „De diaconen der Kercke Jesu Christi
x) Acta Consist. van einde 1577 (ik heb verzuimd den juisten datum op te teekenen).



225
in den Briel klagen, dat sij niet en connen krijgen het aenpart voor den armen van de boeten, die uut het frauderen van de gemeene middelen resulteren, pretenderen den bailliu aldaer, dat hij vermach hetselve aenpart der armen te ontfangen ende distribueren daert hem belieft."
De Synodus verstaet, dat de gedeputeerde eerst den voorsz. bailliu hierover vriendelijck sullen aenspreken ende bijaldien sijne E. geen gehoor geeft, hetselve hebben te remonstreren aen de Ed. Mog. Heeren Staten. Twelck oock geschieden sal in andre plaetsen, daer sulcx soude mogen van node wesen." *)
Of de kerkeraad de hand heeft gehouden aan het voorschrift van de Particuliere Synode van Zuid-Holland te Leerdam (1636) inzake „de opvoedinge van de arme luyden kinderen" 2), kan ik met beslistheid niet zeggen, ofschoon ik het wel denk, omdat de Magistraat en de kerkeraad zich het onderwijs zoo zeer aantrokken. Een combinatie van „de aehnoeseniers ende diaconie", bij contract van magistraat en kerkeraad, zooals wij die te Breda aantreffen 3), kwam hier niet voor, iedere corporatie was „souverein in eigen kring".
Gehjk de diakenen de kinderen der armen goed onderwijs deden genieten, zoo zullen zij wel de armmeesters onder het oog hebben gebracht, dat de armmeesters geroepen waren, „die kinderen, die sij uyt der armen middelen onderhouden", te besteden bij lieden, „die pro-
• i) Knuttel I p. 193.
2) Knuttel II p. 82. V.g.1. p. 119 (Art. V).
3) Knuttel II p. 364.
15



226
7. De Geref. Kerk en haar eeredienst.
fessie doen van de Gereformeerde religie, om tot het gehoor van Godes H. Woort geleydet ende in de Gereform, religie onderwesen ende opgevoet te werden"1), wat ons later, vooral uit de Acta der Waalsche kerk, duidehjk blijken zal.
En ook aan nooddruftigen kon de diakonie soms de helpende hand toesteken. Zoo werden in 1629 een student en een gewezen pastoor ondersteund2), werd er twee jaar vroeger eene som van f 12 gezonden naar Wageningen, werden in 1630 Moravische studenten in hunne studiën ondersteund en bracht de collecte in 1634 de som in ééns op van f 333, een cijfer tot nog toe niet bereikt en begon de gemeente hoe langer hoe meer hare roeping te verstaan, „den armen Christelijke handreiking te doen".
Een der eerste daden van den Contra-Remonstr. kerkeraad was de indiening van „een nota van een remboursement van kosten gemaeckt om contra-remonstrantsche predicanten te laeten koomen,"3) en de rekening van ontvangst en uitgaaf „toen men onder het Kruis zat."4) Ook werd Adriaensz Tael betaald „voor 't geen bij vroeger gedaen heeft."5)
Waarin die werkzaamheden hebben bestaan, is mij niet gebleken, evenmin koe groot de som was, die hij ontving.
In 1619 besloot men gelden uit te trekken voor
!) Knuttel II p. 220 (Z.-H. Synode van Leyden 1639, Art. 54). 2) Acta Consist. 20 Dec. 1629. s) „ „ 22 Jan. 1619.
4) „ „ 1 Febr. 1619.
5) „ „ 12 Febr. 1619.



227
de Maarlandsche kerk,1) die zeer bouwvallig was, blijkbaar met het doel in drie kerkgebouwen te gaan prediken.
Daartoe was het noodig een derden predikant te beroepen, waartegen Van Dam zich verzette. ^ Zijn verzet baatte echter niet, want reeds in October ging men over tot het beroepen van den derden leeraar.3) Toen in het begin van 1621 Damman was overleden,4) besloot de kerkeraad eenige predikanten uit te noodigen, om te preeken op beroep.6)
In Mei werden Florianus en Taurinus beroepen.6)
Behalve de diensten op Zondag besloten de broeders de invoering van weekbeurten en wel des Woensdagsavonds.7) In den herfst van dat jaar was er sprake van belooning van de predikanten, die in de week gepreekt hadden.8) Daar de notulen verder van de voorgestelde belooning zwijgen, kan ik niet zeggen, hoe groot deze gratificatie was, of dat het alleen bij de discussie gebleven is, wat met het oog op den soberen staat des levens voor de predikanten te betreuren zou zijn geweest.
Er was dus wel gelegenheid-in Den Briel het Woord Gods te hooren.
Driemaal 's Zondags, want den 14cn Mei 1621 besloot
1) Acta Consist. 23 Aug. 1619.
2) „ „ 13 en 15 Sept. 1619. 8) „ „ 18 Oct. 1619.
4) „ „ 24 Febr. 1621.
5) „ „4 Maart 1621.
6) . „ „ 7 Mei 1621.
7) „ „14 Mei 1621.
8) „ „ 12 Oct. 1621.



228
de kerkeraad een avonddienst in de kleine kerk in te stellenx) en wel eens per week. Ook kwam de gemeente samen op de erkende christelijke feestdagen, n.1. op de beide Kerstdagen, Paasch- en Pinksterdagen. Ook op den Hemelvaartsdag2) werd gepreekt, echter niet op Goeden Vrijdag. En ook in Den Briel werd van de openbare prediking een overvloedig en dankbaar gebruik gemaakt. Dit hing samen met den godsdienstigen zin van het volk.
Klachten over traag kerkbezoek, zooals in het vorig tijdvak, b.v. in 1596 toen de broeders moesten klagen, dat Neeltje Jacobs zoo slap ter kerke kwam en de lui van het Hoofd (s.c. bij het begin der Br. haven), niet ten Avondmaal kwamen en de broeders daarover geen reden konden opdiepen, bereiken ons niet.
Of er dan misschien beter gepreekt werd dan vroeger ? Och neen, maar de gang zat er in en behalve enkele Doopsgezinden en de niet talrijke Remonstranten, ging rijk en arm naar de Gereformeerde prediking. Wel duurden de predicaties ook daar lang en was het noodig, dat de Kerkeraad maatregelen nam, opdat de godsdienstoefening niet te gerekt zou zijn.
Prof. Van Veen herinnert ons,3) met verwijzing naar C. Hooyer, Oude Kerkordeningen der Ned. Herv. Gemeenten (1563-1638) Zalt-Bommel p. 40, dat reeds op het Convent van Wezel gewezen werd op het gevaar, dat van die zijde dreigde, toen het namelijk besloot, heel
1) Acta Consist. 14 Mei 1621.
2) „ „ 14 Mei 1621.
s) „De Godsdienstoefeningen der Gereformeerden." „Uit onzen Bloeitijd", Serie III 9 p. 7.



229
wijs en voorzichtig: „De Predikanten en zullen ook niet met al te lange Predikaties belasten de memorie der Toehoorders, noch haer ijver breken en alsoo als een walginge der mage toe brengen ende dat voornamelijk op werkdagen in de weeke voor het gemenie Volk ende als men de Prophetische oeffeningen zal plegen, daerom zullen zij haere Predikatiën met een uure afhandelen."
Een uur oordeelde men genoeg. Geniimen tijd bleef men bij die meening. Noch van Dammius, noch van Donteclock, noch van de drie Remonstrantsche predikanten kwamen er klachten.
Ook niet van Willem Crijnsze. De profetie was den geesten der profeten onderdanig.
Maar vooral Volcerus en VEmpereur overtraden telkens dit gebod.
Ds. Volcerus heeft te lang gepreekt, of zooals het toen heette „den tijdt van predicken te buyten gegaan."1) Johannes VEmpereur heeft te lang gepreekt en is met een schelling beboet.2) En zoo gaat het voort, nu eens Volcerus3), dan weer VEmpereur.4)
Later leest men niet meer van deze overtredingen, öf omdat hét begon te beteren en de boete van 1 schelling telkens heilzaam werkte, öf, omdat men geen boete meer hief en het langer preeken dan een uur gewoonte werd.
Behalve de gewone wekelijksche diensten, schreef de Kerkeraad, na een aanschrijving van de „H. Overichheyt"
1) Acta Consist. 22 Febr. 1622.
2) „ „1 April 1622.
3) „ „ 28 Febr. en 21 Maart 1623.
4) . „ 24 Jan. en 14 Febr. 1623.



230
soms een biddagpredikatie uit, zooals b.v. omstreeks 9 Juni 1625 in de kleine kerk.1) Of er vroeger in ons tijdvak in Den Briel bededagen zijn gehouden, zooals in andere steden b.v. op den 27en Mei 1620, toen men dankte voor de „Conservatie der ware Christelijke religie", kan ik niet zeggen, de sobere notulen zwijgen ervan.
Ook is het mij niet duidelijk, welke redenen den kerkeraad hebben genoopt den bededag eerst te vermelden op 9 Juni, daar toch de officieele Algemeene Bededag 14 Mei 1625 was, „Verheffing van Prins Frederik tot Stadhouder." De notulen der Waalsche kerk in Den Briel zijn, ook wat de biddagen betreft, uitvoeriger en nauwkeuriger.
In Febr. 1626 lezen wij, dat het gebruik om s morgens een Evangelie te behandelen door Ds. VEmpereur niet werd gevolgd.2) Hier kan bedoeld zijn het behandelen van een evangelie in vervolgstoffen.
Den 14en Jan. 1620 besloot de kerkeraad, dat er vóór de predikatie zal worden geluid3) en in November 1621 discussieerde men er over „ofte het niet stichting waere dat op de naedemiddag, wanneer het H. Avontmael is uitgereikt, niet de Categismus, maer een andere bequaeme plaetse uit de H. Schriftuere werde uutgeleit."4)
Blijkbaar preekte men dus ook hier uit den Heidelb. Catechismus, des namiddags, zelfs na het bedienen van het H. Avondmaal in den morgendienst.
!) Acta Consist. 9 Juni 1625.
2) „ „ 20 Febr. 1626.
3) „ „ 14 Jan. 1620. *) „ „ 2 Nov. 1621.



231
Ook ten dienste van het Catechet. onderwijs gebruikte men den Heid. Catechismus.x)
Censura morum geschiedde zoowel vóór,2] als na de Dordsche Synode, vóór ieder H. Avondmaal.
Minstens om de veertien dagen, soms elke week kwam de Kerkeraad te zamen en het behandelde werd behoorlijk genotuleerd. Soms zijn de notulen zeer kort en tot diep in de 17e eeuw zijn ze niet geteekend. Soms zijn ze zóó sober, dat meer dan eens een vergadering gesloten werd met: „Is niets verhandelt, noodig om op teschrijven." 3)
Over de heiligheid der beide Sacramenten werd zeer gewaakt. Toch waren onze vaderen mild en ruim in hun doopspractijk. Zoo werd in 1588 de H. Doop aan een onecht kind (vader een Engelsch soldaat) toegediend en al besloot men niet te doopen, zonder voorgaand onderricht*), ongedoopten fungeerden soms als doopgetuigen. 5)
Jacob J. van Velsen mag als „David-Jorist" echter niet als doopsgetuige optreden (1599) en behoort het kind — eene dochter — van genoemden Van Velsen, voor 't welk de H. Doop is aangevraagd, evenals zijn vader tot de secte der David-Joristen? 6)
Maar nog scherper werd op de heiligheid des Avondmaals toegezien.
1) Acta Consist. 25 Jan. 1622.
2) „ „26 Maart 1587.
») b.v. Acta Consist. 24 Maart 1576. 4) Acta Consist. (7) Juli 1595. 6) „ „9 Oct. 1598.
6) „ „3 April 1602. (Vergelijk de Acta van 22 Sept 1601 over het huwelijk van Jacob Jan van Velsen met juffrouw Bogaerd).



232
Bij de minste overtreding werd voor één maal den persoon in kwestie het Avondmaal ontzegd.
Talloos zijn de gevallen, vooral in den eersten tijd.
De kosten voor het H. A. werden in den eersten tijd bestreden uit den buidel der armen (Stadskas), daar ,,'t geit van de Huysgenooten ten eynde was".x)
Over de kerkelijke beambten kan ik kort zijn.
In 1581 werd het loon van de „dienaren des consistoriums verhoogd" en in Maart 1605 wordt het „tractement" van den voorlezer „gereguleert".2) De notulen zeggen ons echter niet, hoe „hoog" het loon van den constiiorieknecht was en hoe groot het salaris van den voorlezer werd. In de achttiende eeuw was het loon van den consistoriedienaar Z60. en om de twee jaren een nieuw pak kleeren.
Over een orgel in St. Catarinakerk of in de beide andere gebouwen vond ik niets. Volgens Schotel kwam het eerst in 1679.3) Ook kan ik niet zeggen, of er in Den Briel bestrijders zijn geweest van de begeleiding van den zang door orgelspel.
De afvaardiging naar de Classis had geregeld plaats. Bij het rustige leven onzer vaderen was echter het ambt van Brielsch predikant geen sinecure.
Uit de Acta der Classis blijkt ons herhaaldelijk, dat de Brielsche predikanten een zware taak hadden te vervullen.
1) Acta Consist. 7 Juli 1595.
2) „ l 5 Maart 1605.
s) Dr. G. D. J. Schotel. De Openbare Eeredienst der Nederl. Herv. Kerk. Leiden z. j. p. 69.



233
„D. Johannes TEmpereur heeft voorgestelt uyt den naeme van die van 't Brielsche Nieuwlandt also sy voor desen eene parochie geweest sijn hebbende haren eygen pastor, Kercke etc. ende nu wederom van de Ed. Mog. Heeren Staten subsidie hebben gecregen tot coopinge ende toemakinge van een huys om in te predicken, versochten daeromme dat se alle Sondage met eene predicatie mochte voorsien worde.
De Classis versouct ende bidt de Broederen van den Briel, dat sy subx tot de naeste vergaderinge geheven te beghinnen ende so sy deur siecte of uytreysen daertoe niet en conden vaceeren, so sullen sij van de naestgesetene geholpen werden".l)
De broeders van Den Briel gaven gehoor aan het verzoek en hielden op hun beurt eene predikatie in het naburige Brielsch-Nieuwland, eerst alleen, daarna met de predikanten van Zwartewaal en Nieuwenhoorn, die om de 14 dagen 's namiddags een beurt vervulden. ^
!) Acta Classis 25 April 1623.
2) Acta Classis 13 Juni, 11 Oct. 1623 en 8 Juli 1625.



TWEEDE HOOFDSTUK VAN 1650—1749.
Het Kerkelijk leven der Gereformeerden in Den Briel gedurende eene eeuw!
1. De Geref. Kerk en haar dienaren.
Nadat Hermannus Schuylius (Schulius), die van Maasland kwam, in 1647 naar Vlaardingen1) en Segerus wan Son, na ruim een jaar in Den Briel te hebben gestaan, — hij kwam uit Poortugaal2) — in hetzelfde jaar naar Rotterdam vertrok, zag de Brielsche gemeente hare beide vacatures in 1648 vervuld door de komst van Petrus Vrij3) van Overschie, en F. Ridderus van Schermerhorn.
Franciscus Ridderus, wiens vader Jacobus Ridderus, pred. te Middelharnis was, is een der meest bekende predikanten uit de tweede helft der 17e eeuw.4)
1) Knuttel. Acta II p. 114, 152, 280, 337, 339, 340. -) Knuttel, Acta II p. 481 (daar heet hij Zegerus a Son). s) Acta Z.-Holl. Synode te Rotterdam 1641. Artic. 80: „Aengecomen D. Petrus Vrijaeus tot Overschie." 4) Glasius. Godgel. Nederl. III p. 174 ('s-Hertogenbosch 1856), in voce.



235
Geboren in het begin van 1620, studeerde hij te Leiden.l)
In den herfst van 1642 werd aan de Classis van Voorne en Putten door den assessor Harleus „overgelevert sekere disputatie door Franciscus Ridderus te Leiden verdedigd en als studievrucht door hem aan de E. classicale vergaderinge gededieert".
Door de vergadering werd besloten hem „20 guldens" te schenken „tot eene recognitie en opwekking in zijne studiën". 2) Staande de vergadering verzocht de vader, dat zijn zoon zou worden geëxamineerd.
Aan dit verzoek werd den 14en April 1643 voldaan. Na lezing van de ter tafel gebrachte „seer loffelijke soo academische als Kerkelijcke attestaties", besloot de Classis, dat men eene propositie zou hooren uit Rom. 8 : 4 en werd hij in „de gronden der saligheyt praeparatorie geëxamineert".s)
Beroepen naar Schermerhorn in 1644, bleef bij aldaar 4 jaren, totdat hij in 1648 naar Den Briel kwam. *)
In den eersten tijd zijner bediening viel er weinig voor, belangrijk genoeg op te teekenen.
Alleen trof mij het groot aantal kerkelijke attestaties, dat onder zijne bediening inkwam, soms uit Engeland, zooals van Willem Bannington uit Pritburyl?), of uit de kerken van Amsterdam, Rotterdam, 's Gravenhage, Nij-
x) Van der Aa, Biogr. Woordenboek, zegt ten onrechte, dat hij te Utrecht studeerde. (Haarlem 1874, 16e deel p. 315 v.)
2) Acta Classis 30 Sept. 1642.
3) Acta Classis 14 April 1643.
*) Hij overleed te Rotterdam 11 Jan. 1683 en werd door den vermaarden W. a Brakel opgevolgd.



236
megen, Bommel, Hulst, Woudrichem, Duivenvoorde en na 1667 zoovele attestaties van Bergen-op-Zoom.
„Uitgaande" attestaties werden niet afgegeven, of althans niet vermeld.
Uit alles blijkt, ook uit het stijgen der collecten, dat de oeconomische toestand in Den Briel veel beter was, dan van 1572-1619. Des te meer is het te betreuren, dat er in 1652, bij en na het uitbreken van den eersten Engelschen oorlog weer stagnatie kwam in koophandel en visscherij. De stad werd een zware slag toegebracht door den Engelschen admiraal Blake, die dertig buizen nam en verscheidene verbrandde, waaronder zich enkele van Den Briel bevonden.
Na het sluiten van den vrede begonnen handel en zeevaart weer te herleven.
Ridderus, die een uitmuntend spreker en schrijver1) was en in 1656 naar Rotterdam vertrok,2) had telkens, wanneer en waar hij optrad een grooten toeloop.
De Kerkeraadsacta vermelden zijn vurige welsprekendheid bij zijn afscheid: „Heeft D. Fr. Ridderus een seer vierich ende beweegelyck afscheyt genomen."3)
Over Ridderus en zijn optreden tegen Remonstranten en Doopsgezinden las ik in de Acta van den Kerkeraad niets.
Des te meer troffen mij twee mededeelingen uit de Acta der Classis:
x) De lange lijst zijner werken geeft Van der Aa, Biogr. Woordenb. Haarlem 1874. 16e deel p. 315—317.
2) K. J. R. van Harderwijk. Naamlijst en bijzonderheden der Rotterd. Predikanten, p. 41 (geciteerd door Van der Aa).
8) Acta Consist. 30 April 1656.



237
„D. Ridderus heeft volgens zijne credentie raet van de E. Vergaderinge gesocht om te steuten ende voor te comen de groote insolentie ende stoutichheyt van de Mennisten, derselver stoutichheyt eenige exempelen verhalende. De vergadering heeft goetgevonden dat D. Ridderus, geassisteert met D. Hartwech ende D. Pantechem, eerst dese insolentie sullen remonstreeren aen de Ambachtsheeren met versoeck, dat deselve door haer authoriteit geweert werde, ende niet connende iet vruchtbairlix utrichten, sullen vermogen verder te remonstreren bij de Hooge Overichheyt, ja alles in 't werck te stellen, wat sy om een goet effect te becoomen, sullen goetvinden te behooren."x)
En in de Classis van April 1636 werd onder de gravamina der Classis het volgende opgenomen: „Gravamen van D. Riddero ingebracht. Alsoo in Synodi van Vrieslant A. 1635 besloten en goetgevonden is aen de Overichheyt te verzoeken dat het loopen ende trecken van de Mennonitische bisschoppen mach verboden worden, opdat die secte niet gevoet, meer gelegenheyt gegeven worde om vervoerde menschen tot de kennis der waerheyt te brengen, soo wort gevraegt of niet hoognoodich en sij, dat dit yverich exempel bij deze Synode mede nagevolcht ende ernstelick worde versocht dat haere E. Groot M. binnen de plaets haerder residentie in alle stiUicheyt te bhjven, sonder door het lant van de eene plaetse in de andere te trecken met veel gewoel, haere vermaening doende om de eenvoudigen afvallich te maaken,
1) Acta Classis 3 Juli 1635.



238
voorgevende dat dit is den apostelen navolgen."1) Als zijn opvolger werd den 8en April 1657 Cornelis Danckerts van Oostzaan bevestigd.2)
Van dezen predikant weet ik niets te zeggen. Bijna gelijktijdig vertrok hij met de Vrij: Danckerts naar Gorkum, de Vrij naar Nijmegen. De broeders van Gorkum „waren zijne (Danckert s) wel doorwrochte, stichtelijke predicatie," waarmede hij de Synode ten vorig en jare geopend had, niet vergeten. Hoewel ongaarne stond de kerkeraad van Den Briel zijn vertrek toe,3) waarop hij een hartelijk afscheid nam.
In de eerste helft van 1663 verkreeg de gemeente in Josias van de Capelle en Christiaan Wittewrongel twee „waerdige dienaeren."
Tijdens de bediening van Van de Capelle, die van Noordwijk was overgekomen en die slechts drie en een half jaar duurde, geschiedde er weinig belangrijks.
Alleen kan ik mededeelen, dat er in het najaar van 1666 gedeputeerden kwamen uit Leiden om zijn ontslag te vragen. De kerk van Leiden, zoo argumenteerden de afgevaardigden, bestond uit 12 predikanten en 14000 a 15000 lidmaten. Leiden was de vaderstad van den beroepene en de kerk aldaar eene „academische" kerk.4)
De andere predikant, die iets later werd bevestigd, Chr. Wittewrongel, kwam van Noord-Scharwoude.5) Zes-
Acta Classis April 1636. -) Acta Consist. 8 April 1657.
3) Acta Consist. 14 Sept 1662.
4) Acta Consist. 26 Oct. 1666.
5) Acta Consist. 3 Juni 1663.



239
tien jaren, tot zijn dood, heeft hij in Den Briel mogen arbeiden.
In 1679 is bij overleden, zijn tweede vrouw, de weduwe van den vroedschap Pieter de Winter, met wie hij den 16e° Nov. 1677 een tweede huwelijk aanging, overleed in hetzelfde jaar als hij.l)
In de vacature-Dancéer/s werd den 30 Jan. 1667 in Den Briel bevestigd Cornelis Bosch, die van Maasland kwam. Geboren te Utrecht, werd hij in 1656 pred. te Renswoude.
Beroepen naar Maasland werd hij den 15cn April 1663 aldaar bevestigd.2)
Den 30*n Jan. 1667 in Den Briel bevestigd3), vertrok hij nog in hetzelfde jaar4) naar Alkmaar, „waer 4 a 5 menniste kercken waeren, die noodzaeckelijk moesten worden tegengestaen". In 1676 vertrok hij van daar naar Den Haag, alwaar hij in 1713 zijn emeritaat verkreeg en op 28 Maart 1715 overleed.
Hij schreef een paar werkjes: „Over de Wedergeboorte" en „Het heil der Koningen".5)
In dezelfde vergadering van de Particuliere Synode van Leiden (1668), waarin gemeld wordt: „vertrocken Cornelius Bos na Alcmaer", werd er aan toegevoegd: „ingecomen D. Antoniüs Ab Oostrum van Wateringen in den Briel." °)
!) Een grafzerk meldt, dat „juffrouw" Susanna Croeser 28 Nov. 1676 overleden is.
2) Post Bijlage G, p. 247.
3) Acta Consist 30 Jan. 1667.
4) Knuttel Acta IV 474.
«) Van der Aa. B. W. Tweede DL 3e Stuk p. 986. «) Knuttel. Acta IV 474.



240
Ook zijn verblijf was te kortstondig, om veel vrucht te dragen: in Nov. 1670 vertrok hij naar Dordt. Hij schreef eene „Korte en Beknopte Catechizatie over den Heid. Catech. tot onderwijzinge der Eenvoudigen, te zamen gestelt door Anthonius van Oostrum", waarvan de 4d« druk in 1686 en de 11de m nu het licht zag. In 1672 was het verschenen.
Nog vóórdat van Oostrum vertrok, deed Johannes Colonius zijne intrede, 19 Oct. 1670.*) Hij kwam van Lillo. 2) Hij maakte het langer en beter dan zijn voorgangers, want hij overleed als dienstdoend leeraar den 20en Mei 1693, ofschoon hij, gekweld door jicht en graveel, het plan had reeds 4 jaar vroeger zijn emeritaat te vragen.3)
Zijne bediening was rustig, het kerkelijk leven zijner dagen werd door niets verontrust.
Een half jaar nadat Colonius was bevestigd, deed Johannes Dibbetzius zijn intrede.4) Geboren te St. Anthonie-polder, diende hij de kerken van 's-Gravendeel, Tholen5), Den Briel6), vanwaar hij reeds in 1674 naar Dordrecht vertrok, waar zijn vader Hendrik Dibbetz zoo lang en met zooveel vrucht het Woord had bediend. *}
Een andere verschijning was Johannes Frederikus Mollerus a Boekhorst, die den 17en Juni 1674 van het Huis
!} Acta Consist. 19 Oct. 1670.
2) Mededeelingen op de Part. Syn. van Gorkum#1671: „Ingecomen D. Johannis Colonius van Lillo in den Briel."
3) Acta Consist. 22 Febr. 1689.
4) Acta Consist. 17 Mei 1671.
5) Knuttel. Acta IV 308.
6) Knuttel. Acta IV 589.
7) Schotel. Kerk. Dordr. I in voce.



241
te Gennep *) in Den Briel werd bevestigd en na 14 jaren aldaar te hebben gearbeid, den 2den Dec. 1686 overleed.
Nog een twaalftal predikanten hebben in dit tijdvak de gemeente gediend. Van de meesten hunner is weinig te zeggen, daarom over ieder hunner een enkel woord.
Den 26sten Mei 1680 werd in Den Briel Petrus Texèlius bevestigd, die van Schipluiden kwam2) en gehuwd was met Ida de With.3] In 1715 werd voor de diakonie ontvangen een som van f 1200, haar gelegateerd door Texelius en zijne huisvrouw.
Tijdens zijne bediening was er in de stad een begin van scheurmakerij. *)
Den 25ste11 Sept. 1689 werd Zacharias Gravius bevestigd. 5) Hij kwam van Klaaswaal.6) Den 26$ten Maart 1706 overleed hij in Den Briel en werd den 2en April daarop begraven.
Tako Hajert van der Honert, zeer bekend in de geschiedenis, werd den 21sten Maart 1694 bevestigd. Hij vertrok naar Amsterdam in April 1698. In Juni 1689 was hij gehuwd met Jacomina van Asperen, eene dochter van Gijshert van Asperen.7)
De vacature werd reeds in October 1698 vervuld door Franciscus Burmannus, die van Koudum kwam8)
'} Eene hulpbehoevende Kerk. Knuttel, Acta IV 87.
2) Knuttel. Acta IV 553.
3) „De Navorscher" 1880 p. 385.
4) Acta Consist. 20 April 1683.
6) Acta Consist. 25 Sept. 1689. «) Knuttel. Acta IV 552.
7) „De Navorscher" 1885 p. 505 en 620.
8) Acta Consist. 12 Oct. 1698.
16



242
en die den 27sten Mei 1703 naar Enkhuizen vertrok.x) Nog vóór Burmannus vertrok, had Henricus du Pon van Zwartewaal zich aan de gemeente verbonden (19 April 1703). Reeds in 1705 vertrok hij naar Den Haag.
Wij krijgen zoo den indruk, dat de predikanten Den Briel als een „doorgangshuis" beschouwden, om in groote steden: Amsterdam, Rotterdam, Dordt, Den Haag te komen. Die idee had de Brielsche Vroedschap blijkbaar ook van de Eerwaarde Heeren. Daarom bepaalde zij, dat bij aanneming van een beroep de predikant zich moest verbinden, minstens drie jaar in Den Briel te blijven, of te voldoen „al de costen op sijne losmaking, admissie als anders gevallen".3)
Of du Pon „al die costen" heeft voldaan, is mij niet gebleken.
Maar al verloor de gemeente telkens hare predikanten, die naar groote steden werden weggeroepen, geregeld werden de ledige plaatsen vervuld.
Zoo deed Abraham Huyberts van Asperen 30 Aug. 1705 zijn intrede.4)
Den 7den Aug. 1736 is hij in Den Briel overleden, eene weduwe nalatende.
Ruim 30 jaren mocht hij in Den Briel arbeiden.5)
Minder langdurig was de arbeid van Theophilus Copius, die van Zevenhoven kwam en ter onderscheiding van
1) Acta Consist 27 Mei 1703.
2) Acta Consist. 19 April 1703.
8) Vroedschapsresol. 10 Aug. 1698.
4) Acta Consist. 30 Aug. 1703.
s) Art. LXX van de „Brielsche Vroedschap".



243
zijn vader Theophilus Copius Senior, pred. te Rhijnsburg1), Junior wordt genoemd. Den 7den Nov. 1706 bevestigd, overleed hij reeds den 14den Oct. 1707.2) Hij was ongehuwd.
Den 22sten Jan. 1708 werd Wigbold Muilman Willemsze beroepen en den 22sten April daaropvolgende bevestigd. 3) In Juli 1709 werd hij naar Enkhuizen beroepen en nog in dezelfde maand nam hij afscheid.4)
Den 29sten Dec. 1709 werd door Texelius als predik, in Den Briel bevestigd: Johannes Hagelis van Asperen, die den lsteri Oct. 1714 een beroep naar Dordrecht aannam. Geboren in de laatste helft der 17de eeuw te Amsterdam, diende hij de kerken Koudum (1701), Asperen (1705), Den Briel (1709), Dordrecht (1714), in'de plaats van Canisius.
Schotel vond in de Acta van Classis en Kerkeraad „niets merkwaardigs ten zijne opzichte aangeteekend". Dat kan ik van zijn bijna 5-jarig verblijf met alle vrijmoedigheid Schotel nazeggen.
Eerst later (1718), toen hij in de plaats van Johannes Cramer de kerk van Amsterdam diende, ging er een groote roep van zijn geleerdheid uit. Men rekende hem onder de beroemdste Theologen en Philologen der 18dc eeuw. Utrecht bood hem het professoraat aan, hetwelk hij echter niet aanvaardde. Hij stierf 16 Nov. 1735.5)
!) Knuttel. Acta IV 43, 126, 143, 174, 245, 433, 520.
2) Acta Consist. 14 Oct. 1707.
3) Acta Consist. 22 April 1708.
4) Brielsche Archieven. Eerste Stuk. «) Schotel. K. Dord. II p. 289—291.



244
In plaats van Hagelis werd door den kerkeraad beroepen Hermannus van den Berg te Koog aan de Zaan, maar dit beroep werd door de Vroedschap „om redenen gereprobeert", met verzoek een andere nominatie in te dienen. *)
De Kerkeraad schikte zich in het onvermijdelijke en diende een andere voordracht in, waaruit Gerardus Perizonius werd beroepen, die den lsten Sept. 1715 werd bevestigd. ^
Den 15<Jen Oct. 1739 deelde P. mede, dat hij 77 jaar oud zijnde, 52 jaar den dienst des Woords te Goutum, Groot-Ammers en sedert 1715 in Den Briel had vervuld.
Den 4den Jan. 1740 kreeg hij emeritaat en nog in 't zelfde jaar overleed hij, 77 Va jaar oud. 3)
Ruim een maand, nadat Perizonius zich aan de gemeente verbonden had, werd Johannes Bogaert van Westsouburg bevestigd. *) Den 28sten Nov. 1718 is hij, „naar alle waarschijnlijkheid" „tot Maassluys zijnde" verdronken.
Tegelijk met Huyberts en Perizonius nam Isaac Wurtz den Kerkedienst waar. Hij kwam van Katwijk a/Zee, werd 26 Nov. 1719 bevestigd5) en overleed 5 Febr. 1732,
In plaats van Wurtz werd den 14den Aug. 1732 beroepen Wigbold Muilman,6), dien wij niet mogen verwarren met zijn voorganger Wigbold Muilman Willemsze, die
!) Acta Consist. 17 Febr. 1715. 2) Acta Consist 1 Sept 1715. 8) „ „8 Dec. 1740. *) „ „ 13 Oct. 1715.
5) „ „ 26 Nov. 1719.
6) „ ., 14 Aug. 1732.



245
den 22sten April 1708 in Den Briel werd bevestigd. Hij was toen pred. van Etten en nam reeds den volgenden dag het beroep „in de vreeze des Heeren" aan. *)
Volgens latere Kerkeraadsacte 2) werd hij den 16den Mei 1701 te St. Anna-Parochie in het Bilt gedoopt. Ruim 46 jaar was hij in de bediening werkzaam. Op 70-jarigen leeftijd in 1771 vroeg hij aan de Staten van Holland zijn emeritaat.
De Kerkeraad gaf hem tot verkrijging van dat emeritaat „een loffelijk getuigenis". Den 21sten Oct. 1771 nam bij afscheid naar aanleiding van Rom. 16:25—27.3)
In de vacature Huyberts werd den 28sten Maart 1737 beroepen Dionysius du Toict, pred. te Katwijk aZee. Den 16den Juni 1737 werd hij bevestigd.4) In November 1743 ontving hij een beroep naar Utrecht, dat door hem werd aangenomen. Hij overleed aldaar 25 Dec. 1774.
Den 19den Juni 1740 werd in de vacature Perizonius Cornelis van der Zwet bevestigd5) Deze kwam van Noordwijk-Binnen. Ruim elf jaar, de laatste van ons tijdvak, was hij in Den Briel werkzaam. Na 24-jarigen dienst emeritus verklaard, nam hij Vrijdag 7 April 1752 afscheid met Efeze 6:10.°)
Met hem wordt dit tijdvak afgesloten.
Een lange lijst van predikanten in dit honderdjarig tijdvak!
!) Acta Consist. 15 Aug. 1732.
2) „ „ 21 Maart 1771.
8) „ „ 27 Oct. 1771.
4) „ „ 28 Maart en 16 Juni 1737.
») „ • „ 19 Juni 1740.
6) „ „7 April 1752.



246
Van de meesten hunner valt niets, of althans weinig te zeggen. Zij zullen echter wel allen zuiver in de leer, Dordsch-rechtzinnig zijn geweest.
Grove zonden, zooals Wumkes ons die teekent van hun Groningsche collega's, als dronkenschap, kwamen hier niet voor.
Misschien hebben zij wel gehad „les défauts de leurs qualités", zooals Vos ze ons zoo fijn teekent.1) En al kan ik ze u niet schetsen in hun doen en laten, in hun persoon en karakter, in hun geestelijken staat, toch hebben zij hun ambt, ondanks hun sober traktement2), bediend, zoo goed als het ging.
2. De Waalsch Geref. Kerk
van haar oorsprong tot 1749.
Op het Gemeentelijk Archief van Den Briel berust een manuscript, dat door mij nauwkeurig is geraadpleegd en dat tot titel voert: „Mémoire instructif touchant la fondation de 1'Eglise wallonne de la Brille". Het stuk is in 1772 geschreven door den toenmaligen predikant der Waalsche Gemeente, J. P. Fontaine, naai aanleiding van de 200-jarige herdenking van het groote feit van de inneming van Den Briel, op een vraag der ambtsdragers eene „Mémoire" te schrijven „sur 1'origine et la fondation de 1'Eglise wallonne a la tête de laquelle il était placé". Waarschijnlijk met behulp van den geleerden pensionaris Hendrik van Wijni voldeed Z. Eerw. aan dit verzoek en een paar dagen na de herdenking deed hij van het handschrift voorlezing in het Consistorie, waarop de
!) Vos, Handboek. Artikel „De Dominé" p. 205—207. -) Hun tractement was f 900.



247
Vergadering eenparig verklaarde „Nous 1'avons trouvé solide et répondant a nos vues".
Toch is dit niet de eenige bron door mij geraadpleegd. In de „Bibliothéque wallonne" te Leiden berusten de officieele bescheiden van deze „église éteinte". En ik grijp de gelegenheid aan, de Directie te Leiden een woord van dank te brengen, dat Zij deze 3 lijvige deelen gedurende een zestal weken in het Rijks-Archief van Leeuwarden deponeerde, zoodat ze door mij van dag tot dag, bladzijde na bladzijde konden worden nagelezen. Wat zijn die notulen-boeken in orde! Wat fraai geschreven! Ook het mooie Fransch, de élegance, de klaarheid van uitdrukking treft. Men behoeft nooit te vragen, wat de broeders bedoelén.
Het zijn voor mij zeer aangename uren geweest de lezing dezer acta. En dat men tot de bronnen moet, is vooral van beteekenis voor deze Waalsche Kerk. In zijne „Beschrijving van Briele"1), spreekt Van Alkemade ook van haar; maar wat hij er van zegt, heeft evenals van de Remonstrantsche Kerk, weinig te beteekenen. De in zijnen tijd bestaande bron, het archief van den Waalschen Kerkeraad, werd door hem evenmin onderzocht als door den man, die in de stedelijke aangelegenheden zijne vraagbaak was, den stads-secretaris Van . Bueren. En dit is te meer te betreuren, omdat van dit "tr archief slechts een onvolledig register van gedoopten en getrouwden schijnt overgebleven.
Ook heeft de Heer de Jager, naar aanleiding van een
!) Deel I bl. 58.



248
uitvoerig rapport, uitgebracht door de Commissie inzake de geschiedenis der Waalsche kerken in Nederland in de vergadering der afgevaardigden dier kerken van 4—8 Juli 1878 te Nijmegen gehouden, zich opgewekt gevoeld, in dat jaar en in het volgende eenige artikelen af te staan aan „De Navorscher"1), waarin hij mededeelt, dat hij „niet te vergeefs de Resolutiën van de Staten van Holland en Westvriesland" opsloeg en met vrucht de Registers der Resolutiën van de Brielsche Regeering naging. Ook naar hem inzonderheid zal het goed zijn te hooren.
De „Eglise Wallonne", die haar oorsprong in 1650, of liever den 14den Sept. 1653 nam, is sedert haar bestaan door 17 predikanten gediend. Voor 1653 was het geen gevestigde kerk met ouderlingen en diakenen: de ambten waren daar niet ingesteld. Zoo valt het mij moeilijk, Ezechiel Daunois, die slechts „kapelaan" van het garnizoen was, onder de „pasteurs ordinairs" te rekenen, ik noem hem liever „pasteur extraordinair."
Het was op den 24ste» Aug. 1652, dat de Heeren, die door Den Briel ter vergadering van de Staten van Holland waren afgevaardigd, te kennen gaven, dat vele Fransche Compagnieën, die des tijds te Brielle in garnizoen lagen, „tot oeffeninge van den Godts-dienst" verzochten „van een Fransch Predicant te mogen worden bedient." Na deliberatie werd door de Staten deze resolutie genomens „dat aen de Synode van de Fransche
!) „De Navorscher" 1878 p. 489 v. en „De Nav." 1879 p. 57, 121, 169, 225, 489.



249
kercken, ofte aan de Classis Synodael, sal worden gheschreven, ten eynde sij een Fransch Predicant binnen den Briel sullen hebben te besorghen voor den tijdt dat Fransche Compagniëen aldaer Guarnisoen sullen houden."x)
Het schrijven der Staten had het gewenschte gevolg. Den 14den Sept. 1653 werd er in Den Briel „een Fransch predicant" bevestigd, wiens naam Nicolaas Massys was. Naar aanleiding van zijne installatie leest men in de „Mémoire" van Fontaine: „Les actes consistoriaux de cette Eglise, non plus les articles synodaux de ce temps la ne nous apprennent pas, quand il fut installé dans son nouvelle Eglise." Blijkbaar vergist zich bier de auteur, want de Jager vond in de Resoluties van Magistraat en Vroedschap2) 's mans naam gespeld Nicolas Massys „proposant." Zoo als de Jager dus ook in de Fransche vertaling en omwerking van deze artikelen, vijf jaren later8) juist opmerkt, vergist zich hier de schrijver, want Den Briel was zijn eerste standplaats.
Aan dezen predikant werd door de Synode gelast een kerkeraad te formeeren en in 1655 kon hij aan de Brielsche Magistraten berichten, dat hij een kerkeraad had. Eene Magistraats-Resolutie van 6 Maart 1655luidt: „Es binnen gestaen Ds. Nicolaes Merceys*), predicant van
4 „De Navorscher" 1878 p. 489 en p. 490.
2) Res. Mag. 12 Juni 1666, 30 April 1667, 2 Juni '68, 18 Mei '69, 16 Aug. '70, 16 Dec. '72; Res. Vroed. 8 Nov. '70, 7 April'71, 7 Aug. '72.
3) „L'Eglise Wallonne de la Brille." La Haye 1884. p. 18.
4) Zóó wordt hij door de Brielsche Regeering genoemd. Res. Mag 6 Maart '56, 3 April '60 en 3 Sept. '61.



250
de Fransche Kercke alhyer, mynne Heeren referende, hoe dat hij volgens den last ende ordre van de Sinody hadde geformeert een kerckenraet van ouderlingen ende diaconen van deselve kercke, welcke voor notificatie es opgenomen." Op dit bericht volgt eene van den predikant gunstige beschikking van dezen inhoud: „Gelyck mede den voors. Predicant Mercys op syn versouck es geaccordeert vrijdom van Stadtsbijer, impost van de bijeren, die bij hem ende syn familie sullen werden gedroncken."1)
Een jaar, nadat Nicolas Massijs in Den Briel werkzaam geworden was, trouwde hij aldaar den 13den October 1654 met Susanna Commersteyn, die hem een achttal kinderen schonk, De Jager deelt mede, wanneer zij zijn gedoopt en wie de doopgetuigen waren.2)
Zeventien jaren mocht bij in Den Briel werkzaam zijn, toen hij den 16den Oct. 1670 naar Zierikzee werd beroepen.
Op den 8sten Nov. 1670 nam de Vroedschap het navolgend besluit: „Es in de Vergaderinge gelesen eene missive van de Heeren Burgemeesteren ende Regierders de Stadt Sirricxzee, waerbij de selue comen te versoucken de demissie ende ontslaginge van Ds. Nicolaes Massijs, frans predicant in de fransche Gemeente binnen dese Stadt, waerop gedelibereert synde, es den voors. Ds. Nicolaes Massijs, onaengesijen denseluen van Stadtswegen alhyer niet beroupen ofte aengenomen es,
*) „De Navorscher" 1878 p. 490. 2) „De Navorscher" 1878 p. 491.



251
egter voor sooveel de Stadt daeraen gelegen es, van sijnnen voors. dienst ontslagen ende gedimitteert". *)
Nadat de Magistraat aan de Gecommitteerde Raden der Staten van Holland en West-Friesland gevraagd had te continueer en het traktement, dat zij den 258*8»1 Sept. 1670 voor den tijd van vier jaren aan N. Massis hadden toegekend 2) en nadat Burgemeester Jacob Commersteyn aan den Raad kon mededeelen, dat dit verzoek was ingewilhgd3), werd Jacques Artopé „Pasteur de 1'Eglise Walonne d'Embden" den 24?tea Mei 1671 bevestigd. Een zestal jaren was hij in Den Briel werkzaam. Den 25 Maart 1677 traden in de vroedschapsvergadering gedeputeerden binnen van de Magistraten en den Kerkeraad van Breda, die, bij monde van „Ds. Franciscus Plancius, professor der illustre Schoole ende predikant aldaer", de demissie verzochten van Artopé4), daar hij beroepen was tot predikant in de „Duijtse" gemeente te Breda. Het gevraagde ontslag werd verleend en den 17den Mei 1677 schonk de Magistraat hem vrij transport voor zijne familie en huisraad, er tevens bij bepalende, dat dit geen regel zou zijn voor het vervolg, of zooals het luidt: „sonder nochtans dat t' selve zou werden getrocken in consequentie".
Den 27«t«n Maart 1677 authoriseerde de Vroedschap den
J) „De Navorscher" 1878 p. 491.
2) Men zie de copyen dezer requesten in „De Navorscher" 1878 p. 492 en p. 493. *) Res. Br. Vroedsch. 7 April 1671.
*j J. Artopé was gehuwd met Anna Catharina des Marets. Den 21 April 1675 werd hun kind gedoopt. Doopgetuige was M. Henri des Marets, pasteur a Delft.



252
Waalschen Kerkeraad tot het beroepen van een andere predikant met de bijvoeging „dat der vroetschappe niet onaengenaem soude wesen de persoon van eenen D. Lambinon, doch niet langer als voor drie jaren tsedert het ketste consent van de heeren Gecommitteerde Raden noch overich sijnde". De wenk, aan den Kerkeraad gegeven, was niet te vergeefs en den 28«ten Maart 1677 werd Godefroid Lambinon, „proposant", „natif de Nortcoping", in Zweden, beroepen. Nadat het beroep geapprobeerd was, werd hij den 29sten Mei 1677 bevestigd en diende de gemeente tot het begin van 1694.
Nadat hij door de Synode van Utrecht peremptoir was geëxamineerd, werd hij door Jan Carré van Den Haag bevestigd. Als gevestigd predikant is bij gehuwd met Mej. Abïgaël de Fineman, eveneens uit Nortcoping.
Buiten de stad zijn ze in het huwelijk getreden, want in margine staat: „getrouwt met attestatie buiten de stad."1) Tot het midden der 18e eeuw hebben zijne nakomelingen Den Briel bewoond.2)
Lambinon, die den 19den Jan. 1694 in Den Briel begraven werd, kreeg niet spoedig een opvolger. Meer dan een jaar verliep, vóórdat er een „ordinaris" predikant werd beroepen. Eindelijk beriep het Consistorie in zijne vergadering, gepresideerd door den Rotterdamschen predikant Pielat, den 27sten Maart 1695 Jaqv.es Galand, voorheen predikant in Normanche, na 1686 „refugees
*) Trouwregister van de Groote Kerk op 29 Oct. 1684.
2) „De Nav." 1878 p.p. 501 en 502 en „De Nav." '79 p.p. 175 en 176.
3) Zie in „De Navorscher" 1878 de bladzijden 496—500.



253
predikant, sig onthoudende binnen de stad Schiedam." De Synode van Haarlem approbeerde het beroep (27 April—3 Mei) en wees Phineas Pielat aan, Galand in Den Briel te bevestigen,
Beroepen den 3den Maart, had de bevestiging en de intreerede plaats 12 Juni 1695. Zijn huwelijksleven was niet gelukkig. In 1714 richtte Galand zich tot den Magistraat der stad, met het oog op „la folie et 1'insolence de son épouse."
Na zijn dood, — 2 Nov. 1714 werd hij begraven, — vroegen zijn kinderen den Magistraat vergunning, om de goederen van hun vader te verkoopen en om hunne moeder te doen opsluiten, „promettant de toujours la tenir hors de la charge de cette ville."
Dat na de herroeping van het Edict van Nantes, de Brielsche Magistraat Fransche vluchtelingen gaarne wilde herbergen, blijkt uit de handelingen.
Den 18den Oct. 1685 had de herroeping van het in 1598 gegevene Edict plaats en 363 predikanten riepen de hulp der Alp; emeene Staten in. \5^ij weten dat zij goed werden ontvangen. Aan twee dier predikanten werd Den Briel toegewezen. In de eerste plaats vermeld ik een predikant, die in Den Briel niet is gebleven, maar naar Zwitserland vertrok, reeds in 1691, Jaques Papon, „ministre vaudois de la vallée de Pragela."
De tweede was Simon Felles, voorheen predikant te Bolbec in Normandië, die drie jaar later overleed en den 27sten Nov. 1689 in Den Briel werd begraven.
De Brielsche Magistraat nam den 26sten Nov. 1689 het besluit: „Synde de weduwe ende de Erfgenamen van



254
Ds. Felles, gerefugieert predicant alhier, geaccordeert exemptie van het geldt voor 't recht van sepulture van de kerck, waer het doode lichaam des voors. Ds. Felles, die daer in sal worden begraeven."
De derde predikant was Jean Barbier, voorheen pred. te Pont 1'Evêque, eveneens in Normandië. Den4den April 1706 werd „Ds. Sej'an Barbier, gerefugieert predikant begraven." De vierde predikant was Etienne Villet, pred. te Mérindol en Province. Hij huwde in 1693 Ester Girard, „jeune fille de la Rochelle." Den 23«ten Sept. 1701 werd hij begraven.
Zoo was in het begin van 1715 de Waalsche kerk van Den Briel weer vacant, door het overlijden van Ds. Galand. Den 24»ten April 1715 beriep het Consistorie Daniël de Loches, pred. te Doornik.1) Den ls**n Mei ontving de Vroedschap bericht, dat éénparig tot opvolger van Galand gekozen was Daniël de Loches van Doornik en zij approbeerde het beroep eveneens eenparig.2)
Op de kerkeraadsvergadering van 20 Sept. 1718 deelde Ds. de Loches mede, dat bij een beroep van Leiden (Waalsche Kerk) had ontvangen,3) werwaarts hij in November vertrok.
Na de gevraagde toestemming te hebben verkregen, formeerde de Kerkeraad een drietal, waaruit den 7den Oct. 1718 Isaac Comperat, prop. te Amsterdam4) werd beroepen.
1) Acta Consist. 24 April 1715.
2) „ „ 20 Juni 1715.
3) „ „ 20 Sept. 1718.
4) In de Acta Consist. van 27 Nov. 1718 wordt als zijn woonplaats genoemd Dordrecht.



255
Comperat heeft het in Den Briel niet lang gemaakt. Reeds den 21sten Aug. 1719 werd hem eene acte van losmaking verleend, daar hij naar Dordt vertrok.
In de vacature Comperat werd Daniël Olivier, prop. uit Den Haag gekozen.
Ook hij bleef maar kort. In de kerkeraadsvergadering van 18 Maart 1721 vroeg Olivier toestemming tot het doen van een reisje naar Engeland „exigé par 1'estat de ses affaires." Omtrent die „affaires" worden wij ingelicht door een brief uit Londen, gedat. 15 April 1721, waarin mededeeling wordt gedaan, dat hij de roeping van de „Eglise francaise de la Savoye" te dier stede had aangenomen.
Ook. zijn opvolger Charles Barbe, beroepen 19 Aug. 1721, maakte het kort.
Evenals zijn voorganger vertrok hij naar Londen, naar „1'Eghse de la Patente."
Den 22sten April 1722 werd Paul Bernard beroepen. Nog geen twee jaar in Den Briel werkzaam zijnde, nam bij het beroep naar Goes aan.x) Toch is hij te Goes niet gekomen, want in de volgende notulen2) lezen wij, dat hij den 4den Oct. 1724 door God in zijne rust was opgenomen, „avant qu'il eut fait son sermon d'adieu."
In de vacature Bernard werd beroepen Jaques Daniël Ester, prop. te Groningen.
Ofschoon de beroepenen, zich sedert het beroep van Bernard, verbonden hadden, de kosten uit het beroepingswerk voortvloeiende, te restitueeren, indien zij binnen
!) Acta Consist 27 Aug. 1724. 2) „ „9 Oct. 1724.



256
3. De Geref orm. Kerk en de Tucht.
den tijd van 3 jaren Den Briel verlieten, nam hij de roeping van Zierikzee aan en hield den 26sten Maart 1728 zijne afscheidsrede.
Nadat de proponent Louis Benjon bedankt had, werd Pierre Moyse Fernandez prop. te Amsterdam beroepen, die 6 Juni 1728 intrede deed.1) Den 9dcn April 1736 overleed hij in Den Briel. In zijn vacature werd Jaques Philippe Fontaine beroepen, die bevestigd den 14den Mei 1736, tot in 1774, dus meer dan 38 jaren in Den Briel werkzaam was.
Een hoogstaand man, bijzonder geleerd en uiterst rustig. De eerste vijf en twintig jaren van het volgend tijdvak beheerschte bij en als emeritus, na 1774 bleef hij nog invloed oefenen.
De kan hier deze paragraaf besluiten. Evenals in de vorige paragraaf van dit hoofdstuk behandelde ik de kerkedienaren, al kon ik evenmin als toen, ze U schetsen in hun doen en laten, in hun geestelijken staat!
Voor de bestudeering van dit onderwerp „de Geref. Kerk en de Kerkelijke tucht" moesten, behalve de notulen-boeken der Waalsche Kerk, een viertal lijvige Acta-boeken, die over deze honderd jaren van 1650-1749 loopen, worden geraadpleegd.
Ten eerste het Acta-boek van 1630—1666, dan de „Acten des Kerckenraadts van de Gereformeerde Gemeijnte Jesu Christi binnen den Briel 1667—1687", vervolgens de „Acten van Kerckenraedt 1688—1721" en ten slotte de „Acten des E. Kerckenraads van de Her--
*) Acta Consist. 6 Juni 1728.



257
vormde"1) Gemeinte Jesu Christi binnen de Stad Brielle. Beginnende met Januari 1721."
Ik stelde mij geen opwekkende, stichtelijke uren voor, dat zoeken naar tuchtzaken. Maar ik kan tevreden zijn. Indien de drie eerste Acta-boeken en het vierde tot 1740 een ware afspiegeling zijn van het Kerkelijk leven onzer vaderen, dan kunnen wij Den Briel, althans gedurende die negentig jaren beschouwen als een modelgemeente, gezond in leer en leven. In het eerste notulenboek van 1650—'66 komen zoo goed als geen tuchtzaken voor, wat ik in verband breng met den ernst der tijden, gedurende de beide Engelsche oorlogen: in het tweede notulen-boek van 1667—'87 ontbreken die gevallen geheel. Zonder twijfel heeft het rampjaar 1672 het geestelijk leven verdiept en hebben de Briellenaars, toen Gods oordeelen op de aarde waren, „gerechtigheid geleert". Het derde notulen-boek tot 1721 bevat niets bijzonders en het vierde, beginnende met Jan. 1721, schijnt bestemd op dezelfde leest te worden geschoeid.
Het leven der Geref. Kerk vloeit door stille bedding voort. Hoe de algemeene toestand was, moge uit een enkel voorbeeld uit de beraadslagingen van den Kerkeraad worden verduidelijkt.
„Dewijle des Heeren Heilig Avondmael aenstaende was, is vergadering gehouden, om toe te zien of er ook iets was, 't welk in overdenkinge diende genomen te worden, om in de huijsbezoekinge daarna te gedragen, doch is niets bijzonders geoppert en voorts
Ik cursiveer.
17



258
bestellingen gemaekt aengaende de Huijsbezoekinge".*)
Dat huisbezoek liep vlot van stapel. Want vijf dagen later deelen de broeders hun bevindingen mee.
„Is rapport gedaen aengaende de gedaene huijsbezoekinge en is niets bijzonders voorgekomen, waarop veel reflexie diende genomen te worden". ^
Dat was in het voorjaar van 1722. En in het najaar van 1723 precies hetzelfde.
„Is rapport gedaen van de bezoeking der ledematen en is niets ingebracht, hetwelk nader in overweging behoefde genomen te worden".3)
Welk een ideale toestand, daar in Den Briel, jaar in, jaar uit!
Wie waagt het nu nog, met deze vier Acta-boeken gewapend, iets te zeggen ten nadeele van de Geref. Kerk en de Geref. leer?
Maar zijn deze Acta-boeken wel altijd de zuivere afspiegeling van het volksleven? Worden zij niet lichter of donkerder gekleurd, naarmate de man, die de pen voerde, de zaken van de lichtzijde of van den donkeren kant beschouwde?
Met een schok stond ik voor het jaar 1749, het laatste jaar van dit hoofdstuk.
Roepende, krijtende zonden. Ontheiliging van den dag des Heeren. Koopen en verkoopen op Zondag. Vloeken en ontheiliging van den Naam des Heeren.
x) Acta Consist. 19 April 1722.
2) Acta Consist 24 April 1722 (ik cursiveer).
3) Acta Consist 28 Oct 1723.



259
Ongebondenheid en teugelloosheid der jeugd. Uit het Brielsche paradijs in een Brielsche hel. Maar dat gaat toch niet in eens. Daar zijn toch trappen toe noodig van zoo'n hoogte af te dalen in zulk een afgrond!
Het derde hoofdstuk van dit derde deel, beginnende met 1750 en eindigende met 1795, zou ik kunnen noemen de „Décadence der Geref. kerk", maar dan moeten er reeds lange jaren van te voren gewichtige redenen zijn geweest voor die inzinking. Waar die oorzaken op te sporen? De notulen tot 1740, of daaromtrent laten ons in den steek: het is alles „pais en vree." Eerst na 1740 beginnen zij een ander geluid te geven.
In het begin der achttiende eeuw geschiedde in Den Briel meer dan eens baldadigheid.
Eens op een nacht was het er zeer „Spaansch" naar toe gegaan. De leden van den Brielschen Magistraat keken elkander bedenkelijk aan, toen zij den len Maart 1718 bij elkaar zaten, om te „delibereeren" over de baldadigheid, waaraan men zich in de afgeloopen week had schuldig gemaakt. Toen waren bij de vroedzame lieden der vreedzame stad „de bellen gemoerd" en daarop waren „de knoppen en de ringen van die bellen bij de menschen door de ruiten gesmeten." Dat was ongehoord en zeer ergerlijk. Maar van veel meer gewicht was het feit, dat er bladen uit het Resolutieboek van den Magistraat waren gescheurd en dat laatste wees erop, dat de schuldigen gezocht moesten worden onder „de Heeren".
Ik spaar U het verloop der deliberatie en van het onderzoek „met alle voorzichtigheid en gematigdheid," —



260
wij zijn in het Tweede Stadhouderlooze Tijdperk, — naar den voornamen schuldige. Het onderzoek bracht aan het hcht, dat de schuldige niemand anders was dan Cornelis Hoogerwerf, een Brielsche patriciër dus!
Voorzichtig! Hun stand, de deftige stand van Magistraatspersonen, mocht zich niet blameeren! Maar Cornelis Hoogerwerf was minder voorzichtig.
Den 3e« Jan. 1711 had „genoemde Heer," „geassisteerd door Pieter Roodenburg", in de herberg „De Brandewijnketel" en vóór de deur op straat, weder eenige „insolentiën" gepleegd. Waar zoo man en paard werden genoemd, kon eene bestraffing niet uitblijven. Hij werd veroordeeld, een som van 12 zilveren ducatons te betalen ten behoeve der armen vóór „Zondags zonsondergang."
Ja, wel! Twaalf zilveren ducatons betalen ten behoeve der armen, — daar heette hij toch niet Cornelis Hoogerwerf voor, hij, de vertegenwoordiger van een Brielsch geslacht: kom en haal ze! Hij had ze niet. Toen ging een stadsbode er op uit, om den Heer C. Hoogerwerf „eerbiediglijk" te verzoeken, de boete te betalen, het zou den Heeren zeer aangenaam zijn. Maar stokstijf hield hij vol, dat hij ze niet had.
Ten einde raad besloot de Magistraat dan bij zijn afwezigheid een inval te doen in zijn huis en enkele boekdeelen weg te halen ter betaling der boete en die bij den secretaris te deponeeren, Een van de smalle gemeente had die aardigheid eens moeten uithalen!
Doch Cornelis Hoogerwerf behoorde tot de Heeren en daarom werd hij op eene andere wijze behandeld. Op



261
Bamis (1 Oct.) van dat jaar 1711 behoorde tot de zeven Vroedschappen, die gekozen werden „tot Schepen der Stede van den Briele," de Heer Cornelis Hoogerwerf. *)
Omdat de notulen van deze en dergelijke zaken zwijgen, heb ik wel grond om te vermoeden, dat de spreekwoordelijk geworden Nederlandsche „doofpot" eene eereplaats zal hebben gehad op de vergadering van den E. Kerkeraad van de Geref. Kerk in Den Briel, vooral als het de hoogere standen betrof, tijdens het tweede Stadhouderlooze Tijdperk.
Trouwens de Kerkeraad, wat de ouderlingen betrof, bestond uit Burgemeesters, Oud-Burgemeesters, Vroedschappen en Schepenen; — werden zij bij hunne nominatie, verkiezing en bevestiging niet steeds „Heeren" genoemd, de Heer de la Bassecour, de Heer Hoogerwerf, de Heer van Bueren, in onderscheiding van de Diakenen, die „Broeders" worden genoemd?
O, als het de smalle gemeente was geweest, daglooners en visschers en varenslui, dat was wat anders. „Sijn binnen gestaen" enz.
Maar na 1740 werd het de smalle gemeente, die voorwerp werd van Kerkelijke censuur. Waarom zijn 1740 en 1741 juist de critieke jaren?
Het is van algemeene bekendheid, dat de zomer van het jaar 1739 zeer nat was geweest, dat het koren op
x) Bijdrage van Joh. H. Been, getiteld: „De Hoogere Standen tijdens het Tweede Stadhouderlooze Tijdperk" in het „Zondagsblad" van het „Nieuws van den Dag" 18 Sept. 1898.



262
het veld stond te verrotten en de oogst geheel mislukte.
Op dien natten zomer en het niet minder triestige najaar, begon het den 4en Jan. 1740 te vriezen en al dadelijk viel de vorst met zulk een strengheid in, dat na 8 dagen de breede Mond der Maas lag toegevroren.
Tot den 10en, volgens anderen den 12en Maart 1740 was de koude ontzettend.
„En omdat de boter, de melk en de kaas veel te duur voor hen werden, schoolden de armen, de kleine burgertjes en de soldaten op de marktdagen bij de poorten te zamen, hielden de wagens der boeren aan en ontweldigden hun de meegebrachte waren...x)
Welk een diepte van ellende! „Maak mij niet arm, o God, opdat ik u niet verlate en stele!"
En nog op eene andere wijze openbaarde zich die ellende, n.1. in het wegvheden der schaamte.
De jongelingen werden driester en brutaler, de vrouwelijke jeugd toegeveÜjker.
Ook die zonde was geen zonde meer.
Zoo besloot de Kerkeraad, „dat Maria Benne, wegens haer ergerlijk gedrag en ontuchtig leven, thans van een onegt kind in het kraembed liggende", de Kerkelijke censure zou worden aangezegd.2)
Over een dergelijk geval spraken de Broeders op eene vergadering, die door Ds. Muilman opzettelijk was belegd.
„Gelijk het bekend is aan alle leden, dat Marijtje
!) Hist. Fragmenten. Rotterdam 1912 p. 243. 2) Acta Consist. 23 Nov. 1740.



263
Bernards daags te vooren van een onegt kind in 't kraembedde bevallen was, welk kind zij, gelijk gezegd wierde bij eenen Dirk van Santen, zijnde sergeant onder den Heer Capitein Selius en meede Lidmaat deezer gemeente geteelt te hebben, en 't waarschijnlijk ware, dat op morgen, zijnde Zondag, datzelve onegte kind door den een of ander bekende of onbekende ten heil. Doop mogte gepresenteerd worden. Waar zijn Eerw. deeze E. vergadering wilde te kennen geven, of men ter voorkoming, tenminste tot afschrik van zulke ergernissen, niet eenige bijzondere censure of penaliteiten zoude kunnen vaststellen, te meer daar genoemde Marijtje B. omtrent den tijd van negen maanden geleden haar belijdenis had beginnen te leeren en zich voor drie maanden had laten aannemen en dus niet alleen toen maar ook laatstleden Zondag de Bondzegelen van des Heeren Heilig en Hoogweerdig Avondmael onwaerdig gebruikt te hebben".*)
De broeders besloten op deze vergadering, dat als de moeder uit het kraambed hersteld zal zijn, dat zij het kind zelf ten doop zal heffen en na het lezen van het Doopformulier voor haar gegeven ergernis openlijk voor de gemeente zal bestraft worden en openbare belijdenis van hare zonde zal doen.
Uit het feit, dat zij oprecht berouw toonde, blijkt wel, dat zij door der tijden nood in de zonde gevallen was. Maar geven wij het woord aan den Kerkeraad. „Marijtje Bernards, om haar ergernis gecensureerd,
!) Acta Consist. 15 F«br. 1741.



264
volgens resolutie op den 11(?) Febr. 1741 ootmoedig met betuiging van haar berouw en leedwezen en met belofte van een heilig leven, versocht, dat zij van de censuur, die zij billijkte, mocht ontheven worden. De E. Vergadering, dat verzoek in de vreeze des Heeren overwegende, heeft bevonden, dat gemelde Marijtje Bernards sedert haar gegeven ergernis, zich zeer stichtelijk en onberispelijk zonder eenige opspraak gedragen heeft en veel blijken van boetvaardigheid gegeven hadde waardoor de E. vergadering zich heeft bewogen, om gemelde Marijtje Bernards van de censure te ontslaan en als een waardig lidmaat der gemeente tot het gebruik van 's Heeren H. A. toe te laten".x)
Geen zondares boven de andere Brielsche zondaressen, die Marijtje Bernards. Immers nog in het volgende jaar (1743) moest de Kerkeraad eene attestatie weigeren aan Zwaantje Jans van Boekhoven, dienstmaagd, op grond, „dat Haar E. sig aan verscheyden ergerlijke stukken heeft schuldig gemaakt".
Toch kwam het met Zwaantje 'va. orde.
Den 18en Oct. 1744 kon Ds. Muilman den broeders meedeelen, dat Zwaantje Boekhoven „aenhoudende was in het verzoek van haar Kerkelijke attestatie en dat verzoek in de allerbewegelijkste termen wederom in een brief aan Zijn Eerw. had geschreven, betuigende dus haar hartelijkst leedwezen en haar thans alleszins blijkbaar godvruchtig en haar sonderlinge genegenheyt tot 's Heeren H. Avondmaei" —.
!) Acta 15 April 1742.



265
Een hellend vlak, de Brielsche gemeente, van 1740-1749. *) Lees het volgende stuk:
Aen den Eerwaarden Kerkeraad der gereformeerde Kerke Christi. Den Briel.
„Geeven gedienstig te kennen de ondergeschreven personen, alle te zaamen leedematen der gereformeerde Kerk alhier, dat zij zeer ter herte neemende de steeds meer en meer toeneemende ontheiliging van des Heeren heiligen naam en dag, door 't meenigvuldig ligtvaardig vloeken en zweeren, en bijzonder op des Heeren dag tot ontheiliging van den heiligen godsdienst door 't koopen en verkoopen, neeringen en handteeringen, 't frequenteeren van kroegen en herbergen, en in dezelve verscheide speelen, alsook door den veelzints den godsdienst belettende en stoorende begrafenissen op den Zondag, waardoor veele belet werden in de kerk te koomen, of tot het einde van den godsdienst te blijven en zij des weegens meermaelen en lang bedroeft hebbende, nu eijndelijck voorgenoomen en te zaamen beslooten hebben, zig daarover, in navolging van anderen in andere steeden en plaatsen, op 't aller eerbiedigste bij requeste te adresseeren aan de WelEd: Gr: Agtb: Heeren van de regeering deezer stad. Dog eer zij daertoe koomen, goed en raadzaam geoordeeld hebben alle de
!) Ten bewijze, dat ik recht heb te spreken van „een hellend vlak", moge de enkele mededeeling uit de notulen volstaan (29 Dec. 1746): „Wijl er binnen korten tijd vele onegte kinderen ten doop zijn gebracht." De broeders besloten advies te vragen met het oog „op zulke in ontucht geteelde kinderen", die men niet kon en mocht doopen „zonder doopheffers of getuigen."



266
Eerw. leeden van den Kerkeraad gedienstig te verzoeken, gelijk zij verzoeken bij deezen om dat hun request in deezen thans hoognoodigen tijd, te meer kracht en klem bij te zetten, dat het hun Eerw. behaagen mag, om 't zij afzonderlijk een dergelijk request, of verzoek aan de WelEd: Gr: Agtb: Heeren van de regeering te doen dat request, dat door ons geschreeven aan de Regeering zal gepresenteerd worden, met hun veel geagte naam meede te onderteekenen".
Het request was geteekend door 38 manslidmaten.
Op de kerkeraadsvergadering van 28 November 1748 kwam dit request ter tafel.
„Dit verzoek door acht en dertig lidmaten der kerk, die niet alleen onberispelijk van wandel, maar ook anderen ten voorbeeld, naarstig zijn in 't bijwonen van den openbaren godsdienst, die onderteekend en overgeleverd zijnde, is den kerkeraad als zeer goed en godvruchtig voorgekomen, waarom ook al de presend zijnde leden, op twee na (n.1. de Heer Lodewijk Beugholt en Broeder Ary Timmerman, die 't zelve om zekere redenen niet tijdig oordeelden), voorts gezamenlijk besloten hebben, om met onderteekening van hunne namen zich welwillend en ter oorzake van de zake Gods, godvruchtiglijk bij die verzoekende ledematen ter stond te voegen en hun aan de WelEd. Gr. Agtb. Regeerders der stad te presenteeren request mede te onderschrijven, als grooteHjks deelnemende in de billijke smerte en regtmatige klagte van zulke godvrugtige en welmeenende ledematen der kerke over die ergenisse en roepende zonden, welke zij van harte wenschen, dat door de veelvermogende



267
magt en authoriteit van de WelEd. Gr. Agtb. Regeering dezer stad zullen geweerd worden." *)
In de „Nederlandsche Jaarboeken enz." voor het jaar 1749 worden wij omtrent een „gerenoveerde en geamplieerde keur en Ordonnantie van Bailluw, Burgemeesters en Regeerders dezer Stad (Den Briel) tegen het misbruiken van 's Heeren Naem en Dag" volkomen ingelicht. Behalve het verbod tegen „conventiculen of Oeffeningen" sub II, waarover in een ander verband zal gesproken worden, vernemen wij hieromtrent het navolgende:
„Den 18 der Voorleden maend Januarij, was hier een gerenoveerde en geamplieerde Keur en Ordonnantie van Bailluw, Burgemeesteren en Regeerders deser Stad, tegen het misbruiken van 's Heeren Naem en Dag, geplubiceerd, behelzende hoofdzakelijk:
I. Een ernstig verbod tegens het vloeken en zweren, op poene van naer exigentie van zaken te zullen worden gecorrigeerd en gemulcteerd;
B3. Dat ook niemand, des Zondags onder den Godsdienst, eenige Waaren zal mogen uitstallen of uitventen, gene dan de zoete melk uitgezonderd, of eenige nering of ambacht exerceren op de boeten van drie gulden voor de eerste, zes gulden voor de tweede, en correctie naar exigentie van zaken voor de derde mael;
IV. Zullen geen Slepers, Voerluiden of Schippers des Zondaegs vermogen te slepen, vervoeren, lossen of laden eenige Waren uit of in eenige huizen, pakhuizen, koornkassen of Schepen op boete van drie gulden voor elke reize;
" Acta Const. 28 Nov. 1748.



268
V. Geen Herbergiers of Tappers zullen des Zondags gedurende de publieke Godsdienst, eenige Tapnering vermogen te doen, of gelagen zetten aan iemand (vreemde luiden en Passagiers uitgezonderd) op boete van tien gulden voor de eerste, twintig gulden voor de tweede, en arbitrale correctie voor de derde reize; zullende degenen, die in de gelagen voorn, gevonden worden, verbeuren drie gulden voor de eerste, zes gulden voor de tweede maal en arbitrale correctie;
VI. Word de Jeugd wel scherpelijk verboden het exerceren van eenige spelen of maken van geweld en geraes bij of omtrent de kerken, gedurende de openbaere Godsdienst, op eene boete van dertig stuivers, zullende de ouders [aensprakelijk zijn vóór hunne kinderen en in geval zij niet machtig zijn te betalen, derzelver kinderen terstond te water en te brood gezet worden, zoolang als Bailluw, Burgemeesters en Regeerders voorn, zullen bevinden, naar exigentie van zaken, te behoren."])
Een eigenaardige factor in het Brielsche leven was het garnizoen. Dat garnizoen bestond van 1585—1616, toen Den Briel eene Engelsche pandstad was, uit Engelschen, vandaar de naam „Engelsche kerk." Later, in 1650 werd er een Waalsche kerk gesticht, die haar ontstaan, vooral aan de daar gevestigde Fransche soldaten, dankte. Nog weer later kwamen er Duitschers, Zwitsers en vooral in de 2e helft der 18e eeuw Nederlanders bij, zooals blijkt uit de menigte attestaties uit Bergen op
x) „Nederlandsche Jaerboeken enz." voor het jaar 1748. Onder opschrift: Den Briel p. 145 en p. 146.



269
Zoom, Koevorden, Klundert en andere vestingplaatsen.
Vooral in de Acta der Waalsche Kerk treffen wij tal van officieren en minderen aan.
Wanneer ik de attestaties dier kerk van hen, die inkwamen en van hen, die uitgingen, naga, dan zou ik kunnen spreken van Paul Chopin, capitein uit Kampen,*) van Adriaan Schas, luitenant-colonel van dat regiment, de Hassel, commandant der stad, - die met zijne echtgenoote Mad. Johanna Wilhelmina van Effen, inkwam, -') van Lancelot de Marcony, capitein in het regiment St. Amard, van Samuel Pistorius, cadet van het genoemde regiment en van N. Speyer, „Leutenant de Vaissau, Gas de Coté de 1'Amirauté!"
Geen wonder, dat op de vergaderingen van den Kerkeraad der Waalsche Gemeente nogal eens het militaire vraagstuk ter sprake kwam. Eens kwam de vraag aan de orde: „Hoe zal men handelen met die officieren, die naar de beslissing van de Synode van 's Hertogenbosch niet verplicht zijn, hunne attestaties, wanneer zij van garnizoen varanderen, aan te vragen en in de nieuwe gemeenten, naar welke zij vertrekken, vallen buiten kerkelijk opzicht?"
Men besloot, dat de predikant bij zijn jaarlijksch huisbezoek aan de officieren zal vragen, maar ook aan den mindere, of bij lidmaat der Waalsche kerk is en zoo ja, den zoodanige te beschouwen als hd der gemeente en hem toe te laten tot het gebruiken des H. A.
De soldaten gedroegen zich in Den Briel over het
x) Acta Waalsche Kerk. Art. 151. 2) Acta Waalsche Kerk. Art. 162.



270
algemeen goed, zoodat er niet veel klachten inkwamen. Wel schoolden zij op de marktdagen bij de poorten bijeen, om de wagens van de boeren aan te houden en hun de meegebrachte waren te ontweldigen, maar dat was in het bange jaar van den honger, 1740, en deze gewelddaad hadden zij bovendien met de Brielsche armen en burgers gemeen.x)
In de „"Nederlandsche Jaerboeken" in 1747 wordt van een ernstig vergrijp van één der soldaten melding gemaakt, het vergrijpen aan den eigendom van den naaste, welk delict met den dood werd gestraft Op een Zondagmorgen had een Brielsch soldaat, terwijl de bewoners naar de Kerk waren, inbraak met diefstal gepleegd en f IS ontvreemd.2)
In kleurrijkheid, maar ook in volledigheid staat deze kroniek bij de schets van Been ten achter.3) Want van den invloed der Geref. Kerk, door hare predikanten aangewend, vernemen wij uit het meegedeelde in de „Jaerboeken" niets.
Wat ik belichten wil, is de trouwe zielezorg van den oudsten predikant in Den Briel.
Veroordeeld tot den koorde, tot de dood er op volgde, om daarna aan de galg van Meeuwenoord „door de lugt te worden geconsumeerd", smeekte de veroordeelde „of de dominee niet bewerken kon, dat zijn lichaam begraven werd en ach, als het kon, in een doodkist".
1) Histor. Fragm. Rotterd. 1912 p. 243.
2) Ned. Jaerboeken voor 1747. Amsterdam 1748. Dl I p. 189 en p. 190.
3) Hist. Fragm. Rotterd. 1912 p. 253—264.



271
En met al de innigheid over welke de drie predikanten beschikten, wisten zij den Baljuw te bewegen, het verzoek over te brengen in het College der Leenmannen.
Men besloot den armen soldaat „zijn versoeck toe te staen" en hem te geven „eene Christelijke begraevinghe".
Wat de kerkelijke discipline in de Waalsch Geref. Kerk aangaat: het eerste geval van tucht, dat ik in de Acta der Waalsche kerk aantrof, was dat van -Jacques Rousset, die na den dood van Daniël Bonnet, in 1717, op de zelfde voorwaarden als zijn voorganger tot Voorlezer in die kerk was aangesteld. Na herhaaldelijk te zijn vermaand, werd hij om zijn slecht gedrag als schoolmeester afgezet en in 1724 door den kerkeraad als voorlezer ontslagen en van het H. A. geweerd. Volgens de Acta1) kwam de Kerkeraad in zooverre van dit besluit terug, dat hij mocht blijven dienen totdat een ander als zijn opvolger zou zijn benoemd.2)
Het schijnt wel, dat de Kerkeraad altijd wat met die voorlezers te stellen had. In 1732 weer met Jan van Hendregt, „peintre de profession", die den 29<=n Dec. 1728 tot lid der gemeente was aangenomen. De kerkeraad „vu les lettres satyriques écrites a Monsieur Robineau, pasteur de Leyde," het den voorlezer vóór zich komen en eischte onderwerping aan zijne besluiten. De man, bood zijn excuus aan en de kerkeraad betoonde zich, na de gegevene satisfactie, voldaan. Maar later ging het toch weer mis, want de Heer Van Bueren deelde aan het Consistorie mede, dat de Magistraat het voorstel
1) Artikel 57.
2) Zijn opvolger, Jan van Hendregt, kwam eerst in 1727.



272
bad gedaan, genoemden Jan van Hendregt, „onzen Voorlezer" te ontslaan, in aanmerking nemende de ongeschiktheid en de weinige zorg voor het onderwijs (12 Aug. 1732). De Regeering ontsloeg hem, waarop 't ontslag als voorlezer volgde, welk ontslag zeker de reden geweest is, dat Ds. Fernandez door hem zoo erg werd belasterd, dat deze zich genoopt zag zich tot de Magistraten met een klacht wegens die smaadredenen te wenden.1)
Dat de Kerkeraad uiterst voorzichtig was, blijkt wel uit het geval met een zekeren Willem Denis Dutry, eigenaar van een landhuis bij Schiedam, die verzuimd had eene attestatie aan te vragen, naar hij zeide, van de Geref. Kerk van Den Haag, en die nu verzocht bij de Waalsche Kerk van Den Briel te worden toegelaten. De Kerkeraad besloot over 's mans leer en leven irihchtingen in te winnen bij den Kerkeraad van Den Haag.
Een ander geval, dat een komischen kant heeft, vond ik in de notulen van Juli 1739.
De broeders handelden over het schandelijk gedrag van een hd der gemeente, Pierre Harech. Den len Sept. kon de Predikant den Broeders mededeelen, dat Harech bij hem geweest was en dat hij beloofd had a.s. Dinsdag op de Kerkeraadsvergadering te komen. Eene aanteekening aan den voet der bladzijde deelt echter mede: „il na point comparu, mais s'est évadé de la ville", — de vogel was gevlogen!
Dat is zoo wat alles, wat ik over de Kerkelijke discipline in de Waalsche Kerk vond. Veel is het niet.
!) Zie Res. Mag. 14 Febr. 1739; aangehaald in „De Navorscher" 1879 p. 179 (noot)



273
4. De Geref orm. I Kerk en de r Armenzorg.
Geen wonder, de gemeente bestond, klein als ze was, meest uit Brielsche notabelen. Moeilijkheden waren er zoo goed als niet.
En zoo heb ik een kleine bijdrage mogen leveren over de tucht in de Geref. Kerk van Den Briel in de bloeiperiode dier Kerk. Wij kunnen er veilig van zijn, dat niet alles staat opgeteekend. Ook was het niet al goud wat er blonk. Ten volle beaam ik het woord van Ds. Guitart, die een opstel leverde getiteld: „Tuchtzaken uit de 18e eeuw, behandeld door den Kerkeraad der Herv. (lees: Geref.) Gemeente te Hindeloopen tusschen de jaren 1719—1750"J): „Men heeft niet altijd even nauwkeurig aanteekening van tuchtgevallen gehouden". Te Hindeloopen niet en in Den Briel niet.
De beschrijving van deze paragraaf is veel moeilijker en veel ingewikkelder dan van de vorige, omdat een drietal notulenboeken moesten worden geraadpleegd van drie verschillende kerken, van de Geref. kerk, van de Waalsche kerk en zelfs van de „Christ. Rem. kerk" en omdat dit onderwerp ons telkens met sociale vraagstukken in aanraking brengt.
Dat ik de armenzorg der Gereformeerde kerk en die der Waalsche kerk onder één hoofdstuk breng, spreekt van zelf, de beide kerken stonden op denzelfden grondslag, zij waren zusters.
Ook zullen de oeconomische toestanden niet mogen worden uitgeschakeld en zullen rekeningen en Leenbeurs onze aandacht vragen. Vloed en eb van wel-
!) „Stemmen voor Waarheid en Vrede" 1910 p. 889 v. en p. 969 v.
18



274
vaart of malaise hebben dan ook steeds een machtig woord meegesproken in het diaconale vraagstuk.
Ons hoofdstuk begint met 1650 en reeds twee jaren later ondervonden handel en visscherij de gevolgen van den eersten Engelschen oorlog.
Gedurende den tweeden Engelschen oorlog en in het rampjaar 1672 was van het uitzeilen der vloot geen sprake.
Dat beteekende natuurlijk een groot verhes voor de reeders en armoede voor de visschers, die toentertijd gelijk tot het midden der 19e eeuw, uit de ingezetenen werden aangemonsterd, en niet zooals tegenwoordig in de beide haringsteden aan de Maas uit het grauw en schuim der groote koopstad.
Maar na den vrede kwam er verademing en keerde de welvaart terug, zoodat in 1680 weer een 32-tal haringbuizen uitvoeren.
Stonden van 1652—1674 de bedrijven dus telkens stil en werden de bronnen van inkomsten gestopt, nog andere slagen werden de stad toegebracht. In 1664 en volgende jaren vertoonde zich de pest op hevige wijze, waardoor vele menschen stierven. Het getal slachtoffers in dat jaar is mij niet bekend, alleen staat vermeld, dat een der twee Paters Jezuïten, „de naam van den eenen is Algidius de Hooghe", in dat jaar aan de pest overleed.1)
In de Acta der Geref. kerk staat vermeld, dat de ziekte
„Geschiedkundige Aanteekeningen betreffende de Statie Brielle." Afdrukje p. 8.



275
in 1665 en zelfs in 1666 nog niet was geweken, want in October 1665 werd door den Kerkeraad besloten, het huisbezoek „na te laten, wegens de contagieuse ziekte binnen dese stad" en in April van het volgende jaar nam dat College het zelfde besluit.1)
Maar al die rampen kwam de stad te boven en in die bange jaren vergat de kerk „de weldadigheid" niet. Zelfs strekte zich haar weldadigheid al spoedig naar buiten uit. Zoo besloot de kerkeraad op verzoek van den Magistraat eene collecte te houden voor „de verarmde gemeente van Westmaas" o.a. op conditie, dat na overgave van het bedrag ter secretarie eene quitantie zou worden overgegeven „expresselijk" vermeldende, dat de collecte geschied was op verzoek van den Magistraat x). De collecte voor Westmaas bracht / 30 op en de verlangde quitantie werd afgegeven.
Zoo was het dus Magistraatsbemoeiing, die in de kerk voor Westmaas het collecteeren.
Reeds vroeger (den 16en Augustus 1675) vonden de Heeren goed te bepalen, dat er in de kerken van Den Briel eene collecte zou worden gehouden „voor de restauratie" van de kerk te Woerden, die door den vijand „afgebrant ende geraseert" was en werd besloten „de societeyt der Remonstranten en de Mennonyten daertoe mede te doen versoecken."
Zoo werd er eene collecte gehouden ter lossing van
!) Acta Consist. 20 April 1676. 2) Acta Consist. 26 Juni 1676.



276
Jacob Samuelsze 't Jongh, „slave tot Algiers," maar, omdat er meer moest zijn, dan wat de collecte opbracht, zoo bepaalde de Magistraat op den 24sten Dec. 1689, dat op den tweeden Kerstdag voor hetzelfde doel nogmaals zou worden gecollecteerd.
Van de eerste collecte was alleen bericht gezonden aan de Gereformeerde predikanten.
Van de tweede collecte werd ook de Remonstrantsche predikant in kennis gesteld.
... .„Ende indien eenige penningen uyt hare gemeenten mochten worden vergadert, dat deselve penningen mogen worden gefurneert aen den Secretaris."1)
Behalve de „Leenbeurs" en de bijdragen uit die beurs en de jaarlijksche nominatie en verkiezing van diakenen, vermelden de Acta weinig bijzonders; ook in dit opzicht zijn de Acta der Waalsche Kerk, uitvoeriger vooral na 1733, naar aanleiding van de overgekomene „Piemontse Dalluyden" over wie straks nader. Tot in de kleinste bijzonderheden worden wij ingelicht.
Soms breekt een enkele aardige bijzonderheid de grauwe eentonigheid.
Zoo in Dec. 1725, toen een buitengewone kerkeraadsvergadering op verzoek van Ds. Huyberts werd belegd. Z.Eerw. deelde mede, „dat aan de Diakoniearmen een legaat van 3000 rijksdaalders a 48 fl. ijder bij Willem Joris van der Velde, op Batavia overleden" was vermaakt. 2)
4 Res. Mag. 24 Dec. 1689. 2) Acta Consist. 3 Dec. 1725.



277
De Kerkeraad besloot het legaat te gaan innen bij de Weeskamer te Rotterdam.1)
Dat was een mooi legaat. Maar bij die schenking bleef het niet.
Door Gerard Slaats werd eene obligatie van duizend gulden aan de diakonie gelegateerd,2)
En het legaat van C. de Jonge van Ellemaet,3) bewijst, dat de hoogere standen de armen niet vergaten.
Bij de begrafenis van Burgemeester Cornelis Taal, in 't laatst van 1743, collecteerde men de som van 107 gulden 16 stuivers. De Weduwe schonk bovendien een som van / 600.
Die 707 gulden kwamen de diakenen uitmuntend te pas, want de kas stond er in het voorjaar niet rooskleurig voor.
Daarom moeten de volgende middelen ter hand genomen worden:
1. de bedeeling in geld des zomers geschiede alleen aan ouden van dagen, aan ziekelijken en met zware families belasten;
2. op de bedeeling in brood worde bezuinigd;
3. op de leverantie der geneesmiddelen moet bezuinigd worden (de rekening van den apotheker was hoog geweest).
1) Acta Consist. 13 Jan. 1726.
2) „ „ 21 Dec. 1731.
8) „ „8 Juni 1732. Over het fonds van Magdalena Briel
van Ellemeet, die bij testamentaire beschikking f 4000.— aan de armenkas vermaakte, (21 Juni 1681) leze men Plokker p. 138.



278
a. de geneesmiddelen moeten zoo civiel mogelijk geleverd worden en de betaling is secuur.
b. men moet een briefje meenemen.
„En om, ware het mogelijk de sedert eenigen tijd verminderde inkomsten der Diakonie op de gevoegelijkste wijze te vermeerderen, wierd als een gedienstig middel voorgeslagen, of het niet zou kunnen in practijk gebracht worden het doen van een algemeene collecte met een schaal, gelijk in andere Hollandsche steden tot merkelijke ondersteuning der armen geschiedt."
De Heeren Hoogerwerf en de la Bassecour moeten dan ook met de regeering confereeren, „hoe dit „project" moet worden uitgevoerd, zoo ten opzichte:
1. van den tijd, wanneer,
2. de personen, door welke,
3. alsmede de wijze, waarop dit gevoegelijkst zoude kunnen geschieden."1)
Men behoeft niet te vragen, wie deze schets heeft opgesteld, — het is een dominé.
Maar ik kan niet zeggen, of dit „project" is uitgevoerd, ja of neen.
Het trok mijne aandacht, dat de Diaconale zorg het laatste tiental jaren van dit tijdvak zoo'n breede plaats in de Acta bekleedt. Met de bijdragen, die uit de Leenbeurs werden verstrekt, vormen zij wel twee derde der beraadslagingen. En geen wonder. Gedurende de Engelsche oorlogen, toen de handel zoo goed als stilstond en scheepvaart en visscherij in haar bedrijf werden belem-
*) Acta Consist. 24 Mei 1743.



279
merd èn gedurende den strengen winter van 1689, toen de rivier tot aan den Hoek van Holland vastzat èn gedurende dien van 1709, het barre jaar van den Zweedschen Koning Karei XII, werden de inkomsten van de diaconie steeds minder en de uitgaven steeds meerder en werden de aanvragen om geld op hypotheek op huizen steeds talrijker.
Maar zoo erg als in 1740 en 1741 was het nooit. De laatste jaren vóór 1740 waren jaren geweest, waarover niet te roemen viel. Reeds den 11 den Maart 1733 was er een „Algemeene Dank-, Vast- en Bededag" gehouden wegens „Vermindering van Commercie, Watervloeden, Ziekte, Runderpest en Paalwormen". Vier jaar later (20 Maart 1737) weer zulk een Bededag wegens „Afnemende^) bloei en welvaart van den Staat."
Toen kwam de vreeselijke winter van 1740, die nog steeds als een spreekwoord geldt: „De kou van 't jaar Veertig". De Heer Been heeft onder bovenstaan den titel een opstel, vooral geput uit Jan Kluit, den Brielschen geschiedschrijver, geplaatst in zijn „Historische Fragmenten." 1) Hij herinnert er aan, dat de zomer van 1739 zeer nat was geweest en dat de oogst alles behalve meeviel. Den 4en Januari 1740 viel de vorst in met groote gestrengheid en den 10en, volgens Jan Kluit den 12en Maart, nam het weder een keer. Ontzettend waren de gevolgen. Zelfs in Mei ontsproot er geen grassprietje op den kalen, dooden akker. Alleen in de provincie Groningen stierven
x) Joh. H. Been. Historische Fragmenten. 1912. De kou van 't jaar veertig, p. 237—247.



280
zeventien duizend stuks vee. Te Amsterdam betaalde men voor een voer hooi meer dan tachtig gulden. Tot ver in het jaar 1742 voelde men de schommeling in den prijs der eerste levensbehoeften.
Geen wonder, dat onze vaderen den 15den Februari 1741 weer zulk een „Bededag" uitschreven wegens „Droevige calamiteiten, Langdurige(n) winter en onvruchtbaarheid van het vorig jaar. Duurte. Overstroomingen enz."
De Broeders diakenen hadden dus wel wijsheid van Boven noodig, om in de eerste plaats dengene te steunen, die grooten nood had. Jammer was het, dat de kerkeoppasser zich in die dagen nog eenige penningen toeeigende voor het thuisbrengen der gave aan de armen der gemeente. „Voorts," zoo lezen wij,1) „is door de E. Diaconen voorgedragen, dat veel van de arme heden thans de gewoonte hebben om de penningen, hun toegelegd uit de consistorie en het brood van het huis der bedienende diakens of door andere personen te laten afhalen of door den kerkeoppasser onder korting van eenige penningen zich te laten thuisbrengen."
„Omtrent dit misbruik de E. Broeders redres verzochten en dat de arme heden door ordre des E. Kerkeraads verplicht mochten worden, om voortaan de toegelegde penningen en 't brood in eigen persoon af te halen, de zieken alleen daarom geëxcuseerd zijnde. De E. Kerkeraad vindt dezen voorslagh van de E. Broeders len hoogste billijk en ordonneert mits dezen, ten opzichte van de gezonden en die de straat betreden, dat zij, op poene
Acta Consist. 15 Sept. 1741.



281
van inhouding en verstek, zoo 't geld als 't brood in eigen persoon zullen afhalen, 'ter plaatse, daar de uitkeering geschiedt en in opzichte van de zieken, soo is 't goedvinden en ordre des E. Kerkeraads, dat de kerke oppasser de aalmoesen aan hun huizen sal brengen, zonder eenig geld voor zijn moeite te mogen nemen; in gevolge 't reglement van den kerkoppasser gemaakt, 't welk te vinden is in de resolutie van den E. Kerkeraad, genomen den 23sten Januari 1735."
In die dagen van langdurigen winter, „calamiteiten" en overstroomingen werd ook van buiten steun gevraagd. Steun-Comités, zooals in 1914 waren er toen nog niet. Men wendde zich öf tot den Kerkeraad, gelijk thans, onze predikanten weten van die bedelbrieven, — een dagelijksch kruis! — te spreken, öf tot de Classis.
De Classis droeg dan aan hare deputaten, die met de kerkvisitatie waren belast, op, de aanvrage bij de respectieve kerken te bespreken en door de macht van hun gezag zoo'n aanvrage krachtig te ondersteunen. Zoo lezen wij in de Acta van 31 Mei 1741: „Deze vergadering belegd zijnde op aanzegging van de Deputaten van de Classis in den ring van Voorne tot het doen der gewone jaarlijksche visitatie der kerk, zoo zijn in de zelve binnengestaan Petrus Bormans en Petrus Leenmans, welke na alles, wat hun volgens Synodale en Classicale Ordre was aanbevolen vernomen hebbende alles in een behoorlijken staat onder ons bevonden hebben. In het bijzonder is door hun E. voorgesteld een verzoek van den Predikant en Kerkeraad van Babilo-



282
niënbroek onder de E. Classis van Gorinchem om eene liefdegave voor de gemeente, welke door de zware inundatie van den voorleden winter veel geleden heeft en genoegzaam geruïneerd was, gelijk een verzoek van den Predikant en den Kerkeraad van Oudenhoorn, onder deze Classis resorteerende, om tot reparatie van de bouwvallige kerk dier plaats insgelijks door eene liefdegave ondersteund te worden."
Over het dubbele verzoek werd gedelibereerd.
„Zijnde het eerste van de hand gewezen om de gevreesde gevolgen, terwijl niet alleen die plaats, maar zooveel andere in het land van Heusden en Altena, gelijk ook in den Alblasserwaard en elders door inundatie veel geleden hebben, van onderscheidene kanten dergelijke verzoeken zouden inkomen. Doch ten opzichte van den Oudenhoorn werd goedgevonden, den nood dier kerk, wanneer de zelve op geen andere en gevoegelijke wijze dan uit de liefdegaven kon geholpen worden ad notam te houden en als vorens te zien, wat andere kerken, onder deze E. Classis ressorteerende daaromtrent zouden doen, om dan te zijner tijd pro re nota te handelen." *)
Binnen een maand, na de gehouden kerkvisitatie, besloten de Broeders „de somma van 25 gulden voor Oudenhoorn te bestemmen, zooals voor weinig tijds een gelijke som verstrekt was ten behoeve van die van Spijkenisse, welke bij den zwaren brand veel geleden had."2)
!) Acta Consist. 31 Mei 1741. 2) „ „ 23 Juni 1741.



283
Van de armen, die in het tiental jaren van 1740-'49 / tot de Remonstrantsche kerk behoorden, is in een ander r verband reeds gesproken. „Wijl op het doen der diakonierekeningen meermalen bedenkingen waren gevallen omtrent zulke personen, die tot de Remonstrantsche kerk behoorende, nochthans van onze diakonie bedeeld werden, of niet wellicht aan de zelve ook eenig onderstand van de Remonstrantsche kerk mocht gedaan werden, 't welk meer dan eens in voorgaande tijden aan zulke armen gevraagd was, doch van dezelve voorgegeven, dat ze niets daarvan trokken, is goedgevonden om des wegens eenige nadere opening te vragen bij den Heer Buitenwegh, pred. van de Remonstrantsche Gemeente alhier, opdat men naar bevind van zaaken zig in de bedeeling van zoodanige arme zoude kunnen schikken. Er zijn hiertoe verzocht D. Muilman en Broeder A. Timmerman, die ook aangenomen hebben zulks bij bequame gelegenheid te verrichten."1)
Een goed en volledig overzicht over de armverzorging in het laatste tiental jaren van ons tijdvak, geven ons de Acta van 22 Jan. 1750. In die vergadering rapporteeren D. Muilman en Br. A. Timmerman over de hun gegeven commissie op den 30sten Oct. 1749 om met den Heer Buytenwegh, pred. van de Rem. kerk van Den Briel, over de bedeeling der armen van die Kerk te spreken. „Gemelde Heer" had hun bericht, „dat de armen, die in hunne gemeente waren, door den Kerkeraad naar ver-
!) Acte Consist. 30 Oct. 1749.



284
mogen onderhouden werden; dat Alida Vermeulen wel niet direct iets genoot van de Diaconie, maar echter door vermogende leden hunner gemeente ondersteund werd, gelijk ook aan Lijsbeth Arkenbout van tijd tot tijd als zij des benoodigd was, hemden, turf etc. door den Kerkeraad werden verstrekten zij zooveel doenlijk voor het onderhoud hunner armen zorg dragen, erkennende ondertusschen met dankbetuiging, dat onze [Geref.] Diaconie ook het hare tot ondersteuning dier armen toebracht De gecommitteerden zijn voor hunne genome moeite en gedaan rapport vriendelijk bedankt en is goedgevonden zich bij voorkomende gelegenheden in de Bedeeling van Remonstrantsche armen volgens dit bericht te schikken,"x) Eene bladzijde verder leest men de rekening en verantwoording der diakonie in de jaren 1740—1749. Betaald aan Ledematen /"12436.11
niet-Ledematen 19229.16
kleeren 6709.2
brood etc. 7902.0
Apothecer 2532.17
klompen 832.11
Passanten 766.5 Te zamen /50412.2 Subsidie van den Magistraat 11450.0
Rest Z38962.2 Al de namen te vermelden van hen die gedurende dit honderdjarig tijdvak uit de „Leenbeurs", die in 1581, op initiatief van Jan Cornelisz is opge-
!) Acta Consist. 22 Jan. 1750.



285
richt1), gelden op hypotheek op huizen of schepen aanvroegen en verkregen, acht ik niet noodig, misschien wordt mij later wel eens de gelegenheid gegeven om op deze nuttige Brielsche instelling een volledig licht te laten vallen.
Liever grijp ik een overzicht aan, mij door de Acta van Maart 1741 verstrekt. Zoo lezen wij:
1. „Maartje Claassen, wed. van Pieter Maartense Loodsman staat schuldig 50 gulden op haar huis in de Nieuwstraat. Van dit capitaal was niets te wachten, wijl sedert het jaar 1700 het voornoemde huis reeds 4 a 5 maal getransporteerd was zonder melding van eenige belasting.
2. Herman Jooste Schuins' wed. staat in 3 onderscheide posten schuldig 125 gulden op haar huis in 't Noordeinde. De dochter Marij Schuins, thans het zelve bewonende en in eigendom hebbende, zoude over de restitutie van het Capitaal of betaling van intrest gesproken worden.
3. Israël van der Velde staat schuldig 52 gulden op zijn huis aan de Noordzijde van het Maarland. De weduwe van gemelden Israël van der Velde heeft dit huis verkocht aan Dirk Donker, die nevens Teunis Stoffel Israëls van der Velde (de weduwe voornoemd reeds overleden zijnde) konde ondervraagd worden, op welke wijze deze verkooping was geschied.
4. Abraham Pieters Timmerman staat schuldig 200 gulden op zijn huis in de Nieuwstraat. Dit huis is reeds
H Acta Consist. 17 Febr., 24 Febr. en 22 Mei 1581.



286
voor de achterstallige verpanding verkocht en derhalve het capitaal verlooren.
5. Lijsbeth van Duin, wed. van Matheus de Gooijer, staat schuldig 100 gulden op haar huis aan de zuidzijde van het Maarland. De dochter Geertje de Gooijer, vrouw van Dirk Mol, die het voors. huis bezit, konde er over aangesproken, of bij haar overlijden, daarop behoorlijk gevigileerd worden.
6. Lijsbeth Leunis, wed. van B&stiaan van der Woel staat schuldig 200 gld. op haar huis aan de Noordzijde van het Maarland.. Terwijl de drie dochters Aagje, Adriaantje en Leuntje van der Woel, die thans dit huis bezitten, redelijk wel in staat zijn, konden de zelve over de restitutie van het Capitaal of betaalinge van interest gesprooken worden.
7. Willem Steets staat schuldig 275 gld. op zijn huis aan het Noordeinde. Dit huis wordt „bezeten" bij de Dochter Neeltje Steets, die hoe eer hoe beter daar over behoorde gesproken te worden, wijl verscheiden jaren verloopen zijn en er dus gevaar is, dat het voornoemde huis voor de achterstallige verpondingen zoude kunnen verkocht worden.
De E. Vergadering dit bericht gehoord hebbende, heeft den Heer Van Bueren voor zijn E. genomen moeite in dezen zeer hartelijk bedankt en vindt goed tegen aanstaande Vrijdag, den 7 April een expresse Consistorie te beleggen en de bovengemelde personen daarvoor te ontbieden, om met dezelve nader hierover te spreken en dan na bevind van zaaken te handelen." *)
*) Acta Consist 31 Maart 1741.



287
Op die vergadering zijn „binnen gestaan: Teunis Stoffel Israëls van der Velde en Dirk Donker, Marijtje Schuins, Geertje Gooijer, Aagje, Ariaantje en Leuntje van der Woel, Neeltje Steets, [die hier „Steeds" wordt genoemd] en „wordt geresolveert, dat zij jaarlijks de verpanding aan den oudsten predikant Ds. Muilman zullen vertoonen, om alle schade en verhes zooveel mogelijk te voorkomen." *)
Maar ik zou nog een- enkele bladzijde schrijven over de verzorging der armen in de Waalsche Kerk. Nemen wij daartoe het jaar 1733, toen de Vroedschap vernam dat iedere stad in Holland, waar eene Fransche gemeente gevestigd was, een zeker aantal overgekomen „Piemontse Dalluyden" zou krijgen en Den Briel twee families, uitmakende 10 personen, waaronder een stomme. Ofschoon de stad al het mogelijke deed, om van dien „last" te worden ontheven, kwamen twee families Pierre Jeanin, oud 38 jaar, zijn vrouw 34 jaar, drie dochters, de ééne 13, de tweede 5 en de derde 2 jaar jaar oud en Daniël Bargouin, oud 46 jaren, zijne vrouw 40 jaren, een zoon van 5 jaren en twee meisjes, een van 12 en een van 10 jaren. Er werd 100 gulden subsidie per persoon gegeven en twee^ huizen werden hun ter woning aangewezen. Het notulenboek staat er vol van en is naar goede orde in artikelen verdeeld. Ik zal maar naar de Artikelen verwijzen. Vooral Art. 249 „Copie du Conseil d'Etat de Hollande au Consistoire wallon de cette ville" is de moeite waard.
Zoo vernemen wij, dat Overgoor tot kashouder in zake
!) Acta Consist, 7 April 1741.



288
de Piemonteezen wordt aangesteld en hoe hem opgedragen wordt naar M. de Mirell, den ontvanger te gaan, om de som van f 1000 — in ontvangst te nemen.1) De kleinste trekjes worden ons niet onthouden, zooals, dat aan iedere familie een brood van 21k pond per dag en twee gulden per week zou worden uitgekeerd2). Ds. Fernandez, Meynard van Bueren en Jan Overgoor, resp. ouderling en diaken hebben met een bakker gesproken. Zij hebben hem op het hart gedrukt toch vooral goed brood te bakken en een afzonderlijken zak koren in voorraad te hebben, die geen plaatselijke belasting zou behoeven te betalen. Zij rapporteeren, dat zij 4 bedden, 4 travers (overtrekken), 8 oorkussens en zes ton turf, benevens kammen, tangen enz. hebben ingekocht. 3)
Zij koopen voor Daniël Bargouin „une paire de culottes" en voor Pierre 3 hemden, voor iedere familie een vaatje boter en een kaas*) en bestellen bij den slager Hugo van den Andel spek of vleesch,5), wien tevens wordt opgedragen aan elk huisgezin per week 10 pond vleesch te leveren6).
Ook met de opvoeding der kinderen zien zij zich belast Marguerite Jeanfnjin wordt bij den kleermaker Jury Tocxel (Tokseel), Madeleine Bargouin voor 3 jaar bij Gelein Schreur in de leer gedaan. Den 12en April 1734 hebben afgevaardigden van den Kerkeraad eene conferentie met Burgemeester de Winter over den impost
4 Art. 250. 2) Art. 252. 3) Art 257. *) Art 258. 6) Art. 260. «) Art 269.



289
5. De Geref. Kerk en het Onderwijs.
Zij vragen subsidie aan en krijgen, omdat de la Bassecoar de aanvraag krachtig ondersteunt f 100.*) Ook komen wij den naam van een Brielschen bakker Benne, van den Brielschen apotheker Van Dam, van den Brielschen dokter Yomanis te weten.2)
In dat zelfde artikel vernemen wij, dat Marguerite Jeanfnjin, oudste dochter van Pierre, thuis zou worden gehaald, omdat zij daar niets leerde en slecht werd behandeld.
Bij den kleermaker Van Ulft wordt ze nu uitbesteed.3) Dezelfde klachten bereiken het Consistorie ten opzichte van het andere meisje. De meester zou Magdel. Bargouin met „meer humanité" moeten behandelen, anders raakt bij haar ook kwijt.
Ook heeft Pierre Jeanin toestemming gevraagd tuinwerk te mogen verrichten bij Mevrouw Hoogendorp, waarop de la Bassecour rapporteerde, dat bij zich tot Burgemeester Hoogerwerf had gewend, die weer bij Mevr. Hoogendorp informaties heeft ingewonnen.
In 1740 lezen wij van de huwelijksafkondiging van Pierre Jeanin en Madeleine Meijer, j. d. en van Jean Jeanin j. m. met Sara Meijer. Wegens afwezigheid van den predikant had de „bénédiction nuptiale" in de Gereformeerde kerk plaats.
Al blijft het ten volle waar, wat Dr. J. Woltjer in zijn „Wat is het doel van het Chr. Nat. Schoolonderwijs?" eens schreef (p. 81): „De gebrekkige staatsrege-
" Art. 291. 2) Art. 301. «) Art. 313.
19



290
ling leidde er voorts toe, dat de algemeene ordonnantiën niet altijd plaatselijk werden opgevolgd. Ten slotte waren het de magistraten en de vroedschappen, die beslisten. Herhaaldelijk en kort achter elkander werden gelijke of bijna gelijkluidende verordeningen door de Staten der provinciën op het schoolwezen uitgevaardigd, 't geen het vermoeden wettigt, dat zij niet alle trouw werden opgevolgd,"1) — toch waren de vruchten van het onderwijs in ons tijdvak niet te versmaden. „En de eerbied, die hun later op school yoor Gods Woord werd ingeprent, ondersteunde, bevestigde en versterkte in hunne harten het geloof, waarop allen hun eenigen troost in leven en sterven grondden, het geloof, dat zijne vrucht toonde in degelijkheid, moed en standvastigheid, die zoo menige bladzijde van de historie der zeventiende eeuw tot bhjvend sieraad verstrekten." 2)
Het spreekt van zelf, dat er in het onderwijs, na Crijnszes dood, geen verandering van beteekenis kwam. Aan het Curatorium werd als vijfde Curator toegevoegd Mr. Gilles de Gerbode, oud-burgemeester.3)
In plaats van De Moucheron, overleden, trad 13 Aug. 1646 Burgemeester Ormea op.4) Den 25sten Mei 1647 werd de pensionaris en vroedschap Mr. Jacob de Jonge
*) Aangehaald bij J. Kuiper, „Geschiedenis der Wording en Ontwikkeling van het Christelijk Lager Onderwijs enz." 's-Gravenhage 1897 p. 19.
2) Zelfde werk p. 19.
3) Gillis de Gefejrbode was in 1647 burg.-thes. (van Alkemade p. 93).
4) 1 Oct. 1645 was Mr. Bernardyn Moucheron tot eersten burgemeester verkozen (van Alkemade p. 93).



291
van Ellemaet tot Curator benoemd. Den 22sten Maart 1653 werden Jacob Commersteijn, *) schepen en Mr. Cornelis Briel gekozen.
Den 31sten Oct. 1654 werd Mr. Adriaen van Aelmonde, pensionaris, in plaats van den overleden Baljuw Van Leeuwen gekozen en het volgend jaar 18 Sept. 1655 Ds. Franciscus Ridderus in plaats van Mr. Adriaen van Aelmonde.
Den 6den Juni 1662 werden „boven de 3 tegenwoordige Curatoren, die als noch werden gecontinueerd tot Curatoren van de Latinsche Schole gecommitteert de Heeren Joan Tedingh van Berckhout ende Brasser, mitsgaders de predikanten Wittewrongel en van Keulen." Later werden tot Curatoren benoemd Johannes Mollerus, predikant, in de plaats van Mr. Caspar Clotterboke (7 Febr. 1678).
Den 14den April 1682 nam de Vroedschap dit besluit: „Is verstaen ende goetgevonden, dat de Heeren Curateurs der Latynsche Schole, nu sijnde ten getale van ses heeren, sal comen te versterven ende daernaer gehouden werden op het getal van vier, sooals het selve van allen ouden tijden is geweest, te weten drie politrjcque en een kerkelijck heer, sulcx dat bij overlijden van een politijcq een politycq ende van een kerckelijck weder een kerckehjck daer toegeëligeert sal moeten werden."
Wat de schoolmeesters in de Latijnsche School betreft, zagen wij, dat in plaats van Claes Crynsze, Heyndric Booms op een traktement van f300 werd aangesteld.
!) Mr. Jacob Commersteyn werd den 1 Oct 1659 tot 2en burgem. benoemd.



292
Toen Booms in Sept. 1644 overleed, werd Adriaan van Proet benoemd en den 15<kn Jan. 1650 Hendrik van Rossum wiens verblijf van korten duur schijnt te zijn geweest, daar 2 Mei Daniël Leseur werd benoemd.
In plaats van Daniël Leseur overleden, werd den 2en Febr. 1655 het hoofd eener bijschool Jb/iarmes Feermans door de Vroedschap „geëligeert tot schoolmeester ende schrijfmeester in de groote schoole, op gelijcke tractement van 150 gulden als Leseur heeft genoten." In 1664 overleed Feermans. De vacature werd niet spoedig vervuld. De Vroedschap koos, na de Curatoren te hebben gehoord, den 25n April 1667 tot schoolmeester voor één jaar Hendrikus van der Ende, wonende te Rotterdam, op een traktement van 200 gulden en „op soodanige instructie als hem ter handen gestelt zou worden."
Eene Resolutie van de Vroedschap van 28 Aug. 1667 spreekt van het overlijden van Mr. Hendrik v. d. Ende „gewesene stadtschoolmeester", die nog geen drie maanden in Den Briel werkzaam was. Deze Hendrikus was een zoon van Casparus van der Ende, bekend als onderwijzer en vervaardiger van een woordenboek in twee deelen, Fransch-Nederlandsch en Nederlandsch-Fransch. Na den dood van Van der Ende presenteerde „sijnnen dienst Mr. Hugo van Hoff uit Suytlant en den 28 Aug. 1667 werd deze bij pluraliteyt van stemmen vercoosen op een tractement van 200 gulden", dat weldra (19 Sept. 1667) tot 250 gld. werd verhoogd. Zijn opvolger werd Johannes Verhel Den 29s*en Juni 1671 werd hem wegens „sijnne indispositie" vergund voor 2 maanden Adrianus



293
Nieuwenhuyse in zijne plaats te laten optreden, „maar alles buyten laste van de stadt".
Toeir in 1680 bezuinigd moest worden, werd o.a. op 12 Nov. door de Vroedschap gearresteerd, dat het traktement van den stadsschoolmeester zou zijn 150 £ en dus 100 £ minder dan vroeger. Op zijn verzoek (12 Sept. 1695) werd het weer op 250 £ gebracht. Ook loont het de moeite, zij het dan kort, de Rectoren en Prorectoren der Latijnsche School na te gaan. De eerste Rector der „Schola Rei Publicae Brilanae" was Franciscus Vilerius „Scholae Brilanae Moderator." Blijkens het Latijnsche opschrift op de Stads-Waag naast de Gevangenis, vervulde hij dat Rectoraat nog in 1623. „Quare Bilancem Publicam cum care ere Hic Brila junxit? Nempe testatum cupit, Sese tueri juris aequi librio Qod Marte peperit publicae rei bonum, Nee esse dignos hoe bono, sed carcere, Juris Stateram transilire qui solent.1). „Zijne opvolgers", zegt Van Alkemade, „worden in het Register, in het voors. School, onder den tegenwoordigen Rector berustende, niet gemeld, tot het jaar 1669 toe: Welke men egter meend, dat te vinden zouden zijn in zeker ander Register, waarin de Rectoren en Prorectoren de kanons van het Dortse Synode zouden onderteekend hebben. En welke de voors. F. Vilerius de eerste van allen (zoo men ons berigt) zou onder-
J) K. van Alkemade. „Geschiedenis van de Stad Briele." 1729. p. 85. De vertaling aldaar is van P. van de Schelling, die op de vorige bladzijde (p. 84) eene vertaling geeft van het opschrift der Latijnsche school.



294
teekend hebben. Het zij hoe het zij: uit het voors. Register van het school blijkt, dat ook Rector is geweest Johannes Hillenius, vertrokken naar Haarlem 1669" enz.1)
Gelukkig zijn wij beter onderricht. Wantin 1642werd tot Rector benoemd Ds. Petrus Magerus van BrielschNieuwland. Een man van buitengewone gaven, want de betrekking van Rector en Pro-Rector, geen sinecure, vervulde hij in één persoon, „mitsgaders" het ambt van predikant. Na zijn dood werd de venrulhng der ontstane vacature niet aan Heeren Curatoren overgelaten, maar den 18den Mei 1653 werden door de Vroedschap de twee burgemeesters en de beide oud-burgemeesters gelast „omme mette Curateurs van de Latinsche Schoole te disponeren opt stellen van een rector met assumptie van den Heer Pensionaris." En op 29 Juni 1653 werd in plaats van den overleden Magerus benoemd Ds. Jean Barbier, dien wij als „refugiees predikant" in het artikel over de Waalsche kerk hebben leeren kennen en die op een traktement van 500 £ werd aangesteld „mitsgaders vrijdom van stadtswijn ende bijerimpost."
Den 13den Oct. 1653 werd bepaald, dat hem „voor sijn transport ende het support van sijne gehuyerde huijsinge binnen den Haghe de somme van 100 £ toegevoecht" zou worden. Eene Resol. van den Magistraat van 29 Jan. 1656 zegt ons, dat genoemde Barbier met zijn Conrector maar moeilijk over weg kon. De Curatoren kwamen er aan
" Zelfde werk, p. 371.



295
te pas om „ordre te stellen". En al werd deze „disordre" voor een kleinen tijd bijgelegd, eenige maanden later zou het wel blijken, dat Barbier „de rechte Broeder" niet was. De school verliep en de klachten vermeerderden. Den 18den Sept. 1654 werden de Magistraat en het Curatorium het eens, den man te ontslaan en nog dienzelfden dag werd door de Vroedschap over zijn lot beslist.
In deze vacature maakten de Curatoren een drietal : Johannes Helenius, rector te Vianen, D. Suyerendonk, conrector te Goes en Titus Livius, conrector te 's-Gravenhage en uit dat drietal werd Helenius (v. Alkemade zegt: Hillenius) benoemd, „die 100 £ voort transport van sijn meubelen ende familie ontving" en den 28 Dec. 1668 door de Vroedschap werd ontslagen.
In deze vacature werd Jordanus Pavor, conrector te Rotterdam, benoemd.1)
Den 19den Mei kwam bij de Vroedschap het bericht in dat „ J. v. d. Pavort" de benoeming had aangenomen. De Jager deelt mede, dat hem door den Magistraat was toegestaen „den tuyn achter de schoole te doen bestraten met corteclinckers tot commoditeijt van sijnne costkinderen."2) Hij was dus kostschoolhouder en fungeerde tevens als ouderling der Geref. kerk.3)
Hij overleed in Augustus 1688 en in zijne plaats werd Johannes Theodorus van Schalbrouck benoemd op een
!) v. Alkemade p. 371 noemt hem Jordanus van den Pavort, verkoren den 12 Juni 1669.
2) Res. Mag. 7 Febr. 1682.
3) Acta Consist 30 Sept. 1674.



296
traktement van f500 per jaar, waaraan werd toegevoegd „100 tonnen turff jaarlijcx". Hij kwam van Kleef, waar hij conrector was en zijne verhuiskosten beliepen de som van 135 £., welke som de Magistraat met het oog op „de veraffgelegentheydt van de stad Cleef, de veelheydt der tollen en de licenten en de costehjcheijdt van de vrachtloonen der wagens en karren" betaalde. Nog voor het jaar ten einde was *), deelde hij den 24«ten Dec. 1689 mede, dat hij eene benoeming tot conrector naar Dordrecht had ontvangen en die benoeming bereids had aangenomen.
In zijne plaats werd David Haseel van Amsterdam benoemd, op het oude tractement „ende emolumenten", maar hij moest zich voor vijf jaar verbinden. Daar deze om gewichtige redenen bedankte \ werd uit een door Curatoren opgesteld viertal Hans Burchardus % „voorheen rector te Kuylenburgh" gekozen, onder verplichting van den vijfjarigen dienst*).
Van Alkemade geeft ook een lijst der Curatoren, of zooals hij zegt der Prorectoren en deelt eenige bijzonderheden uit hun leven mee, maar wat hij zegt, heeft weinig te beduiden. „Deze zijn geweest, Johannes Havicius, verkozen 1671, op wien schijnt gevolgd geweest te zijn, Jakobus Stochius, vertrokken naar Uitrecht, welke ge-
J) v. Alkemade p. 371 noemt hem: J. Th. Schalbruch en zegt dat hij den 17 April 1698 was „verkoren". 2) Res. Vroedsch. 22 Mei 1690.
*) v. Alkemade p. 371 noemt hem: Joachim Burckhardus. verkoren den 7 October 1690. 4) „De Navorscher" 1898 p. 458—465.



297
volgd is van Wilhelmus Swinnas, Doctor in de Medicijne, in het begin van het jaar 1693 naar Haarlem vertrokken, jls beroepen in de eerste of laagste Classis der Latijnsche Schooien aldaer. In wiens plaats gekozen is Johannes Magerus, den 3 April 1694. Welke dit Ampt, en teffens het Kerkleeraarschap in Brielsch-Nieuwland, waargenomen hebbende, overleden is den 14 Sept 1706, en ten lesten opgevolgd door Nicolaas Wayford, een Hagenaar, beroepen den 5 April 1709, in wiens plaats tot nog toe geen ander benoemd, nog aangesteld is." x) Johannes Magerus,w.eiïe verwarren metPetrusM., eveneens predikant te Br. Nieuwland, werd den 24sten Sept. 1706 begraven en de rector stelde het zonder conrector tot 1709. Bij besluit van 9 Sept. 1708 kende de Vroedschap den Rector Joachim Burghardus de som van f 63 toe, „in consideratie van de instructie, die hij alleen was gevende." In plaats van Magerus werd op „voorslag" van Curatoren den 1^ April 1709 tot Conrector aangesteld Nicolaes Wayford „op het oude tractement." Meer dan eens bleef deze maanden achtereen weg van de school en den 24«ten Oct. 1712 werd hij daarom door de Vroedschap ontslagen. Op zijn verzoek werd hij echter den 10den Juli 1713 in zijn ambt hersteld met de boodschap, dat hij zich stipt aan de bevelen der Curatoren te houden had en indien daarover weer klachten kwamen, dat hij „de facto" zou worden „gedeporteert." In 1718 nam de dood hem weg. Hij werd den 30en Dec. 1718 be-
!) Van Alkemade p. 371 en p. 372.
2) Van Alkemade p. 372 spreekt ten onrechte van 5 April.



298
graven. De rector ging hem nog voor: deze werd den len Mei 1718 begraven1).
Eerst den 24cn April 1719 kwamen de Curatoren de belangen der Latijnsche School bij de Vroedschap bepleiten. Zij gaven toen te kennen „dat om de schoolle, die zeer was gedeclineert, eeniger mate te herstellen, noodig was, dat daartoe in plaetse van twee één bequaem persoon wert aangestelt," op een door de Vroedschap te bepalen tractement. De Vroedschap vond zulks goed en de Curatoren werden gemachtigd naar één persoon voor de twee bedieningen uit te zien. Den 4<kn Dec. 1719 werd tot rector aangesteld, om te gelijk te fungeeren als conrector Rutgerus Ouwens „meester in het derde school der stad Delff, op een tractement van f800, vrij huishuur en vrijdom van zekere „stadsimposten". % Volgens v. Alkemade vertrok hij in 1720 naar Middelburg, waar hij tot Rector was beroepen3).
Op dezelfde voorwaarden als Ouwens werd den 4den Oct. 1723 tot Rector aangesteld Esaias Rouxel4), conrector in de triviale schoole binnen de stad Nimwegen."
Rouxel, die „veeltijts sieklijk" was, en klaagde over het „stadhuys", dat hij bewoonde, was tevens ouderling5) en werd den 4°en Sept. 1744 begraven. Hij het eene weduwe na, die Nov. 1744 „het schoolhuijs quitteerde". Den 4«»
*) „De Navorscher" 1906. p. 106. Artikel van H. de Jager: „Bijdragen tot de Geschiedenis van het Vad. Schoolwezen."
2) „De Navorscher" 1906 p. 106.
3) Van Alkemade p. 371.
4) Van Alkemade p. 371 spelt den naam: Roxel.
5) Acta Consist. 2 Oct. 1729.



6. De Geref. Kerli I en het Volksleven.
299
Oct. 1744 stelden de Curatoren aan de Vroedschap voor tot Rector van de triviale school aan te stellen D. Antonius Faber, praeceptor in het tweede school te Haarlem." x) Over de „Alumni" heeft de Jager breedvoerig en nauwkeurig gehandeld.2)
Volgens de Instructie van den meester in de Armenschool in 18 artikelen, moesten de minstgevorderde leerlingen van buiten leeren:
1. het gebed des Heeren,
2. de artikelen des geloofs,
3. de tien geboden,
4. het morgen- en avondgebed,
5. de instelling van Doop en Avondmaal, zooals die staan in het 71e en 72e antwoord van den Heidelb. Catechismus.
En zoowel in de Stads- en Armenscholen „alvorens een aanvang met de onderwijsing werd gemaakt werd het morgengebed overluid opgezegd." 3)
„Den Briel is een van die oude, geheimzinnige huizen uit de verhalen van Marlitt, vol stemmen uit het verleden. Wie er eens naar geluisterd heeft, wil altijd meer hooren. Geen wonder. Het zijn hier geen sprookjes van de verbeeldingskracht, het zijn getuigenissen uit het verleden van het kleine volk, dat eens de zeeën beheerschte en welks naam wij nog dragen. Den Briel is vol van die getuigenissen." Met deze woorden leidde de Brielsche Archivaris zijn „Gids" voor de vreemdelingen,
1) „De Navorscher" 1906 p. 108. Faber was Candid. tot den H.D.
2) „De Navorscher" 1906 p. 101—p. 103.
3) Acta Consist. 5 Dec. 1765.



300
die Den Briel bezoeken, in. „Want Den Briel moet gezocht worden, maar zoekt zelf den vreemdeling niet op."
En als wij dan eene bladzijde schrijven over „de Geref. Kerk en het volksleven"' gedurende dit honderdjarig tijdvak, dan zal het wel zaak zijn naar die getuigenissen, die geschreven staan op de monumenten en huizen, te luisteren.
Want Den Briel behoort nog steeds tot de zeldzaam wordende steden en plaatsen in Nederland, waar zoo menige oud-hollandsche gevel uit de 17e en 18e eeuw de aandacht en bewondering trekt.
Wel heeft men in de jaren, dat men een Brielsche Zeenymf ontwierp en stichtte, met een fraai bloemenperkje er om heen, waar op het gazon eerzame huismoeders hunne wasch bleeken, al te veel genivelleerd en de schoonste geveltjes soms door een moderne kroonlijst, recht toe recht aan, ontsierd; — in de jaren, toen men een openbare lagere school aanplakte tegen de majestueuze Gothische kerk, het middeleeuwsche karakter met het mystieke Raas, schendende; — wel heeft men in dien tijd de schennende hand geslagen aan den cirkel met witte steentjes op de Markt neergeschreven, die twee en een halve eeuw den kreet van geslacht tot geslacht hadden bewaard: „Niets zonder God", dien eene vrouw op den brandstapel slaakte (9 Oct. 1628), nadat zij haar verschillende echtgenooten en kinderen had vermoord, — maar toch mogen wij nog van geluk spreken, dat er nog zooveel uit die algemeene verwoesting is gered.
En welke getuigenissen heeft Den Briel bewaard!
Een huis met een medaillon, voorstellende den aarts-



301
engel Michael, die den duivel neerstoot, het huis, door den Vice-Admiraal Witte Corneliszoon de With, den ( ridder in de orde van St. Michiel, bewoond! Een huis met een gevelsteen, waarin de visch staat afgebeeld, die op raad van den engel door Tobias op het droge werd gehaald! Een gevelsteen, „de vier gekroonde ambachtsheden" en een schuit met neerhangende vleet! Een gevelsteen met een schip „Indeën coopvaerder", d.w.z. koopvaarder op Oost-Indië! Voorts: „de Samaritaan" met een jaartal, „dat te jong is", het hotel „de Nymph", met de wapens van Tromp, de Fransche lelies, die in 't plafond van de gelagkamer voorkomen, terwijl men in den tuin de plaats aanwijst, waar het geboortehuis van den Admiraal heeft gestaan. „Het gouden laken" bij de R. K. Kerk, het devies der stad „Libertatis Primitiae", op net Stadhuis; de schilderij van Waldorp in de Burgemeesterskamer, kostbare zegels, Jacobakannetjes, 't Zwaard van den Gerechte, een vuurroer uit den Geuzentijd, het cachet van de Rijk, gedenkpenningen, kaarten, platen, spotprenten, brieven van De Ruyter en Tromp op het Archief, — de Waag, de Gevangenis, de Latijnsche School, Plaetse Welle, waar Rochus Meeuwisze woonde, — wel is Den Briel van die getuigenissen vol!
De gilden hingen hunne schilden in 1598 en in 1683 in het kerkgebouw op. Aanzienlijken hingen hunne wapens en wapenborden boven de familiegraven op aan de pilaren.
De kerk, wat was zij een macht in die dagen! In de kerk werd men ten doop geheven, ontving men het teeken en zegel van de inlijving in het Verbond, werd



302
men door den band des huwelijks verbonden, „ten disch geleid", vertroost door het Woord Gods en werd men bijgezet. Gewoonlijk zijn het eenvoudig-arduinen grafsteenen, waarvan de letters en woorden zijn af- en uitgeslepen, die ons melden wie onder dit gesteente „in den Heere rust". Meestal aanzienlijken, de van Leeuwen van Leydens, de van Heldingens, de familie Gallas, de Briels, de Molewaters, wien eene rustplaats in het Godshuis werd mgeruhnd. Toch niet altijd. Zoo meldt een eenvoudig zerkje, dat Pieternella Teysers, weduwe van Joh. Dormans, 102 jaar en 24 dagen is geworden.
Om dien zeldzaam-hoogen ouderdom kreeg zij, hoewel zij in het Gasthuis van de armen onderhouden werd, van de stad een graf in de kerk en werd zij door de burgerkrijgsraden begraven, met de Stadsboden en die der schutterij voorop. Ook woonden de leden van den Magistraat, maar als particuliere personen, de begrafenis bij.
Om het volksleven, ik bedoel het leven der smalle gemeente, te leeren kennen, verschaffen de bijdragen uit de Leenbeurs ons kostelijke gegevens. Gedurende de Engelsche oorlogen, in en na het rampjaar 1672, maar vooral na 1740, bleek die beurs een niet te waardeeren instelling.
Wat geven de Acta ons een aardigen, soms droevigen kijk op het leven.
Bijna bij iedere aanvraag eene kleine toelichting, waarom steun werd aangevraagd. Zoo verzocht een weduwe, die reeds sedert jaren sukkelde, de weduwe Thijs van



303
der Leeuw, een som van 300 gulden, als een hypotheekje op haar huis. Zij behoefde zelfs geen intrest te betalen. x)
Zoo kwam een zekere visscherman, Huibert Jansen Bosman, een som van f 100 vragen. Hij had een vischschuit gekocht voor 280 en een boot voor 80 gulden en beide scheepjes had bij reeds betaald. Maar nu kwam hij f 100 te kort voor scheepsbenoodigdheden. Ook zijn verzoek werd ingewilligd „mits betalende een intrest van 2Va %." „Zullen biervan een schepen-schuldbrief gepasseerd worden." 2)
Zoo kwam ook Klaas Droogendijk ter vergadering en hij gaf te kennen, „dat hij door den droevigen brand op den 13en Nov. lestleden binnen deze stad voorgevallen, ongelukkig geworden zijnde, terade was geworden hier en daar eenige liefdepenningen te verzamelen en daartoe de hulp der vergadering noodig had."
De Vergadering willigde ook dit verzoek „goedgunstig" in.3)
Op het verzoek van de huisvrouw van Schilleman Groeneveld, „meester smid in de Kaagstraat," door Ds. Muilman ter tafel gebracht, om eenig geld uit de Leenbeurs te mogen genieten, „tot aankoop van ijzer en kooien, waar toe de smid door zijn tegenspoed onmachtig was." De vergadering besloot hem honderd dertien
!) Acta Consist. 13 Dec. 1736.
2) Acta Consist. 16 Aug. 1747.
3) Acta Consist. 25 Dec. 1747. Den 23 Juni 1748 besloot de kerkeraad aan Klaas Droogendijk „in zijn drukkenden nood" vijfhonderd , gulden te leenen, drie jaren zonder intrest (Acta 23 Juni '48).



304
gulden, twaalf stuivers uit de Leenbeurs te overhandigen.
Een verzoek van Kornelis Hendrikse Veerman en zijne huisvrouw Trijntje Halings, wonende onder Zwartewaal, „welke in 't voorleden najaar door een verteerende brand ten eenemale geruïneerd waren en ten uiterste noodig hadden door liefdegiften in deze hunne droevige omstandigheden ondersteund te worden," waarop de Vergadering besloot Kornelis Veerman en zijne huisvrouw drie ducaten toe te staan, „om dezelve op de a. s. classis anti-Synodaal voor de gemelde personen te overhandigen." ^
Dat in die dagen het varenselement sterk in Den Briel vertegenwoordigd was, spreekt van zelf. Laat ik uit de Acta daarvan twee bewijzen geven. „Is ook binnengestaan Elsje, verzoekende, dat haar in hare groote verlegentheit mogte vergunt worden vijftig guldens te trekken uit de Leenbeurs, belovende het zelve als haar soon met de retourschepen uit Oost-Indiën zoude thuis komen, wederom te zullen geven en de gemelde som op haar huis te laten hypothekeeren. Het welk in rondvraag is gebracht en met meerderheid van stemmen is aangenomen." 3) Wij zien straks de blijde thuiskomst van den zoon, die twee jaar van huis, naar de oud-hollandsche gewoonte der varenslui het geld in moeders schoot uitstort, altijd meer, zoodat haar huisje weer vrij komt. En onder degenen, die belijdenis des geloofs hadden
x) Acta Consist. Maart 1748. 2) Acta Consist. 8 Mei 1747. *) Acta Consist. 22 April 1731.



305
afgelegd, waren in April 1735 Willem Lantzel en Cornelis Krijgsman, maar zegt de schrijver „deze twee hebben niet kunnen verschijnen in de kerk, also zij in zee waren".x) Zij waren dus bij de groote vaart, want in April werd en wordt de haringvisscherij niet uitgeoefend, de buizen vertrokken eerst „Buisjesdag" (half Juni).
Dat de Hollandsche jongen altijd een lastig zeeschip is geweest, blijkt o. a. uit een tweetal berichten. Aan Ds. Huyberts was opgedragen een schets te ontwerpen van een reglement voor den oppasser in de kerk. De kerkeraad, die hem van kleeding voorzag en gelastte, dat hij met den consistorieknecht bij het H. A. zou tegenwoordig zijn en alles in orde zou maken, drukte hem sterk op het hart, niet alleen de honden weg te jagen, maar ook de jongens onder de prediking rustig te houden en anders „uit te smyten",2) En in het Vle artikel van de „Ordonnantie van Bailluw, Burgemeesteren en Regeerders dezer stad, teegens het misbruiken van 's Heeren Naem en Dag", lezen wij: „Word de Jeugd wel scherpelijk verboden van eenige spelen of maeken van geweld en geraes bij of omtrent de kerken, gedurende de openbare Godsdienst, op een boete van dertig stuivers, zullen de ouders aansprekelijk zijn voor hunne kinderen, en in geval zij niet machtig zijn te betalen, derzelver kinders terstond te water en te brood gezet worden, zoolang als Bailluw, Burgemees-
!) Acta Consist. 17 April 1735. 2) Acta Consist. 23 Jan. 1735.
20



306
ters en Regeerders voorn, zullen bevinden, naar exigentie van zaken, te behoren".1)
Eerbied voor God en voor de Overheid, bij Godes gratie regeerende, zou er zijn! In Gods Huis door den hardhandigen hondenslager. Buiten Gods Huis door de Stads-rakkers! Ik sprak daar van den kerkoppasser, in de zinrijke taal dier dagen „hondenslager" genoemd. Ik vergat zijn naam te noemen. Hij was niet zóó kwaad, als de jongens van hem zeiden. „Voorts is binnengestaan [vóór de Heeren was hij een lam] Hubregt Hoeke, versoeckende wegens indispositie van zijn vader Abraham Hoeke, daar hij niet meer in staat was zijn ampt (sic.) als kerkoppasser waar te nemen, in plaats van zijn vader daartoe aangesteld te mogen worden met belofte van zijn vader gedurende zijn leven te zullen onderhouden." 2) Toegestaan.
Al heeft Den Briel zich nooit meer tot de hoogte van den Katholieken tijd opgewerkt, toch was de burgerij er in de tweede helft der 17e en in de eerste helft der 18e eeuw over 't algemeen goed aan toe. De vaart op Engeland, maar vooral die op Oost-Indië, het loodspersoneel, de haring visscherij, de zalmvisscherij, de vaart op IJsland en de scheepstimmerwerven gaven velen brood.
Wel was ook hier vloed en eb. Toen in 1720 de haringvisscherij vernietigd werd, begon men met gaffelschuiten in zee te visschen, welke schuiten men gebruikte voor den sluikhandel in jenever, brandewijn enz. op de kusten van
!) Ned. Jaarb. voor 1749. Dl. I 146. 2) Acta Consist. 22 Mei 1722.



307
Engeland en deze sluikhandel bracht groote winsten op.
Een tiental jaren werd deze smokkelhandel op vrij groote schaal gedreven en wij vernemen niet, dat de Geref. kerk, noch van den kansel, noch bij het huisbezoek, iets tegen dit voortwoekerend kwaad deed.
Ook deed de kerkeraad niets in de zaak van Cornelis Adriaansze, directeur der zalmvisscherij, die, hoewel hij voor zichzelven goede zaken maakte, door vervalsching der boeken zijn aandeelhouders bestal, tot een bedrag van f 1200.
Smokkelhandel op ruime schaal tusschen 1720—1730, verrijking door diefstal van reeders en bootslui, diefstal van C. Adriaansze in 1746, — wat deed de Geref. kerk in die dagen tot beteugeling van dit kwaad?
Indien de Acta een zuivere afspiegeling zijn van de tucht, is het antwoord gereed: nihil 1
De eerste helft der 18e eeuw was voor ons vaderland een tijd van rust en vrede.
Voor de negotie leefde men. „Vrachtvaerders van Europa" te zijn, gold als zeer begeerlijk.
Alleen dan nam men „vi coactus" de wapenen op, wanneer de handel in gevaar kwam.
In die algemeene welvaart deelde Den Briel.
Ook de bevolking der stad nam in zielenaantal toe, in 1732 was het zielenaantal 5000.
En waar geld verdienen het één en al was en alle hoogere aspiraties wijken moesten voor den Mammon,



308
]
7. De Geref. kerk en haar eeredienst.
daar doet het goed te vernemen: „Sij dachten ook in het midden van hunnen welstant en het toenemen der tresoren, aan 't arme volkske in de nypende noot."
Vooral in die dagen kwam hun rijkdom uit in het bouwen en meubileeren der woningen.
Men behoeft maar eene wandeling door de Voorstraat en de Nobelstraat te maken, om te zien, welke kapitale heerenhuizen de Regenten dier dagen hebben gebouwd.
En de meubileering zal wel schitterend zijn geweest, de fraaie schoorsteenen, de consoles van verguld hout, de trapleuningen, het Delftsch aardewerk zijn daarvan bewijzen.
Maar trouw gingen de Brielsche hoogere standen ter kerk. De élite in de Waalsche kerk. De Regenten waren in beide kerken de ouderlingen. Dat behoorde tot den goeden toon.
Eene eereplaats had ook de Statenbijbel; die nog steeds bij eiken maaltijd door den heer des huizes werd gelezen, ook voor zijn dienstpersoneel. Zoo echt Hollandsch, maar de oud-Hollandsche geest was aan 't wijken, de Geref. leer werd kerkleer, zoo taai als leer. Want wij zijn in den tijd der Regenten, d. w. z. in den tijd der modes, der complimenten, der pruiken, der Gecommitteerden.
En onder dat alles en ondanks „het bouwen van de graven der profeten", gaat het naar de Fransche Revolutie ! De kiem des verderfs werkte reeds lang. — i In groote lijnen wordt ons door Prof. Van Veen de eeredienst, inzonderheid de godsdienstoefeningen der Gereformeerden geteekend. Wat van de Gereformeerde



309
kerken in het algemeen over den eeredienst wordt gezegd, geldt „grosso modo" van een locale kerk als Den Briel.
Zoo werd er 's Zondags in drie kerken gepreekt: in de Groote of St. Catharinakerk, in de Maarlandsche kerk, die in 1807 voor afbraak werd verkocht en in de St. Jacobskerk. In het laatstgenoemde kerkgebouw natuurlijk in de Fransche taal. In deze kerk zijn in 1686 de midc/aggodsdienstoefeningen begonnen. Vóór dien tijd werd alleen de Dankzegging na het H. Avondmaal des namiddags gehouden.
De dienst begon des morgens om 9 uur, des middags om half twee en des avonds om vijf uur.
Des middags werd over den Heidelb. Catechismus gepreekt. In 1599 werd door de Classis bepaald, „dat de predikanten des namiddags den Catechismus zouden preeken en de schoolmeesters moesten zorgen voor het opzeggen van de vrage des catechismus." In 1601 en 1602 werden de predikanten, die den catechismus niet of niet meer predikten vermaand, „om er mede aan te vangen ende continueeren, soolange als 't mogel. soude wesen, al wast schoon dattet gehoor cleijn was." Eene aanteekening in de Acta doet mij veronderstellen, dat er behalve 's Zondags, driemaal in de week gelegenheid was Gods Woord te hooren. De Overheid bepaalde de wekehjksche Woensdagsche-csAechisaiïe, in plaats van de derde wekelijksche predikatie „weder in train te brengen." „En sal van dese Resolutie gegeven worden
]) „Uit onzen Bloeitijd". Serie III No. 9. Hollandia-Drukkerij 1914.



310
copye van den Eerw. Kerkeraad binnen deese stad om te dienen tot derselver narichtinge." *)
Het blijkt dus, dat vroeger „de wekelijksche woensdagsche catechisatie" gehouden was en dat in 1737 de Magistraat het gewenscht oordeelde deze „catechisatie" weer in te voeren.
In de laatste tien jaren van ons tijdvak van 1740—49 was er „des dinsdags kindercatechisatie en werden donderdags diegenen gecatechiseerd, die hun belijdenis leerden."
Ook het Consistorie der Waalsche Kerk besloot eene catechismusprediking in te voeren en wel in de week, Woensdagnamiddag om 2x/a uur, te beginnen den 13cn Januari 1734. 2)
Ook op de erkende christelijke feestdagen kwam de gemeente samen, op de beide Kerstdagen, (wij hebben gezien, dat Ds. Crijnsze in de dagen der Brielsche doleantie op den tweeden Kerstdag optrad), op den tweeden Paasch- en Pinksterdag en sedert het begin der zeventiende eeuw op den Nieuwjaars- en Hemelvaartsdag. 3)
En dat ook daar de gemeente een ruim en over 't algemeen dankbaar gebruik maakte van de openbare bediening des Woords „hing samen met den godsdienstigen zin" van deze visschers bevolking.
Dat er in dit tijdvak na 1650 te lang werd gepreekt, zooals in de dagen van Volcerus, die telkens „den tijdt
1) Acta Consist. 21 April 1737.
2) Acta Waalsche kerk 10 Jan. 1734.
3) Acta Consist. 14 Mei 1622.



311
van prediken is te buitengegaen," heb ik niet kunnen ontdekken, misschien hadden de Heeren Predikanten zich te dien opzichte bekeerd.
De H. Doop werd telkens bediend, wanneer men dit sacrament aanvroeg, ook midden in de week.
Het H. A. werd in de beide kerken (Gereform. en Waalsche) viermaal per jaar bediend in Jan., April, Juli en October. Vóór het H. A. was er proefpredikatie, na het H. A. dankzegging.
Vóór elk H. A. was er gelegenheid tot openbare belijdenis, onjuist „aanneming" genoemd.
De kerkeraad maakte in het laatst van September een dubbeltal van ouderlingen en diakenen en de verkiezing geschiedde op de volgende vergadering. Bijna altijd werden in dit honderdjarig tijdvak de aanzienlijken, Burgemeesters, Oud-Burgem., Schepenen, Vroedschappen, Secretarissen gekozen, althans die hadden de prioriteit,l) En in de Waalsche kerk was het nog erger.
Ik sprak daar straks van den wensch der Magistraten, „om de afgeschafte Woensdagsche catechisatie weer in train te brengen." Dat was in 1737. Maar oorspronkelijk was er des Woendags avondpreek.2) In hetzelfde jaar 1621 werd „voorgeslagen ofte het niet stigting waere, dat op den naedemiddag, waerin het H. Avontmael is uitgereikt, niet de Categismus, maer een andere bequaeme plaetse uit de H. Schriftuere werde uitgeleit". 3)
!) Acta Consist 29 Sept. 1696, 15 Dec. 1690, 26 Sept. 1722, 29 Sept 1725 enz.
2) Acta Consist 14 Mei 1621.
3) Acta Consist. 2 Nov. 1621.



312
De inrichting van den openbaren eeredienst was, het spreekt vanzelf, in Den Briel gelijk als in de andere Geref. kerken. Een persoon van gewicht was „de leser ofte voorsinger".
In de Acta van 5 Maart 1606 lees ik voor't eerst van een voorlezer.
Ik besluit daaruit echter nog niet, dat deze de eerste voorlezer is geweest, ofschoon het niet onmogelijk is, te meer, daar het gebruik een gedeelte der H. S. vóór de predikatie voor te lezen, in de eerste Gereform. gemeenten hier te lande niet overal gebruikelijk was. *)
Het gaat niet aan, alle voorlezers mede te deelen, die de Geref. kerk in Den Briel hebben gediend. Nadat de kerkeraad besloten had, aan Hendrik Knabbenhouwer de 50 gulden, hem toegezegd, „te continueeren" 2), lezen wij nog in het volgende jaar: „De voorlezer Hendrik Kn., overleden zijnde, hebben zich verschillende personen opgegeven. Om nu niet na haat of gunst, maar na bevinding van kunst de verkiezing te kunnen doen," besloot de kerkeraad den candidaten deze „proeve" te stellen: het eerste vers moest hij alleen zingen, de gemeente moest dan met het tweede vers beginnen, daarna moest hij nog een vers „ex-improviso" zingen, door den consistorie-knecht op te geven.3)
Dit alles geschiedde in September 1736. In de
Van Veen, de Godsdienstoef. p. 9. 2) Acta Consist. 9 Febr. 1736. Acta Consist. Sept. 1736.



313
volgende maand had de stemming plaats. Jan van der Velde werd, daar bij en een ander elk 12 stemmen verkregen, bij het lot gekozen.
Aan Knabbenhouwers weduwe, Johanna van der Lek, werd, op haar verzoek, door den kerkeraad 300 car. guldens verleend uit de Leenbeurs, „zonder intrest op haar huis bij haar self bewoont". *)
De Acta der Waalsche kerk zijn in vele opzichten, ook wat de voorlezers betreft, uitvoeriger en nauwkeuriger dan die der Geref. kerk. Zoo weten wij, dat Wolter Knabbenhouwer, eerst voorlezer in de Waalsche kerk, den 7den Dec. 1708 tot voorlezer in de Groote kerk werd benoemd. Was deze Wolter Kn. de vader van Hendrik Kn., die in 1737 overleed?
Niet minder dan tien voorlezers hebben in ons tijdvak de Waalsche kerk gediend.
Ik zal alleen de pikante bijzonderheden vermelden.
1. Jean Cordelais, eerst eenvoudig soldaat, later meester in de Fransche school-
2. Isaac Blondel, „maitre d'école de 1'orphelinat". In April 1683 overleden.
3. Jacqv.es Bureau, gewezen schoolmeester te „Rochel", benoemd op een salaris van 50 gulden en 50 ton turf.
4. Wolter Knabbenhouwer, die 11 jaren diende.
5. Daniël Bonnet van 1711—1717. Salaris f 50 en een nieuwjaarsfooi van 40 stuivers.
6. Jacques Rousset. Om zijn slecht gedrag afgezet.
Acta Consist. 12 Dec. 1737.



314
7. Jan van Hendregt, „peintre de profession". Zie boven: „De Geref. kerk en de tucht."
8. Paul la Combe, in 1736 eervol ontslagen. Hij diende van 1732—'36.x)
9. Jean des Fontaines, wiens gedrag ver van onberispelijk was en
10. Claude Marchant, sedert 1747. De betrekking heeft hij 26 jaar vervuld.
Die voorlezers, die tevens voorzangers waren, hadden in de Fransche Kerk heel wat meer te beteekenen dan tegenwoordig, nu zelfs in iedere dorpsgemeente het gezang door orgelspel wordt begeleid. Maar tot in het begin der negentiende eeuw deed men het in de Waalsche Kerk zonder orgel en het orgel in de Groote Kerk werd eerst in 1678 geplaatst. !)
Waarom onder de teekening staat: „Anno 1722," weet ik niet, ik denk, dat dit het jaartal is, waarin het orgel werd geteekend of geschilderd misschien.
Schotel vergist zich dus een jaar, als hij zegt, dat het Brielsche orgel van 1679 dagteekent.3). Of er zooals in andere steden een vinnige strijd over en om dat „verleidelijk beest" is gevoerd, kan ik, bij gebrek aan gegevens, niet zeggen. Boven het orgel is in het zelfde
!) Acta Waalsche kerk. Art 328.
2) Het tegenwoordige dagteekent van 1854 en is minder sierlijk van bouw.
s) De Openbare Eeredienst der Ned. Herv. kerk in de 16e, 17e en 18e eeuw. 2e druk, zonder jaartal p. 69.



315
jaar 1678 een groot schilderstuk aangebracht, voorstellende Mozes en Aaron.
Was de St, Katharinakerk in den Katholieken tijd van een veertig altaren voorzien en onderhield elk gilde het glasraam boven zijn altaar, geschilderde glazen zonder twijfel, ook tijdens de Republiek zag de Kerk er indrukwekkender uit dan tegenwoordig.
In de dagen der Geref. Kerk hadden aanzienlijke families hare wapenborden, fraai gekleurd, rijk verguld en verzilverd, boven de familiegraven gehangen, terwijl aan de pilaren tegenover de toenmalige consistorie nog verscheiden vuurroeren en wapenen van de Watergeuzen als tropeeën waren opgehangen. Wapens en wapenborden, — zij zijn alle door de Franschen uit de Kerk verwijderd, op het Marktplein tot een hoop opgestapeld en in 't openbaar verbrand.1)
Aan beide zijden van het orgel hangen twee gildeborden. Rechts van het orgel, dat der kleermakers, van 1598, het bord, dat door lekkage zooveel geleden heeft, links dat der timmerlieden, hetwelk in 1683, dus vijf jaren na het orgel en het schilderstuk, dat het orgel kroont, vervaardigd is.
Ik heb een zestal teksten opgeteekend, die zich beter heten lezen, dan van de beide andere borden, trouwens die teksten zijn aan de „Deux-Aes Bijbel" ontleend,
a. Exodus 31:1—7: Daarna sprak de Heere tot Mozes, zeggende: Ziet, Ik heb met name geroepen Bezaleël,
J) Been: „Geïllustreerde Gids" p. 29.



316
den zoon van Uri, den zoon van Hur, uit den stam van Juda. enz.
b. Jesaia 10:15a: Zal een bijl zich beroemen tegen
dien, die daar mede houwt? Zal een zaag pochen tegen dien, die ze trekt?
c. Jesaia 44:13. De timmerman trekt het richtsnoer
uit, hij teekent het af met den draad enz.
d. Psalm 127:1. Zoo de Heere het huis niet bouwt,
te vergeefs arbeiden deszelfs bouwlieden daaraan.
e. Judas 20. Maar geliefden, bouwt gij uzelven op in
uw allerheiligst geloof. /. 2 Cor. 5:1: Want wij weten, dat zoo ons aardsche huis dezes tabernakels gebroken wordt, wij een gebouw van God hebben, een huis niet met handen gemaakt, maar eeuwig in de hemelen. v Wat leefden onze vaderen, ook in hun goddelijk beroep, bij de Schrift, wat waren zij „bijbelvast".
Over den toren der Ste. Catharina heb ik in de „Inleiding", in verband met de jongste restauratie gesproken. Een enkel woord over de klokken en het beroemde klokkenspel van Fr. Hemony. De toren draagt 3 klokken. De eerste luidt voor de avondgodsdienstoefeningen, de tweede, na geklept te hebben, doet dat met de eerste voor de overige kerktijden en wordt ook als brand- en alarmklok gebruikt. De grootste, in 1482 in den toren opgehangen en waarop het heel uur slaat, luidt alleen bij zeldzame gelegenheden. In den ouden tijd werd zij meèr gebruikt, vooral bij het luiden van victories (den slag bij Duins) en bij andere groote gebeurtenissen (den dood der Oranjevorsten). In den katholieken tijd



317
riep zij (volgens een opschrift bovenaan, dat bij eene restauratie onder ijzeren banden onzichtbaar is geworden,) Maria' s hulp in als koningin der zeeën, wanneer de visscherheden te haring voeren op de Noordzee, en bezwoer storm en onweder. Zij draagt den naam van Catharina, de schutspatrones der stad.1)
Ik vond ergens, waar weet ik niet meer, misschien een tiental jaren geleden, het door ijzeren banden thans onzichtbare opschrift:
„Ik hiet Catrijn, Bid God, dat hij den Briel bewaart
Mariea de Fontijn.
De wint zuit, ost, nord of west,
Dat hie dees torn niet en ques,
Want wie ons ter see generen,
Om den Harinck te hanteren,
gie Heere magtig, blieft eendragtig,
en volgt die rede
weet die dat, zoo zal u stad wel staan in vrede."
Boven de Catharina bevindt zich het klokkenspel, in 1661 gegoten door den beroemden Hemony, in plaats van een vroeger carillon. Op het uurwerk in de Catharinatoren staat:
„Dit werk groot, men eerst besloot, te staan te Hooren. De stadt Briel het aan haar biel, als hebbende
[grooter tooren. Door 's hamers kracht en 's brands versterken, den
[Briel binnen.
') Been „Geïllustreerde Gids" p. 30.



318
Een gemaakt van de aldergrootste werken, die men
• [in de Nederlanden mag vinnen." Dit werk is begonnen in 1598, volmaakt in 1602.
Zooals uit eene Res. Mag. van 22 Mei 1660 blijkt, verving dit carillon een ouder. „Opte presentatie van eene Francois Hemony, klockgieter, omme het beijer- oft speelwerck van de kloeken op den thoorn alhier wech te nemen ende met beter resignerende kloeken te veranderen ende te vernieuwen, es verstaen ende goetgevonden den selven door mr. Jan Schol te doen aanschrijven, dat den selven Franchois Hemony, sijne beyerklocken alhier op den thoorn op sijne costen sal mogen brengen ende proberen, doch derselve alvorens in de stadtswaghe sijnde gewogen" enz,x)
Zoo zingt reeds twee en een halve eeuw, in dagen van zonneschijn en herfsttriestheid, in 1672 en onder den Napoleontisehen druk, de tijd zijn lied van hoop en Protestantsch Godsvertrouwen, in een vergeten hoek aan de zee! —,
Slaan wij ten slotte nog een blik op de Waalsche Kerk en haar eeredienst. Eerst haar ouderlingen, daarna haar Vasten- en Bededagen en haar liturgie.
Op het geformeerde drietal in 1717 stonden een raadsheer Cornelis Franciscus van Kortenhosch en de pensionaris Thomas van Boekholt. En al werd van Boekholt
*) „Klokkenspelen in Nederland". Artikel van H. de Jager in „De Navorscher" 1880 p. 38, p. 39. Zie ook de Res. Vr. 10 Jan. 1661 en Res. Mag. 12 Febr. 1661.



319
in de plaats van P. van der Poel gekozen, sedert een paar maanden overleden, reeds den 5den Febr. 1719 werd van Kortenbosch bevestigd in de vacature van Almonde.
Toen v. Kortenbosch ontslag nam, werd in zijne plaats uit de schepenen C. Taal en Maurits Huijgens en den commissaris Louis Beugholt, — Beugholt gekozen. Voorts Jan Cobmayer, burgemeester, Maurits Huygens, Cornelis H. v. Leeuwen, Ploos van Amstel, van Bueren, Fauvarcq (père et fils), Francois de Mirell, oud-burgemeester, de Winter en Galaff, raadsheeren en Harper Molewater, oud-schepen wiens dochter Adriana met den Heer Maximiliaan Van Berchem in het huwelijk trad en den lcn Sept. 1739 ontslag aanvroeg en verkreeg.
De Waalsche Kerk school onder de breede vleugelen der stadsregeering.
Toen de la Bassecour ontslag nam, bedankte de praeses hem niet slechts „de ses peines des bons conseils, dont il nous a fait part, mais [in zonderheid] de la facon obligeante dont il s'est prêté plus d'une fois a appuier diverses demandes auprès du Vénerable Magistrat."l) Natuurlijk werd in zijne plaats weer een Magistraatspersoon gekozen n. 1. Abraham van Helsdingen, Vroedschap.2)
Toen de Synode der Waalsche Kerken in Den Briel zou vergaderen, kon de deputatie uit den Kerkeraad, die den Magistraat de toestemming was komen vragen,
!) Acta Waalsche kerk 9 Oct 1740. Art. 413. 2) Art. 414 en Art. 415.



320
berichten „qu'ils avaient été trés favorablement re^us." ')
Zoo zagen wij—enhetvolgendhoofdstukvanl750—1795 zal daar geen verandering in brengen, dat de kerkeraad der Holl. Ger. Kerk en vooral die der Waalsche Kerk geheel was samengesteld uit de Regenten. Advocaten als Jan Dijm, die in 1678 gekozen, reeds het volgende jaar overleed, commissarissen als Adriaan Arckenhouck, Doctoren in de medicijnen als de Bruinhoven, Jacob Copper, F. Gomarus,2) secretarissen of substituut seer., als Jan Vasthof, Jan Lambert Scherpingh, die tevens procureur was en die zijne handteekening altijd versierde met „junior diacre" en als diaken-boekhouder steeds moest klag en over den treurigen toestand der diaconale kas en het voorstel deed, in plaats van de gemeente, die wel klein was, maar rijk, op hare verphehting te wijzen, te gaan aankloppen bij den Magistraat om voldoenden steun,s) directeurs der „Pacquet-Boots" als J. van der Poel, Burgemeesters, Raden, Schepenen, voor 't meerendeel wonende in de Nobelstraat, de straat der patriciërs.
Een hoogst enkele maal lezen wij, maar dat was in het begin, van een schoenmaker als Jan Staetsmidt, die tot ouderling werd verkozen, maar die met zijn gezin naar Dordrecht ging en van Hendrik de Bij, kleermaker, — maar dat waren witte raven.
Het spreekt van zelf, dat de beide kerken, zoo nauw
1) Art. 444.
2) Acta Waalsche kerk 30 Sept. 1717 en 15 Jan. 1719.
Hij was dezelfde, die met Ds. Fontaine ter Synode ging van Breda, den 1 Mei 1738. Als diaken werd hem keurstem verleend.



321
met de Regeering verbonden, trouw de bepalingen, ordonnantiesvan Stad en Lande na kwamen.
Zoo trof het mij vooral uit de Acta der Waalsche Kerk, hoe menigmaal de stereotype uitdrukking voorkomt: „wij hebben den Vastendag gevierd, door onze Verhevene Souvereinen afgekondigd."
En zoo zijn de Acta der Waalsche kerk, ook omtrent de door de Overheid voorgeschrevene Bid- en Vastendag en weer uitvoeriger dan die der Geref. Kerk. De eerste maal, dat ik in de notulen van de Geref. Kerk, van zulk een vasten- en bededag melding zag gemaakt, was in Dec. 1577, toen de kerkeraad bepaalde, dat die dag op 26 Dec. zal worden gehouden,x) naar het bevel der Al gemeene Staten te Brussel [23 Dec. 1577 was de officieele datum.] „Processions générales et Prières publiques." Maar wat zijn in dit opzicht de Acta der zusterkerk rijk. Vooral in de achttiende eeuw. De teekende op: 15 April 1724, 14 Maart 1725, 13 Maart 1726, 12 Maart 1727, (?) Maart 1729, enz., 14 Maart 1736 (vervolging der Protestanten), 20 Maart 1737 (vermindering van navigatie), 15 Febr. 1741 (langdurige winter), 14 Febr. 1742 (dreigend gevaar), 4 Maart 1744.
Soms werden wij uitvoerig ingelicht, hoe de dienst zal worden geregeld, zooals op 9 Mei 1747, b.v. dat de dienst 's avonds zoowel in de Holl. als in de Fransche kerk zal beginnen om half zeven en dat de dienst beginnende met psalmgezang en gebed, niet langer dan een uur zal duren.2)
!) Acta Consist. 14 Dec. 1577.
2) Acta Waalsche Kerk 9 Mei 1747 (Art. 536).
21



322
Den 21*ten Mei 1747 vermelden de broeders, dat de Prins van Oranje en Nassau, stadhouder, capitein en admiraal van deze provincie, bevolen had te bidden:
voor de Heeren Staten van Holland en West-Friesland, onze wettige Souvereinen;
voor de Heeren Staten der Geünieerde Provinciën ons naburige verbondene vrienden;
voor de Afgevaardigden ter Generale Staten en voor den Staatsraad;
voor „S. A. S. Heer, den Prins van Oranje en Nassau, stadhouder, capitein-generaal en admiraal dezer provincie;
voor den „vénérable" Magistraat dezer stad.1) Terwijl zij aan het einde van 1747 bekend maken, dat zij een brief hebben ontvangen, geteekend door onze Magistraat „om te bidden in al de kerken dezer provincie voor de gelukkige zwangerschap en aanstaande verlossing van Mevrouw de Princesse van Oranje en van Nassau, wanneer hare ure zal gekomen zijn." x)
Eenemededeeling.dat de Staten den 11 den Juni 1749^ met het oog op den Vrede van Aken, een Algemeene Dank- en Bededag hebben uitgeschreven, besluit dit overzicht.
Dat de Waalsche Kerk zich in alles in haar eeredienst voegde naar dien der Groote Kerk, bewijst het volgende: „Waar vroeger het H. Avondmaal staande in
" Acta Waalsche Kerk 21 Mei 1747 (Art. 539). 2) Acta Waalsche Kerk 23 Dec 1747.



323
[ 8. De Geref. kerken en de Remonstranten.
deze kerk werd gehouden en het gebruik in de Vlaamsche Kerk en in deze Republiek meebracht dat het zittende gebruikt werd,x) zoo heeft het den Magistraat goedgedacht voor dit gebruik eene tafel en een bank en tafelkleed, ter lengte der tafel, met twee servetten den kerkeraad aan te bieden. De kerkeraad, gevoelig voor dit blijk van attentie, heeft den Heer Overgoor opgedragen den Magistraat te bedanken.
Evenals de Groote Kerk had ook zij, sedert 12 Jan. 1749 een „cachet," zooals in vele kerken gebruikelijk was „surmonté d'un pommeau d'ébeine noir, qui représente 1'église militante sous 1'emblême d'un vaisseau battu de la tempête qui a ses ressources dans une ancre qui tient bon et pour lequel te temps serain parait dans le lointain vouloir se déclarer, avec la dévise: L'espérance me soutient!" 2)
Dat ik met het jaar 1650 in het groote tijdperk 1620— 1795, een nieuw, een tweede hoofdstuk begon, heeft een dubbele reden.
Vooreerst, omdat in dat jaar de stroom van het Geref. kerkehjk leven door twee beddingen begint te loopen, door de Groote Volkskerk en door de kleine Waalsche kerk.
En in de tweede plaats, omdat 1650, het jaar is, dat er een nieuw tijdperk voor de Brielsche Remonstrantsche kerk begint. Van 1619—1650, ruim dertig jaren was Theophilus Rijckewaert dienstdoend predikant, maar in
« Acta Waalsche Kerk (Art. 502). 2) Acta Waalsche Kerk 12 Jan. 1749.



324
dat jaar werd bij emeritus. En gaarne breng ik hem mijn oprechte hulde voor het organiseerend talent in die jaren betoond. Zelfs in de laatste jaren van zijn dienst is hem het leven verbitterd. Toen de Remonstranten in 1646 bouwplannen voor een kerk bleven koesteren, verschenen in de Vroedschapsvergadering van 9 April 1646 afgevaardigden van den kerkeraad der Geref. kerk met het verzoek „het opbouwen te interdiceren", aan welk verzoek de Vroedschap gehoor gaf. Het gebouwtje, dat verrijzen zou op het erf achter „de huysinge" van Cornelis van der Weyel in het Noordeinde, dat reeds eenigszins gevorderd was, moest worden afgebroken. Aan Gerrit Jacobse van Dam, stadstimmerman en Pieter Hubrechtsze, stadsmetselaar, werd opgedragen krachtens Magistraatsbesluit het gebouwtje af te breken en alle gereedschap' van staken en stellingen weg te nemen.
Op sympathie van den Gereformeerden kerkeraad en op bescherming van den Geref. Magistraat behoefde Ds. Ryckewaert niet te rekenen. Des te grooter was de sympathie, de aanhankelijkheid van de Remonstrantsche gemeente. Dit bleek zoo treffend in 1650, toen hij zou worden vervangen. Van alle werkzaamheden wenschte men hem niet ontslagen te zien. In de „Wetten", welke in 1652 werden gearresteerd, komen artikelen voor, die zulks bewijzen. Art. I luidt: „Eerstelijck, dat alle ende een ieder van ons voor het hooft ofte preses van de vergadering onses kerckenraets sal erkennen te wesen den godtvruchtigen, onsen ouden leeraer D. Theophilus Ryckwaert, soo lanck hij leeft, ende in syn absentie of



325
andere ongheleghentheden de andere predicanten bij beurten van 2- maenden, beginnende van de outste, van Rijckwaert volghende ende soo voortghaende in haerder aller absentie tot op de outste dienende ouderlingh of diacon, die alsdan soude mooghen present weesen." En Art. VIII: „Dat het hooghwaerdigh avontmael onses H. Jesu Christi sal bedient werden bij den godtvruchtighen onsen ouden leeraar Theophilus Ryckwaert, soo lanck hij leeft en Godt Almachtich daartoe kracht en vermogen sal ghelieven te verleenen, en bij gebreecke van dien met ghebeurte bij de andere predicanten of leeraers, soo lanck alsser meer als een sal wesen. En sal hetselve gheschieden 4 mael 'sjaers naer voorghenomen resolutie, namentlijck op den eersten sondach in t jaer, op Paeschdach en dan voort van 3 maenden tot 3 maenden."
Den 7en Maart 1652, toen de „Wetten", waarin deze artikelen zijn opgenomen, geteekend werden, was Theoph. Rijckewaert nog in leven; wanneer hij stierf, zeggen de Acta niet.1)
Den 3en Mei 1647 vonden de Broeders goed, „inachtinghe te nemen de hooge ouderdom van haer dienaer Theophilus en sijne swackheijt, tot sijne verhchtinghe aan de Directeurs van de Societeyt te versoecken, dat de Gemeente met eenen anderen dienaer voorsien mochte worden."
Aan Theophilus, die over de 47 dienstjaren had, werd
!) Brandt DJ. p. 845 zegt, dat Th. R. den 4 Febr. 1658 overleed, oud 80 jaren.



326
opgedragen aan de Directeuren te schrijven „om hunne meyninghe te dienaengaande te verstaen."
Nadat men over Borreman van Nieuwkoop en Crayevanger van Tiel gesproken had, werd Borreman beroepen, die bedankte.
Ofschoon de Directeurs Lambergius en Geisteranus adviseerden Wilhelmus Bysterus, „laetst gewezen predicant in de Vrederyckstad" te beroepen, verklaarden de meeste broeders „gesint te sijn tot Wallesium."
„De Broeders hebben geresolveert te senden aan de Directeurs van de Remonstrantsche Societeijt tot Rotterdam Jacob Besemer en Pieter Af. Kevelaer om de selfde Directeurs gedyenstelyck te versoecken, dat haer E. E. geheven om de veerthyen dagen yemant over te zenden tot hulp ende assistentie D. Wallesii, alsoo sijn E. verclaert, dat hem de dyenst sonder soodanighe hulp te lastich valt en dat hem Th. van wege syn ouderdom en de swackheyt niet helpen can, soo hij wel soude wenschen."x)
Zoo werd dan de proponent Vreeburgh, op verzoek van den kerkeraad naar Den Briel gezonden. Walesius vertrok in 1654 naar Vlaardingen. ^
Nevens Walesius was in Maart 1650 werkzaam Henricus Vreeburgh.
In Juli 1656 had de gemeente tot „ordinairisch leeraar"
JJ Acta Consist. Rem. kerk 16 Oct. 1650.
2) Dr. J. Tideman. De Rem. Broederschap Biogr. Naamlijst. (2e dr. Amsterdam 1905) p. 248.



327
Guilielmus Bysterns Sr.x) die in 1659 naar Zwammerdam vertrok.
Na enkele vergeef sche beroepen te hebben uitgebracht, werd Everhardus Hoüingerus beroepen, wiens beroep den 9dcn Maart 1660 door de Directeuren werd geapprobeerd. In Oct. 1670 vertrok hij naar Bueren en Beusekom.
Den 19den Dec. 1670 werd Barthelomeus Hartsoecker beroepen, die in 1673 naar Hoorn vertrok. Hem volgde Samuel Trypmaker van Waddingsveen op. ^ Den lsten Juft 1674 werd het H. A. bediend door Albertus Holterus, omdat Trypmaker reeds overleden was.
Zijn opvolger H. Vreeburgh, ber. 9 Oct. 1674, overleed insgelijks in Den Briel, 11 Dec. 1678. Nog voor het einde der 17e eeuw hebben een drietal predikanten de Rem. Kerk gediend: Petrus Crappoel, 23 Juli 1693, H. Hoüingerus en C. van Arckel, die naar Delft vertrok. In de vacature van Arkel werd 25 April 1701 Jason van Engelen, pred. te Warmond beroepen.
Dat de Remonstranten in het begin der 18e eeuw nog in de algemeene onverdraagzaamheid deelden, meldt ons de Jager. In de Vroedschapsvergadering van 5 Juni 1702 kwam ter sprake eene nominatie van 20 personen, waaruit 10 leenmannen moesten gekozen worden en tot de aanmerkingen, die op deze nominatie werden gemaakt, behoorde, dat onder de genomineerden waren „een dienent ouderling van de remonstrantse kerck"
1) Acta Consist 11 Juli 1656.
2) Acta Consist. 13 Aug. 1673.



328
en „een die doende was publycque professie van de Lutheraanse religie." In December 1702 moest de verovering van Keyserweert, Venlo etc. door een dankdag worden gevierd. Tot de feestelijkheden in Den Briel zou behooren „een fatsoenlijk collation naar het lossen van het canon op de groote bovencamer van het stadhuijs, van stadswegen door den burgemeester Pieter van Almonde te geven" en den 2den Dec. besloten de Magistraten verschillende personen tot dat collation uit te noodigen, onder hen „de drie duytsche en Walsche predicanten," maar van den remonstrantschen predikant J. van Engelen was geen sprake.x)
Inde vacature- Van Engelen werd den 17<fen Dec. 1706 Johannes Lagendaal, proponent te Rotterdam, beroepen. Den 27sten Febr. 1707 werd bij bevestigd door den vroegeren Brielschen predikant Cornelius van Arckel te Rotterdam, en des namiddags deed hij zijn intree. Toen hij in Sept. 1707 een beroep had ontvangen naar Noordwijk, verklaarde de kerkeraad in zijn vertrek „niet te zullen nog kunnen consenteren, sustinerende hetzelve voor de gemeente zeer schadelijk en pernicieus te zullen zijn." Ondanks een schrijven van Petrus Bos, predikant te Rotterdam, persisteerde de kerkeraad bij het genomen besluit, maar kon toch de aanneming van het beroep niet verhinderen. Lagendaal vertrok den 26sten Febr. 1708. 2) In zijne plaats kwam de proponent Johannes de Roever, die den 21s*en October 1708 zijne intrede deed, na des
*) „De Navorscher" 1894, p. 672. 2) „De Navorscher" 1895, p. 58.



329
morgens door Ds. Van Arckel te zijn bevestigd. De Jager deelt mede, dat den 24sten November 1709 te Brielle zijn ondertrouwd en daarna met attestatie van 8 Dec. te Amsterdam getrouwd: Johannes de Reuver, j. m. van Alkmaar, pred. in de Remonstrantsche kerk te Brielle, en Remberta Vissers, j. d. van en te Amsterdam. 11
Den 10en Sept. 1713 vertrok hij naar Hoorn. In plaats van De Roever werd Ds. Vervoer, pred. te Zevenhoven, beroepen, maar deze bedankte, waarop het beroep in November 1713 werd uitgebracht op Jacobus Lambregts, proponent te Leiden. Deze nam het beroep aan op voorwaarde, dat bij tot Mei 1715 slechts éénmaal per Zondag zou behoeven te preeken. Na des morgens dóór Ds. C. van Arckel te zijn bevestigd, deed bij 's namiddags 21 Jan. 1714 zijne intrede. Den 3*n Februari 1721 is hij in Den Briel overleden, nalatende eene weduwe2), met wie hij den 17 Dec. 1715 was gehuwd, n.1. Mejuffr. Sophia de Gaay.
Den 4en Juni 1716 had hij aan de Magistraten „een bul als medicinae doctor" getoond en men vond goed „te accordeeren zijn verzoek om in Den Briel in die qualiteit te practiseren." ^
Ter vervanging van Lambregts besloot de kerkeraad
!) „De Navorscher" 1895, p. 58 (3e noot).
2) „De Navorscher" 1895, p. 59 (noot) deelt mede, dat „Dingsdag den 13en deser sijn binnenshuys in den huwelijken staat bevestigt voor heeren Schepenen Commissarissen den Heer Jacob Lambregts, Rem. pred. alhier, ende juffrouw Sophia de Gay, beide woonachtig alhier, dewelke hebben voldaan het salaris van f36 voor den armen en f 14 voor Schepenen, Secretaris en Bode." (Reg. de Ress. Mag. van 1715). De Jager maakt duidelijk, dat het den 17en Dec. moet zijn.
S) „De Navorscher" 1894, p. 673.



330
op den 18en Mei 1721 te beroepen Ds. Wesferbaan, pred. te Noordwijk, en bij weigering van dezen het beroep aan te bieden aan Petrus van Ede, prop. te Gouda. Nadat Ds. Westerbaan bedankt had, nam Petrus van Ede, wien evenals zijn voorganger de toezegging gedaan was, slechts éénmaal per Zondag te moeten optreden, het beroep aan en hij werd den 21sten Juli 1721 bevestigd. Nog geen jaar was hij in Den Briel werkzaam. Den 31 Mei 1722 vertrok hij naar Zevenhuizen en hield op dien dag zijn afscheid. Later diende hij nog de kerk van Leiden.
Den 12den Juli 1722 bracht de kerkeraad het beroep uit op Cornelis Westerbaen, predikant te Noordwijk, die het beroep aannam. Blijkbaar had de kerkeraad opeen bedankje gerekend, want hij bepaaldedat, wanneer Westerbaen onverhoopt mocht bedanken, Ds. Beijerman, pred. te Waddingsveen, zou beroepen worden.
Den 25sten Oct. 1722 werd Cornelis Westerbaen Wz. in Den Briel bevestigd. Ook zijn verblijf was maar kort, ongeveer 2'/2 jaar. Den 7en Maart 1725 maakte hij aan de Broeders bekend, dat hij te Utrecht beroepen was en hij vertrok derwaarts. Den 15den Juli 1725 werd in Den Briel bevestigd Johan van der Werken, proponent. In 1729 werd hij beroepen naar Zoetermeer, waarheen hij vertrok. Zijn opvolger2) was Gasper van Schoone van
!) „De Navorscher" 1895, p. 59.
2) Vóór Casper van Schoone was Bernardu» Vroombroek beroepen, van Zevenhoven, maar hij overleed vóór het aanvaarden van zijn dienst. „Naamlijst" p. 252.



331
Tiel, die, den 12«» Maart 1730 bevestigd, den 8«ten Juu 1731 afscheid nam bij zijn vertrek naar Hazerswoude. Diens opvolger was Michaël Zwartendijk, bevestigd 31 Aug, 1732, vertrok naar Utrecht, waarheen hij den 12den Nov. 1738 beroepen was.x) Zijn opvolger was Christianus de Roy, bevestigd 16 Nov. 1738, vertrokken naar Nieuwkoop den 8sten Jan. 1741, die op zijne beurt werd vervangen door Justus Buytenwegh, die den 3den Sept. 1741 werd bevestigd en met wien ik dit tijdvak sluit./)
Maar hoe stond het nu met deze kerk in hare verhouding tot de Geref. kerk? Was en bleef de toestand altijd zóó gespannen als in den eersten tijd van haar optreden ? Neen, de verhouding werd beter, hoe minder de Geref. kerk van haar duchtte, hoe beter de relatiën werden. Want ofschoon het kerkgebouw in het begin der 18e eeuw uit- en inwendig was vernieuwd, begon de gemeente zienderoogen te verkwijnen. Den 26sten Dec. 1699 werd door de Vroedschap aan de Remonstrantsche gemeente, op haar verzoek, toegestaan, „omme haer preekplaetse, die vermits van hout sijnde bouvalligh gewerden was, met een muyr ofte van steene te mogen doen maken"/), een zeldzaam blijk van welwillendheid.
1) In de Gr. Verg. van Juni gaf de Kerkeraad van Amersfoort te kennen dat er verschil bestond met den predik., die, naar hun voorgeven eerst het beroep had aangenomen en daarna geweigerd had. De Gr. vergadering besloot dat Zwartendijk het beroep moest opvolgen.
2) De Jager kon voor deze predikanten de NaamÜjst raadplegen, welke op het eerste blad van het Notulenboek gevonden wordt.
3) „De Navorscher" 1894 p. 673.



332
Vooral onder Ds. Buytenwegh was de verstandhouding goed. De Geref. kerk had van de kleine zuster, die de tering had, geen kwaad te vreezen. Want achteruit ging ze. Zienderoogen. Toen reeds werd de gemeente gerangschikt onder die kerken, welke om het klein getal lidmaten op het punt stonden uit te sterven, waarom men bedacht moest zijn, hare effecten bij de Sociëteit in verzekerde bewaring te nemen. In 1758 berustte de lijst dier effecten bij den Boekhouder, maar de kerkeraad verzocht, de effecten zelf nog te mogen behouden. Nu wenschte zij tevens van een bekwaam leeraar te worden voorzien. In de Gr. Vergadering werd in rondvraag gebracht, of iemand der predikanten genegen zou zijn aan deze kerk te worden toegevoegd, waarop behalve de predikant van Tiel, die reeds het vorige jaar zich had aangemeld, die van Gorinchem en Oudewetering zich aangaven. De predikant van Oudewetering gaf zich op om particuliere redenen.x)
Ook schijnt het, dat deze kerk in de dagen van Buytenwegh nog al met armen was belast. In de kerkeraadsacta der Geref. Kerk wordt spaarzamelijk na 1700 van de Remonstranten gesproken. Des te meer trof mij de reeds geciteerde notitie in dat Actaboek omtrent de Armen der Rem. gemeente.2)
Ds.Buytenwegh gaf de gevraagde „openinge,erkennende met dankbetuiginge, dat de Diaconie [der Geref. kerk]
!) „Naamlijst" p. 251.
2) Acta Consist. van 30 Oct. 1749.



333
9. De Gerei, kerk
en de Doopsgezinden.
ook het hare tot ondersteuning dier armen toebragt." J) Zoo had de tijd de scherpste punten afgeslepen. — Het weinige, dat ik in dit lange tijdvak van de Brielsche Doopsgezinden ben te weten gekomen, dank ik aan de onderzoekingen van Ds. de Jager2) en aan Ds. K. Vos, Doopsgez. predikant te Middelstum, die mij zijne aanteekeningen toezond.
Van Jan Kluit, die omstreeks 1780 over Den Briel schreef weten wij dat „de Mennonisten eertijdtsverscheide kerken hadden." In zijn tijd waren er twee en van die beide vond de Jager in de Registers der Resoluties melding gemaakt.
Het ééne kerkje bevond zich achter een huis, gelegen aan de westzijde van het Noordeinde, in 1778 gemerkt No. 516 en genaamd „De Roode Koe.'*
Het tweede kerkje vond men achter een huis, staande aan de voorzijde van ,,'sHeer Danielsambacht, in 1790 gemerkt No. 77.
In 1771 verkeerde dit kerkje in zulk een slechten staat, dat besloten werd, het voor afbraak te verkoopen en met de erve den tuin van het huis, waar het achter stond, te vergrooten. Den 21™ Febr. 1790 werd
door de Magistraten besloten, bedoeld huis te verkoopen. Tot zoo ver de Jager, wiens nauwkeurigheid bekend is en die de Magistraatsresoluties kon toetsen aan de uitspraken van den conscientieuzen Jan Kluit.
1) Acta Consist. 22 Jan. 1750. Zie „De Navorscher" 1894 p. 673.
2) „De Navorscher" 1894. „Bijzonderheden betreffende de Mennonieten" p. 102—123.



334
Dat er twee kerkgebouwen waren, hing samen met het feit, dat de Brielsche Doopsgezinden in twee gemeenten waren verdeeld: de Vlaamsch-Doopsgez. Gem. en de Waterlandsche Gemeente.
Tot 1700 hadden deze gemeenten ook een afzonderlijk Resolutieboek.
In de jaren 1700—1801 is er een Resolutieboek van de Vereenigde gemeente.
Door Ds. Vos ben ik in staat gesteld, den zeer verkorten inhoud dezer boeken mede te deelen.
Het resolutieboek der Vlaamsch Doopsgez. gem. van 1635—1647 bevat niets bijzonders, behalve, dat in 1646 iemand uit Den Briel werd gedoopt.
A. Het Resolutieboek van 1648—1670.
Uit het feit, dat er geen exemplaren van ,,'t Verbond van Eenigheid" naar Den Briel verzonden werden, volgt, dat Den Briel zich bij de Lamistische fractie heeft aangesloten en dat derhalve reeds in 1664 geen Vlaamsche gemeente meer afzonderlijk bestaat en de Vlamingen zich in dit jaar met de Waterlanders vereenigd hebben. Evenwel bestond er eene gemeente van Oud-Vlamingen of „huiskoopers," want in 1668 klaagt Wilm Domen uit Den Briel (ter kerkeraadskamer te R.) *), dat te Brielle onlusten onder de huiskoopers zijn ontstaan.
Resolutieboek van 1671—1700.
Jan Abrahams, die te Geervliet in April 1671 is aangezocht en aansteld, is kort daarop naar Den Briel verhuisd. Hier komt hij voor als „prediker" in Januari 1672.
i) Hier zal wel Rotterdam zijn bedoeld.



335
Den 21stei1 Oct. 1671 werd eene attestatie afgegeven naar Den Briel voor Abraham Jansz.
B. Resolutieboek der Waterlandsche Gem. 1669—1684.
Het schijnt, dat Ds. Vos van de jaren 1669—1682 niets gevonden heeft, want eerst met Nov. 1682 beginnen zijne mededeelingen en wel, dat toen een brief gezonden is aan Jan Abrahams Treffier, leeraar der Vlaamsche gem. door Jan van Kanst geteekend, waarin verzocht werd, dat Den Briel zich bij de Waterlandsche Sociëteit zal aansluiten. '
In Febr. 1683 verzoekt J. A. Treffier dat men Nicol. Boutkan *) met den dompeldoop zal doopen. Derhalve komen in Den Briel Rijnsburgers-Collegiant gezinden voor.
Resolutieboek der Waterl. Gemeente 1684^-1700.
a. Brief van 26 Jan. 1688 van Amsterdam aan Rotterdam, om onder goedvinden van de Sociëteit E. Breijs in Den Briel aan te stellen.
6. Brief van 8 Jan. 1693 van Rotterdam (get. A. van MeursJ aan Den Briel. Rotterdam is verontwaardigd, dat men meer vraagt voor Fr. V., immers ontvangt hij f350 per jaar, wat genoeg is voor een ongehuwd man. Men vond het bij iemand in huis wonen „ruim zoo stichtelijk als het wonen met een meid." Maar... als 't noodig is, zal R. f25 meer geven en Haarlem bewegen ook f 25 meer te geven en Dr. Galenus Abr. de Haan te Amsterdam zal f50 van particulieren zien te verkrijgen.
x) De handeling wordt door A. van Meurt verricht. In 1686 werd Boutkan diaken te Rotterdam.



336
Dan is er 3e nog een losse brief van 13 Oct. 1687 get. Isaac A. Treffier, Cornelis Vijfpondi aan Rotterdam. Zij erkennen, dat de raocX Very aan Den Briel 12 predikbeurten heeft toegestaanViTan Abrahams heeft een kwaal. Zij vragen nog meer predikaties. Zoo zou ik voort kunnen gaan en zelfs een tweetal brieven kunnen publiceeren, beide uit het jaar 1688, mij als afschrift door Ds. Vos verstrekt. -
De eerste van Jan A. Treffier, de tweede uit „Saerdam" van Meijndert Arentsz. Maar hoe interessant, ze zijn niet belangrijk genoeg, om ze bier op te nemen.
Voor ons klemt de vraag, hoe stond de Geref. kerk tegen de Doopsgezinden?
Boven hebben wij gezien, dat de gelden, welke door de Mennonieten werden gecontribueerd, blijkens eene Vroedschapsresolutie van 5 Maart 1625 bestemd waren voor de armen der Geref. Kerk.
In ons tijdvak werd het anders. In en na 1656 werden die gelden gestort in de kas der armen.
Eene resolutie van den Magistraat d.d. 11 Juli 1656 luidt: „Es goetgevonden ende geresolveert dat het weeckgelt van de Mennonitten, voor desen getrocken en genoten sijnde bij de schutterije, van nu voortaen sal werden betaelt tot sustentatie ende onderhout der armen." Van 1 Sept. 1661 tot 31 Aug. 1662 werd door de Mennonieten gecontribueerd 193 £.l)
Als „vermaners" vond De Jager vermeld: Maerten Jansze Arckenbout en Frederik Volcaerts. Daar de Acta
1) „De Navorscher" 1894 p. 109 en 110.
\



337
der Geref. kerk van hen zwijgen, is het niet onaardig, een tweetal Resoluties van den Magistraat in herinnering te brengen, die tevens als bewijs kunnen dienen, dat de Gereform. magistraatspersonen zich tegen deze vermaners zeer conciliant gedroegen.
Omtrent Arckenbout deelt De Jager eene MagistraatsResolutie van 5 Maart 1689 mede: „Sijn die van societeyt der Mennoniten, daervan vermaender is Maerten Jansze Arckenbout, geaccordeert den boedel van Mees Jansz Pestenake te mógen aenvaerden ende te gelde te maken, mits.... onderhoudende de vier onmondige weeskinderen, bij den voors. Mees Jansze achtergelaten."
En wat den tweede betreft, las bij in eene resolutie van den Magistraat van 29 April 1692 het volgende: „Is Frederik Volcaerts Menniste vermaender, geëximineert van toght, wacht en begraeven gaen, naer ingewonnen advys van de respective Capiteinen van de Burgerye." x)
Daar het resolutieboek der Vereenigde Doopsgezinde gemeente van 1700—1801 te leur stelt, zouden wij in het donker moeten verkeeren omtrent de Brielsche Doopsgezinden in de eerste helft der 18e eeuw, indien de Acta der Remonstrantsche Gemeente van hen zwegen.
In het begin der 18e eeuw begon de gemeente te verloopen. 2) De weinige leden begonnen aansluiting te zoeken bij de Remonstranten.
1) „De Navorscher" 1894 p. 110.
2) Het midden der 17e eeuw is voor de Brielsche Doopsgezinden een tijdperk van bloei geweest. Den 24 Mei 1650 trouwden ten stadhuize vijf paren, 5 Mei '54 één paar, 9 Mei '55 drie paren.
22



338
In de Acta van 1715 werden eenige nieuwe communicanten genoemd en de opgave eindigt aldus: „en Pieter Zonnevijl op het gevoelen der doopsgezinden ten aensien van het voeren der wapenen, alsook Leendert Brouwenaer." x)
Den 26sten Dec. 1716 werd deze Zonnevijl gekozen tot diaken.
In de Acta van 6 Nov. 1722 staat aangeteekend: „Den 6 Nov. is door onsen leeraer groote kerkenraed beleid, waarin is voorgedragen, hoe de krijgsraed deezer stad onzen broeder Pieter Zonnevijl in de wacht zogt te trekken; dat deez zaek strijdig zou zijn tegens zijne consciëntie en de voorwaerde, gemaakt bij het aenneemen van zijnen dienst, dat hij liever dan in krijgsraed te koomen zijnen dienst wilde veriaeten en het ook in zulk een geval genoodzaekt zou zijn te doen: weshalven hij verzogt, dat de Eerw. kerkenraed hieromtrend een middel geliefde uit te vinden: waerop door onsen leeraer een request is opgesteld aan de Ed. agtbaren Magistraet deezer stad, 't geen den broederen voorgeleezen en door hen allen is goedgekeurd, luidende als volgt:
„Geeven met behoorlijken eerbied te kennen de kerkenraeden der Remonstrantsche Gemeente deezer stad Brielle, dat" enz.2)
Daar De Jager dit stuk heeft gepubliceerd,3) ontsla ik mij van de taak het af te schrijven.
1) Acta Consist. (Rem. Gem.) 7 Juli 1715.
2) Acta Consist. 6 Nov. 1722.
8) «De Navorscher" 1894 p. 112 en 113.



339
10. De Geref. Kerk en de Roomschen.
Dit schrijven bewijst, dat de Doopsgezinden tot de Remonstranten overgingen, maar
le met een „gravamen", dat geëerbiedigd werd, tegen den krijgsdienst.
2e dat zij in de Rem. kerk ambtsdragers werden en
3e dat meerdere overgangen stonden te wachten.
Het request werd blijkens eene Magistraatsresolutie van 5 Dec. 1722, na deliberatie „gestelt in handen van de beijde burgemeesteren, om te dienen van haar advies."
Het had een gewenscht succès, want de Doopsgezinden konden voortaan overkomen „met voorwaerde van ten aensien van het voeren van wapenen te blijven bij hun gevoelen".
Zoo kwam met het bekende gravamen Jan Vermeer over]) en Jacoba Vijg, die „reeds veele jaeren bij de doopsgezinden gecommuniceerd hadt."2)
In 1754 was er geen enkel mannelijk lidmaat meer.
Zij verdwenen in de Rem. kerk,, die ook reeds lang verkwijnde, maar hunne goederen bleven. Toen Honigh, die met de administratie belast werd, stierf in 1757, was er een batig slot van f 176.8.8.
Deze paragraaf, waarin ik beschrijven moet, in hoever en in welke opzichten de Geref. kerk in aanraking kwam met de Roomschen, is uitermate moeilijk te schrijven, daar de Actaboeken der Geref. en der Waalsche kerk zoo goed als geheel van hen zwijgen.
Slechts éénmaal wordt in ons tijdvak van de Roomsch-
*) Acta Consist. Eerste Paaschdag 1723. 2) Acta Consist. 25 Dec. 1725.



340
gezinden gesproken en wel in het laatste jaar 1749, bij de komst van een „Jesuitisch gezind priester" en slechts éénmaal wordt in de notulen der R. Kath. Kerk van die verhouding, die nu niet bepaald gunstig scheen te zijn, gesproken en wel „van eene bezending van Brielsche Predikanten te 's Hage met inzigt om 's Prinsen toestemming te verhoeden."
Dat was in 1754, toen „de door de Jansenisten bemagtigde kerk aan de Catholijken door bemiddeling van den Overste Carolus Reuter door Prins Willem iVwerd teruggegeven."
Dat zijn de eenige bouwstoffen. Straks kom ik op deze beide Acta terug.
Maar vooraf dien ik dan toch wel, zij 't zoo kort mogelijk, de geschiedenis der Roomsch-Katholieken mede te deelen.
Het spreekt van zelf, dat er na het gewelddadig optreden der Geuzen in Den Briel in 1572 en na de terechtstelling van de 19 „Gorkumsche Martelaren" in de maand Juli van dat jaar, geen sprake was van den pubheken eeredienst der Roomsch-Katholieke kerk in Den Briel.
De St. Catharina kerk werd in een Gereformeerd bedehuis herschapen, de kloostergoederen werden gesaeculariseerd, de broeders en zusters gingen „tot een anderen staat des levens" over,x) de beelden en altaren werden vernield, de misgewaden, kazuifels, koorkleeden, siera-
!) ,et le dit Jan Smeert de Borst s'absente pour avoir épousé
une Religieuse enfuié hors du Cloistre de St. Catharine." Sententie van Bannissement door J. Markus p. 155—164.



341
diën geroofd, kerk- en kloostergoederen naar de schepen gesleept. *)
Of er in het tijdvak, dat ik aanduidde onder het opschrift: „De Opkomst der Geref. kerk van 1572—1619" in Den Briel nog Roomschen zijn gebleven,2) is mij niet gebleken; velen zullen het wel niet zijn geweest en indien er nog eenigen zijn gebleven, dan zal hun lot wel niet benijdenswaardig zijn geweest.
En de besluiten van de Dordsche Synode èn de langdurige ambtsbediening van Willem Crijnsze, zullen daarin wel geen verandering hebben gebracht.
Al was het mij onmogelijk, noch in het tweede gedeelte van dit werk van 1572—1619, noch in het eerste hoofdstuk van het derde deel 1620—1795, maar één enkele bladzijde over de Roomschen te schrijven, een enkel spoor wijst er op, dat er in de eerste helft der 17e eeuw wel degelijk eenige Roomschen zijn overgebleven.
In het Archief der Statie berust een boek met geschiedkundige aanteekeningen, de Statie betreffende, geschreven door Pastoor Kroes. Dit boek, ofschoon nog niet ten halve gevuld, kwam Bootz, die in 1885 als kanunnik van het Metropolitaan kapittel en Pastoor van Abcoude is overleden, maar van 1838—1845 Pastoor in Den Briel was, echter te ongeschikt voor, om daarin de begonnen aanteekeningen voorttezetten.
1) Hooft in het 6e boek van zijne Nederlandsche Historiën.
2) In de onmiddellijke nabijheid van Den Briel woonde Anna Vincents, die in 1619 reeds 47 jaren achteréén aldaar had gewoond. Prof. Smit. „De ware ligging" enz. Den Bosch 1869, p. 23.



342
Vooraan plaatste hij een Lijst van de opvolgende Pastoors, met tusschenvoeging van de merkwaardigste kerkehjke gebeurtenissen in Den Briel, ten einde een kort en gemakkelijk overzicht te hebben van het geen Pastoor Kroes had aangestipt en gelegenheid te hebben om aan te vullen wat hier en daar aan zijne aanteekeningen ontbrak.
De schrijverx) begint zijne opgave van de Brielsche pastoors met Nicolas Stapel in 1385. Van de jaren 1558— 1572 wordt gezwegen. Met uitzondering van het voor Protestanten zoo beroemde en voor onze R. Katholieke medeburgers treurige jaar 1572, vermeldt bij alleen het jaar 1615: „Opgravingen van de overblijfselen der Gorkumsche Martelaren."
Met Adriaan Uytenhage, f 6 Sept. 1652 wordt de-draad weer opgevat.
De eerste pastoor, die zich na de Reformatie in Den Briel heeft gevestigd is Johan van Kampen. Na zijn vertrek is Den Briel eenigen tijd bediend door twee Paters Jezuiten, waarvan de een in 1664 aan de pest overleed en de ander in het volgende jaar werd gevangen gezet.
Algidius de Hooghe moet de naam des éénen zijn geweest.
Daarna kwamen Johan Rosa (1667), Adriaan van Dijk, Sehastiaan Verwei en in 1670 Govert Trippelvoet. Men
!) Bootz in de „Bijdragen voor de Geschiedenis van 't Bisdom Haarlem". („Aanteekeningen omtrent de Statie Brielle.") Haarlem 1894, p. 183 v. Een afdrukje kon ik raadplegen (zonder plaats en jaar v. uitgave).



343
ziet, dat zij elkander spoedig in de bediening opvolgen, denkelijk werden zij verbannen.
Toen kwamen N. Merelen, Barend van Ghelder, N. Koppers, Govert Trippelvoet (voor de 2e maal), in 1690 Francois Basius, in 1694 Pieter Tromp en in 1697 Floris Beaumont.
_ In het begin der achttiende eeuw trad als pastoor op Johan van Helse, te Westerloo in Brabant geboren. Sedert den 2™ November 1712 vervulde J. De Jager het pastoraat tot in het laatst van 1722.
Onder de Staties, die in Holland door de „Jansenisten" werden ingeruimd, moeten wij Den Briel tellen.
Een viertal pastoors hebben gedurende een vijf en * twintig jaren Den Briel gediend.
1. Johannes Arnoldus Lihon, van af Dec. 1722, tot zijn overlijden, 28 Aug. 1727.
2. Johannes van der Heyden, van af Aug. 1727 tot 8 Nov. 1727, toen hij overleed.
3. F. M. Bern. Isabeau, die in Den Briel het eerst doopte op 6 Jan. 1728 en
4. P. Fobeleto, wiens eerste doopsbewijs is van 17 Nov. 1748 en wiens laatste 16 Sept. 1748.
Wellicht is Libon, eerst vier jaren na de aanvaarding zijner bediening tot de „Jansenisten" overgegaan. En indien wij zijn laatste doopsbewijs in verband brengen met het feit, dat Fobeleto, wiens laatste doopsbewijs is van 16 Sept. 1748, in het laatst van 1748 Den Briel verhet, dan kunnen wij het „Jansenisme" als een intermezzo van twee en twintig jaren in het Brielsche Katholicisme van dit honderdjarig tijdvak beschouwen.



344
Over Fobeleto leze men de fraaie schets van Been „Van drie Pastoors." l)
Het „Jansenisme" had in Den Briel niet kunnen tieren, de restauratie der R. Kath. Kerk begint met de 2e helft der 18e eeuw onder het maecceaat van Carolus Reuter.
Maar hoe was de verhouding tusschen de Geref. Kerk en de Roomschgezinden in dit honderdjarig tijdvak? In den eersten tijd zonder twijfel gespannen, werd niet een Pater Jezuit gevangen gezet in 1665, en mag men niet besluiten uit het snel wisselen der pastoors Rosa, van Dijk, Verwei en Trippelvoet, dat zij de één naden ander zijn yerbannen, al keerde Trippelvoet terug, na eenige jaren?
Blijkbaar was men in Den Briel heel in 't laatst van de 17e en 't begin der 18e eeuw verdraagzamer dan in het midden der 17e eeuw.
De Brielsche Magistraat zal de veranderde zienswijze van Libon, die zich bij de „Jansenisten" aansloot, wel niet bemoeilijkt hebben, evenmin als de kerkeraad', die in hen juist de oud-Nederlandsche Catholieken zal hebben gezien.
In het twee en twintig jarig „intermezzo" zullen er wel geen onaangenaamheden zijn voorgevallen: de „Jansenisten" waren te soepel om kwestie te maken en de Geref. kerk had niets te vreezen.
Daarom kan het ons niet verwonderen, dat hetopge-
i) Been, Hist. Fragm. Nieuwe bundel p. 180 en 183.



345
ven der „Statie" voor den Kerkeraad een betreurenswaardige zaak was en dat de Kerkeraad zoo schrap zich zet, om de komst van een „Jezuïtisch gezind priester" te verhinderen.
Het kan mij niet verwonderen, maar goed keur ik het niet. Er was juist in dien tijd, ik heb het uit de Acta opgediept,') — men denke aan het door 38 manslidmaten onderteekend request,-«in eigen tuin genoeg te wieden.
Maar geven wij het woord aan den Kerkeraad: „Ook is gesproken wegens de meer en meer toenemende geruchten, dat mogelijk binnen korten tijd de plaats van den vertrokken Roomschen Jansenisten Pastoor, een Jezuitisch gezinde priester onder den naam van een Waerelds-Heer herwaarts stond over te komen, waartegen de Kerkeraad al voor eenigen tijd, wanneer daartoe eenige waarschijnlijkheid zich begon op te doen, gewaakt hadde met alle mogelijke zorgvuldigheid en ijver, om ware het doenlijk de aanstelling van zulk een pastoor te voorkomen, welke men oordeelde, niet anders dan nadeelige gevolgen voor deze gemeente en het omliggende land te zullen zijn, wegens de meer dan waarschijnlijke vermeerdering en inkruiping der Roomschgezinden. Weshalve de E. vergadering om alles te doen wat in haar vermogen was, heeft goedgevonden Ds. Muilman en den Heer Ouderling Beugholt te committeeren, om in haren naam bij de eerst bequaame gelegenheid den Heer President Van Hoogwerff over eene
!) Acta Consist. 28 Nov. 1748.



346
zaak van verren uitzigt te begroeten en Zijn Ed. Gr. Agtb. op het nadrukkelijkst te verzoeken zijne goede officies te willen aanwenden en het daartoe, ware het mogelijk te dirigeeren bij de Ed. Gr. Agtb. regeering der stad.
lo. Dat geen Jesuitsgezinde Pastoor met den naam van een Waerelds-Heer alhier mogte worden toegelaten.
2o. Of bij aldien zulks niet kon verhinderd worden, alsdan zooveel doenlijk, mogt worden zorggedragen, dat bij vermoedelijke vermeerdering door den aanwas hunner gemeente, de last der groote armen, die sedert eenigen tijd aanmerkelijk waren toegenomen, niet verder mogt aangroeyen, maar de Roomsche priester verpligt om uit de inkomsten zijner gemeente voor de Roomsche armen en derzelver ondersteuning te zorgen," x)
En in de vergadering van 3 Juni 1649, die belegd was „tot het doen der jaarlijksche kerkvisitatie", vernemen wij het volgende: „Dat voor weinig tijds een jesuitsgezinde Pastoor alhier was toegelaten en airede zijn dienst had aangevangen onder een grooten toeloop van Papisten, zo van hier als het omleggend land, zijnde aan D. Deputatus van den Haute, die zig omtrent dit stuk nauwkeurig informeerde, te kennen gegeeven, dat de E. Kerkeraad zeer wel de quaade gevolgen hiervan voorziende, in tijds met allen ernst volgens pligt daartegen gewaakt hadde en deswegens door hun Scriba een brief had laaten afgeven aan D. Pielat, Pred. te 's Gravenhage, om aan Z. Weleerw. van de regtmaatige bekommeringe des E. Kerkeraads verslag te doen en met nadrukkelijk verzoek
1) Acta Consist. 16 Mei 1749.



347
om daarteegens ter plaatse, daar Zijn WelEerw. zulks het dienstigs zoude agten, alle mogelijke devoiren in 't werk te stellen, gelijk Zijn WelEerw. zulks met veel ijver hadde gedaan, dog alzo de genoemde Bisschop van Utrecht aan de Ed. Gr. Agtb. Regeering alhier geschreven had, dat hij wegens de zeer geringe inkomsten van een Jansenisten Priester hier ter stede geen nieuwen Pastoor tot deeze Statie konde afzenden, waren de aangewende pogingen van Ds. Pielat van geen effect geweest en dus een jesuitsgezinde Pastoor herwaarts gekomen, zijnde bij deze gelegenheid ook door de Gecommitteerden aan den voorgaanden kerkeraad van den 16 Mei gemeld, aan de E. vergadering gerapporteerd, dat zij tot hun leedwezen de hun opgedragene commissie niet had kunnen uitvoeren, wijl zij vernomen hadden, dat op den 17enMei laatstleden, anderen daags na den gehouden kerkeraad, gemelde Jezuitsgezinde Priester alhier was geadmitteerd geworden en den eed van getrouwigheid had afgelegd, dog dat ook door hun Ed. Gr. Agtb. te dier tijd was zorg gedragen, dat door de vermoedelijke vermeerdering der Roomschgezinde armen geen nadeel aan de Diaconie zoude worden toegebracht, hebbende de Ed. Gr. Agtb. deezen nieuwen Pastoor op het serieuste voorgehouden de verpligting om de armen uit de inkomsten der Roomsche Kerk te onderhouden, gelijk hij zig dan ook verbonden hadde, om voor de armen, welke in vervolg van tijd in zijne gemeente komen mogten, zooveel mogelijk te zullen zorg dragen. En was dus aan de intentie van den E. Kerkeraad ten opzigte van het laatste feit in de acte van 16 Mei gemeld, voldaan geworden. In



348
welk berigt D. Van den Houte nevens de E. vergadering (schoon wel gaarne gewenscht hadde, dat deze Jezuitsgezinde Pastoor hadde kunnen geweerd worden) genoegen nam. Waarop de vergadering na wederzijdsche hartelijke zegeningen gesloten is." x)
Van „eene bezending van Brielsche Predikanten", „die te 's Hage aankwam met inzigt om 's Prinsen toestemming te verhoeden", wat betreft „de teruggave van de door de Jansenisten bemagtigde kerk aan de Catholyken" 2), vernemen wij uit de Acta van 1754 niets.
Alleen blijkt het, dat de Waalsche predikant Pielat werkzaam is geweest, om bij Prins Willem IV te bewerken, dat de „Jezuits gezinde Priester" in de opengevallen Statie niet komen zou.
De pogingen van Ds. Pielat en van den kerkeraad der Geref. kerk van Den Briel waren te vergeefs. De R.-K. Pastoor kwam, hij heette Jacobus Philippus Heydendaal.
In 1754 kwam het, in 1830 gesloopte kerkgebouw, aan de R. Katholieken.
!) Acta Consist. 3 Juni 1749. 2) Afdrukje p. 14.



DERDE HOOFDSTUK
De Inzinking der Kerk tot de Scheiding van Kerk en Staat van 1750—1795.
1. Kerkedienaren.
Ik open dit hoofdstuk met de Brielsche predikanten, die de beide gemeenten gedurende dit tijdvak hebben gediend. Wij zijn genaderd tot die periode, welke wij in onze geschiedenis aanduiden, als het tijdvak der tolerantie. Uit den Regenten- en Patriciërstijd komen wij bij de Patriotten en Prinsgezinden. Ook de Brielsche Predikanten zijn kinderen huns tijds. Soms zijn ze dragers der beginselen, als de Geref. pred. Brouwer en de Waalsche dominé Schwalm, die voor die beginselen slachtoffers worden en uit hun brood worden gezet, zooals Schwalm.
Maar in den eersten tijd zijn het rustige, onbesproken burgers.
Het Conservatisme heerschte in Den Briel, moede als men was en wars „van den dogmatischen strijd." En conservatief waren mannen als Johannes Mess Rober-
x) Acta Consist. 9 April 1752. (Als emeritus-predikant nam hij afscheid met Ephese 6 : 10.)



350
tus Castendijkx) en Cornelis Cleijn bovenmate. Gelijk in de tweede helft der 19e eeuw H. de Jager de baanbreker van het modernisme in Den Briel is geweest, zoo is Cornelis Cleijn het type van den predikant uit de tweede helft der achttiende eeuw. Een man „plechtstatig" in alles! Geleerd, — hij was vertrouwd met de Arabische taal en pronkte in zijne leerrede, waarover straks, met zijne geleerde noten en annotaties. Een man uit den pruikentijd! Rustig, godsdienstig, eerbied inprentende voor het „Opperwezen" en de Overheid. De geschiedenis in dat licht beziende en die zijne leerrede in 1772, „Gode plegtig opdroeg," „naar aanleiding van eene Redevoering over Ps. 66 : 8—15." 2)
Ik weet niet, of de leerrede, waarmede hij den 17den Juni 1764 Franciscus Johannes Brouwer, die met Ezechiel 40 : 2—4 zijne intrede deed, bevestigde3), even hoogdravend was als de leerrede, die hij uitsprak ter gelegenheid van de tweehonderdjarige bevrijding van Den Briel, — even lang is ze zonder twijfel niet geweest.
Met de historische en linguïstische aanteekeningen telt ze niet minder dan 81 bladzijden, behalve de Latijnsche en Nederlandsche gedichten. Bovendien is zij opgedragen aan Z. H. Willem V, aan den Heer Baron Willem Lode-
!) Volgens de Acta hield hij den 21 Nov. 1756 zijne afscheidspredikatie. Hij vertrok naar Haarlem.
*) „Twede Eeuwgetij der inneming van den Briele door de Watergeuzen, Gode binnen deze stad plegtig opgedragen, op Woensdag den 1 April 1772 nae aanleiding van eene Redevoering over Ps. 66:8—15, gedaan door Cornelis Cleijn, Predikant in den Briel." Gedrukt te Brielle bij de Wed. Verhell & Zoon (zonder jaartal).
3) Acta Consist. van 17 Juni 1764.



351
wijk, Baron van Wassenaar, Baljuw en Opperdijkgraaf van de Stad Brielle en den Lande van Voorne, aan Heeren Burgemeesters, Pensionaris en Secretarissen van" Brielle. En daarenboven is de schrijver mede-lid van het Zeeuwsche Genootschap te Vlissingen.
Zoo behoorde onze Cleijn tot die predikanten, „die den fakkel der geleerdheid op den kansel zwaaiden en zichzelven in een rookwolk hulden, die het bijna onmogelijk maakte iets van den Evangelie-prediker te vinden."*) Tot „die beoefenaars der vaderlandsche geschiedenis en oudheidkunde, die blijk gaven van hunne geleerdheid in den tekst, vooral in de noten aan den voet hunner leerredenen. De tekst er van ligt bedolven onder geleerde, doch niet altijd oordeelkundige aanteekeningen."
Ook van hem geldt wat van Velzen schreef: „Hoe schraal en armhartig zijn de toepassingen van vele leeraren en hoe duidelijk geven zij te verstaan, dat zij vreemdelingen zijn in 't geestelijk Jeruzalem en die dingen, welke Gods geest in de harten der uitverkorenen werkt, niet verstaan. Men laat de toepassing wel eens geheel na, of men maakt die zeer kort en de verklaring van geestelijke en gemoedelijke stoffen, die dat aangeven, zijn beklagelijk en voor menschen, die er verstand van hebben, nauwelijks aanhoorenswaardig." 3)
!) Dr. G. D. J. Schotel. „De Openbare Eeredienst der Nederl. Herv' Kerk" enz. Tweede Druk, editie-Rogge, p. 358 (zonder jaartal).
Die fakkel der geleerdheid werd echter veel vroeger ook al „gezwaaid". 2) idem p. 360.
S) Aangehaald door Schotel p. 359. Schotel zegt niet, welken Van Velzen hij op 't oog heeft, maar hier zal wel Cornelius van Velzen (1696—1752), de Groningsche dogmaticus, zijn bedoeld.



352
Bijna dertig jaren heeft Cleijn de gemeente gediend. Hij mocht den lsten April 1785 op de meest eervolle wijze -van de Vroedschap ontslag verkrijgen1). Of het van hem geldt: „bene meruisti de ecclesia", acht ik een andere vraag.
Want in de Acta las ik nooit, dat hij zijne stem tegen den geest des tijds verhief. Nooit, dat hij de inzinking zag en het gevaar, dat ook de Brielsche Kerk bedreigde, speurde? Bijna vijf en zeventig jaren was bij, toen hij stierf, tot in zijn twee en zeventigste was hij in dienst; — riep hij dan in 1780, in 84, in 85 nog steeds van „vrede, vrede en geen gevaar?" Zijn ambtgenoot Brouwer, wien een nog langere bediening in Den Briel te beurt viel, — den 2den Sept. 1798 vierde hij zijne vijftig jarig jubilé met eene predikatie over 2 Samuel 7:28, — was althans radicaler: deze brak de consequenties, door zich in 1787 openlijk bij de Patriotten te voegen.
Het is mij niet mogen gelukken, deze predikatie naar aanleiding van 2 Sam. 7:28, machtig te worden.
Den 18den Juli 1802 hield Brouwer zijn afscheidsrede, na een dienst van 53 jaren. Hij was toen 77 jaren oud en overleed het volgende jaar.2)
Beide predikanten, zoowel Cleijn als Brouwer hebben den toestand voorbereid. Gene, door zijn tactiek van „laisser faire, laisser passer;" — deze door zijn meer geavanceerde richting; — vooral de laatste heeft het proces verhaast.
*) Hij overleed 3 Jan. 1788. 2) Hij overleed 20 Mei 1803.



353
Het verblijf toch van Henricus Weijland aldaar, die van Puttershoek naar Den Briel werd beroepen en aldaar den 10<fen Nov. 1771, na 's morgens door Ds. Brouwer te zijn bevestigd, des namiddags zijne intrede deed met 2 Cor. 5 : 20, was kort van duur, want den 30sten Aug. 1772 nam hij weer afscheid van zijne gemeente,x) daar hij naar Nijmegen vertrok. Dat zelfde geldt ook van Johannes Wilhelmus Kraals, pred. te 's Gravenzande, die den 13den Dec. 1772 door Ds. Cleijn werd bevestigd en des namiddags zijne intrede deed met 2 Cor. 12 :19.2) Reeds den 2den Oct. 1773 werd den kerkeraad bericht, dat Ds. Kraals een beroep naar Deventer had aangenomen. Nog in dezelfde maand nam hij afscheid met 1 Petri V: 10 en 11.8)
Beiden beschouwden dus Den Briel als een „doorgangshuis", om hooger op te gaan. Nog geen jaar mochten zij in Den Briel werkzaam zijn.
De gemeente was dus in haar beroepingswerk niet gelukkig. Temeer daar Petrus Paludanus, van wien een goed gerucht ging, van Wassenaer naar Den Briel beroepen in 1773, en die het beroep had aangenomen, nog vóór zijn overkomst, aan de kinderziekte overleed.
Met Gerardus van den Kasteele, pred. te Meliskerke, die den 29***a Mei 1774 door Brouwer werd bevestigd en die zijne intrede deed met 2 Joh. 3 *) was de gemeente gelukkiger. Daar hij den 7den Mei 1799 in Den Briel overleed, mocht hij het vierde eener eeuw aldaar werkzaam zijn.
1) Acta Consist 30 Aug. 1772. Hij deed dit met Ps. 138:8.
2) Acta Consist. 13 Dec. 1772. 31 Acta Consist. 31 Oct. 1773. 4) Acta Consist. 29 Mei 1774.
23



354
En al treedt hij niet zoo op den voorgrond als Cleijn en Brouwer, Van den Kasteele vormt toch met hen het driemanschap, dat in het kerkelijk leven gedurende lange jaren den toon heeft aangegeven. De komst van Gerhardus van den Kasteele was een steun voor den Kerkeraad. De heeren predikanten schitterden nogal eens door afwezigheid.
Het kwaad was al in het begin van ons tijdvak begonnen met Mess, die het voorrecht had, bij afwezigheid, met een briefje te stemmen'). Maar in de dagen van Cleijn en Brouwer was het bepaald erg. Soms waren de beide predikanten absent \ van Ds. Cleijn was het om zijn hoogen ouderdom zeer verklaarbaar8).
Er was anders op die Kerkeraadsvergaderingen heel wat te doen en heel wat te vernemen.
Daar was de „Leenbeurs", die schier op iedere vergadering de aandacht vroeg.
Daar waren de „Ingekomen stukken", een kennisgeving, dat Ds. Van der Zwet, emer. pred. op 51 jarigen leeftijd was overleden,4) de acte van ontslag van Ds. Becol, die in 1754 naar Amsterdam vertrok, hem door de Vroedschap verleend, de handopening, die gevraagd en geweigerd werd, toen de Kerkeraad den Raad het drietal Johannes de Jong, Johannes van Schellen en Johannes Reyser aanbood, 'die allen 9 stemmen hadden gekregen,5)
1) Acta Consist. 3 Oct 1756.
2) Acta Consist 12 Oct. 1774.
3) Acta Consist 30 Aug. 1776 en 19 Dec. '76. ») Acta Consist. 4 Maart 1753.
5) Acta Consist. 10 Sept 1754.



355
de formatie van een nieuw drietal, waaruit Robertus Castendijk werd gekozen, die bericht in zond, „dat hij de roepinge in de vreeze des Heeren aanneemt",l) de jaarlijksche visitatie, het driemaandelijksch H. A., de stroom der ingekomen attestaties2), tuchtzaken, diaconale rekeningen, — altegader bewijzen dat het leven van een Brielschen predikant dier dagen geen sinecure was.
Den 28»ten Aug. 1785 werd Jacobus Groenevelt, die van Monster kwam, door Ds. Van den Kasteele bevestigd. Mogen wij uit de tekstkeuze (Hoogl. 4 :15 en 16) besluiten tot de gesteldheid zijns harten, die hem bij die keuze leidde, dan achtte hij voor Den Briel de Noordenwind en de Zuidenwind des Geestes noodzakelijk.
Bizonderheden vermelden de Acta niet. Trouwens, maar drie jaren mocht hij de gemeente leiden en dienen. In October 1788 nam bij het beroep naar Middelburg aan en den 19den October 1788 nam bij met Ephese 6: 28 en 29 afscheid. *)
De laatste predikant, die in deze periode beroepen werd, was Dirk Munting, pred. te Charlois. Den 8sten Maart 1789 in Den Briel door Brouwer bevestigd, deed hij met Markus 16 : 20 zijne intrede *). In April 1825 werd hij emeritus verklaard5) en diende dus de gemeente meer dan 36 jaren. Uit enkele gegevens, die ik combineer,
!) Acta Consist. 16 Jan. 1755.
2) Vooral in 1773 was het een stroom. Den 12 April 1773 telde ik 26 attestaties, waaronder 2 echtparen uit Nijmegen.
3) Acta Consist. 19 Oct. 1788.
4) Acta Consist 8 Maart 1789.
5) Den 17 April 1825 (volgens de Acta) hield hij zijn afscheidsrede met Philipp. 4:23. Hij vertrok naar Hoorn.



356
spreek ik het vermoeden uit, dat hij tot de supranaturalistische predikanten heeft behoord. Zoo werd op den 8sten Maart 1814, — met hem overschrijd ik even de grenzen van mijn bestek, — toen hij het feest zijner 25-jarige ambtsbediening in Den Briel herdacht, de godsdienstoefening „opgeluisterd door koorgezang". 0
Op verzoek van den Burgemeester herdacht hij den Isten April 1822 des avonds „de verlossing van het Spaansche juk" vóór 250 jaren in eene leerrede over Deutr. 4:9. Maar al behoorde hij dan hoogstwaarschijnlijk tot de supranaturalisten zijner dagen, met het aangezicht naar links, — dit verhinderde niet, dat hij ernstig waakte tegen de verslapping der zeden, ik kom in het volgend deel van 1795—1816 hierop terug en dat hij een open oog, beter dan Cleijn en Brouwer, bleek te hebben „voor de zoo zeer toenemende schandelijke ontheiliging van Gods Naam en Dag." In een der notulen lees ik: „Ds. Munting stelde voor, om bij gelegenheid van den op den 21en Maart invallende dank-, boete- en biddag, uit naam der vergadering aan de Municipaliteit dezer stad te verzoeken, om op dezen dag zooveel mogelijk toe te zien op de goede orde en uitwendigen eerbied en tevens voor te dragen, om toch met alle mogelijke ernst te waaken tegens de zoo zeer toeneemende schandelijke ontheiliging van Gods Naam en Dag. Dit voorstel is in een besluit veranderd en Ds. Brouwer gecommitteerd, zich van dien last behoorlijk te kwijten". 2)
Ik wees er daar straks op, dat er in het laatst der
!) Acta Consist. 8 Maart 1814. 2) Acta Consist. 11 Maart 1802.



357
18e eeuw zoo veel attestaties in kwamen. Den 12den April 1773: 26 lidmaten uit Nijmegen, waarvan 2 echtparen, in hetzelfde, jaar nog eens 17 lidmaten uit Nijmegen, waaronder weer 2 echtparen J), in 1781 een lange reeks uit Nijmegen en 's Hertogenbosch \ in 1782 een vijf en twintigtal uit 's Hertogenbosch 3), voorts uit Nassau-Ziegen, uit Nieder-Saksen, uit Namen4), dat waren militairen, zooals ons uit een notitie van 1789 ten overvloede blijkt: „Wijders hebben verscheyden militairen van 't regiment Oranje-Friesland hunne kerkelijke attestatie overgebragt van Leeuwarden en Dokkum 5). Of er door de predikanten met vrucht onder die militairen is gewerkt, melden de Acta niet. Gewoonlijk golden zij voor „eene quantité négligé able."
Een man van beteekenis in de Waalsche afdeeling der Geref. kerk is Jaques Phüippe Fontaine geweest, die den 30ten Sept. 1736 in Den Briel als proponent werd bevestigd. In de Acta lezen wij, dat eene Commissie uit den kerkeraad naar de pastorie ging, om Ds. Fontaine met het overlijden van zijn vader, voorheen predikant in Duitschland, en die bij zijne bevestiging aan de handoplegging deel had genomen, te condoleeren.6) Omtrent de famüie-relaties van dezen predikant worden wij door de kerkeraads-Acta insgelijks ingelicht. „Le 11 Juin 1749", zoo lezen wij, „recu une lettre de communication de
1) Acta Consist. 17 October 1773.
2) Acte Consist. 13 Jan. 1781.
3) Acte Consist 14 April 1782.
4) Acta Consist 12 Oct. 1777.
5) Acta Consist 19 Juni 1789.
6) Acta Waalsche kerk 17 Sept 1748.



358
manage de notre pasteur qui doit se marier en peu a Dordt, mais nous avons répondu aujourd'hui par une lettre de remerciement."
Het huwelijk had den 22sten Juh 1749 te Dordrecht plaats met Mad.lle Marianne Certon. Vier en twintig jaren bleef het echtpaar voor elkander gespaard.l)
De goede verstandhouding bleef al de jaren door bestaan. In Mei 1759, — tien jaren na zijn huwelijk — lezen wij van eene deputatie, die namens den kerkeraad kennis gaf „de la part qu'elle prend a son affliction causée par la perte récente qu'il' vient de faire de Madame Sa Belle-Mère." En die hartelijke verstandhouding was wederzijds, want toen de zuster zijner vrouw Sara Susanna Certon, weduwe van wijlen M. Signard, in leven Waalsch predikant te Gorkum, die na den dood van haar man bij Ds. Fontaine inwoonde, den 3den Febr. 1769, ten'zijnen huize overleed, legateerde zij aan de Diaconie der Waalsche kerk f 100.2)
Meer dan 37 jaren, van dat hij in dienst kwam, tot dat bij den 18<kn Maart 1774 door de Staten emeritus werd verklaard „en lui conservant les honneurs et les émoluments en entier, vu son age et sa faiblesse croissante," heeft hij de Waalsche kerk gediend. Den 3den Nov. 1773 had Ds. Fontaine reeds ter oorzake van zijne gezondheid en huiselijke omstandigheden — de ziekte zijner vrouw, — om zijn emeritaat verzocht. Sedert 1745 reeds schijnt hij geplaagd te zijn door „timidité et anxiété d'esprit."
*) Mad. Fontaine werd den 20 Nov. 1773 in Den Briel begraven. 2) Volgens de Acta van 22 Juli 1769 stelde Ds. Fontaine dit legaat aan den diaken H. Kruyne ter hand.



359
Het is mij niet recht duidelijk, wat ik daaronder te verstaan heb, — misschien hebben de broeders ouderlingen het beter begrepen, — want ik geloof niet, dat er in Den Briel een Waalsch predikant is geweest, die meer gaven van verstand en hart had, dan juist onze Fontaine. Niet een man, die zich naar den voorgrond drong, maar een man van het stille studeervertrek en van een kostelijken, gerijpten geest. Een man van universeele en wijd uitgebreide kennis. Want, toen in 1772 het verzoek tot hem kwam voor het Schotsche garnizoen in het Engelsch te spreken, was hij niet alleen daartoe terstond bereid, maar deed het tot den 21*n Maart 1773 geregeld en uitmuntend, wat niet al de collega's, zoowel de Hollandsche als Fransche, hem zouden hebben nagedaan.
Zijn dienst is dan ook de bloeiperiode geweest der Waalsche kerk. Niet, dat die kerk onder zijne bediening tot grooten wasdom kwam, in geen geval, de Fransche kerken hebben in Nederland nooit het volk bereikt, zij zijn geweest en blijven „églises a part," afgescheiden kerken, — de taal is natuurlijk een eerste slagboom.
In de Vroedschapsvergadering van 10 April 1794 deelde Ds. Fontaine mede, dat het aan de Staten van Holland behaagd hadde, hem wegens zijn ouderdom en toenemende zwakheid op zijn verzoek te verklaren „emeritus salvo honore et stipendio." Het gevraagde ontslag werd hem verleend met een loffelijk getuigenis aangaande de waarneming van zijne bediening.l)
1) „De Navorscher" 1879 p. 64.



360
Toen Ds. Fontaine emeritus was verklaard, maakte de kerkeraad een drietal: Pierre Monet, pred. te Sas van Gend, Bernabé de Labat, pred. te Heusden, en Abraham Schwalm, proponent te Amsterdam, x) waaruit 3 dagen later Abraham Schwalm gekozen werd, welk beroep de Vroedschap approbeerde. Na het peremptoir examen te hebben afgelegd en driemaal aan de gemeente te zijn voorgesteld, werd hij den 7den Aug. door A. Clarion, Waalsch predikant te Delft, met Ephese 4:11 en 12 bevestigd. Aan de handoplegging namen deel de predikanten „C. Kleijn, doven des pasteurs flamands de la Brille," J. P. Soyer, emeritus-pred. te Zierikzee en J. Ph. Fontaine, zijn voorganger. Des namiddags verbond de jonge leeraar zich aan de gemeente met 2 Cor. 2 : 2. 2)
Het was een groote geruststelling voor de gemeente, toen Ds. Fontaine verklaarde, voorloopig in Den Briel te bhjven wonen. Als stemhebbend hd van den kerkeraad woonde hij de vergadering getrouw bij, teekende de notulen en werd naar de Synode, die in Mei 1775 in Den Briel gehouden werdt als deputaat afgevaardigd, waarop hij in September zich metterwoon te Rotterdam vestigde.
In het jaar van zijne bevestiging richtte Schwalm een verzoek tot de Staten van Holland, om bij zijn traktement, dat onvoldoende was, terwijl bovendien de prijs der levensmiddelen steeg, hem jaarlijks „een douceur of gratificatie" toe te voegen, maar hij kreeg nul op het
J) Acta Waalsche kerk 23 April 1774.
2) Acta Waalsche kerk 7 Aug. 1774. 1



361
request. Maar niettegenstaande zijn „soo modicq tractement als in het geheel niet meer als f 610 jaarlijks bedraagende, sonder eenige andere voordeelen, als de vrijdom van Stads Impositien op de Wijnen en Bieren," — niettegenstaande de „duurte der leevensmiddelen,"x) huwde Schwalm den 18den Jan. 1784 te Kampen eene jonge dochter uit die stad, genaamd Johanna Sterke.
De Waalsche dominé behoorde tot de partij der Patriotten. Hij was honorair hd van het Genootschap van Wapenhandel binnen Brielle, dat tot zinspreuk had „Fidéle a la ville et a la patrie," „Getrouw voor Stad en Vaderland." Na de omwenteling teekende hij het request, dat bij de Brielsche Vroedschap werd ingediend door de gewezen leden van het Genootschap. 2) Bovendien was hij bereid „den Eed van getrouwheid aan de Constitutie, den 15den Febr. 1788 gearresteerd, op requisitie en in handen van Burgemeesteren der Stad Brielle af te leggen."
Over de représailles der Oranjeklanten hoop ik elders te handelen. Alleen volsta hier, dat Ds. Schwalm wel het meest geleden heeft Niet alleen, dat men hem uitjouwde en hem dwong, terwijl men de dierbare vlag: „Fidéle a la ville et a la patrie" op de Markt verbrandde, te roepen: Vive Orange! Oranje-Boven! en men hem bij eene andere gelegenheid in 't water wierp, — maar het einde was, dat op grond van „klagten, zoo tegens den Predikant Brouwer, als tegens
!) „De Navorscher" 1879 p. 65.
2) In „De Navorscher" 1879 p. 66 wordt de inhoud van dit request medegedeeld.



362
andere kerkelijke Persoonen," x) waaronder Schwalm, — hij en zijn voorlezer M. M. van Lith „stads Fransche schoolmeester" uit hunne bedieningen werden ontzet, welke afzetting het Consistorie der Waalsche kerk,, apprit avec une extréme tristesse."
Ter vervanging van Ds. Schwalm deed dé kerkeraad in Mei 1788 den eersten stap. Door tusschenkomst van den diaken Hugo van Andel deelde dit college aan den President-Burgemeester Van der Sluijs mede, dat er om twee redenen nog geen handopening was gevraagd: 1°. „door het bijna geheel manquement van Walsche Proponenten, die hunne gaven zouden laten hooren"; en 2°. „door het gemis van een voorsanger".
In een zitting der Vroedschap van 14 Juli 1788 gaf de President-Burgemeester kennis, dat een ouderling en een diaken uit naam des kerkeraads „audiëntie" hadden verzocht om handopening te vragen tot het formeeren van eene nominatie van 3 personen. De Vroedschap besloot de Gecommitteerden toe te laten, hun de handopening te accordeeren en „voorts te communiceeren", dat het hun „Edele Gr. Achtbaare" aangenaam zou zijn, wanneer het Consistorie op het drietal plaatste „Bernabé de Labat, predikant in de Walsche Gemeente te Heusden", of zooals het in de Acta staat opgeteekend: „qu'il serait agréable aux Nobles trés spectables Seigneuries que 1'on placat sur la liste des trois candidats parmi lesquels le choix devait se faire le nom de Bernabé de Labat,
x) O. a. door de Weduwe van Ds. Ulrich Teller van Herkingen, Geertruida van der Snoek, en F. Welp, logementhouder in Den Briel, die beweerde, dat hij met de officieren dobbelde.



363
pasteur de 1'Eglise Walonne de Heusden, sur le comte duquel leurs Seigneuries avaient les rapports les plus favorables, tant au sujet de ses exellentes opinions dans les évènements actuels et passés qu'au sujet de 1'exercice de son ministère."
De Vroedschap accentueerde dezen wensch, die in die dagen bijna met een bevel gelijk stond, door er de opmerking aan toe te voegen, dat, „zoo wanneer de kosten op het beroepen van' een predikant vallende de kosten op het beroepen van een proponent surpasseeren mogten", de stad het surplus voor hare rekening zou nemen.1)
De kerkeraad deed, wat de Vroedschap van hem verlangde. Den llen Aug. besloot de kerkeraad De Labat te beroepen en nog denzelfden dag werd het beroep geapprobeerd. ^
De Synode van Nijmegen gaf mede hare adhaesie en den 9den Nov. 1788 werd hij door Ds. J. D. Lewis van Schiedam bevestigd. Kort na zijne bevestiging wendde hij zich tot de Staten met een request, om bij zijn traktement van f610 evenals Ds. Fontaine jaarlijks een douceur van f 100 te genieten. Op zijn verzoek gelastte de Vroedschap den 3den Mei 1788 aan de Stadsgedeputeerden, om deze aanvraag „op de meest kragtigste wijze te appuyeeren". Den 22sten Juli 1789 werd, „uit consideratie van het gering bestaan van den Suppliant alsmeede om zijn goed gedrag en verkleeftheid aan de Con-
1) „De Navorscher" 1879 p. 71.
2) Acta Waalsche kerk 11 Aug. 1788.
3) Acta „ „9 Nov. 1788.



364
2. De Geref. Kerk en de Tucht.
stitutie der Regeering deezer Provinciën, op zijn voorige standplaats Heusden, geduurende de verregaande desordres aldaar", door de Staten besloten aan De Labat de gevraagde gratificatie van f 100 zijn leven lang te accordeeren.x)
Later werd het traktement van De Labat nog verbeterd. Op den 15den Juni 1792 besloten de Staten van Holland aan alle predikanten in de steden dier Provincie, wier traktement met de vaste emolumenten minder bedroeg dan f1000 jaarlijks, f50 jaarlijks te betalen uit het Geestelijk Kanton. Door „coöpereering" van de Brielsche Vroedschap werd die „favorabele resolutie" ook toegepast op De Labat. 2)
De Labat overleed in Den Briel den 17 Jan. 1798 en werd den 22*ten Jan. begraven. Hij het eene weduwe,— Jacobine Thérèse Tuning, — en twee kinderen na —.
Wij hebben de klacht van de acht-en-dertig lidmaten der kerk gehoord3), die niet alleen onberispelijk van wandel, „maar ook anderen ten voorbeeld, naarstig zijn in 't bijwonen van den openbaren godsdienst", „over die ergernisse en roepende zonden, welke zij van harte wenschen, dat door de veelvermogende magt en authoriteit van de WelEd. Gr. Agtb. Regeering dezer stad zullen geweerd worden." Niet alleen uit de Acta, ook van elders is het bekend, dat er inzinking kwam in de
4 Resol. Holl. 1789 fol. 535 en 640, geciteerd in „De Navorscher" 1879 p. 72 (le en 2e noot).
2) Res. Vroedsch. 5 Aug. 1792, geciteerd in „De Navorscher" 1879 p. 72 (le en 2e noot).
S) Acta Consist. 28 Nov. 1748.



365
zeden. In die dagen werd „sterk gevorscht naer den Auteur van zeker Lasterschrift, bestaende in vuüaerdige uitdrukkingen tot verachting en ongehoorde bedreiging van de Regering en tot storing van de gemeene rust, weshalven bij openbare Publicatie van den Magistraat eene Premie van 300 guldens beloofd is aen dengenen, die den maker van dat Pasquil zal weten te ontdekken." l)
De klacht der acht-en-dertig hdmaten vond genade in de oogen van den kerkeraad en reeds den 18den Januari 1749 werd er „een gerenoveerde en geamplieerde Keur en Ordonnantie van Bailluw, Burgemeesteren en Regeerders dezer Stad, tegen het misbruiken van 's Heeren Naem en Dag", in 6 artikelen2), gepubliceerd.
Maar al werkten Kerkeraad en Magistraat te zamen in het nemen van maatregelen „tegen ergernisse en krijtende zonden", gene door de kerkelijke discipline, deze door boete en gevangenenisstraf, — de toestand werd er niet beter op.
Al laten ons de „Nederlandsche Jaerboeken", anders voor ons tijdvak een niet te versmaden bron, die een helderen kijk geven op het leven dier dagen, in den steek, uit de Acta der Geref. kerk worden wij nauwkeurig ingelicht, welke bepalingen de Magistraat nemen moest.
Het spreekt van zelf, dat de Baljuw, de Burgemeesters en Schepenen reeds ruggespraak hadden gehouden met den Kerkeraad, vóór dat zij de navolgende reso-
1) „NederL Jaerboeken" voor 1747. art. Briel p. 877.
2) „Nederl. Jaerboeken" voor 1749. art. Briel p. 145 en 146.



366
lutie, die wij in de notulen vinden1), uitvaardigden.
„Alzoo Baljuw, Burgemeesteren en Regeerders der Stad Brielle met groot leedwezen bevinden, niettegenstaande publicatiën en waarschouwingen daertegen gedaen, dat Gods allerheiligste Naam hoe langer hoe meer door het lichtvaardig vloeken en zweeren werd misbruikt en ontheiligt, als mede, dat de Zondag tot den openbaren Godsdienst geschikt, door vele Burgeren en Ingezetenen dezer stad werd misbruikt door het houden van conventikelen en oefeningen, gedurende den pubheken godsdienst en verder ontheiligt door zich niet te ontzien hunne ambachten, nering en handteering te exerceeren, ook hunne waren en koopmanschappen ter zeiver tijd te koop te stellen, veelderhande exercitiën te plegen, dronke drinken, spelen en loopen langs de straten en andere ongeregeltheden meer, waardoor de oordeelen van den Almachtigen God zoo zichtbaar over dit land in het gemeen en deze stad in het bijzonder blijven berusten en verder strekken tot groote ergenisse van de goede ingezetenen en verachting en storing van den pubheken godsdienst, om tegen zoodanige misbruiken en ongeregeldheden (zooveel mogelijk) te voorzien.
Zoo Is't dat Balluw, Burgemeesteren en Regeerders voornoemd, goedgevonden hebben, bij Renovatie en Ampliatie van vorige keuren en Ordonnantiën, te ordonneeren en statueeren bij dezen en daarnevens allen ende een iegelijk wel scherpelijk te interdieeren en verbieden het vloeken en zweren, mitsgaders alle verdere onthei-
*) Acta Consist 4 Aug, 1756.



367
liging en misbruik van Gods allerheiligste Naam op poene, dat die zich aan deze gruwelijke zonden zullen schuldig maken en daarvan overtuigd worden, naar exigentie van zaken zullen worden gecorrigeert en gemulcteert.
Dat ook van nu voortaan gedurende den pubheken godsdienst, zoo des Zondags als op andere dagen, geen conventikels of oefeningen zullen mogen worden gehouden, op poene, dat diegenen, die hare huizing daartoe gebruiken, zullen verbeuren voor de eerste reis tien guldens, voor de tweede reis twintig guldens, en voor de derde reis correctie naar exigentie van zaken en dat alle degenen, die op zoodanige bijeenkomsten mogen worden gevonden, zullen verbeuren voor de eerste reis drie gulden en voor de tweede reis zes gulden en voor de derde maal correctie naar exigentie van zaken. Dat insgelijks van nu voortaan geen Burgeren en Ingezetenen op den Zondag onder den Godsdienst eenige waren enz. (zie 23 Jan. 1749).
Zullen de boeten hier voor gestatueerd, geappliceert worden, de eene helft voor den Heer Balluw en de andere helft voor den Aanbrenger.
En worden 's Heeren Dienaars wel stichtelijk gelast op alles hetgeen voorgeschreven is, nauwkeurig toezicht te nemen en de boete aanstonds af te vorderen.
Aldus gedaan, gerenoveert, geamplieert en gearresteert bij Balluw, Burgemeesteren en Regeerders der stad Brielle op het Raadhuis derzelver stad op den 18 Jan. 1749. (Onder stona)
In kennisse van mij secretaris (was get:) G. M. van Bueren."



368
De toestand was in 1756 dus wel verergerd, want zes jaar voeger was getuigd: „Wegens het aanstaande en Hoogwaardig Avondtmael des Heeren is na den toestandt der gemeynte vernoomen en alles onder Godts Zeg en in goede orde bevonden." *1
Gevallen van tuchtoefening trof ik in dit tijdvak weinig aan. En al is het ongeregeld leven van een lidmaat der broeders bekend, dan spreken zij er zoo geheimzinnig over, alsof de Kerkeraadsvergadering een zitting was met gesloten deuren. Zoo in Januari 1768: „Ter gelegenheid van de nadere bediening des H. A. onderzoek gedaan naar den stand der gemeente en omtrent een voorgekomen ergerlijk geval het nodige bepaald" 2).
Voor een volgend H. A. schrijven zij: „Bij gelegenheid van de naderende bediening des H. A. is de gewone censura morum gehouden en nadat besloten was, dat aan twee ergerlijke lidmaten de tafel des Heeren voor ditmaal zou worden ontzegt en anderen tegen Vrijdag voor den Kerkeraad zouden worden ontboden, is op de Huisbezoeking de nodige orde gesteld" 3).
Wie de „anderen" waren, die „tegen Vrijdag voor den Kerkeraad zouden worden ontboden", melden ons de Acta van 21 April: „Volgens besluit der E. kerkenraads van den 16e» deezer zijn op voorgaande citatie voor deze Vergaderinge verscheenen Pieter van der Blom en Dorothé Mely, Egte Lieden, die zedert eenigen tijd aan
1) Acta Consist. 11 Jan. 1750 (ik cursiveer) en Acta 17 Oct. 1751.
2) Acta Consist. 17 Jan. 1768. *) Acta Consist. 16 April 1769.



369
hevige moeilijkheden en zwaare huistwisten die zigtbaar waaren geworden, zig hadden schuldig gemaakt, hebbende de man zig daarenboven meermaalen te buiten gegaan in den drank, waardoor niet alleen een zeer slegt voorbeeld aan hunne kinderen gegeeven wierd, maar ook opentlijke ergernis was veroorzaakt. De Praeses heeft hun beide het onbetaamelijke van zulk een onrustig en ergerlijk gedrag, dat zij niet konden ontkennen of iets ter hunner verschooninge inbrengen, en in 't bij- • zonder den man de verfoeilijkheid der dronkenschap, die veeltijds tot zulke verbitteringen en huistwisten aanleiding gaf, met veel ernst en hartelijkheid onder 't oog gebragt, en hun, na eenigen tijd buiten gestaan te hebben, uit naam des E. Kerkenraads aangezegt, dat zij zig van 's Heeren H. Avondmaal zouden onthouden, ter tijd toe dat zij wezentlijke blijken van rouw en beterschap gaven, waartoe zij met overtuigende redenen wierden aangespoord, terwijl zij beide, zig aan deze censure onderwerpende, betuigden te wenschen, dat zij in meerder liefde en eendragt voortaan met elkander mogten verkeeren, waartoe hun Gods genade wierd toegewenscht" 'J.
Nog verscheen in deze vergadering Aaltje van Wilgen, „die ongehuwd, onlangs was bevallen van een onegt kind met verzwaarende omstandigheden van hardnekkige ontkenning van zwangerheid tot op 't oogenblik der bevalling toe, dog de moeder, die mede voor den kerkeraad ontbooden was, wijl ook zij van een onbetaamelijk gedrag met veel grond wierd verdagt gehouden,
!) Acta Consist. 21 April 1769.
24



370
is wegens ziekte niet verscheenen. De Praeses heeft, na voorafgaande ernstige bestraffing over zulk een ontugtig en gantsch ergerlijk gedrag, uit naam des E. Kerkenraads haar het gebruik des H. Avondmaals ontzegt eri met veel nadruk opgewekt, om zulk eenen boozen handel in 't toekomende zorgvuldig te vermijden en door een eerhjk en kuisch gedrag, onder 's Heeren bijstand, deeze ergernisse te verbeteren, teneinde zij op doorslaande bewijzen van berouw en eenen gescbikten levenswandel wederom te zijner tijd tot het gebruik des H. Avondmaals zou kunnen toegelaaten worden. En ten opzichte van haar moeder, wierd D. Brouwer, in wiens wijk zij woonde, vriendelijk verzogt bij de aanstaande huisbezoeking haar over deze zaak ernstig te onderhouden, en daaromtrent na bevind van zaken te handelen." x)
Het echtpaar, dat door den Kerkeraad gecensureerd was, kwam tot betering des levens. „Ds. Muilman berichtte dat bij zijn Eerw. zich vervoegd had Pieter van der Blom, die voor zich en zijne huisvrouw verklaarde te billijken de Censure hun naar Kerkeraadsresolutie van 21 April 1769 opgelegd onder betuiging van Leedwezen en van voorneemen tot een onergelijk Leven, verzoekende wederom tot het gebruik des H. Avondmaals te mogen worden toegelaten. De vergadering dit met genoegen vernemende, gelijk ook dat bovengemelde personen zich sedert bovengemelden tijd onberispelijk hadden gedragen, heeft eenparig in dat verzoek bewilligd en dus dezelve van de censure ontheven." 3)
1) Acta Consist. 21 April 1769.
2) Acta Consist. 25 Jan. 1770.



371
„Bij gelegenheid van de aanstaande Bediening des H. Avondmaals is de gewone Censura morum gehouden en niets onstigtelijks vemoomen,*'l)
Twee jaar later wordt vermeld: „Ter gelegenheid van het naderend H. Avondmaal, is bij de censura morum orde gestelt op zekere zake die ergernis gaf en de onthouding van het Bondteken vereischte." s)
Dezelfde geheimzinnigheid betrachtten de broeders in April 1776: —„de gewone Censura morum gehouden, op een en ander voorgekomen geval de nodige orde gesteld en de uitvoering daarvan aan de Predikanten en ouderlingen van de respective wijken gedemandeert." s)
„Ingekomen zijnde een verzoek van Huibertje Bosschaerd (Lidmaat der gemeente dog voor Eenigen tijd van onechte tweelingen bevallen zijnde) thans woonende te Delft, om te hebben eene kerkelijke attestatie, had de Predikant van de wijk waar onder zij behoort heeft, zwarigheid gemaakt zodanig een attestatie met of zonder clausule uit te geven zonder kennis van den kerkeraad. Is goedgevonden de attestatie wel uit te geven, dog met eene voorzigtige clausule omtrent haar gedrag, gelijk in zoortgelijke gevallen meer geschied is." 4)
Ook een nieuw tuchtgeval kwam in 1778 ter sprake: „Advijs gevraagd zijnde, hoe te handelen met den doop van zeker onecht kind, is bij de vergadering eenparig
!) Acta Consist. 12 Jan. 1772, 12 Juli '72 en 12 April '73. 2) Acta Consist. 16 Jan. 1774. s) Acta Consist. 14 April 1776.
4) Acta Consist. 9 Mei 1777. Zie de Acta van 20 Oct. '70, 8 Febr. '74, 5 Aug. '74, 12 Oct .'79, 15 Juli '81 enz.



372
geoordeeld, dat men tzelve ten overstaan van een Lidmaat den Doop zou toedienen." l)
In de Acta van 1779 vinden wij opgeteekend, „dat een ledemaat zig ergerlijk gedragen had, die in de huisbezoeking daarover zoude worden aangesproken." 2)
Daar in de jaren 1780 en 1781 niets bijzonders voorkwam, treft het ons te vernemen, dat in het begin van 1782 „op twee ergerlijke gevallen de nodige orde wordt gesteld." 3)
In 1784 kwam „niets bijzonders" voor.4) Ook in de jaren 1785 en 1786 en vervolgens werd telkens „de gewoone censura morum gehouden, dog niets bijzonders voorgekomen." s)
Welk een ideale toestand. Hoe jammer, dat de broeders, die in het begin van 1790 een onderzoek gaan instellen, „of er ook iets op de leden der Gemeente aan te merken was", moeten melden, „is er op twee leden, die zich ergerlijk gedragen hebben, behoorlijk order gesteld."6)
Zoo lezen wij van een verzoek van een zekere juff. Anna Florentina Visscher, „gesepareerde huisvrouw van Adriaan van der Waal en sedert eenigen tijd woonende in 's Hage," „om te hebben eene kerkelijke attestatie." Wij zouden wel iets meer wenschen te weten, hoe
!) Acta Consist. 12 April 1778. '2) Acta Consist. 11 April '79. *) Acta Consist. 13 Jan. 1782.
4) Acta Consist. 11 Jan. en 11 April 1784.
5) Acta Consist. 16 April 1786, 15 April '87, 15 Juli '87, 13 Jan. '88, 13 Juli '88, 11 Oct. '89.
«) Acta Consist. 17 Jan. 1790. 7) Acta Consist. 7 October 1790.



373
het kwam, dat deze vrouw van haar man was gescheiden.
„Op voorgekoome gevallen" werd in 1791 „order gesteld." ')
Na deze kerkeraadsvergadering keert als een stereotype uitdrukking terug: „Bij gelegenheid van de nadere bediening van 't Heilig Avondmaal is de gewoone censura morum gehouden, dog niets bijzonders voorgekomen." *)
I 3. De Geref. [ Kerk en de i Armenzorg.
De tweede helft der achttiende eeuw kenmerkt zich door erflatingen en legaten. Tijdens het leven gaf men niet veel, maar bij testamentaire beschikking des te meer.
Laat het zijn, dat de eerzucht, gelijk Laurillardwil,g) in dezen een rol heeft gespeeld, de armen en de weezen werden er niet zelden door gebaat „der armen Christenendienst Godsdienst is." Maar ondanks „de loffelijke deugden van milddaadigheid," die van Alkemade in zijne Brielsche medeburgers prijst,4) stond het er in de dagen, waarin hij zijn „zwaarwichtige" foliant schreef (1729), met de Godshuizen allertreurigst bij.
In dat jaar toch werd door den Magistraat het besluit genomen door de weesjongens van 't Weeshuis te laten rondgaan „wijl voors. huys [Weeshuis] door de meenigvuldige kinderen, die dagelijks in het selve quamen soo merckelijk ten agteren quam te raken, dat 't noodsakelijk
4 Acta Consist. 10 April 1791.
2) Acta Consist. 12 Juli 1795.
3) Laurillard. „De 7 hoofdzonden." Amsterdam 1881. p. 16 en 17.
4) Van Alkemade p. 80.



374
door eenige middelen diende te worden ondersteunt." *) Zondags na de preek gingen de weesjongens door de stad huis af huis aan, om in bussen gaven Voor het Weeshuis in te zamelen. Tot 1763 bleef de opbrengst dezer collecte voor het Weeshuis bestemd; toen besloot men het gecollecteerde aan het Zuid-Eindsche Gasthuis af te staan. Men had, zegt Been terecht,2) anders al dadelijk na het jaar 1752 met die collecte kunnen uitscheiden. Den 9dcn October van dat jaar was de oudburgemeester dr. Francois Gomar overleden, het gesticht een legaat van 56000 guld. nalatende.3)
Men vond dit legaat zoo aanzienlijk, dat men het afzonderlijk administreerde onder den naam van „Gomarfonds." Uit dankbaarheid werd de sterfdag jaarlijks herdacht.4)
„Mocht," zoo zegt Been, „van het legaat van Gomar apart melding worden gemaakt, dan ligt daarvan de oorzaak in zijn grootte, niet in zijn zeldzaamheid." Het werd schier gewoonte om enkele tien- of honderdtallen carolus-guldens voor het gesticht te vermaken. Been vond daarvan in de oude notarieele akten talrijke voorbeelden. °)
Den 12den Oct. 1754 overleed Laurentia van den Berg, huisvrouw van Leendert de Wit, „Oud Raed dezer stad,
1) Res. Mag. van 10 Febr. 1729.
2) Hist. Fragmenten. Rotterdam 1912. p. 17. 8) Acta Consist. Oct. 1752: £56180.10.
*) De Heer Been deelt mede, dat in de dagen der Fransche revolutie de herdenking van den sterfdag is afgeschaft. 6) O. a. Maerten Harpertsz. Tromp in twee van zijn testamenten.



375
die in een dierbare nagedachtenis blijft door hare godsvruchtige Erfmakingen aan de Diaconie, het Gasthuis en het Vrouwenhof." ')
Den 9den Sept. 1766 overleed hare echtgenoot en deze vermaakte een som van één en twintig duizend, vijf honderd gulden, om van den intrest ieder der 10 oude vrouwen (in het Vrouwenhof) jaarlijks vijftig gulden uit te keeren „behalve de gelden, die zij van de Regenten ontvingen." Daarenboven legateerde hij een. som van 1600 gulden, „behalve nog 800 gulden voor gedachtenismalen aan de twee genoemde Godshuizen." *)
In de Acta der Geref. Kerk vinden wij eveneens van dit echtpaar melding gemaakt.
„Leendert de Wit geeft 6000 gulden in obligatiën, welke zijne huisvrouw Laurentia van den Berghe heeft gelegateerd."") Dit zal wel voor de Diaconie zijn geweest. — Wij hebben gezien, dat in de tien jaren, die aan ons tijdvak zijn voorafgegaan van 1740—1749, jaren, die op den strengen winter van 1740 zijn gevolgd, de som van f 50412.2, de subsidie van den Magistraat inbegrepen, ten bedrage van f11450, werd uitgegeven.
Het diaconale budget bedroeg dus f38962.2 of bijna f4000 'sjaars.
Ofschoon dit voor een kleine stad als Den Briel, van nog geen 5000 zielen, niet onaanzienlijk was, de duurte van 't geld in aanmerking nemende, was de uitkeering
*) „Ned. Jaerboeken" voor 1755, p. 401 en p, 402. 2) W. Plokker p. 127 en p. 128. S) Acta Consist. 13 Febr. 1755.



376
nauwelijks toereikend. De legaten kwamen dus goed te pas en de „Leenbeurs" werkte uitnemend.
Dat de kerkeraad bijzonder op het gedrag en het kerkgaan der armen, die uit de diaconale kas werden ondersteund lette, blijkt uit de Acta. De broedersdiakenen deelden mede, „dat er verscheiden kinderen van de armen waren, die, schoon de ouders vermaand waren, dezelve in de stadsschool te zenden, echter zonder behoorhjke opvoeding en onderwijs bleven en dus meer en meer verwilderden, waarom het noodig was, met meer nadruk daarin te voorzien." De Kerkeraad voegde er aan toe, „dat zulks voortkwam uit onkunde en ongodsdienstigheid der ouders en is verders voorgesteld, om, als de ouders gezond waren, minstens eenmaal in de kerk te komen en dat ze anders niet bedeeld werden." x)
In dezelfde maand „is voorgesteld of men niet wegens de menigte der armen, aan welke dusverre tarwebrood is uitgedeeld, voortaan voor een gedeelte roggebrood zou behooren te geven, om zooveel mogelijk eenige menage te betrachten, vooral ten opzichte van talrijke huishoudingen, waarin sterke en gezonde kinderen gevonden werden."')
Dat in de tweede helft der 18e eeuw nog steeds de gewoonte bestond, dat de armen de ondersteuning zelf moesten gaan halen, blijkt uit eene bepaling, „dat bij de bedeeling der armen in de consistorie vuur moest aangelegd worden." 3)
!) Acta Consist. 1 Oct. 1751. 2) Acta Consist. 28 Oct. 1751. S) Acia Consist 13 April 1755.



377
Tevens licht de „Leenbeurs" ons uitnemend in, hoe het stond met de finantieele aangelegenheden der gemeenteleden. Zoo lezen wij van „een verzoek van Lydia Snelleman, huisvrouw van Willem Onwij'n, thans varende op de buisconvoyer, waarop de Heer Kapt. Kruyne commandant was en tot maandgeld trekkende zestien gulden, om voor den tijd, dat haar man in zee zou blijven uit de Leenbeurs te mogen ontvangen tot haar noodig onderhond de helft van de gagie, die haar man, met wiens voorweten dit Verzoek geschiedde, maandelijks verdiende, met belofte, om bij de terugkomst van haar man de verstrekte penningen te laten aftrekken bij den Heer T. Beels, penningmeester van de Visscherij," — welk verzoek werd toegestaan. x)
Gelukkig werd die „Leenbeurs", die in de oogen der Briellenaars wel „die tüchtige Kuh" leek, nog wel eens bedacht, gelijk wij in 1752 lezen, dat „Bewindhebbers van de Oostindische Compagnie te Delft, twee legaten aan de Diaconie-armen en aan de Leenbeurs, ieder ter somma van f 221.-10-0" kunnen overmaken.
Die f221 kwamen de Diaconie ter stade, te meer, omdat de diakenen kennisgeven „dat het Stads-arme middel, waaruit de diakonie gedurende de zes wintermaanden subsidie ontvangt, is verzwakt" (1753).
Bijna geen kerkeraadsvergadering, of er kwamen aanvragen, om geld op voorschot of op hypotheek uit de „Leenbeurs". Ikteekendeaan: 18 Jan. 1753,15Febr. 1753, 15 Maart 1753, 11 Mei en 8 Juni 1753. Voor het jaar 1754:
*) Acta Consist. 6 Aug. 1751.



378
14 Febr.: Cornelia Pols, 12 April: Johannes Corpel, 10 Mei: Maarten Veerdam.
Voor 1755: Jan Soet verzoekt uit de Leenbeurs te mogen ontvangen 300 gulden. x)
Kornelis Spruit verzoekt uit de Leenbeurs te mogen ontvangen 60 gulden. *)
Jan Wiltschult 125 gulden op zijn huis aan de zijde van het Maarland.8)
De Wedwe van Johannes Korpel 125 gulden om daarmede te betalen eenig gekocht hout voor hare winkelnering. 4)
Jobje Kapper, vrouw van Jacob Steil verzoekt 400 gulden uit de Leenbeurs ter aflossing eener hypotheek.5)
Gewoonlijk ééns per jaar gaven de diakenen rekenschap van wat er uitstond en aan wie was geleend. Zoo zagen zij nauwlettend toe, of de rente en aflossing op tijd binnen kwam, wat trouwens onzen vaderen, bekende financiers, wel toevertrouwd was.
Zoo lezen wij in 1755, dat Cornelia Pols 300, Dirk van der Wagt 400, Klaas Droogendijk 500, Pieter Volker 200f Christiaan den Broeder nog 700 gulden schuldig was.
Het volgende jaar schrijven zij „eene lijst der schuldigen van de Leenbeurs" °), verleenen uit die beurs aan Thomas
*) Acta Consist. 16 Jan. 1755. 2) Acta Consist. 13 Febr. 1755 3} Acta Consist. 13 April 1755.
4) Acta Consist. 9 Mei 1755.
5) Acta Consist. 1 Aug. 1755.
6) Acta Consist. 24 Sept. 1756.



379
Field de som van 100 guldenl) en helpen Mons. C. den Broeder aan een aandeel in de Meestoof.9)
Behalve verzoeken van Iman Jacquet en Jan van de Velde, „voorlezer alhier", wil ik even vermelden het verzoek van Jenneke Quekel, vrouw van Arij Vermeer, „die voor soldaat was uitgevaren naar Oost-Indië, met het schip genaamd „Vrouwe Elisabeth"", om 30 gulden te mogen ontvangen uit de Leenbeurs.s)
Zoo vraagt Teuntfe van Lunenburg, wed. van Caspar Melderik, „om op haar huis en tuin, staande en gelegen op het einde van het Baanslop", uit de Leenbeurs te mogen ontvangen nog 75 gulden4), terwijl zij het volgende jaar nog een som van 100 gulden aanvraagt.5)
„Claas Jansen, Hospes in de(n) „Hertog van Cumberland", die wederom als in vorige jaren schuldig bleef, om de verschenen intrest van 't nog resteerend kapitaal „te voteeren en f50 af te lossen," wordt daartoe aangemaand6) en Han Sybrand Veltenaar wordt „op zijn verzoek geaccordeert hondert gulden-uit de Leenbeurs, zonder intrest, te vestigen op zijn huis, staande in de verloren kost en zijnde vrij en onbelast." ')
Aangenaam doet het ons aan, te vernemen, dat de broeders, die met zooveel zorgen zijn belast voor de huisgenooten des geloofs in de Stad, nog wisten mede
!) Acta Consist. 9 April 1756.
2) Acta Consist. 11 April 1756.
3) Acta Consist. 6 Mei 1757. Acta Consist. 9 Febr. 1758.
5) Acta Consist. 24 Aug. 1759. «) Acta Consist. 25 Juli 1760. 7) Acta Consist. 28 Oct. 1773.



380
te deelen dengene, die nood had: immers „voor de Noodlijdende Geloofsgenooten onder Cleve en Duisburg" werd „in drie predicatien verzameld" f444.15.*)
In 1773 vernemen wij, dat de Weduwe van Soest „verzogt voor den wintertijd eenige bedeeling te mogen genieten en zijn diaconen gequalificeert om dezelve tot Maart 1774 incluis te bedeelen met zes stuivers ter weeke." !)
De weet niet, of deze vrouw dezelfde is geweest als de echtgenoote van wijlen Jacob van Soest, de laatste uit de Mennonite-gemeente, die uit de kas der armengoederen wekelijks met een gulden werd „gealimenteerd".') Aan zijne meer dan 76-jarige weduwe werd sedert 31 Maart 1770 reeds 30 stuivers wekelijks verstrekt.
Voorts kwamen bij de Diaconie in brieven om ondersteuning, zooals uit Rijssel4) en van de Diaconie van Bleiswijk5); werd aan A. van Mechelen uitstel van betaling toegestaan 6), werd aan Krijn van Dijk 200 gulden geleend7), werd de rekening van Maartje Ladage betaald 8) en werd -de Diaconie in 1779 verblijd met een legaatje van f 100, dat Gerrit Bout vermaakte.9)
Hoe stond het met de verzorging der armen in de Waalsche Kerk? Uitgezonderd de twee buitenlandsche
1) Acta Consist. 2 April 1762.
2) Acta Consist. 28 Oct. 1773. 8) Res. Mag. 25 Febr. 1758.
4) Acta Consist. 15 Juli 1791. 6) Acta Consist. 4 Aug. 1794.
6) Acta Consist. 21 Mei 1790.
7) Acta Consist. 8 Oct. 1790.
8) Acta Consist. 30 Oct. 1794.
9) Acta Consist. 14 Dec. 1779.



381
huisgezinnen, bestaande uit 10 personen, „de Piemontsche Dalluijden," voor welke de Regeering de som van f 1000 jaarlijks schonk, zal de Waalsche Gemeente wel niet bijzonder met armen zijn belast.
Al wensch ik niet te vergeten, dat in het midden der 18e eeuw de Waalsche gemeente bestond uit slechts 60 zielen, waarvan de helft bestond uit de vlottende bevolking van het garnizoen, de overweging, dat de andere helft bestond uit de Brielsche élite, geeft mij recht te zeggen, dat de Brielsche Waalsche Kerk, te kort fs geschoten in onderling hulpbetoon.
Als de Heeren maar even kunnen, maken zij zich van de roerendste, dringendste aanvragen af. In de notulen dier kerk van 1803 vond ik een schrijven van de Diakonie der Geref. kerk van Maassluis, in die dagen geheel en al een visschersbevolking, die tot diepe armoede was vervallen. Men klopte aan bij de Waalsche Kerk van Den Briel, die in die dagen, ik kom er straks op terug, obligaties had, en wat durven de Heeren schrijven in de Acta? „Le même jour a été lui dans notre assemblée une lettre des Conducteurs 1'Eglise Flamande de Maassluis, dans laquelle ils donnent connaitre de la manière la plus touchante la situation déplorable de leurs pauvres, les recommandant a notre charité." Na de lezing schamen de notabele kerkeraadsleden zich niet op te teekenen: „nous avons pris cette lettre pour notification," *) — zij nemen de zaak voor kennisgeving aan.
Nu was dit wel in den Franschen tijd, maar hoe stond
!) Acta Waalsche Kerk 7 Oct. 1803.



382
het met de verzorging der armen, in de Waalsche afdeeling der Geref. Kerk in de jaren 1750—1795? Als ik de notulen dier kerk lees, de finantieele zijde, dan herinner ik mij de aanteekening van de z. g. „Deux-Aes Bijbel'.' bij Nehemia 3:5. „De arme moeten het cruyce dragen, de rijcke en geven niet, deus aes en heeft niet, six cinque en geeft niet, quater dry, die helpen mij." x)
Want de Geref. Kerk van Den Briel, die in het volle, rijke menschenleven stond, gaf, ik heb het aangetoond, aan hare kleine zuster, die geen armen had, een beschamend voorbeeld, de nijvere stand „quater drij"' loste in die dagen zoo spontaan het moeilijk probleem op.
Als Pierre Jeanin aanklopt bij zijne kerk om eene kleine ondersteuning, boven den steun, dien hij met de familie Bargouin van regeeringswege ontvangt, hebben de diakenen den moed hem te verwijzen naar de diakonie der Hollandsche kerk „qui est en bon état." s)
Als er een aanvraag in komt van de vrouw van Pierre Jeanin om de kosten te betalen, daar zij reeds sedert jaren aan een oogziekte lijdt, bericht de kerkeraad aan de Waalsche Kerk van Dordt, dat de diakonie niet in staat is, de kosten te betalen.s)
Aan het einde des jaars schamen zij zich niet in de Acta te vermelden: de vrouw van Pierre Jeanin is nog ziek. *) Omtrent de aangelegenheden van de familie Bargouin worden wij aldus ingelicht: „De vrouw van
1) „Biblia dat is de gantsche H. Schrift" enz. Tot Delft 1588.
2) Acta Consist. 20 Mei 1755. *) Acta Consist. 4 Febr. 1749. *) Acta 21 Dec. 1749.



383
D. Bargouin heeft ons kennis gegeven van den treurigen toestand, waarin haar echtgenoot reeds geruimen tijd verkeert. Daarenboven zijn ze bezwaard met het onderhoud hunner dochter Catharina, die eenige weken geleden uit haar dienst te Rotterdam is thuisgekomen, het meisje is niet langer in staat te dienen. De stumpers werden met het oog op „het rigoureuze jaargetijde" met een halven gulden afgescheeptl). De diaconale kas het echter wel een grootere gift toe. In December 1752 rapporteert de diaken-boekhouder, dat de Ontvangsten f458.18, de Uitgaven f221.7.8 zijn en dat er in kas is f237.10.8 *).
Gewoonlijk werd in December verslag uitgebracht van den toestand der kas. Zoo in December 1756 waren de inkomsten f 632.15.8, de uitgaven f 532.15.8, het saldo f79.15 8). Het volgende jaar: inkomsten f435, uitgaven f 399.9.12, saldo f 35.10.4 % Den 17 Nov. 1755 kon Rolandus meedeelen, dat de ontvangsten f 638.16, de uitgaven f566.5 bedroegen, zoodat er een batig saldo was van f72.115).
Den 21sten Jan. 1761 doet A. Vermaal „diacre-boursier" verslag, dat de ontvangsten waren f281.8.2, de uitgaven f287.3.12, dat er een tekort was van f5.15.10.6) Den 7den Jan. 1766 doet H. Kruyne verslag, dat de inkomsten
!) Acta 14 Febr. 1751. 2) Acta 18 Dec. 1752.
8) Acta 6 Dec. 1756. Ik begrijp niet, dat het batig saldo £79.15 is. Wij zouden verwachten f 100 precies. Misschien is er een post onder, die niet wordt vermeld.
*) Acta 3". Dec. 1757.
6) Acta 17 Nov. 1755.
«) Acta 21 Jan. 1761.



384
waren f365.19, de uitgaven f307.19, dat er in kas was f58.') Aan het einde des jaars deelt hij mede, dat de ontvangsten f365.5, de uitgaven f233.17 bedroegen en dat er in kas was f 131.8 *) In Jan. 1769 rapporteert Kruijne, dat de ontvangsten waren f 436.10.8, de uitgaven f 356.18.4, het saldo 79.11.10.3)
Ik zou zoo kunnen voortgaan, maar ik eindig. Als men deze cijfers leest en men rekening houdt met het feit, dat deze gemeente bestond uit 60 zielen, en dat in haar hoogsten bloei, waarvan bijna de helft behoorde tot het garnizoen, is men geneigd aan te nemen, dat deze kerk, wat hare armverzorging betreft, naar vermogen, ja boven vermogen gewillig is geweest. „L'art de grouper les chiffres" mag echter hier niet worden geduld. Daarom ben ik het aan de waarheid verphcht, mede te deelen, dat deze cijfers steeds geflatteerd zijn. Ten eerste is onder die ontvangsten telkens begrepen de steun, van *s Landswege of van de Stadsregeering verstrekt. Zoo lezen wij, dat, toen Jean Jeanin, die sedert verscheidene jaren het beroep van bakker had uitgeoefend en sedert l1/, jaar weduwnaar was en wiens vrouw, toen zij zoo langen tijd bedlegerig was, hem in groote ongelegenheid had gebracht en hij bovendien zijn brood niet meer kon verdienen, noch voor hem, noch voor zijn zesjarig kind, bij de Diaconie aanklopte om ondersteuning4), een Commissie uit den Kerkeraad zich
*) Acta 7 Jan. 1766.
2) Acta 16 Dec. 1766.
3) Acta 5 Jan. 1769.
4) Acta 3 Jan. 1757.



385
vervoegde bij den President-Burgemeester A. de Mirell, die uit de Stadskas 100 gulden toestond voor het onderhoud van genoemden Jeanin.')
Ten tweede vloeiden soms in de diaconale kas bijdragen, die door den diaken-boekhouder maar eenvoudig als „ontvangsten" werden geboekt. Be heb reeds vermeld, dat Ds. Fontaine voor het Schotsche garnizoen gedurende eenige maanden in het Engelsch preekte en dat hij dat voortreffelijk deed. De belooning bleef niet uit, welke Z.Eerw., het moet tot zijne eere gezegd worden, aan den diaken-boekhouder ter hand stelde.
„La garnison écossaise actuellement en notre ville, se trouvant depuis quelques semaines privée de tout exercice public de dévotion a raison de 1 absence du chapelain du Régiment qui est allé faire un voyage en Ecosse pour quelques mois et qui avant son service n'avait pas pourvu au service, Monsieur le Major du Bataillon qui séjourna ici, s'est adressé en son nom et au nom des principaux officiers a notre Compagnie, pour la prier de vouloir leur céder le ministère de notre pasteur, pour édifier de temps en temps en anglais la ditte garnison." De Kerkeraad, niet weinig vereerd, besloot, dat de predikant met toestemming van den Magistraat, iederen derden Zondag der maand tot Mei van het volgende jaar den dienst zal vervullen2). De dienst geschiedde echter niet tot Mei, maar tot 21 Maart.
„Notre pasteur qui a prêché pour la garnison écossaise qui est en ville le 21 du passé pour la dernière
!) Acta 5 Jan. 1757. 2) Acta 31 Aug. '12.
25



386
fois, a recu aujourd'hui de M. le Major Macloud la somme de trois ducats qu'il lui a remis de la part de la susdite garnison pour le compte de nos pauvres et cela par forme de dédommagement de la collecte ordinaire qui leur a manqué." *) Deze 3 ducaten werden den diakenboekhouder ter hand gesteld.
Ten derde. De Waalsche Kerk streef de er naar te kapitaliseeren. Dat gelukte haar soms wonderwel. Het kapitaal was in 1795 f 3700, waaruit f 97 aan rente voortvloeide.
Maar soms ving de Kerkeraad slib. Zoo in 1755. Het zou vermakelijk zijn, indien het niet zoo in-treurig was. Den 20sten Febr. 1755 had Ds. Fontaine een bezoek gebracht aan Mevrouw Cobmayer, die toen zeer ziek was en reeds den volgenden dag overleed. De ziekentrooster, die tevens een goed financier bleek te zijn, wist haar roerend de behoeften zijner kerk op het hart te binden en de zieke dame verklaarde, „qu'elle était assex disposée a faire mille florins a notre Eglise". De predikant overgelukkig af! Om haar niet meer te vermoeien, zou hij den volgenden dag zijn bezoek herhalen, om deze toezegging schriftelijk te ontvangen. Toen hij den volgenden dag kwam, was zij juist een kwartier geleden overleden. Bij de begrafenis werd er met den neef van Mevr. Cobmayer, een zekeren Van Byemont over gesproken, die beloofde, dat zijne moeder, Mevr. Van Erpecum, zuster van de overledene en eenige erfgename, den predikant zoo spoedig mogelijk zou antwoorden.s)
Den 29sten April was er nog geen antwoord ingekomen, noch van den Heer v. Byemont, noch van Mevr. v. Erpe-
1) Acta 8 April '73. 2) Acta 2 Maart 1775 (Art. 660).



387
cum, waarop de Kerkeraad besloot een schrijven te richten, waarvan de copie in de Acta is bewaard. Daar de Kerkeraad den 26sten Mei nog geen antwoord had, ofschoon de broeders den brief hadden geschreven „dans des termes pleins de honnêteté et même de respect et de soumission", zonden zij een tweede schrijven, waarop ook geen antwoord kwam, waarop zij aanteekenden: „sans vouloir la qualifier comme elle mérite, nous nous contentons a remarquer que certainement nous ne nous en étions pas attiré par une pareille par notre démarche. Nous la garderons cependant comme un modèle dans son genre." Een schrale troost! Maar laat ik u ten vierde laten zien, waar de ontvangsten vandaan kwamen en waar het geld van „de diakonie" bleef. Het was in 1795.
Ontvangsten: van een kapitaal van f3700, de rente ... f 97
subsidie der stad „60
de collekte voor de armen (aan de deur). . „ 53
f210
Uitgaven:
1. Aan den voorlezer en voorzanger „étrennes" f 53.3
2. aan den koster „ 39.3
3. linnen voor het H. A „ 1.14
4. brandhout „ 5.5
5. voor de beide synoden „ 6.—
6. synodale afvaardiging ...,....„ 120.—
7. pour les passants „ 11.—
8. buitengewone uitgaven , 9.15
f246.—



388
Wat collecteerde men een heel jaar? De kapitale som van f53.
En wat kregen de armen? Niets!
Het is niet het diaconaal-, het is het kerkelijk budget, zonder het predikantstraktement, dat geheel van den Staat kwam.
4. De Geref. kerk en het school- 4 onderwijs. ,
1
Het verband van kerk en school bleef ook in de tweede helft der 18de eeuw van kracht. De Latijnsche School in 1593 gesticht, dankt haar opkomst en bloei aan de kerk en al oordeelden de Magistraten, dat de benoeming der Curatoren „natuurlijk en om verscheijdene redenen behoorde aan de Vroedschap, te meer dewijl de Rector op voorstel van Heeren Curatoren door den Vroedschap werd aangestelt," die Vroedschap zorgde er ook na 1765 wel voor, in het Curatorium zitting te geven aan „een kerkelijk heer." Zoo werd den 29sten Januari 1772' Ds. Cornelius Cleijn als Curator aangewezen, om de plaats te vervullen van Ds. Wigbold Muilman, die als emeritus predikant Den Briel metterwoon had verlaten en meer dan 30 jaren in het Curatorium zitting had gehad, sedert hij den 12den Aug. 1741 in de plaats van Ds. G. Perizonius was opgetreden.
En zelfs na de scheiding van Kerk en Staat werd, toen Ds. Cleijn overleden was, Ds. Johannes Franciscus Brouwer in diens plaats benoemd (13 Januari 1798.)
Ook geeft de Vroedschap, als zij zich geroepen ziet, een Rector „in de triviale scholen" aan te stellen, telkens de voorkeur aan een theoloog. Zoo in 1744 toen Ds.



389
Antonius Faber, „praeceptor in het tweede school te Haarlem" werd aangesteld en de Vroedschap zelfs besloot „het minerval, dat zeer gering was, namelijk twee gulden in het vierendeeljaers eenigszins te verhoogen."
En toen Faber, na meer dan 30 jarigen dienst, den 2en Augustus 1776, in den ouderdom van 68 jaren overleed, werd in zijne plaats benoemd tot „rector in de triviale schooien," den 17en September 1776 D. Isaak de Leeuw, praeeeptór in de tweede school te Rotterdam, wiens verblijf in Den Briel echter van zeer korten duur fs geweest, daar hij reeds den 2en Mei 1777 ontslag aanvroeg en verkreeg wegens zijne benoeming tot „rector der Latijnsche schooien" te Alkmaar.x)
Zelfs schijnt het, alsof de zorg der kerk zich in de 2e helft der achttiende eeuw ten aanzien van het onderwijs nog uitbreidt. Van één tak van het onderwijs geldt deze opmerking beslist en wel ten opzichte van het volksonderwijs. '
En zij, die in onze dagen van de kerk gering denken of smadelijk schrijven, mogen wel eens bedenken, wat er van het onderwijs der smalle gemeente in de 18e eeuw zou zijn terecht gekomen, indien de kérk zich over de kinderen van het volk niet had ontfermd. Vooral in het beö in van de 2e helft der 18e eeuw leverde het z.g. proletariaat een belangrijk contingent der bevolking. Het is de kerk geweest, die èn door hare armverzorging èn door haar zorg voor goed volksonderwijs gezorgd heeft, dat dit proletariaat geen ge-
x) „De Navorscher" 1906 p. 108 en p. 109.



390
vaar opleverde voor de rust en de veiligheid der stad. Toen de middelen van bestaan kwijnden, toen na 1740 de verwildering hand over hand toenam, heeft de kerk en niemand anders ingegrepen, om het kwaad te beteugelen.
Zij deed dit door armverzorging en in de vorige paragraaf wees ik er op, hoè zij dit deed, uitgaande van de veronderstelling, dat „voorkomen beter is dan genezen," denk aan de „Leenbeurs" en door goed volksonderwijs.
Voor 1740 bedroegen de bedeelingen der armenverzorgers maandelijks omtrent 500 a 600 gulden en vooral na 1740 stegen die uitgaven, zoodat in December 1757 door de diakonie „bedeling werd gedaan aan circa 100 personen," die met elkander 156 kinderen hadden en per maand f800 kostten „aan bedeling van geldt, kleeden, brand."
Dat er ter bestrijding van de armoede aan de kinderen voldoende onderwijs moest gegeven worden, toonde de kerkeraad ten volle te beseffen. Zoo lezen wij in de Acta van Oct. 1751: „Is voorgesteld, dat er verscheide van die kinderen van de arme waaren, die schoon reeds de ouders vermaand waaren dezelve in de stadsschool te zenden, egter zonder behoorlijke opvoeding en onderwijs bleeven en dus meer en meer verwilderden: waarom het noodig was met meer nadruk daarin te voorzien. De E. Vergadering heeft daarop geresolveerd, dat zulke personen, 'tzij ledemaaten of geen ledemaaten, die van de Diaconie geld of brood trekken, en kinderen hebben van eenen bequaamen ouderdom om te kunnen schoolgaan, zoo dezelve niet airede op het eenen of anderen ambagt besteld zijn, verpligt zullen weezen zulks met den eersten te doen of anders zoolang dezelve daarin



391
zuimagtig blijven, van de armelijst zullen afgelaten worden." ;) Een scherpe, maar misschien noodzakelijke bepaling!
Zoo vernam de kerkeraad in 1760, dat er onder de bedeelden ouders waren, wier kinderen niet school gingen en die op de vermaning om hunnen plicht te doen, te kennen hadden gegeven, dat de stads-schoolmeester hun kinderen „niet wilde ontfangen". Twee diakenen kregen toen in opdracht, qm zich „bij bequaame gelegenheid" in de stadsschool te begeven „en zig deswegens nader bij den stadsschoolmeester te informeeren".a) De beide diakenen rapporteerden, „dat de schoolmeester meende niet gehouden te zijn aan den kerkenraad deswegens eenige informatie of opening te geven." Het rapport wordt door den kerkeraad „provisioneel aangenomen voor notificatie, om over dit poinct nader te delibereren." *)
De Jager, die ook deze Acta vermeldt, deelt mede, dat de Magistraat ééne lijn spande met den kerkeraad. „Den heer Burgemeester Van Hoogwerf heeft ter vergadering voorgedragen, hoe dat over eenige jaren al is gebesoigneert geworden over de erectie van een stadsarmeschool, dog dat sulks is interrupt geloopen; dat het tegenwoordig nog meer als ooyt noodsakelijk werd om daerop te denken en voor te zorgen, dewijl de ondervinding leert, dat de armkinderen zeer losbandig werden opgetrokken en langs 's Heeren straten loopen sonder iets te leeren of te doen, derhalve in deliberatie bragt
1) Acta Consist. 1 Oct. 1751.
2) Acta Consist. 10 Jan. 1760.
3) Acta Consist. 7 Febr. 1760.



392
of daartegen niet eens behoorde te werden voorsien: waarop gedelibereert sijnde, zoo is goedgevonden dese zaek te maken commissoriael en te stellen in handen van de beijde Burgermeesteren en 4 voorsittende heeren, met versoek om hetselve hoe eerder hoe beter bij der hand te willen vatten." ])
In 1765 besloot de Magistraat aan het hoofd der burgerschool een bekwamen meester te stellen en aan het hoofd der „armschool" een ondermeester, „die onder het oog en opzicht van den meester der burgerschool werkzaam zou zijn". De Vergadering benoemde eene commissie, om met den kerkeraad der Geref. kerk in overleg te treden.
De kerkeraad wenschte, dat de onderwijzer der armenschool zou aangesteld worden door den meester der burgerschool met „voorkennis", goedkeuring en ter genoegen van de Heeren van de Regeering en zegde voor „de instructie van de arme kinderen" f 150 jaarlijks toe.
De Magistraat, die zich naar den wensch van den kerkeraad schikte, ontwierp en arresteerde eene „Instructie voor den stadsschoolmeester" in 22 artikelen. Omdat De Jager deze „Instructie" mededeelt ontsla ik mij van de verphchting die te publiceeren.
Het spreekt van zelf, dat een artikel, het 21«te, luidt: „De voorn, schoolmeester sal moeten doen professie van de gereformeerde Christelijke Religie en onderteekenen de formulieren der leere volgens het besluit en het
x) „De Navorscher" 1906 p. 113, De Jager citeert de Magistraats-resolutie van 27 Jan. 1759.
2) „De Navorscher" 1906 p. 115—p. 119. De Jager naar een afschrift van J. Kluit



393
formulier van onderteekening, vastgesteld in het Syn. Nat. anno 1618 en 1619."
Kon De Jager ons naar een afschrift van J. Kluit de „Instructie voor den stadsschoolmeester" mededeelen, de Acta der Geref. kerk hebben een afschrift van de „Instruktie van den meester der Armschool" bewaard, welke door de Vroedschap den 5en Dec. 1765 werd gearresteerd. Deze Instructie is in 18 artikelen opgesteld.
1. De armmeester zal zijn school moeten houden in de school, daartoe van stadswege geschikt, onder de directie van de 6 daartoe benoemde schoolarchen, die elk halfjaer aen schoolexamen doen zullen.
2. Zal geen discipulen, zoowel meisjes als jongens, mogen aannemen en dan die den ouderdom van 5 jaaren en daarboven bereikt zullen hebben, ten einde de zelve met de vereischte bevatting zouden kennen leeren leesen, schrijven en cijfferen.
3. Zal de voorschr. kinderen moeten houden in eene goede discipline en gehoorzaamheid, niet alleen binnen, maar ook zooveel mogelijk buiten de school, ten einde op de beste wijze te verhoeden, dat de scholieren nog in nog buiten de school met vloeken, zweeren en het misbruiken van Gods heiligen naam zich bezondigen, dat zij ook geen andere dartelheden, krakelingen, scheldingen of vegtereien, 't zij onder elkander, 't zij teegen anderen pleegen, maar integendeel hun naar hunne vatbaarheid uitscherpen, om hunnen Schepper te gedenken, in de dagen hunner jongelingschap, zich zedig en geschikt aan te stellen, zich zoo in de school als in de huizen en op de straten eerbiedig te gedragen tegen



394
allen, die over hen gestelt zijn, als overheden, predikanten, ouderlingen, diaconen, meesters, ouders en naastbestaanden.
4. Zal school moeten houden van den 1 April tot den laatsten September van 's morgens ten halff negen tot des middags ten halff twaalff uuren, en des namiddags van halff twee tot halff vijf en van den 1 Oct. tot den laatsten Maart van 's morgens ten negen tot des middags ten 12 uuren en des namiddags van één tot vier uuren. Zal ook mogen avondschool houden ten dienste van meer bejaarde armen kinderen.
5. Zal ook de arme kinderen des zondags doen school komen des morgens ten half negen en des middags ten een uuren, om dezelve naar de kerk te geleiden en over dezelve aldaar het oog te houden, zullende om eene bekwaame plaats in de kerk voor deselve verzogt worden, en zal voorts de oudste der armen kinderen verpligten de publieke catechisatiën bij te wonen des zondagsavonds in den zomer en des dingsdagsavonds in den winter.
6. Zal niet vermogen om uit sigh selven aan zijne discipelen eenige vrije dagen te geven als alleen des saterdags na de middag, op Nieuwejaarsdag en Bededagh, voorts de eerste helft van de Paasch- en Pinxsterweek, de helft van de week, in welke de eerste Kerstdag valt, off soo die op een woensdag valt, als dan die woensdag en de volgende dagen van die week en de eerste helft van de week van de Brielsche jaarmarkt.
7. Zal verpligt wesen ten voorsch. tijden en uuren zich in het school te laten vinden, ten einde het onder-



395
wijs ter behoorlijker tijd worde aangevangen en nooit, ten zij bij ziekte of met permissie van de schoolarchen en met voorkennis van den stads-schoolmeester zich mogen van de school absenteeren of 't selve door een ander laten waarnemen, zal ook toezien, dat de kinderen bij tijds en altijd school zijn en niet zonder noodzaake thuis blijven, ten welken einde de Naamlijst door eenen van de oudste schoolleren zal worden afgelezen, om de afwezende aan te teekenen, en aanstonds naa schooltijd door daaromtrent woonende kinderen naar de absentie bij de ouders te doen vernemen, zal voorts tot beter observentie op eiken eersten dag van de maand aan den diacon-rendant opgeven eene lijst van degenen, die dikwijls afwezig geweest zijn, om dus de nalatigen tot hun phcht te brengen.
8. Zal op de beste wijze de kinderen van jongsaf de beginsels der Christelijke gereformeerde Religie in scherpen en ten dien einde de kleinste of minst gevorderde aanstonds laten van buiten leeren: 1. het gebed des Heeren, 2. de 12 artikelen des geloofs, 3. de 10 geboden, 4. het morgen- en avondgebed, alsmede het gebed voor en na den eeten, zooals die staan achter onze Psalmboeken, 5. de instelling van de bediening des doops en avondmaals, zooals die staan in de 71e en 72e antwoorden van den Heidelbergschen Catechismus. Die dit van buiten kennen, zal hij laten leeren eenige voornaeme schriftuurtexten, en dan voorts alle week de daartoe bekwaam e dien zondag, waarover des zondags staat gepredikt te worden om, des noods, door de zelve beurtelings in de kerk overluid te kunnen worden opgezegd. Voor die



396
wat meer gevordert zijn, zal hij gebruiken het boekje Kort begrip der Christelijke Religie voor eenvoudigen, die sig bereiden tot de belijdenis des geloofs, geschikt na de leiding, door wijlen Ds. Abraham Hellenbroek gehouden in zijn Eerw. alsints bekend boekje, genaamd Vdorbeelt der goddelijke Waarheden, gedrukt te Delft. En zal de kinderen ten minste eens ter weeke, en wel des woensdags namiddags ten 2 ure, hetgeene zij van buiten geleerd hebben, worden afgevraagt, zullende niet alleen in het gewone school-examen daarnaar worden onderzocht, maar door eenen van de predikanten, die het goedvind, nu en dan eens op dat uur een schoolbezoek gedaan worden.
9. Zal voor het schoolgeld der armenkinderen niet mogen genieten boven het vast salaris, hem in het volgend art. weggelegd. De schoolbehoeften van schoolschrijfboeken, pennen enz., zullen door den stadsmeester geleevert worden, doch zal den armmeester verpligt zijn voor in de boeken te schrijven den naam aan wien het gegeven wordt, mitsgaders den dag van de uitgeeving, ten einde de kinderen te beter zorg mogen dragen om hunne boeken rein en ongebroken te bewaren, en zal geene schoolboeken mogen gebruiken dan met voorkennis en approbatie van de schoolarchen, die hem daarvan eene lijst zullen opgeeven.
10. Zal tot een jaarlijx salaris genieten eene somma van 250 gulden, f100 te betalen voor de stad, f150 door den kerkeraad „uit de armemiddelen", en desbegerende alle 3 maanden zijn verdient salaris kunnen ontvangen.
11. Zal, dog onder het opzigt van den stadsmeester



397
nauwkeurig agt geven, dat dit Reglement behoorlijk worde onderhouden, de vlijtige en goedwillige na bevind van saaken gepreezen tot leering en onderwerping, de quaadwilligen en tragen naar merite gestraft off behandelt worden, edog dat alles met verstand en sonder passie off haastigheid, ten einde deselve door een goed en moderaat exempel tot leering en tugt mogen worden opgeleid en aangespoort, waartoe aan den stads-schoolmeester eene copie van deeze Instructie voor den armmeester mede zal worden ter hand gestelt.
12. Zal gehouden en verpligt zijn bij ziekte, absentie of sterfgeval van den stadsmeester het burgerkinderschool met het armenschool gelijkelijk waar te neemen tottertijd een ander schoolmeester zal zijn aangestelt, of wel totdat dezelve zijn dienst weder zal kunnen waarnemen, zullende in dat geval ook trekken de helft van het schoolgeld van de burgerkinderen naar den tijd, dat bij dezelve heeft onderwezen.
13. Eer en alvorens een aanvang met de onderwijzing wordt gemaakt, zal hij des voormiddags het morgengebed door eenen der bekwaamste scholieren overluid laten opzeggen en daarnaa denzelven laten leezen een capittel bij vervolg uit het O. T., voor het uitgaan het gebed voor den eeten, des namiddags met de dankzegging naa den eeten beginnen, dan laten leezen een capittel bij vervolg uit het N. T. en eindigen met het avondgebed. De gebeeden zullen altijd besloten moeten worden met het gebed des Heeren, zullende geen andere gebeeden dan de bovengenoemde in de school gebruikt mogen worden, en zullen ook voor het uitgaan der schoole zoo



398
's morgens als 's namiddags moeten gezongen worden een of twee verskens uit de Psalmen van het begin tot het einde vervolgende en zal de meester zorg dragen, dat zulx alles geschiedde en gehoort worde in alle stilte en met eerbiedig ontzach voor de goddelijke Majesteit.
14. Zal zich moeten onderwerpen in geval van pligtverzuim aan de bescheide correctie van den stadsmeester, die zulx afzonderlijk en niet in tegenwoordigheid der schoolieren en volgens het 16e artikel van zijne Instructie zal moeten doen, en die in geval van weerstrevigheid van den armmeester kennis zal geeven aan de zes Heeren Schoolarchen.
15. Zal behalve de vrije dagen, in art. 6 bepaald, elk vierendeel jaars mogen geeven eenen vrijen dag, dan namelijk wanneer de stadsmeester dien geeven zal om de beide schooien te laten schoonmaken volgens art. van de Instructie van den stadsmeester.
16. Zal moeten zorg dragen dat de armenkinderen altijd agter in ter schoole komen langs de brug, die daartoe expres gemaakt is en gebruiken een afgezondert secreet, teneinde de burger- en armekinderen altijd mogen blijven gesepareert.
17. De voorn, schoolmeester sal moeten doen professie van de gereformeerde Christelijke Religie en onderteekenen de formulieren der leere volgens het besluit en het formulier van onderteekening, vastgesteld in het Synode Nat. anno 1618 en 1619.
18. Eindelijk, indien de Heeren Burgemeesteren en Vroedschappen off de voorsz schoolarchen te eeniger tijd raadzaam vonden en noodig oordeelden deze In-



399
structie te veranderen, te vermeerderen off te verminderen, zal den voorn, schoolmeester gehouden zijn het selve ten allen tijden te gehoorsamen, na te komen en te ohserveeren.
Op denzelfden dag, waarop de Kerkeraad dit af schrift in de Acta plaatste1), bepaalden de broeders, dat de bedeelde ouders, wier kinderen nalatig in het schoolbezoek zouden zijn „van de lijst der bedeeling zouden worden afgeschreven". Daar de kinderen der armen naar de kerk moesten worden geleid, werden er in de Groote Kerk boven de banken der weeskinderen twee galerijen gemaakt, één voor de jongens, één voor de meisjes. Den armmeester werd aldaar eene plaats gegeven, waar hij „een goed toezigt" kan hebben.
Op den 2en Febr. 1766 werden de galerijen voor de eerste maal door 84 kinderen bezet. De Jager, die dit mededeelt, herinnert aan de opmerking van Kluit, dat het kerkgaan der kinderen „vervolgens met zeer veel vrugt gecontinueert is" en voegt er aan toe „de kinderen moeten dan een bijzonder scherp gehoor en de prediker een bijzonder krachtig en helder stemgeluid gehad hebben." 2)
In het laatst van dit tijdvak was de schoolmeester van ,,'t Armenschool" P. van Vliet.
Hij verzocht van den Kerkeraad 4 ducaten te mogen ontvangen, met belofte van wekelijksche afbetaling. Zijn verzoek werd echter van de hand gewezen.3)
1) Acta Consist. 5 Dec. 1765.
2) „De Navorscher" 1906 p. 123. S) Acta Consist. 4 Oct. 1793.



400
5. De Geref. kerk en geestelijke Stroomingen.
c Wanneer wij de Acta der Geref. Kerk van Den Briel als een zuivere spiegel van het kerkelijk en geestelijk leven der gemeente beschouwen — maar zijn ze dat? — dan komen wij tot de conclusie, dat het geestelijk leven onzer vaderen in de 17e en 18e eeuw geheel stroomt door de kerkelijke bedding. Bij de breede volksmassa vooral in de zeventiende eeuw was evenwel weinig of niets te bespeuren van een opgewekt geestelijk leven. Slechts een hoogst enkele maal lezen wij, dat er kringen waren, die geen vrede hadden met de officieele, publieke kerk en die in gezelschappen stichting zochten. De eerste maal, dat ik van een Brielsch conventikel gewag vond gemaakt, was onder de bediening van Ds. Texelius. Het was in 1683. Volgens de notulen deelt de praeses mede, dat een zeker gedeporteerd predikant, N. Coelman,x) in verschillende huizen predikte en zich een grooten aanhang had verworven.
De kerkeraad besloot bij het huisbezoek „zoodanige ontrouwe ledematen" te vermanen, dat zij de getrouwe leeraars bedroeven, den ijver in Gods Woord en de leer der waarheid krachteloos maken en verdacht en dat er niets anders dan scheuring in de ware Geref. Kerk I. C. uit te duchten staat;
dat het bezoeken dier conventikelen tegen de bevelen en resoluties van de Politieke en Kerkelijke regeering niet vrij is van oproerigheid;
dat zij zondigen tegen de vrijwillig gedane belofte en onderwerping aan de goede, gearresteerde kerkenorde;
Bedoeld is hier ■ de bekende Jac. Koelman, die als predikant te Sluis is afgezet. Zie over hem de dissertatie van Dr. Krul.



401
dat zij degenen, die zich bij genoemden Coelman gevoegd zullen hebben, serieus zullen vermanen, opdat de kerkeraad niet genoodzaakt zal zijn, kerkelijk tegen hen te procedeeren." Met eenparigheid werden deze resoluties aangenomen.x)
Of Koelman s aanhang in Den Briel verloopen is, of de „ontrouwe ledematen" ten gevolge van het huisbezoek van hun ontrouw zijn bekeerd, of de Politieke en Kerkelijke regeering streng deze „oproerigheid" heeft gestraft, kan ik niet zeggen, daar de Acta van 1683 en van de volgende jaren over deze dingen een hardnekkig zwijgen bewaren.
In de eerste helft der 18e eeuw is geen sprake meer van oefenaars en conventikels, althans de Acta zwijgen er van.
Toch schijnt het niet pluis te zijn geweest. Van andere zijde weten wij, dat in het laatst van de eerste helft der 18e eeuw die conventikelen wel degelijk bestonden, anders behoefde er van regeeringswege niet tegen te worden gewaarschuwd.
Gelijk wij boven fblz. 365) zagen, werd den 18den Januari 1749 in Den Briel „een gerenoveerde en geamplieerde keur en Ordonnantie van Bailluw, Burgemeesteren en Regeerders dezer Stad, tegen het misbruiken van 's Heeren Naem en Dag" gepubliceerd..
Het stuk bestaat uit VI artikelen, waarvan het 2e artikel luidt:
„Dat gedurende de publieke Godsdienst, zoo op Zondag
!} Acta Consist. 20 April 1683.
26



402
als op andere dagen geen conventiculen of Oefeningen zullen mogen worden gehouden, op poene dat, die hunne huizingen daertoe zullen laten gebruiken, zullen verbeuren voor de eerste reis tien gulden, voor de tweede reis twintig guld., en voor de derde reize correctie naer exigentie van zaken; zullende allen, die in zoodanige bijeenkomsten gevonden worden, verbeuren voor de eerste reis drie guld., voor de tweede reis zes gulden en voor de derde -reis correctie naar exigentie van zaken."
Die „conventiculen" werden dus in het laatst van de eerste helft der achttiende eeuw in Den Briel gehouden en de Overheid achtte zich verplicht, daartegen te waarschuwen en ze te verbieden „correctie doende, naar exigentie van zaken" en noemde ze onder „misbruiken van 's Heeren Naem en Dag".
Ik kan niet zeggen, of die gezelschappen talrijk werden bezocht. Ook niet onder wiens leiding zij stonden en wie er aan deelnamen. Ook niet, waar zij werden gehouden, maar wel kan ik mededeelen, dat zij in 1683 en in 1749 voorkwamen en in 1756 nog bestonden.
In de Acta van 1756 vinden wij het navolgende opgeteekend: „ Alzoo Baljuw, Burgemeesteren en Regeerderen der Stad Briele met groot leedwezen bevinden, niettegenstaande publicatiën en waarschouwingen daartegen gedaan, Gods allerheiligste Naem hoe langer hoe meerder door het lichtvaardig vloeken en zweeren werd misbruikt en ontheiligt, als mede, dat de Zondag tot den open-
!) „Nederlandsche Jaerboeken" voor 1749 p. 145.



403
baren Godsdienst beschikt, door vele Burgeren en Ingezeten dezer Stad werd misbruikt door het houden van conventikelen en oefeningen, gedurende den publieken godsdienst en verder ontheiligt enz..., waardoor de oordeelen van den Almachtigen God zoo zichtbaar over dit land in het gemeen en de stad in het bijzonder blijven berusten en verder strekken tot groote ergenisse van de goede ingezetenen an verachting en storing van den publieken godsdienst, om tegen zoodanige misbruiken en ongeregeldheden (zooveel mogelijk) te voorzien. Zoo is 't enz. *)
In 1683 een conventikel onder leiding van een „ontpoorterd predikant", dat door „ontrouwe ledematen" werd bijgewoond; in 1749 hooren wij van scherpe bepalingen tegen dienzelfden conventikelgeest en strenge boeten en in 1756, alsof er nooit Keuren en Ordonnantiën zijn „gerenoveerd en „geamplieerd", treffen wij weer die gezelschappen, die „naar exigentie van zaken zullen worden gecorrigeert en gemulcteert", aan.
De gevestigde Kerk begon in de knel te komen, aangevallen door rechts en links. Door de „lijdelijke" richting van rechts, die bij oefenaars of in gezelschappen stichting zocht en de kerk mijdde, door links, vooral in den laatsten tijd van ons tijdperk, mannen, die de Fransche School hadden bezochten Rousseau hadden gelezen, menschen van 't slag als de dames Wolff en Deken.
Een geestelijke strooming rechts, stichting zoekend in
!) Acta Consist. 4 Aug. 1756.



404
gezelschappen, een geestelijke strooming links: de Patriotten, de esprit-forts, de Nieuw-Staatsgezinden, de inhalers der Fransche „broeders" en „bevrijders".
Beide richtingen in Den Briel gelijk elders, hadden geen oog voor het historisch-gewordene, voor wat God deed en gedaan had voor en met zijne Kerk in Nederland, hare gebreken vergrootende, blind voor haar deugden, en daarom den zegen dervende, dien God door de bediening des Woords en der sacramenten in en door de Kerk bood.
En al wensch ik niet uit het oog te verhezen, welk een zegen sommige conventikelen voor de Kerk zijn geweest1), verzwijgen mag ik het niet, dat die beide geestelijke stroomingen, hoe ook verscheiden in oorsprong en karakter, het op den val der Kerk, zij 't dan onbewust hadden begrepen.
Een voorstander der „Nieuw-Staatsgezinden" was Abraham Schwalm, de predikant der Waalsche Gemeente, die, toen het „Genootschap van Wapenhandel binnen Brielle" werd opgericht, reeds een tiental jaren de plaats van den bedachtzamen Jacques Philippe Fontaine vervulde. Met blijdschap het hij zich het honoraire lidmaatschap van dat Genootschap welgevallen. Na de omwenteling van zaken teekende hij het request, dat bij de Brielsche Vroedschap werd ingediend door de gewezen leden van het genoemd Genootschap en waarbij zij, hun leedwezen over de plaats gehad hebbende on-
Ut denk hier aan het artikel „Een conventikel" in „Voor tweehonderd jaren" enz. door Dr. S. D. van Veen. Utrecht 1905 (2e druk p. 42 v.



405
eenigheden betuigd hebbende, o. a. ook declareerden, „dat voor zoverre hunne bedoelingen en ondernemingen mogten zijn afgeweeken van, of ingeloopen hebben tegen de gevestigde Constitutie van het dierbaar Vaderland, zij daarvan volkomen afstand deeden, verbindende zich om voortaan die Constitutie te zullen Voorstaan, en zich conform dezelve als gehoorzame Burgers en Ingezetenen te zullen gedragen, met verzoek, dat wel gemelde hunne Regenten hen even als hunne Medeburgeren met hun vertrouwen zouden geheven te vereeren en in derselver protectie te neemen." *)
Zelfs liet hij zich niet weerhouden, om „den Eed van getrouwigheid aan de Constitutie, den 15den Febr- 1788 gearresteerd, op requisitie en in handen van Burgemeesteren der Stad Brielle af te leggen." Wat een held! En toen den len April 1788 twee Commissarissen van den Prins met een jacht naar Den Briel kwamen, om orde op zaken te stellen, was hij het, die namens denWaalschen kerkeraad deze Commissarissen complimenteerde. 2)
Helaas bleven de klachten niet uit. Door de Weduwe van Ds. Ulrich Teller, Geertruida van der Snoek, een echte Oranjeklant, werd hun eene missive ter hand gesteld, „houdende klagten, zoo tegens den Predikant Brouwer, als tegens andere kerkelijke Persoonen," waaronder Ds. Schwalm. De Commissarissen gaven aan de Burgemeesters volmacht, om van de aangeklaagde „persoonen de zoodanige van hunne Ampten en Bedieningen
1) „De Navorscher" 1879 p. 66,
2) Acta Waalsche Kerk 1 April 1788. Zie ook Acta Consist. 1 April 1788, in welke omstandig het bezoek aan het „jagt" wordt meegedeeld.



406
te ontslaan, welke zij zouden oordeelen, dat tot herstel van de algemeene rust binnen de Stad daarvan zouden behooren verlaaten te worden", en gesteund door de Magistraten maakten zij van de hun gegeven macht gebruik. Ds. Brouwer kwam er met eene correctie „over zijn niet behoorlijk bidden" af, maar Hendrik Michiel van Lith, voorlezer en voorzanger in de Fransche kerk en „stads Fransche schoolmeester", Gerrit de Klerk, voorlezer en voorzanger in de Groote Kerk, en Ds. Schwalm werden afgezet. Men besloot daartoe in een buitengewone vergadering op den 10den April 1788, en aan den predikant, die met 2 kerkeraadsleden ontboden was, werd de genomen resolutie nog in dezelfde vergadering bekend gemaakt.1)
Ik heb reeds eerder gemeld, dat de kerkeraad de afzetting van Ds. Schwalm „apprit avec une extréme tristesse" 2), — maar het geval lag er toe en was onherroepelijk, te meer daar de Regeering de afzetting arresteerde:
„Burgemeesters en Regeerders der stad Brielle hebben ingevolge de last en authorisatie van de Edele Mog. Heeren Commissarissen van Zijn doorl. Hoogheid den Heere Prince Erfstadhouder op Heeren Burgemeesteren en dezelver bediening en diensten binnen deze stad opgeheven en doen eindigen met den dag op heeden de nayolgende personen:
!) „De Navorscher" 1879 p. 67.
2) Acta Waalsche Kerk 10 April 1788. In de Acta Consist. van 11 April 1788 wordt het ontslag van Adrianus Dorsman, „consistorieknegt", en Gerrit de Klerk vermeld.



407
Abraham Schwalm, Fransch Predikant, Hendrik Michiel van Lith, voorzanger in de Fransche kerk,
met interdictie om geen functie hoegenaamd, in opgemelde qualiteiten te doen binnen dese stad en laat aan den kerkeraad om dezelve kerkelijke bedieningen zoo ras mogelijk, na de orde en usantien binnen dese stad met mannen van voorbeeldigen wandel en de Regeering en Burgerij aangename mannen trachten te vervullen. C. W. Hogerwaard.
Gedaan te Brielle, den 10 April 1788."
Reeds een half jaar vroeger had de Regeering het „Genootschap van Wapenhandel" vernietigd en den 25sten Sept. 1787 eene Publicatie uitgevaardigd, zoowel tot vernietiging van het gewapend Genootschap, als tot bewaaring der rust." x)
De Kerk bleef van deze dingen niet onkundig. Zelfs was zij de „Publicatie" vóór. „Den23sten September, zijnde Sondag, hebben de kerkeleeraars op de omwenteling toepasselijke leerredenen gedaan en dankzeggingen uitgestort." 2)
Acht jaren later, toen de Patriotten op het kussen kwamen, houden zij weer „toepasselijke leerredenen" en „storten dankzeggingen uit."
Heel Den Briel danst dan om den wortelloozen vrijheidsboom.
Van Oldenbarneveld[de Brielsche), alias Tullingoreert!
1) Nieuwe Nederl. Jaarboeken Sept. 1787. p. 4825—4827.
2) Nieuwe Nederl. Jaarboeken Sept. 1787. p. 4821 en 4822.



408
6. De Geref. kerk en haar eeredienst.
Daar ligt iets mats in de geschiedenis van de tweede helft der achttiende eeuw en dat matte weerspiegelt zich — kan het anders? — vooral in de geschiedenis van de vaderlandsche kerkgeschiedenis van dat tijdvak. De kerk, waar vooral in die dagen alles nagistte, wat erin het volk gistte, onderging dien invloed, niet het minst in haar eeredienst. Naar het uitwendige bleef alles bij het oude, maar de vroegere geestdrift was gebluscht. Zag de burgerij vooral in de eerste jaren van ons tijdvak onverschillig toe, wie haar regeerde en hoe zij werd geregeerd, dat zelfde „indifferentisme" vinden wij in de kerk en was het niet Félicité de Lamennais, die in zijn „Essai sur 1'indifférence en matière de religion," dat indifferentisme voor de kerk nog gevaarlijker achtte dan ketterij ?
Wij zijn in het tijdvak der Patriciërs, der Regenten, laat ik liever zeggen: in den pruikentijd. Het was tevens de tijd der tolerantie. De kerkeraden behoefden niet meer te worden aangemaand slechts predikanten te beroepen van „een moderaet en vreedzaem humeur" — alle predikanten waren „zeer moderaet en vreedzaem."
En die tolerantie, welke men preekte, was inderdaad de vrucht van dat indifferentisme voor het kenmerkende in de leerstukken, in welke de Geref. Kerk eenmaal haar recht van bestaan had gevonden. Dat zulk een tolerantie leiden moest tot het verval der kerk werd toenmaals niet ingezien.
Ook in Den Briel zien wij in ons tijdvak geen geniale persoonlijkheid, of laat ik zeggen geen leidende persoonlijkheid. Alles is genivelleerd.



409
Een Adrianus Becol, een Johannes Mess, een Robertus Castendijk, een Cornelis Cleijn, een Franciscus Brouwer, een Henricus Weyland, en Johannes Wilhelmus Kraals, een Gerhardus van den Kasteele, een Jacobus Groeneveld, een Dirk Munting, eerzame burgers, zonder twijfel, — maar welk een verschil met Nicolas Dammius, Reginaldus Donteklok, met Willem Crijnsze, den man van Artikel VIU, met Johannes Cloppenburg, met Franciscus Ridderus/ Het is de zelfde kerk, waarin zij het Evangelie verkondigen, het is de zelfde Bijbel, die op den lezenaar ligt en waaruit zij prediken, het is tot 1773 dezelfde Psalmbundel, waaruit zij het lied nemen, dat zij op de lippen der gemeente leggen, het zijn de zelfde Formulieren van Eenigheid, die zij hebben onderteekend, het is de zelfde kerkorde, volgens welke zij leven en handelen, het zijn de zelfde Formulieren van Doop en Avondmaal, — alles is hetzelfde, alleen de geestdrift is geweken, het lijkt, ik zeg niet: is, het lijkt alles vormendienst: preeken, doopen, avondmaalhouden, ter kerk gaan, ter catechisatie gaan, het lijkt routine, het behoort tot den goeden toon, zelfs de bid- en vastendagen worden gehouden!
Zoo worden geregeld Kerkeraadsvergaderingen gehouden en soms een „extra ordinaire vergadering" uitgeschreven, *) wordt het H. Avondmaal om de drie maanden, na openlijke proefpredikatie, gevierd en onder de leden van den kerkeraad onderling „censura morum" geoefend, wordt telkens vóór het H. A. gelegenheid
x) Acta Consist. 1 Oct 1760.



410
gegeven, om belijdenis des geloofs af te leggen, vooral in de maanden Januari en Juli.x)
Over de lagere beambten als voorlezers, kosters enz. en hunne bezoldigingen, zijn de Acta der Geref. Kerk sober.
Toch lezen wij zoo nu en dan iets van hen, zoo b.v., dat aan den consistorieknecht J. Dorsman een jaarlijksch douceur van 40 gulden werd toegezegd, „welke hij sedert een lange reeks van jaren van zijne aanstelling tot nu toe had moeten uitkeeren en verplicht was te blijven uitkeeren aan de Wed. van den Consistorieknegt." Ik kan niet zeggen, dat dit bijzonder duidelijk is en het besluit der volgende vergadering, „dat dit verzoek zonder consequentie is toegestaan", maakt de zaak niet helderder. Een paar jaar later lezen wij, dat tot consistorieknecht is aangesteld Adrianus Dorsman, „des overleden jongste zoon, borger dezer stad en lidtmaat dezer gemeente, om die bediening waar te neemen, volgens het reglement daarvan zijnde, zullende daarvoor genieten dezelfde tractementen en emolumenten, als wijlen sijn vader daarvoor genooten heeft, onder die voorwaarden nogtans, dat hij ongehuwt blijvende, sijne moeder soolang sij leeft zal onderhouden en trouwende aan haar het gewoone tractement van tagtig guldens uitkeeren." 2)
Zoo wordt in 1788 tot „consistoriedienaar" bij het lot
!) Acta Consist. 17 Jan. 1762. Den 12 Juli 1761 legde o. a. belijdenis des geloofs af: Maximiliaan Fr. Over goor en telde ik onder de nieuwe leden, die in Januari 1762 gerechtigd waren tot het H. A., 18 leden.
2) Acta Consist. 14 Oct. 1750.



411
Izak Ledage aangesteld,*) die vervolgens Isaac Ladage wordt genoemd. ^
Wat de Sacramenten betreft, geregeld werden ze bediend. Het H. Avondmaal, om de drie maanden, de H. Doop, telkens wanneer dit sacrament werd aangevraagd. Zoo werden in de Geref. kerk gedoopt in 1757 54 jongens en 35 meisjes = 89 kinderen; in 1758 in de Groote kerk 25 jongens, 18 meisjes = 43 kinderen en in de kleine kerk 18 jongens en 19 meisjes tezamen 37 kinderen of in de beide kerken 80 kinderen; in 1759in de beide kerken 41 jongens en 47 meisjes of 88 kinderen; in 1760 in de beide kerken 40 jongens en 38 meisjes of 78 kinderen en in 1751: 40 jongens en 41 meisjes, te zamen 81 kinderen.
„Doopt alles, wat in het doophuis komt!" Het is wel jammer, dat de „Nederlandsche Jaarboeken" deze statistiek niet geregeld hebben bijgehouden, dan zouden wij een prachtig overzicht hebben, ook van het aantal gehuwde paren in de kerk en op het stadhuis en zouden wij zien, dat het percentage dergenen, die op het „secretary" gaan trouwen, stijgt, hoe dichter men komt bij de Fransche Revolutie. Zoo werden er in 1747 gedoopt 47 kinderen en huwden in de kerk 40 paren en in 1784 huwden in de Gereformeerde kerk 20 paren en op de secretary 7 paren.
Wat de formatie van den Kerkeraad betrof, bleef het College zijne gewoonte getrouw, einde September een
1) Acta Consist. 14 April 1788.
2) Acta Consist. 5 Nov. 1789.



412
dubbeltal van ouderlingen en diakenen te stellen en de scriba formuleerde zulks gewoonlijk in de stereotype zinsnede: „De tijd tot verandering van de leden des E, kerkeraads wederom zijnde gekoomen, is men, na aanroeping van des Heeren Allerheiligsten Naam getreeden tot het maaken van een dubbeltal van Ouderlingen en Diakenen en zijn met eenpaarigheijd van stemmen op de nominatie gebragt om morgen der gemeente voorgeleezen en daaruyt de verkiezing gedaan te worden: Tot ouderlingen, de Heeren: Mr. Cornelis Hendrik van Leeuwen, Mr. Cornelis Beels, Mr. Anthonius Perizonius en Anthonius Faber".*)
In de jaren 1778 en 1787 werd de Kerkeraad door twee giften voor den eeredienst verblijd.
In 1778 „een nieuwe Predikstoel en Doophek" van Alida van Bueren, wed. wijlen Mr. C. H. van Leeuwen2) en in 1787 een „kleurighe Bijbel met platen en silver beslag" voor den kansel, van Mevrouw Anna Schipper3).
Wat den eeredienst der Waalsche Kerk betreft een enkel woord. Behalve den predikant bestond de kerkeraad uit 4 personen, twee ouderlingen en twee diakenen. Vóór 1734 koos men de ouderlingen voor 2 jaren en waren zij verplicht na verloop van die jaren hun ontslag te vragen,
In Oct. 1734 vond men goed te bepalen, dat de diensttijd 3 jaren zou zijn en men alleen om goede redenen voor 't einde van den diensttijd ontslag zou geven en
" Acta 26 Sept. 1750. " 2) Acta Consist. 12 Juli 1778. S) Acta Consist. 1 Febr. 1787.



413
ofschoon die bepaling alleen de ouderlingen gold, paste men ze toe ook op de diakenen. Allengs sloop het gebruik in, om wanneer de leden, die aan de beurt van aftreding waren, tegen het einde van hun diensttijd niets van zich heten hooren, dat men dan dat stilzwijgen zou aanmerken als een bewijs, dat zij wel wilden blijven zitten. In Dec. 1758 werd dat gebruik een wet. „On a résolu que celui des membres de la Compagnie, dont le temps de service est prêt d'expirer, et qui dans 1' Assemblee consistorialeq ui se tiendra immédiatement avant le mois d'Octobre, gardera alors le silence sur le désir qu'il auroit soit de continuer son service, soit de sortir de charge sera considéré et reputé par les membres restans (moiennant que ce soit du gré et du contentement de ceux-ci) comme désirant de continuer son service, au moins encore pour un an." *) Eenige der redenen, die in 1758 tot het nemen van dat besluit noopten, bestonden, zegt de Jager terecht2) niet meer en in Juni 1765 stelde men den diensttijd van ouderlingen en diakenen op 3 jaren met de bepaling, dat in de vergadering, vóór Oct. te houden de aan de beurt van aftreding zijnden, verplicht waren ontslag aan te vragen. Er werd echter aan toegevoegd, dat de leden, wier diensttijd geëxpireerd was, gevraagd konden worden te blijven, in welk geval zij vrij waren te doen, wat zij wilden.
Daar het schier gewoonte was, dat de kerkeraadsleden na het beëindigen van hunnen dienst, weer terugkeerden
1) Acta Waalsche Kerk Dec. 1758 (Art. 726). -) „De Navorscher" 1879 p. 227.



414
tot de Nederd. Geref. Kerk, bepaalde de kerkeraad, dat aan de bevestiging gepaard» moest gaan overgang tot de Waalsche Gemeente „La Compagnie qui a toujours pris a coeur le bien-être de notre Troupeau, ajugé que pour réussir a en conserver et en augmenter les membres, il serait a propos de statuer ce quisuit: c'est qua 1'avenir, dans le temps du renouvellement d'une partie du consistoire et lorsque de nouveaux membres seront élus, les députés qui auront la commission de leur offrir la vocation qui aura été faite de leurs personnes, exigeront promesse de leur part, en cas d'acceptation qu'a leur installation ils se feront enregistrer dans la liste des membres fixes de notre Troupeau (aucas qu'ils ne le füssent déja auparavant), en sorte qu'en quittant leur service, soit d'ancien, soit de diacre de notre église, ils puissent donner espérance qu'ils continueront cependant a être membres de notre Troupeau, et a être considerez comme tels. Des raisons de convenance et d'ordre aussi bien que de prudence et d'utilité ont porté la Compagnie a prendre cette précaution, jusqu'a en devoir faire un Reglement consistorial." ')
In 1793 werd als dag van installatie der nieuwe leden bepaald de derde Zondag in October. Tevens werd toen als regel aangenomen, geen hd van den kerkeraad langer dan 3 jaren achtereen te laten dienen en alleen aftredenden dan opnieuw voor 3 achtereen volgende jaren te kiezen, wanneer men gebrek mocht hebben aan geschikte personen.
1) Acta Waalsche Kerk Sept. 1766.



415
7. De Ger. Kerk
en de Remonstranten.
Laat ik nog even medeelen, dat Claude Marchant van 1747—73, Henri Af. van Lith van 1773—88 en Jean du Buy van 1788—1814 de betrekking van voorlezer hebben vervuld en dat er op Zondag 13 Dec. 1789 „point d'exercice" was „par 1'indisposition du Lecteur". De Voorlezer was dus in de godsdienstoefening even onmisbaar als de predikant. —
Zooals wij hebben gezien, was de toestand der Remonstrantsche kerk in het midden der 18e eeuw verre van rooskleurig. Het aantal lidmaten verminderde langzaam en gestadig en nieuwe leden kwamen er niet meer bij. Ook gingen de financiën achteruit en wel zoodanig, dat de Broederschap in 1753 verplicht was, een half jaar traktement uit te betalen voor de gemeente, „die onmachtig was".
In die dagen stond hier Justus Buytenwegh, die den 9den Dec. 1753 getrouwd was met Josina Brouwenaar, j. d. te Delft, en in 1757 naar Bleiswijk vertrok.
Zijn opvolger was Frangois van der Bregge, die den 13den Aug. 1757 werd bevestigd en in 1772 emeritus werd.
Eerst drie jaren later werd zijn opvolger bevestigd en wel den 13den Aug. 1775, Hij vertrok naar Delft 5 Nov. 1780 en niet in 1781, zooals Plokker zegt De gemeente nam zoodanig af, dat zij met Vlaardingen gecombineerd moest worden en Ds. Van Rossen verplicht was ook te Vlaardingen te preeken.
Toen de Groote Vergadering van 13 Juni 1781 vernam, dat Pieter Lorié (wiens naam ook wel Lor je wordt



416
geschreven) niet ongenegen was van standplaats — hij stond te Oudewetering — te verwisselen, werd hij naar Den Briel verplaatst, waar hij den 2óaten Aug. 1781 werd bevestigd. Daarbij blijkt echter niets van de verplichting om Vlaardingen te bedienen. Zelfs werden in het volgende jaar bij eene nieuwe klassikale regeling de kerken van Vlaardingen en Den Briel onder twee verschillende classes gebracht.1)
Jan Kluit, die een tijdgenoot was van den laatsten predikant, schreef: „Na het vertrek van Ds. Van Rossen naar Delft, heeft deze kerk geruimen tijd herderloos geweest, totdat Ds. Petrus hor je deze plaats weer heeft vervuld, doende op den 25**™ Aug. van dat jaar zijne intreerede, doch dat nam niet weg, dat deze gemeente van tijd tot tijd verminderde, in zooverre, dat er in het begin van 1788 nog maar twee ledematen waren overgebleven, bestaande in den ouderling, den heer Jan Vermeer en Jacoba Bogaard, terwijl Ds. Lorje al eenigen tijd deze plaats hadde gequiteerd, waarom de kerkeraad in de maand Maart van het laatstgen. jaar met communicanten van de Sociëteit der stad Rotterdam resolveerde deze gemeente te vernietigen, 't huis van den predicant te verhuren en de effecten deeze kerk aankomende, aan gen. Sociëteit over te geven, met deze reserve dat, wanneer deeze gemeente wederom mocht toenemen, deeze effecten alsdan weder aan dezelve zouden worden overgegeven."
In 1793 werd de pastorie en de kerk voor f2437ver-
1) „Naamlijst" 270 en 271.



417
kocht.*) Men had gehoopt, dat de kerk voor de Lutherschen zou worden gekocht, daar de 90 leden van dit kerkgenootschap slechts tweemaal 's jaars door een predikant werden bediend. Het geschiedde echter niet, daar zij zich niet tot eene gemeente hadden geformeerd. Toch werden twee van de drie kerkkronen en blakers door hen overgenomen, voor het geval, dat de kerk aldaar „tot openbaring" mocht komen.
Slechts éénmaal las ik in de Acta der Geref. kerk iets van de Remonstranten en die enkele maal betreft slechts de opmerking: „het huis in het Noordeinde aan de W.zijde op den hoek van het slop, agter de Remonstranstr. kerk." Dat was in 1763.s) Later niet meer.
8. De Geref. kerk en de Roomschen.
Spreken de Acta der Geref. Kerk in ons tijdvak (1750—1795) slechts éénmaal van de Remonstranten, niet één enkele maal wordt in de Acta over de Roomschen gehandeld. Dit zwijgen is welsprekend. Kort te voren hebben de Gereformeerden zeer breed en scherp over hen gehandeld en wel, toen er geruchten gingen, „dat in plaats van den vertrokken Roomschen Jansenisten pastoor een Jesuitisch gezinde priester stond over te komen".3) Zelfs kwamen, zooals wij gezien hebben, de Visitatoren er aan te pas.4)
Op eene andere plaats las ik, dat M. Fr. Welp de pastorie met erve en tuin en het kerkje, dat achter het huis lag, kocht voor f24.62. Misschien zit het verschil in f25 onkosten. -) Acta Consist. 3 Maart 1763.
3) Acta Consist. 28 Nov. 1748.
4) Acta Consist 3 Juni 1749.
27



418
De vertrokken „Jansenistische" Pastoor was ruimer van standpunt. Want in een brief aan de „Ed. en agtbare Regeering der stad" spreekt hij den wensch uit, „dat er een eerlijk man en Priester van den anderen kant hem in zijne plaats mogt opvolgen." x) En die „Pastoor van den anderen kant" kwam in 1749, hij heette Jacobus Romein.
Van „Paapsche stoutigheden" vernam ik niets. Noch onder zijn priesterlijke bediening, noch onder het pastoraat van zijne opvolgers: Jacobus Philippus Heydendaal, Martinus Josephus Cret, Johannes Koek, Albertus Ter Beek, Johannes Vinkenburg en Arnoldus van Gulick.
In 1754 werd de kerk aan de R.-Katholieken teruggegeven en in 1772 werd het „Tweede Eeuwgetij van de Gelukz. Gorcumsche Martelaren" gevierd.
Blijkens eene opgave, voorkomende in het „R. C. Jaarboekje van het Koninkrijk der Nederl. in 1842" was in 1782 het getal der communicanten van de vereenig de gemeenten (Den Briel en Hellevoetsluis) 336.
De Stedehjke Regeering gaf nog in 1793 een blijk van kleinzieligheid.
„Het altaar met tabernakel, nog in de nieuwgebouwde kerk aanwezig, besteld en vervaardigd te Maassluis, mocht Den Briel niet binnen komen. Men wachtte toen de Brielsche kermis af, waarop het met andere koopwaar werd aangebracht en tentoongesteld, wat de Regeering niet kon verhinderen. Natuurlijk was niemand anders
!) Joh. H. Been. „Hist. Fragm." 2e bundel. (Inleid, ged. 26 Sept 1913). Rotterdam p. 184.



419
kooper dan Pastoor Van Gulick of een van zijne Parochianen." *)
Die „Jesuitisch gezinde pastoors" waren rustige burgers. In de woelige jaren 1787 en 1795 treden zij niet als Brouwer en Schwalm op den voorgrond, om te pleiten voor „de rechten van den mensch". Ook presenteeren zij zich niet als de verdrukten en schelden de Prinsgezinden, die van 1787—1795 op het kussen waren, niet voor „aterlingen".
Toch zal de loop van zaken in 1795 hun niet ongevallig zijn geweest.
In plaats van een „gedulde secte" kreeg de R.-Kath. Kerk gelijke rechten als de Geref. Kerk.
In 1796 werd de toestand voor hen gunstiger. In dat jaar verzocht Johannes Dirks, onderwijs te mogen geven „in het leezen, schrijven en cijfferen en in de gronden van de Roomsch-Catholieke Religie." De sollicitant werd „door den Roomsch-Pastoor Van Gulick", daartoe door den Raad aangezocht, geëxamineerd. ~)
1) Bootz. Afdrukje p. 17 en p. 18.
2) „De Navorscher" 1906 p. 129.



VIERDE DEEL.
DE GEREF. KERK VAN DEN BRIEL NA DE SCHEIDING VAN KERK EN STAAT TOT 1816.
De omwenteling van 1795 maakte aan de vereeniging van Kerk en Staat een einde. Natuurlijk onderging de Geref. Kerk van Den Briel den invloed van die machtige omkeering. Om de symmetrie niet te verbreken, vérdeel ik dit 20 jarig tijdvak in 7 paragraven:
I Kerkedienaren, II Tucht, III Armenzorg, IV Onderwijs, V Geestelijke Stroomingen, VI Eeredienst en VQ R. Katholieken.
1. Kerkedienaren.
Omstreeks 1795 stonden in Den Briel een drietal predikanten Franciscus Johannes Brouwer, sedert 1764, Gerhardus van de Kasteele, sedert 1794 en Dirk Munting Van de Kasteele overleed in 1799 en in de vacature werd Johannes Samuel van Staveren, predik, te Vinkeveen beroepen, die den 13dcn Oct. 1799 door Munting bevestigd, zijn intrede deed met Hand. 20 :24.l)
Nadat hij voor een beroep naar Kampen had bedankt, nam hij in Sept. 1814 een roeping naar Haarlem aan.
!) Acta ConnJL 4 Aug. 1799 en 13 Oct. 1799.



421
In de vacature Brouwer, die na 38 jarigen dienst in 1802 zijn emeritaat in Den Briel verkreeg, werd Leonardus Johannes Beuerlo Brouwer van 's Gravenzande beroepen, die den 17den Oct. 1802 door zijn vader werd bevestigd, terwijl Munting het formulier las.x)
In 1806 nam hij het beroep naar Utrecht aan en deed
6 Juli afscheid met Lukas 4 : 42, 43.
In 1798 was aan Brouwer Sr. het voorrecht gegund, zijn vijftigjarig jubilé te vieren. Hij herdacht dit feit den 2den Sept. 1798 „met een verstandige en Godsvruchtige Leerrede over 2 Sam. 7 :14, terwijl de kerkeraad zijnerzijds wenschte, „dat Zijn WelEerw. nog lange tot een wezenlijken zegen voor de Gemeente mocht gespaard worden." 2)
In 1799 overleed Van de Kasteele en de kerkeraad teekende aan „ter gedachtenis," „dat Gerhardus Van de Kasteele, sedert 29 May 1779 pred. alhier op den
7 May deezes jaars na een getrouwen Evangeliedienst van bijna 25 jaren zagt en zalig is ontslapen." 3)
Een predikant, die ook in de geschiedenis des vaderlands is bekend, was Hermanus Pauw. Beroepen van Breda, werd bij door Van Staveren met 1 Cor. 3:9 bevestigd. 4)
Omdat hij zich voor Oranje had verklaard, werd hij in dén nacht van 23 op 24 Nov. 1813 door de Franschen overvallen. Hij had nog juist tijd om te vluchten en
1) Acta Consist. 17 Oct. 1802.
2) Acta Consist. 27 Sept. 1798.
3) Acta Consist. 10 Mei 1799.
4) De Acta melden den datum zijner bevestiging niet.



422
weg te schuilen bij een bakker in de buurt. Den volgenden morgen kon hij over de Maas ontvluchten naar Den Haag. Hij keerde den 4den December terug en herdacht op Zondag, 5 Dec. de verlossing. Er was toen des middags en des avonds geen dienst. Bij Koninkl. Besluit van 10 Dec. 1817 werd aan onderscheidene burgers, waaronder aan Ds. Pauw een zilveren eerepenning uitgereikt, waarop aan de eene zijde stond: „Briele, den 1 Dec. 1813" en aan den anderen kant: „Voor Moed en Vaderlandsliefde."
Zeker om zijn Oranjegezindheid te beloonen werd hij door Willem / tot Predikant bij de Vereen. Protestantsche Gem. te Brussel benoemd. Hij hield zijn afscheid met Hand. 15 : 29b. In 1830 moest hij weer uit Brussel vluchten en ging naar Breda, waar hem emeritaat werd verleend. Daar is hij den 23sten Febr. 1856, in den ouderdom van 85 jaren overleden. Er bestaat een zeer gelijkend Portret van Pauw op 75 of 76 jarigen leeftijd, met het onderschrift:
„Dat 's PaUW, die zwier van taal en roerende gebaaren Met Godgeleerdheid, smaak en oordeel weet te paeren, Breda vereert dit beeld, om zijn vertrek benard, Opdat hij in haer oog steeds blijve, als in haer hart."1)
De laatste predikant uit ons tijdvak is Gerrit Boudewijn Clement, die den 12d«n Nov. 1815 door Pauw werd bevestigd en 's middags zijn intrede deed met 1 Timoth. 1 :15 2) en den 6den Aug. 1833 aan de cholera overleed.
*} De Navorscher 1859 p. 183. \ Acta Consist. 12 Nov. 1815.



423
Gedurende dit tijdvak is de Waalsche Kerk dooreen viertal predikanten bediend. Over de drie eerste predikanten een kort woord, over den vierden Huet iets langer.
Bernabé de Labat van Heusden was op aanbeveling van de Vroedschap „van wiens H.Ed.Gr.Achtb. alderloffehjkste getuygen bekomen hadden, zoover deszelfs brave manier van denken in deeze tegenwoordige en voorige tijdsomstandigheden, als in het waarneemen van deszelfs bediening," als opvolger van Schwalm beroepen en hij werd den 9den Nov. 1788 door J. D. Lewis van Schiedam bevestigd. *)
Den 17den Jan. 1798 overleed hij in den ouderdom van 56 jaren, een weduwe en 2 kinderen nalatende.
In de vacature Ds. Labat werd de proponent Izaiic Pierre Jean Benezet beroepen 3). Vóór dat Benezet het beroep aannam, schreef hij: „Je vous demande, si, vu les circonstances du clergé, la pension de votre pasteur sera süre, lors même que les sources ordinaires d'oü elle provient viendront a tarir."
Ofschoon de Kerkeraad op deze vraag geen definitief antwoord geven kon, berichtten de broeders, dat zij een fonds zouden stichten en contribueeren, zoo veel hun mogelijk is. In Maart 1800 werd hij naar Naar den beroepen, maar hij bedankte.
Hij overleed den 13den Dec. 1805, te Leiden, ten huize zijner moeder, weduwe van André Benezet, van zichzelve
1) Acta W. K. 9 Nov. 1788.
2) Acta W. K. 19 Aug. 1798 (bevestigd).



424
H. Af. Brutel de la Riuière.x) Hij bereikte den leeftijd van slechts 30 jaren en was niet gehuwd.
In de vacature Benezet werd den 4den Maart 1806 Jean Philippe Delo, pred. te Maastricht beroepen. Bij den beroepsbrief deelde de Kerkeraad mede, dat het traktement f660 was, maar dat hij rekenen kon op een tot dusver genoten gratificatie van f 100.*) Den lsten Febr. 1807 bevestigd, gaf hij reeds dén 7<fen Juni kennis, dat hij een beroep had ontvangen naar Heusden en dat hij dit beroep bereids had aangenomen.
Hij verplichtte zich, na een zoo kort verblijf van nauwehjks vijf maanden, al de kosten, die de stad gemaakt had en uit zijn beroep en verhuizing voortvloeiden te restitueeren. Toch ging hij niet haar Heusden, want zijne vrouw Ferdinanda Carolina van den Heuvel overleed den 29sten Aug. 1807 en spoedig volgde hij zijne vrouw, daar hij 3 Sept. 1807 overleed.
Zoodra het beroep naar Heusden door Delo was aangenomen, werd de Hoofdcommies van B. Zaken daarvan „legaal onderrigt" en de Kerkeraad ontving eene missive3) Van den Heer Jansen, waarin hij mededeelde, dat Den Briel wellicht onder die plaatsen zou behooren, welke niet weder vervuld behoefden te worden.
Hij noodigde daarom den Kerkeraad uit, de „redenen, welke het voortdurend aanwezen van een Fransch predikant" noodzakelijk maakten, te willen opgeven.
') De copie van den brief, zijn overlijden meldende, is in de Acta opgenomen.
2) Acta W. K. 4 Maart 1806.
3) Gedateerd 22 Juni 1807.



425
De Kerkeraad gaf de volgende redenen op: le. dat zij [de gemeente] talrijker was dan andere, met name die van Schiedam, Naarden en Heusden en dat haar ledental aanmerkelijk was toegenomen [?] en uit notabele families bestond;
2e. dat de stad als een frontierstad bestendig van garnizoen voorzien was, bestaande niet zelden geheel uit Franschen of Hoog-Duitschers, het Fransch sprekende ;
3e. dat in de stad, behalve een vrij aanzienlijke Latijnsche School een bloeyende Fransche kostschool was, wier leerlingen een gezet gebruik van den Kerkedienst plachten te maken.
Deze pogingen werden met succes bekroond en den 25sten Maart 1808 werd Samuel Theodore Huet op het traktement van Delo beroepen, terwijl nog f200 hem werd toegezegd.
Die toelage van f200 had Huet echter zelf uitgelokt. Den len Mei toch schreef hij den kerkeraad, dat hij niet dan met droefheid de kerk van Vlissingen verlaten kon, die hij gedurende 24 jaren had gediend, maar dat hij geneigd was de roeping op zekere voorwaarden aan te nemen. Hij rekende niet slechts op de f760, door het Gouvernement verstrekt, maar ook op de Kinder-, Schooien Academie-gelden en op eene jaarlijksche bijdrage van f200, voortkomende uit jaarlijksche contributies. Huet nam de roeping aan en den 17den Juli, na door den predikant Porte van Rotterdam te zijn bevestigd, deed hij des namiddags zijne intrede met eene leerrede, die tot tekst had Apocalypse XI: 10, eene predikatie, die han-



426
delde „sur la fidélité requise dans 1'exercice des fonctions pastorales".
Huet was gehuwd met Jaqueline Adrienne Busken, dochter van Coenraad Rutger Busken en Jacoba Baert, en evenals hij te Vhssingen geboren. Toen hij te Vhssingen stond, schonk zijne vrouw hem 10 kinderen en toen hij naar Den Briel kwam, had hij nog zeven kinderen „ten zijnen laste" en dat wil wat zeggen voor een predikant in de jaren 1811, '12 en '13.
Wij moeten hiermee rekening houden, anders wordt de voorvader van Busken Huet in onze oogen „een ridder van droevige figuur". Herhaaldelijk klaagde hij dan ook, dat hij zijn gezin niet kon onderhouden „d'une manière convenable a la f onction respectable dont il est revêtue". De toelage van f200, hem in 1808 toegezegd, was dan ook in 1824 geslonken tot f168.
De lezing der laatste bladzijden van „les Actes et les Résolutions" der Waalsche kerk was ver van opwekkend.
Ik zou ondeugend kunnen opmerken, dat het gebedel van de familie Huet niet was „convenable a la f onction respectable dont le père de familie est revêtue". Zijn zoon Jean Jaques wordt in dien tijd koster op eene jaarwedde van f48. De kerkeraad gaat op het verzoek van de familie Huet in, een stuk van f1500, staande op het Grootboek der Nat. Werk. Schuld, te verkoopen, om het traktement aan te zuiveren. Als de jonge Huet geen zin meer heeft in het kostersbaantje, besluit de kerkeraad op voorstel van den Voorzitter (Ds. Huet), dat de nieuwbenoemde koster (Jacob van den Burg) voortaan f30 in plaats van f48 zal ontvangen, en dat



427
de beknibbelde f 18 in het predikantenfonds zullen worden gestort.
Als er een orgel komt, besluit de kerkeraad stappen te doen bij den Magistraat, om voor den geïmproviseerden organist, — weer Jean Jaques, blijkbaar een passe-partout — subsidie te vragen.
Dat was in 1822. Vijf jaar vroeger (1817) vroeg Huet Sr. eene vermeerdering van f300 aan. De Gouverneur-Generaal zond het stuk aan den Burgemeester van Den Briel om prae-advies.l)
Den 4den Dec. 1826 overleed Huet in den ouderdom van 67 jaren. De President van den Grooten Kerkeraad der Herv. Gemeente bracht in de zitting van 29 Dec. 1826 „hommage a la mémoire et aux grandes qualités du président défunt S. T. Huet", in wiens plaats hij de vergadering had opgeroepen en de zitting opende.
Na zijn dood leverde de Weduwe *) eene nota in, waarin zij mededeelde, dat zij nog f 667.27 met de renten te vorderen had. Op advies van Burgemeester en Schepenen van Den Briel werd de kerkeraad gemachtigd uit het fonds der voormalige „Eglise francaise" de som van f667.27 voor het achterstallige traktement uit te betalen.
Dat was het roemlooze einde der Waalsche kerk!3)
!) Acta der Waalsche Kerk. VoL ffl. art. 234, 236, 241 en notulen van 30 Mei 1828.
2) Zij overleed in Den Briel, 21 Sept. 1841.
") Dit oordeel over de familie Huet, uit de notulen geput, wijkt niet weinig af van den lof, dien Dr. Jan ten Brink (Geschiedenis der NoordNederlandsche Letteren in de 19e eeuw. Biographieën enz. Tweede Deel. Amst. 1888) p. 419 en 420 aan de vriendin van Betje Wolff en Aagje Deken toezwaait. Natuurlijk doe ik niet te kort aan het talent van „Coosje".



428
2. De Geref. kerk en de tucht.
Volgens de Acta der Geref. Kerk stond het zedeiijk leven der gemeente op hoog peil.
Bijna stereotyp is de uitdrukking: „Bij gelegenheid van de naderende bediening van 't heilig avondmaal is de gewoone censura morum gehouden, dog niets bijzonders." x)
Soms vermelden de broeders iets meer, zooals bijv.: „Bij gelegenheid van de aanstaande bediening van het H. Avondmaal is de gewoone censura morum gehouden, dog niets bijzonders voorgekomen, dan dat op verzoek van Hendrik Zelderijk, om eene kerkelijke attestatie naar Aalten in Gelderland, geresolveerd is om redenen dezelve nog niet uit te geven." 2)
Welke redenen de kerkeraad het gelden, om de attestatie „nog niét uit te geven," wordt niet vermeld, evenmin wordt een verklaring gegeven, waarom de kerkeraad „op één geval order gesteld" heeft.3)
„Niets bijzonders," dat was het referein, dat den broeders als muziek vóór ieder H. A. in de ooren klonk.4)
Maar het jaar 1802 bracht ontnuchtering. Nog in het vorige jaar waren de broeders hiermede in slaap gewiegd, maar in de October-vergadering was het reeds: „De Tijd, voor de vieringe van het H. A. aanstaande zijnde, is de censura morum gehouden en is op één en
1) Acta Consist. 17 Jan. 1796.
2) Acta Consist. 10 April 1796. 3} Acta Consist, 15 Jan. 1797.
4) Acta Consist. 14 Jan., 15 Juli, 14 Oct. van 1798 en 13 Jan. '99 en 14 April '99.



429
ander ergerlijk voorval in de Gemeente behoorlijke orde gesteld." ')
Dan toch heet het: „De gecommitteerden in de naastvoorgaande acte om te advyseeren op het voorstel, toen gedaan, nopens het doopen van onechte kinderen, bragten in een uitvoerig beredeneert rapport, 't welk met dankzegging van gecommitteerden bij deze vergadering is overgenomen en overeenkomstig het zelve besloten, tot stuiting, zooveel mogelijk van de schadelijke ontugt orde te stellen en op eerstkomenden Zondag de gemeente bekend te maken de navolgende bepalingen:
Wanneer eene vrouw of jonge dochter voor de eerste reize zal bevallen zijn van een onecht kind, zal dezelve moeder, 't zij die gealimenteerd wordt of niet, voor den doop van haar kind moeten compareeren voor den kerkeraad, om daar door den mond van den Praeses behoorlijk bestraft te worden, en, indien dezelve moeder Lidmaat is, gecensureerd te worden tot zoo lang zij betering des levens bewijze en als dan opheffing van die censure verzogt en verkregen zal hebben.
Indien eene vrouw of jonge dochter voor de tweede maal mogt bevallen zijn van een onecht kind, zal zij (behalve de voorziening in de bedeeling, indien zij gealimenteerd werd) verphgt zijn in persoon haar kind ten doop te houden om door den Predikant, ten aanhooren van de gemeente, serieus te worden bestraft en voorts indien zij Lidmaat is, zal zij opentlijk worden gecensureerd, tot zoo lang zij met betooning van ver-
1) Acta Consist. 11 Oct. 1801.



430
beterd gedrag, opheffing van die censure zal verzogt en verkregen hebben, waarvan als dan openbaar aan de gemeente zal worden kennis gegeven.
Indien eene vrouw of jonge dochter voor de derde of vermeerderde reize van onechte kinderen zoude mogen bevallen, zal bij den Kerkeraad nader worden geresolveerd, als naar omstandigheden meest nodig zal geoordeeld worden.
Voorts zal 't den Heeren Predikanten in alle gevallen in welke zij zich bezwaard mogten vinden, de bovengemelde artikelen toe te passen, [geoorloofd zijn] eene extraordinaire vergadering van den Kerkeraad te beleggen teneinde in dezelve naar vereisch van zaaken te besluiten. Wijders is overeenkomstig bovengemeld advijs besloten, ten einde deze resolutie ook ten opzigte van gealimenteerden, die geene Lidmaten zijn haare werking hebbe, van dezelve aan de Municipaliteit kennis te geven met verzoek om den Kerkeraad in deezen op alle mogelijke wijze te mainteneeren.
En heeft de ouderling Van Andel, thans Praesident van de Municipahteit, op zich genomen mondeling van dit verzoek kennis te geven.
Eindelijk is goed gevonden ten aanzien van getrouwde personen, 't zij lidmaaten of geene van welke de na het gesloten huwlijk al te spoedige geboorte van een kind een te vroeg gehouden gemeenschap zou doen blijken, de tot nog toe geobserveerde wijze en orde te doen blijven stand grijpen." x)
!) Acta Consist. 14 Jan. 1802.



431
Dat er oorzaak was, dat de Kerkeraad deze scherpe bepalingen maakte, zou spoedig blijken. „Twee ontuchtige vrouwspersonen, van welke de eerste voor de tweede maal en de andere voor de vierde maal van een onecht kind was bevallen, verzochten die kinderen te laaten doopen. Dit verzoek is achtervolgende laatstgenomene kerkeraadsresolutie geaccordeerd, met uitdrukkelijken last, om de openbaare bestraffinge van den predikstoel naar de zwaarte van de misdaad in te richten." ') De broeders voegden er aan toe: „En is bij deeze gelegenheyd verder beslooten, om voortaan de naamen van de Zodanigen, die zich aan diergelijke ergernisse schuldig maken en of voor deeze vergaderinge, off van den Predikstoel gecorrigeerd worden, niet meer in het Actaboek te plaatsen."
In het laatst van December handelt de Kerkeraad over de gecensureerde lidmaten: „Aangaande de Propositie in de acte van 18 Nov. laatstleden vermeld, betreffende gecensuureerde ledematen, of derzelver naamen niet zouden worden aangetekent, is geresolveert dezelve nog in advis te houden tot eene volgende vergadering om 't gewicht der zaak, en als dan finaal te besluiten." *) En in Jan. 1803 wordt besloten: „De propositie aangaande de gecensuureerde ledematen wederom in omvraag gebracht zijnde, is geresolveert, derzelver naamen op te tekenen in een secrete lijst." 3) In den loop van dat jaar
1) Acta Consist. 11 Maart 1802.
2) Acta Consist. 16 Dec. 1802.
3) Acta Consist. 13 Jan. 1803.



432
had de Kerkeraad weer te doen met een zeer ergerlijk geval.
Reeds in April, toen het H. A. aanstaande was en de gewone censura morum gehouden werd, werden bij die gelegenheid „Predikanten en Ouderlingen gequalificeert om bij het doen der huisbezoeking in een en ander ergehjk voorval, hetwelk hun welligt voor zoude komen naar bevind van zaaken te handelen." ')
De Heeren Van Staveren en Hooyer brachten van het gedane huisbezoek rapport uit, „dat bij gelegenheid van de door hen gedaane huisbezoeking voor het H. Avondmaal Floris de Mol niet alleen voorbedagtelijk vermijd, maar zelfs op een min decente wijze geweigerd had, hen ten zijnen huize te ontvangen."
Omtrent de redenen, waarom Floris de Mol de broeders van den kerkeraad niet wilde ontvangen, worden wij door de notulen zeer uitvoerig ingelicht. Het „ergerlijk voorval" betrof 's mans dochter, Dina de Mol. Vóór eene, commissie opnieuw op onderzoek uittoog, informeerde zij eens „bij vrouw van der Heide, welke aan Z. Eerw. [Ds. Munting] verklaart heeft, dat de zaak, welke van de dochter van de Mol gezegd werd, waarheid was". 2)
Floris de Mol was echter niet te spreken. Aan den consistorie-knecht verklaarde hij, „dat hij de commissie niet zoude afwachten en ook niet thuis zou zijn".3)
De kerkeraad het het er echter niet bij zitten. „Tegen
!) Acta Consist. 10 April 1803.
2) Acta Consist. 13 Mei 1803.
3) Acta Consist. 3 Juni 1803.



433
den 15 Juli" werd kerkeraadsvergadering belegd ') en op die vergadering werd „de meer beslissende maatregel" genomen, „gemelde Dina de Mol, door de bevalling van een onecht kind in de termen gevallen van de Resolutie van den 14 Jan. 1802 door den kerkeraad genomen", te censureeren en „haar het Heilig Avondmaal te ontzeggen 3), tot zo lang, dat zij wegens haare gepleegde misdaad schuldbekentenis deed met betuiging van een hartgrondig berouw en leerwezen, van voorgemelde bedreven God beledigende, schandelijke en der gemeente ergernis gevende misdaad, vergeving derzelver zoekende in het bloed van den Heer Jezus Christus, gevoegd met verbetert gedrag." ^
In dezelfde vergadering werd over den vader gesproken, die verplicht was de commissie „satis factie" te geven, en over den verleider. „In omvraag gebragt zijnde, of men Philips Frans Laging ook op genoegsamen grond voor schuldig konde houden, is geresolveert hetzelve te houden in advies."4)
Veertien dagen later komt men op deze zaak terug.5) Den 26sten Augustus besluit de kerkeraad, na langdurige discussie, „de censure van Dina de Mol van den Predikstoel bekend te maken", „om reden" tot de volgende vergadering uit te stellen.6)
!) Acta Consist. 1 Juli 1803.
2) Volgens Acta Consist. 10 April 1796 had belijdenis afgelegd: Dina de Mol.
3) Acta Consist. 15 Juli 1803. *) Acta Consist. 15 Juli 1803. •5) Acta Consist 29 Juli 1803. 6) Acta Consist. 26 Aug. 1803.
28



434
Eindelijk besluit de kerkeraad, het kerkeraadsbesluit van 3 Aug. inzake het gevallen meisje „uit te voeren op Zondag 2 Oct. 1803." l)
Daar schijnt geen eind te komen aan de onverkwikkelijke zaak. Want „bij gelegenheid van de aanstaande bediening van het H. A." is de gewone censura morum gehouden „en op één en ander ergenis-wekkend voorval behoorlijke orde gesteld." *)
Het betreft weer de bekende zaak. Naar aanleiding van het gehouden huisbezoek deelde Ds. Van Staveren mede, dat de Heer Laging verzocht had, „dat de censure van zijne vrouw Dina de Mol mocht worden opgeheven, vermits zij nu in den Huwelijken Staat bevestigt waren en derhalve de ergenis door de gepleegde misdaad gegeven, was wechgenomen".
Daar de vrouw, die zich sedert haar val aan de samenkomsten der gemeente had onttrokken, beloofde, „zoodra de censure was opgeheven, zij zich daartoe begeven zou", werden door den kerkeraad een drietal vragen opgesteld, die haar zouden worden voorgelegd. Daar de drie vragen voor de commissie „voldoende beantwoord zijn, is de censure ingevolge den last des kerkeraads opgeheven." s)
Van tuchtoefening van den vader en den verleider vernam ik niets.
Talrijk zijn de gevallen in de eerste vijftien jaren der 19e eeuw van moeders, die den Doop voor haar onecht
!) Acta Consist. 23 Sept. 1803.
2) Acta Consist 15 April 1804.
3) Acta Consist 12 Juni 1804.



435
kind komen aanvragen. Ik telde er in zeven jaren een twaalftal.*)
Ook las ik van een dronken diaken, die collecteerde.2)
3. De Geref. kerk en de Armenzorg.
De diaconale kas stond er in het begin van dit tijdvak allertreurigst bij.
Er was slechts 400 gulden in kas en de eenigszins groote rekeningen konden niet worden betaald.3)
In zulk een toestand was het den kerkeraad aangenaam te vernemen, „dat de Heer Professor Dominica* Huybers (zoon van Abraham Huybers in leven Predikant in deze stad) overleden in 's Hage, aan de Diaconyarmen alhier heeft gelegateerd, eene somma van vier duizent Gulden te voldoen in contante penningen zonder collateraal" enz.4)
Ook zette het jaar 1800 niet kwaad in. „Zijn ingekomen vier obligaties ten laste van Turvenbil de Mikker en Tertolen van den Heer Van der Sluis als een present." 5)
Het volgende jaar werd de diakonie met f81.18 verblijd uit de nalatenschap van een overleden OostIndievaarder, een geboren Briellenaar. u)
1) Acta Consist 3 Juli 1807, 16 Oct. 1808,14 April 1811,14 Juli 1811, 12 April 1812, 17, Jan. 1813, 14 Oct. 1814 enz.
2) Acta Consist. 18 Jan. 1814. S) Acta Consist. 19 Maart 1795. 4) Acta Consist 16 April 1795.
8) Acta Consist. 16 Jan. 1800. Turvenbil en Tertolen waren de oprichters der „Brielsche Courant".
*) Acta Consist. 3 Juli 1801. „Is ingekomen een Brief van Hoorn, kennis geevende, dat zeekere Jacob Roeloffs, geboortig te Brielle, uytgevaaren voor de O. I. C. de Kamer Hoorn, bij zijn overlijden had nagelaten de somma van f81.18."



436
Van het begin van 1804 — ultimo Dec. 1809 vond ik in de Acta van 3 legaten melding gemaakt en wel den 24«ten Aug. 1804, den 18<len Oct. 1805 en den 10 Jan. 1806.
Het eerste dezer drie legaten, over 't welk de Broeders nog al eens handelen,l) kwam van wijlen den Heer Westerhoudt, „voor ruim twee en halve Jaar binnen deese stad overleeden, die aan de Diaconyarmen had gelegateerd een som van f500."
Het tweede legaat kwam „uit de nalatenschap van wijlen Teunis van der Salm, weleer gewoond hebbende te Schiedam, doch in 1765 te Elburg overleden." *)
Het derde legaatje van f300, van wijlen den Heere Van Schaik, onlangs te Rotterdam overleden." s)
Geen wonder, dat de scriba aanteekende bij dit laatste bericht: „dat Bericht is met dankzegging en blijdschap aangehoord," want in de zelfde vergadering kwam ter tafel, „een ampel Rapport van de Armen-Commissie binnen deese stad, kennis geevend, dat zij nu meende in gereedheid te zijn met zeekere plannen, om de behoeftigen in den wintertijd aan het werk te helpen en daardoor te bevorderen, dat de Armenkas verligt wierd en veelen met hunnen handenarbeid den kost gewonnen, doch dat deze onderneeming evenmin als eenige andere, zonder geld niet konde aangevangen worden en dat de Commissie dus noodig had geoordeeld te verzoeken een voorschot van f200, waarvan de ééne helft zoude ge-
x) Acta Consist. 25 Sept., 19 Oct. en 16 Nov. 1804.
2) Acta Consist 18 Oct. 1805.
3) Acta Consist. 10 Jan. 1806



437
vraagd worden aan den Raad der Stad en de weederhelft aan deeze Vergadering."
De Brielsche Diakonie ging met de Armen-Commissie in dezen accoord en trachtte de armoede voor te komen en te bestrijden door werkverschaffing, zeker een gezonde opvatting van hare taak.
Onder het hoofdstuk „Onderscheidene verzoeken om bedeeling" vermelden de Acta van dezelfde vergadering, aanvragen van eenige armlastigen.
Maartje van 't Hof van Maassluis verzoekt eenige kleederen, Elisabeth Pelser verzoekt „in haar hoog zwangeren staat" een deken en vier weken onderstand, Hugo Quak een hemd en eenigen onderstand in geld en brood en de Wed. Korpel gedurende den wintertijd 12 stuivers per week en twee roggebrooden. Zoowaren de aanvragen talrijk.
Gelukkig bracht de kerstcollecte met open schaal nog al wat op. Het was tijdens de kerstcollecte van 1804, toen de Diakenen verzochten, dat in plaats van Regeeringsleden, „die niet meer tegenwoordig waren, ouderlingen bij den omgang met de schaalen zouden assisteeren." J)
En niet alleen in 1804 waren de aanvragen vele, ook in de jaren 1801—1802 en 1803.
En niet alleen in eigen omgeving, ook armen, die in andere plaatsen voor rekening der Diakonie werden verzorgd, „gealimenteerde" armen, met akten van indemniteit.
Daar was de reeds genoemde Maartje van 't Hof, aan
') Acta Consist. 23 Dec. 1804.



438
wie nu eens een hemd1), dan weer een paar muilen 2) werd „geaccordeerd" en die nog al vrijmoedig in het vragen was en behalve een paar kousen ook een „bultzak" 3) vroeg, wat echter geweigerd werd.
Daar waren Stijntje Knekelenburg te Hellevoetsluis „verzoekende onderstant uit kracht van eene akte van indemniteit"4) en Maartje Rietdijk teHellevoet-Binnen5) en Pieter van Eijsden, wonende te Zuidland6), terwijl telkens deze aanvragen door de betrokken Kerkeraden werden ondersteund.
Bij zoovele aanvragen in eigen omgeving en daar buiten, doet het ons goed te vernemen: „Wijders is besloten, om ter gedachtenis aan de Vrede en in erkentenisse aan de ruyme Liefdesgiften, bij gelegenheid van het Dankuur, over deselve uytgereykt, in den aanstaanden winter eene buytengewoone bedeelinge te doen, waarvan de wijze nog nader bepaald zal worden." *)
Treurig echter is het te moeten vermelden, dat de Municipahteit niets begrijpende van het priesterlijk ambt der diakenen, de diakonie gebruikte als een werktuig „tot werving van 'sLands Vloot".
En nog treuriger, dat de Broeders-Diakenen, in plaats van tegen deze ingrijping te protesteeren, zich als werktuigen der Municipahteit heten gebruiken.
!) Acta Consist. 5 Juni 1801.
2) Acta Consist. 30 Juli 1802.
3) Acta Consist. 3 Juli 1801.
4) Acta Consist. 18 Dec. 1800.
5) Acta Consist. 18 Dec. 1800.
6) Acta Consist. 8 Mei 1801.
7) Acta Consist. 3 Juni 1802.



439
In de vergadering van 11 Febr, 17% werden wij omtrent deze zaak ingelicht.
De vorige vergadering van den Kerkeraad was „extraordinair belegd op een ingekomen aanschrijving aan de Municipahteit der Stad, welke is voorgelezen, inhoudende, op verscheide gronden, onder anderen eene aanbeveling aan de Bezorgers der Armen om nauwkeurig na te gaan den Staat der huisgezinnen door dezelve bedeeld wordende en in dezelve voorwerpen vindende, hetzij vaaders of zoonen, die geschikt geoordeeld worden om den Lande ter zee te dienen, dezelve daartoe door allerlei persuasiemiddelen en door het toezeggen van eene ruime bedeeling aan hunne achterblijvende gezinnen te engageeren en om wanneer zij aan deze voordragt geen gehoor geven denzulken alle bedeeling te onthouden." :)
In de volgende vergadering rapporteeren de broeders, dat sommigen ongeschikt waren tot den zeedienst, anderen waren niet „gecompareerd", drie hadden „zich genegen getoont", maar Cornelis Veer „tot den zeedienst zeer geschikt, wiens kinderen gealimenteerd werden had volstrekt geweigerd te dienen."
„Dit rapport gehoord zijnde, zijn Broeders-Diakenen bedankt voor hun goede Devoiren." *)
Het laatste Actaboek, dat ik voor dit werk had te raadplegen en volgens den titel in sierlijke krulletters behelst: de „Handelingen van den Eerw. kerkeraad der Hervormde Gemeente binnen de Stad Brielle, beginnende met den jare 1810," brengt ons al spoedig met de armen
1) Acta Consist. 7 Febr. 17%.
2) Acta Consist. 11 Febr. 1796.



440
der gemeente in kennis. De armen had ook zij altijd bij haar.
Vooral in de jaren 1810—1813 was het in Den Briel verre van rooskleurig, al waren naastbijgelegen gemeenten, visschersplaatsen als Maassluis, Vlaardingen, Zwartewaal en Middelharnis, er nog treuriger aan toe. Het strekt Den Briel tot eer, dat het voor die vier plaatsen een niet onaanzienlijke inzameling deed. Zoo stelde „Broeder" Kluit voor, „dat er verscheidene armen van Sluis [1: Maassluis] en zeer behoeftig waren en verzogt, dat daarin mogte de noodige voorzieninge worden gedaan, waarover omvraag gedaan zijnde, is geresolveert den Scriba te verzoeken naar Sluis te schrijven aan een der Predikanten ten einde daarin worde voorzien." x)
En dat de Broeders een medelijdend hart hadden, blijkt uit het voorgevallene met den voorlezer A. Rietdijk die den Heer Van der Schild had beleedigd. Want, „ofschoon hij wegens 'zijn wangedrag een geheel ontslag verdiend had," besloot de kerkeraad „na rijp beraad" „wegens zijne klimmende jaren en de armoedige omstandigheden zijns gezins hem voor dit maal slegts met eene suspensie van eenige weeken te straffen, mits dat hij ootmoedig schuld belijde voor God en de Vergadering, Vergeeying vrage — de geschonden Eer van den Hr. Van der Schild herstelle — en belove zich nimmer op zulk eene schandelijke wijze weder te zullen misdragen," 2) al was de straf wel hard de f 16 van zijn
4 Acta Consist 5 Jan. 1810. 2) Acta Consist, 12 Jan. 1810.



441
ingehouden traktement aan meester P. van der Linden uit te keeren.
Misschien, ik mag wel zeggen hoogstwaarschijnlijk, was de armenzorg niet van dien aard, dat de nooden der armen volkomen werden gelenigd. Althans bedelarij kwam nog al eens voor. En tegen bedelarij was de kerk zeer gekant. „Daar bij de vergadering klagten zijn ingekomen, dat vele bedeelden onbeschaamd aan de huizen van de goede Burgers en Ingezetenen dezer Stad lopen bedelen, is bepaald zulks aan hen te verbieden op straf dat hunne Bedeeling, zoo zij daarmede voortgaan, zal worden ingetrokken." l)
Het volgende „Berigt" van B. B. Diakenen typeert den toestand. „Broederen Diakenen berigteden en beklaagden zich, dat de Collecte des Zondags aan de huizen, op Last van den Raad dezer Stad, thans alleenlijk geschiedde voor de Grote Armen, alsmede, dat de Raad dezer Stad bij de begraving van een Lijk in de Kerk Bussen voor de Grote Armen gezonden had, welke Penningen door den Diaken Kluit, als zijnde van wegens den Raad voornoemd aangesteld ter behartiging der belangen van de Grote Armen, ontvangen worden. Deze zaak in overweging komende, heeft Broeder Kluit zich voor eenige Ogenblikken verwijdert en is toen besloten:
Vooreerst eene Commissie van vijf Leden te benoemen uit deze Vergadering overeenkomstig het Reglement van Kerkbestuur, om aan kerkmeesteren te verzoeken, dat zij geheven zorg te dragen, dat er in de kerk, als zijnde
r) Acta Consist. 26 April 1810.



442
het eigendom der Hervormde Gemeente niet meer van wegens den Raad dezer Stad, bij de begraving, voor de Grote Armen gecollecteerd worde: en tevens aan de Commissie in Last te geven, om dringend bij kerkmeesteren aan te houden, dat de noodige Bewijzen van Eigendom van de kerk en kerkelijke Goederen hun van wegens den Raad dezer Stad worden ter hand gesteld, tot welke Commissie benoemd zijn de H. H. Pauw, Van der Schild, Beudt, Janszon, Jongejan.
Ten anderen: Aan Broeder Kluit, als Lid dezer Vergadering aan te zeggen, om de gecollecteerde Penningen bij de begravinge van de Grote Armen niet weder te ontvangen, hetgeen geschied is, en door hem vriendelijk aangenomen is." x)
Van elders is het genoegzaam bekend, dat in 1810 de Minister van Binnenl. Zaken een onderzoek naar de fondsen, „zoo in kapitalen als interesten" instelde.
Welnu, Den Briel werd met zulk een missive vereerd. De Voorzitter dezer Vergadering, zoo lezen wij in de Acta van 3 Aug. 1810 „bragt in een brief van den Minister van Binnenl. Zaken, waarin opgave gevordert werd van de pretensie der diakonie en alle godsdienstige gezindten op het Land wegens geschoten gelden, zoo in kapitalen als in interesten.
De Heer V. d. Schild berigtte, dat Zijn E. van den Raad denzelfden brief met bijgevoegde tabelle ontvangen hadde en nauwkeuriglijk alles ingevuld hebbe, zoo wegens de Diakonie als leenbeurs, — dit wordt met dankbetuiging vernomen en is besloten door den scriba bij
!) Acta Consist. 15 Juli 1810.



443
eenen brief aan den Minister ons op deze beantwoording van den Heer Van der Schild te beroepen ('t welk is gedaan).*)
De toestand der diaconale kas was en bleef in 1812 zorgwekkend. „Op voorstel van Broeder Ophorst omtrent den treurigen toestand van de Diakoniekas, en de onmooglijkheid, om de gewone uitgaven te blijven bestrijden, is eene Commissie benoemt, die zich met een ernstig onderzoek naar alle mooglijke middelen van bezuiniging zal bezighouden, bestaande uit de Heeren Van Staveren, Huisman en Mathol." 2)
Ook Willem I bleek in Den Briel belang te stellen. Niet alleen, dat Z. M. de stad bezocht 13 Juni 1815, maar er kwam ter tafel „een Besluit van Z. K. H. onzen Geëerbiedigden Souverein en Vorst, waarbij bepaald werdt, dat provisioneel ieder plaatselijk of Armbestuur eener Gemeente, alwaar zich een behoeftige zal bevinden, die aanspraak op ondersteuning maken kan, denzelven in evenredigheid met andere behoeftigen zal moeten ondersteunen, met dien verstande evenwel, dat, wanneer zodanig een behoeftige minder dan één jaar zich in die Gemeente mogt hebben onthouden, aan de genoemde bestuuren de bevoegdheid wordt toegekend, om de gemaakte onkosten van ondersteuning van die Gemeente terug te vorderen, welke tot het onderhoud van denzelven behoeftigen meest verpligt moest worden geacht; zullende in geval van verschil hierover de uitspraak worden gedaan door de Provinciale Autoriteit,
!) Acta Consist. 3 Aug. 1810. 2) Acta Consist 11 Sept. 1812.



444
indien het Gemeenten van dezelve Provincie of Landschap betreft, en anders door den Secretaris van Staat voor de Binnenlandsche Zaken." Natuurlijk werd dit besluit aangenomen „voor Notificatie, om overeenkomstig hetzelve te handelen."
Maar ondanks eene missive van Z. E. den Minister van Binnenlandsche Zaken in 1810 en een „Besluit van Z. K. H. onzen Geëerbiedigden Sóuverein en Vorst", „duldde de Staat der Diakoniekas gene meerdere Uitgaven", 2) „redenen, waarom de E. Kerkeraad eene Commissie benoemde, bestaande uit de Heeren Munting, Verhey en B. B. Van der Woelen, Van der Bijl, om zoo mooglijk, een Plan van verbetering voor het diakoniefonds uit te denken." En zoo bleef het tobben!
4.DeGeref.Kerl en het Onderwijs.
i De eerste maal, dat ik van de bemoeiingen van den Kerkeraad inzake het onderwijs melding vond gemaakt, was in het rapport van gecommitteerden, wat de geforceerde geldleening betreft.
„De ordinaire gecommitteerden des Kerkeraads, de oudste Predikant, ouderling en diaken (de laatstgenoemde geen gelegenheid hebbende, is vervangen door de Broeders Van der Linden en Kwak) doen rapport, dat • zij den 28 en 31 Dec. 1795 zijn geroepen tot eene conferentie met gecommitteerden uit den Raad der Stad opzigtehjk tot de nota hier'ingekomen den 24 Dec. In
*) Acta Consist. 9 Sept. 1814. 2) Acta Consist. 15 Juli 1815.



445
die conferentie hebben gecommitteerden van den raad in de redenen, aangewend tot bewijs, dat de Diakony niet gehouden is tot fournissement in de geforceerde geldheffing, zooveel gewigt gevonden, dat zij gereedelijk dit bewijs voor voldoende hebben aangenomen. Ook is bij hen geoordeeld, dat 't fonds, opgericht om te voorzien in de behoeftens van 't 'Armenschool, in zulken geringen staat is, dat het tractement van den Armenmeester, 't welk ook tot die behoeftens behoort, tot nog toe moet betaald worden door de Diakony en het Stads-Armenmiddel, en dat derhalve dit fonds niet kan verpligt werden tot fourneering." x)
De „thans fungeerende Armenmeester" heette P. van Vliet en hem werd „toegeschikt een jaarlijks tractement van f 150, benevens het recht, omme in een daartoe huizinge avondschool voor Burgerkinderen te houden."
„De tegenwoordige order van zaaken" moesten niet alleen de schoolmeesters, „maar ook de Schoolarchen zijn toegedaan." Zoo werden met de 3 predikanten, die bij de Municipahteit een wit voetje hadden 3), — wij behoeven niet te vragen, hoe hun standpunt zal zijn geweest — tot „schoolarchen" aangesteld: Jacob Minheer, H. M. van Lith, de vroegere voorlezer der Waalsche kerk en S. Lelyzée van der Waal, patriotten van den echten stempel.
Dat er tusschen Kerk en School een nauw verband was, hebben wij in 1768 en 1779 gezien. Toen in die
x) Acta Consist. 21 Jan. 17%.
2) Acta Consist. 26 Oct. 1796.
3) Acta Consist. 13 Sept. 1795.



446
beide jaren onderscheidene arme ouders hunne kinderen niet naar school zonden, werden zij in 1768 door den kerkeraad op hun plicht gewezen en bedreigd met inhouding der bedeeling.x)
Ook bij de veranderde Staatsinstelling stelde de Municipahteit het toezicht van den kerkeraad op hoogen prijs. Door de beide jongste predikanten werd toegezegd, dat zij op de armenschool zouden komen catechiseeren. Op de eerste de beste catechisatie werden 20 kinderen „niettegenstaande plegtige aanzegging," gemist. De Schoolarchen waren terstond in de weer, en op hun verzoek werden zij met de diakenen gemachtigd, om de ouders der nalatigen te ontbieden, hen naar verdienste te corrigeren en aan te zeggen, dat zij bij verdere terughouding hunner kinderen, „zo met inhouding hunner alimentatie als anderszins gepuniert" zouden worden. 2)
In plaats van den „Stads-Fransche Schoolmeester" Van Lith, werd den 24sten Mei 1788 op een traktement van f 200 en verdere emolumenten aangesteld Jean du Buy, geb. te Haarlem. „Fransche kostschoolhouder te Voorburg." Op den dag zijner aanstelling deed hij den eed als poorter en ten aanzien van zijne bediening als „stadsschoolmeester" „den eed van zuivering."
Een kerkelijk persoon, daar hij voorlezer werd in de Waalsche Kerk.
Ofschoon bij de verandering van 1795 Du Buy gehandhaafd bleef, was bij bij de Municipahteit geen „persona grata", misschien omdat bij de plaats van Burger
!) Acta Consist. 25 Febr. 1768. 2) Res. Mun. 6 Jan. 1800.



447
Van Lith had ingenomen, die in 1795 naar Den Briel was teruggekeerd, afgehaald door de Sociëteit „Gelijkheid en Eendragt" en den 18den Juni 1795 tot Commies van 's Lands Magazijnen was aangesteld.
En hoe deze Du Buy werd tegengewerkt, daarvan deelt De Jager ons in „De Navorscher" staaltjes mede.l)
In de Acta van 1804 lezen wij, dat er in een der scholen onderwijs zou gegeven worden „in de waarheden van den Godsdienst, volgens leiding van het Kort Begrip der Christelijke Religie, 't welk wij om meer dan een reden daartoe meenen te moeten aanprijzen." 2)
Zoo was het schoolonderwijs der jeugd, zoowel als dat der volwassenen, „een voortdurende zorg, niet alleen van de Municipahteit, maar ook van den kerkeraad."
En in welken geest de meesters het onderwijs gaven, blijkt uit het koorgezang in de Groote Kerk „op het derde Eeuwfeest der Hervorming". A. en B.: Een zuiver hart en reine Zeden
Zij d'eerdienst van 't verlicht Heelal! Koor: Gehoorzaamheid aan 's Hoogsten Wet ) t. Is meer dan offer en gebed!3) )
5. De Geref. Kerk en de GeesteI lijke Stroomingen.
In de „Jaarboeken der Bataafsche Republiek" „Eerste Deel," volgens het „Voorbericht" aan de „waarde Landgenooten," „behelzende gedeeltelijk zodanige origineele stukken als na de heuchelijke omwending van Zaken,
!) „De Navorscher" 1906 p. 137 en p. 138.
2) Acta Consist. 10 Febr. 1804 en 6 April 1804.
3) Acta Consist. 31 Oct. 1817.



448
in ons Vaderland, door de Repraesentanten des Volks, of Committe's Revolutionair in de onderscheiden steden of Plaatzen in deeze Republiek zijn gepubliceerd, gedeeltelijk zodanige authentijke Stukken als ons uit de Registers der Resolutiën van deeze en geene hooge Collegien zijn bekend geworden; — of eindelijk zodanige merkwaardige aanspraken van verschillenden aart, en op onderscheiden tijden gedaan, als ons van tijd tot tijd zijn ter hand gesteld," treffen wij ook eene „Aanspraak van J. G. Oldenbarneveld, genaamd Tulling, bij 't planten der Vrijheidsboom" in Den Briel aan.
Een persoon van gewicht, die J. G. Oldenbarneveld, wien, ofschoon slechts 3 jaren woonachtig in Den Briel,2) de eervolle taak wierd opgedragen, eene rede uit te spreken bij het planten van den wortelloozen Brielschen Vrijheidsboom. Hooren wij een oogenblik naar de gezwollen rede van den oud-Hagenaar:
„Waarde Medeburgers I
Eindelijk is dan nu die heugelijke en zoo lang gewenschte dag verscheenen, dat wij ook in deeze Stad den Boom der Vrijheid hebben mogen zien planten; in deeze Stad, welke zich weleer beroemde, de eerste te zijn van de Bataafsche Vrijheid, toen gantsch Nederland
*} Jaarboeken der Bataafsche Republiek. Eerste Deel. Amsterdam en Haarlem 1795.
2) Volgens de Acta der Geref. kerk 15 Jan. 1792 kwamen met kerkelijke attestatie van 's-Gravenhage Johan Gerhard van Oldenbarneveld, genaamd Tulling, en zijne echtgenoote Johanna Moraüa Elisabeth van Oldenbarneveld, genaamd Tulling.



449
onder het juk van een wreeden geveinsd Dwingeland moest zugten. De Heilzon der Vrijheid is nu geheel doorgebrooken, de zwarte Wolken, die haaren Luister aan onze oogen onttrokken, zijn thans geheel weggeschooven: het zijn de dappere en grootmoedige Franken, onze Vrienden en Broeders, aan wie wij dat heil verschuldigd zijn; zij zijn onze Verlossers, en de Voorzienigheid, welke alle de lotgevallen van deeze Waereld tot het beste einde bestierd, heeft op eene wonderbaare wijze den weg voor onze Verlossers gebaand. Geluk, driewerf geluk, waardste Medeburgers en Broeders! Wij zijn vrij, wij zijn gelijk; en het Gemeenebest van Holland hoopen wij weldra door de nauwste banden, en voor altoos, vereenigd te zien met haare Zuster, de Republicq der Franken. Brielsche Bataaven! uwe Vertegenwoordigers, die gij door uwe toejuichingen openlijk verkoozen hebt, om bij voorraad voor uwe belangen te zorgen, roepen U uit den grond hunner harten en met vreugde toe: „Heil en Broederschap I" wenschende, dat de Vrijheid en Gelijkheid op den Bataafschen grond mogen groeien en bloeien tot aan het einde der Eeuwen." *)
Ik stel mij voor, dat na zulk eene rede van den advocaat-fiscaal Tulling(h), de uitgelatenheid der eerzame Briellenaars, wien de begrippen „Vrijheid en Ge* lijkheid" naar het hoofd waren gestegen, rondom dien Vrijheidsboom het toppunt bereikte, de leden van de sociëteit „Gelijkheid en Eendragt" en Van Lith, die den 28sten Maart tot hd van den Raad was benoemd, voorop !
1) „Jaarboeken" enz, CXCII p. 266 en p. 267.
29



450
Jammer, dat juffrouw Nissaeus, de fransche schoolmatres, die met haar moeder sedert 1797 ten huize van den advocaat-fiscaal inwoonde, niet van de partij was!
Een der eerste daden van het nieuwe bewind, nadat men lustig om den vrijheidsboom had gedanst, was de afschaffing van galgen, raden, geeselpalen en pijnbank, immers „de vrije rechten van den mensch waren hersteld! de ketenen der slavernij waren verbrijzeld."
Ook de vreeselijke galg van Meeuwenoord aan het stroomende water der Maas, waaraan gedurende tientallen van jaren zoo menig lijk van veroordeelden „door de lugt was geconsumeert" werd weggenomen als een „teeken", zegt Been, „dat er een nieuw tijdperk, óók in de geschiedenis der menschelijkheid was gekomen." :)
Het zij! Maar wat wij den Brielschen Patriotten, TulHngfhJ, Van Lith en tutti quanti, maar moeilijk kunnen vergeven is, dat zij in den roes van „vrijheid, gelijkheid en broederschap", niet duldden, dat de bedienden der aanzienlijken onderscheiden kleeding mochten dragen, dat de rijtuigen der rijken hun familiewapens moesten missen en wat erger is, dat men de schennende hand aan de kerkgebouwen sloeg.
Wapens en wapenborden, ze zijn alle door de Franschen uit de kerk verwijderd, op het Marktplein tot een hoop opgestapeld en in 't openbaar verbrand.
Ook werden de wapens op de grafzerken uitgehakt. Gelukkig is de graftombe van den Luitenant-Admiraal
*) Zie het einde van het mooie artikel van J. H. Been: „Jodentrouw", opgenomen in de „Historische Fragmenten". Rotterdam 1912. p. 275— 287, vooral p. 287.



451
Philippus van Almonde gespaard. Ook is de steen van de familie Gallas ongeschonden gebleven. Vóór de Franschen kwamen, had de familie dezen steen omgekeerd, na hun vertrek werd hij weer in zijn oorspronkelijken toestand gebracht.
Ook is het wapen op den steen, waarop men leest: „Hier leit begraven Mathijs Witte, die starff in 't jaar ons heern 1482, 23 dage. Bid voor die siele," en Burgemeester van Den Briel was in 1471 en 1478, niet uitgehakt. De oplossing geeft vermoedelijk een klein zerkje, vlak bij de kruiszerk van Mathijs Witte. Been verzekert, dat de steenhouwer, die Katholiek was, het niet over zijn hart kon verkrijgen de kruiszerk te verminken, noch het zerkje met een „hostie komende uit een kelk" te vernielen en de hostie uit te hakken ').
De geest des tijds! En die geest des tijds kwam ook uit in het opkomend ongeloof. Ja, ook in Den Briel kwamen van die „espit-forts". Het begon met de wonderkwestie. En al behoorde de persoon, een zekere Reitenbach, niet tot de Nederlandsche afdeeling der Gereformeerde Kerk, maar tot de Fransche, het geval hjkt mij interessant genoeg.
„Ds. Munting", zoo lezen wij in de Acta der Gereformeerde Kerk, -) „heeft aan Ds. Praeses van de Kasteele overgegeven een copie van het voorgevallene tusschen hem en G. Reitenbach met verzoek om hetzelve den E. Kerkeraad voor te lezen, hetwelk geschiedde, waarop
J) Zie „De Gids" voor Den Briel van denzelfden schrijver (zonder jaartal), p. 28.
-) Acta Consist 24 Nov. 17%.



452
de Kerkeraad bevolen heeft dat stuk te insereeren zijnde van dezen inhoud:
Copie aangaande het voorgevallene tusschen den Predikant Munting en G. Reitenbach, den 26sten Oct. 1796.
De Predikant Munting door den Eerw. Kerkenraad der Nederduitsche Gereformeerde Gemeinte inet zijnen ouderling Van der Woel uitgezonden zijnde ter opschrijving der Gereformeerde zielen, is ook gekomen ten huize van G. Reitenbach, en heeft aan hem gevraagd, hoeveele Geref. zielen ten zijnen huize waren, waarop hij heeft geantwoord, dat hij niet was van de rechtverkeerende kerk en heeft zich verder met den Predikant D. Munting voornoemt in gesprek begeven over den Bijbel, en daarover zich op deze wijze uitgelaten, respect voor den Bijbel te hebben, speciaal omtrent de Brieven in het Nieuwe Testament, doch dat er in het Oude Testament verscheide leugens gevonden wierden, noemende in het bijzonder het verhaal van Simson, met betrekking tot het vatten der Pilaren en het omverwerpen derzelve, waar door het Huis instortte. Dat dit alzoo is voorgevallen, getuige ik ondergeteekende.
(w.g.) L. van der Woel, ouderling.
Brielle, 24 Nov. 1796.
De kerkeraad bedankt de Commissie voor haar wel uitgevoerden last, met bepaling tevens, daar G. Reitenbach geen ledemaat is van de Nederduitsch Geref. Kerk, daarvan kennis te geven aan de Waalsche Kerk, waartoe Ds. Praeses van de Kasteele vriendelijk versogt is." *)
!) Acta Consist. 18 Dec. 1796.



453
Waarom ik nog al uitvoerig bij dit geval stil sta?
Hierom, omdat genoemde Reitenbach, die er zich op beroemde „niet van de rechtverkeerde kerk" te zijn en aan de wonderverhalen twijfelde, blijkbaar een unicum was. Het geval was zoo bijzonder, dat het, met de verklaring van een ouderling onderteekend, in de Acta werd „geinsereerd."
Oppositie tegen de leerstukken der Geref. Kerk kwam in Den Briel dus niet voor, aan de leerstellingen der kerk werd niet dan sporadisch getwijfeld, althans bij het huisbezoek wachtte men zich wel, dien twijfel uit te spreken.
Het geestelijke leven liep dus nog altijd door de bedding der kerk, die zich wonderwel wist te plooien, naar de veranderde tijdsomstandigheden, terwijl de Patriotten de kerk als een instrument der Bataafsche Vrijheid wisten te exploiteeren.
De geest des tijds was echter aan elke frissche uiting van geestelijk leven vijandig, of stond er, laat ik liever zeggen, apathisch tegenover.
De Waalsche Kerk in Den Briel was ten doode opgeschreven en kon, leunende op Staatskrukken, met alle kunst en vliegwerk, zich nog een poosje overeind houden.
De Lutherschen, van wie de Acta zoo goed als geheel zwijgen, — slechts éénmaal las ik van een zekeren Hendrik Erp, oud 60 jaren, „werkzaam op 'sLands uitlegger vóór HeUevoetsluis, zijnde van de Luthersche religie en gehuwd met eene Geref. vrouw" l) — hielden
i) Acta Consist. 2 Juni 1797.



454
zich stil en waren al bijzonder in hun schik, wanneer de Waalsche Kerk tweemaal per jaar voor hen werd ingeruimd, opdat zij het H. A. konden vieren.1)
De scherpste punten waren afgeslepen en de Remonstranten vonden, dat zij zich best bij de Geref. Kerk konden aansluiten. Den 10den Sept. 1796 werd dour de groote kerkvergadering der Remonstranten een brief aangeboden „aan alle leeraren en opzieners der Protestantsche gemeenten in Nederland," waarin op vereeniging met de Rem. broederschap werd aangedrongen. Ook de Geref. Kerk van Den Briel in hare beide afdeelingen ontving zulk een open brief, welken echter zoowel door den Kerkeraad der Ned. Geref. Kerk,2) als door dien der Waalsche Kerk3) voor kennisgeving werd aangenomen. Het is wel eigenaardig, dat de opsteller van den rondgaanden brief, de laatste Brielsche Rem. predikant P. Lorié was.4) Zoo sukkelde men door ü'en Franschen tijd naar Oranje.
En hoe grooter de reeks jaren werd der Bataafsche Vrijheid, hoe drukkender de lasten. Daarenboven sluimerde in de harten der Briellenaars, vooral in die des volks, iets, wat wel onderdrukt was en in slaap gesust, maar dat niet sterven wou: de liefde voor Oranje! En dat volk wist, dat er althans één predikant was, op wien het rekenen kon: Ds. Pauw. Wél voor de Franschen
*) Voor de eerste maal had dit plaats op 12 en 13 April 1749, door Ds. Louters, Luthersch predikant te Den Haag. 2) Acta Consist. 11 Febr. 1797.
*) Acta W. Kerk Febr. 1797 (de missive is verloren gegaan).
4) Knappert. Gesch. der Ned. Herv. Kerk. He deel p. 197. Amst. 1912.



455
weggevlucht en toch in Den Haag met dat vplk in contact blijvende. Tot een paar varenslui en loodsen het niet langer houden konden, tot de Fransche bezetting den len Dec. 1813 aftrok en van den nu bijna vijfhonderd jarigen Brielschen Toren weer woei de oude driekleur: „Oranje, Blanche, Bleu!"
6. De Geref. Kerk en hare eeredienst.
De Gereformeerde kerk en haar eeredienst in de jaren 1795—1816.
De Acta van den kerkeraad van 13 Sept. 1795 brengen ons al dadelijk „in medias res".
Op den llen Sept. waren „de drie dienende Predikanten", „de Heer Ouderling Mirell en de Broeder Diaken Beukman" ten Stadhuize verschenen, waar zij behalve de Municipahteit een viertal Burgers: Cornelis Kluit, Philippus Vermaat, S. Mathol en Corn. Korpel aanwezig vonden, waarop de Burger Van Lith, hd der Municipahteit, mededeelde, „dat de bovengemelde Predikanten, Ouderling en Diaken het vertrouwen hadden van de weldenkende Burgers, Lidmaten der Geref. kerk in deze stad, dog dat alle de overige kerkeraadsleden dat vertrouwen niet hebbende, wierden gehouden voor vervallen van hunne bedieningen als Ouderlingen en Diakenen." *)
Ook de Acta van 26 Sept. zijn te merkwaardig, om in vergetelheid te blijven.
De Burgers Philippus Vermaat, Cornelis Kluit, Cornelis Korpel en S. Mathol geven den kerkeraad in over-
!) Acta Consist. 13 Sept 1795.



456
weging, mede namens Burger Van Lith, om staande de vergadering dubbeltallen van Ouderlingen en Diakenen te nomineeren.x)
Nadat deze dubbeltallen aan de gemeente zijn bekend gemaakt, werden met meerderheid van stemmen door de stemgerechtigde manslidmaten gekozen tot Ouderlingen: Floris de Mol (welbekend uit de tuchtzaak van zijn dochter), Cornelis de Breur, Jacob Minheer, Cornelis Kluit en tot Diakenen; de Broeders C. van der Linden, C. Brouwer, W. Mathol en G. Mathol.2)
Ook in den kerkeraad der Waalsche kerk kwam verandering. De kerkeraad ontving een schrijven, „d'élire a la place des deux anciens en fonction Messieurs de Wet et Roest, avant ou au 15 octobre prochain, deux autres personnes, attachées a la présente constitution." 3)
De kerkeraad haastte zich de Municipahteit ter wille te zijn. Uit een dubbeltal werden Gabriël L. Verhell en Cornelis Preuyt tot ouderling en Simon Speyert van der Eyk tot diaken gekozen.
Zoo ging de kerk onder het Caudijnsche juk door. En toch gaf de kerkeraad der Geref. kerk nog een teeken van leven, daar dit college den toenmaligen voorzanger, die geen patriottische „bevliegingen" had, nietwenschte te ontslaan.
Er was ter tafel eene missive van den vroegeren voorzanger Ary Rietdijk, waarin hij „op verscheidene gronden" verzocht, als voorzanger te worden aangesteld, in
» *) Acta Consist. 26 Sept. 1795. 2) Acta Consist. 27 Sept. 1795. 8) Acta W. K. 17 Sept, 1795.



457
de plaats van Harpert van Hennik, „die ontslagen moest worden".
Maar de kerkeraad wilde van het ontslag niet weten.l)
Toch had dit college buiten den waard, of liever buiten den Raad gerekend.
Want de Municipahteit verklaarde „Harpert van Hennik vervallen van de post als voorlezer en voorzanger van de groote kerk" en besloot „de persoon van Ary Rietdijk den kerkeraad aan te bevelen".2)
Zoo had de kerk een patriot tot voorlezer en een dito consistorie-knecht in Dirk Schipper.
Wat de kerkediensten betreft, driemaal op den Dag des Heeren, na 1803 's morgens te negen uur, 's middags 2 uur en 's avonds 6 uur, was er gelegenheid Gods Woord te hooren. Of er Dinsdagsavonds kerk was, zooals in 1746 3), kan ik niet zeggen, wel Vrijdagsavonds.
De klokken mochten echter niet worden geluid en de predikanten mochten in ambtsgewaad niet buiten de muren van het kerkgebouw verschijnen. Dat was in het tweede jaar der Bataafsche Vrijheid.4}
Over de invoering van de „Evangelische Gezangen", die, te beginnen met den eersten Zondag in 1807, met en benevens de psalmen bij den openbaren eeredienst moesten worden gebruikt, heb ik niets te zeggen, daar de Acta der Geref. kerk van de invoering zwijgen.
!) Acta Consist. 29 Oct. 1795.
2) Acta Consist. 10 Nov. 1795.
3) Wetten en Gebruiken der E. Classis v. Voorn en Putten 4 Oct. 1746. p. 48 (zonder pl. v. uitg. 1747).
*) Acta W. K. 28 Aug. 1796.



458
Ook in Den Briel vond die invoering aanvankelijk niet veel tegenstand.
De eenige stem, die zich tegen de invoering er van verhief, was die van een oude, bedeelde vrouw, Pieternella de Rooy, „die het verderfelijk zaad der tweedracht zaaide, en den voortgang der Evangelische Gezangen aanmerkehjk belemmerd had".
Het oude vrouwtje gaf toe (Acta Cons. 3 Juli 1807). De Acta vermelden niet, welke bezwaren zij inbracht. Zij praatte er blijkbaar wat over en zij maakte de rechtzinnigheid der Brielsche predikanten verdacht. Wel eigenaardig is het te vermelden, dat de kerkeraad de „Evangelische Gezangen" nevens de Psalmen noemt: „Het gezangboek der Herv. kerk" (Aeta 16 Oct. 1806).
Laat mij deze paragraaf over den eeredienst der Geref. Kerk, vóór ik ze sluit met een overzicht over den toestand der Waalsche Kerk, mogen eindigen met een overzicht over den algemeenen toestand. Die taak wordt mij gemakkelijk gemaakt, omdat de Kerkeraad „op aanschrijving van Heeren Gedeputeerden uit het Departementaal Bestuur van Holland" in 1805 de navolgende antwoorden „aan den President deezer stad" inzond.
1. Op de vraag, naar het aantal zielen der gemeente en hoeveel Lidmaten zich daar onder bevonden, werd geantwoord: Het getal zielen in deze gemeente bedraagt 2650 en daaronder zijn ruim 1000 lidmaten.
2. Van het getal der Predikanten, Adjuncten en dienstdoende Proponenten?
Antw.: Predikanten 3. Adjuncten of dienstdoende Proponenten geen.



459
3. Van de vaste jaarwedden door deze Predikanten genoten, emolumenten, pastories, huishuur, classicale en synodale gelden, academie-, school- en kindergelden enz.?
Antw.: De vaste jaarwedde van eiken Predikant is f 900. Huishuur f 150. f 12 tot „destroyement" voor het bijwonen der classikale vergadering.
Lid van de Synodale vergadering — naar toerbeurt, — geniet „hij" in dat jaar f40.
Academiegeld is f 150. Schoolgeld f 30. Kindergeld f 30.
4. Van de Fondsen en Kantoren, waaruit het een en ander betaald wordt?
Antw.: De jaarwedden, huishuur, Academie-, Schooien kindergeld worden betaald uit het kantoor der Geestelijke Goederen uit den Lande van Voorne, Putten en Over-Flakkee te Brielle. De f 12 Classisgeld uit de Stedelijke kas, de f 12 Synod. geld. van 't Land.
5. Het getal der kerkelijke ambtenaren en bedienden als voorzangers, voorlezers, kosters, organisten, catechiseermeesters, ziekentroosters enz. ?
Antw.: In deze gemeente zijn 1 voorlezer en voorzanger, 2 kosters, die ook tevens zijn doodgravers, 1 organist, die ook tevens is klokkenist, 1 catechiseermeester. „Ziekentroosters geene, wordende de zieken door de Predikanten bezogt."
1 kerkebode of dienaar van den Kerkeraad, 1 oppasser in de kerk.
6. Van de tractementen en emolumenten van al de genoemde kerkelijke ambtenaren en bedienden?
Antw.: De tractementen en emolumenten zijn van den voorlezer, jaarlijks f 250, van de kosters en doodgravers



460
ieder f300. Van den organist en klokkenist, jaarlijks f400. Van den catechiseermeester geen andere dan hetgeen hem voor zijn onderwijs betaald wordt door dengenen die er gebruik van maaken. De kerkebode heeft f173 en de oppasser in de kerk f93.12 en om de 2 jaar een pak kleeren.
7. Van de Fondsen, waaruit bovengenoemde opgaven worden bestreden?
De voorlezer ontvangt f 250, waarvan f 100 uit het kantoor der Geestelijke goederen en f 150 uit een bijzonder plaatsel. fonds „ad pios usus".
Kosters en doodgravers werden uit de inkomsten der kerk, organist en klokkenist uit de Stadskas gesalarieerd. De oppasser ontvangt zijn loon en kleedij uit een fonds „ad pios usus".
8. Van het getal der emeriti-predikanten, wed. en gepensioneerde Kerkel. bedienden?
Antw.: Emeriti pred., weduwen en gepension. kerkel. bedienden zijn hier geene.
Welnu, we weten het naadje van de kous, wat, van de predikanten af tot den oppasser toe, ieder verdiende. Die opgaaf werd in 1805 verstrekt1). Van geestelijken wasdom vernemen wij niets.
Over de Reorganisatie der kerk door Willem I heb ik in deze § niets te zeggen.
Het parool „Geen slapende honden wakker maken",
!) Acta 15 Nov. 1805.



461
waarmee koning Willem I de kerk in de boeien zijner Organisatie sloeg, werd in Den Briel goed begrepen.
De kerkeraad gaf zelfs geen kik. De broeders sliepen ook aldaar den slaap der genisten, misschien nog droomend van de zegeningen der Fransche Revolutie, of versuft in doode verstarde orthodoxie. Met geen woord wordt van de „nieuwe kerkelijke organisatie die reeds handen vol werk en veel gelegenheid tot berispen geeft," x) gerept.
Nog een enkel woord over den eeredienst in de Waalsche Kerk.
Ten gevolge van een Synodaal besluit werd sedert 1818 de Oudejaarsavond en de Goede Vrijdag kerkelijk gevierd. Sedert 1819 in de Groote en sedert 31 Oct. 1824 in de Waalsche Kerk werd de gedenkdag der Hervorming herdacht. *
Naar aanleiding van „een decreet van den Souvereinen Vorst" stelde het Consistorie den 5den Januari 1814 „un exercice de prière et d'actions de graces" in en besloot telkens den eersten Woensdag van iedere maand, om zes uur 's avonds, te zamen te komen, om den zegen Gods af te smeeken.
Bij gelegenheid van de invoering der „CantJques pour le culte pubhc, recuillis et imprimés par ordre du Synode wallon," sprak Af. Benezet den 7den Aug. 1803 „un sermon de circonstance" uit.
In 1817 besloot de kerkeraad (der W. k.) „de décorer le baptême."
!) Synod. Hand. 1816 p. 38.



462
De „Actes et Resolutions" lichten ons in, waarin die „decoratie" bestond.
On attachait également une grande importance au baptême. On avait 1'habitude de radministrer unoupeu de jours après leur [1: la] naissance. Le Synode in sistait que la mère de 1'enfant assistat a la céré monie aussi bien que le père et qu'on attendit qu'elle fut entièrement rétabhe." *)
In 1819 besloot de Synode „qüe la bénédiction nuptiale pourrait avoir heu le jour même de la cérémonie nuptiale," — een uitstekende maatregel, want vroeger geschiedde het wel eens, dat een jong gehuwd paar den eersten Zondag, volgende op den huwelijksdag, kerkelijk werd ingezegend.
In ons tijdvak hebben de Waalsche Kerk als kosters gediend: Antonie de Vrij 1783—1808, Arie Rietdijk van 1808—'12, Jean Jacques Huet van 1812—24 en Jacques van den Burg2) van 1824—27.
Als voorlezers: Jean du Buy van 1788—1814, ontslagen, omdat hij weigerde uit het Hollandsch in het Fransch te vertalen een stuk, dat van den kansel moest worden voorgelezen.
Pierre van der Linden 1814—1820, meester van de Hollandsche School.
Guillaume Vlietlander 1820—1823, voorlezer en voorzanger van de Ned. Herv. Gemeénte.
Jacob van den Burg 1824—1827.
*) Acta W. K. 12 Nov. 1817.
) De Acta der W. K. zijn gewoon den voornaam te verfranschen. Men leest van: Jacques, Pierre, Guillaume enz.



463
Den 25«t«> Aug. 1816 werd in de W. Kerk het orgel ingewijd. De eerste organist was Jean Jacques van 1816—20, die een paar lessen genomen had van den organist der Groote Kerk, Muilman.
Ten gevolge van een koninklijk decreet, ged. 19 Aug. 1817, werd het Consistorie der Waalsche Kerk den 31 Mei 1818 ontbonden en denzelfden dag werd een consistorie ingesteld, dat den naam droeg van „Grooten Kerkeraad" en dat behalve de pred. der Herv. en den predikant der Waalsche Kerk, 12 ouderlingen telde. Den 31sten Mei 1818 werden de kerkeraadsleden in den avonddienst bevestigd.
De ouderlingen moesten voortaan verschijnen in mantel en bef. Tot de ontbinding der Waalsche Kerk in 1827 hebben 20 ouderlingen deel uitgemaakt van den Grooten Kerkeraad.
7* De Gereformeerde Kerk ende Roomschen.
Wat een schraal archief — het archief der RoomschKathólieke kerk van Den Briel!
De vriendelijke pastoor, de Heer Verdegaal gaf mij inzage, van wat hij onder zijn berusting had, maar vooral in ons tijdvak van 1795—1816 zoo schraal, om er wanhopig bij te worden. Van Pastoor Van Gulick, die aldaar den 2ea Jan. 1793 gekomen was en in Febr. 1809 naar Bergschenhoek vertrok, een enkele biografische aanteekening en verder niets; niets van 1795, het jaar, dat bij in Den Briel beleefde, het jaar van scheiding van Kerk en Staat, niets van 1808 en 1809, toen over de godshuizen in Den Briel werd gehandeld.



464
Voorts een enkele aanteekening over zijn opvolger Arnoldus Thijssen, die den 14en Maart 1809 pastoor aldaar werd en wiens laatste doopsbewijs van 20 April 1818 is, en die in dat jaar naar Voorschoten vertrok, alwaar hij in 1834 overleed.
Toch valt onder zijne bediening de Instelling van een Kerk- en Armbestuur, waarvan de werkzaamheden werden bepaald in een reglement, dat in het archief niet aanwezig is, maar dat genoemd wordt: het archief van 1809. Wat de kerk toen bezat, blijkt uit een inventarislijst, opgemaakt door Pastoor Thijssen, met de kerkmeesters Joh. Verberg en Joh. Egbers, nog in het archief te vinden en gedateerd Maart 1815.
Wat was het dan ook een verrassing, toen ik in het Actaboek der Geref. kerk iets, betrekkelijk zelfs veel over de geschillen wegens kerkgebouwen en -fondsen vond.
In de kerkeraadsvergadering van 26 Mei 1809: „Is ingekomen eene missive van den Raad dezer Stad ten geleide van een copie extract van een aanschrijving van den Hr. Landdrost van Maasland van den 27 van Grasmaand 1.1. nopens de benoeming van den Heer Adsessor Loncq ter vervulling der werkzaamheden betrekkelijk het onderzoek der geschillen wegens kerkgebouwen en de daartoe behorende fondsen ingevolge Koninklijk besluit van den 5 van Sprokkelmaand 1809: Alsmede van de aanstelling van de Heeren Mr. N. Bisdom en S. van der Wel tot adsistentie van gemelden adsessor Loncq, met last tevens om gemelden Heeren alle nodige hulpe en de versogt wordende renseignementen te geven." ')
1) Acta Consist. 26 Mei 1809.



465
Op den kerkeraad van 31 Mei 1809 vernemen wij het volgende: „Ds. Van Staveren gaf kennis, dat hij deze vergadering op eenen buitengewonen tijd had laten bijeenroepen, om te handelen over eene aanschrijving van den Et. Adsessor Loncq aan den Raad dezer stad gedaan en door den Raad gesteld in handen des kerkenraads, ten einde op dezelve zo spoedig mooglijk te berichten.
De aanschrijving was van den volgenden inhoud: In den Haag den 18 van Bloeimaand 1809. De Adsessor Loncq aan den Raad der Stad Brielle. Mijne Heeren! Daar door het Roomsch Cathol. Kerkgenootschap in Uk. stad gereclameerd wordt het effect van het Koninklijk Decreet van 2 Aug. 1808 heb ik noodig té weten 1°. etc.
2°. Off de Kerken en Gebouwen tot den Openbaren Eeredienst als ook de daaraan behoorende fondsen door de Gereform. Gemeente in UI. stad bezeten en gebruikt wordende, voldoende kunnen bewezen worden te zijn het privatif eigendom dier gemeente, off uit eigene fondsen opgebouwd, off bijeengebragt zijn.
3°. etc. De Adsessor voornoemd
(w. g.) G. J. Loncq.
De Kerkeraad, over deze aanschrijving rijpelijk geraadpleegd hebbende, heeft besloten aan den President van den Raad dezer Stad te verzoeken den Tijd van uiterlijk agt dagen, om een stuk van dat gewicht be-
30



466
hoorlijk te kunnen overwegen. En inmiddels is de aanschrijving zelve gesteld in handen eener Commissie, bestaande uit de H.H. Van Staveren, Van Andel, Beudt, Quack, Mathol, teneinde alle mooglijke recherches te doen op gemelde zaak, en zo spoedig mooglijk bij deze Vergadering in te leveren." x)
In de volgende Kerkeraadsvergadering2) werd het Concept gelezen.
„Bericht," zoo luidt het „of antwoord van den Kerkeraad der Hervormde Gemeente te Brielle aan den Raad derzelver Stad, op de vraag door den Heer Assessor Loncq gedaan."
Daar dit Concept veel te lang is, om het in zijn geheel over te nemen, zal ik alleen de conclusie mededeelen, waartoe de Kerkeraad kwam en slechts het pikante melden.
De kerkeraad wijst in dit Concept aan, dat de kerken en gebouwen tot den Openbaren Eeredienst en de daarbij behoorende fondsen „het privatief eigendom" der gemeente zijn, dat de gemeente in het onafgebroken en rustig bezit is geweest der Kerkgebouwen en fondsen meer dan 220 jaren;
dat nimmer door iemand geschil of twist „wegens die possessie is gemoveert."
Over „de Kleine kerk" handelt dit Concept zeer uitvoerig. Blijkbaar vreesde de Kerkeraad, dat dit kergebouw aan de Roomsch-Katholieken zou moeten worden afgestaan.
» Acta Consist 31 Mei 1809. 2) Acta Consist 4 Juni 1809.



467
De Kerkeraad voert een viertal redenen aan, waarom deze kerk niet kan worden gemist,
„Ten aanzien van de Nederduitsche Gereformeerde Gemeente zelve."
Omdat de Groote kerk moeilijk kan worden verlicht en de verlichting „daar de bovenraamen zoover in zee zigtbaar zijn", in tijd van oorlog gevaarlijk kan worden en omdat de Groote kerk „tot den avondgodsdienst vooral des winters en bij donkere avonden, weinig geschikt is en voor vrouwen bijna ontoegankelijk is."
„Ten aanzien van de Hervormde Walsche Gemeente''
„Omdat die geen ander locaal ter uitoef ening van hare Godsdienst heeft,"
„Ten aanzien van de Luthersche Gemeente", „die er mede tweemaalen in 't Jaar, bij gelegenheid van 't H. Avondmaal telkens drie maaien hare Openbare Godsdienstoeffening houd en welke anders geen locaal daartoe verschaft kan worden."
„Ten aanzien van het Guarnisoen, dat een bijzonderen Leeraar hebbende, daarin samenkomt".
Voorts wijst de Kerkeraad op het groot aantal Gereformeerden in Den Briel, op de gestadige afneming van het getal der Remonstranten, op „de zeer weinige Mennieten", maar dat „sedert eenige jaaren het getal der Roomschgezinden aanmerkelijk is toegenomen".
En dan komt de kerkeraad tot deze conclusie: „Dat, hoewel de kerkeraad weinig of niet bekend is met de Directie en administratie-fondsen en de wijze van onderhouding der kerken, het daarvoor toch wel zeker te houden is, dat de inkomsten der kerken al tot derzelven



468
onderhouding niet toereikend waren en er bijdragen van stadswege mogten geschied zijn, de kosten daarvan toch bijna geheel door Gereformeerden gedragen zijn. Dat dit het getal, — de gegoedheid en de opbrengst ten behoeven der stad geschiedende te betogen zou overbodig zijn — even zowel als aan te merken, dat, zo het al niet klaarlijk te bewijzen ware, dat alle de fondsen, die de kerk bezit, giften en maakingen van vermogende Leden der Hervormde Gemeente te zijn, zulks als zeker kan worden verondersteld, bij welke veronderstelling dan natuurlijk volgt de overtuiging, dat de giften en makingen gedaan zijn tot instandhouding der hervormde Godsdienst of ten minsten van de gebouwen bij dezelven gepossideert wordende, daar niemand dier weldadigen zich kon verbeelden, dat zulks immer een poinct van geschil zoude kunnen worden.
De Commissie bedankt zijnde, is 't zelve in een kerkeraadsbesluit veranderd." x)
De kerkeraad kon gerust zijn, de Geref. gemeente bleef in het rustig, onaangevochten bezit der beide kerkgebouwen.
Zijn wij omtrent de Roomsen-Katholieken gedurende dit tijdvak dus wel sober ingelicht, uit het negatieve bhjkt genoegzaam, dat „Paapsche stoutigheden" in de Geuzenstad niet voorkwamen. Toch was het aantal R. Katholieken aldaar niet onbeduidend. Meer dan een achtste gedeelte' van de bevolking, in 1809—546 zielen beleed den Roomsch-Kath. godsdienst, welk getal in 1830 zelfs tot 603 steeg.
!) Acta Consist. 4 Juni 1809.



469
Blijkens den uitslag der tweede tienjarige volkstelling in 1840 was het aantal zielen in Den Briel 4272 (het garnizoen 232 man, inbegrepen.)
Volgens de gezindten:
Gereformeerden 3527.
R. Katholieken 574.
Lutherschen 65.
Remonstranten 3.
Israëhten 102.
Niet genoemden i.
Totaal 4272.
Het aantal „communicanten" van Den Briel en Hellevoetsluis, toen nog vereenigd, bedroeg in 1782: 336. Bij de opgave van deze Volkstelling moet men nog 150 zielen tellen, om het getal R. Katholieken der geheele „Statie Brielle" te krijgen, welk getal dus 724 zielen bedroeg, waaronder 421 „communicanten." Thans bedraagt het aantal zielen ruim 300.
Vroeger waren vele ambtenaren b.v. van den Waterstaat, R. Katholiek. Thans niet meer.
De verhouding der burgers onderling kan goed worden genoemd.



BESLUIT.
Zoo hebben wij den stroom van het Kerkelijk leven der Gereformeerden in een kleine, maar niet onvermaarde stad van ons vaderland tot 1816 gevolgd.
Wij hebben gezien, dat het aldaar reeds vroeg „lutherde" en dat de Wederdoopers er vasten voet kregen.
Wij hebben gehoord van Merula, van gilden en rederijkers, van schippers en varenslui, van beeldenbrekers en Alva's bannissement, van Roomsche visitatores en Geuzen, die de stad voor den Prins opeischten en wisten te bewaren.
Even afwisselend als de rivier, die haar voorbij stroomt, was het kerkelijk leven dier dagen aan afwisselingen rijk.
En dat leven was niet alleen afwisselend, het was vóór 1572 en het bleef na 1572 altijd kleurrijk: een Cornelisz Andreasz en de Gorkumsche Martelaren, een Reinier Donteclock en een Dammius, een Crynsze en een Rijckewaert, een doleerende Kerk en een Remonstrantsche Magistraat. En telkens keert zich het getij, gelijk het getij in haar rivier, in regelmatige eb en vloed.
Van 1620—1795 loopt de stroom van het kerkelijk leven rustig door. Wel blijft de Kerk wakende tegen standhoudende Remonstranten en Menno's Volk, maar groote gebeurtenissen verontrusten haar niet.



471
Aan welbestudeerde en ijverige mannen ontbreekt het haar niet, ik noem van de lange reeks slechts een viertal: Cloppenburgh en Ridderus, T. J. van den Honeri en Cleyn.
Het onderwijs blijft „een voortdurende zorg", niet alleen van de Regeering, maar vooral van de Kerkedienaren.
Van verzet tegen de invoering der nieuwe Psalmberijming of tegen de „Evangelische Gezangen" vernemen wij zoo goed als niets en de reorganisatie van Willem I deert haar blijkbaar niet.
Honderd jaren zijn sinds die organisatie voorbijgegaan.
Zijn de Remonstrantsche, de Doopsgezinde en de Waalsche Kerken opgeheven, — de Chr. Geref. Kerk, de Oud Geref. Kerk1) en de Protestantenbond kwamen er voor in de plaats.
Maar de stroom des volks vloeit nog steeds door hare bedding.
En de gerestaureerde St. Catharina met haren straks vijfhonderd-jarigen Toren,-ze staan daar als de symbolen van onzen nationalen roem ter zee, als teekenen van Gods trouw tot in de geslachten!
!) Dc Oud- of Dordsch Geref. kerk is weer opgeheven. Sommige lidmaten keerden weer tot de Ned. Herv. Gemeente, anderen zochten aansluiting bij de Chr. Geref. (thans Geref.) kerk.
FINIS.



BIJLAGE L
NAAMLIJST DER PREDIKANTEN DER GEREF. KERK VAN DEN BRIEL VAN 1572—1816.
1. Andreas Cornelis (Brüentis), tot 1566 ondermeester, van 1566—t '78.
2. Gerardus Gallus Gallinaceus, 1572(7); f 1574.
3. Aegidius Johannes Frisius, 1575; f 1593.
4. Andreas Simonis Hagius Frisius, van Heenvliet 1579, vertrokken naar Sneek 1 Sept. 1580.
5. Jacobus Postelius Colonius, van Culemborg 1581, naar Duitschland 1585.
6. Nicolaus Dammius, 1585 van De Lindt, vertrokken naar Den Haag 1606.
7. Reginaldus Donteclock, van Voorschoten 1592,.— Rector der Lat. School 1604.
8. Theophilus Rückewaert (de eerste 3e Pred.), 1600, afgezet 1619.
9. Willem Crijnsze, van Maasland 1604, afgezet 1616, verbannen 1617, hersteld 1618, emeritus 1636.
10. Libertus Fraxinus, van Den Haag 1606, emeritus naar Dordrecht 1613.
11. Cornelis Burgvliet, van Nieuwpoort 1613, afgezet 1617.
12. Nanningius Everhardus Geesteranus, van Moordrecht 1617, afgezet 1619.
13. Tobias Dammanus, van Nieuwerkerk (Zeel.) 1619, f 1621.
14. Johannes VEmpereur, van Leiderdorp 1621, vertrokken naar Den Haag 1629.
15. Johannes Volcerus, van Vollenhoven 1621, f 1625.
16. Petrus Plakkardus, ptop. 1625, f 1630.
17. Johannes Cloppenburg, van Amsterdam 1630, Hoogleeraar te Harderwijk 1640.
18. Henricus Dibbetzius, van Antonie-polder 1630, naar Dordrecht 1633.
19. Samuel Cabeljauw, van IJselmonde 1634, naar Den Haag 1638.



473
20. Adrianus Hasius, van Poortugaal 1636, naar Leeuwarden 1645.
21. Leonardus Harleus, van De Lier 1638, 11670.
22. Hermannus Schuytius, van Maasland 1640, naar Vlaardingen 1647.
23. Zegerus van Zon, van Poortugaal 1646, naar Rotterdam 1647,
24. Petrus de Vrij, van Overschie 1648, naar Nijmegen 1662.
25. Franciscus Ridderus, van Schermerhorn 1648, naar Rotterdam 1656.
26. Cornelis Danckerts, van Oostzaan 1657, naar Gorinchem 1663,
27. Josias van de Capelle, van Noordwijk 1663, naar Leiden 1667.
28. Christianus Wittewrongel, van Noord-Scharwoude 1663, f 1679.
29. Cornelius Bosch, van Maasland 1667, naar Alkmaar 1667.
30. Antonius van Oosterum, van Wateringen 1668, naar Dordrecht 1674.
31. Johannes Colonius, van Lillo 1670, f 1693.
32. Johannes Dihbetzius, van Tholen 1671, naar Dordrecht 1674.
33. Johannes Frederict Mollerus van Boechorst, van 't Huis te Gennip 1674, f 1688.
34. Petrus Texelius, van Schipluiden 1680, f 1715.
35. Zacharias Gravius, van Klaaswaal 1689, f 1706.
36. Taco Hajo van den Honert, van Hendrik-Ido-Ambacht 1694, naar Amsterdam 1698.
37. Franciscus Burmannus, van Koudum 1698, naar Enkhuizen 1703.
38. Henricus du Pont, van Zwartewaal 1703, naar Den Haag 1705.
39. Abram Hubers, van Asperen 1705, t 1736.
40. Theophilus Copius, van Zevenhoven 1706, f 1707.
41. Wigbold Muylman Wz., van Muiden 1708, naar Enkhuizen 1709.
42. Johannes Hagelis, van Asperen 1709, naar Dordrecht 1714.
43. Johannes Bogaerdt, van Westsouburg 1715, verdronken te of voor Maassluis 1718.
44. Gerard Perizonius, van Groot-Ammers 1715, emeritus 1740.
45. Isaac Wurtz, van Katwijk 1719, f H32.
46. Wigbold Muilman, van Etten 1732, emeritus 1771,
47. Dionysius du Tokt, van Katwijk a/Z. 1737, naar Utrecht 1743.
48. Cornelis van der Zwet, van Noordwijk 1740, emeritus 1752.
49. Adrianus Becol, van Noordwijk 1744, naar Amsterdam 1754.
50. Johannes Mess, van Katwijk a/Z. 1752, emeritus 1764.
51. Robertus Castendijk, van Medemblik 1755, naar Haarlem 1756.
52. Cornelis Cleijn, van Lekkerkerk 1757, emeritus 1785.
53. Franciscus Johannes Brouwer, van Schelluinen 1764, emeritus 1802.
54. Henricus Weijland, van Puttershoek 1771, vertrokken naar Nijmegen 1772.



474
55. Johannes Wilhelmus Kraals, van 's Gravenzande 1772, naar Deventer 1773.
56. Gerhardus van de Kasteele, van Meliskerke 1774, f 1799.
57. Jacobus Groenevelt, van Monster 1785, naar Middelburg 1788.
58. Dirk Munting, van Charlois 1789, emeritus 1825.
59. Johannes Samuel van Staveren, van Vinkeveen 1799, naar Haarlem 1815.
60. Leonardus Johannes Beverlo Brouwer, van 's Gravenzande 1802, naar Utrecht 1806.
61. Hermanus Pauw, van Breda 1806, naar Brussel 1816.
62. Gerrit Boudewijn Clement, van Koevorden 1815, f 1833.
63. Frederik Hendrik van Berck Colenbrander, van Lienden 1816, naar Amsterdam 1821.
BIJLAGE H.
LIJST DER PREDIK. DER NED. HERV. KERK IN DEN BRIEL NA 1816.
1. Frederik H. van Berck Colenbrander, van Lienden 1816, vertr. naar Amsterdam 1821.
2. Dirk Bax, ber. van Eek en Wiel 1822, vertr. naar Zutphen 1827.
3. Hubert Philippus de Kanter, ber. van Zoelen 1825, Emeritus 1862.
4. Jacob Carel van de Velde, ber, van Delfshaven 1827, vertr.- naar Zutphen 1833.
5. Joannes Tenckinck, van Voorschoten 1833, f 1855.
6. Nicolaas van der Tuuk Adriani, ber. van Deyl en Enspijk 1834. Emeritus 1885.
7. Martinus Diederik Deeleman, ber. van Beesd 1857, vertr. naar Rotterdam 1859.
8. Johannes Post, ber. van Houtrijk en Polanen 1859, vertr. naar Drachten 1877.
9. Hendrik de Jager, ber. van Eemnes-buiten 1862. Emerit 1 April 1892, 10. Pieter Cornelis van Wijk, ber. van Delden 1877, vertr. naar
Tiel 1880.



475
11. Jacob Cornelis van Slee, ber. van Rumpt 1881, vertr. naar Deventer 1890.
12. Roelof Hermannus Drijber, ber. Van Diever 1886, vertr. naar Leeuwarden 1889.
13. Willem van den Berg, ber. van Well en Ammerzoden 1890, f 13 Dec, 1911.
14. Bernard Willem Colenbrander, ber. van Naaldwijk 1890, vertr. naar Enkhuizen 1896.
15. Anthony Verkouw, ber. van Gendt bij Nijmegen 1894. Emeritus 15 Oct. 1911.
16. L. W. Erdman, ber. van Spijkenisse 1908,
17. J. G. Knotnerus, ber. van Wanneperveeï' 1912.
18. H, M. E. Bremer, ber. van Egmond a/Zee 1914.
BIJLAGE m.
PREDIKANTEN DER CHR. GEREF.- EN NA 1892 DER GEREF. KERK IN DEN BRIEL.
De gemeente werd in 1853 gesticht. Klein begonnen, heeft zij in Den Briel nooit kunnen tieren. De verplaatsing van het loodspersoneel was voor haar een gevoelige slag. Het traktement, dat in die dagen f1200 was, en vrijdom van alle belastingen, liep terug tot f950 (thans f 1000), Zelfs moest het pijporgel worden verkocht. Haar kerkgebouw, staande in de Geuzenstraat, is in 1872 gebouwd en is het eigendom der Geref. kerken in Nederland.
Na 1874 bediend door de predikanten: /. Contant, P. Nieuwenhuis, vertrokken naar Neerlands-Indië, J. H. Laatsman, vertr. naar Gent (België), E. C. B. van Herwerden, vertr. naar Rhoon Dec. 1899 en D. Smallegange, ber. van Almelo, 9 Dec. 1900 en emeritus 17 Mei 1914.
Het Geuzengesticht, „Wilhelmus van Nassaue" is „op Gereformeerden grondslag" gevestigd.
De gemeente telt slechts 250 zielen, waaronder 90 toegelatenen tot het H. A.



476
BIJLAGE IV.
LIJST DER PREDIKANTEN VAN DE „EGLISE WALONNE" IN DEN BRIEL.
1. Nicolas Massis, prop., bevestigd 14 Sept. 1653, ber. naar Zierikzee 16 Oct. 1670.
2. Jaques Artopé van Emden, bevest. 24 Mei 1671, beroepen naar Breda in 1676.
3. Godefroid Lambinon, prop., bevest, 29 Mei 1677, f 1694.
4. Jaques Galland van Schiedam, bevest. 12 Juni 1695, f 1715.
5. Daniël de Loches van Tournay, bevest. 14 Juli 1715, beroep, naar Leiden Septemb. 1718.
6. Isaac Comperat, prop., bevest. 18 Dec. 1718, beroep, naar Dordt Aug. 1719.
7. Daniël Olivier, prop., bevest. 24 Maart 1720, beroep, naar Londen April 1721.
8. Charles Barbé van 's-Hertogenbosch, bevest. 28 Sept. 1721, beroep, naar Londen Dec. 1721.
9. Paul Bernard, propon., bevest. 14 Juni 1722, f 4 Oct. 1724.
10. J. Daniël Estor, prop., bevest. 14 Jan. 1725, beroep, naar Zierikzee 31 Dec. 1727.
11. P. Moise Fernandez, propon., bevest. 6 Juni 1728, f9 April 1736.
12. J. Ph. Fontaine, prop., bev. 30 Sept. 1736, emeritus 18 Maart 1774.
13. Abraham Schwalm, propon., bevest. 7 Aug. 1774, uit den dienst ontslagen 10 April 1788.
14. B. de Labat van Heusden, bev. 9 Nov. 1788, t 17 Jan. 1798.
15. J. Ph. J. Benezet, prop., bev. 19 Aug. 1798, 1 13 Dec. 1805.
16. J. Ph. Delo van Maastricht, bev. 1 Febr. 1801, f 3 Sept. 1807.
17. S. 77i. Huet van Vlissingen, bev. 17 Juli 1808, t 4 Dec. 1826.



BIJLAGE V.
477
NAAMLIJST DER PREDIKANTEN DER REMONSTRANTSCHE KERK VAN DEN BRIEL.
1. Theophilus Rijckewaert, van 1619—1650, toen hij emeritus werd. Overleden in 1661 (?)
2. Johannes Wallesias, van einde 1650 — ) Va£._^ei?ei,u,s ïet on-T
\ bekend, tot hoe lang zij
3. Henricus Vreeburgh, sedert 17 Maart 1652 — ( hebben gediend, zeker
) tot 13 Oct. 1653.
4. Guilielmus Bysterus, sedert JuK 1656 — Mei (?) 165P, vertrokken naar Zwammerdam.
5. Everhardus Hoüingerus, van Bommel, sedert Maart 1660. Den 13en Oct 1670 was hij vertrokken.
6. Bartholomeus Hartsoeker, prop. „tot Campen." Bev. 19 Dec. 1670. Vertrokken naar Hoorn in 1673.
7. Samuel Tyckmaker, pred. te Waddingsveen. Stierf in het zelfde jaar (1674), dat hij gekomen was.
8. Henricus Vreeburgh, pred. te Hoorn. Beroepen 9 Oct 1674, Gestorven in het najaar van 1678.
9. Eduardus Holtenus, pred. te Woerden. Ber. 25 April 1679. In 1680 naar Schoonhoven vertrokken.
10. Petrus Crapoel (Krappoel), prop. Beroepen 5 Nov. 1680. Overleed Juli 1691.
11. Henricus Hoüingerus, pred. te Oude-Wetering. Ber. 9 Oct. 1691. Vertrok 16 Oct. 1695 naar Gouda.
12. Cornelis van Arckel, prop. Ber. 6 Maart 1696. Vertrok 30 Jan. 1701 naar Delft.
13. Jason van Engelen, pred. te Warmond. Ber. 25 April 1701. Begraven 26 Sept. 1706.
14. Johannes Lagendaal, prop. Ber. 17 Dec. 1706. Vertrok naar Noordwijk 26 Feb. 1708.
15. Joannes de Roever, prop. Intrede 21 Oct. 1708. Vertrok naar Hoorn 10 Sept. 1713.
16. Jacobus Lambregts, prop. Intrede 21 Jan. 1714. Overleden in Den Briel 3 Febr. 1721.
17. Petrus van Ede, Intrede 21 «Juli 1721. Vertrok naar Zevenhuizen 31 Mei 1722.



478
18. Cornelis Westerbaen, pred. te Noordwijk. Intrede 25 Oct. 1722. Vertrok naar Utrecht Maart 1725.
19. Jan van de Werken, Intrede 15 Juli 1725.
20. Gasper van Schoone, Intrede 12 Maart 1730. Afscheid 8 Juli 1731.
21. Michael Zwartendijk, Intrede 31 Aug. 1732. Vertrok naar Utrecht.
22. Christianus de Roy, Intrede 16 Nov. 1738. Vertrok naar Nieuwkoop 8 Jan. 1741.
23. Justus Buitenwegh, Intrede 3 Sep. 1741.
24. Francois van der Breghe, Intrede 13 Aug. 1757. Emeritus in 1772.
25. Wouter van Rossen, Intrede 13 Aug. 1775. Vertrokken naar Delft 5 Nov. 1780.
26. Pieter Lor jé, Intrede 26 Aug. 1781. In 1788 reeds „geruimen tijd" vertrokken.
BIJLAGE VI.
PREDIKANTEN DER ENGELSCHE KERK IN DEN BRIEL.
1. Michiel Seroyen, sedert Januari 1690. Gestorven enkele jaren na 1616.
2. Alexander Peterie, „Schots proponent" van 20 Aug.—11 Sept 1644; Ontslagen wegens oneenigheid.
3. Een mij onbekende, wien krachtens Magistraatsresolutie van 17 Dec. 1747 is „toegevoucht de somme van 36 £".
4. Een „Schots predikant", „gehoorende tot het regiment Schotten van den Collonel Stewart, althans alhier in guarnisoen leggende", trad zoo nu en dan in de Fransche Kerk op.



479
BIJLAGE VII.
„VERMANERS" VAN DE DOOPSGEZINDE GEMEENTE IN DEN BRIEL.
1. Maerten Jansze Arckenbout, omstreeks 1689.
2. Frederik Volcaerts, omstreeks 1692.
BIJLAGE VIII.
Wie de voorgangers der verstrooide Lutherschen zijn geweest en wie in het laatst der achttiende eeuw tweemaal 's jaars voor hen zijn opgetreden, ter bediening van het H. Avondmaal, kan ik, met slechts één uitzondering, niet zeggen. Elke onderzoeking in die richting bracht niets aan het licht.
LIJST DER LUTHERSCHE PREDIKANTEN DER GEMEENTE BRIELLE EN HELLEVOETSLUIS.
1. Christoffel Jan Holtzapffel (1828—1841), vertrokk en naar Woerden.
2. Wilhelm Diederich Statius Muller (1842—1844), vertr. n. Bodegraven.
3. Johannes Wilms (1844—1854), heeft zijn ambt neergelegd.
4. Carl Ludwig Wilhelm Westhoff (1854—1855), vertr. naar Maastricht.
5. Aeilt Arend Beudeker (1855—1857), vertrokken naar Edam.
6. Johannes Cornelis de Meijere (1857—1859), vertr. naar Deventer.
7. Jan Pieter de Meijere (1859—1870), vertrokken naar Kuilenburg.
8. Johannes Lambertus Bleeker (1871—1873), vertrokken naar De Rijp.
9. Johannes Cornelis Geelhuijzen (1873—1875), vertr. naar Middelburg. 10. Johannes Elias Schröder (1875—1876), vertrokken naar Zwolle, ft. Wilhelm Frederik Hekker (1877—1878), vertrokken naar Delft,
12. Frederik Johan Plaat (1883—1886), vertrokken naar Purmerend.
N.B. De Evangelisch-Luthersche Gemeente van Brielle en Hellevoetsluis werd als afzonderlijke gemeente erkend bij Kon. Besluit van den 10 Jan. 1828, No. 133. Thans wordt al sedert jaren geen dienst meer te Brielle gehouden.



481
16. Algidius de Hooghe en een ander, beiden Paters Jezuiten, de een overleed in '64, de ander in '65 gevangen.
17. Johan Rosa in 1667, vertrokken naar Kethel, overleden te Kralingen.
18. Adriaan van Dijk, een Utrechtenaar.
19. Sebastiaan Verwei, een Schiedammer.
20. Goveri Trippelvoet, 1670, een Rotterdammer, vertrokken naar Kethel.
21. Johan Droog 1676, geboren te Waddingsveen, anderhalf jaar na zijn aankomst overleden.
22. N. Merelen (een zeer korten tijd.)
23. Barend van Ghelder, een Brabander.
24. N. Koppers van Kleef, vertrokken naar Delfshaven en vandaar naar Kleef terug.
25. Govert Trippelvoet, voor de tweede maal, wegens zwakheid de bediening neergelegd.
26. Francais Basius 1690, van Duinkerken, vertrokken naar Berkenrode.
27. Pieter Tromp 1694, een Edammer.
28. Floris Beaumont 1697, een Hagenaar, vertrokken naar Schoonhoven.
29. Johan van Helse 1705, geb. te Westerloo in Braband.
30. J. de Jager 1712.
1. Johannes Arnoldus Libon, van Dec. 1722—28 Aug. 1727 t ) het Jan-
2. Joannes van der Heyden, van Aug. 27—8 Nov. 1727 f f senis-
3. F. M. Bern. Isebeau, sedert 6 Jan. 1728 \ Hsche
4. P. Fobelet, van 17 Nov. 1728—16 Sept. 1748 ) tijdvak.
31. Johannes Franciscus Romain, van 6 April 1749 tot het laatst van 1752.
32. Jacobus Filippus Heydendaal, sedert 18 Dec. 1752 tot 3 Oct. 1763. Overleden te Duiven in 1805
33. Martinus Josephus Cret, 1763—19 Oct. 1773.
34. Joannes Koek, 5 Nov. 1772—ultimo 1780. Vertrokken naar Vogelenzang, waar hij overleed in 1788.
35. Albertus Ter Beek, vanaf 28 Dec. 1780—Mei 1787. Vertrokken naar Vlaardingen, Noordwijk t 1806.
36. Johannes Vinkenburg, vanaf 15 Mei 1787—ultimo 1792. Vertrokken naar Oegstgeest, waar hij in 1815 overleed.
37. Arnoldus van Gulick, vanaf 2 Jan. 1793—16 Febr. 1809. Vertr. naar Bergschenhoek. OverL 27 Nov. 1832.
38. Arnoldus Thüssen, vanaf 14 Maart 1809—April 1818. Vertr. naar Voorschoten, aldaar in 1834 overleden.