DE EERSTE WERELDOORLOG EN WAT DE TOEKOMST BRENGEN ZAL



■
i



DE EERSTE
WERELDOORLOG
EN WAT DE TOEKOMST BRENGEN ZAL -:- I
door J. KUIPER
Schrijver der «Worstelingen aller eeuwen«, der «Geschiedenis van alle godsdiensten der aarde« enz. enz.
LEEbwARDEN
T. VAN KAMPEN
1914






GESCHIEDENIS VAN DEN EERSTEN WERELDOORLOG.
Hoofdstuk I. DE OORZAAK VAN DEN STRIJD.
Zoo is dan de eerste wereldoorlog losgebroken, een oorlog, eenig in de wereldgeschiedenis. De groote Mogendheden van Europa zijn in twee driebonden geschaard, de Driebond tusschen Duitschland, Oostenrijk en Italië ter eene zijde en de Triple entente tusschen Frankrijk, Rusland en Engeland ter andere zijde. En nu Oostenrijk, lid van den Drjebond, met Rusland, lid der Triple entente, tengevolge van het bekende conflikt met Servië in oorlog gekomen is, nu is de krijg ontketend, een krijg, die niet tot Europa beperkt blijft, maar een wereldbrand dreigt te worden.
Immers, Japan is met Engeland verbonden en als Engeland zich in den strijd mengt, dan is Japan verplicht (en heeft dat ook reeds gedaan), zich aan Engelands zijde te scharen. En door Japan komt niet slechts Azië, maar ook Amerika in beroering.
De politieke atmosfeer was reeds lang somberen drukkend geweest. De gevallen van spionage, dat de eene mogend-



6
heid de oorlogsgeheimen van de andere trachtte te weten te komen, kwamen telkens voor. Duitschland versterkte zijn legermacht, Rusland volgde, Frankrijk voerde den driejarigen dienstplicht in, Engeland organiseerde zijn leger en versterkte zijn oorlogsvloot en zoo waren alle mogendheden er op bedacht, om gereed te zijn, als de wereldstrijd een aanvang zou nemen.
Om de diepste oorzaak van dezen strijd te weten, moet men terug gaan tot den Fransch-Duitschen oorlog. Frankrijk kan niet vergeten de diepe vernedering in 1871 ondergaan en het verlies van Elzas-Lotharingen en heeft sinds dit jaar steeds op wraak gezonnen. En zich niet in staat gevoelend, alleen die wraak uit te oefenen, heeft het in Rusland een machtigen bondgenoot gezocht en gevonden, die gaarne een gelegenheid te baat wil nemen, om Duitschland te vernederen en. het Pan-Slavisch ideaal, het Testament van Czaar Peter, om een „Groot Rusland" te verkrijgen, uit te voeren. En bij Frankrijk heeft zich in de laatste jaren ook Engeland gevoegd, welk land niet kan dulden, dat Duitschland' het voor een goed deel Op het gebied der industrie van de wereldmarkt heeft afgedrongen.
Is de oorzaak bij Frankrijk dus rassenhaat en wraakzucht, bij Rusland uitbreidingszucht, bij Engeland is de oorzaak broodnijd en geldzucht. Zoo moet Duitschland zich aangorden, om een reuzenstrijd te aanvaarden tegen Frankrijk in het front, Rusland in den rug en Engeland ter zee. En wel is Duitschland de machtigste militaire mogendheid van Europa, doch wij kunnen het ons niet ontveinzen, dat de toestand van Duitschland hachelijk is. Het is waar, Duitschland wordt gesteund door Oostenrijk en Italië, doch die twee bondgenooten zijn elkander door rassenverschil en strijd van belangen vijandig gezind. Oostenrijk zoekt een uitweg naar de Egeïsche zee en wil zijn macht in Albanië versterken en Italië tracht dit zooveel mogelijk te verhinderen. En het is juist aan den naijver



7
tusschen Italië en Oostenrijk te wijten, dat in Albanië de rust en orde niet kan hersteld worden. Bovendien bestaat Oostenrijks bevolking voor een aanzienlijk deel uit Slaven en Serviërs, die met hun sympathieën aan de zijde van Rusland staan.
De vonk, die den oorlog heeft doen ontbranden, is de vorstenmoord in Servië geweest. De Oostenrijksche troonopvolger, Frans Ferdinand (een zoon van den reeds overleden aartshertog Otto), deed den 28 Juni 1914 met zijne gemalin eene reis naar Bosnië, ten einde er de manoeuvres van het leger te leiden. Deze dag was slecht gekozen, wijl die dag voor de Serviërs een nationale feestdag is, waarop zij gedenken, hoe in 1409 het Servische leger door de Turken vernietigd werd. De Serviërs zagen dan ook in dit bezoek van den Kroonprins een uittarting van den nationalen geest. Een complot van 120 personen vormde zich, om het vorstelijke Echtpaar te vermoorden. Aan een zestal hiervan werd de uitvoering yan het plan opgedragen. Te Serajewo aangekomen, werd onder de auto, die het vorstelijke Echtpaar vervo.erde, een bom geworpen, die echter verkeerd ontplofte en de verkeerden trof. De hertog zou om 12 uur het 2e ontbijt gebruiken. Onder de gedekte tafel vond men echter twee bommen en in den schoorsteen ook een bom. In weerwil hiervan deden de hooge bezoekers na dat ontbijt toch een tocht door de stad, op welken tocht het vorstelijk paar door een leerling van het gymnasium, Princip genaamd, door revolverschoten werd vermoord. Geweldig was de indruk, dien deze vorstenmoord in
Hoofdstuk II.
DE VONK.



8
Oostenrijk maakte en algemeen was het medelijden met den grijzen Keizer-Koning Frans Jozef. De zes hoofdpersonen van het complot werden allen gearresteerd. De bommen bleken afkomstig uit het arsenaal te Belgrado en alle draden der samenzwering wezen naar die stad. Zelfs liep te Londen het gerucht, dat majoor Woja Tankosits, die in verband met den moord op Frans Ferdinand uit Servië vluchtte, niemand anders is, dan prins George van Servië, de gewezen kroonprins. Het gevolg van dit alles was, dat de Oostenrijk-Hongaarsche regeering den 23 Juli 1914 aan Servië een Ultimatum richtte, waarop vóór Zaterdagavond 25 Juli antwoord werd verwacht. Het Ultimatum kwam op het volgende neer: „Servië erkent, door den in Bosnië tot stand gekomen toestand (de annexatie door Oostenrijk-Hongarije) in zijn rechten niet getroffen te zijn. Servië zal zich mitsdien schikken naar de besluiten, welke de mogendheden in verband met Art. 25 van het Verbond van Berlijn zullen nemen. Gevolg gevende aan den raad der mogendheden verbindt Servië, zich zijn houding van protest en tegenstand, die het ten aanzien van die annexatie j.1. heeft aangenomen, op te geven. Het verbindt zich verder, de richting van zijn tegenwoordige politiek tegenover Oostenrijk-Hongarije te veranderen en voortaan met Oostenrijk-Hongarije op voet van vriendschappelijke en buurschappelijke betrekking te leven."
Verder werd er in het Ultimatum op gewezen, dat in Servië sinds lang eene beweging bestond, ten doel hebbende, die gedeelten van Oostenrijk-Hongarije, waarin Serviërs wonen, van Oostenrijk-Hongarije af te scheuren en dat Servië niets gedaan heeft, om die beweging te onderdrukken. Een gevolg van die beweging is ook de vorstenmoord geweest. Gebleken is, dat de samenzweerders bommen en wapenen hebben gekregen van Servische officieren en ambtenaren, die tot de vereeniging „Narodna Obrowna"



9
(d.i. „Nationale verdediging") behooren. Door bemiddeling van Servische grens-autoriteiten zijn drie vernielingswerktuigen naar Servië gezonden. Servië moet zich daarom verplichten, om de vereeniging „Narodna Obrowna" te ontbinden en de officieren en ambtenaren, die zich aan anti-Oostenrijksche propaganda hebben schuldig gemaakt, te verwijderen.
„Geëischt wordt," zoo ging het Ultimatum verder, „gerechtelijke vervolging van de schuldigen aan de samenzwering, waarbij een Oostenrijksche gedelegeerde tegenwoordig zal zijn en voorts een gestrenge bewaking van de grens, om den invoer van wapenen en bommen te voorkomen.
„De Oostenrijksche regeering eischt verder mededeeling van de te dezer zake te nemen maatregelen."
Dit Ultimatum was voor Servië een harde pil om te slikken. De Serviërs toch kunnen niet vergeten, dat Servië eenmaal het grootste deel van het Balkan-Schiereiland omvatte, en dat zelfs Griekenland daartoe behoorde. Het streven der Serviërs is „Groot Servië" te herstellen. Servië sloeg daarom een begeerigen blik op Bosnië en Herzegowina, mede ook, om door het bezit van die landen een uitweg naar de Adriatische zee te krijgen. OostenrijkHongarije was het echter voor en annexeerde die twee landen met schennis van het Berlijnsch tractaat van 1878. En nu eischte het Ultimatum niet alleen, dat Servië die annexatie als rechtmatig zou erkennen, maar ook, dat de Oostenrijk-Hongaarsche regeering meewerken zou, om de Groot-Servische propaganda binnen Servië te onderdrukken en dat Oostenrijksche gedelegeerden zullen meedoen aan het gerechtelijk onderzoek tegen de medeplichtigen aan het complot.
Wat den toestand te ernstiger maakte, was een officiëel communiqué van de Russische regeering, waarin gezegd werd: „De Keizerlijke regeering, bezorgd over de mogelijke



10
gevolgen van het Ultimatum, door Oostenrijk-Hongarije bij de Servische regeering ingediend, volgt opmerkzaam de ontwikkeling van het Conflict tusschen Oostenrijk-Hongarije en Servië waarin Rusland niet onzijdig kan blijven."
Servië antwoordde op het Oostenrijksche Ultimatum, dat de regeering er in toestemde, officiéél af te kondigen, dat alle anti-Oostenrijksche vereenigingen moeten worden ontbonden, dat de wet op de dagbladpers gewijzigd wordt en dat alle officieren en beambten, die zich gecompromitteerd hebben, op non-activiteit gesteld zullen worden. Evenwel verklaarde de Servische regeering niet toe te kunnen staan, dat Oostenrijksche beambten#zitting moeten nemen in de enquête-commissie. Zij deed, in geval Oostenrijk hier mee geen genoegen neemt, een beroep op het scheidsgerecht in Den Haag en op de mogendheden.
Servië ging naar ons inzicht zoover als het kon en Oostenrijk had er genoegen mee moeten nemen. Waar is het Haagsche Hof van Arbitrage anders voor, dan om in dergelijke kwesties uitspraak te doen?
Oostenrijk wilde echter van geen arbitrage weten. Zeer zeker na ruggespraak gehouden te hebben met Duitschland, verklaarde Oostenrijk het antwoord van Servië voor onvoldoende en de Oostenrijksche gezant VonGieslverlietBelgrado.
Italië^ en Engeland wendden pogingen aan, om door een verzoeningsactie den vrede te herstellen. Het Internationaal Vredesbureau te Bern en het Internationaal Socialistisch Bureau te Brussel trachtten mede verzoenend tusschenbeide te komen, doch te vergeefs. Uit alles bleek, dat Oostenrijk en Duitschland den oorlog wilden. Hun tijd van aanval was niet slecht gekozen. Engeland toch zit met de Ulsterkwestie, Rusland wordt geteisterd door hongersnood en in de zitting van den Franschen ministerraad had de Senaat Humbert een niet zeer rooskleurig boekje open gedaan over den toestand van het Fransche leger.



11
Hoofdstuk III. DE OORLOGSKANSEN.
De geschiedenis vermeldt ons van reuzenlegers als van Xerxes, die met een millioen soldaten tegen Griekenland optrok, van Godfried van Bouillon, die met 600.000 man ter Kruisvaart toog en van Napoleon, die mede met 600.000 man zijn tocht naar Rusland ondernam. Doch de legermachten van heden laten die der oudheid èn wat sterkte, èn wat uitrusting en bewapening, èn wat organisatie betreft, verre achter zich. De duizenden van vroeger zijn nu millioenen geworden.
De Driebond beschikt, wat Duitschland, met 65 millioen inwoners betreft, in oorlogstijd over 4.355.914 man (in vredestijd over 655.914 man), terwijl de Duitsche Marine bestaat uit 13 dreadnoughts, 16 pantserschepen, 17 gepantserde kruisers, 38 kruisers, 71 torpedojagers, 130 torpedobooten en 12 duikbooten. Oostenrijk-Hongarije met 51 millioen inwoners, brengt in oorlogstijd 1.364.000 man onder de wapenen (in vredestijd 400.000 man). De vloot bestaat uit 2 dreadnoughts, 8 pantserschepen, 4 gepantserde kruisers, 8 kruisers, 30 torpedojagers, 49 torpedobooten en 8 duikbooten. Italië, dat 35 millioen inwoners heeft, brengt in oorlogstijd 1.325.000 man onder de wapenen, (in vredestijd 320.000 man), terwijl de Marine bestaat uit 2 dreadnoughts, 8 pantserschepen, 5 gepantserde kruisers, 33 kruisers, 26 torpedojagers, 80 torpedebooten en 9 duikbooten.
Hier tegenover staat de Triple-entente, die, wat Frankrijk betreft, in oorlogstijd 4.481.491 man onder de wapenen brengt, terwijl de Fransche Marine bestaat uit 16 dreadnoughts, 18 gepantserde kruisers, 80 torpedojagers, 180 torpedobooten en 62 duikbooten. Engeland met 46 millioen inwoners heeft in oorlogstijd



12
600.287 man en in vredestijd 136.000 man. De Engelsche marine is echter sterker dan die van twee andere grootmachten te zamen en bestaat uit 18 dreadnoughts, 46 pantserschepen, 42 gepantserde kruisers, 117 kruisers, 175 torpedojagers, 120 torpedobooten en 66 duikbooten.
Rusland heeft in oorlogstijd 6 millioen man onder de wapenen. Zijn vloot bestaat uit 2 dreadnoughts, 13 pantserschepen, 21 kruisers, 61 torpedojagers, 66 torpedobooten en 20 duikbooten.
De Driebond beschikt dus over 6.854,914 man in oorlogstijd, waartegen de Triple entente over staat met 11.081.778, man. Bovendien wordt de Triple entente gesteund door Servië met 400.000 man, Montenegro met 40.000 soldaten en België met 200.000 soldaten.
De legersterkte van de Triple entente is dus bijna twee keer zoo sterk als die van den Driebond, terwijl zij tevens over de machtige vloot van Engeland beschikt. Doch wij moeten niet slechts letten op de getalsterkte der legers, maar ook op de hoedanigheid der soldaten. En dan, is het een feit, dat het Duitsche leger in geoefendheid, discipline en uithoudingsvermogen boven de andere legermachten staat. Ook al houdt Italië zich onzijdig, dan zijn de oorlogskansen te land voor den Driebond, ter zee voor de Triple entente gunstig. De laatste heeft echter haar positie zeer versterkt door de overeenkomst, dat Engeland, Frankrijk en Rusland niet afzonderlijk, doch* alleen te zamen vrede mogen sluiten.



13
Hoofdstuk IV. HET BEGIN VAN DEN STRIJD.
Weldra werden de vijandelijkheden door Oostenrijk tegen Servië geopend. De Oostenrijksche troepen trokken de Hongaarsch-Servische grens over en kwamen te Mitrowitsa aan. De Servische troepen werden teruggeslagen.
Rusland was bereid Oostenrijk-Hongarije in zijn rechtmatige eischen te steunen en Servië toegevendheid aan te raden, doch verklaarde nooit te zullen toelaten, dat voor de misdaad van enkelen het geheele Servische volk gestraft wordt. Ook namen de Oostenrijkers den Servischen opperbevelhebber, den hertog Poetnik, op het station Kelenfald (nabij Boedapest) gevangen, toen deze uit de badplaats Gleichenberg naar Servië wilde terugkeeren. Poetnik werd echter later weer vrijgelaten.
Servië heeft tot hoofdstad Belgrado, de witte stad, slechts door de niet breede Save-rivier van het vijandelijk Oostenrijk gescheiden. Daar de stad strategisch dus zeer ongunstig gelegen is, verlegde de Servische regeering den regeeringszetel van Belgrado verder naar het binnenland.
De officiëele oorlogsverklaring van Oostenrijk-Hongarije aan Servië luidde:
„Aangezien de Koninklijk Servische regeering niet op bevredigende wijze antwoord heeft gegeven op de nota, haar den 23 Juli door den Oostenrijksch-Hongaarschen gezant te Belgrado overhandigd, bevindt zich de Keizerlijke en Koninklijke regeering in de noodzakelijkheid, om tot handhaving van haar rechten en belangen haar toevlucht tot de wapenen te nemen. OostenrijkHongarije beschouwt zich derhalve van dit oogenblik af in oorlog met Servië."



14
Terstond na het bekend worden van de oorlogsverklaring van Oostenrijk aan Servië, begon Rusland leger en vloot te mobiliseeren. Duitschland, hierdoor ongerust geworden, zond onmiddellijk een Ultimatum aan Rusland, dat het binnen 12 uur zijn mobilisatie zou staken, terwijl het van Frankrijk eischte, dat het binnen 24 uur zich neutraal zou verklaren, ingeval het tot een oorlog tusschen Duitschland en Rusland zou komen. Aan het Ultimatum werd door Rusland niet voldaan, en Zaterdagavond 1 Augustus om half acht overhandigde- de gezant van Duitschland te St.-Petersburg de oorlogsverklaring en verliet hij Ruslands hoofdstad, terwijl de Russische gezant te Berlijn van de Duitsche regeering zijn pas ontving. Gevolg hiervan was, dat ook in Duitschland, Oostenrijk en Frankrijk bevel gegeven werd tot algemeene mobilisatie.
In Nederland begreep men nu ook niet langer stil te kunnen zitten. Den 30 Juli werd in Den Haag een buitengewone Ministerraad gehouden met Amsterdamsche financiers. Men kwam tot overeenstemming, om een bedrag van 200 millioen ter beschikking te stellen van het nieuw gevormde bankierssyndicaat. De daartoe noodige middelen zouden door de Nederlandsche Bank worden verstrekt; een en ander behoudens goedkeuring der Staten-Generaal. En den 31 Juli besliste H. M. de Koningin der Nederlanden dat er oorlogsgevaar bestond in den zin van art. 186 der Grondwet en teekende het oproepingsbesluit om te mobiliseeren. De miliciens en landweer werden met spoed opgeroepen. Het zou voor Duitschland een groot voordeel geweest zijn, als het van onze spoorwegen in Limburg en N.-Brabant had kunnen gebruik maken, om België en Frankrijk binnen te vallen. Oud-Minister Colijn sprak het als zijn vermoeden uit, dat de Duitschers van dit plan hebben afgezien, ziende onze flinke en snelle mobilisatie.



15
Hoofdstuk V. HET CHRISTENDOM MOBIEL VERKLAARD.
De menschheid is een monster, dat haar eigen kinderen verslindt en naardat dat monster scherpzinniger wordt in het uitdenken van nieuwe middelen van aanval, wordt het ook bloeddorstiger en wreeder en daardoor gevaarlijker. Zoo heeft thans weer Turpin, de uitvinder van de merkwaardigste springstof, het melaniet, in zijn huisje te Pontoise rookloos kruit uitgevonden, dat zeer lang in ongerepten staat bewaard kan worden en een enorme kracht kan ontwikkelen. Bovendien heeft hij vijf verschillende soorten van helsche machines uitgevonden, die zoo verschrikkelijk van flitwerking zijn, dat hij tot het besluit gekomen was, zijn uitvinding niet wereldkundig te maken. Een enkele van deze bommen zou voldoende zijn, om b.v. de geheele bemanning van een dreadnought te vernietigen of het geheele garnizoen van een fort. Voor de troepen te velde, die met projectielen beschoten worden, wordt de toestand onhoudbaar. De slachtoffers zouden zoo talrijk zijn, dat de demoralisatie weldra tot een vreeselijke paniek zou overslaan.
Toen echter bijna geheel Europa zich mobiliseerde en er gevaar dreigde voor de Fransche natie, heeft Turpin besloten, zijn uitvinding aan den Minister van Oorlog aan te bieden.
Een moeder-zwijn is óók gevaarlijk voor haar jongen, maar in den regel gaat in de eerste dagen na haar bevalling de zoon of knecht van den boer bij het zwijn in het hok slapen, om de jongen tegen de moeder te beschermen. Maar wie gaat bij de menschheid in het hok slapen, om haar kinderen tegen haar zelve te beschermen? Niemand. Zij verslindt haar kinderen op de wreedste en monsterachtigste wijze en — er is geen beschermer. Wij hadden gehoopt, dat het Vredespaleis in den Haag het uitgangspunt



16
zou worden van den vrede op aarde en dat het Hof van Arbitrage in Neerlands residentie-stad als de beschermer der menschheid zou optreden, maar het monster, dat men menschheid noemt, schept er behagen in, het Vredespaleis te versieren, doch negeert hetHaagsche Arbitrage-hof. En de Czaar, die door zijn manifest meer dan iemand de vredesbeweging heeft aangewakkerd en versterkt, zou die het niet geweest zijn, die het woelachtige en moordzuchtige Servië tegen Oostenrijk heeft gesteund en gemaakt heeft, dat Servië op het Oostenrijksch Ultimatum een onvoldoend antwoord zond?
Hoe het ook zij, de menschheid moet een beschermer hebben. Dien beschermer te ontdekken (want hij is er, als men hem hebben wil), zal de schoonste en grootste ontdekking in de wereldgeschiedenis zijn, schooner en grooter dan de ontdekking van Amerika in 1492. Wat Mr. Troelstra in de Spoedvergadering der Tweede Kamer van 3 Augs. 1914 zei: „Als de oorlog voorbij is, zal er gelegenheid 'zijn, de zaak nader te bespreken", moet bewaarheid worden. Wij moeten weten, hoe het vreeselijk drama is ontstaan, en dat niet alleen, maar wij moeten óók weten, hoe het voorkomen kan worden.
Bijna geheel Europa is mobiel verklaard. Dat wil zeggen, zonen zijn bij hun ouders, vaders zijn bij hun echtgenooten en kinderen en jongelingen bij hun verloofden weggerukt. De handel is gestremd, fabrieken worden stop gezet uit gebrek aan werkvolk, de oogst staat rijp op het land, doch de handen, die de granen en de vruchten in de schuren moeten bergen, zijn thans geroepen, om te verwoesten en te vernielen. De industrie is verlamd, het wereldverkeer staat stil en heel de wereld is op losse schroeven gesteld. Niets geeft meer zekerheid, nergens is vastheid, het credietwezen is verdwenen, wantrouwen heerscht alom, overal gevoelt men zich onveilig en de schuilplaats ontbreekt, waarin men zich dekken kan tegen de woedende oorlogs-



17
orkanen, die zoo plotseling en onverwachts zijn opgestoken.
De hel heeft zich gemobiliseerd en spert haar kaken open, om de geheele menschheid te verslinden. Maar tegen die mobilisatie roept het Christendom een andere mobilisatie uit, eene mobilisatie van alle krachten der liefde, der barmhartigheid en van mededoogen. Die mobilisatie zal allereerst bestaan, door de vrouwen en kinderen te steunen en te troosten, wier man en vader voor den krijgsdienst zijn afgeroepen; door de landlieden te helpen, om vruchten en granen in de schuren te bergen; door allen bij te staan, wier zaken door gebrek aan arbeidskrachten in het ongereede zijn gekomen; door gewonden te verbinden en zieken te verplegen. Maar verder ook zal, evenals Oostenrijks Keizer in Servië zocht naar de aanstokers van het complot, dat zijn troonopvolger van het leven beroofde, gezocht worden naar de bron, de oorsprong van al den jammer en de ellende, die thans over de maatschappij uitgestort worden, en niet eerder zal worden gerust, vóór die bron gestopt is, die oorzaak weggenomen is en, naar het beginsel van het Christendom, het kwade overwonnen is door het goede.
Hoofdstuk VI.
JAURÈZ VERMOORD. — DE HOUDING DER SOC. DEM. ARB. PARTIJ IN ONS LAND TEN OPZICHTE VAN DEN OORLOG. — LUXEMBURG DOOR DUITSCHLAND BEZET.
'npe midden van het oorlogsrumoer kwam uit Parijs het 1 bericht, dat de leider der Fransche sociaal-democraten, Jaurèz, den 30 Juli te Parijs door een 29-jarig patriot verraderlijk werd doodgeschoten, omdat Jaurèz tegenstander van den driejarigen dienstplicht was. Op de groote
Wereldoorlog 2



18
socialistische betooging voor het behoud van den vrede, enkele dagen te voren te Brussel gehouden, had de schoone welsprekendheid van Jaurèz de uit duizenden bestaande menigte geëlectriseerd.
Jaurèz had met eenige vrienden in het café Croissant gezeten; hij zat bij een raam, dat op straat uitzag; men had opgemerkt, dat er een groep jonge lieden bij het raam stond. Opeens werd het gordijn voor het raam, waaraan Jaurèz zat, opgelicht en een revolver er door gestoken. Vóór Jaurèz een beweging had kunnen maken, kreeg hij twee schoten in het hoofd. De moordenaar weigerde zijn identiteit bekend te maken.
Jaurèz was slechts 45 jaar oud en was in Nederland in de eerste plaats bekend als hoofd der socialistische partij in Frankrijk. Hij was een kunstenaar met het woord en zijn wijsgeerige en historische werken hebben ook buiten Frankrijk groote bekendheid verworven.
Hoewel men de Socialisten vaak „vaderlandloozen" noemt, steunen ze over het algemeen toch hun regeeringen ter verdediging van het vaderland. In de Spoedvergadering van 3 Aug. 11. der Tweede Kamer zei Mr. P. J. Troelstra onder anderen:
„De oproeping van onze militaire krachten heeft een pacifistisch karakter, nl. om ons land te houden buiten den oorlog. Ieder zal het moeten toejuichen, dat de regeering de daarvoor beschikte krachten heeft opgeroepen.
„Ook een volksleger zou zeker naar de grenzen gaan. We staan aan de zijde der regeering. Spreker vraagt slechts niet verder te gaan, dan de striktste noodzakelijkheid gebiedt. Of de geheele mobiliseering noodig was, kan alleen door de regeering worden beoordeeld. Voorts vraagt spreker, dat zoo goed mogelijk worde gezorgd voor de gezinnen, die van hun kostwinners zijn beroofd. Het nationale overheerscht in dit historisch oogenblik de geschillen. (Applaus). De strijd tegen het militairisme wordt



19
door het Socialisme gevoerd langs breede lijnen. Thans is het oogenblik niet daar, te beoordeelen, hoe ver het standpunt door later wordt bevestigd.
„Als de oorlog voorbij is, zal er gelegenheid zijn, de zaak nader te bespreken. Indien één regeering onschuldig is aan deze vreeselijke misdaad, is het zeker de regeering van ons land. Mijne partijgenooten zullen hun plicht doen als Nederlanders (applaus). Indien er Socialistische liederen worden gezongen, geve dit geen aanleiding tot ergernis. Spreker brengt hulde aan de regeering voor de economische maatregelen, speciaal het onteigeningsontwerp, om de levensmiddelen beschikbaar te houden. Spreker vraagt de regeering te willen bevorderen, dat door den kritieken toestand werkeloos geworden arbeiders ten platten lande bij den oogst arbeid verkrijgen. Spreker hoopt ook, dat de regeering de volksvertegenwoordiging op de hoogte zal willen houden van de voornaamste gebeurtenissen betreffende onze hoogste belarigen, opdat wij niet plotseling voor een voldongen feit worden geplaatst.
„Spreker heeft nu nog een vraag te richten tot de burgerlijke pacifisten en wenscht als zijne opinie uit te spreken, dat een samengaan van de kleine naties, om de geschillen (tusschen de groote mogendheden door arbitrage te doen beslechten, wenschelijk is. Ten slotte wijdt spreker nog een weemoedig woord aan de nagedachtenis van den vermoorden Jaurèz, door wiens verscheiden is gevallen niet alleen de bekwaamste leider der Sociaal-democratie, doch ook een eerste figuur in de vredesbeweging.
„Spreker zegt nog toe, dat de georganiseerde arbeiders en hunne vakvereenigingen gaarne zullen medewerken, wanneer het geldt te steunen hen, die behoeftig zijn." („Bravo's".)
En in een Manifest van het Soc. Dem. A. P. Bestuur, gepubliceerd in „Het Volk", werd o. a. gezegd: „Thans staat het Nederlandsche volk, staan ook wij.



20
kameraden, voor de onverbiddelijke gevolgen van den oorlog.
„De mobilisatie van leger en vloot door de regeering is het eerste gevolg. Daar deze moet dienen, om te toonen, dat ons volk alles wil doen, om niet in den strijd der groote mogendheden te worden betrokken, heeft de Soc. Dem. Kamerfractie daarvoor haar steun verleend."
En verder: „Zoekt dus uwe kracht vooral daarin, en doet onderwijl al datgene, wat de oorlogstoestand, dien niet de Nederlandsche regeering, doch de buitenlandsche groote mogendheden hebben veroorzaakt, nu eenmaal van ons eischt."
Deze houding der Soc. Dem. A.-partij kunnen wij verklaren. Nederland toch mist de kracht, om tegen eenige mogendheid aanvallend op te treden. Zijn middelen van verweer hebben alleen een verdedigend karakter. En wie kan het eenige regeering kwalijk nemen, dat ze in oorlogstijd alle middelen van verweêr, die haar ten dienste staan, te baat neemt, om de grenzen voor de invallen van vijandige benden te beveiligen en het land voor overheersching door een andere mogendheid te bewaren. Immers niemand. En wij kunnen het begrijpen, dat ook de Soc. Dem. A. Partij in deze moeilijke tijden aan de Ned. regeering haar gewaardeerden steun heeft toegezegd. In „Het Volk" van Woensdag 5 Aug. werd gezegd (in het Hoofdartikel):
„En de vraag kan komen, of een ingrijpen onzerzijds, om de Fransch-Belgische kansen te versterken, uit een oogpunt van zelfbehoud geen wijze politiek is".
Zoowel Mr. P. J. Troelstra in de Tweede Kamer als het Soc. Dem. Partijbestuur in „Het Volk" kwamen tegen deze woorden (van Vliegen?) in verzet, en wilden de onzijdigheid van Nederland gehandhaafd zien.
De fout zit hierin, dat de eene mogendheid de andere dwingt, om groote militaire uitgaven te doen. En daar ze, in weerwil van alle verbonden en traktaten, elkander vijandig gezind zijn, dwingen de Staten elkander, die uit-



21
gaven hoe langer hoe hooger op te voeren. Is een Staat zwak, dan is ze weldra een prooi der andere. Doordat Turkije zwak was, waagde Italië het, in vollen vrede dat land aan te vallen en van Tripoli te berooven. En daarna maakten Servië, Bulgarije en Montenegro misbruik van den uitgeputten toestand van Turkije, om dien Staat verder uitgestrekte stukken gebied te ontnemen.
Een land, dat niet in oorlog gewikkeld wil worden, moet zorgen, dat het militair zoo sterk mogelijk zij. Een militair zwakke Staat lokt andere Staten uit, om het aan te vallen en te bezetten. Dat ondervond ook Luxemburg, dat den 4 Aug. 1914 door Duitschland bezet werd, wetend, dat het in dat Groot-Hertogdom op geen tegenstand zou stooten.
Door den inval in Luxemburg won de Duitsche Generale staf één dag uit en verschafte zich daardoor een vooruitgeschoven steunpunt in de richting van Frankrijk. Duitschland zal begrepen hebben, dat, indien het zelf Luxemburg niet bezette, dit wellicht door Frankrijk zou geschieden.
De oorlogsverklaringen zijn gedaan in deze volgorde: 1° Oostenrijk-Hongarije aan Servië; 2° Duitschland aan Rusland; 3° Duitschland aan Frankrijk; 4° Duitschland aan België; 5° Engeland aan Duitschland; 6° Oostenrijk-Hongarije aan Rusland; 7° Montenegro aan OostenrijkHongarije; 8° Servië aan Duitschland; 9° Frankrijk aan Oostenrijk-Hongarije; 10° Montenegro aan Duitschland; 11° Engeland aan Oostenrijk-Hongarije; 12° Japan aan Duitschland; 13° Oostenrijk aan Japan: 14° OostenrijkHongarije aan België en wel den 27 Aug. 1914.



22
Hoofdstuk VII.
DE MOBILISATIE IN NEDERLAND. — BELGIË'S ONZIJDIGHEID GESCHONDEN. — LUIK GENOMEN. — STRIJD TUSSCHEN EEN VLIEGMACHINE EN EEN ZEPPELIN. — LUCHTESKADERS.
In onderscheiding van 1870, toen ze „een Janboel" was en veel tijd vereischte, liep in 1914 de mobilisatie in Nederland vlug en regelmatig van stapel en alles werd aangewend, om ons land in geduchten staat van tegenweer te brengen. Èn hieraan èn ten gevolge zijner meer Noordelijke ligging, had Nederland het te danken, dat het niet het lot van België trof, dat al spoedig in de moeilijkheden van den oorlog gewikkeld werd. 's Avonds 7 uur van den 2 Aug. toch overhandigde de Duitsche gezant aan de Belgische regeering een Ultimatum, waarin gezegd werd, dat Duitschland vernam, dat belangrijke Fransche troepenmassa's aanstalten maakten, om bij Givet en Namen te gaan opereeren en zich verplicht achtte, defensie maatregelen te nemen. Hij verzocht de Belgische regeering daarom, hem vóór 's morgens 7 uur van 4 Aug. te doen weten, of België bereid was aan Duitschland* voor zijn operatie's faciliteiten te verleenen.
De Belgische regeering antwoordde, zeer verrast te zijn over deze mededeelingen, daar zij omtrent 'slands neutraliteit van Frankrijk de meest formeele verzekeringen had ontvangen en dat België zich te veel van zijn waardigheid en belangen bewust was, om aan een dergelijke in mora stelling te gehoorzamen.
Den 5 Aug. rukte nu het 7e Duitsche legercorps, 40.000 man, te Verviers België binnen en het 8e Duitsche legercorps legerde zich bij een andere Belgische plaats. Bovendien staken de Duitschers Visé en Argenteau in brand.



Het aanhouden van een auto op onze grenzen.



24
Te Visé schoten burgers op de Duitsche troepen, die daarop de burgers decimeerden. De twee Duitsche Bataljons, samen 100.000 man sterk, rukten op Luik aan, waar ze poogden de Maaslinie te forceeren. De Belgen, 25.000 man sterk, sloegen den aanval af en verhinderden den vijand, de Maas over te trekken. Voor Luik sneuvelde den 6 Aug. prins Friedrich Wilhelm von Lippe, commandant van een Hannoversch regiment.
Opmerkelijk mag genoemd worden, dat de bescherming van België's onzijdigheid in de eerste plaats was opgedragen aan den koning van Pruisen. Nu Duitschland de Belgische neutraliteit geschonden heeft, zijn als natuurlijke beschermers dier onzijdigheid aangewezen Frankrijk, Engeland en Rusland, welke Staten alle in oorlog met Duitschland zijn.
Duitsche gewonden, te Maastricht binnen gedragen, zeiden, dat ze dachten, tegen Franschen te vechten. Hieruit ziet men, dat de oorlog één groot misverstand is. België, dat evenals Nederland, geheel onschuldig aan den oorlog is, wordt het eerst door den oorlogsgruwel getroffen en de mindere Duitsche soldaten, die dien gruwel uitvoeren, zien de Belgen voor Franschen aan. De Belgen streden met leeuwenmoed tegen de Duitschers en sloegen menigen aanval af. Te Herstal was ieder huis in eene versterking herschapen; barricaden werden opgeworpen; vrouwen sleepten ammunitie aan. Tot den laatsten man en de laatste vrouw in de nauwe straatjes buiten gevecht waren gesteld, duurde de gewapende tegenstand voort. Zoo waren er 2000 man Duitsche troepen bij Herstal doorgedrongen, waar zij door een verschrikkelijk geweervuur werden ontvangen. Nadat echter de Duitsche divisies, die den aanval op Luik ondernomen hadden, versterkt waren, werd de aanval op die stad voortgezet en Vrijdag 7 Augustus, 's morgens 8 uur, was de vesting in het bezit der Duitschers, die 25.000. man verloren. Generaal Leman, de verdediger van Luik, werd gevangen naar Duitschland gevoerd.



25
Toen boven de vesting Toul een Zeppelin-luchtschipper verscheen, steeg ook de Fransche vlieger Garos op en liet zich met zijn vliegmachine boven op de Zeppelin vallen, die volkomen vernield werd.
Roland Garos werd in 1887 te Saint Denis geboren. In Sept. 1913 deed de jonge man zijn merkwaardige vlucht over de Middellandsche zee.
Een „Zeppelin" uit Keulen wierp in Luik een 12-tal bommen, die er veel verwoesting aanrichtten.
In dezen oorlog heeft Duitschland 21 luchtschepen tot zijn beschikking, Rusland 12, Frankrijk 10 met 350 vliegmachines, Oostenrijk 9 met 120 vliegmachines, Engeland 4 met 200 vliegmachines. In het geheel moeten de oorlogvoerende volkeren te zamen 66 bestuurbare luchtschepen met 1500 vliegmachines tot hun beschikking hebben.
Door de vliegmachines kan men echter ook het spoor bijster worden. Toen Jan Olieslagers van een verkenningstocht terugkwam met de melding, dat Nederland Duitsche troepen over zijn grenzen liet trekken (Olieslagers was door onze grijs-groene uniformen in de war geraakt, die hij voor Duitsche uniformen aanzag), waren de Belgen zeer verontwaardigd op de Nederlanders, tot de „Nieuwe Gazef' van Antwerpen het misverstand ophelderde en de Belgen kalmeerde.
Begin 1913 meende men nog, dat men met daarvoor ingerichte kanonnen den inval van een lucht-eskader wel zou kunnen beletten. Krupp bracht speciale anti-aviatische kanonnen, op auto's geplaatst, in den handel. Er werden proeven genomen, maar dra bleek, dat de trefkans buitengewoon klein was. Het kanon van Krupp was waardeloos. Dus: wil men den inval van een lucht-eskader beletten, dan moet men dat doen door een ander lucht-smaldeel.



26
Hoofdstuk VUL
AMERIKA BIEDT BEMIDDELING AAN. — HET VOLK NIET GEHOORD. — DE ZWAKHEID DER INTERNAT. SOC. DEM. ARB. PARTIJ. — WAT ER GEDAAN MOET WORDEN, OM DEN OORLOG TE VOORKOMEN. — VOLKSTRIBUNEN MET HET RECHT VAN HET „VETO".
In Amerika begreep men, dat door den ontketenden oorlog de geheele beschaving op het spel gezet werd en een golf van verontwaardiging en ergernis ging door het land bij het besef, dat alle hulpmiddelen der moderne beschaving blijkbaar onmachtig zijn, om de catastrophe te voorkomen.
„Dat drie regeerders," zoo schreef een Amerikaansch blad, „een te Weenen, een ander te St. Petersburg, een derde te Berlijn, in staat zijn, over oorlog en vrede te beslissen, gaat boven het begrip van den gemiddelden burger, gewend aan het democratische regeeringsstelsel der Vereenigde Staten."
„Van deze drie mannen," zei een andere Amerikaansche Courant, „heeft alleen die te Berlijn meer dan middelmatige bekwaamheden; niettemin wordt dezen drie vergund, te spelen met de levens van millioenen menschen, met eigendom en waarde van duizenden millioenen, met handel en nijverheid, welvaart, wetten en instellingen, niet slechts van Keizerrijken en Koninkrijken, maar van Continenten. Aan hen is overgelaten te beslissen, of de wereld getuige zal zijn van den meest bloedigen en verwoestenden oorlog der geschiedenis. Het zou belachelijk zijn, indien het niet zoo gruwelijk ware."
President Wilson en minister Bryan, met andere leden der regeering der Vereen. Staten van N.-Amerika, ten diepste bewogen door het vooruitzicht van den meest gruwelijken en verwoestenden oorlog in de historie, ver-



27
klaarden zich bereid, de rol van bemiddelaar op zich te nemen en al het mogelijke te doen, om te voorkomen, dat Europa zal worden geteisterd door den „cycloon van den dood," waarmee het bedreigd wordt.
Al de oorlogvoerende Staten, op Rusland na, wezen echter deze bemiddeling af.
Duitschland wordt geacht voor West-Europa een krachtige voormuur te zijn tegen Rusland. En in Rusland ziet men een gewenschten bufferstaat tusschen Europa en het Gele Ras. Evenals in de zee de eene golf de andere jaagt, zoo drijft in de menschenwereld de eene vijand den anderen.
De fout ligt hierin, dat onze tijd te veel doet aan Rasverheerlijking. De Slaven hebben tot ideaal een „Groot Rusland", de Serviërs willen een „Groot Servië", de Germanen jagen naar een imperialistisch Duitschland, de Romanen willen Frankrijk in vroegere eere herstellen en het Keltisch Engeland wil de wereldheerschappij ter zee behouden. Doch boven al deze rassen-idealen moet het Christelijk beginsel (als een banier boven de volkeren) gesteld worden: „In Christus is geen Jood of Griek, geen Scyt of Barbaar."
De volkeren moeten zich eerst Christenen, en daarna Germanen, Slaven, enz. gevoelen en niet hun- eigen voordeel trachten te behartigen ten koste van het algemeen belang.
Zooals het gewoonlijk heet, hebben de vorsten het „recht van oorlog en vrede." In de 6e afdeeling der Ned. Grondwet (art. 58) staat: „De Koning verklaart oorlog."
Zoo spoedig de oorlog verklaard is, moeten de vorsten, overeenkomstig de Constitutie, onmiddellijk hiervan mededeeling doen aan de Volksvertegenwoordiging. Naar onze overtuiging moet dit veranderd worden en in de Grondwetten moet een artikel worden opgenomen, b.v. als het volgende:
„De Koning verklaart oorlog in overleg met de beide



28
Kamers der Volksvertegenwoordigers, die daarover in gemeenschappelijke en geheime zitting beraadslagen."
De internationaal georganiseerde Soc. Dem. partij zou evenals de R. Kath. Kerk ook veel kunnen doen ter voorkoming van den oorlog, indien beide aan hare leden verboden, om tegen elkander oorlog te voeren. Het geestelijk beginsel toch moet gaan boven nationale belangen. En waar menschen in beginselen zich één gevoelen en zich zelfs als zoodanig internationaal georganiseerd hebben, daar moest het onzes inziens niet kunnen voorkomen, dat zij om nationale belangen (die immers ondergeschikt zijn aan de geestelijke beginselen) elkander op het oorlogspad bestrijden.
Indien de vrienden van den vrede niet hun uiterste best doen, dan dreigt geheel Europa één Balkan te worden, waar de eene oorlog eindigt, om den anderen weer te beginnen.
Het is al teekenend, dat de wereldoorlog uitbrak juist in de zomervacantiën, toen de parlementen niet bijeen waren en de afgevaardigden der volkeren voor het meerendeel op reis waren. Bij het loslaten van een vloed van leed en ellende over een geheel werelddeel, zijn de volksvertegenwoordigers niet gehoord of gekend. Ware hetwèl geschied, dan kan men er zeker van zijn, dat de oorlog niet was uitgebroken. Een gering aantal diplomaten en vorsten hebben dit gruwelijk misdrijf op hun geweten. Doch mag het wel en wee van millioenen menschen gelegd worden in de handen van een luttel aantal personen, die den oorlog maar al te dikwijls als een sport beschouwen en die, omdat ze de beschikking hebben over machtige legers en vloten, wel eens een oorlog ontketenen willen, teneinde roem, eer en macht te behalen en Hater misschien een standbeeld te verwerven.
Toen in 1911 Duitschland zijn kruiser,, de „Panther", naar Agadir zond, en de kwestie aangaande Marokko de



29
oorzaak dreigde te worden van een grooten Europeeschen oorlog, deed het Internationaal Socialistisch Bureau te Brussel zijn waarschuwende stem hooren en heeft toen zeer veel gedaan tot bewaring van den vrede. Enkele invloedrijke bladen hebben toen dat Bureau bespot, en gezegd, dat het ook een „Groote Mogendheid" wilde zijn, die in de vergadering der diplomaten zijn stem wilde laten hooren, doch die spot was geen spot, al was ze ook als zoodanig bedoeld, maar een lof- en eertaai voor dat Bureau. Hier moet het juist heen, dat eene vertegenwoordiging van het volk (die niet tevens eene vertegenwoordiging der parlementen is) mede als „Groote Mogendheid" optreedt, ten einde bij beslissingen over oorlog haar stem te laten hooren. In Rome had men in den ouden tijd volkstribunen, die het recht hadden in zaken, de levensbelangen van het volk betreffende, het „ Veto", het „Ik verbied het" uit te spreken. Zoo moesten aan de Gezantschappen der verschillende volken „Volkstribunen" verbonden zijn met recht van het „veto", vertegenwoordigende niet de regeering van het volk, maar het eigenlijke volk.
Nu de wereldoorlog ontbrand is, steunen de Socialisten in de oorlogvoerende landen allerwege hun regeeringen. In Duitschland nam het Socialistische Rijksdaglid Liebknecht als vrijwilliger dienst in het Duitsche leger en in België' streed de Socialist Van der Velde tegen de Duitschers. Bij de begrafenis van Jaurèz zei de Fransche arbeidersleider Jouhaux, bekend om zijn anti-militairistische propaganda en sprekende uit naam van de vakbonden, uit naam van al die werklieden, die zich reeds bij hun regiment hadden gevoegd en ook van hen, die — zooals spreker zelf — zich den volgenden dag daarbij zouden aansluiten, dat zij bereidwillig op het slagveld den aanvaller zouden terugdrijven. „Wij zullen," zei spreker, „soldaten zijn voor de vrijheid, om aan de verdrukten eene vrijheid als de onze te ver-



30
zekeren, om eene harmonie tusschen de volken te vestigen, door een vrije entente der natie's. Dat ideaal zal het ons niet moeilijk maken te overwinnen." Deze woorden wekten groote geestdrift. In den Duitschen Rijksdag hield de Rijkskanselier den
4 Aug. een rede, die luide door alle partijen werd toegejuicht, waarna een oorlogscrediet werd toegestaan van
5 milliard. Namens de regeering dankte de rijkskanselier hiervoor. Terwijl alle afgevaardigden, ook de Sociaaldemocraten, zich van hunne zetels verhieven, werd een „hoch" op den Keizer aangeheven, waarmee alle partijen instemden. En de Soc. dem. Haase zeide bij die gelegenheid in den rijksdag: „In de ure des gevaars kan het vaderland op ons rekenen!" • "-fiM
Het Soc. Democratische Rijksdaglid Hermann Mendell nam als vrijwilliger dienst. Mendell was het Rijksdaglid, dat kort geleden een rede in den Duitschen Rijksdag besloot met de woorden „Leve Frankrijk". — En in Frankrijk was een van de eersten, die zich bij zijn regiment voegde, de befaamde Socialist Gustave Hervé, die voor eenigen tijd desertie predikte.
In alle oorlogvoerende landen hebben de Soc. Democraten de zijde der oorlogspartij gekozen en steunen zij de regeering. Wij kunnen dit begrijpen, doch zal de Soc. Dem. Partij iets ten voordeele van den vrede doen, dan moet zij in gevallen van oorlog een gemeenschappelijke gedragslijn niet slechts vaststellen, maar ook volgen. Zooals ze nu optreedt, gaat er geen kracht van haar uit.
Gelijk wij reeds zeiden, moet zij internationaal vaststellen, dat hare leden niet met elkander mogen oorlogvoeren. Ook de R. Kath. Kerk moest een dergelijke bepaling vaststellen. Dat de Soc. Dem. partij in Nederland de regeering steunt, is billijk en noodzakelijk. Gelijk Mr. P. J. Troelstra in de Tweede Kamer zei, is er niet één land, dat zoo onschuldig aan den oorlog is als Nederland.



31
En dat ook de Soc. Dem. Arb. Partij zich geroepen voelt, om Nederland' tegen vijandelijke benden te verdedigen, dat begrijpen wij. Maar dat ze in landen; die zelf den oorlogsfakkel hebben gezwaaid en den wereldbrand hebben veroorzaakt, de regeeringen steunt, dat getuigt van een internationale zwakheid, die ons verbaast.
Hoofdstuk IX.
ENGELAND, VERKLAART AAN DUITSCHLAND DEN OORLOG. — ZEESTRIJD BIJ DE ALANDSEILANDEN. OOSTENRIJK VERKLAART RUSLAND DEN OORLOG. — SLAG BIJ HAELEN. — „MOOI NEDERLAND."
In den nacht van 5 op 6 Augs. gaf het Engelsche ministerie van Buitenlandsche Zaken een communiqué uit. Wegens de botte afwijzing van Engelands eisch, om de Belgische neutraliteit te respecteeren, ontving de Engelsche gezant te Berlijn zijn paspoort. De Engelsche regeering verklaarde nu aan de Duitsche, dat de oorlog bestaat sedert 4 Augs. 's avonds. Even na zeven uur van 4 Augs. toch verscheen de Engelsche ambassadeur Goschen aan het departement van Buitenlandsche Zaken te Berlijn, om Duitschland den oorlog te verklaren. Gelijk Grey, de Engelsche minister van Buitenlandsche zaken, jn het Britsche Lagerhuis verklaarde, had Engeland het zijne gedaan voor het behoud van den vrede.
Den 6 Augs. vroeg de Engelsche minister Asquith een crediet van 100 millioen pond, dat werd toegestaan. Hij besprak weder in scherpe bewoordingen de voorwaarden, waarvoor Duitschland de Engelsche neutraliteit had trachten te koopen en verklaarde, dat Engeland zich met schande zou hebben overdekt, indien het de schandelijke Duitsche



32
voorstellen (n.1. het beloven van de Fransche en Belgische koloniën aan Engeland, als dit neutraal wilde blijven?) had aanvaard.
De Duitsche marine waagde al spoedig een aanval op , Rusland. De kleine kruiser „Augsburg" begon den 3 Augs. 's avonds 9 uur, de Russische haven Libau, in de Oostzee, te bombardeeren en raakte daarbij in gevecht met een Russischen kruiser. De „Augsburg" schoot Libau in brand en legde overal mijnen. Bovendien had den 3 Augs. een gevecht plaats tusschen de Russische en Duitsche vloten bij de Alandseilanden, tegenover de Finsche golf. De Duitschers bezetten het eiland Aland, waardoor ze een vlootbasis kregen om te opereeren tegen St. Petersburg en om Finland te steunen in zijn verzet tegen Rusland. De Duitschers sloegen de Russische vloot terug naar de Finsche golf, waar zij werd opgesloten.
Op 5 Aug. werd den Oostenrijkschen gezant te St. Petersburg opgedragen, den Russischen minister van Buitenlandsche Zaken mede te deelen, dat met het oog op de dreigende houding van Rusland in het Oostenrijksch—Servische conflict en naar aanleiding van de oorlogsverklaring van Duitschland aan Rusland, Oostenrijk-Hongarije zich eveneens als in staat van oorlog mét Rusland beschouwt. Oostenrijk beschouwde zich echter niet met Engeland en Frankrijk in oorlog. Weinige dagen later echter verklaarden Engeland en Frankrijk aan Oostenrijk den oorlog.
Den 8 Aug. trokken de Fransche troepen de grenzen van den Elzas over, waar zij Auskirch en Mühlhausen veroverden. De Duitschers trokken zich op Neu-Breisach terug. Weldra vielen de Duitschers hun vijanden aan. Zij heroverden Mühlhausen, waar zij 10 Fransche officieren en 513 manschappen gevangen maakten. Bovendien maakten zij 4 stukken geschut buit, 10 wagens en een groot aantal geweren.
Den 12 Aug. rukten de Duitschers in België opnieuw



33
voorwaarts. Bij het dorp Haelen volgde een treffen. De Duitschers telden ongeveer 5000 man en de Belgen waren even talrijk. De Duitsche cavalerie rukte vooruit langs twee zijden, langs Haelen en langs Cortenaeken. Tegen 2 uur in den middag werd het gevecht geweldig; het ging
Het installeeren van een ambulance-trein te Amsterdam ten behoeve van het Roode Kruis.
weldra man tegen man. De Duitschers konden de Belgen slechts bereiken over een paar bruggen over de Gethe, waar de Belgen een krachtigen wederstand hebben geboden. De strijd duurde te Haelen en te Cortenaeken 11 uur. De Duitschers verloren ongeveer 2000 van de 6000 man. De Duitsche scherpschutters hadden het voornamelijk op de Belgische officieren gemunt, van wie velen vielen.
Wereldoorlog 3



34
Onder leiding van Prins Hendrik deed de Ned. Afd. van het Roode Kruis tijdens de gevechten om Luik veel voor de verzorging van gewonden, zoowel Duitschers als Belgen, die te Maastricht verpleegd werden. Ook Duitsche vluchtelingen uit België en Frankrijk werden in ons land met open armen ontvangen, geherbergd en verzorgd. Vele Belgische vluchtelingen (meer dan 1000) werden in het Kamp te Oldebroek onder dak gebracht. Op den verjaardag van H. M. Koningin Wilhelmina zonden 200 hunner een telegram, geteekend door pastoor Drees uit Mouland, aan de Koningin, waarin zij hunne hoogste dankbaarheid betuigden voor de goede huisvesting in het toevluchtsoord te Oldebroek. En onze hulp aan de Duitschers bracht Max Bewer te Düsseldorf er toe, in de „Düsseldorfer General-Anzeiger" van 10 Aug. een gedichtje te plaatsen, getiteld: „Dank aan Holland" en dat aldus luidt:
Wilhelmintje, Wilhelmintje,
Dulde, dass Dein blondes.Haupt
Unser Vaterland mit Rosen
Voller Dankbarkeit belaubt!
Wahrend rings die Völker schnauben
Gift und Galle himmelwarts,
Lehrt uns Holland wieder glauben
An ein edles Menschenherz!....
Deutschlands Kaiser senkt den Degen,
Jeder neigt sein Haupt vor Dir!
Und des Himmels reichsten Segen
Wünschen Wilhelmintjen wir! — Nederland, dat zijne onzijdigheid bewaarde, nam dus op een andere wijze aan den strijd deel, dan de oorlogvoerende natiën dat deden. Onder den titel: „Mooi Nederland" heeft de heer G. W. Louendaal hierop het volgende > gedicht gemaakt:
Onder 't donderen van kanonnen,
In den laaien oorlogsbrand Komt ge in de ure der verschrikking Bijstand bieden en verkwikking, Edelmoedig Nederland.



35
In uw steden staat de standaard
Van het Roode Kruis geplant; Van wat volk gewonden komen, Liefd'rijk worden ze opgenomen,
Heerlijk weldoend Nederland.
Nu uit millioenen harten
De oorlogsroes de liefde bant, Roept ge uw kind'ren op ten strijde Voor een liefdedaad in 't lijden,
Medelijdend Nederland.
Waar de nood om hulp mocht vragen
Helpen wil uw milde hand, Uitgestoot'nen bergt gë veilig, 't Mensch'lijke is en blijft u heilig,
Vredelievend Nederland.
God behoede, o land, uw vrijheid, Dat ge, uw edel woord gestand,
Duizenden moogt wedergeven
Aan wie weenend achterbleven, Offervaardig Nederland!
Nederland, om uw schoon geprezen
Als een rijk gezegend land, Toon, dat ge ook bij eigen schade, Mooi kunt zijn in eed'le daden,
Mooi in liefde, Nederland.
Met het oog op het toenemende oorlogsgevaar werd in Nederland tot Opperbevelhebber van Land- en Zeemacht benoemd Generaal C. J. Snijders, Chef van den Generalen Staf. Ook werd er een Defensiefonds opgericht, waarvoor giften ontvangen werden: a. twee tot een bedrag van '/io van het vermogen, respectievelijk geschat op f750.000 en f362.000, van Nederlanders, die, althans voorloopig, onbekend wenschen te blijven; b. een van den heer A. H. G. Fokker, te 's Gravenhage, tot een bedrag van 3/10 van zijn vermogen. Anderen gaven 4, 5, 6, 7 of 8 % van hun vermogen voor dat Fonds. Bovendien werd een „Kon.



36
Nat. Steuncomité" in het leven geroepen, ten doel hebbende, werkeloosheid, ten gevolge van den oorlog ontstaan, te bestrijden, dat weldra meer dan 400.000 gld. aan giften mocht ontvangen.
Hoofdstuk x.
EEN BLIK OP HET KRIJGSTOONEEL. — „DE STERVENDE SOLDAAT." — „WIJ VOLGEN HET KEIZERLIJK COMMANDO!"
Joh. Lüger, de „Tel."-correspondent in Zuid-Limburg, seinde over de verschrikkingen van den strijd voor Luik: Nadat de bevolking van de dorpen en gehuchten, door welke het Duitsche leger getrokken was, een onverwacht vuur op de troepen geopend had, werd er door de Duitschers zeer onbarmhartig huis gehouden.
De pastoor van Bernot, die naar het Hollandsch gebied gevlucht was, maar terugkeerde, werd gevat en Woensdagavond gefusilleerd onder beschuldiging, uit den toren op de troepen te hebben geschoten. De vrouwen en kinderen werden het veld ingezonden. Er hebben zich vreeselijke tooneelen voorgedaan. Een kleine jongen van 12 jaar werd te Bernot in het been geschoten. Zijn grootmoeder van 70 jaar eveneens. De vader van het ventje, die uit Warsage naar Bernot gevlucht was, om zijn dochter te redden, kwam uit een huis naar buiten en werd gedood.
Een Hollandsch geestelijke zag in Bernot 25 lijken van gefusilleerde boeren in een sloot liggen, die even tevoren doodgeschoten waren.
De correspondent ging per auto langs de wegen, welke de strijdende troepen gepasseerd waren. In de boomgaarden en greppels lagen doode paarden, doode koeien en.... doode menschen.



37
Het is een akelig gezicht, die gesneuvelden: de een ligt kalm naar boven te kijken en de andere heeft het gelaat verwrongen tot een grijns, maar vreeselijk zijn ze allen. Zoo liggen ze dan, paarden naast kerels en koeien en varkens. De kippen wandelen er overheen, maar doodstil is alles en een pestilente lucht waait al over het landschap. In het dorp Bernot een ijzige stilte. De huizen staan leeg en doodsch, de vensters ingeslagen, enkele huizen afgebrand en het was me, of ik reed door een begraven stad. Hier zag ik geen uniform, zelfs van Duitsche soldaten, maar verderop naar Dalheim troffen we weer Duitsche posten aan en Uhlanen-patrouilles, die over den weg draafden, de lansen naar beneden gericht. In 't kleine Latombe huisden nog enkele burgers. Ik zag er een paar komen aanloopen; de handen in de hoogte. Dat is op 't oogenblik tot Luik toe — de handen in de hoogte of de kogel!
De haat tegen de Duitschers heeft dezen niet alleen een leger op den hals gejaagd, maar ook gewapende burgers, gewapende jongens, gewapende vrouwen, hinderlagen en de vervloeking van een volk.
Het werkt zeer op het moreel der Duitsche troepen, dat de bevolking nergens te vertrouwen is. Overal is het met de revolvers in de hand en met de geladen geweren, dat de bevolking der bezette plaatsen behandeld wordt en wanneer er dan weer een schot is gevallen, gaat de franctireur er direct aan. In een der dorpen vroeg een officier te drinken, een vrouw gaf hem een kroes water. Plotseling valt uit een troep burgers een schot en de Officier stort tegen den grond, maar onmiddellijk gingen die Belgische burgers tegen den muur. „Handen in de hoogte" was het commando en de geweren brandden los.
Vlak bij de Nederlandsche grens zijn 6 Aug. de Duitschers er in geslaagd een brug over de Maas te slaan. Daar ligt het dorpje Mesch, een Nederlandsch dorpje;



38
van het kerktorentje van dat dorp waren twee Nederlandsche vlaggen uitgestoken, opdat het — zoo schrijft de verslaggever van de „N. Rt. Ct." — toch maar nietvoor een Belgisch gebouw aangezien zou worden.
Van den grooten heerweg bij dat dorpje had de corr. het volle gezicht op het Duitsche kamp, dat in een wel zeer liefelijk landschap gelegen was. Een naar de Maas afhellende vlakte bouwland, door beboschte heuvels omringd; en op deze vlakte een bonte opeenhooping van een overstelpend aantal paarden, wagens, manschappen.
Links van den hoogen kant der afhellende vlakte drommen steeds nieuwe troepen aan.
Steeds meer ruiters verschijnen boven aan den heuvelrand ; machinegeweren worden voortgereden op een terrein, dat nog zooeven een welig bietenveld was en dat ik voor mijn oogen door tallooze paardenpooten tot een arena zie vertrappen. De aanrukkende ruiterij baant zich een weg dwars door korenvelden, waarvan de halmen vergeefs gewassen zijn. Dit graan zal niet geoogst worden. Een vrij groot stuk land, met prikkeldraad afgezet, misschien werden er daags de koeien gemolken, wordt in een oogwenk van het draad ontdaan; voor de met bijlen en scharen gewapende soldaten is dat een oogenblik werks.
Lanciers en uhlanen zijn in hoofdzaak deze troepen. De eersten dragen de doodende lansen met de roodgele vlagjes, de anderen hebben de aardig platte helmbedekking; en steeds meer ruiters naderen van over den heuvelkling. Zij hebben allen de helmen met hoesen bedekt. Tallooze troswagens hotsen den weg af. Er zijn er met zes paarden bespannen en ordelijk, zonder dat men veel commando's hoort, weet dat alles — wagens en kanonnen en duizenden menschen en paarden — zijn plaats te vinden.
Ik zie nu de Holsteiner dragonders aanrukken. Zij dragen ook bevlagde lansen; en op het vaandel, dat ineenleeren foedraal wordt meegevoerd, lees ik het jaartal 1870—71.



39
Dan, plotseling, in dezen chaos van tienduizenden menschen, die allen in het grauw-grijsgroen gekleed zijn, van paarden en wagens en kanonnen, dreunt een stoet van auto's aan. Men zegt, dat de kroonprins komt met 80,000 man, om op Verviers aan te rukken.
Achter de auto's een nieuwe strijdmacht: het is voetvolk in pakken van dezelfde kleur, verzorgd en in de puntjes als alles wat wij zien. Maar wat zie ik voor hen uit gaan, een vijftiental burgers, boeren of dorpsche handwerkslieden, de handen op den rug en het hoofd gebogen. Het zijn krijgsgevangenen uit een of ander Belgisch dorp, welks bewoners zich waarschijnlijk tegen de Duitschers verzet hebben. Ik moet plotseling onweerstaanbaar aan Rodins Burgers van Calais denken; het hart klopt mij heftig als ik die sombere boerekoppen voorbij zie trekken.
Te „Tel."-corr. te Maastricht schrijft over een gevecht op den linker-Maasoever:
Eén oogenblik kregen de inwoners van het mijnwerkersdorp den indruk, dat de vijand zou aftrekken. Tot andermaal trompetgeschal weerklonk, het signaal: „Te paard" voor de afgestegen uhlanen bestemd. De infanterie werd in verdubbelde rotten geformeerd, en andermaal het bevel tot den stormaanval gegeven.
Als een wervelwind kwamen de uhlanen opzetten, de sabels blinkend in het maanlicht, dat van achter de met onweerswolken bezwangerde lucht uitstraalde. In het dorp geschreeuw en gejoel van vrouwen en kinderen. Vooral de vrouwen namen levendig aan het ernstig gebeuren deel. Het aanstormen der dappere uhlanen was verschrikkelijk, maar vreeselijker nog de tegenstand van de in eene verzameling van helsche furie's herschapen bevolking.
De eerste linie van het Duitsche paardenvolk werd weggemaaid. De ruiters verspreidden zich onder het gevecht en staken alles neêr, wat werd ontmoet: vrouwen, grijsaards,



40
kinderen, want er waren geen non-combattanten (nietstrijders). Meer de kom der gemeente genaderd, op den voet gevolgd door de verbitterde manschappen der infanterie, meenden de ruiters het reeds te hebben gewonnen. Toen werd hun een ontvangst bereid, zóó warm, dat slechts* een klein gedeelte het kan navertellen. Uit de huizen werd gevuurd, vrouwen en kinderen goten kokende olie op de aanvallers. Het werd zoo verschrikkelijk, dat de Duitschers genoodzaakt waren terug te trekken, na ruim de helft van hunne legerafdeeling te hebben verloren. De verliezen van de bewoners van Herstal, de vernieling, aangericht, 'twas alles zeer groot.
De strijd om Visé is een hevige geweest; het stadje zelf heeft geducht van de beschieting der Duitschers te lijden gehad.
Niemand in heel Visé heeft dien nacht een oog toegedaan, zoo meldt een correspondent, aan het „Hdbl." We hadden ons nog op de gewone plaatsen ter ruste begeven, maar toen van alle zijden de schoten weerklonken, toen we de kogels hoorden fluiten, toen kropen we weg in den kelder en zoo hebben nagenoeg alle inwoners den nacht doorgebracht. Deze uren van angst zal ik nooit vergeten 1
Toen ik naar het bedje van mijn kind ging, lag daar een kogel onder de dekens. Het lood had eerst het huis doorboord, ook de beddeplank, doch was in het kussen blijven steken. Wanneer ik een oogenblik naar boven ging, om te kijken, zag ik aan alle kanten huizen in brand staan. Het huis van mijn buurman werd van voor tot achter door een granaat doorboord. Maar, voegde de man er in al zijn ellende en de herinnering aan de doorgestane angsten triomfantelijk aan toe: „Toch zijn de Pruisen nog niet over de Maas."
Duitsche vluchtelingen overstroomden Maastricht. Velen verlieten de stad weer; een vluchtend gezin liet in hotel



41
„De 1'Empereur" een kindje van eenige maanden achter.
Het was blijkbaar vergeten. Men „bezorgde" het kind
aan 't station; de conducteur liep nog met 't wicht langs den trein om de rechtmatige verzorgers op te roepen, maar één trein was reeds weg en niemand van de reizigers deed zich als vader of moeder kennen.
Vele moeders uit Maastricht staken echter bereidwillig ■de handen uit, om het kind mede te nemen en aan een van haar werd het kind medegegeven.
Zoo hoog was de woede der Belgen gestegen, dat zij den braven Maastrichtenaars de door hen aan Duitsche vluchtelingen verleende hulp zelfs euvel duidden.
*
* *
De briefschrijver van de „Chronique" schreef uit Leuven: Het nieuws van de terechtstelling van spionnen te Leuven had bij de bevolking hevige ontroering verwekt. Door soldaten en politie op een afstand gehouden, was de menigte er toch in geslaagd, de plaats te omringen, waar men wist, dat de veroordeelden zouden gebracht worden. Toen dezen verschenen, werd een levendig gemompel gehoord.
Eensklaps weerklonk de stem van een officier, zich tot de menigte wendende: „Ge gaat de terechtstelling bijwonen van twee spionnen; maar dat is niet al; anderen zijn aangehouden en morgen zullen ze eveneens gefusilleerd worden. Er zijn voorbeelden noodig! We zijn in oorlog!"
En de menigte, de woorden van den officier beamend, juicht toe.
Eindelijk ziet men de schuldigen.'t Zijn groote en forsche mannen, die zich gedwee door de gendarmen laten leiden. Ze hebben de laatste sacramenten ontvangen en geven brieven af, welke aan hun familiën zullen worden overgebracht.



42
Onmiddellijk daarna komt het peleton, dat de terechtstelling uitvoeren moet: een uitdrukking van voldoening schijnt op hun gelaat te lezen.
Van alle kanten hoort men de soldaten luidop zeggen, dat ze gaarne waren aangewezen, om die akelige taak te volbrengen.
„Halt!" De mannen staan. Men blinddoekt de oogen der gevangenen en ze worden voor een muur geplaatst.
Een knal en 't is gedaan!
Recht is geschied!
* *
Hoe zwaar er gevochten is, blijkt wel hieruit, dat de loopgraven om Luik vol Duitsche lijken lagen, soms tot een hoogte van anderhalven meter.
Over de gevechten vlak bij Luik schreef een bijzondere correspondent aan de „Tel.", dat Donderdagavond 6 Augs. twee duizend man Duitsche troepen tot aan de Fabrique National (de bekende wapen-, auto- en rijwielfabriek) te Herstal waren doorgedrongen. Op de hoogte van den ouden citadel in Luik staande, ziet men neer op de gebouwenreeks van deze fabriek in het onmiddellijk nabij gelegen Herstal. De Duitschers werden er door een verschrikkelijk geweervuur ontvangen. Ieder huis, zelfs de kleinste mijnwerkerswoningen, waren in versterkingen herschapen. Barricaden werden opgeworpen, kinderen en vrouwen sleepten ammunitie aan. Tot den laatsten man, tot de laatste vrouw in de nauwe straatjes buiten gevecht was gesteld, duurde de gewapende tegenstand voort.
Daarmee was het nog niet gewonnen. De Duitsche infanteristen gingen in tirailleursgevecht verder, elk soldaat vocht op eigen gelegenheid; achter struiken en greppels werd dekking gezocht, doch veel dekking was er niet, wijl alles, wat daartoe gelegenheid bood, tevoren was afgebroken.



43
Het belegeren van ieder der huizen was ondoenlijk, zoodat verzamelen werd geblazen en de reeds sterk gedecimeerde Duitsche legerafdeeling terugtrok in de richting van Vivignis.
Doch ook vele Belgische soldaten waren gevallen en de Belgische dichter Karei van den Oever zong hiervan:
DE STERVENDE SOLDAAT.
Hij had toch zoo dapper gestreden
De lucht in de verte was rood
En 't bloed van zijn hart drupte langzaam
En warm. door zijn zwaren kapoot.
Hij had toch zoo dapper gestreden
Nu lag hij alleen in den nacht,
En zwak, o zoo zwak was hij, stervend
En ziek in de vochtige nacht.
Daarboven de starren flauw trilden.... De boschkant, die ruischte vol wind. O God, al zijn goê kameraden! Hij schreide in den nacht als een kind.
Daar schetterden koop'ren trompetten, Daar raasde een ontzaglijk geschreeuw, Daar klauwde op duizenden Pruisen De vrije, de Belgische leeuw!
En de oogen vol bloed en vol tranen Kroop hij voor 't laatste op de knien, On nog eens door duistrig struikhout De scherpe bajonetten te zien.
Hij zag in den brandschijn opflikkeren, Nog groette zijn kleumige hand, Toen viel hij en stierf al stamelend: God helpe God helpe mijn land!...
Van een rit over het slagveld rondom Luik vertelt een ander journalist aan het „Hbl.": „Neen, nooit, nooit zal ik dit vergeten. Och, wanneer we thuis zijn, of op ons



44
bureau, en we spreken dan over den oorlog en zijn verschrikkingen, dan maken we Ons zoo'n vage voorstelling van iets afschuwelijks. Maar hoe ontzettend is de werkelijkheid van een slagveld. Ik ben heden geweest tot verover het slagveld. We hadden een auto genomen en stelden die in dienst van het Roode Kruis, om een of meer gewonden naar het hospitaal te Maastricht te vervoeren. Welk een overgang van het Nederlandsch op het Belgisch grondgebied! Tot Eysden, de laatste Nederlandsche gemeente op den weg naar de Belgische grenzen, overvolle wegen, waar het wemelde van wandelaars, wielrijders, rijtuigen, automobielen enz. En nauwelijks de grens gepasseerd, eerst een paar posten uhlanen en dan niets meer. Even eenzaam en verlaten lag de weg voor ons, totdat wij eenige honderden meters verder reeds stieten op een aanzienlijke Duitsche legermacht. Eenige vragen werden gedaan, waar de meeste Duitsche gewonden waren, om hulp te verleenen, waar hulp het meest noodig was. Men verwees ons naar Argenteau en voort ging het weer. Neen, ge behoeft geen teergevoelige natuur te zijn, om bij den aanblik dien wij hadden met ontzetting te worden vervuld. Daar lagen ze, langs den weg, de arme kerels, die den vorigen dag nog vol moed waren ten strijde getrokken. Naast elkaar lagen ze in de greppels te verstijven, de stoere uhlanen, vele met de eveneens doodgeschoten paarden naast zich.
Zoo was het den geheelen weg langs tot Bernot. Menschen, paarden, koeien, alles lag daar op en langs den weg. In de weide en op de erven van de boerderijen, allen en alles ten offer aan het gruwelijk bedrijf, dat daar werd afgespeeld. Op het laatst, als daar weer zoo'n mooie uniform met het bebloede doode gezicht van zoo'n armen kerel te zien zou komen, wendde ik het gezicht af. Neen, dat niet meer! Zoo kwamen we in Bernot, een dorpje van naar schatting 2 a 3000 inwoners. Maar niet één van hen



45
was te zien. Het heele dorp reden we door, zonder een menschelijk wezen op te merken. Overal de stilte des doods. Niets, niets dan hier en daar wat kippen, die de vernielde huizen in en uit vlogen, door de kapot gerameide deuren en vensters. Welk een angstige beklemdheid dat geeft bij lachenden zonneschijn, een bloeiend dorp zonder een menschelijk wezen!
Verder voortsnellende langs de heerlijkste landwegen, berg op, berg af, zagen we links en rechts nog de boerderijen branden. In Dalheim was het al niet veel anders dan in Bernot. Eenzaam slechts zat daar een jong meisje voor een café. Wat daar in dat kind omgingl Weder passeerden we een groote Duitsche troepenmacht. Hoeveel er daar wel gekampeerd waren, het is onmogelijk te zeggen. Maar het waren er duizenden en duizenden. Zoo kwamen we ten slotte in Argenteau, waar de meeste Duitsche gewonden waren ondergebracht.
We mochten slechts medenemen een zwaar gewonde en natuurlijk slechts zoo een, die nog vervoerd mocht worden. Men wilde ons er direct twee medegeven, maar daarvoor was in onze betrekkelijk kleine auto geen plaats. In een groote ouderwetsche hooiwagen lagen ze naast elkaar, tien of twaalf, hoeveel weet ik niet precies, allen zwaargewonden, voor wie men nog geen onderdak had kunnen vinden. Voorzichtig werd een der mannen met een vreeselijke schotwonde in het hoofd uit den wagen getild en in onze auto overgedragen. Van 's nachts drie uur af had de arme kerel in den wagen gelegen met niet meer dan een eerste noodverband om het gruwelijk verwonde hoofd en zijn kameraad, die hem hielp overdragen, vertelde, dat van de geheele compagnie van 250, die aan de bestorming van die hoogte daar op den Krijtberg (vermoedelijk Dalheim of Terreur) hadden deelgenomen, slechts 12 man ongedeerd waren teruggekeerd. Van de anderen waren de meesten gesneuveld, anderen zwaar gewond en



46
terwijl we nog even toefden, werd daar een man uit een huis gehaald en met de handen in de hoogte aan nauwkeurige fouilleering onderworpen. Zoo gaat het met een ieder, die niet héél, héél goede legitimatie-papieren heeft en wee den ongelukkige, die in het bezit van een vuurwapen wordt aangetroffen. Zonder eenigen vorm van rechtspleging wordt hij gefusilleerd.
Toen we onzen gewonde goed en wel binnen hadden, besloten we een anderen, korteren weg terug te nemen. Dat ging echter met eigenaardige moeilijkheden gepaard, want vlak voor Visé, het plaatsje, dat we nu zouden passeeren, was midden op den weg een vrij sterke versperring neergeworpen van keisteenen, prikkeldraad en palen. Terugkeeren ging lastig. Dus stopten we en te zamen met de inzittenden van een andere auto gingen we de barricaden opruimen. Zelfs een der dames van het Roode Kruis hielp ijverig mede, de groote Ourthekeien opruimen. We slaagden erin, de passage vrij te maken en voort ging het, over Visé en Mouland terug naar Maastricht. In Visé was op dat oogenblik geen soldaat te zien, geen Belg en Pruis, maar verder op bij Mouland was de weg weder overstroomd met Duitschers. Mouland is als 't ware geheel platgebrand. Nog steeg overal de rook uit de huizen op. Op het erf van een boerderij lagen nog eenige lijken van boeren, die den vorigen dag gefusilleerd waren. Het was daar een tooneel van verschrikking, om nimmer te vergeten. Ik was blij, heel blij, weder op onzen veiligen Hollandschen bodem terug te zijn."
Van de 1800 inwoners van Bernot bleven slechts 100 in het leven.
Een correspondent van „De Telegraaf" had een onderhoud met Duitsche officieren in België en deelt hiervan mee:
„Zij spraken er hun deernis over uit, dat tegen de heldhaftige Belgen moest worden opgetreden, dat het heele



47
volk zich tegen de geregelde Duitsche troepen verzetteen moedige soldaten tegen vrouwen en kinderen moesten optrekken."
Toen de correspondent zei, dat de Hollanders een kleine natie zijn, die hun onafhankelijkheid duur zouden verkoopen, tegen wie ook, fronsten de Duitsche officieren even de wenkbrauwen, schudden daarop het hoofd en zeiden zuchtend:
„Met de politiek bemoeien wij ons niet, we volgen het Keizerlijk commando."
Deze woorden komen overeen met wat eens een Koning van Pruisen zeide:
„Mijn soldaten schieten goed, want ze denken niet."
De menschen moeten echter leeren, goed te denken, dan zullen ze weldra leeren beseffen, dat met schieten nooit iets goeds te bereiken is.
Hoofdstuk XI.
OPPERBEVELHEBBERS EN LEIDERS VAN DEN OORLOG. — KOSTEN VAN DEN OORLOG. — HET SLAGVELD DER VOLKEREN. — BELGIËS WEIGEREND ANTWOORD AAN DUITSCHLAND. — EEN ONSCHULDIGE GEDOOD.
Chef van den Franschen Generalen staf is Generaal Joffre, die in 1852 in de Pyreneeën geboren werd. Ten gevolge van den Fransch-Duitschen oorlog moest hij zijn militaire studie's plotseling afbreken. Als tweede luitenant der artillerie maakte hij het beleg van Parijs mede. Hierna was hij voornamelijk bij de genie werkzaam. In den Tonkin-veldtocht bouwde hij forten onder 't vuur der Chineesche troepen. Vervolgens vocht hij nog in Fransch Indo-China en Timbuktoe.



48
Generaal Joffre wordt ons beschreven als een stoere, gezette figuur. Een zware witte snor krult onder zijn korten, dikken neus. Zijne verschijning wekt onwillekeurig de gedachte aan een grooten waakhond op.
Reeds gedurende acht jaren is de tweede zoon van Von Moltke Chef van den grooten Generalen Staf van. het Duitsche leger.
Generaal Hellmuth von Moltke werd in 1848 in Mecklenburg-Schwerin geboren. Een schitterende verschijning is hij niet. Hij is corpulent en stram van ouderdom, met de linksche manieren van een Bismarck. Hij heeft blauwe oogen en grijs-blond haar, een gesloten natuur, het echte type van een Mecklenburger. Hij is echter een man van ontembare wilskracht, van groote oprechtheid en van een helder verstand. Hij volgde den len jan. 1906 graaf Von Schlieffen op als Chef van den Generalen Staf. In den Fransch-Duitschen oorlog werd hij tot luitenant bevorderd en werd hem het ijzeren kruis verleend. Na de verschillende rangen in het leger doorloopen te hebben, werd hij in 1902 tot luitenant-generaal benoemd. Dat het Duitsche leger thans een uitstekend georganiseerd geheel vormt, is grootendeels te danken aan de verdiensten van zijn eminenten Chef.
Ontwerper van den Duitschen veldtocht is generaal Falkenhayn, de Duitsche minister van oorlog.
Van het Britsche leger is Sir John French de opperbevelhebber. Lord Kitchener, een der grootste organisatorische talenten van het Engelsche leger, werd in Engeland benoemd tot minister van oorlog.
In Rusland werd tot opperbevelhebber benoemd Grootvorst Nikolaï Nikolajewitsj, een vertrouwd vriend en raadsman van den Czaar en sinds 1905 de leider van de Russische oorlogspartij. Hij is geboren in 1856 te St. Petersburg, nam deel aan den Russisch-Turkschen oorlog van 1877—'78 en verkreeg voor zijn opmarsch over den Balkan een



49
gouden eeredegen met het opschrift: „Voor moed". In 1894 werd hij adjudant-generaal en inspecteur-generaal der cavalerie. Den 26 Oct. 1905 benoemde de Czaar hemtot commandant van de garde en van het militair district St. Petersburg en bevorderde hem tegelijkertijd tot generaal der cavalerie. Hij is gehuwd met prinses Militsa, dochter van den koning van Montenegro.
Om het Duitsche leger, zooals het nu op oorlogssterkte georganiseerd is, in het veld te houden, heeft men met munitie en andere directe uitgaven per dag 40 millioen mark noodig. In dit cijfer zijn de kosten voor de marine niet begrepen. Men kan gerust aannemen, dat die 20 millioen per dag bedragen. Dit geeft dus 60 millioen. De krijgsschat,. die in den toren te Spandau, bedragende 127 millioen in baar goud, werd bewaard, is dus in een paar dagen verteerd.
Een lichtzijde van een wereldoorlog is, dat de landen niet bij elkander kunnen leenen. Kan Duitschland zijn millioenen halen bij Nederland? Of kan Rusland in Japan eene leening geplaatst krijgen? Als de schatkisten der oorlogvoerende mogendheden ledig zijn, dan zijn die Staten van zelf genoodzaakt vrede te sluiten.
Te betreuren is het, dat België, welk land niets mjt de oorlogskwestie te maken had, het eerst den geesel van den oorlog heeft moeten voelen. Dat is te wijten aan zijn ligging, die het tot een slagveld van Europa maakt. Er is geen land, waar zooveel slagen geleverd zijn, die beslisten over het lot van volkeren en landen; er is geen land, waar zooveel bloed is geofferd aan het overwicht, dat de eene vorst zich verschaffen wilde boven den anderen, 't eene volk op het andere, zonder dat België zelf daar veel belang bij had. Als bufferstaat tusschen Duitschland en Frankrijk voelde het door de eeuwen heen steeds de schokken, wanneer ook andere omliggende volken op elkaar inrenden. Slagen zijn er geleverd te Fleurès, Landen
Wereldoorlog 4



50
en Neerwinden, Oudenaerde, Malplaquet, Waterloo, enz. Maar is het rechtvaardig, als twee buren ruzie hebben, dat ze dan bij een ander den boel kort en klein slaan?
Wat Nederland betreft, verklaarden zoowel Duitschland als Engeland, dat ze Nederlands neutraliteit zouden eerbiedigen. Toch verklaarde H. M. Koningin Wilhelmina den 5 'Augs. het gebied der stelling van Den Helder, de Maasmonden, Nieuwe Hollandsche waterlinie, het gebied rondom de verdedigingswerken Westervoort, Pannerden, Ter Neuzen en Ellewoudsdijk in staat van oorlog, waarbij later nog kwamen de provinciën Zeeland, Noord-Brabant en Limburg en Gelderland, alleen voor zoover betreft het gedeelte bezuiden de Waal.
Na de inneming van Luik liet de Duitsche regeering den 17 Augs. door bemiddeling van een neutrale mogendheid te Brussel het volgende mededeelen:
„De vesting Luik is na dapperen tegenweer gevallen. De Duitsche regeering betreurt diep, dat het tot een bloedig treffen is gekomen. Duitschland komt niet als vijand naar België, maar door de omstandigheden moest het met het oog op Frankrijks militaire maatregelen het besluit nemen, België binnen te rukken en Luik als standpunt voor zijn verdere militaire operaties bezetten. Nu het Belgische leger zijn eer tegen een overmachtigen vijand schitterend verdedigd heeft, verzoekt de Duitsche regeering den Koning en de Belgische regeering, om aan België de verdere verschrikkingen van den oorlog te besparen. Zij is tot elke overeenkomst met België bereid, die vereenigbaar is met haar pjannen ten opzichte van Frankrijk.
„Duitschland verzekert nogmaals plechtig, dat het niet voornemens is, zich Belgisch grondgebied toe te eigenen en dat het België na den oorlog zal ontruimen."
België antwoordde daarop den 13 Augs. het volgende:
„Het voorstel van Duitschland is eene herhaling van dat van 2 Augs. België kan niet anders, dan ook zijn ant-



51
woord herhalen, te meer daar sedert 3 Augs. zijn onzijdigheid geschonden en een ontzettende oorlog op zijn gebied overgebracht is en daar de twee andere mogendheden, die zijne neutraliteit waarborgen, onverwijld en loyaal geantwoord hebben op zijn verzoek om hulp."
Ook onschuldigen werden het slachtoffer van den oorlog. Zoo werd den 14 Aug. Baron van Zuylen van Nyevelt, voorzitter van de Ned. Automobielclub, terwijl hij in eene auto zat, die (naar 't heette) aan de Belgische genie toebehoorde, door een schot getroffen. Hij werd naar het hospitaal gevoerd, alwaar hij weldra overleed. De soldaat, die den getroffene vergezelde, werd eveneens door een kogel gedood.
Hoofdstuk XII.
OP ZEE. — ENGELAND VERKLAART OOSTENRIJK DEN OORLOG. — DE „GOEBEN" EN DE „BRESLAU". — EENE PROCLAMATIE VAN DEN CZAAR AAN POLEN EN JODEN.
Op den morgen van den 7 Aug. stiet de Engelsche kruiser „Albion" op een onderzeesche mijn in de Noordzee en zonk. 131 personen kwamen om, 152 werden gewond en 16 officieren.
Engeland kreeg op dien 7 Aug. van de kolonie Canada de toezegging van een contingent van 20.000 man, om het moederland te steunen.
Den 10 Aug. deden Duitsche onderzeeërs een aanval op één der eskaders van de Engelsche vloot, die echter weinig schade aanbracht. Een Duitsche onderzeeboot zonk.
In het begin van 1914 is van gezaghebbende zijde in Engeland beweerd, dat de kolossale Dreadnoughts in den



52
oorlog waardeloos zijn, daar ze zich niet verdedigen kunnen tegen den aanval der onzichtbare onderzeeërs. De lords der admiraliteit, de zoogenaamde sealords, bestreden deze stelling. Zooals we boven vermeldden, hebben Duitsche onderzeeërs de Britsche vloot aangevallen en deze bleef onbeschadigd, terwijl een der Duitsche booten te gronde ging. De Dreadnoughts hebben dus de proef goed doorstaan.
Daar de Oostenrijksche regeering onvoldoende verklaringen gaf omtrent het zenden van troepen naar Duitschland, deelde de Fransche regeering den Oostenrijkschen gezant te Parijs mede, dat zij genoodzaakt was, haar gezant te Weenen terug te roepen.
Korten tijd daarna verscheen de Engelsche gezant te Weenen aldaar in het ministerie van Buitenlandsche zaken en verklaarde, dat Engeland, met het oog op zijn verhouding tot Frankrijk, zich ook beschouwt als in oorlogstoestand met de Donau-monarchie te zijn.
Engeland liet beslag leggen op een paar voor rekening van Turkije in Engeland gebouwde, nog niet afgewerkte kruisers. Deze daad werd door Duitschland betaald gezet met den verkoop aan Turkije van de twee in de Middellandsche zee kruisende Duitsche oorlogschepen, de „Goeben" en de „Breslau". De „Goeben" kan een groote snelheid ontwikkelen, terwijl zijn zwaar geschut het schip oppermachtig maakt boven alle andere Russische schepen in de Zwarte Zee. De twee nieuwe „Turksche" schepen ankerden voor de Nagoro-eilanden, waar ze met geestdrift door de Turken werden ontvangen. Engeland richtte nu tot de Turksche regeering diplomatieke vertoogen met betrekking tot de „Goeben" en de „Breslau" en verlangde, dat de Duitsche officieren en bemanningen onmiddellijk naar huis zouden worden gezonden, wel wetend, dat de Turksche bemanningen de nieuwerwetsche oorlogschepen niet zouden kunnen bedienen.



53
Ten einde de Polen voor zich te winnen, richtte de Czaar een proclamatie tot de Polen in Rusland, Duitschland en Oostenrijk, waarin hij het voornemen te kennen gaf om aan Polen zijn zelfstandigheid als één en onverdeeld rijk terug te geven met de noodige waarborgen voor de uitoefening van godsdienst en gebruik van de Poolsche taal. De Czaar zou alleen een luitenant-gouverneur benoemen.
Eveneens richtte de Czaar eene proclamatie tot de Joden, die hij zijn „lieve Joden" noemde en die hij door allerlei schoone beloften al het leed en de ellende wilde doen vergeten, die de Russen hun hadden aangedaan.
Hoofdstuk XIII.
HET IDEAAL VASTHOUDEN. — DE VERWANTSCHAP VAN HET BEGINSEL VASTHOUDEN BOVEN DIE DER NATIONALITEIT. — HET VREDESPALEIS IS HET GEWETEN DER MENSCHHEID. — HET NUT DER VREDESBEWEGING. — DE VEREEN. STATEN VAN N.-AMERIKA, EEN VOORBEELD VOOR EUROPA. — HAD DUITSCHLAND DEN OORLOG KUNNEN KEEREN? 'd MOCHT HET BELGIË'S NEUTRALITEIT SCHENDEN? — HET EERSTE SCHOT. — DUITSCHLANDS ROUW.
De vredesbeweging kan op tastbare resultaten wijzen en wel in 30 gevallen heeft ze bewerkt, dat arbitrage werd ingeroepen, waar anders 't zwaard zou hebben beslist. — En nu is het waar, dat de vredesactie niet altijd den oorlog heeft kunnen voorkomen en dat zij inzonderheid op dit oogenblik machteloos staat bij den grooten wereldbrand, die is uitgebroken, doch mag men de brandspuit afschaffen, omdat men er niet alle branden



54
mee kan blusschen? En mag men den spot drijven met de brandweermannen, omdat er soms een brand uitbreekt, die te machtig is voor hun actie? Zoo niet — dan heeft men ook het recht niet, de vredesactie te veroordeelen, omdat ze wel in vele, doch niet in alle gevallen den oorlog heeft kunnen voorkomen.
Omdat men een zeker doel niet volkomen kan bereiken, daarom mag men het nog niet belachelijk maken. De Stichter van het Christendom heeft Zijne volgelingen elk persoonlijk als ideaal voorgeteekend, om „Volmaakt te
Belgische infanterie opgesteld achter wagens.
worden als de Vader." Dat ideaal, ieder weet het, is in dit leven niet te bereiken, maar toch mogen wij het niet op zij zetten. Het moet het doel van ons streven zijn. En evenmin mogen wij het maatschappelijk ideaal (den wereldvrede) loslaten, al weten wij, dat het in deze bedeeling niet te bereiken is. Iedere schrede echter, die wij 't nader komen, is winst. Toen men den Stichter van het Christendom eens bood-



55
schapte, dat Zijne moeder en broeders Hem begeerden te zien, antwoordde Hij: „Mijne moeder en mijne broeders zijn dezen, die Gods Woord hooren en hetzelve doen." Hij sprak hiermee uit, dat Hij de verwantschap van het beginsel (de geestelijke familie) stelde boven de verwant' schap van het vleesch. Europa echter, dat zich Christelijk noemt en het Christendom heet aangenomen te hebben, stelt de verwantschap van het vleesch (het nationaliteitsbeginsel) boven die van den geest. Op het oogenblik toch slaan Socialisten Socialisten dood, R.-Katholieken dooden R.-Katholieken, Christenen staan Christenen naar het leven. O, als de Meester komt (en Hij zal komen), wee dan de dienstknechten, die Hij zal vinden, alzoo doende.
Ook met het Vredespaleis drijft men den spot. Toch is die spot onverdiend en ongemotiveerd. Het Vredespaleis herinnert Europa aan zijn roeping, om een banierdrager van het Christendom te zijn en het recht en daardoor den vrede te betrachten. Ik zou daarom het Vredespaleis willen noemen: „Het geweten van Europa." Laten wij het geweten niet veroordeelen, als het ons niet voor vallen kan behoeden en bespotten wij het Vredespaleis niet, omdat het Hof van Arbitrage, dat er zijn zetel in heeft, den tegenwoordigen oorlog niet heeft kunnen voorkomen; want, zooals ik reeds zeide, door arbitrage zijn reeds tal van kwesties tusschen de volkeren, die anders den krijg hadden doen ontbranden, in der minne bijgelegd. En ook heeft het Vredespaleis voor ons vaderland deze beteekenis, dat het ons helpt, onze neutraliteit te handhaven. Het geeft Nederland een nimbus van onschendbaarheid.
Hoewel wij niet in deze bedeeling aan een wereldvrede, die bestendig is, gelooven (evenmin als wij er overtuigd van zijn, dat iemand „hier volmaakt wordt als de Vader,") toch zouden wij willen adviseeren: „Houd het ideaal vast en sta naar den vrede."
Te midden van het oorlogsgedruisch richtte het Hoofdbe-



56
stuur van den Algem. Ned. Bond: „ Vrede door Rechf' een circulaire tot zijn leden, waarin o. a. het volgende gezegd werd:
„Gesterkt door de instemming en den steun van de , edelste en grootste geesten der menschheid, gesterkt mede door de plechtige verklaringen der Regeeringen van alle Staten der Wereld op de Vredesconferenties en bij tal van andere gelegenheden afgelegd, hebben de georganiseerde voorstanders van den vrede een te groot vertrouwen gehad in den vooruitgang der beschaving, in de macht der openbare meening, in het verstandelijk inzicht der regeerders, in de eerlijke handhaving van gesloten overeenkomsten. Ons aller arbeid voor de geleidelijke ontwikkeling der internationale rechtsorganisatie op papier heeft al te veel onze krachten onttrokken aan den veel dringender en noodzakelijker arbeid, om zoo spoedig mogelijk tot stand te brengen een hechte internationale organisatie van alle levende menschen van goeden wil, die, goed geleid, wellicht den grooten oorlog nog had kunnen voorkomen. Dat wij, pacifisten van alle landen, die de menschheid den gruwel van dezen oorlog hadden willen besparen, niet voorzien hebben, hoe dringend het gevaar was, geeft ook ons een gevoel van schuld, welke slechts verzacht wordt door de ondenkbaarheid, dat de menschen elkander waarlijk zouden aandoen datgene, wat thans geschiedt.
„De voorstanders van den vrede, in zooveel verschillende landen in tal van verschillende vereenigingen gesplitst, hebben zich niet tijdig genoeg kunnen verzamelen in één krachtige actie op de openbare meening, toen plotseling met verbijsterende snelheid het oorlogsgevaar ontstond en al grooter en uitgebreider werd."
Zij, die vrede door recht willen, behoeven zich door den nu losgebroken wereldoorlog niet te laten ontmoedigen, al moet die strijd hun aanleiding geven, „om hun strijdwijze te herzien," gelijk genoemd Hoofdbestuur zegt.
„Ons ideaal blijft onaangetast! Boven het tijdelijke ver-



57
heven zal het ook in de somberste oogenblikken blijven het lichtpunt, waarheen ons streven te richten is. Wanneer wij zelf niet het geluk mogen hebben, te oogsten, wat wij en zoovelen voor ons gezaaid hebben, wij zullen onvermoeid met zaaien voortgaan ten bate van hen, die na ons komen en die hun beschaving niet meer door een volkerenkrijg als dezen zullen willen bezoedelen."
In The Saturdayblade, een te Chicago verschijnend blad, lazen we een artikel van een invloedrijk Amerikaan, mr. W. D. Boyce, die zijn meening zegt aangaande den oorlog, die in de oude wereld gevoerd wordt.
Na gewezen te hebben op den invloed, welken deze oorlog ook op de toestanden in Amerika zal hebben en na er als echte Amerikaansche zakenman zijn landgenooten toe aangespoord te hebben, om de gelegenheid aan te grijpen en hun handels- en afzetgebieden te verruimen, waar de concurrentie van de oude wereld tijdelijk schaakmat is gezet, gaat hij na, wat eigenlijk de oorzaak is van dezen oorlog. Hij wijst op den onderlingen naijver tusschen de verschillende volken, die voornamelijk tusschen Engeland en Duitschland het sterkst tot uiting kwam en komt tot de conclusie, dat de toestanden in Europa noodwendig tot een oorlog moesten voeren. En waarom?
Omdat, zegt hij, zekere koningen en keizers en hooge autoriteiten hunne eerzucht wenschen te bevredigen, instede van hunne volken te beschermen. Millioenen inwoners van de landen, die nu in den oorlog zijn betrokken, zijn tegenstanders van dien oorlog. Zij weten, wat deze vreeselijke krijg beteekent.
Maar, zegt de schrijver, in Europa is de macht van de heerschers absoluut. Als het den oorlog betreft, dan gelden alleen hunne bevelen; de onderdanen, die vrede wenschen, hebben geen stem in 't kapittel.
Het is niet waar, dat de President der Vereen. Staten meer autoriteit bezit dan de vorsten van Europa. Wanneer



58
't er om gaat, menschenlevens te wagen in den oorlog, dan heeft onze President de meening te vragen van de volksvertegenwoordiging (Wij cursiveeren). Maar de Keizer van Duitschland, de Tsaar van Rusland en de Keizer van Oostenrijk hebben de meening van 't volk niet gevraagd, zij hebben Europa in vuur gezet en op hunne commando's zullen er rivieren van bloed stroomen.
Misschien zullen deze onuitsprekelijke offers nu 't eind brengen van de onbegrensde macht der monarchen. Wanneer deze krijg is geëindigd, mag de monarchie in Europa den dag van haar oordeel verwachten. Het is niet aan te nemen, dat de massa's in Europa weer zullen toestaan een dergelijk terugdringen, een ondergaan in zulk een ruïne als hen nu bedreigt. Laten wij 't hopen!
Maar tenslotte blijft dit feit bestaan, dat vrouwen en kinderen, en allen die onschuldig zijn en slechts liefde en vrede wenschen, moeten lijden en sterven en dat het werk der beschaving een terugslag krijgt van vele jaren.
Gelijk de president der Vereen. Staten van N. Amerika geen oorlog mag verklaren buiten de volksvertegenwoordiging om, zoo moesten in Europa vorsten en diplomaten ook geen oorlog mogen verklaren, als de volksvertegenwoordiging er haar goedkeuring niet aan had gegeven. — Duitschland had den tegenwoordigen oorlog kunnen voorkomen. Immers: Sir Maurice de Bunsen, Engelsch gezant te Weenen, seinde den 16 Sept. 1914 aan het Ministerie van Buitenlandsche Zaken te Londen, dat zelfs na Oostenrijks verwerping van het Servische antwoord op zijn Ultimatum, de onderhandelingen tusschen Oostenrijk en Rusland nog steeds op een vriendschappelijke wijze werden voortgezet tot 1 Augustus. Dien dag scheen een regeling bijna in het gezicht te zijn. De Russische gezant Schebeks deelde Bunsen mede, dat de Oostenrijksche gezant te St. Petersburg Saszonof had kennis gegeven, dat Oostenrijk



59
er in toestemde, de geschilpunten in de nota aan Servië aan arbitrage te onderwerpen.
Ongelukkigerwijze echter werden de vriendschappelijke besprekingen tusschen Oostenrijk en Rusland door Duitschland afgebroken, dat op 31 Juli met zijn Ultimatum aan Rusland en Frankrijk tusschenbeide kwam. Bunsen voegde er bij, dat een uitstel van eenige dagen aan Europa een van de grootste rampen der geschiedenis zou bespaard hebben.
Naar aanleiding van het feit, dat Duitschland de onzijdigheid van België schond, schreef „De Nederlander" van 10 Sept. 1914:
„Herhaaldelijk wordt van Duitsche zijde medegedeeld, dat reeds vóór den inval in België Fransche troepen met goedvinden van België de onzijdigheid van dat land hebben geschonden, dus voor den afloop van den termijn in het Duitsche Ultimatum gesteld; dat o. a. twee Fransche regimenten infanterie den 3 Aug. aan het Zuiderstation te Brussel waren. En er zijn, ook in ons land, bladen, die meenen, dat België, door dit toe te laten, zelf schuldig is geworden.
„Dat Duitschland steeds plan had, in België te vallen, kon wel aan niemand verborgen blijven en België was dus volkomen gerechtigd, zijnerzijds al het mogelijke te doen, om den inval te weren
„Indien derhalve reeds vóór den afloop van het Ultimatum, d. w. z. even vóórdat Duitsche troepen in België zouden vallen — en dat wist de Belgische regeering op 3 Aug. met wiskunstige zekerheid — België daarbij Franschen enkel ter verdediging te hulp heeft geroepen, was het volkomen in zijn recht. Slechts indien bleek, dat België zich verbonden had Fransche troepen, naar Duitschland gedirigeerd, door zijn land te laten passeeren, zou Duitschland recht hebben gehad, ter zelfverdediging het volkenrecht te schenden.



60
„De Duitsche bevelhebber, die den doortocht verzocht, heeft met geen enkel woord te kennen gegeven, dat zulk een verbond of afspraak bestond en tot dusver is daarvan ook niets gebleken. Duitschland heeft zich alleen beroepen op „militaire noodzakelijkheid", alsof dit iets anders beteekende dan op „de macht van den sterkste", een macht, die tusschen rechtsstaten, waartoe alle volken in Westelijk Europa behooren, niet gelden mag!"
Erkend moet evenwel worden, dat België zijne onzijdigheid niet ten volle had beschermd. De grenzen aan Duitschlands zijde toch had het duchtig versterkt, doch aan Frankrijks zijde open gelaten, zoodat Frankrijk ten allen tijde door België op Hannover en zoo op Berlijn kon aanrukken. Om Frankrijk die mogelijkheid te benemen, heeft Duitschland zeer zeker óók zijn inval in België ondernomen.
Bij het begin van den oorlog waren de burgers van Maastricht in gespannen verwachting, waar de Duitschers het eerste schot zouden lossen, bij de Nederlandsche of bij de Belgische grens. Daar hoorden ze den 5 Aug. 1914 het eerste schot bij Visé vallen en ze slaakten een zucht van verlichting. Dat schot is voor België de voorbode geweest van een zee van leed en ellende, maar dat schot predikte óók aan Nederland, dat Duitschland niet van plan was, zijn neutraliteit te schenden.
Men heeft berekend, dat de inval der Duitschers aan België meer dan 500 millioen gulden gekost heeft, om nu niet te spreken van al die verloren gegane kunstschatten, welk verlies niet met goud is te vergoeden en die feitelijk niet slechts aan België; maar aan de menschheid zijn ontroofd, omdat ze eigenlijk behoorden tot de schatten van het geheele menschelijk geslacht.
Zij, die in België van huis en goed zijn beroofd, hebben, volgens Edouard Clunet, den vroegeren voorzitter van het „Instituut voor Internationaal recht', geen recht op schade-



61
vergoeding. De oorlog toch is van catastrophischen aard. Het is een kwaad van hoogen oorsprong. Indien de slachtoffers van den oorlog echter te huis behooren in den overwinnenden Staat, eischt deze gewoonlijk in het vredestractaat van de overwonnen Mogendheid ook schadevergoeding voor zijn onderdanen, die in het bijzonder geleden hebben in den strijd.
Maar heeft Duitschland aan België veel jammer en ellende berokkend, het leed, dat de oorlog over Duitschland zelf heeft gebracht, is ook met geen pen te beschrijven. Gelijk men weet, dragen de soldaten der verschillende legers aan koordjes herkenningspenningen van aluminium om den hals, waarop de naam en leeftijd van den drager vermeld staan. En nu waren er in het midden van September reeds in Duitschland 62.000 van zulke herkenningspenningen van gesneuvelde Duitsche soldaten binnen gekomen. Terecht schreef Charles Boissevain in het „Handelsblad!' hierover:
„En als men aan al die zakken vol penningen denkt, wordt het ons wee om het hart. O! die moeders en vrouwen en kinderen, wien zulk een penning overhandigd wordt als al wat van hun kind, hun man, hun vader overbleef".
De Duitsche Couranten staan alle vol van advertentie's van familie's, meldende het overlijden van zoon, vader of verloofde op het slagveld, of zooals het heet, in dienst van het vaderland. En omdat er zoovele familie's zijn, die in rouw zijn om het sneuvelen van een bloedverwant, is in Duitschland tijdelijk het dragen van rouwkleeren verboden. En in dat land is men op het rouwdragen anders zeer gesteld.



62
Hoofdstuk XIV.
JAPAN'S ULTIMATUM AAN DUITSCHLAND. — DE FORTEN VAN LUIK. — DE DUITSCHERS IN BELGIË. — HET KAN VERKEEREN. — EEN „KLAGE".
Japan richtte den 16 Aug. een Ultimatum aan Duitschland, waarin het dat land aanried al zijne schepen uit de Japansche en Chineesche wateren terug te trekken en ze te ontwapenen en verder om Kiautsjau (dat indertijd door Duitschland van China is „gepacht") aan Japan af te staan, zonder eene schadeloosstelling te krijgen voor eene eventueele teruggave aan China. Japan vroeg antwoord voor 's middags 23 Aug.
Den 23 Aug. liet de Duitsche regeering aan den Japanschen zaakgelastigde te Berlijn zeggen: „Op de eischen van Japan heeft de Duitsche regeering geenerlei antwoord te geven. Zij ziet zich daarom genoodzaakt, haren ambassadeur te Tokio terug te roepen en den Japanschen zaakgelastigde te Berlijn zijn paspoort te overhandigen."
Een gevolg hiervan was, dat Japan aan Duitschland den oorlog verklaarde.
In officiëele kringen van Amerika hield men dit Ultimatum van Japan aan Duitschland als een der ernstige gevolgen van den oorlog. Japan liet evenwel aan Amerika weten, dat voor alle neutrale Amerikaansche belangen zou gewaakt worden. In Amerika hield men de belofte van Japan, dat het Kiautsjau aan China terug zal geven, voor bevredigend.
Ook in Engeland maakte men zich over dit optreden van Japan ongerust. Daarom stelde het zich met Japan in verbinding en vaardigde toen het volgende communiqué uit:
„De Engelsche en de Japansche regeering achten het noodig, dat elk harer optreedt tot bescherming van de belangen van het verre Oosten, bedoeld door het Engelsch-
\



63
Japansch verbond en vooral van de onafhankelijkheid van China. — De werkzaamheid van Japan zal zich niet uitstrekken buiten de Chineesche zee, het door Duitschland bezette gebied in Oost-Azië en de bescherming der Japansche stoomvaartlijnen in Oost-Azië." ; ,;j .1
Terwijl Luik reeds in handen der Duitschers was, hielden de forten rondom die stad nog steeds stand. De forten toch, die Luik in een kring van 50 a 60 K.M. omtrek omringen, zijn slechts sperforten (forts d'arrêt). Deze forten hebben twee bijzondere eigenschappen. De eerste is, dat zij uitnemend zijn uitgedacht, gebouwd en gepantserd, opdat zij niet gewapenderhand zullen worden genomen. De tweede, dat zij over machtige artilleriemiddelen beschikken. Maar zij bezitten geen garnizoen: zij kunnen geen offensieve uitvallen ondernemen. Men kan ze niet berennen en zij kunnen alleen maar schieten. Opdat de verdediging dezer forten volledig zou zijn, beschikten de Belgen in de tusschenruimten over bewegelijke troepen. Deze troepen traden gezamenlijk met de artillerie der forten op, ten einde het vijandelijke leger op te houden. Toen echter de Duitschers hun zwaar belegeringsgeschut te hunner beschikking hadden, vielen al de sperforten weldra in hunne handen.
Vooral het fort Pontisse was voor de Duitschers van veel belang, daar het de brug bij Lische beheerschte, waar de Duitschers over moesten trekken.
De Duitsche 42 c.M. kanonnen wierpen kogels van 600 pond in de forten. Zij hebben 16 benzine-locomotieven en ongeveer 30 paarden voor hun vervoer noodig. Een projectiel (puntkogel) van 1.80 M. lengte, wegende 300 K.G., dringt op een afstand van 8 K.M. of anderhalf uur nog door een dikken muur. De scherven er van vliegen dan nog 1 K.M. of 1000 M. ver.
Keizer Wilhelm begaf zich per auto naar Aken, om door zijne aanwezigheid het leger aan te moedigen en



64
den generalen staf door zijne raadgevingen bij te staan.
Den 20 Aug. gelukte het de Duitsche ruiterij de Fransche vijfde cavallerie-divisie bij Perwez (ten Noorden van Namen) met zware verliezen terug te slaan. — De Beiersche en Badensche troepen versloegen de Fransche 55e infantrie-brigade, die tot Weyler (15 K.M. van Schlettstadt) was doorgedrongen. Nadat aanj deze brigade zware verliezen waren toegebracht, werden de Fransehen over de Vogezen gedreven.
Het Belgische leger was ten slotte den 20 Aug. genoodzaakt, voor de overmacht der Duitsche troepen terug te trekken en zich op Antwerpen samen te trekken. De Franschen en Engelschen waren toen nog niet in staat geweest, met het Belgische veldleger samen te werken. De stad Brussel kon niet langer beschermd worden. De Belgische troepen hielden zich gereed, om, steunend op de forten van Antwerpen, aanvallend op te treden, waar zulks noodig mocht zijn.
De Duitschers rukten den 21 Aug. bij het aanbreken van den dag uit de richting Leuven Brussel binnen en namen bezit van de stations en van de karabinierskazerne. Vele inwoners van België's hoofdstad namen de vlucht naar Gent, Brugge en Ostende. Duitschland legde aan de stad Brussel eene oorlogsschatting op van 200 millioen francs en aan de provincie Luik eene oorlogsschatting van 50 millioen francs. Bovendien moet de provincie Brabant 450 millioen francs oorlogsschatting betalen.
Naar aanleiding hiervan werden 22 Aug. in Den Haag besprekingen gehouden tusschen de vertegenwoordigers van verschillende groote mogendheden, ten doel hebbende te geraken tot een gezamenlijk protest bij de Duitsche regeering tegen verschillende met het internationaal publiek recht (volkenrecht) strijdende door Duitschland genomen maatregelen, o.a. het heffen eener oorlogsbelasting van Brussel en de provincie Luik.



65
België had zijn regeering naar Antwerpen overgebracht. Het Belgische leger trok zich ook in deze stad terug. In den nacht van 24 op 25 Augs. wierp een „Zeppelin" 7 of 8 bommen in de stad, waardoor vele huizen vernield werden, 7 personen werden gedood en 6 ernstig gewond. De aanval was vooral gemunt op het Koninklijk paleis.
Den 24 Augs. deden de Belgen een uitval, ten einde den Duitschers den toegang tot Mechelen te betwisten. De Belgen heroverden na een zwaar gevecht Mechelen, doch moesten later die stad weer in de handen der vijanden laten.
Dat Bredero's spreuk: „Het kan verkeeren" waarheid is, bewijst het feit, dat de meeste opperofficieren van het 7e en 10e Duitsche legercorps, die te Luik gevochten hebben, juist die officieren zijn, welke nog onlangs in België met eene zending werden belast. Zelfs de aanvoerder van het Duitsche Maasleger, generaal Von Emmich, kwam in 1913 in Luik ter gelegenheid van de „blijde inkomst" van Koning Albert in die stad, om den Belgischen Koning te begroeten namens den Keizer en hem de verzekering te brengen van de onveranderlijke vriendschap voor de Belgen.
De Duitsche officier, die 21 Aug. met den civiel-gouverneur van Luik kwam onderhandelen omtrent de overgave der stad en der stellingen, was niemand anders dan de Stafmajoor Von 'Klüber, die nog in Juni 1914 als militair attaché te Brussel van het Duitsche gezantschap deel uitmaakte.
De heer W. W. B. te Hasselt dichtte op het treurspel, in België afgespeeld, de volgende „klage":
i
Hoe zijn. de helden in den slag gevallen!
Hoe drenkte een vreemde bodem 't jeugdig bloed....
Ze vielen — vielen, ach! bij duizendtallen!
Zoo vrees'lijk zwaar wordt zonde weer geboet!
Wereldoorlog 5



66
Komt, komt nu samen in uw tempelhallen! En valt met smeeking uwen God te voet; Laat er geen zwijgen bij u zijn, gij allen, Die thans des Heeren nog gedenken doet!
Gedenk den blonden zonen van het Noorden, Ons nauw verwant — gedenk den dapp'ren Belg! Gedenk Gij in ontferming al te zamen,
Die van nabij en die van verre kwamen.... Och, dat de vriend niet meer zijn vriend verdelg! Beëindig Gij, o Macht'ge, 't gruwlijk moorden!
wf% ft.
U wacht een schoone roeping, Nederland, Gij volk der lage landen bij de zee! Nu vorst en volk'ren bukken onder 't wee Der oorlogsrampen, en van strand tot strand
't Kanongebulder dreunt, — beidt Uwe hand
't Heerlijk werk der liefelijke vree:
Uit België's velden klinkt een luide beê
Om hulp, tot elk, in wien Gods liefde brandt
Verricht Uw taak, Gij Nederlandsche Maagd, Waartoe God-zelf U roept! — Gaat heen, en draagt Elkanders last, — vervullend Christus' wet!
Wees vrede-engel, waar G' Uw treden zet, — Zoo wordt van God en menschen gij gezegend: Wie liefde draagt, met liefde wordt bejegend!
III.
De Heer' regeert: Hij doet wat Hem behaagt,
En al Zijn werken zullen eens Hem loven!
Schoon heel een wereld ook in weedom klaagt,
Wijl 't schreiend hart zich 't dierbaarst ziet ontrooven,
En 't bang gemoed verschrikt het „waarom" vraagt — Al wie God minnen, weten en gelooven, Dat hij, Die heel een zond'ge wereld draagt, In raad en daad ons denken gaat te boven!



67
De Heer' regeert: dat is genoeg voor 't hart, Dat rust in God, en boven 't grimmigst zwart Des afgronds wondren, reinen glans ziet blinken.
De Zonne der Gerechtigheid omstraalt
— Hoe donk're nacht ook over 't aardrijk daalt —
Zijn ziel, en mag haar hemelglansen drinken
Hoofdstuk XV.
DE STRIJD VAN SERVIË EN MONTENEGRO. - DE OORLOG IN GALICIË EN OOST-PRUISEN. — VERRAAD ONDER DE OOSTENRIJKERS.
In Servië gelukte het den Oostenrijkers Sjabats te veroveren. De eerste bestorming van die stad werd door zes Oostenrijksche bataljons met succes tegen een sterkeren vijand ondernomen. De geregelde Servische troepen trokken zich terug en lieten het verweer tegen het overtrekken der Oostenrijkers over den Donau aan komitadji's over, die met handgranaten en bommen waren gewapend. De Servische artillerie kon met het Fransche geschut niet overweg. De Oostenrijkers maakten veel oorlogsmateriaal en levensmiddelen buit. Van 17 tot 21 Aug. had er een gevecht plaats bij Loznitza, dat dus 4 dagen duurde en waar 150.000 Oostenrijkers tegenover evenveel Serviërs stonden. Het Oostenrijksche leger, dat de Drina was overgetrokken, werd zelfs door vrouwen en kinderen bestookt. Van beide zijden kende men zich de overwinning toe.
Het plan van Servië, om een aanval te doen in Oostenrijksch gebied en een opstand uit te lokken in Bosnië, mislukte geheel.
In de nabijheid van Grosnitsa werden evenwel de Oostenrijkers over de geheele linie teruggeworpen en lieten ze in overhaaste vlucht vele kanonnen achter. Vele Oostenrijkers verdronken in de Drina. De Serviërs maakten



68
niet minder dan 10.000 krijgsgevangenen, terwijl er in den slag 25.000 gedood zijn. Hierdoor en ook door het voortrukken der Russen besloten de Oostenrijkers hun actie tegen Servië voorloopig uit te stellen.
De Serviërs maakten hiervan gebruik en veroverden den 9 Sept. na een bloedig gevecht de stad Semlin, op Oostenrijksch gebied gelegen, tegenover Belgrado.
Na een tweedaagschen strijd werd Montenegro door den Oostenrijkschen Generaal Pongracz, die met zijn troepen in de lijn Awotsch-Lepnik gelegerd was, van 30 Aug. tot 1 Sept. verslagen. Door een bajonetaanval werden de Montenegrijnen teruggedreven. Ze verloren 150 gevangenen. :V> ■
Bij Gumbinnen behaalden de Russen een belangrijke overwinning op de Oostenrijkers. De slag duurde twee dagen (20 en 21 Aug.) De Russen legden beslag op veel rollend materiaal. Het gelukte hun, een heel eind in Duitschland binnen te dringen.
De Russen hadden reeds bezit genomen van Insterburg, terwijl zij den 29 Aug. ook Tilsit (bij de Oostzee gelegen) in bezit namen.
Tusschen Oostenrijkers en Russen kwam het bij Krasnik (ten Oosten van den Weichsel in Rusland) tot een slag, die van 22 tot 25 Augs., dus drie dagen duurde en eindigde met eene overwinning der Oostenrijksche troepen, die 7000 Russen gevangen namen. De Russen werden uit het geheele, bijna 70 K. M. breede front geworpen. Ze trokken zich naar Lublin terug. Het front van dezen slag strekte zich uit van Oost-Galicië tot in de buurt van Lublin in Russisch-Polen. — De Oostenrijkers, die reeds lang aan de grenzen met hun leger gereed hadden gestaan, hadden met opzet de Russen in Galicië gelokt, ten einde niet zelf — zooals het Napoleon met zijn leger was gebeurd — diep Rusland in te moeten trekken en daar onder ongunstige omstandigheden te moeten strijden.



69
In een driedaagschen veldslag van 26 tot 29 Augs. gelukte het den Duitschen troepen in Pruisen onder aanvoering van generaal Hindenburg het Russische leger in de streek van Gilgenburg, Tannenberg, Hohenstein en Ortelsburg (ten Zuiden van Allenstein) te verslaan en vervolgens de Russen over de grenzen terug te drijven. Hoewel nieuwe Russische strijdkrachten over Neidenburg ingrepen, was de nederlaag der Russen volkomen. 70.000 krijgsgevangenen, waaronder twee bevelvoerende generaals, vele kanonnen en veldteekens vielen in de handen der Duitschers; 60.000 Russen werden gedood of gewond. Een gevolg hiervan was, dat de nog in Noordelijk Oost-Pruisen staande Russische troepen den terugtocht moesten aanvangen.
De slag werd geleverd over een front van 50 K. M., loopend van Gilgenburg—Neidenburg—Ortelsburg.
Vol verbittering over dezen tegenspoed liet de Czaar den Duitschen naam St. Petersburg voor Ruslands hoofdstad vervangen door den Russischen naam Petrograd, terwijl hij reeds vroeger den zetel der regeering naar Moskou had laten verleggen. Den 28 Augs. werd de 15e Oostenrijksche divisie bij Lasschope geslagen. De Russen vermeesterden 3 vaandels, 23 kanonnen, 18 mitrailleuses en 2 vliegmachines en maakten meer dan 150 officieren en 12.000 soldaten krijgsgevangen.
Na een 7-daagschen slag gelukte het echter aan het Russische leger zich meester te maken van de sterke stellingen van Lemberg in Galicië. Na een buitengewoon hardnekkig gevecht werd den Oostenrijkers op den 1 Sept. een volkomen nederlaag toegebracht. Zij vluchtten met achterlating van grof en licht geschut en veldkeukens. Den 2 Sept. veroverde de Russische Generaal Roeski Lemberg, terwijl de Russen onder Generaal Broessilaf Halicz veroverden. Grootvorst Nicolaas stelde aan den Czaar voor, de beide generaals de orde van St. George



70
te geven. De Oostenrijkers lieten 300 kanonnen, veleconvooien en 70.000 man krijgsgevangenen in handen van den vijand achter. Lemberg telt 250.000 inwoners, is de hoofdstad van de provincie Galicië, is de zetel van drie aartsbisschoppen en bezit een Universiteit. 150 kanonnen vielen in handen der Russen.
Op een ander deel van het slagveld waren de Oostenrijkers weer gelukkiger. De verbitterde slag tusschen Zamose en Tysaowize, die een week geduurd heeft, leidde den 1 Sept. tot een volledige overwinning van het leger van Auffenberg. De Russen trokken zich terug over de rivier de Bug, 160 kanonnen en tal van krijgsgevangenen in handen der Oostenrijkers achterlatende.
Den 7 Sept. werd Nicolajoff, een Oostenrijksche stad, Zuidwaarts van Lemberg gelegen, door de Russen genomen. Deze vesting was een der meest moderne vestingen aan den oever van den Dnjester.
Den 9 Sept. versloeg Generaal von Hindenburg met het Oosterleger den linkervleugel van het zich nog in OostPruisen bevindende Russische leger en verschafte zich daardoor den toegang in den rug van den vijand.
De oorlogscorrespondent van de Neue Freie Presse beschrijft de vermoeienissen, die de Oostenrijksche infanterie bij Lemberg heeft moeten doorstaan.
Sedert tien dagen, zoo meldt hij, zijn onze infanteristen aan het vechten, sedert tien dagen zijn zij niet uit de kleeren geweest, evenvele nachten slapen zij zoo maar op den grond, zijn elk uur op hun qui vive, onder Gods blooten hemel, onder een wolkbreuk van projectielen, in het aangezicht van den vijand en den dood. Tien dagen dragen zij hun' ransel met veldgerei. Het is niet mogelijk, om hen bij daglicht te verplegen. Als het doenlijk is, rijden, als het donker is, de veldkeukens naar de reserves. Op die reserves rust dan de menschelijke plicht, om hun kameraden in de tirailleurslinie van voedsel tè voorzien,



71
misschien af te lossen. Hier en daar zal iemand het inmaakblik van zijn ijzeren rantsoen opengebroken en het koude vleesch gulzig verslonden hebben. Voor de vermoeidsten was er geen slaap. Een groot deel van de vechtende regimenten zal ook 's nachts op gevechtsvoorposten in de tirailleurslinie liggen met het geweer in de hand, aldoor opgejaagd door drogbeelden, voortdurend in afwachting van overrompelingen door den vijand. Achter hen, op een twee, drie duizend pas staat de artillerie, de kanonnen zijn er op ingericht om in het donker te schieten
In den slag bij Lemberg gelukte het aan de Oostenrijksche strijdkrachten, die ten Noorden en Zuiden der Grodeker Chaussee verzameld waren, de Russen na een zware worsteling van vijf dagen (7—12 Sept.) terug te dringen, ongeveer 10.000 Russen gevangen nemend en verscheidene kanonnen vermeesterend. Daar de Noordelijke vleugel der Oostenrijkers bij Ravaroeska door een groote overmacht werd bedreigd, konden de Oostenrijkers van dit succes geen partij trekken. Bovendien rukten nieuwe Russische strijdkrachten zoowel tegen het leger van generaal Dankl op alsook in het terrein tusschen dit leger en het slagveld van Lemberg. Na een strijd van drie weken besloten de Oostenrijkers zich terug te trekken.
De strijd in Galicië heeft 17 dagen geduurd en woedde over eene linie van 350 Kilometers, eene linie, uitgestrekter, dan de geheele Oostgrens van Nederland. Na den val van Lemberg woedde de strijd tusschen Tomaszow en Krasnik. De Russen namen 200 officieren en 30.000 man gevangen. De Oostenrijksch-Duitsche legers werden over de San geworpen en geheel overwonnen, waardoor Galicië voor de Russen geheel open kwam te liggen.
Den 14 Sept. trokken de Russen de rivier de San over, namen de stelling bij Ravaroeski en namen daarbij 8000 man gevangen, terwijl zij 30 kanonnen buit maakten.
Op den rechteroever van den Dnjestr trokken de Oosten-



Russische artillerie in het veld.



73
rijkers terug in de richting Dorogobitsj. De Russen namen zonder slag of stoot Czernowitz, de hoofdstad der Boekowina.
Volgens Russische opgaven verloren de Oostenrijkers 250.000 man aan dooden en gekwetsten, verder 100.000 krijgsgevangenen, 400 vuurmondenjen tal van vaandels. Aan den Weichsel maakten de Russen zich meester van opgehoopte materialen voor bruggenbouw en vernietigden er vele stoombooten, waaronder één gepantserd schip.
De nederlagen der Oostenrijkers moeten voor een deel toegeschreven worden aan verraad van de eigen bevolking in Galicië, die den vijand met alle mogelijke en onmogelijke middelen op de hoogte bracht van de bewegingen der Oostenrijksche troepen.
In het begin van den oorlog dacht men, dat'er in de Oostenrijksch-Hongaarsche gelederen geen sprake zou zijn van nationaliteiten-verdeeldheid. Zooals in Duitschland en ook in [Frankrijk de Sociaal-Democraten hun internationaliteit vergeten hadden, zoo hoopte men, dat in het rijk van Frans Joseph de verschillende nationaliteiten hun landelijke verschillen zouden begraven, om zich onderdanen te gevoelen van één groot Keizerrijk, dat aangevallen werd. Het verraad van de grensbevolking in Galicië heeft de ongegrondheid van die hoop aangetoond.
Hoofdstuk XVI.
DE STRIJD IN BELGIË EN NOORD-FRANKRIJK. — DE DOODENR1T DER AFRIKANERS. — UHLANEN. — OP HET SLAGVELD AAN DE MARNE.
Den 21 Aug. versloegen de Duitschers onder aanvoering van den Kroonprins van Beieren de Franschen, die acht legerkorpsen sterk waren, tusschen Metz en de



74
Vogezen. De Duitschers maakten 10.000 gevangenen en veroverden 150 stukken geschut.
De slag zelf, die drie dagen duurde, werd geleverd over een front van 50 Kilometer, dat in den loop van het gevecht werd uitgebreid tot 100 Kilometer. Merkwaardig is vooral, dat het leger van den Beierschen kroonprins de Franschen achtervolgde tot op de lijn Luneville—Blamont, dus tot ongeveer 20 tot 40 Kilometer over de grens.
Den 23 Aug. rukte het 21 Duitsche legercorps Luneville binnen. In den slag bij Luneville sneuvelde de afgevaardigde van den Rijksdag, Dr. Frank, een der leiders van de Sociaal-Democraten in Duitschland.
Het ter wederzijden van Neuf Chateau voortrukkende Duitsche leger onder hertog Albrecht van Würtemberg bracht den 23 Aug. aan het over de Semois-rivier (langs de grens van Belgisch-Luxemburg en Frankrijk) vooruitgeschoven Fransche leger een volkomen nederlaag toe. Tal van kanonnen, vaandels en gevangenen, waaronder verscheidene generaals, vielen den Duitschers in handen.
Bovendien overwon de Duitsche kroonprins met zijn leger, dat aan beide zijden van Longwy (op Fransch grondgebied bij den driesprong der Fransche, Belgische en Luxemburgsche grens) oprukte, den 22 Aug. de Franschen en wierp dezen terug.
In den Elzas wisten evenwel de Franschen Mühlhausen weer te bezetten. In Domach (de voorstad van Mühlhausen) vermeesterden de Franschen 21 kanonnen en maakten duizenden gevangenen. De Duitschers werden in wanorde op den rechten Rijnoever teruggeworpen.
Den 25 Aug. werd het Engelsche leger (aan den linkervleugel der Franschen strijdende) door de Duitschers aangevallen, waarop het Fransche leger een tegenaanval deed. De Pruisische garde mengde zich nu ook in den strijd, met het gevolg, dat de Franschen terug geslagen werden.



75
Ten Oosten der Maas rukten de Franschen op over een zeer moeilijk terrein. Aan den zoom van het bosch hevig aangevallen, moesten de Franschen na een hevig gevecht zich ten zuiden van de Semois terug trekken. Op bevel namen de Fransche en Engelsche troepen gedekte stellingen in, daartoe in staat gesteld door een manoeuvre van het Belgische leger. De Franschen leden groote verliezen en besloten, in den eersten tijd alleen verdedigend op te zullen treden.
Onder Generaal French zond Engeland een leger van ruim 160.000 man en 6000 ruiters naar het vasteland, dat in Frankrijk landde en zich daar weldra met de Fransche legermacht vereenigde. De Duitschers vielen de Engelschen echter met woede aan, zoodat de laatsten genoodzaakt waren zich den 25 Aug. met verlies van 2000 man terug te trekken.
Op zee volgden de Engelschen hun oude taktiek en maakten zooveel mogelijk weêrlooze koopvaardijschepen buit. Van de Duitsche koopvaardijvloot, uit ongeveer 630' stoombooten bestaande, waren er een maand na het uitbreken van den oorlog meer dan 225 in het bezit der Engelschen, een waarde van 156 millioenen vertegenwoordigende.
In Afrika namen de Engelschen de Duitsche kolonie Togoland, gelegen aan de golf van Guinea, in bezit.
Den 26 Aug. was het voor de Duitschers een geluksdag. Alle 9 forten van Namen vielen hun in handen. De Belgische Generale Staf beging twee fouten: le liet ze den vijand te dicht Namen naderen, zonder hem aan te vallen en 2e wachtte ze te lang op de hulp van de Franschen. En van dezen tijd maakten de Duitschers gebruik, om hun zwaar belegeringsgeschut voor de vesting te sleepen.
Van de bezetting van Namen, 26.000 man, zijn slechts 12.000 op Belgisch grondgebied teruggekeerd, zoódat 14.000 zijn gesneuveld.



76
De vesting Longwy gaf zich den 26 Aug. na een buitengewoon dapperen tegenstand over. Na eene beschieting van 5 dagen was nog maar 1 Fransch kanon bruikbaar. De reeds vroeger door de burgerij ontruimde stad Longwy Haut was in letterlijken zin tot puin geschoten, zonder dat de groote kanonnen gebruikt waren geworden. De beschieting van de vesting was een volkomen verrassing voor de bezetting. Het eerste schot doodde 1 officier en 10 man. Sommige granaten sloegen door' kazematten van drie verdiepingen heen. Toen de Duitschers in stormpas aankwamen en de eerste Fransche commandant, overste Darche, nog slechts het eene bruikbare geschut over had, gaf hij zich met zijn 3700 man over. De Duitsche Kroonprins, onder wiens bevel de verovering plaats had, eerde derf- heldenmoed van den' overste, door hem zijn degen te laten.
De Franschen zagen zich gedwongen, den Boven Elzas op enkele deelen ten westen van Colmar na, te ontruimen. Generaal Joffre, de chef van den generalen staf, beval den Franschen ook Mühlhausen te ontruimen, ten einde zich te Maubeuge te concentreeren.
Bij Namen werd prins Frederik van Saksen Meiningen den 23 Aug. door een granaat gedood, terwijl den 36 Aug. prins Adelbert bij Charleroi sneuvelde.
Den 30 Aug. versloeg generaal Von Bülow een overmachtig Fransch leger bij St. Quentin, na bij den opmarsch een bataljon Engelsche infanterie gevangen genomen te hebben.
De slag bij St. Quentin duurde vier dagen.
Den 31 Aug. veroverden de Duitschers de Fransche vesting Givèt, aan de Maas gelegen, in de nabijheid der Belgische grens. Een groote oorlogsvoorraad viel in de handen der Duitschers.
Den 2 Sept. werd de middelste legergroep der Franschen, ongeveer 10 korpsen sterk, tusschen Reims en Verdun



77
door de Duitschers teruggeslagen. Ook de Fransche aanvallen uit Verdun werden afgeslagen. De Keizer bevond zich tijdens het gevecht bij het legér van den Kroonprins en bracht den nacht te midden der troepen door.
Op Sedansdag (2 Sept.) vond op het slagveld van Sarbey de ontmoeting plaats van Keizer en Kroonprins. Ontzaggelijke geestdrift ontstond bij de troepen, overal waar de Keizer langs reed. De Keizer hield een toespraak tot het regiment Kon. grenadiers no. 7, dat door prins Oskar wordt aangevoerd. De toespraak werd door een: „Hoera" en het Volkslied beantwoord.
Bij voorbaat lieten de Duitschers Parijs door vliegmachines verontrusten. Zoo liet den 1 Sept. 's avonds 6 uur een Duitsch vliegtuig boven Parijs twee bommen vallen, die echter weinig schade aanrichtten.
Den 2 September richtten de president van Frankrijk en de regeering tot de natie het volgende manifest:
„Franschen, sedert eenige weken werden verwoede gevechten geleverd tusschen onze heldhaftige troepen en het vijandelijke leger. Op vele punten werden voordeden behaald, maar in het Noorden dwong de aandrang der Duitschers tot den terugtocht. De toestand dwingt de regeering tot een smartelijk besluit, nl. om voor het heil van het volk de openbare macht voor eenigen tijd Parijs te doen verlaten. Het leger zal de hoofdstad tegen den vijand blijven verdedigen en den strijd voor de eer der natie en tot herstel van het geschonden recht voortzetten.
„De ledige plaatsen in ons leger zijn onmiddellijk weer aangevuld en de oproeping van recruten stelt ons in staat, daarmee voort te gaan."
In den nacht van 2 op 3 September vertrokken de president en de regeering van Frankrijk van Parijs naar Bordeaux, waar de zetel der regeering gevestigd werd.
Deze voorzorgsmaatregel was wel noodig, want, nadat de Franschen zonder slag of stoot de vesting Rijssel



78
hadden overgegeven, viel den 4 Sept. de vesting Reims zonder strijd in handen der Duitschers. Dezen waren nu in het bezit van de tweede linie der Franschen, dus van die linie, waarop de Fransche regeering het volk ter geruststelling had gewezen en waarvan de Engelsche bladen positief aannamen, dat zij den vijand langen tijd zou ophouden. Het voornaamste van het militaire luchtvaartpark van het leger van Reims, ter waarde van een millioen francs, viel den Duitschers in handen.
Den 7 Sept. moest ook de vesting Maubeuge zich aan de Duitschers overgeven, die er 40.000 krijgsgevangenen maakten, (waaronder 4 generaals) en 400 kanonnen veroverden, benevens veel ammunitie.
Maubeuge is een kleine stad met ongeveer 19.000 inwoners. De inneming van deze vesting was voor de Duitschers van belang, daar de vesting de spoorlijnen naar Charleroi, Bergen, Valenciennes, Londrecines en Avesnes beheerscht en tevens aan de gekanaliseerde Sambre is gelegen, een strategisch punt, voor de legers in het veld van het grootste belang.
Bij, Maubeuge sneuvelde prins Ernest van Saksen-Meiningen, die den 23 Sept. 1914 19 jaar zou worden. Zijn vader, Frederik van Saksen-Meiningen, was reeds voor Namen gevallen. Ook hadden de Duitschers in een ander gevecht het verlies te betreuren van Prins Frederik Karei van Hessen, die den 1 Mei 1868 geboren was en gehuwd met Prinses Margaretha van Pruisen, de jongste zuster van den Keizer.
De bij de vervolging tot en over de Marne voortgerukte Duitsche legerafdeelingen werden van uit Parijs tusschen Meaux en Montmirail door een overmacht van Franschen en Engelschen aangevallen. De Duitschers hielden in zware, drie dagen durende gevechten, de vijanden tegen en kwamen zelfs vooruit. Toen echter berichten inkwamen, dat nieuwe sterke vijandelijke colonnes in aantocht waren, trokken de



79
Duitschers zich terug. Het voordeel was ten slotte aan de zijde der Franschen en Engelschen.
Bij den tweeden Franschen aanval op Mühlhausen in den Elzas gebeurde het, zoo lezen we in de „Tel.", dat op een gegeven oogenblik de Fransche en Duitsche infanterie tegenover elkaar lag in tirailleursformatie. De Duitschers konden niet meer vooruit, maar ook de Franschen schoten niet op. Zoo stond het gevecht ongeveer een uur stil. Het klein geweervuur werd kalmer, door de Duitschers slechts spaarzaam onderhouden.
Het schijnt, dat om die reden van Fransche zijde werd verondersteld, dat de Duitsche tirailleurslinie door het vuur der Franschen aan 't wankelen was gebracht. Want plotseling vertoonden zich tegenover het centrum der Duitsche linie ongeveer 700 tot 800 man cavalerie, Afrikaansche jagers. Dadelijk werd de staat van zaken doorzien: een attaqué, een aanval 1 Hetzelfde oogenblik vloog het bevel langs de gelederen: „Kalm schieten, rustig mikken, altijd eerst op het paard, dan op den man." Ook werd aan iedere afdeeling een bepaald schietveld aangewezen. De machinegeweren werden gereed gemaakt.
Nauwelijks waren deze maatregelen getroffen, of de grond dreunde van de paardenhoeven, de wapens der ruiters kletterden, en hun krijgsgeschreeuw gilde door de lucht. Maar de eskadrons reden niet in dezelfde vastaangesloten formatie als de Duitschers, wanneer zij chargeeren. Hun verband begon zich op te lossen, nog voor zij tot op 800 M. de Duitsche linie genaderd waren. Maar nog altijd werd het Duitsche vuur niet geopend. Kalm lagen de landweermannen achter hun geweren. De mitrailleurs waren ingesteld en begonnen pas, tamelijk langzaam, maar doelvast een moorddadig vuur af te geven, toen de Franschen tot op 500 M. waren genaderd. Het kleingeweervuur begon op 350 tot 400 M. De uitwerking was ontzettend, het vuurgevecht duurde hoogstens twee, drie minuten.



80
Toch werd er geen vlug, razend snelvuur afgegeven. De schoten vielen langzaam, maar met steeds scherp op den korrel genomen doel. Steeds werden de voorste rijen weggeschoten, de achter de neervallende paarden aanstormende ruiters konden vaak niet meer uitwijken en stortten met hun rossen over de lichamen der gevallen dieren. Gillend gehinnik, rochelen en snuivend steunen der stervende paarden, die om zich heen trapten, om en om wentelden, weer opsprongen, sidderend neervielen, voorgoed. Evenzoo sprong hier en daar een met zijn paard gestorte ruiter op, om dadelijk daarop in elkaar te zakken.
Daartusschendoor het juiste vuur der Duitsche tirailleurslinie. Geen enkele ruiter kon keeren, daartoe waren zij te dicht bij de vijandelijke gelederen. En de prachtige eskadrons, drie minuten tevoren aanstormend in een razenden galop, waren verworden tot een onuitsprekelijke, jammerlijke massa, verpletterd, vernietigd.
Voor de Franschen nog meer aanvallen konden ondernemen, had een tweede bataljon Duitsche landweertroepen hun rechtervleugel kunnen overvallen. En zoo moesten de Franschen terugtrekken. Van de 700 tot 800 Afrikaansche jagers, die deze charge uitvoerden, bleven er 27 man ongekwetst als gevangenen in handen der Duitschers; meer dan de helft was zwaar gewond, de rest dood....
In de „Corriere della Sera" schetst Luigi Barzini het beeld van den Duitschen uhlaan ongeveer als volgt:
„Toen wij bij een klein station kwamen en de trein zijn vaart minderde, zagen wij een troepje ruiters, dat den spoorwegovergang bewaken moest; een uhlanen-patroelje. Kalm en rustig was aller houding. Zij waren toch in een vijandelijk land, doch in hun rustige onbezorgdheid gaven zij den indruk van mannen, die het vroolijk manoeuvreleven genoten.
Die zwermen ruiters, die het Duitsche leger voor zich uit laat trekken, vindt men overal, op iederen straatweg,



81
op elk pad. Daaruit blijkt, dat zij zooveel mogelijk gezien willen worden. Overal vertoonen zij zich en zij rijden maar door net zoolang, tot zij beschoten worden. Zij gaan al maar door tot zij eindelijk op den vijand stooten. Hun taak is het om den dood tegemoet te rijden. Het geheele vijandelijke front wordt door hen verkend; zij worden meestal doodgeschoten; zeker. Doch er is dan toch altijd wel één, wien het gelukt te ontsnappen en die kan dan immers inlichtingen geven.
Het vuur, waarmee zij ontvangen worden, geeft hun al dadelijk een denkbeeld van de sterkte der verdedigers; want zij weten bij ervaring, dat alle beschikbare soldaten schieten, zoodra zich de eerste vijandelijke ruiters voor de stellingen vertoonen.
Bij ieder boschje, bij iedere greppel moet de uhlaan tegen zich zelf zeggen: hier zou wel/eens een vijand verscholen kunnen zitten. Hij weet, dat hij zich niet verdedigen kan en dat er van alle kanten op hem géschoten zal worden. Overal schuilt voor den uhlaan gevaar, verborgen gevaar.
Desondanks rijdt hij kalmpjes en rustig voort met Duitsche discipline.
De „Daily Telegraph'-correspondent schildert een hoekje van het groote slagveld bij de Marne:
Meau, een aardig stadje, in het Marne-dal gelegen, op 20 mijlen afstand van Parijs, doet mij denken aan een van de Indiaansche steden, die om onbekende redenen door de inwoners verlaten zijn. De huizen staan er, haar kerken en publieke gebouwen zijn ongeschonden, alleen de straten zijn stil; de vensters en deuren gesloten. Geen levend wezen is er te zien, behalve een paar Roode Kruis-zusters,. die de ambulances afwachten, welke de gewonden van het slagveld aanvoeren.
Toen ik de stad verliet, kwam ik voor een nieuwe verrassing te staan. Wat zou er gebeurd zijn? Hier wandel-
Wereldoorlog g



82
<ien heel bedaard langs den weg, op klaarlichten dag, mannen in Pruisische uniformen en vrouwen in de donkere „Gellab", den Moorschen mantel gehuld. Dat konden toch geen Pruisische soldaten zijn of amazonen van Marokko. Het was inderdaad een zonderling verschijnsel, maar de "verklaring was te vinden op den weg naar het Oosten; zij stond daar geschreven in vreeselijke teekens: doode mannen, die in de slooten lagen. Zouaven in hun oostersche kleederdracht, Mooren in wijde mantels, Fransche soldaten in lange jassen en grijze uniformen. Op iedere 100 meter afstand tfag een verminkt paard met een met bloed bevlekt zadel.
Dit was de rand van het slagveld van de Marne en de mannen en de vrouwen in Pruisisch en Moorsch tenue waren onschuldige burgers, die uitgegaan waren, om de •dooden te begraven en den gewonden bijstand te verleenen. Het regende bij stroomen en de wind was bitter koud •en zeiven hadden zij de kleederen der dooden aangetrokken.
Verdêr den straatweg volgend, kwam ik in een bosch, waar men juist bezig was de dooden in een grooten kuil te leggen, vrienden en vijanden bij elkaar.
Langzamerhand kwam ik op een pad, waar de eigenlijke strijd had gewoed; overal zag men daar verspreid liggen granaatscherven, gebroken geweren, met bloed doorweekte lappen, waarmede de stervenden gepoogd hadden hun wonden te betten; bussen en blikjes, stukken van brieven, waarin de ongelukkigen gepoogd hadden hun laatsten afscheidsgroet tot uiting te brengen; op sommige plaatsen was de grond omwoeld door cylinders, waarvan de stukken nog in het zand lagen, de plaats waar de kanonnen en machinegeweren gewerkt hadden, en de lijken van hen, die het geschut bediend hadden, lagen er naast. Onder een appelboom, volgeladen met rijpe vruchten, lagen twee levenlooze gezichten naar de lucht te staren. De tegenstelling van een slagveld.



83
Hoofdstuk XVII. DE VERWOESTING VAN LEUVEN.
Den 28 Aug. bereikte uit Berlijn ons het bericht, dat Leuven verwoest was wegens het schieten van de inwoners op Duitsche troepen. Op hetzelfde oogenblik, zoo werd uit Berlijn gemeld, dat de Belgische troepen een uitval uit Antwerpen deden, opende de tot nu toe vreedzame bevolking van Leuven uit alle vensters, uit kelders en van daken af een geweervuur op de zich in de straten bevindende wachten en doortrekkende troepen, die geen kwaad vermoedden. Er ontstond een vreeselijk handgemeen, waaraan de geheele burgerbevolking deelnam.
De Duitsche troepen slaagden er spoedig in, de bevolking te overmeesteren, hoewel deze overval veel Duitsch bloed heeft gekost.
„De eisch van zelfbehoud gebood," aldus zegt het Duitsche telegram, „dat op de zware schuld, die de stad Leuven op zich geladen had, dadelijk de straf volgde, zoodat thans van deze oude, aan kunstschatten rijke stad, niet veel meer over zal zijn." — De oorlogscorrespondent voegde er bij „dat er geen twijfel aan is, of de overval was door de Overheid georganiseerd, om den uitval uit Antwerpen te steunen."
Het Belgische ministerie van Buitenlandsche Zaken gaf echter een andere lezing, meldende, dat een Duitsch legercorps, na een nederlaag te hebben geleden, Dinsdag 25 Aug. 's avonds in wanorde op Leuven terugtrok. De aan den ingang der stad staande Duitsche wachten meenden, dat het de Belgen waren, die op de stad afkwamen en openden het vuur op hunne landgenooten. Niettegenstaande alle protesten van de Overheid, beweerden de Duitschers, om hunne vergissing te dekken, dat de bewoners geschoten hadden, terwijl het een feit is, dat alle in-



84
woners, zelfs de politie, langer dan een week ontwapend zijn. Zonder eenig onderzoek en zonder de protesten aan te hooren, verklaarde de Duitsche commandant, dat Leuven zou verwoest worden. — Soldaten voorzien van handgranaten, staken alle wijken in brand."
Leuven is de intellectueele hoofdplaats van de Zuidelijke Nederlanden sinds de 15e eeuw. In de Middeleeuwen was Leuven de hoofdstad van Brabant en beroemd door zijn linnenweverijen. De in 1426 gestichte Universiteit gold in de 16e eeuw voor de eer van Europa, thans is ze een Vrije R. Kath. Universiteit.
Het stadhuis is één van de mooiste gebouwen; opgetrokken in laat-Gothischen stijl, is het een der schoonste stadhuizen van België-. Mattheus de Layens was er van 1448 tot 1459 de bouwmeester van.
Ook de St. Pieterskerk is opgetrokken in Oud-Gothischen stijl. In 1425 begonnen, werd de bouw later weer gestaakt, zoodat ze eerst in het begin der 17e eeuw voltooid werd.
Voor tot de verwoesting werd overgegaan, kregen de bewoners bevel, hunne woningen te verlaten. Een deel der mannen werd gevangen genomen, vrouwen en kinderen in treinen geplaatst, met onzekere bestemming. De prachtige St. Pieterskerk, de Universiteit, de wetenschappelijke laboratoria, werden aan de vlammen prijs gegeven. Verscheidene notabelen werden gefusilleerd. Het kostbare stadhuis bleef evenwel gespaard, dank zij de houding van den Burgemeester, die in den nacht van het bombardement aan de Duitsche Overheid op de knieën smeekte, dat kunstgewrocht te sparen. Evenals alle schilderijen onbeschadigd bleven, werd ook „het laatste Avondmaal" van Bouts gespaard.
Daar de verwoesting van Leuven eene gebeurtenis is, haast zonder wedergade in de wereldgeschiedenis, kunnen wij niet nalaten aan te halen, wat de oorlogscorrespondent



85
der „N. Rott. Courant" aan zijn blad meldde. Uit Maastricht maakte hij een gevaarlijken auto-tocht naar Leuven.
Hij kwam vele vluchtelingen tegen. Zijn bedoeling was, naar Brussel te rijden, doch de Duitsche officieren, die hij ontmoette, rieden hem onmiddellijken terugkeer aan, daar hij groote kans liep, doodgeschoten te worden door Duitsche wachtposten of Belgische franctireurs.
Hij ging echter door en kwam goed en wel bij Leuven, waar hij de stad brandende vond. Hij vertelt verder:
Met het oog op den tijd voor mijn voorgenomen verdere reis naar Brussel, besloot ik in verband met de invallende duisternis zoo goed en zoo kwaad het ging een onderkomen te zoeken. Ik vernam echter, dat voorzoover de huizen nog niet in brand gestoken of geschoten waren, dit spoedig zou geschieden.
Van zeer verschillende zijden werd mij inmiddels medegedeeld, hetgeen was voorgevallen. De onderscheiden tegenstrijdigheden weglatende, meen ik het volgende als de ware toedracht van zaken te kunnen meededen.
Dinsdagavond circa 11 uur, terwijl de stad door betrekkelijk weinig troepen landweer en linie was bezet, en lange colonnes proviand en een munitietrein door de stad trokken, werd plotseling uit een huis tegenover het station, waar het kwartier van den stadscommandant en de staf gevestigd was en dus veel militairen aanwezig waren, geschoten. Spoedig daarop weerklonken andere schoten uit de nabijzijnde huizen, welk schieten zich in een oogenblik van huis tot huis en van straat tot straat voortplantte. De Duitsche soldaten vielen in niet te tellen menigte. Velen werden gewond. De paarden voor de treinwagens werden gedood of sloegen op hol. Een algemeene verwarring volgde. Duidelijk zag ik de schoten van een machinegeweer door de spiegelruiten van het station. Bij onderzoek bleek, dat een machinegeweer op de derde verdieping van een tegenover het station gelegen hotel



86
was opgesteld. Juist was een militaire trein uit Luik, met bestemming naar Brussel, aangekomen en ontladen. Een sectie artillerie werd uit den omtrek van Brussel gerequireerd. Het was onmogelijk te weten, wie de schuldigen waren en precies te weten uit welke huizen de schoten kwamen. Daarom drongen de soldaten de huizen binnen en ontspon zich hier en daar een verwoed straatgevecht. Iedere bewoner, die gewapend gevonden werd of verdacht werd te hebben geschoten, werd onmiddellijk neergelegd. Dat hierbij ook veel onschuldig bloed werd vergoten, spreekt vanzelf, doch de tijd ontbrak om alles nauwgezet te onderzoeken. De bewoners, wier onschuld bleek, ouden, zieken en kinderen, ten deele ook de vrouwen, moesten hunne woningen verlaten. Inmiddels wierp de artillerie voortdurend granaatkartetsen in de stad, die spoedig op verschillende plaatsen brand veroorzaakten. Andere huizen werden met benzine gedrenkt en aangestoken.
In dit stadium was ik bij het station aangekomen en ik was getuige van het wegbrengen van een vierhonderdtal Engelsche en Schotsche soldaten en Hooglanders in hun eigenaardige dracht.
Een langer verblijf bij het station achtten de officieren, met het oog op het gevaar en daar zij de verantwoordelijkheid niet durfden op zich te nemen, voor mij onraadzaam. Een nieuwe beschieting uit andere, nog intact gebleven huizen, werd verwacht.
Daar naderden onder sterk escorte twee groepen gijzelaars, mannelijke en vrouwelijke, ieder ter sterkte van vijfhonderd menschen. Zij werden bij het station opgesteld. Bij ieder schot, dat op Duitsche militairen werd afgevuurd, zouden er tien worden gefusilleerd. Hier hielp geen klagen of weenen. De goeden moesten het met de kwaden ontgelden en werkelijk werd nog menig soldaat uit een hinderlaag neergelegd.



Belgische troepen in actie in de buurt van Leuven.



88
De nacht viel in en akelig verlichtte de brandende gloed den omtrek.
Versterkte posten werden uitgezet. Talloos waren de patrouilles, die de stad doorkruisten. Terwijl ik met een officier stond te praten, knalden er schoten in onze nabijheid. Een gearresteerd inwoner werd in mijn nabijheid gefusilleerd.
Van slapen was geen sprake.
Losgerukte paarden, loeiende koeien, verschrikt door het knetterend neervallen van balken en het donderend geraas van instortende gevels en huizen, daartusschen het vallen van schoten. Het bijwonen van zooveel ellende en kommer maakte ieder rustnemen onmogelijk.
Koud en kil was de nacht, dien ik in betrekkelijke veiligheid doorbracht.
Tegen het aanbreken van den dag trokken de soldaten er op uit om machtig te worden, wat nog niet door brand was verwoest.
De telegrafische gemeenschap en de postverbinding van Luik uit naar Holland is verbroken. Ik moest mij dus haasten, naar Holland terug te keeren, om u tijdig te seinen en gaf dus mijn plan, om over Brussel naar Frankrijk te gaan, voorloopig op. Terugkeerende over de buitenboulevards zag ik gisterochtend nog veel lijken liggen van inwoners. Ik telde er een twintigtal. Ik zag veel geestelijken naast elkaar met het gezicht naar den grond, een eind verder een grijsaard, waarnaast een stokoude vrouw. Zouden zij zich, van niets kwaads bewust, en zich beschut door den ouderdom wanend, op straat hebben gewaagd?
Wat verder weer het lijk van een priester. De soutane bemodderd en bevuild door bloed. Afschuwelijk was de aanblik van die onbegraven dooden. Het hart krimpt bij het aanschouwen van een tafereel, waar de slechtste menschelijke hartstochten hoogtij vierden. Op mijn terugtocht buiten Leuven naar Tienen (Tirlemont) een aaneen-



89
schakeling van uitgebrande huizen en boerenwoningen. Ook hier was veel verwoest en vernield.
Herhaald bandenpech aan mijn auto was oorzaak, dat ik moest overnachten bij boerenlieden, ongeveer twintig kilometer voor Luik, waarvan ik heden drie uur terugkeerde.
De oorzaak van de vreeselijke gebeurtenissen, die te Leuven plaats hadden, wordt door de Duitsche militairen, waarvan ik vele officieren sprak, toegeschreven aan de houding der geestelijkheid, die de bevolking volgens hun zeggen had diets gemaakt, dat de Duitschers de nederlaag zouden hebben geleden en in vollen aftocht waren. Vast staat, dat den dag voor mijne aankomst in den omtrek van Brussel een gevecht heeft plaats gehad. Een officier, die daaraan deelnam, trof ik in het brandende Leuven.
Het grootste wetenschappelijk verlies is ongetwijfeld de vernieling van de boekerij der Hoogeschool van Leuven. Zij was gevestigd in de Lakenhalle, een Gothisch gebouw, dagteekenende van 1317, in 1426 tot Hoogeschool gebruikt. De bibliotheek telde 200.000 a 300.000 deelen, waaronder honderden wiegedrukken, een „Vesalius" gedrukt op perkament, enz.
Hoofdstuk XVIII.
ZEESLAG BIJ HELGOLAND. — HET ZINKEN VAN DE „PATHFINDER". — DE „EMBDEN" IN DE GOLF VAN BENGALEN. — DE ZEESTRIJD TUSSCHEN DE „KONINGSBERG" EN DE „PEGASUS". — HET ZINKEN VAN DE DRIE ENGELSCHE KRUISERS OP DE NOORDZEE. — ZEEMIJNEN.
In den morgen van 28 Augs. voerden de Engelschen eene operatie uit in de baai van Helgoland. Een sterke afdeeling torpedojagers, gesteund door lichte en gepantserde



90
kruisers, in samenwerking met onderzeebooten, onderving een aantal Duitsche kruisers en torpedojagers, die de kust bewaakten.. Twee Duitsche torpedojagers zonken en de andere kregen averij. De Engelsche kruisers vielen de Duitsche kruisers aan. Het eerste eskader bracht den Duitschen kruiser „Mainz" tot zinken, zonder zelf groote averij op te loopen, terwijl het eerste eskader pantserkruisers een Duitschen kruiser van het „Köln"-type deed zinken. Het lichte Engelsche kruisers-eskader verloor de „ Amethyst", terwijl de torpedoboot „Laertes" beschadigd werd.
De Engelschen namen 97 Duitschers gevangen, waaronder 9 officieren. In het geheel werden er vijf Duitsche oorlogsschepen in den grond geboord, die samen ongeveer 1500 officieren en manschappen aan boord hadden, waarvan, naar wij boven reeds meldden, slechts 97 werden gered, die door de Engelschen werden gevangen genomen. De slag duurde 8 uren. Het kanongebulder werd zelfs in het noorden van Friesland gehoord.
In Engelsche kringen was men er over verblijd, dat de Engelsche vloot er niet voor teruggeschrokken is, de Duitsche in de baai van Helgoland te gaan opzoeken. Tot nu toe was men vrij algemeen de opvatting toegedaan, dat de Duitsche schepen ter reede van Helgoland een' volkomen veilige basis hadden. De Engelschen hebben het bewijs geleverd, dat dit niet het geval is.
Dat de Duitschers echter ter zee, zelfs voor de Engelschen, niet gering te schatten tegenstanders zijn, leert de geschiedenis met de Engelsche kruiser „Pathfinder", die den 5 Sept. door de Duitsche duikboot „U 21" werd getorpedieerd. Het heette eerst, dat deze Engelsche kruiser voor de Tyne op een mijn was gestooten en vergaan. Later werd echter te Londen officiéél toegegeven, dat de „Pathfinder" niet op een mijn is geloopen, maar door een Duitsche duikboot in den grond is geboord. Dit feit getuigt van de onverschrokkenheid en durf der Duitsche



91
marine, want het is geen kleinigheid, de geheele Noordzee over te steken, die zoo zeer door Engelsche oorlogsschepen werd bewaakt, en dan op de Engelsche kust zelve een vijandelijke kruiser in den grond te boren.
Een der overlevenden van de ramp van de „Pathfinder" heeft aan een correspondent van de „Scotsman" nog de volgende bijzonderheden medegedeeld over het vergaan van den kruiser:
De matrozen waren aan hun gewone bezigheden, toen de schok kwam, die verschrikkelijk was en 't schip van den boeg tot den achtersteven deed trillen. Zij, die zich in het voorste gedeelte van het schip bevonden, waren reddeloos verloren. De anderen werden tegen den grond geslagen door de kracht van de ontploffing. Half bedwelmd — aldus de geredde matroos — kroop ik overeind. Wrakstukken van allerlei soort vielen op ons neer uit den rook en de duisternis. Ik stond op en liep naar de plaats, waar de mannen de orders van officieren uitvoerden. Het schip, of liever wat er van over was, zonk geleidelijk. De toestand was wanhopig en volgens de instructies benutten wij den tijd, die ons nog over bleef, om alles, wat we aan hout konden vinden, overboord te gooien, hetgeen zou kunnen helpen, om levens te redden, daar de booten waren stukgeslagen. Ondertusschen was de rook opgetrokken en wij konden zien, dat de zee bezaaid was met wrakstukken. De voorsteven van 't schip begon boven water uit te steken; toen wij gedaan hadden wat wij konden, wachtten, wij op onze orders. Deze luidden: „Iedere man zorge voor zich zelf". Officieren en manschappen sprongen te water en klemden zich vast aan alles, wat ons drijvende kon houden tot er hulp kwam opdagen. Sommige leden der bemanning waren gekwetst en andere versuft door den schok van de ontploffing. Een luitenant en een onderofficier onderscheidden zich door hun dapperheid. Geoefende zwemmers als zij waren, brachten zij dan hier,



92
dan daar stukken hout en hielpen den een na den ander. Als de mannen uitgeput waren, duwde de onderofficier hun de stukken onder de armen. Ten slotte had hij elf man bij elkaar verzameld.
Meer dan een uur dreven zij zoo tusschen leven en dood op zee rond. De onderofficier deed zijn uiterste best den mannen moed in te spreken, zelfs poogde hij ze een refrein van een populair liedje te doen meezingen. Hoewel hij zelf gewond was, bleef hij steeds opgeruimd. Niet minder dan vier man zagen wij in de diepte wegzinken. Hun reddingsboei, in den vorm van een stuk wrakhout, hield hen zóó boven water, dat zij nog juist konden ademhalen en bij een poging om hun houding te vergemakkelijken, verspeelden zij hun eenige kans.
Toen de onderofficier in de verte den rook van de ter hulp ijlende torpedobooten zag, juichte hij zoolang, dat hij> de hoop der anderen weer deed herleven. Ten slotte was hij zoo uitgeput, dat men hem slechts met moeite kon oppikken. Den volgenden dag woonde hij de begrafenis bij van twee zijner kameraden, waarbij hij aan den eenen voet een zwarte schoen droeg, een witte gummischoen aan zijn verbonden voet, terwijl zijn rechterhand ook verbonden was.
De Duitsche kruiser „Embden" van het eskader in de Chineesche wateren, waarvan gedurende zes weken niets was vernomen, verscheen plotseling in de baai van Bengalen. De kruiser nam 6 Engelsche schepen, waarvan 5 tot zinken werden gebracht. Het zesde schip werd met de bemanning naar Calcutta gezonden. Begin Oct. had de „Embden" reeds tien schepen in den grond geboord en een kolenschip genomen.
Den 14 Sept. trachtte een Duitsch stoomschip in de Cameroon-rivier de Engelsche kanonneerboot „Dwarf" te laten zinken door een bom. Deze poging mislukte en het stoomschip werd genomen.



93
16 Sept. deed een ander Duitsch stoomschip eene poging, om de „Dwarf te overvaren en zoo te doen zinken. De „Dwarf" werd licht beschadigd, doch het Duitsche schip werd vernield.
Tusschen den Duitschen kruiser „Königsberg" en de Britsche kanonneerboot „Pegasus" had bij Zanzibar aan Afrika's Oostkust een zeegevecht plaats. De „Königsberg" kwam Zondagmorgen om vijf uur met volle vaart aan en stelde een Britsch verkenningsvaartuig buiten gevecht, door er drie schoten op af te vuren. Daarna opende de „Königsberg" het vuur op de „Pegasus"; de Duitsche kruiser begon — zeer zuiver schietende — te vuren op een afstand van 9000 yards en liep in tot op 7000 yards, waar het aan de „Pegasus" de volle laag gaf. In het gevecht waren binnen een kwartier de vuurmonden van de „Pegasus" onklaar geschoten. Het schieten werd een minuut of vijf gestaakt, maar toen hervatte de „Königsberg" het vuur. Een kwartier lang kon de „Pegasus" het schieten niet beantwoorden. Bijna alle verliezen der Engelschen werden bij de kanonnen en op het bovendek toegebracht. Het schip had bij de waterlijn leelijke gaten gekregen en helde sterk over. Tot tweemaal toe werd de Britsche vlag weggeschoten, maar daarna werd zij door zeelteden met de hand omhoog gehouden.
De „Königsberg" had, naar het schijnt, weinig averij.
Den 22 Sept. rapporteerde het te IJmuiden binnengekomen stoomschip „Flora", dat 20 mijlen ten NoordWesten van den Nieuwen Waterweg van Rotterdam de Engelsche kruisers „Hoque" en „Aboukir" getorpedieerd waren door een Duitschen onderzeeër. Later werd de „Cressy" nog zinkende aangetroffen. Het eerst was de „Aboukir" getorpedieerd; later toen de „Hoque" en de „Cressy" hulp verleenden, om de bemanning van de „Aboukir" te redden, werden ook zij getorpedieerd.
De Duitsche Onderzeeër „U 9", die de drie Engelsche



94
kruisers tot zinken bracht, keerde onbeschadigd terug. Haar bemanning was slechts 20 personen sterk. De bemanning der drie Engelsche kruisers bedroeg per schip 785 man, in het geheel dus 2355 man, van wie 1400 verdronken. De „Flora" wist 289 man te redden en in de haven van IJmuiden te brengen, waar zij gastvrij en liefderijk werden ontvangen. Het stoomschip „ Titan" bracht 5 dooden,. 5 gewonden en 15 ongedeerde overlevenden te Hoek van Holland binnen. De geredde Engelschen werden na een paar dagen uit ons land weer naar Engeland overgebracht. Zij kwamen hier niet voor interneering in aanmerking.
De Duitsche regeering beloonde den commandant der onderzeeboot „U 9" met het IJzeren kruis. Tusschen dezen en den vorigen tocht van de „U 9" was kapitein Weddingen getrouwd; en acht dagen na de bruiloft trok hij er weer op uit. Toen hij bij Helgoland was met zijn schip, viel een matroos over boord. Zonder aarzelen sprong Weddingen in zee en redde den matroos. Hiervoor kreeg hij de reddingsmedaille en de Roode Adelaar.
De kapitein van de „Flora" vertelde: „Ik was — aldus kapitein Voorham — gisternacht om 3 uur van Rotterdam vertrokken met bestemming naar Leith, Even vóór 6 uur had ik den Waterweg verlaten en waren wij in volle zee gekomen. Om 8 uur, toen ik ongeveer 18 zeemijlen buiten het Maas-vuurschip was gekomen, zag ik op een afstand van 8 zeemijlen een oorlogsschip, dat later bleek de Engelsche kruiser „Cressy" te zijn geweest. Duidelijk kon ik de vier stoompijpen van het vaartuig waarnemen. Het zal ongeveer half negen geweest zijn, toen ik plotseling zag, dat de „Cressy" voorover helde. En nauwelijks had ik dit door mijn kijker gezien, of ineens brak de „Cressy" middendoor en zonken de twee stukken in de diepte. Het ging in minder tijd, dan ik het u hier vertel. Van dat oogenblik af had ik slechts één idee: te redden, wat er te redden viel. Ik stoomde in de richting van de plek, waar



95
de „Cressy" gezonken was en daar kwamen al de eerste sloepen op de „Flora" aandrijven. Het ging nu langzaam vooruit, dan weer stoppend, dan weer uitwijkend, daar ik bang was, de sloepen te overvaren.
Terwijl ik op de brug bleef, waren mijn mannen bezig, om te trachten, de schipbreukelingen aan boord te krijgen. Dat was makkelijker gezegd dan gedaan. Want er stond een hooge zee en mijn schip slingerde zwaar. En dan waren de schipbreukelingen alles behalve fiksch. Ik hoorde later, dat vóór de „Cressy" twee andere kruisers, de „Hogue" en de „Aboukir", in den grond waren geboord. En die arme kerels hadden al een heelen tijd rondgedobberd met niets aan hun lijf. De meesten heb ik zoo naakt aan boord gekregen. Ze hadden geen tijd meer gehad ook maar het geringste kleedingstuk aan te trekken. U begrijpt dus, dat ze door en door verstijfd waren. Met alle mogelijke hulpmiddelen moesten wij hen aan boord hijschen. Sommigen werden door middel van takels aan boord gebracht, anderen door de luiken. Mijn mannen hadden de handen vol. Wie van de Engelschen weer eenigszins op dreef was, hielp ook mee aan het binnenhalen van zijn kameraden.
Toen ik zoo een uur met redden bezig was, zag ik de „Triton" naderbij komen. Die heb ik toen met een vlaggesein doen weten, dat zij hulp moest brengen.
Hoeveel sloepen er wel ronddreven, zou ik niet kunnen zeggen. Ik heb bijna niets gezien. Alleen weet ik, dat er altijd maar nieuwe sloepen aandreven. Nauwelijks hadden wij er een ontladen, of er dreef weer een tweede op ons af. En dan gingen wij weer langzaam vooruit op zoek naar nieuwe sloepen. Wanneer we weer een sloep hadden ontladen, namen mijn mannen er de prop uit, om ze te laten zinken. De sloepen konden we niet aan boord nemen, want het werd met al die menschen al mooi vol. En daarbij waren de meesten hulpeloos.



96
Toch zijn het kranige lui, die Engelschen. Mijn mannen vertelden mij, dat sommige sloepen zonder riemen ronddreven. Maar dan kwamen de sloepen, die wèl van riemen voorzien waren, hun kameraden te hulp en namen zij de hulpelooze sloep nog op sleeptouw. Overbemand waren de sloepen niet, al hadden zij met de hooge deining voldoende vracht aan de mannen, die zich er in gered hadden. In sommige reddingsbooten hadden ze uren lang niets anders gedaan dan hoozen. Want voortdurend kregen ze water binnen.
Onder de geredden bevond zich een stoker, wien de beide beenen verbrijzeld waren, 't Was aandoenlijk te zien, met welk een zorg zijn kameraden hem beschermden.
Toen ik op 23 man na alles wat levend was gered had, zag ik plotseling torpedobooten en lichte kruisers in mijn nabijheid. Een der Engelsche matrozen seinde toen aan boord van de „Flora" door het bewegen van zijn armen, dat hij aan boord was van een bevriend vaartuig. De Engelsche stoomschepen voeren toen verder. In de nabijheid zag ik ook nog Engelsche visschersvaartuigen, die naar alle waarschijnlijkheid ook nog opvarenden der oorlogsbodems redden. Ook denk ik wel, dat de torpedobooten aan de redding deelnamen, zoodat niet te zeggen is, hoeveel personen in dezen slag het leven verloren.
Wij zagen vele lijken drijven, mannen, die eenvoudig om het bloote lichaam een reddingsgordel droegen.
Onder de geredden bevonden zich twee Engelsche dokters, die de geredden zooveel doenlijk hielpen. Een der mannen stierf bij mij aan boord, hoewel men wel een uur lang de kunstmatige ademhaling op hem toegepast had.
Alles wat we aan kleeren en dekens aan boord hadden, werd onder de geredden uitgedeeld. En de kok kwam handen te kort, om den honger van mijn 287 gasten te stillen.
Mijn tweede officier heeft nog eenige onderzeeërs in de buurt van mijn vaartuig gezien. Gelukkig lieten ze mij met rust.



97
Om half twaalf zag ik geen sloepen meer. Tot zoolang waren wij met de redding bezig geweest.
Ik besloot toen, de dichtstbijzijnde haven binnen te loopen, En zo.o kwam het, dat ik om 5 uur hier aankwam."
Tot zoover het verhaal van den braven zeeman. Kapitein Voorham en zijn 17 mannen, hunne namen zullen meetellen als de geschiedenis van dezen oorlog geschreven wordt!
De Engelsche kruiser'„Cumberland" nam op de Kameroenrivier acht Duitsche booten. Ook de Duitsche kanonneerboot „Soden" werd genomen.
De kruiser „Karlsruhe" onder kapitein Köhler boorde in den Atlantischen Oceaan zeven Engelsche schepen in den grond.
Zoowel van Duitsche als Engelsche zijde werden de zeeën onveilig gemaakt door drijvende mijnen.
Hoe zoo'n helsche machine, bedacht om zeegaten ontoegankelijk te maken voor vijandelijke schepen, maar ook wel in volle zee gebruikt, werkt, vertelt H. Meijer in „De Kampioen".
Uit technisch oogpunt bezien is de contactmijn een heel eenvoudig voorwerp.
Het is een ijzeren of stalen, eivormige boei, bestaande uit twee helften, die door schroefdraad hermetisch aan elkander verbonden zijn. De horizontale middellijn van deze boei bedraagt ongeveer 40 cM., de hoogte ongeveer 80 cM.
De mijn is gewoonlijk in drie compartimenten verdeeld, waarvan het bovenste lucht bevat, die het voorwerp juist zooveel drijfvermogen geeft, dat het aan een lichte verankering op elke gewensdhte diepte onder water zwevende blijft. Het tweede compartiment bevat een lading van eenige tientallen kilogrammen schietkatoen, terwijl het derde en kleinste compartiment 't ontstekingsapparaat bevat.
Bij de gewone contactmijn bestaat de ontsteking uit een aantal zundstiften, die, als de pennen van een egel, uit den kop van het voorwerp uitsteken en het tot een waar
Wereldoorlog 7



98
kruidje-roer-me-niet maken. Immers, zoodra een dezer stiften door een varend schip met een zekere kracht wordt getroffen, ontbrandt de lading knalkwik in het percussiekanaal, waarin de stift omlaag schiet en op hetzelfde oogenblik ontploft het schietkatoen, waardoor een onderzeesche uitbarsting plaats heeft, die het grootste schip tot een wrak maakt.
Bij de nieuwere typen is de electrische ontsteking het meest in gebruik. In de luchtkamer bevindt zich een kleine accumulator-batterij, waarvan de positieve en de negatieve geleiding op eenigen afstand van elkander uitkomen in de nabijheid van een met kwik gevuld bakje, dat zich in het onderste compartiment bevindt. Wordt de mijn aangevaren, dan tuimelt zij om, het kwik maakt contact tusschen positief en negatief en op hetzelfde oogenblik wordt een dun platinadraadje, dat zich in de stroomketen bevindt, gloeiend. De knalkwiklading, die dit platinadraadje omgeeft, wordt daardoor ontstoken, en de mijn springt.
De uitwerking van deze contactmijnen is verschrikkelijk.
Hoofdstuk XIX.
OVEREENKOMST TUSSCHEN ENGELAND, FRANKRIJK EN RUSLAND. — VLIEGMACHINES. — DE STRIJD IN DE LUCHT.
Na de inneming van het grootste gedeelte van het Belgische grondgebied benoemde de Duitsche Keizer den 70-jarigen veldmaarschalk Baron von der Goltz tot Gouverneur-Generaal van België, die den zetel der algemeene regeering te Brussel in het ministerie van Kunsten en Wetenschappen in de Wetstraat vestigde.
Ten einde tegenover Duitschland en Oostenrijk-Hongarije sterker te staan, sloten Engeland, Frankrijk en Rusland



99
eene overeenkomst, dat geen der drie mogendheden afzonderlijk vrede zou sluiten. Verder kwamen die drie Staten overeen, dat geen hunner over den vrede zou onderhandelen, zonder dat vooraf de toestemming van de anderen is verkregen.
Vliegmachines begonnen in dezen oorlog mede verwoestingen aan te richten. Zoo werden op den morgen van den 6 Sept. uit een vliegmachine in de stad Gent bommen geworpen. Ook in Luik, Antwerpen en andere steden wierpen vliegmachines en luchtschepen bommen. De Duitscher Erdmann Graeser zong hiervan:
„Nu sterft de dag De schemer daalt. En ziet Eén fort houdt stand En zwijgt nog niet.
De wind steekt op, De nevelwolken vliên En uit hun grauwen daalt Een Zeppelin.
Zijn grijze kop Kleurt zich in 't avondrood, In bloedigen mantel daalt De gruwbre dood....
Een kogelzwerm Zijn kop omsnort, Hij trilt, maar daalt: Zijn doel is 't fort.
Zijn lichaam schijnt Reusachtig groot.... Nu vuurt hij af: De genadestoot.
Daar vonkt een ster; Reeds daalt de zomernacht, Tot zwijgen is Nu 't laatste fort gebracht."



100
Sergeant Werner, de eerste Duitscher, die van uit zijn vliegmachine bommen in Parijs wierp, vertelde van het eerste duel in de lucht, waarin hij aandeel had.
Hij had last gekregen, de Engelsch-Fransche troepen op te sporen na de ernstige Engelsche nederlaag bij Bergen. Met een officier als waarnemer vloog hij op, en na de noodige waarnemingen te hebben gedaan, zou naar het Duitsche kamp worden teruggevlogen, toen de aviateur driehonderd meter boven hem een Bristol-dubbeldekker zag, die hem vervolgde.
Wij vlogen, zoo vertelde de aviateur, op een 1600 M. hoogte en mijn eendekker was minder snel dan de Bristol, die ons weldra inhaalde. Ik probeerde te vergeefs boven den Bristol te komen, die precies boven ons bleef. Mijn God, wanneer zou de bom, dien wij elk oogenblik verwachtten, op ons neerkomen! De tweedekker kwam lager en lager en was geen 150 M. meer boven ons. Wij hadden het gevoel, dat een vogel hebben moet, als een valk daarboven zweeft. Wij dachten, dat hij naderbij kwam om beter den bom te kunnen mikken. De waarnemers en ik begonnen met onze automatische pistolen te schieten. Het 'was nu duidelijk voor ons tot ons geluk, dat de Engelschman geen bommen had, of dat hij die niet voor uit de machine kon gooien, omdat de motor en de propeller voor aan het vliegtuig waren bevestigd.
Het was een zenuwspannend moment. De tweedekker daalde en nu begon het gevecht in de lucht van beide zijden. De bestuurder en de waarnemer van den tweedekker begonnen te vuren; zij waren even hoog als wij en op 150 M. afstand. Blijkbaar hadden zij alleen pistolen en durfden zij niet in onze buurt te komen uit angst, dat wij met bommen zouden gooien.
Minuut na minuut verliep. Het schenen uren. Ik had het gevoel als werd mijn machine voortdurend trager en ik achtte elk oogenblik het einde nabij. Dat duurde een half uur.



101
Toen tikte de waarnemer mij op den schouder en wees mij, hoe een 300 M. hooger met ontzettende vaart een kleine Fransche Blériot de lucht in kwam, om den Bristoltweedekker bij te staan. Hij vloog in kringen om ons heen en de kogels floten ons om de ooren. Maar daar klonk boven het geraas van den motor uit ook ander vuur, wij waren boven de Duitsche troepen aangeland, die nu op den Bristol en de Blériot begonnen te vuren. Dat was onze redding."
Werner noemde het een mysterie, wat er toch was geworden van de beroemde Fransche vliegers. Hij zelf had bij zijn verkenningsvluchten zes vijanden in de lucht gezien, waarvan er twee Engelschen waren.
Den 22 Sept. deed een Britsch vliegtuig een verkenningstocht naar Duitsch grondgebied en wierp bommen in Düsseldorf. Dit vliegtuig „verloor" boven Maastricht twee bommen, die echter geen persoonlijke ongelukken veroorzaakten. De Britsche regeering betuigde hierover aan die van Nederland haar leedwezen en zei vergoeding der materiëele schade toe.
Een Taube-vliegtuig, dat gebruik maakte van den mist, vloog 's morgens 11 uur, den 27 September, boven Parijs en wierp verscheidene bommen in de omgeving van den Eifeltoren. Een bom, die neerkwam in de avenue Trocadero, op den hoek van de Rue Freycinet, doodde een grijsaard en verwondde zijn dochter. Men veronderstelt, dat de bommen bestemd waren voor het station voor draadlooze telegraphie op den Eifeltoren.
Een Engelsch soldaat vertelde aan de Engelsche Koningin-Moeder Alexandra van een gevecht in de lucht, dat hij had gezien.
Zij lagen na een hevig gevecht van den vorigen dag uit te rusten, toen een Duitsche vliegmachine verscheen om hun posities te verkennen. Direct gingen een Fransche en een Engelsche vlieger de lucht in, om den ander aan te vallen.



102
Hetx doel was, om boven den vijandelijken vlieger te komen, omdat alleen van boven af een aviateur met groote kans op succes te beschieten is. De Duitscher begreep zulks en ging ook klimmen. Eindelijk gelukte het den Engelschman hooger te komen dan de Duitscher. Men hoorde toen beneden zwak een. knal en onmiddellijk begon het Duitsche vliegtuig te dalen, in een allerbevalligste glijvlucht, waarbij het volmaakt onder controle scheen. Toen het den grond bereikte, kreeg het vliegtuig bijna geen schok, liep een eind over den grond voort en bleef toen staan.
De Britsche soldaten, die er op aan vlogen, ontdekten tot hun verbazing, dat de vlieger dood was. De Engelschman had den Duitscher gedood door een goedgelukt schot door diens hoofd. Deze was in zijn doodstrijd begonnen te dalen en toen hij op den grond kwam, omklemden zijn handen het stuurwiel nog. Het vliegtuig was volstrekt niet beschadigd en werd door de Engelsche vliegers voor goeden buit verklaard.
Een Duitsche militaire vlieger vertelde van zijn gevaarvollen tocht boven Parijs en de Fransche linies.
Ongeveer een uur lang cirkelde hij vergezeld van een passagier, een majoor van den generalen staf, boven de stad, toen hij met groote snelheid een Fransche eendekker zag naderen. Daar hij veel vlugger was dan mijn dubbeldekker — zoo schrijft de Duitsche vlieger — moest ik rechtsomkeert maken en trachten te ontkomen, terwijl de majoor mijn karabijn nakeek en naar zijn repeteerpistool greep. De eendekker kwam nader en nader; ik trachtte op 2000 meter te komen, om de beschermende wolken te bereiken, maar mijn achtervolger steeg sneller dan wij. En plotseling zie ik op slechts 500 meter afstand voor ons nog een tweeden ééndekker, die mij den weg wil afsnijden.
Nu komt het op snel handelen aan. Onmiddellijk heeft



103
mijn vliegrnakker den toestand overzien. Ik schiet op den vlieger vóór ons toe; de majoor legt den karabijn aan. Hij schiet driemaal. Daar suist de vijandelijke machine, die nu naast ons en nauwelijks 50 meter van ons verwijderd is, eerst een eind schuin opwaarts en ploft dan als een steen naar beneden. Onze andere vervolger is intusschen bijna vlak boven ons gekomen en beschiet ons met repeteerpistolen. Vlak naast mijn gasregulator slaat een kogel in het lichaam van mijn vogel. Dan omringt ons een beschermende, ondoordringbare wolk, die ons aan 't gezicht van den vijand onttrekt. Steeds verder klinkt zijn motorgedaver.
Toen wij weder uit de nevelzee opdoken, liep het, naar zevenen. Om ons te oriënteeren, daalden wij, maar plotseling doken voor, naast en achter ons, grijze rookslierten op: springende granaatkartetsen. Ik bevond mij dus nog steeds boven vijandelijke stellingen en bleek te zijn blootgesteld aan het vuur van een afdeeling Fransche artillerie. Steeds sneller werd er gevuurd! Ik bemerkte, dat de machine treffer op treffer kreeg, maar bleef koelbloedig koers houden.
Plotseling laait vlak voor mij een witgele vlam op, de machine steigert als een gewond paard en ik zie den majoor ineenkrimpen. Er druipt bloed van zijn schouder. De bovenste spandraden van een der draagvlakken zijn geknapt. De motor raast en knettert nog wel, maar de schroef is verdwenen.
Een springende granaat had onze schroef weggemaaid, een der vier draagvlakken vol gaten geslagen en den Schouder van den majoor verbrijzeld. Bijna rechtstandig schiet mijn toestel ter aarde. Maar met inspanning van alle krachten gelukt- het mij, in glijvlucht over te gaan, en ik werp den tweedekker in de toppen van een woud onder mij. Krakend splinteren takken en boomkruinen. Dan smak ik tegen een zijwand en weet verder van niets meer.



104
Als ik weer tot bewustzijn kom, bevind ik mij naast majoor G. op het zachte mos uitgestrekt, temidden van een groep Duitsche landweermannen. Duitsche voorposten hadden mijn val waargenomen en waren het bosch binnengedrongen, om mij te redden. Majoor G. bleek zwaar aan den schouder gewond te zijn en werd naar het naburig lazaret vervoerd. Ik had mijn been gekwetst, maar kon mij met een noodverband om, met alle mogelijke en onmogelijke transportmiddelen, weer naar mijn troep begeven.
Den 5 Oct. werd nabij Reims een Duitsch luchtschip gezien, dat over de Fransche liniën vloog. Twee Fransche aviateurs vlogen op in een luchtschip, gewapend met een mitrailleuse en maakten jacht op het Duitsche luchtschip. Hoog in de lucht vielen de Franschen het vijandelijke luchtschip in de flank aan. Een der Duitschers werd gewond. De motor in het Duitsche luchtschip ontplofte, zoodat het vijandelijke luchtschip in brand geraakte.
Hoofdstuk XX.
MAG ITALIË ZICH ONZIJDIG HOUDEN? — BURGEMEESTER MAX VAN BRUSSEL. — DE STRIJD IN BELGIË. — WAAROM SCHOTEN DE BELGISCHE BURGERS OP DE DUITSCHERS? — LUITENANT VON DER LINDE. — ANTWERPEN.
Italië achtte zich niet verplicht, aan den oorlog deel te nemen. Den 7 Oct. 1879 was het verbond tusschen Duitschland en Oostenrijk tot stand gekomen. Het was een defensieve alliantie, voornamelijk tegen Rusland gericht. Italië sloot in Mei 1882 eene verbintenis met Oostenrijk en in Januari 1883 met Duitschland. Het waren twee contracten, een met Duitschland, dat wederzijdschen bijstand voorschrijft aan een der beide contractanten tegen



105
Frankrijk en een ander met Oostenrijk, dat vermoedelijk een belofte voor garantie omtrent elkanders grondgebied inhoudt: beide verbintenissen hadden een uitsluitend verdedigend karakter en Italië zou niet behoeven te helpen als een zijner bondgenooten de aanvaller was. Daar Duitschland den oorlog verklaarde en dus aanvaller was, kon het van Italië niet vergen, mede de Triple Entente aan te vallen.
Dat Brussel voor de verwoestingen van den oorlog gespaard bleef, was hoofdzakelijk te danken aan het beleidvol en krachtig optreden van den Burgemeester der stad, den heer Max. Daar er gevaar bestond, dat de Duitschers hem als gijzelaar zouden arresteeren, werd de heer Max door den Amerikaanschen gezant te Brussel benoemd tot gezantschapssecretaris. Als lid van de Amerikaansche legatie is Max onaantastbaar. Evenwel werd Max den 29 Sept. door de Duitschers gearresteerd. Hij zeide tot de Duitschers, dat hij geen kans zag, de 4\i millioen francs oorlogsschatting op te brengen, waarop de Duitsche generaal antwoordde: „Dan zullen wij alles, wat we noodig hebben zonder betaling en zonder bons opeischen." De heer Max antwoordde: „Dan zult ge ook de 4V4 millioen francs niet hebben." Een half uur later was hij gearresteerd en werd later naar Duitschland gevoerd.
Dat België nog niet voor de verwoestingen van den oorlog gevrijwaard was, bleek 7 Sept., toen de Duitschers door artillerievuur en brand de stad Dinant verwoestten. De vrouwen werden in kloosters opgesloten, terwijl honderden mannen gefusilleerd werden. Honderd notabelen van Dinant werden op de Place d' Armes gefusilleerd.
De Duitschers beweerden tot deze strafoefening te zijn overgegaan, omdat er van de hoogten van Dinant geschoten was, zonder resultaat overigens. $fjg
Ook Mechelen was gebombardeerd geworden. De beschieting van Mechelen begon Dinsdag 2 Sept. 's morgens



106
4 uur 15 min. en eindigde 4 Sept. des avonds. Het beroemde klokkenspel werd vernield. Dendermonde moest het eveneens ontgelden, waar alleen de hoofdkerk, het museum en het stadhuis gespaard zijn gebleven. Verschillende kloosters en eene kerk werden verwoest. Naar uit Antwerpen werd gemeld, plunderden de Duitsche soldaten de wijnkelders en mishandelden vrouwen, kinderen en grijsaards.
Zondag 27 Sept. werd de stad Aalst aan de Dender door de Duitschers beschoten, nadat op last der Belgische regeering de inwoners hun woonplaats hadden ontruimd. De Duitschers lieten in het gevecht 40 burgers voor den troep uitgaan, van welken velen door de Belgen werden gedood. Een priester herkende onder de te Gent aangekomen gevangenen een Duitsch soldaat, die vijf burgers had vermoord. J$S~#
Dat de Belgische burgers dikwijls op de Duitsche soldaten schoten, willen sommigen verklaard hebben uit het feit, dat de laatsten zich vergrepen aan Belgische vrouwen en meisjes.
Een oorlogscorr. van de N. RL CL, die in Leuven geweest is, schreef hierover:
„Er heerscht een buitengewone geprikkelde stemming bij sommigen over het ook door de militaire overheid geconstateerde beleedigen van vrouwen. Ik maak hierbij de opmerking, dat mij uit verschillende gesprekken, ter plaatse in de dorpen en met dorpsnotabelen in Leuven gevoerd, de waarschijnlijkheid gebleken is, dat vaak een inderdaad door een burger doodgeschoten Duitsch militair daarmede de straf onderging voor de verregaande beleediging van een jonge vrouw. Voor de Duitsche militaire overheid begon dan de kwestie met het schot. Daar voor onderzoek geen tijd kon worden gevonden, werd meestal het heele dorp voor deze gewelddaad gestraft. Mais il faut commencer par le commencement. En het is volkomen begrijpelijk, dat de vader, al is hij nog zoo voorzichtig



De gebouwen om de „Place de la Concorde" te Leuven geheel verwoest.



108
gestemd, de mishandeling zijner dochter door den wegens de abnormale omstandigheden, de vermoeienissen en het machtsgevoel sexueel sterk overprikkelde soldaat, bloedig wreekt. Zoo wordt de verbranding van Lienden en andere dorpen met groote waarschijnlijkheid verklaard. Het gerucht loopt, dat de zoon van den burgemeester van Aerschot een al te grove vriendelijkheid jegens zijn zuster heeft gewroken, maar voor deze laatste getuigenis heb ik geen geloofwaardigen zegsman gevonden."
Anderen beweerden, dat de Duitsche soldaten zenuwachtig werden, doordat zij zich in België overal door vijanden omringd zagen en zij zelfs de burgers niet vertrouwden. Uit die zenuwachtigheid wil men dan verklaren, dat de Duitschers in België vaak ruwer optraden, dan noodig was.
Toen de groote slag eindelijk in het Noorden van Frankrijk tusschen Duitschers aan de eene en Franschen en Engelschen aan de andere zijde begonnen was, waagde het Belgische leger, dat weken lang in Antwerpen was opgesloten geweest, en nu België door de hoofdmacht der Duitschers ontruimd ziende, een uitval en bezette Dendermonde weder, terwijl bij Oudenaerde, Kortrijk en Renain schermutselingen plaats hadden. Doel van dezen uitval was, om de Duitsche verbindingslijn af te snijden. Na harden strijd moest het Belgische veldleger, onder bescherming der eerste fortenlinie, naar de vesting Antwerpen terugtrekken. De vijandelijke verdedigingslinie, die was aangevallen, was zeer sterk. Detachementen Duitsche landweer en landstorm, die ten Zuiden van Brussel gelegerd waren, namen aan de actie deel tegen de Belgen, alsmede 16.000 mariniers, die eenige dagen geleden te Brussel aankwamen. Ten gevolge van de concentratie der Duitsche troepen stond het Belgische leger aan het einde van den vierden dag voor een grooteren vijand dan ooit te voren.
De Belgen hadden door hun uitval toch dit bereikt, dat



109
zij de Duitschers in België vasthielden, die hierdoor hun wapenbroeders in Frankrijk niet konden te hulp komen. Mede aan den uitval der Belgen is dus het succes van het Fransch-Engelsche leger van 5 tot 12 Sept. in Frankrijk te danken.
Mechelen werd door de Duitschers voor den tweeden keer gebombardeerd. De beschieting begon op het uur, dat alle kerken vol waren. Welke paniek daardoor ontstond, laat zich denken. De beschieting begon 8 uur 's morgens, zonder dat, naar van Belgische zijde wordt beweerd, eenige waarschuwing was voorafgegaan, uit drie verschillende richtingen: Boschkapelle, Muizen en Hofstade; zeker 45 tot 50 projectielen per uur werden over de stad uitgestort. De stoffelijke schade was groot en vele menschen verloren er het leven bij.
Gedurende den geheelen dag zetten de Duitschers den 30 Sept. het bombardement van de forten Waelhem en Waver—St. Catherine bij Antwerpen voort. De Duitschers viélen de forten Liezele en Breendonck aan. De Belgische artillerie en infanterie werkten op merkwaardige wijze samen en sloegen den aanval af. De Duitschers leden groote verliezen.
Volgens deskundigen had het Belgische veldleger meer kunnen doen, dan het gedaan heeft. Het heeft geen krachtigen aanval gewaagd, om Luik te ontzetten of de Duitsche opmarsch tegen te houden. Het is na het belangrijke, maar geenszins beslissende gevecht van Haelen onmiddellijk op Antwerpen teruggetrokken. Het ongeslagen leger onderging hier de aantrekkingskracht van een sterke vesting en heeft geen pogingen van strategische beteekenis gedaan, om de Duitsche verbindingen te verbreken of het oprukkende Duitsche leger in den rug aan te vallen.
De jonge Pruisische luitenant Von der Linde, 22 jaar oud, is sedert 1866 de eerste luitenant, die de hoogste Duitsche onderscheiding voor krijgsbedrijven, de orde „pour le mérite", verkregen heeft. Deze hooge onderscheiding ver-



110
wierf hij door zijn overrompeling van het fort Walonne, dat tot den vestinggordel van Namen behoort en op 24 Augustus door den luitenant met 4 man genomen werd. Hij vertelt den strijd in een brief aan zijn ouders op de volgende wijze:
Ik moest met 500 man over het vrije veld op het fort lostrekken. Van alle kanten staarden mij de schietgaten aan, waaruit het ieder oogenblik „losknallen" kon, en was dat niet het geval, dan kon ik nog licht op een van de vele mijnen, die rondom verspreid lagen, trappen. Onder alle officieren, die zich als vrijwilligers hadden aangemeld, werd ik gekozen. Van mijn kompagnie nam ik maar vier man mee en op zijn Indiaansch naderden wij het fort. Erfn kon ik echter toch niet, omdat de groote brug over de gracht opgehaald was. Toen de kommandant ons in de gaten kreeg, maakte ik hem wijs, dat een geheel regiment met artillerie vlak bij ons in het bosch stond en dat het vuur onmiddellijk zou geopend worden als er nog een minuut met de overgave getreuzeld werd. De kommandant liet de brug neer en wij betraden het zwaar versterkte fort. Ik liet van de bezetting ieder op zijn beurt aantreden. Wij onderzochten allen. De wapens moesten ze in het fort achterlaten. Mijn vier mannetjes Tiadden het geweer in den aanslag. De kommandant van het fort Walonne reikte me zijn sabel.
Vervolgens liet ik de Belgen zich in een hoek opstellen, opdat ze zouden kunnen zien, wie er binnen kwam, en ik nam behalve den commandant nog 5 officieren en 20 man gevangen (de overige 400 waren al van te voren gevlucht) en toen pas liet ik mijn kompagnie aanrukken 1 De gezichten van de officieren hadt ge moeten zien, toen ze achteraf ons gering aantal zagen. De Belgische vlag haalden we neer en mijn mannen flikten als den drommel van een Belgische broek, een hemd en een roode Fransche buikband een Duitsche vlag aan elkaar en die heschen wij.



111
Totdat de aflossing kwam moest ik het fort, dat nog niet beschoten was, bezet houden. Ik maakte 4 stukken van kaliber 21 centimeter buit, zoomede een aantal andere van kleiner kaliber, meer dan 100 geweren en pistolen, 500 granaten en vele duizenden geweerpatronen. Eerst den volgenden morgen werd ik afgelost.
Intusschen deden wij ons te goed aan de groote hoeveelheden opgestapelde voorraden.
Luitenant Von def Linde heeft zijn ouders den degen van den commandant en de vlag van fort Walonne als aandenken toegezonden.
Toen de Duitschers echter in Noord-Frankrijk meer tegenstand ondervonden, dan waarop ze gerekend hadden, waagde het Belgische veldleger uit Antwerpen verschillende uitvallen. En zeker, om dezen voorgoed te voorkomen en ook om hun verbindingslijn voor het Belgische veldleger te beveiligen, besloten de Duitschers Antwerpen met kracht aan te vallen.
Den 28 Sept. maakten de Duitschers een begin met de beschieting van de forten van Waelhem en Sint KatheleyneWaver om Antwerpen. Na de beschieting van Mechelen drongen de Duitschers, door den nacht begunstigd, binnen die stad. Zij werden bij eene poging, om de Dender over te steken, teruggeslagen. Zij beschoten Aalst en richtten er groote schade aan, o.a. werd het hospitaal in brand geschoten. Zondag 27 Sept. vloog een „Zeppelin" over Gent, doch de landing werd belet. Alle lichten waren in de stad gedoofd.
Om Antwerpen duurde den 1 Oct. het artillerie-duel in het zuiden der versterkte stelling den geheelen dag voort. Duitsche batterijen, die zich te dicht bij de forten gewaagd hadden, werden vernield.
Tusschen Senne en Nethe poogden de Duitschers in den avond een opmarsch te ondernemen, in de richting van het fort Waver—St. Catherine.



112
Den 3 Oct. vielen de forten Lierre, Waelhem, Koningshoek en de redouten in handen der Duitschers. Ten Oosten van de Senne waren de Belgen verplicht, zich op de Nethe terug te trekken tengevolge van een hevigen aanval van de Duitsche artillerie na een krachtigen tegenstand van 5 dagen.
Des morgens 7 uur, den 4 Oct., begonnen de Duitschers het dorp Lanaeken te beschieten. Het geweldige bombardement bracht ook in Maastricht groote opschudding. Weldra stond Lanaeken in brand. Ook het gehucht Briegden, dicht bij Lanaeken, werd beschoten.
Den 28 Sept. bombardeerden de Duitschers Mechelen voor den derden keer. De St. Romboudskerk te Mechelen werd volkomen verwoest. De Belgen schreven dit bombardement toe aan wraak van de Duitschers, omdat dezen tijdens een opmarsch van Brussel en Termonde naar Aalst door de Belgen waren aangevallen. Ook bombardeerden de Duitschers op den 28 Sept. Aalst. Zij hadden hunne batterijen opgesteld te Erenbodighen en Denderleeuw. Zij trachtten drie bruggen over de Dender te nemen, doch de Belgen sloegen hem met behulp van mitrailleuses terug. Toen begonnen de Duitschers Aalst te bombardeeren.
Voor Antwerpen werden den 5 Oct. de forten Kessel en Brochem tot zwijgen gebracht. De stad Lier en het spoorwegfort aan de lijn Mechelen—Antwerpen werd door de Duitschers genomen.



113
Hoofdstuk XXI.
PARIJS ALS VESTING. - DE STRIJD IN NOORDFRANKRIJK. - REIMS EN ZIJN KATHEDRAAL OP HET SLAGVELD VAN LOTHARINGEN. DALHEIM. - JOHAN SEEHÖFER. - GENERAAL VON STEINMETZ GESNEUVELD.
Oinds 1871 hebben de Franschen Parijs meer en meer O versterkt. De nieuwe fortenlinie maakt Parijs tot een versterkte provincie. Zij omvat Enghien, Argenteuil, Versailles en de wouden van St. Germain en Bondy. De middellijn bedraagt meer dan 80 mijlen. Bij eene insluiting van Parijs zou de vijandelijke linie niet minder dan 100 mijlen lang zijn, waarvoor minstens 500.000 man noodig zijn.
Den 9 Sept. trokken de Engelsch-Fransche troepen de Marne over tusschen La Ferté sous Jauarre, Charly en Chateau Thierry, waar zij de Pruisische garde terugwierpen. Gedurende de vier dagen, dat de slag toen duurde wonnen de Franschen en Engelschen meer dan 60 K.M. De Duitsche Kroonprins won echter met zijn leger de versterkte Fransche stelling van Verdun, terwijl afdeelingen van zijn leger de Zuidelijk van Verdun liggende versperringsforten aanvielen. Aan de zijde van Nancy kwamen de Duitschers vooruit en wonnen daardoor terrein in het bosch van Champenoux.
De bij de vervolging tot en over de Marne voortrukkende Duitsche legerafdelingen werden den 9 Sept. van Parijs uit en tusschen Meaux en Montmirail door een overmacht aangevallen. Toen berichten inkwamen, dat nieuwe sterke Fransche en Engelsche colonnes in aantocht waren, schoof de Duitsche vleugel achteruit, doch kon nog 50 stuks geschut buit maken en duizenden gevangenen meenemen. De Engelsche troepen trokken noordelijk over de Marne en namen 12 maxims en 1500 man gevangen.
Wereldoorlog „



114
Ten slotte trokken de Duitschers zich langs het geheele front tusschen Sezanne en Revigny terug. De strijd had toen reeds 5 dagen geduurd. Den 11 Sept. begonnen de Duitschers een algemeenen terugtocht tusschen de Oise en de Marne. Hun centrum en rechtervleugel ontruimden Vitry le Francois. Hun strijdkrachten, die Argonne bezetten, begonnen te wijken en trokken vechtende terug. In Lotharingen kwamen de Franschen eenigszins vooruit. De Duitschers ontruimden Saint Dié en zetten later hun terugtocht over de geheele linie voort, zoodat ze de geheele streek om Nancy verlieten, waardoor de Franschen gelegenheid kregen, weer Luneville te bezetten. Zaterdag 12 Sept. 's avonds 6 uur konden de Franschen zelfs bezit nemen van Soissons. De Duitschers ontruimden vervolgens Amiens en trokken terug naar het Oosten. Zij verdedigden de Marne ten Zuid-Oosten van Reims niet. In het centrum verloren zij Revigny en Brabant-le-Roi. Zij handhaafden zich nog ten Zuiden van Argonne. De Franschen bezetten weder Raon le Tape, Baccarat en andere plaatsen. Aan hun linkeroever trokken zij de Aisne over naar Soissons en wonnen meer dan 100 K. M. in zes dagen, van 5 tot 12 September. Een Fransch jager vertelde van de gevechten om St. Quentin:
„Het is daar een hel op den weg naar St. Quentin. Wij hebben nu drie dagen gevochten, meestal man tegen man. Wij bleven zoo maar altijd op hetzelfde stuk grond vechten en nu liggen de dooden over een lengte van 15 K. M. rijen dik, waar de artillerie maar dwars over heen reed, niet eens, maar tien keeren, totdat honderden lijken diep in den vetten grond waren geperst. Sommige Duitschers hielden zich dood, doch dan prikten wij ze met het bajonet aan den grond, tot ze goed en wel dood waren."
De Duitsche tegenslag van 5 tot 12 Sept. moet in de eerste plaats hieraan te wijten zijn, dat Duitschland 300.000 man naar de Oost-Pruisische grenzen zond, ten einde daar



115
den inval der Russen te keeren. En de Russen waren juist hierom met zooveel kracht in Oost-Pruisen gevallen, om Frankrijk voor een deel van den druk van het Duitsche leger te ontlasten. En doordat het Belgische veldleger juist gelijktijdig een vierdaagschen uitval uit Antwerpen deed, hield dat leger twee legercorpsen der Duitschers in België
Een terreinstrook in Frankrijk, waar een der meest verwoede gevechten van den grooten slag aan de Aisne geleverd is. Duitsche soldaten geposteerd' op den landweg, die het slagveld doorkruist en waarop nog tal van bloedige overblijfselen liggen.
vast, zoodat dezen hun wapenbroeders in Frankrijk niet konden te hulp komen. De Duitschers verlieten hun verdedigingslinie, die zij ten Noorden van de Aisne, tusschen Compiègne en Soissons voorbereid hadden en trokken den 13 Sept. terug op Peronne en St. Quentin. Zij hadden toen het Fransche gebied aan den kant van Nancy naar de Vogezen ontruimd. De Franschen trokken daarop Nancy binnen, dat door de Duitschers verlaten bleek. Aan den



116
rechtervleugel in Woevre slaagden de Franschen erin,het fort Troyon, dat in de vorige dagen door de Duitschers herhaaldelijk was aangevallen, te ontzetten. Na het terugtrekken der Duitsche legers uit het Marnegebied zwierven daar nog honderden Duitsche soldaten rond, die van de hoofdmacht waren afgeraakt. In de bosschen verscholen, in kleine troepjes of alleen, zwierven de ongelukkigen, vooral des nachts, rond, om voedsel te zoeken. Telkens namen de Franschen er enkelen van gevangen, waaronder er velen waren, die in drie of vier dagen geen eten hadden gehad. Beetwortels van de velden strekten hun gedurende hunnen langen zwerftocht tot voedsel.
Den 14 Sept. hielden de Duitschers stand ten Noorden van de Aisne, langs de lijn, begrensd door het bosch 1'Aigte en Craonne. Eveneens in het Centrum ten Noorden van Reims, het kamp van Chalons tot Viënne-la-Ville en den Westelijken voet van het hoogland van Argonne.
Den 16 Sept. was in den grooten slag tusschen Oiseen Maas nog geen beslissing gevallen. Een met groote dapperheid ondernomen poging, om door den Duitschen rechtervleugel heen te breken, mislukte. De Franschen deden telkens uitvallen uit Verdun, die afgeslagen werden.
Den 17 Sept. werden het Fransche 13e en 4e legercorps en deelen eener andere divisie ten Zuiden van Noyon beslissend geslagen met verlies van verscheidene batterijen. Eene operatie van Fransche alpenjagers bij de kom der Vogezen in het Brenschdal werd vruchteloos gemaakt. Bij de bestorming van Chateau Brimont (bij Reims) maakten de Duitschers 2500 gevangenen.
Den 18 Sept. werd de slag op het geheele front OiseWoevre voortgezet. De Duitschers beproefden driemaal een aanvallende beweging tegen het Engelsche leger, welke pogingen mislukten. De Franschen sloegen hevige nachtelijke tegenaanvallen tusschen Craonne en Reims af, evenals een aanval op Reims. Van Reims tot Argonne legden de Duit-



117
schers belangrijke versterkingswerken aan. In Lotharingen en de Vogezen bezetten zij eveneens verdedigende stellingen in de buurt van de grens.
Den 20 Sept. hernamen de Duitschers de hoogten van Brimont, doch de Franschen maakten zich meester van Massir de la Pompelle. In het centrum, tusschen Reims en Argonne, namen de Franschen het dorp Souain en maakten een 1000 krijgsgevangenen. Op hun linkervleugel gingen zij op den rechteroever van de Oise nog iets vooruit, terwijl hun Algerijnsche divisie opnieuw een vaandel veroverde. De Turco's traden wreed op en namen hoofden als zegeteekenen mee. Op den rechtervleugel trokken de Duitschers tot over de Fransche gréns terug, in het bijzonder in de streek van Avricourt. In de Midden-Vogezen werden de aanvallen der Franschen aan de Donon en bij Senones en Saales afgeslagen.
Op den Franschen linkervleugel ten Noorden der Aisne en stroomafwaarts van Soissons hadden de Franschen een heftigen tegenaanval te verduren, zoodat zij gedwongen werden, eenig terrein prijs te geven, dat echter onmiddellijk werd hernomen.
Daar de stad Reims in de vuurlinie lag werd de Kathedraal van Reims in brand geschoten. In de Kathedraal bevonden zich 130 Duitschers, die er verpleegd werden. 13 van dezen kwamen in de vlammen om. Het was onmogelijk hen te redden. Nadat de Franschen de stad Reims door sterke verschansingen tot het voornaamste steunpunt hunner verdediging hadden gemaakt, dwongen zij de Duitschers zelf tot een aanval op de stad. De kathedraal zou op bevel van. het legercommando worden gespaard, zoolang de Franschen die niet tot hun voordeel gebruikten. Sedert 20 Sept. werd op de kathedraal een witte vlag vertoond, die door de Duitschers geëerbiedigd werd. Niettemin konden dezen op den toren een observatiepost waarnemen, die de uitwerking gadesloeg van de Fransche artillerie op de



118
Duitsche infanterie. De Duitschers achtten het daarom noodig, dien post te verwijderen en dit geschiedde door shrapnellvuur der Duitsche veldartillerie. Het vuren met het Duitsch zwaar geschut werd ook toen nog niet toegelaten en het vuren werd gestaakt, toen de post weggenomen was. De kathedraal van Reims is een van de machtigste bouwwerken der wereld en is vooral door het schitterende beeldhouwwerk beroemd. Zoo prijkt de voorgevel met 530 beelden, terwijl het geheele gebouw er niet minder dan 2500 telt. Twee prachtige torens, 81 meter hoog, voltooien het grootsch geheel. In deze kathedraal, die in 1212 werd gesticht, werd in 1429 Karei VII gezalfd en gekroond tot Koning van Frankrijk, nadat hij door het beroemde optreden van Jeanne d'Arc weer met nieuwen moed was bezield.
Bij den strijd om Reims veroverden de Duitschers de versterkte heuvels van Craonne, terwijl zij bij een aanval op die stad het plaatsje Bethény veroverden. Het Duitsche leger, dat de sperfortenlinie ten zuiden van Verdun aanviel, kon den 21 September den oostrand van Cöte Lorraine overschrijden, welke door het 8e Fransche legercorps werd verdedigd. De Duitschers sloegen een aanval op Verdun af.
Den 21 September legden de Duitschers een hernieuwde activiteit aan den dag ten noorden van de Aisne. Hevige gevechten, die zelfs in een bajonet-charge overgingen, werden in de streek van Craonne geleverd. De Duitschers werden ten slotte teruggedreven. In het centrum, in Champagne en op den westelijken rug van Argonne, aan gene zijde van Sovain, namen de Franschen Miesnil, les Hurlus en Maszignes. In Woevre handhaafden de Duitschers zich in de streek van Thiancourt, en bombardeerden Hassonen Chatel.
Den 22 September gaven de Duitschers terrein op rechts van de Oise en deden een hevige poging bij Woevre, waar zij de hoogten van de Maas aanvielen, zonder daarop voet te krijgen.



119
Den 23 September deden de Duitschers in Woevre, ten noord-oosten van Verdun en in de richting van Mouilly en Dompièrre hevige aanvallen, die echter werden afgeslagen. De pogingen der Franschen, om den rechtervleugel van het Duitsche Westerleger om te trekken, hadden geen succes.
Naar het Oosten tot aan het Argonnerwoud hadden den 23 September groote gevechten plaats. Oostelijk van de Argonne namen de Franschen Varennes. De Duitschers, die in die streek der sperforten, zuidelijk van Verdun en Toul aanvielen, sloegen heftige van uit Verdun en Toul en over de Maas uitgevoerde tegen-aanvallen der Franschen zegevierend af. De Duitschers maakten hierbij een aantal gevangenen, terwijl zij kanonnen en mitrailleuses buit maakten.
In Fransch-Lotharingen en aan de Elzasser grens werden de Fransche voortroepen op enkele punten teruggedrongen.
Den 24 September vorderden de Franschen tusschen de Somme en Oise in de richting van Roye en wisten zelfs Peronne te bezetten. Het fort Camps des Romains ten Zuiden van Verdun viel den 25 September in handen van de Duitschers. Het Beiersche regiment Von der Than heesch er de Duitsche vlag. De Duitschers overschreden de Maas. Op den Franschen linkervleugel, in het gebied ten noorden en ten westen van Noyon, stieten de Fransche voorste troepen op een talrijke Duitsche strijdmacht. De Franschen werden gedwongen eenig terrein prijs te geven. Met versche troepen versterkt hervatten zij met kracht hun aanvallende beweging. De strijd in deze streek werd heftig. Op den Franschen rechtervleugel begonnen de Duitschers tegenover de aanvallen der Franschen uit Nancy en Toul in Zuid-Woevre terrein prijs te geven. De Duitschers trokken terug in de richting van Rupt-de-Mad. Zij wisten echter tot bij St. Mihiel door te dringen, doch slaagden er niet in, de Maas te overschrijden. Op de



120
rechteroever van de Maas slaagden de Duitschers er in, voet te krijgen op de heuvels van de Maas in de streek van Hatton-Chattel. Zij drongen op in de richting St. Mihiel en bombardeerden de forten Paroches en Camp des Romains, welk laatste, gelijk wij zagen, in hunne handen viel. Daarentegen bleven ten Zuiden van Verdun de Franschen meester van de Maas en vorderden tot aan de streek van Beaumont.
Op Zondag 27 Sept. duurde de veldslag voort. De Franschen maakten aanmerkelijke vorderingen tusschen Oise en Somme en ten Noorden der Somme. Tusschen Oise en Reims sloegen de Franschen hevige aanvallen af, evenals een krachtig offensief der Pruisische garde tusschen Reims en Souain. Van Souain tot Argonne waren de Duitschers 26 Sept. bij hun aanvallen in het voordeel, doch 's avonds moesten zij weer terugtrekken.
Op den Franschen linkervleugel, Noordelijk van de Somme en tusschen de Sómme en de Oise, beproefden de Duitschers den 29 Sept. nacht en dag verschillende aanvallen, die afgeslagen werden. Tusschen de Argonne en de Maas maakten de Franschen eenige vorderingen. Den 28 Sept. hadden de Franschen talrijke gevangenen gemaakt. Den 29 Sept. sloeg het met den aanval op de Maasforten belaste Duitsche leger de herhaalde Fransche aanvallen uit Verdun en Toul af. Den 30 Sept. sloegen de Franschen een hevigen aanval op Tracyle-Mont af en brachten de Duitschers ernstige verliezen toe. In Woevre gingen de Franschen op verscheidene punten vooruit, in 't bijzonder bij St. Mihiel. Fransche strijdkrachten, die ten Noorden en Zuiden van Albert (een open plaats met 7000 inwoners) opereerden, werden met zware verliezen teruggeslagen. Aan de Argönne ging de Duitsche aanval langzaam, maar zeker vooruit. In Elzas-Lotharingen vielen de Franschen in de Midden-Vogezen de Duitschers aan, doch werden teruggeslagen. In het Zuiden van Woevre bezetten



121
de Franschen den 1 Oct. Seicheprey. Zij rukten voort tot aan de hellingen der Rupt-de-Mad.
De 30 Sept. werden de hoogten van Roye en Fresnay, ten N.-Westen van Noyon, door de Duitschers genomen. Ten Z.-Oosten van St. Mihiel werden op 1 Oct. door de Duitschers aanvallen van uit Toul afgeslagen, waarbij de Franschen zware verliezen leden. In het Argonnenwoud
Een Fransch soldaat verleent hulp aan een gewonden strijdmakker in de loopgraven bij Toul.
maakten de Franschen nieuwe vorderingen. Den 2 Oct. trachtten de Duitschers een brug over de Maas te slaan, doch die werd des nachts door de Franschen vernield. In Woevre vorderde het Fransche offensief stap voor stap, vooral in de streek tusschen Apremont en St. Mihiel. Den 2 Oct. werden de Franschen ten Zuiden van Roye uit hun stellingen verdreven. De Duitschers, die in de Argonne voortdrongen, behaalden bij het voortrukken naar het Zuiden groote voordeden. Ten Oosten van de Maas



122
ondernamen de Franschen uit Toul krachtige aanvallen, doch ze werden met groote verliezen teruggeslagen.
Op het slagveld in Lotharingen ging het verschrikkelijk toe.
Zooeven heb ik het slagveld in Lotharingen bezocht, meldde de correspondent van het „BerlinerTageblatt." En hij vertelt dan verder: Het loopt vrijwel evenwijdig met de spoorlijn Metz-Straatsburg, over St.-Avold gaat het naar Mörchingen, dat door de granaten van de Franschen zwaar geleden heeft. Verscheidene burgers zijn er gedood. Achter Barenweiler schijnt de strijd wel op zijn hevigst geweest te zijn. Overal, waar men de oogen laat gaan, ontwaart men stapels lijken. Vooral het nemen van de ongeveer 250 M. hooge „Kahie Höhe" moet onzen troepen enorme inspanning gekost hebben. Een Fransche verplegingskolonne werd hier gevangen genomen en moest natuurlijk onmiddellijk haar goede zorgen aan Duitsche gewonden wijden. Bij Mörchingen komt juist de eerste trein met een goede 3000 gevangenen'aan; onder hen zie ik vijftig burgers, die aan den strijd deelgenomen hebben en derhalve terechtgesteld moeten worden. Overal zijn boeren bezig met het maken van groote kuilen, waar zoo straks honderden lijken in verdwijnen zullen.
Een treurigen indruk maakt Dalheim, dat vrijwel met den grond gelijk gemaakt is; een rechtvaardige straf! Toen onze troepen het stadje binnengingen, werden zij begroet door een geestelijke, die onzen generaal een glas wijn aanbood. Op de vraag, of er nog Franschen waren, luidde het antwoord: „een half dozijn gewonden". Zorgeloos vervolgden de onzen dus hun weg, toen plotseling verstopte Franschen een hevig geweervuur openden. Er vielen al dadelijk aan onze zijde dooden en wij moesten terug, nadat onder het vuur der Franschen de geestelijke, die onze troepen verraden had, gefusilleerd was. Den volgenden dag zijn de Duitschers teruggekeerd en is het



123
kanon mee gaan spreken, net zoolang tot Dalheim één puinhoop geworden was.
Even verder, bij Chateau-Salins, leek het warempel wel vroolijke manoeuvretijd. Ik hoorde muziek in een café en vond daar Beiersche soldaten, waarvan er een paar allerlei boerendansen uitvoerden. Ik kon van het vroolijk gezelschap niet lang profiteeren, want ik moest nog naarSaarburg, dat, naar men te vertellen wist, ook schrikkelijk geleden had. De vertellers hadden niet overdreven. Ik vond de bovenstad en alle kazernes totaal verwoest. Ook in tal van particuliere huizen was door de Franschen geen stuk heel gelaten; vooral de woningen van Duitsche officieren en ambtenaren hadden het moeten ontgelden.
Tegen 9 uur in den ochtendstond begon het geschut ineens weer te bulderen; geen tien minuten later waren de kazernes, waar de Franschen zich al zoo gemakkelijk en huiselijk mogelijk ingericht hadden, in brand geschoten. De Duitsche artillerie scheen precies de schuilplaatsen van de Franschen te kennen en met een verbazingwekkende nauwkeurigheid waren de kanonnen op die plaatsen gericht. Een paniek maakte zich van burgers en soldaten meester; aan allle kanten vielen stervenden en gewonden neer. In de Hesserstrasze geven vijf gaten in den grond, elk van meer dan 40 vierkante meter, het bewijs van de ontstellende vernielkracht van onze granaten.
In het hospitaal te Heidelberg lag een gewonde Beier, Johann Seehöfer, die het ijzeren kruis op de volgende manier verdiend heeft. Hij was in een gevecht een eind voor zijn afdeeling uit alleen komen te staan en zag acht Franschen op zich af komen. Twee van hen schoot hij neer, daarna sprong hij in een sloot. Op den rand van die sloot zette hij zijn helm neer en liep zoo snel mogelijk van die plaats weg. De Franschen openden een verwoed vuur op den helm en Seehöfer maakte zich dien tijd tennutte, om van een andere plaats in de sloot af de zes andere



124
Franschen neer te leggen. Zoodoende was hij van zijn vervolgers af. Nu kroop hij weer uit zijn dekking te voorschijn en zag in den dalketel ongeveer 500 Franschen, die op het punt waren op te rukken. Snel rapporteerde hij die ontdekking aan zijn majoor. Drie machine-geweren werden tegen den vijand opgesteld, welke hem groote verliezen toebrachten. Daarvoor heeft Seehöfer het ijzeren kruis gekregen.
Den 23 Sept. werd Generaal-luitenant Von Steimetz, die sneuvelde, terwijl hij aan het hoofd van een infanteriedivisie stond, begraven. Hij nam deel aan de gevechten bij Luik, Namen en Maubeuge. Het was onder zijne leiding, dat de vestingen Luik, Namen en Maubeuge met het zware 42 c.M. geschut gebombardeerd werden. Von Steinmetz stond aan het hoofd der inspectie Keulen.
HOOFDSTUK XXII.
DE STRIJD IN OOST-PRUISEN EN IN GALICIË. — DE DUITSCHERS OVER DE NJEMEN — EEN TELEFOON ONDER DEN GROND.
In Oost-Pruisen versloeg den 10 Sept. de Duitsche Generaal Von Hindenburg met het Oostleger den linkervleugel van het zich nog in Oost-Pruisen bevindende Russische leger en opende zich daardoor den toegang in den rug van den vijand. Het Oostleger achtervolgde de Russen in Noord-Oostelijke richting tegen de Njemen. Generaal Von Hindenburg nam 10.000 Russen gevangen en maakte 80 kanonnen buit. Het 22e Russische legercorps uit Finland trachtte over Lyck in den strijd in OostPruisen in te grijpen. Het werd echter den 11 Sept. bij Lyck verslagen. De Russen werden hierdoor uit OostPruisen verdreven.



129
Hoofdstuk XXIII.
WANNEER ZAL 't VREDE ZIJN ? — DE OORLOG VAN HEDEN. — EENE HERINNERING. — EEN STEM UIT AMERIKA. — BEDWELMEND VERGIFTIGE GASSEN IN DE GRANATEN. — — DE CZAAR VREDELIEVEND ? — DUMDUM-KOGELS. — HET VERVOER VAN GEWONDEN. —
Wanneer zal het vrede zijn ? — O, spreek mij niet van vrede, Als 't aardrijk wordt gedrenkt Met menschenbloed; Waar zooveel wordt ontbeerd,
Waar zooveel wordt geleden En ieder onrecht nieuwe wraakzucht voedt.
Wanneer zal 't vrede zijn ? —
Dra is men moegestreden; Het slagveld wordt ontruimd;
De troepen keeren weêr, Verarmd, verwond, gedund. —
Zal 't dan nooit vrede zijn ? —
De Christen heeft den vrede; Een vrede, dien de wereld niet kan zien.
O, worde meer des Heilands woord beleden; Het Godsrijk is te midden van uliên.
Zoo zong een dichter, en velen vragen als hij: „Wanneer zal 't vrede zijn ?" De oorlogen zijn tegenwoordig nog gruwelijker dan vroeger.
Hamilton Fife geeft de volgende schets van het vreeselijke van den modernen oorlog in de „Daily Mail":
„Dit is geen oorlog van menschen, het is een oorlog Wereldoorlog. 9



134
Broederschap" vormen, die de diplomaten het oorlogszwaard uit de hand moest nemen.
Andrew Carnegie stelde indertijd in een brochure voor, dat alle kiesvereenigingen, (van welke richting ook) in haar statuten een arfikel moesten opnemen tegen den oorlog. Deze gedachte is practisch, doch het onderling contact tusschen de tegenstanders van den oorlog ontbreekt dan en ook komt men zoodoende niet tot de Internationale vereeniging, die alleen in staat is, om het doel te bereiken. Immers, als de zaak niet internationaal wordt aangepakt, dan komt er niets van.
Als de menschen in 1907 mij eens niet uitgelachen hadden, eens minder „verstandig" waren geweest, en ze hadden, onder verband van zegge 10 cents contributie per jaar, allen (zonder uitzondering), geteekend tegen den oorlog, dan was de tegenwoordige wereldramp voorkomen geworden. Thans slaan de „verstandige" (o, zoo „verstandige") menschen elkander dood, of loopen elk jaar gevaar, doodgeslagen te worden en van have en goed beroofd te worden.
Van de Frygiërs werd vroeger gezegd, dat ze „laat wijs werden". Maar geldt dit niet van alle menschen ?
Ook Amerika met zijn president Wilson vooraan wil den vrede.
In een hoofdartikel in de „New-York Times" van 12 Oct, getiteld: „Waarom wij den vrede willen", wordt, volgens een telegram aan de „Times" o.a. het volgende gezegd:
„Het Amerikaansche volk wenscht 't einde te zien van den oorlog in Europa. Het hoopt, dat het einde spoedig zal komen en het tracht dezen wensch niet te verbergen! Afgezien nog van onzen afschuw van de verschrikkelijke slachting, worden wij door den oorlog



135
benadeeld. Onze verliezen tengevolge van den oorlog zijn zeer groot, veel grooter dat eenig ander volk, dat niet tot de strijdende naties behoort, heeft te dragen, 't Voortdurend verlies is niet te schatten. Toch is onze houding volkomen correct. Wij hebben geen aanleiding gegeven tot critiek van Engelsche zijde, die in Londensche telegrammen wordt weergegeven en waarin gezegd wordt, dat er van onze zijde een ongepaste inmenging heeft plaats gehad".
Het blad besluit: De Amerikanen behoeven niet terughoudend te zijn met het geven van hun oordeel in deze ernstige aangelegenheid. Onze buitenlandsche handel is zoo goed als geheel vernietigd, onze binnenlandsche handel is gedrukt, onze finantiën zijn in de war, onze beurzen zijn gesloten en zware tijden zijn over ons gekomen in een jaar, waarin nieuwe en groote voorspoed te wachten stond. Wij protesteeren er ernstig tegen, dat zulke zware lasten ons op de schouders worden gelegd, omdat dynastieën haar kroon wenschen te verdedigen, omdat ministers hebben besloten gebied te veroveren, of, omdat keizers emplooi wenschen te vinden voor groote legers en met valsch vertoon van militaire pracht het volk misleiden, welks inkomsten zij gebruiken, om het belegeringsgeschut te betalen en hun grenadiers te onderhouden. Wij hebben geen nieuwe bemiddelingsvoorstellen te doen, doch wij wenschen, dat er een einde komt aan de gevechten. (Wij cursiveeren).
Men heeft al meermalen kunnen lezen, dat de gassen en dampen uit de Fransche granaat-kartetsen in een besloten ruimte een bedwelmend-vergiftige uitwerking hebben, zoodat men de slachtoffers later in de houding, waarin zij zich het laatst bevonden, als lijken vindt Nu meldde Reuter in een telegram uit Parijs van 4 October bijzonderheden, die dat schijnen te



136
bevestigen. De Franschen kwamen een kasteel binnen, waar Duitschers zich ophielden en dat beschoten was. In het salon troffen zij een gezelschap doode Wurtembergers aan, die in hun laatste houding als versteend waren. Sommigen stonden aan het venster met aangelegde wapens, den vinger nog aan den trekker. Anderen zaten met speelkaarten in de handen en hadden een sigaret in den mond. Een officier stond nog met den mond open. Hij was gedood op het oogenblik, dat hij een bevel gaf.
De Czaar van Rusland heeft steeds in woord en geschrift voor den vrede geijverd, doch tevens heeft hij vroeger reeds zijne toestemming gegeven tot den oorlog met Japan en nu, in 1914, met Duitschland en Oostenrijk. Men beweert echter, dat de laatste oorlog zijn sympathie niet heeft.
De Köln. Ztg. ontleent aan de Koburger Zeitung een verhaal, naar luid waarvan er in de laatste dagen van Juli '14 tusschen den Czaar en zijn aanhang eenerzijds en grootvorst Nikolaas Nikolajewitsj en zijn aanhang heftige twisten zijn voorgevallen. Het moet wereldkundig worden, zoo heet het, dat de Czaar onder alle omstandigheden evenals de Duitsche keizer den vrede had willen bewaren. Ook verscheiden grootvorsten, de minister van landbouw en de Czaritsa zouden hun best gedaan hebben, de oorlogspartij van de ernstige gevolgen van een oorlog met Duitschland te overtuigen. Inmiddels zette grootvorst Nikolaas, buiten weten van den Czaar, de mobilisatie aan den gang. Toen het Russische leger reeds aan het oprukken was, dwong hij den Czaar op de onware bewering, dat de Duitschers reeds Polen binnengerukt en Duitsche agenten een omwenteling ter omverwerping van het keizerlijke huis 'vootbereid hadden, het bevel tot de mobilisatie af.



147
terug te trekken. 6000 gevangenen en verschillende mitrailleuses vielen in handen der Franschen.
De verliezen van de infanterie waren aan beide zijden zeer ernstig, ten gevolge van den hevigen kogelen granaatregen. De vliegmachines bewezen den Franschen goede diensten. Een aviateur ontdekte een trein, gevuld met Duitschers, die zich terugtrokken. Hij liet een brandende fakkel vallen, om de richting aan te wijzen voor de Fransche artillerie, die den trein begon te bombardeeren. Eenige minuten later brak een vreeselijk onweer los. De regen viel zonder ophouden bij stroomen neer, zoodat binnen enkele oogenblikken de loopgraven met water gevuld waren. Onder de gewonde Duitschers bevonden zich een groot aantal knapen van 16 jaar en ook een grijsaard van 60 jaar.
De slag aan de Aisne begon in het open veld na hervatting van het offensief der Franschen, waarop de Duitschers niet voorbereid waren, terwijl dezen den tijd misten, zich in het terrein te versterken. Na het terugtrekken hielden de Duitschers stand in sterke stellingen en zoodoende nam de strijd over het geheele front het karakter van een positie-oorlog aan, evenals vroeger in Mantsjoerije en in den Balkan-oorlog.
Men heeft het terrein zoodanig versterkt, dat de veldslag was gaan lijken op eene belegering van de Duitsche linie.
De sterkte der wederzijdsche stellingen werd nog verhoogd door zwaar Duitsch en Fransch artilleriemateriaal. Daardoor werd slechts langzaam terreinwinnen mogelijk.
Toen Von Kluck reeds tot Chantilly was doorgedrongen en het voor de Duitschers een zeker feit geworden was, dat Parijs nu zou worden belegerd, kreeg



148
de Kroonprins, die nog 200 K.M. van de Fransche hoofdstad verwijderd was, bevel, met ijlmarschen op te trekken, om aan het hoofd der troepen Parijs binnen te rukken, om welke reden de Kroonprins dan ook de poging waagde, de Franschen, die hem den weg versperden, te verdrijven.
Die poging had plaats Zondag 6 September en eindigde met een volkomen nederlaag van den Kroonprins. Dien zelfden nacht trok het leger van den Kroonprins met zulk eene snelheid terug, dat niet minder dan 40 K.M. werd afgelegd. En deze terugtocht was oorzaak van het terugtrekken der Duitschers over het geheele front.
In het laatst van September bedroeg de lengte van het front der strijdende legers 450 Kilometer, zich uitstrekkende van de Zwitsersche grens bij Belfort tot Peronne. De Duitschers moesten van hun centrum en linkerzijde troepen aanvoeren, om hun rechtervleugel te beschermen. Vele troepen voerden ze per spoor aan over Aken, Luik en Kamerijk. Dit was eene herhaling van de coup in Oost-Pruisen. Dit was noodzakelijk, omdat de Duitschers in hun achterhoeden geen reserves hadden, wier taak had moeten zijn, om eene overwinning te bekrachtigen of eene nederlaag weer goed te maken. Ze konden dus een deel van hun linie alleen versterken, door een ander deel te verzwakken.
Een Duitsch officier schreef: „Het 10e corps is voortdurend op de bres, van het begin van de campagne af. Bijna al onze paarden zijn gevallen. Wij vechten alle dagen van vijf uur 's morgens tot 8 uur 's avonds zonder eten of drinken. Het vuur van de Fransche artillerie is verschrikkelijk. Ik ben zoo moe, dat ik niet meer op mijn paard kan blijven zitten, zelfs niet als het stapvoets gaat.



149
„Zelfs des nachts in het bivak kunnen onze troepen nog niet uitrusten. Een Fransch aviateur heeft van nacht vier bommen geworpen, drie hebben doel getroffen : twintig paarden zijn gedood of gewond."
De tegenoverliggende fronten strekten zich den 7 Oct. uit tot in de streek van Lens en werden nog verlengd door cavalerie-massa's, die slaags waren tot in de streek van Armentières. Tusschen Chaulmy en Roye herwonnen de Franschen het terrein, dat ze vroeger hadden moeten prijsgeven. Den 8 Oct. weken de Franschen terug ten Noorden van Atrecht. De operatie's van de beide cavalerie-troepen strekten zich uit tot aan de Noordzee. De Duitschers hanhaafden zich te St. Mihiel en ten Noorden van die plaats. In het Argonnerwoud maakten zij kleine vorderingen.
De luchtschiphal te Dusseldorf werd den 8 Oct. door een Britschen vlieger met een bom getroffen, waardoor een gat in het dak geslagen en het omhulsel van een ballon vernield werd.
Op den Franschen linkervleugel opereerden de beide troepen cavalerie den 9 Oct. nog altijd ten Noorden van Rijssel en La Bassu. De strijd werd voortgezet op de lijn, die afgebakend wordt door de streken van Lens Atrecht, Bray-sur-Somme, Chaulnes, Roye en Lassigny. In het Centrum van de Oise tot de Maas werden kleinere gevechten geleverd. Op den Franschen rechtervleugel, in Woevre, had er over het geheele front een artilleriegevecht plaats. Den 8 en 9 October maakten de Franschen in de streek van Roye 1600 krijgsgevangenen.
Westelijk van Rijssel werd door de Duitsche cavalerie den 10 October een divisie cavalerie geheel verslagen, terwijl de Duitschers bij Haasebroeck aan een andere Fransche cavalerie-afdeeling zware verhezen



150
toebrachten. Bij Lastigny veroverden de Franschen een vaandel.
Een Duitsche afdeeling soldaten, aangevoerd door een officier.
Den 12 Oct. wonnen de Duitschers eenig terrein aan den rechteroever der Aisne beneden Soissons en ten Oosten en Zuid-Oosten van Verdun. Aan den Franschen rechtervleugel deden de Duitschers een nachtelijken aanval ten noorden van St.-Dieu, die evenwel werd afgeslagen. Den 9 Oct. en den nacht daarop raakte eene Fransche brigade marinetroepen slaags met



151
eene afdeeling Duitsehers, van wie er 200 gedood en 50 gevangen genomen werden. De Franschen verloren 9 dooden, 39 gewonden en 1 vermiste.
Den 13 October vorderden de Franschen en Engelschen belangrijk op verschillende punten, inzonderheid in de streek van Berry-au-Bac, in de richting van Souain, ten westen van Argonne en ten noorden van Malancourt. Ook avanceerden zij op den rechteroever van de Maas van de hoogten van de Maas op den weg Verdun—Metz. Zij wonnen terrein bij Apremont. Een Duitsch legercorps bezette echter Rijssel.
De Fransch-Engelsche troepen bezetten den 14 Oct. Yperen. De aanvallen der Franschen werden echter onder belangrijke verliezen voor hen afgeslagen.
De Duitsche troepen, die van Antwerpen kwamen, rukten naar het Westen op en bereikten den 14 Oct. Brugge en Thiel. Op den Franschen linkervleugel ontruimden de Duitschers den linkeroever van de Lys. In de streek om Lens en tusschen Atrecht en Albert maakten de Franschen den 15 October aanmerkeJi|ke vorderingen.
In het Centrum tusschen Oise en Maas kwamen de Franschen vooruit in de richting Craone, ten NoordOosten van den weg Reims—Berry-au-Bac, ten Noorden van Prunay. De Franschen namen in de richting Beine vele Duitsche verschansingen.
Na in den nacht van 13 op 14 October eenige aanvallen ten Noord-Oosten van Verdun afgeslagen te hebben, rukten de Franschen den 14 October tusschen Maas en Moezel tot zuidelijk van den weg Verdun— Metz op.
Bij de bezetting van Rijssel, den 14 October, maakten de Duitschers 4500 gevangenen. De overheid had aan de Duitsche troepen verklaard, dat de stad een opene



152
was. Toch zonden de Franschen bij een omtrekkingspoging er van uit Duinkerken troepen heen, met de opdracht, zich tot de aankomst van het optrekkingsleger te handhaven. Ten gevolge hiervan werd de stad toch nog door de Duitschers beschadigd.
Den 16 October wisten de verbondenen hun actie krachtig voort te zetten en strekten zich uit van Yperen tot aan de zee. Zij bezetten Laventie, ten Oosten van Estoires, in de richting van Rijssel. De Duitschers deden een vruchteloozen aanval in de streek van Malancourt.
De oorlogscorrespondent van de „Taglische Rundschau" berichtte uit het westelijke groote hoofdkwartier, waar de keizer vertoefde, omtrent den telegrafischen dienst van dit kwartier:
Het telegraafkantoor in het groote hoofdkwartier heeft tot taak, dat hoofdkwartier voortdurend in verbinding te houden met alle legers en het vaderland. Een directe leiding is aangelegd naar Berlijn. En het toestel, dat deze leiding bedient, kan per minuut duizend teekens verwerken. Van Berlijn uit, dat een centraal kantoor is, gaan de berichten en bevelen naar de andere plaatsen, die niet direct met het hoofdkwartier verbonden zijn. Dagelijks worden in het groote hoofdkwartier ongeveer negenduizend telegrammen verwerkt.
Een Nederlander, die in Duitschland was geweest, schreef daarover in de „Telegraaf" o.a.:
Verder heb ik mij onderhouden met een doodskophuzaar; vrij ernstig in de zijde gewond, was hij afgedankt en keerde thans naar zijn haardstede terug. Hij had de bloedige gevechten in de verschillende kleine Belgische dorpen medegemaakt. Volgens zijn bewering zou er door de bevolking op hen geschoten zijn, een



153
feit, dat niet ernstig genoeg kan gestraft worden. Zonder eenige vorm van proces werden daarop een aantal der ingezetenen gefusileerd en de rest kort en klein geschoten en verbrand. Deze tuchtiging hield zoolang aan, totdat men meende, dat een voldoend voorbeeld was gesteld. Hij meende, dat de vernieling niet verder doorgevoerd werd, dan bepaald noodzakelijk werd geacht. Zoo terloops vertelde hij in een dezer gevechten eenmaal twee burgers aan zijn lans te hebben geregen, doch, als die beiden het niet verdiend hadden, dan waren ze het aan de anderen wel verschuldigd.
De indruk, die de doodskophuzaren op de dorpelingen maakte, was doorgaans geweldig. De bevolking trachtte zich steeds door een overhaaste vlucht te redden, voortgejaagd met het denkbeeld, dat de doodskop-initialen niets anders beteekenden, dan dat zij gehouden waren, dood en verderf te brengen; verplicht waren, elk levend wezen, dat zij op hun weg ontmoetten, het levenslicht uit te blazen.
Een advertentie uit de „Kölnische Zeifung", die teekenend is, luidde:
„Op 30 September stierf in Frankrijk den heldendood onze eenige innig geliefde zoon, broeder, kleinzoon en neef Hans Joachim von M., vaandrig en Kompagmeführer bij het infanterie-regiment der lijfwacht (1ste groothertogelijk Hessische) No. 115, op den leeftijd van nog niet 17 jaar." Een redacteur van „Het Leven," die in Metz den Kreisarzt, prof Besserer uit Münster sprak, door de militaire overheid naar Metz gezonden, om den strijd aan te binden tegen de dreigende besmettelijke ziekten, deelde daarover mede:
Prof. Besserer hing 'n treurig beeld op van den gezondheidstoestand onder de Duitsche troepen aan het front.



154
Buitengewoon groot was het aantal soldaten, dat aan buikloop leed en ook zeer veel gevallen van longontsteking en enkele van typhus waren reeds voorgekomen.
„Maar is dat ook anders mogelijk," riep de professor uit, „nu zeer veel soldaten vijf dagen en nachten achtereen hebben moeten doorbrengen in de, door de hevige regens half met water gevulde loopgraven, omdat ze er eenvoudig niet uit kónden komen, daar, zoodra er maar een hoofd boven de loopgraven uitkwam, daar ook een Fransche kogel in zat. Vijf dagen lang, gedurende welke daar ook de aanvoer van proviand onmogelijk was, moest worden geteerd op het brood, dat in den ransel was en dat ten slotte zelfs beschimmeld werd gegeten; vijf dagen lang, gedurende welke de uitwerpselen van al die menschen zich in de smalle loopgraven ophoopten en een verpestenden lucht verspreidden; vijf dagen lang, zonder dat doode of gewonde makkers konden worden weggehaald!
„Moeten onder zulke omstandigheden niet zeer velen van hen, die niet door een vijandelijken kogel werden getroffen, ten offer vallen aan ziekten, die een niet minder doodelijke uitwerking hebben dan kogels en granaten 1
Hoofdstuk XXVI.
BELEG EN VAL VAN ANTWERPEN. — DOLLE TREINEN.
Den 29 Sept beschoten de Duitschers sommige forten van Antwerpen, welk vuur door die forten werd beantwoord. De Duitschers deden een aanval op de forten Liezele en Breendonck, doch werden afgeslagen.



155
Te Waelhem deden zij een klein kruitmagazijn in de lucht vliegen en poogden zij de waterleiding te vernielen.
Den 8 October duurde het bombardement van Antwerpen den geheelen nacht door, waardoor het Zuiderstation en de petroleumtanks in brand geraakten. In dien nacht vlogen 6 Zeppelins boven die stad. Zij wierpen een aantal bommen naar beneden, waardoor ook het Paleis van Justitie werd getroffen. Het gedeelte der stad tusschen de Zuiderstatie en het Paleis van Justitie stond weldra in vlammen, zoodat de burgers het ontruimen moesten.
De Duitschers gebruikten 200 kanonnen voor de beschieting van Antwerpen, waaronder van 28, 20 en 42 cM., welke laatste op een afstand van 14 K.M. afgeschoten werden.
Den 9 Oct, 's morgens 11 uur, trokken de Duitschers Antwerpen binnen en namen bezit van de stad. 2000 Engelsche soldaten vluchtten over de Hollandsche grenzen en werden daar geinterneerd.
De stoomboot „Peter de Coninck" 'kwam den 13 Oct. 's avonds 8 uur uit Ostende te Havre aan met de leden der Belgische regeering aan boord. Zij werden ontvangen door minister Augagneur, den prefect en de stedelijke overheid.
De Belgische minister-president zond het volgende telegram aan den president der Fransche Republiek:
Duinkerken, 13 October. Op het oogenblik, dat de oorlogskans haar voert naar den gastvrijen grond der groote bevriende natie, heeft de Belgische regeering de eer aan het staatshoofd hulde te brengen, met eerbiedige gevoelens te verzoeken wel te willen aanvaarden de uitdrukking van haar geloof in den triomf van het recht Zij verheugt zich er over, dat Frankrijk, ver-



15*
verscheidene automobielen, vele locomotieven, wagons, vier millioen mark, wol, koper, zilver ter waarde van ongeveer een half millioen mark, een gepantserden trein, verscheidene gevulde intendance-treinen en een groote kudde vee.
Belgische en Engelsche schepen bevonden zich niet meer in Antwerpen. De 34 Duitsche stoombooten en drie zeilschepen, die zich bij het uitbreken van den oorlog in de haven van Antwerpen bevonden, waren er op een uitzondering na nog aanwezig. De machines waren evenwel onbruikbaar gemaakt. In den grond geboord werd alleen de „Gneisenau" van den Noordduitschen Lloyd. De groote havensluizen waren nog in tact, maar voorloopig niet te gebruiken door gezonken met steenen bezwaarde schuiten. De havenwerken waren onbeschadigd.
De stad Antwerpen heeft weinig geleden. De bevolking hield zich kalm; zij scheen blij te zijn, dat de dagen der beschieting voorbij waren, temeer daar het gepeupel reeds begonnen was te plunderen.
De overblijfselen van het Belgische leger ontruimden bij de nadering van de Duitsche troepen Gent zoo spoedig mogelijk.
De Duitschers hadden voor Antwerpen een betrekkelijk klein leger, daar ze een groot vertrouwen hadden — en niet ten onrechte — in het geweldige 42 cM. kanon. Te Maasbrugge hadden ze slechts 6000 man belegeringstroepen, terwijl het leger in de vesting 30.000 soldaten telde.
De Engelsche admiraliteit deelde den volgenden Zaterdagavond mede:
Op verzoek van de Belgische regeering was een troepenmacht mariniers afgezonden, om deel te nemen aan de verdediging van Antwerpen gedurende de laatste



17Ó
iandsche soldaten hen welkom heeten. Och arme. Dan begint hun lijdensweg eerst; waar moeten zij heen, hoe aan voedsel te komen voor al die menschen. Zij vragen niets, willen alleen maar een plekje hebben, waar zij het veege lijf kunnen bergen. Heel ZeeuwschVlaanderen zit vol.
„In den ochtend had men nog gelegenheid, den stroom vluchtelingen per boot direct naar Rotterdam te leiden, doch zooeven kwam hier van Rotterdam bericht binnen, dat er geen vluchtelingen meer doorgezonden kunnen worden ? Wat nu ? Daarbij wordt het voedsel steeds schaarscher. De bakkerijen werken steeds door. In sommige heeft men vijf maal op één dag gebakken en nog wordt het aanbod door de vraag verre overtroffen.
„Zooals ik u reeds seinde, bevinden de Duitschers zich te Selzaete, vlak bij de grens. De Hollandsche grensposten hebben reeds bezoek gehad van de Duitschers. Zij vroegen of ze even op Hollandsch grondgebied mochten om Hollandsche sigaren te koopen. Het antwoord laat zich begrijpen."
De Om-en-bij-den-strijd-corr. van het „Hdbl", die al de ellende om en bij en in Antwerpen heeft meegemaakt, schreef 9 Oct. uit Putten, aan de grens, aan zijn blad over de vluchtelingen en de Belgische soldaten, die over de grens kwamen.
Onze soldaten hielpen de gewonde Belgen voorzichtig en met liefde van de wagens, waarop zij vervoerd werden, schreef hij:
Die Hollandsche soldaten, — wie nooit respect voor hen heeft gehad, hij kan 't hier krijgen! Onze soldaten zijn schitterend! Onvermoeid zijn zij in de weer om de vluchtelingen op streek te helpen. Zij dragen de zakken en pakken, zij steunen de ouden, vermoeiden



zij loopen vooruit met de kinderen op den arm, zij wijzen den weg, zij helpen en spreken moed in. En temidden van al den feilen oorlog verricht — laat ik dat heerlijks mogen zeggen — verricht het Nederlandsche leger de schoonste taak. De soldaten en hun officieren — zij werken dag en nacht, zij staan hun eigen eten en drinken af, zij gaan, — als zij geen dienst hebben, in hun vrijen tijd — den vluchtelingen tegemoet en bieden aan hen te helpen en den weg te wijzen.
En de vluchtelingen aanvaarden die hulp in een doffe onderworpenheid, laten zich leiden en gezeggen, tot zij eindelijk er bij neervallen, — als 't kan ergens onder dak, als 't niet anders kan op straat of onder de hoornen in 't bosch. Dat zijn er velen, want er is zoo gauw geen onderdak te vinden voor de geweldige massa's menschen, die over de grens naar veilig Holland komen. Drie dagen achtereen zijn de vluchtelingen nu al hier in Putten binnengekomen, en geschat wordt, dat er in die drie dagen wel een honderd zestig duizend zijn voorbij gegaan, — öf gebleven. Gebleven ook, want nü — 't is diep in den nacht — liggen de straten vol; naast elkaar; op stroo of op de moeizaam meegebrachte bedden, liggen zij in langen rij door de geheele dorpsstraat. De meesten slapen, — en na dagen lang gesjouw in achtigen haast, slaapt men zelfs op een bos stroo op straat, — maar vaak klinkt kleinkinder-gehuil op uit zoo'n menschenklit en dan is even wat beweging van een moeder, die tracht te sussen.
Ook ziet men er, mannen vooral, twee of drie tezamen, of in groepjes, die niet slapen kunnen, blijkbaar in hun wanhoop, en die maar wat heen en weer loopen rond de slapende vrouwen. En dan zijn er die slapen gehurkt tegen de muren, weggekropen in



dekens of wat maar even tot dekking dienen kon.
Soms is er ineens hevig rumoer, — als er weer een groep Belgische soldaten over de grens komt, die ontwapend en naar de voor hen bestemde plaats gebracht moeten worden. Schoorvoetend gaan ze voorbij, nauwelijks antwoordend op wat de mannen aan den weg hun vragen over Antwerpen en over de forten. Terzij het dorp, in een wei, is een interneeringskamp ingericht, — daar worden zij voorloopig bijeen gebracht, zij vinden er een vuur om zich te warmen, en koffie en brood om zich te goed te doen na lange ontbering. En daar komen zij dan wel eens aan 't vertellen. Er zijn er nu een honderd van het fort Stabroek Zij vertellen van de Engelschen, die gekomen zijn om 't commando over te nemen, — hoe die al de loopgraven lieten veranderen, hoe zij aanmoedigden en dreigden, zelfe 't pistool op de borst, wie wilden gaan loopen, — tot 't op 't laatst onhoudbaar werd, en de Engelsche officieren zelf bevel gaven tot de retraite. En dan ging 't fort de lucht in, — zij hebben 't hier, in Putten, gezien, — een fel oplaaiende vlammengloed, plotseling en vervaarlijk, en dan in eens een hevige slag.
Zoo is Stabroek de lucht ingegaan, zoo hoor ik nu juist, dat ook 't fort Berendrecht is opgeblazen, — vannacht om half drie, — en zoo zullen waarschijnlijk wel meer forten vernield zijn.
Een vluchtelinge (een onderwijzende non, „Mère Agnes") in het Kamp te Oldebroek onder dak gebracht, uitte hare dankbaarheid in een vers aan H.M. de Koningin, welk vers de kinderen in het Kamp leerden zingen en dat, uit het Fransch vertaald, aldus luidt: Aan H. M. Koningin Wilhelmina.
Gelijk een woeste storm, die jaagt door alle velden



173
Gelijk een bliksemschicht valt ons de vijand aan. Wat baatte uw strijd, wat baatte uw moed, gij helden? Arm België, het is met u gedaan.
De oorlogsfakkel laait, verwoesting allerwege, De kloosters, dorpen, steden, alles brandt. Uw krijgslien, weggevoerd, de gijzelaars gegrepen. Uw vrouwen, kinderen vluchtend uit het land.
O, Wilhelmina! U den dank des harten
Der vluchtelingen, groot en klein,
Mocht 't leven U zoo schoon, zóó lieflijk wezen,
Een voorsmaak van Gods Eeuwigheid U zijn.
Wij brengen hulde U, o edele Souvereine! Vol liefde en eerbied brengen we U een groet. God spare Uw Juliana, houde haar reine, Doe bloeien haar tot Uw geluk.
En komt voor ons de ouderdom eens dagen, Dan fluisteren we onzen kinderen nog Uw naam. Gij waart een moeder ons in onze bitfre nooden, Aanvaard den dank van alle Belgen zaam.
Op het verlaten Antwerpen is van toepassing, wat een jong Vlaamsch dichter zong:
De stad is droef van nacht en droever 't oude leed, dat, met de daggedachte weer door mijn peinzen gleed.
De straten en de lanen
zijn leeg en veeg verlicht en 'k ga in 't vreugdetanen
met treurend aangezicht;



174
mij weegt een zware wake, J om 't kalm bevochten lijf;
er is geen huis of stake waarom 'k niet kommerend blijf...
o droef is heel de stede
verstopt in huiverkleed, mij droevig elke schrede
en zwaarder 't oude leed.
Hoofdstuk XXVIII.
DE STRIJD IN BELGIë NA ANTWERPEN'S VAL. — „IN 'S VIJAND'S LAND." — OORLOGSSCHATTINGEN. —
De belegering van Antwerpen heeft 12 dagen geduurd ; den 29 Sept. viel het eerste schot, den 1 Oct. werden de eerste forten berend en op 6 en 7 October werd de Nethe geforceerd, waarna op laatstgenoemden datum de beschieting van de stad aangekondigd werd, die in den nacht van 7 op 8 October een aanvang nam.
Gelijktijdig ving de aanval op den binnengordel der forten aan en werden deze genomen. In den middag van den 9 October werd de stad bezet De overgave van Antwerpen werd den 10 October door den chef van den staf van het gouvernement Antwerpen bevestigd. De laatste nog niet overgegeven forten werden toen door de Duitsche troepen bezet.
De laatste Belgische vesting, het „onneembare Antwerpen", was bedwongen, en de opperbevelhebber, de generaal der Infanterie, Von Beseier, werd vereerd met het kruis Pour le Merite,



175
Volgens Engelsche opgave zijn van de 8000 Britsche soldaten, die de stad hielpen verdedigen, 300 in den strijd gebleven.
Daar de Duitschers in Noord-Frankrijk niet zooveel succes hadden als ze gehoopt hadden, en het Belgische veldleger door zijn herhaalde uitvallen hun verbindingslijn bedreigden, besloten zij, dat leger onschadelijk te maken, door Antwerpen in te nemen. Door de slagen bij Haelen en Diest hadden de Duitschers Noord België schoon geveegd, en het Belgische veldleger gedwongen, binnen Antwerpen de wijk te nemen. Nu dat leger zich in die stad niet rustig hield, richtten de Duitschers hun aanval op de vermaarde Scheldestad en ze hebben Antwerpen genomen, niet op de ouderwetsche manier, door omsingeling, maar volgens de nieuwere methode, door den rechtstreekschen aanval op een bepaald punt.
In de „Tagl. Rundschau!' schreef H. Wolfgang— Seidel het volgende gedicht, dat we vertaald in de „Nederlander" vonden:
In 's vijands land.
Twee zwarte figuren door 't korenland gaan, De hand aan den teugel en glans in het oog Dat spiedt als een valk. En allerszijds, hoog De sluimerende heuvels als wachters staan.
Een spreekt, en 't klinkt als een droom in
[den nacht:
„Kameraad, 'k ruik het rijpende koorn op het land En ergens ruischt water, — aan welken kant Ik weet niet... 'k denk... ik had zoo gedacht..,"



176
De hoor 't ook... als 't rad in de molenbeek... En kijk 's, zijn 't dezelfde sterren ook niet Hier aan den hemel...? 't is of je ze ziet Thuis... en tóch niet dezelfde streek..."
Zwijgen en wind. Waaiende halmen wijd. Over de paardenek strijkt liefkoozend een hand. Als ware 't hun eigen, zoo groeten de ruiters het land, En wachten den vijand bereid... ja bereid...
Meesterlijk is in dit gedicht weergegeven, wat er omging in het gemoed der Duitsche soldaten, die ver van hun huis gedwongen waren, den strijd in België te voeren.
Vrijdag, den 9 Oct, toen het bezettingsleger uit Antwerpen naar Ostende trachtte te ontwijken, stelden de Duitschers onmiddellijk pogingen in het werk, om bij Dendermonde den vijand in de flank aan te vallen. Zij wisten met behulp der artillerie tot Dendermonde door te rukken en over St Nicolaes de optrekkende Belgen en Engelschen aan te vallen. Dezen hadden te kiezen tusschen den dood onder het geschutvuur der Duitschers of om terug te trekken op de Nederlandsche grens. Zij kozen het laatste. Van St. Nicolaes langs binnenpaden was het hun mogelijk den veiligen neutralen grond te bereiken, waar ze hunne wapens en munitie aan de Hollandsche soldaten afgaven. Een deel van de achterhoede zag geen kans het neutrale gebied te bereiken. Zeer velen van hen werden gedood en ook een groot aantal gevangen genomen. Dit zijn evenwel waarschijnlijk niet meer dan 2000 man. De hoofdmacht van het leger met Koning Albert en de Engelsche en Belgische etat-majoor kwam veilig in Ostende aan. Kolonel Maxwel sneuvelde,



177
In de week van 11 tot 18 October bezetten 40.000 Duitschers de stad Rousselaere. Na allerlei opeischingen gedaan te hebben, werden zij naar Nieuwpoort en Dixmuiden gezonden. Slechts 100 man bleven achter.
Zondagochtend 17 October kwamen van Yperen 200 Fransche dragonders, die de Duitschers te Rousselaere doodden of verjoegen. Zondagavond 17 October bezetten eenige duizenden Franschen van Yperen de stad en richtten barricaden op. Maandagochtend kwamen Duitsche troepen van Brugge en Gent en bombardeerden de stad. Er werd veel schade aangericht.
Tal van dooden en gewonden vielen aan beide zijden. Het gelukte den Duitschers de stad binnen te rukken. Verwoede straatgevechten ontstonden, waarbij ook tal van burgers werden gedood. De Fransche troepen trokken in goede orde en met medeneming van alle kanonnen terug naar Oost-Nieuwkerke. De Duitschers bezetten Rousselaere en brandden een geheele straat plat, om de vuurlinie voor hun artillerie vrij te krijgen. Vele burgers kwamen daarbij in de kelders om.
Dinsdagochtend 19 October werd de strijd hervat. De Engelschen kwamen de Franschen te hulp.
Rousselaere heeft 25000 inwoners.
Na de bezetting van Antwerpen veroverde hetDuit^ sche leger de steden Gent, Brugge en Ostende en trok langs de kust verder. Bij Nieuwpoort leverde het een ernstig gevecht tegen de Belgisch-Engelsche troepen. De Engelsche monitor de „Severn" met de „Humber" en de „Mendey" namen deel aan de operatie's aan de Belgische kust bij het Yserkanaal. Die schepen beschoten met succes den Duitschen linkervleugel. Daar de Engelsche oorlogschepen door de duinen de Duitschers niet konden zien, moesten ze door ballons en vliegmachines te weten komen, in welke richting zij
Wereldoorlog. 12



178
moesten schieten, wat maar al te goed gelukte. De Engelsche flotielje, gewapend met verdragende marinekanonnen, bestookte de Duitschers in de flank hevig en steunde zoo den Belgischen linkervleugel flink. De Belgen verdedigden het laatste stukje van hun grond met waarlijk verbazingwekkende heldenmoed.
De Engelsche oorlogsvaartuigen ontscheepten afdeelingen, die dienst deden bij de verdediging van Nieuwpoort. Een Engelsche torpedoboot werd daarbij in den grond geboord.
Aan verschillende gemeenten van Belgisch Limburg legden de Duitschers een oorlogschatting op. Voor Moeslyck werd de oorlogsschatting bepaald op 20.000 francs ; Bree, welker bevolking niet het stadje mocht verlaten, moest betalen 25.000 francs ; in andere gemeenten varieerde de som van 4 tot 5000 francs. In Genet moest de bevolking reeds allerlei huisraad enbeddegoed leveren.
Bilsen betaalde de oorlogsschatting van 100.000 francs reeds terstond voor een deel. De dorpen, stedekens en vlekken werden bezet door den landstorm. Van de soldaten werd weinig of geen last ondervonden.
Antwerpen moest 30 millioen francs oorlogsschatting betalen.
HOOFDSTUK XXIX
IN MECHELEN. — DANKBETUIGINGEN AAN NEDERLAND — DE STRIJD AAN DE YSER. — SLAG BIJ NIEUWPOORT — HET BELGISCHE KONINGSPAAR. —
Het leven in de stad Mechelen is uitgestorven. De stad is dood. De 60.000 inwoners zijn gevlucht,



179
De donkere huizen staan open. De straten zijn leeg. De leegte is zóó aangrijpend, dat men bij het gaan door de verlaten stad onwillekeurig zijn schreden verhaast, vertelde de correspondent van het Berliner Tageblatt. „Af en toe vertoonen zich soldaten op straatOp de Groote Markt, op de Wolmarkt, op de Place d'Egmont aan het station zijn soldaten in talrijke troepen aanwezig, maar de inwoners ontbreken. Zij zijn gevlucht, toen Mechelen door de niet te voorziene toevalligheden van den oorlog in het middelpunt kwam van het geschutvuur van de beide tegenstanders. Zij lieten hun huizen voor wat ze waren; ze lieten in hun overhaaste vlucht het middageten staan en de mantels in de gang hangen. Misschien zijn er nog een twintig inwoners in de stad, misschien ook nog maar tien. Men weet het niet. Ik zag in 't geheel slechts vijf menschen, drie vrouwen en twee mannen. Zij maakten in het grauwe licht van den somberen dag den indruk van spoken, van dooden, die uit hun graven waren opgestaan. Een soldaat van de wacht deelde mede, dat er nog slechts veertien burgers in de stad waren gebleven. Reeds de lang uitgestrekte voorstad Muysen was uitgestorven. Alle huisdeuren stonden wijd open. Achter een venster staarde een witte geit, die door de geopende deuren in een kamer was geloopen, ons door de verweerde ruiten aan. In den gang van een ander huis hing een meisjeshoed met een wijnrooden sluier; de winkels alle geopend en nergens een mensch te zien. Tegenover de Kathedraal staat een herberg: „In 't Gulden Vlies." Op de tafeltjes staan nog de glazen met restjes er in; daar rondom heen stoelen, waarbij de menschen zoo juist schenen te zijn opgestaan. Links daarnaast een groot kledingmagazijn met het opschrift: ,,Lakens en alle kleedingstoffen," De deuren



180
wijd geopend; de kleeren op rieten poppen in huiveringwekkende eenzaamheid."
En zooals Mechelen verlaten is, zoo zijn tal van Belgische steden verlaten. En de Belgen, die het Nederland eerst kwalijk namen, dat het zich ook niet in den strijd mengde, zijn thans dankbaar, dat ze in Nederland een gastvrij onthaal vonden en dat het niet den gruwel van den oorlog binnen zijn grenzen heeft gehaald.
De Belgische gezant te Den Haag verzocht aan minister Loudon uit naam van zijn landgenooten „allereerst aan de geëerbiedigde Souvereine van dit land, aan de Regeering en eindelijk aan het geheele volk hun diepst gevoelden dank en hunne onmetelijke erkentelijkheid wel te willen betuigen, voor de welwillendheid, waarmee de Belgische vluchtelingen in Nederland zijn ontvangen."
De Duitsche consul bood een correspondent van een onzer groote bladen 't volgende schrijven van den burgemeester en het kabinet te Antwerpen aan, ter publicatie in de pers:
Antwerpen, 13 Oct „Ik wil de eerste gelegenheid, die mij geboden wordt om met Nederland te correspondeeren, niet laten voorbijgaan, zonder uiting te geven aan mijn wanne gevoel van dankbaarheid voor het Nederlandsche volk, voor roerende, onberekende gastvrijheid met broederlijke liefde door de Nederlandsche natie en in het bijzonder door overheid en bewoners der grensdorpen aan onze vluchtelingen bewezen.
„Het is een schouwspel, dat aller bewondering heeft gewekt, en waarvan geen woord onze dankbaarheid weergeven.
„Personen en eigendom zijn in Antwerpen .veilig.



181
Hier gedomicOeerde burgers, met een geregelde broodwinning, worden zonder formaliteiten toegelaten en kunnen gerust terugkeeren.
(w. g.) L. FRANCK, Volksvertegenwoordiger, voorzitter der Intercommunale commissie."
Sedert 27 Oct. acht uur werd door geheel WestVlaanderen weer in alle hevigheid het kanonnengebulder uit westelijke richting gehoord.
Des morgens vroeg was het bombardement van land en van uit zee weer even hevig als te voren. Te Ostende rinkelden de ruiten en daverden de huizen.
De Duitschers trokken de Yser over, maar zij waren er reeds verscheidene malen over geweest, doch werden telkens weer teruggeworpen door artillerievuur, door de mitrailleurs of hevige bajonetaanvallen. Van een beslissing was nog geen sprake. De strijd woedde hardnekkig aan de Yser en verder Vlaanderen in van Dixmuiden tot Yperen. Deze strijd overtrof in hevigheid en in verliezen aan menschenlevens, dien bij de Maas en de Nethe. Bommen uit zee vlogen dwars en in schuine lijn over het strijdperk, barstten in de loopgraven op de colonne en vernielden bruggen.
Bommen van Ostende en Nieuwpoort brachten insgelijks dood en vernieling. Soldaten verdronken in massa's. Een vreeselijke menschenslachting geschiedde hier aan de kust en verder West-Vlaanderen in en al maar dooi moesten nieuwe troepen in het vuur.
Ontzettend was het aantal gekwetsten, dat voortdurend wordt binnengebracht te Brugge, Ostende en in andere plaatsen.
Volgens berichten aan het Belgische ministerie van oorlog werden de verhezen aan Belgische zijde in de gevechten aan de Yser op 10.000 dooden en gewonden



182
geschat. Die van de Duitschers móeten veel grooter zijn. Na aankomst van Fransche en Engelsche versterkingen werd de stand voor de bondgenooten op dit gedeelte van het front veel gunstiger.
Aan Dc Times werd uit Noord-Frankrijk geseind, dat na hevige nachtelijke gevechten 2500 lijken van Duitschers in het Yserkanaal dreven. Het water was rood van het bloed. De straten van Dixmuiden waren met dooden bezaaid.
i.-Hèt nachteBjke gevecht was eenüvare hel geweest. Van 't vallen van den avond tot 't aanbreken van den dag was van man tegen man gevochten. Soms vielen Strijders samen in het kanaal en verdronken beiden.
De Duitschers hadden bevel gekregen, het kanaal tot eiken prijs over te trekken. Een gevangen genomen officier erkende het; „al moet het duizenden soldaten kosten, wij moeten er over", was er gezegd. De correspondent schatte de verliezen aan Duitsche zijde alleen dien nacht op 5000 man. Hij seinde voorts, dat Zaterdag 24 October een Duitsche brigade, die langs de kust marcheerde, tusschen Nieuwpoort en Middelkerke door het vuur der Engelsche oorlogsschepen Vernietigd werd.
Reizigers, die des avonds 27 October uit Ostende kwamen, deelden mede, dat de slag bij Dixmuiden en Nieuwpoort nog in hevigheid toenam. Voortdurend hoorde men daar zwaar kanongebulder. In Ostende zelf lagen tallooze gewonden. De bewoners waren bijna allen gevlucht. Men zag in de straten slechts Duitsche troepen, welke naar het front trokken en uit den slag terugkeerende oververmoeide manschappen, Welke te Ostende rust namen. Op dit gedeelte van hét ftoni werd bijna uitsluitend door Duitsche marines soldaten gevochten. Op den. zeedijk hadden de Duit-



183
schers zwaar geschut opgesteld, dat de Engejsche schepen, die voor de haven kruisten, verdreven heeft. Toch doemde nu en dan een oorlogsschip aan de horizon op, dat dan onder schot genomen werd. Ook in de duinen hadden de Duitschers kanonnen opgesteld. Ostende had van het Engelsche geschutvuur niet veel geleden. Alleen het hotel Majestic op den hoek der Louisestraat was zwaar beschadigd. Het koninklijk verblijf, dat op dezelfde hoogte ligt, is on gedeerd gebleven.
Den 26 October werden te Ostende 500 Engelsche krijgsgevangenen binnengebracht, die, na een paar uur oponthoud, doorgevoerd werden naar Gent. Ook lagen er veel gewonde soldaten der bondgenooten.
Ook in de dorpen in den omtrek van Ostende waren de bewoners grootendeels gevlucht. Voedsel was er weinig, daar alles opgeeischt werd ten behoeve van het Duitsche leger.
Nieuwpoort, een oud stadje van ruim 4000 inwoners, gelegen aan de Yser, aan wier oevers een heftige bloedige strijd woedde, is ook vroeger het tooneel van veel strijd geweest.
In de 9e eeuw richtten de Vlaamsche graven hier een sterk kasteel op tot bescherming tegen de invallen der ruwe Noormannen. En bekend uit onze vaderlandsche geschiedenis is de slag bij Nieuwpoort, waarin onze voorouders onder Prins Maurits in Juli 1600 de Spanjaarden onder Aartshertog Albert versloegen.
Toen het ernst werd in België, meende een ieder, dat Koningin Elizabeth van België met haar kinderen in Engeland zou blijven tot rustiger tijd. Maar de bommen, die in Antwerpen vielen, schrikten deze moedige



186
„Zij verloren ongeveer alles.
„Geheel buiten hun schuld werden zij in een paar weken, door een lava-uitbarsting als het ware, beroofd van hun Rijk. Zij bleven ongeschokt stand houden te midden der verschrikking' De Koning heeft gedaan, wat hij gevoelde dat zijn plicht was. Hij is het geweten van België geweest en heeft daardoor zijn volk onverwelkbare glorie gegeven. Hij strijdt tot het uiterste, hij blijft bij zijn leger, en zijn vrouw, zijn Koningin, de trouwe bezieling van zijn leven, blijft bij hem en steunt hem en wijst hem omhoog.
„Groot is hun lijden, want het lijden van hun volk rijst nu op tot den hemel en dat lijden is hun lijden. Ze zijn plotseling van alles beroofd. O, de nobele nouveaux pauvres! Eens werd in Brussel de bedelnap den Geuzen tot helden-symbool. Voorwaar de Koning en de Koningin van België maken plotselinge armoede tot een koningsmantel, die hermelijn te boven gaat."
Nergens langs de geheele Yserlinie vielen de Duitschers met meer kracht en woede aan dan bij Yperen, het centrum van den strijd in Vlaanderen. De Duitschers waren 250.000 man sterk. Gedurende vijf kritieke dagen werden zij door de Engelsche strijdmacht in bedwang gehouden. De bondgenooten vochten grimmig in de verschansingen, terrein winnende of verliezende naar gelang van het getij van den slag. Granaten en granaatkartetsen vielen op hen neer. Granaten van de groote, uit Antwerpen medegevoerde belegeringskanonnen wierpen de aarde in de loopgraven op en begroeven menigmaal de daar liggende mannen. Weer en nog eens weer rukten groote troepen Duitsche infanterie tot binnen vijfhonderd el afstand, hielden dan halt en vuurden hun salvo af. Zij hadden geen zin in een bajonet-aanval. Weer en nog eens



188
Onderwijl hadden de bondgenooten een stelling meer naar achteren toe ingenomen; eenige regimenten bleven echter in stelling om deze beweging te dekken. Opgehoopt aan den linker oever van de Yser, bereidde de vijandelijke infanterie zich op den aanval voor. Eenige hoofddeksels, die handig boven leege schansen gelegd waren, trokken het vuur van de Duitsche artillerie tot zich, die zijn projectielen tegen dat doel verspilde. Daarna rukten de Wurtembergers vooruit Zij waren verbaasd, toen zij inplaats van manschappen niets dan eenige hoofddeksels vonden. Maar op dat oogenblik hoorde men in Westelijke richting een luid gerommel. Het geluid werd gaandeweg duidelijker en leek op het opkomen van een getij. Plotseling barstte een stroom schuimend water op de verbaasde Duitschers los. Boomen en lijken werden door den stroom meegevoerd, die alles voor zich uit stuwde.
Uit de Duitsche linies kwamen kreten van woede en schrik. Het was te laat De stroom kwam aanzetten en in een paar oogenblikken waren de Duitsche schansen vol water. De Wurtembergers vluchtten naar hooger gelegen grond, om huiten het gebied van de overstrooming te geraken, maar van de hoogten overstelpte de artillerie van de bondgenooten hen met salvo's granaatkartetsen. De vijand was gevangen tusschen water en vuur. Zij die aan de verdrinking ontkwamen, vielen door kogels of artilierie-projectielen. Enkelen kwamen naar de linies van de bondgenooten toe en ontsnapten zoo aan den dood.
Zoo kwam de Wurtembergsche brigade aan haar einde."
De slag in Vlaanderen zal in de geschiedenis blijven leven als de meest bloedige in de eerste drie maanden van den oorlog en deze slag zal den vreeselijken roem



189
verkrijgen, de bloedigste veldslag in de geschiedenis te zijn. De slachting aan Marne en Aisne beteekent niets vergeleken met die in dat deel van Vlaanderen. De velden en duinen waren overdekt met stapels lijkenen de loopgraven waren gevuld met slachtoffers van den strijd. De Yser was rood van bloed en op sommige plaatsen konden de kanalen met lijken worden overbrugd. Het ondergeloopen land tusschen Nieuwpoort en Dixmuiden was een hel, die woorden niet kunnen beschrijven. „Het was een gruwelijk gezicht", vertelde een officier, „de Duitschers gevangen te zien in hun loopgraven, toen het water begon binnen te stroomen. Juist toen werd het vuur van de vloot en van de batterijen der bondgenooten heviger. Aan den rand van het geïnundeerde terrein wachtte de infanterie met kogel en bajonet. In een overstrooming van vuur en water, in een tornado van verschrikking, die niemand, welke er getuige van was ooit zal kunnen vergeten, werd loopgraaf na loopgraaf genomen en een sterke wig werd in de Duitsche posities gedreven."
De gruwelijkste gevechten waren de nachtelijke charges, waarbij telkens weer de Duitschers werden teruggedreven. Hunne verhezen zijn dan ook reusachtig en iemand schat deze op een totaal van 250.000 dooden en gewonden.
Maar niettemin duurde de strijd voort.



190
Hoofdstuk XXX.
DE STRIJD IN WEST-VLAANDEREN. — DE VERNIETIGING VAN EEN PRUISISCH REGIMENT. — DE STRIJD IN BELGIë EN NOORD-FRANKRIJK.
Toen Antwerpen gevallen was hoopten de Duitschers het Belgische leger op zijn aftocht naar Frankrijk nog te kunnen tegenhouden, doch dit is niet gelukt. De Belgen hebben met leeuwenmoed, door Franschen en Engelschen gesteund, bij het Yserkanaal het overschot van hun dierbaar vaderland verdedigd.
Bij Yperen ging de strijd vooral tusschen de Beieren (aangevoerd door kroonprins Ruprecht van Beieren) en Engelschen. Er werd zoo verbitterd gestreden, dat „velen vijanden, die de wapenen wegwierpen en om genade smeekten, geen kwartier werd gegeven."
Kroonprins Ruprecht van Beieren is een zwager van Koning Albert van België, want de zuster van de Belgische Koningin is gehuwd met den Beierschen kroonprins. Twee zwagers, die als vijanden tegenover elkaar staan!
Ieder was over de hardnekkigheid en den moed der Belgische troepen opgetogen, die 10 dagen lang den opmarsch van de Duitschers hebben tegengehouden. Drie Belgische bataljons bleven zes dagen zonder in dien tijd voorraden te ontvangen, wijl hun verschansingen door een strook van 450 M., die door een moorddadig vuur bestreken werd, van de overige troepen werden gescheiden. Toen het, den zevenden dag, mogelijk bleek hen te ontzetten, toonden zij zich volstrekt niet verbaasd over dat oponthoud. „De Belgen" — zoo verklaarde de correspondent van de „Liberté" —•



191
„schrijven thans de schoonste helden-bladzijde in het geschiedboek van dezen tijd."
Maar ook is het waar, wat een ander uitriep: „O, Vlaanderen, wondermooi Vlaanderen, nooit heeft een land zooveel bloed en zooveel gruwelijks gezien."
Men schat het aantal Duitschers, in den nacht van 26 en 27 October omgekomen, op ongeveer 2000. Aan het front van een Engelsche brigade telde men 1600 lijken.
Te Dixmuiden hebben de Fransche zeesoldaten onder de volgende omstandigheden een Pruisisch regiment zoo goed als vernietigd:
Met de bedoeling, om de Duitschers naar Dixmuiden te lokken, deden de Engelsche en de Fransche troepen in die stad alsof ze er uit wegtrokken. De list slaagde beter dan men had durven hopen. Ziende, dat er in die richting geen verderen tegenstand geboden werd, naderden de Duitschers en in den namiddag stond er een regiment voor de poorten der stad. Geen Franschen, Engelschen of Belgen waren er te zien. De Duitschers, die zeker meenden, dat Dixmuiden ontruimd was, besloten de stad te bezetten en, zooals hun gewoonte is, kwamen zij de stad met hun paradepas binnen, terwijl de muziek speelde. Nauwelijks waren zij de voornaamste straat ingetrokken of een schrikwekkende losbarsting overstemde het geluid van de muziek.
Verscheidene machine-geweren, die in de huizen verborgen waren, hadden plotseling het vuur geopend. Een dolle paniek ontstond onder de Duitschers. Zonder aan weerstand te denken, wilden zij vluchten, maar van alle kanten hagelden de kogels. De machine-geweren hielden weldra met vuren op en de matrozen, uit hun schuilhoeken voor den dag komend, vielen op



192
het overlevende deel van het Pruisische regiment aan, dat op het gezicht der Fransche bajonetten de wapens wegwierp en zich overgaf. Enkele uren later keerden de verbonden strijdmachten te Dixmuiden terug en bezetten het sterk.
Honderden Duitsche soldaten voorzagen zich van burgerkleeren en vluchtten zoo over de Hollandsche grens. Met het oog hierop verscherpten de Duitschers zeer hun toezicht.
De oorlogscorrespondent van de „Tijd" schreef a.g. de slachting aan de Yzer:
„Neen, dat is geen oorlog meer, maar een door waanzin ingegeven slachting. Duizenden gewonden strompelen met gebroken ledematen weg van het gevechtsterrein of liggen hoog „opgestapeld" in allerlei soort voertuigen, die in trieste positie noordwaarts trekken. Duizenden dooden liggen verspreid op de velden. Ze worden niet meer begraven, er is geen tijd en er zijn geen menschen voor; wagens en artillerie rijden over de ongelukkigen heen als vormden zij een hoop vuilnis. Niemand heeft op het oogenblik een flauw begrip van de ontzettende offers, die elk oogenblik vallen in den krankzinnigen strijd.
In de „Couronne" logeert en houdt zitting de generale staf en vandaar worden de orders gegeven en worden de duizenden versche troepen, die elk oogenblik aankomen, naar het gevechtsterrein gericht. „We moeten winnen, we moeten vooruit" is de algemeene leus. Hoeveel dooden er bij vallen, die overweging komt pas in de tweede plaats.
De straten te Ostende en de omliggende gemeenten zijn vol met gewonden, die haast niet gaan kunnen, die niet half voldoende verbonden zijn. Alle ziekenhuizen en groote gebouwen liggen vol en voor de



193
nieuw aangekomenen is geen plaats meer. Ze moeten maar zien, hoe ze terecht komen en het koortsige lichaam maar laten rusten op een stoel in een café en de pijnen trachten te verdrijven met bier of wijn."
Zondagmiddag ben ik de omstreken weer af geweest tot bij Leke en Middelkerke. Daar staat het Duitsche geschut, maar het werkt niet meer, de granaten kunnen slechts neerploffen in groepen, waar Engelschen en Duitschers handgemeen zijn. Het is geen strijd meer van kanonnen, maar van bajonetten. De officieren drijven hun manschappen naar voren en met gevelde bajonet rukken ze in gesloten gelederen op de loopgraven der Engelschen aan, die hen in flegtmatische kalmte afwachten en hen dan als honden neerschieten. En als de lijken der Duitschers barricaden gevormd hebben, worden nieuwe troepen naar voren gedreven, om te trachten over hun makkers heen naar voren te komen. Naar Duinkerken en Calais moeten ze. Dat schijnt een ijzeren bevel, van hooger hand gegeven, en hetwelk de officieren tot waanzin drijft in het spelen met menschenlevens. En de mannen, die daar den dood tegemoet gaan, of zwaar gewond uit den strijd terugkeeren, ze zijn niet kwaad op de officieren; alles geschiedt immers ten beste van het vaderland.
Die troepen, die naar het front trekken, hebben alle kalmte verloren. De wegen en dorpen zijn door de bewoners verlaten.
Op een plaats, ver van alle woningen verwijderd, vond ik een ongelukkige, wiens beide beenen zwaar waren gewond, en hij kon niet verder van pijn. Hij smeekte mij hem weg te voeren, doch ik moest hem te kennen geven, dat ik zou trachten elders hulp te halen, maar op het oogenblik niets doen kon. Dan ziet hij mij woest aan, grijpt zijn geweer, en als ik, Wereldoorlog. 13



194
zijn bedoeling radende, wegvlucht, lost hij twee schoten op mij, zonder te treffen. Een eind verder keer ik mij om en zie hem achterover stil op den grond liggen.
Ik beklim een hoog duin, waar ik een vergezicht heb. Achter Middelkerke werkte het Engelsche geschut. De lucht beeft en de honderden granaten, die elke minuut rondvliegen, vereenigen zich in hun sissend geluid tot een gezaug, begeleid door het boem-boem van de ontploffingen, die hooge aardwolken doen opwaaien en op de plaatsen, waar ze tusschen de aanrukkende Duitschers neerkomen, wie weet hoeveel menschenlevens vernietigen. De liniën der Duitschers zijn zeer gedund, als ze eindelijk bij de Engelsche loopgraven komen, die ik eerst ontdek, wanneer de Duitschers er tot op korten afstand van genaderd zijn en de Engelschen hen met geweervuur ontvangen.
Zulk een episode uit den strijd duurt betrekkelijk slechts kort, want reeds enkele oogenblikken later ziet men de gesloten groepen zich ontbinden en de mannen in veel geringer aantal terugtrekken uit de omgeving der moordkuilen.
Het Duitsche geschut achter mij davert slechts enkele malen, wanneer Engelsche kolonnes komen opzetten, om op hun beurt gevallen makkers in de loopgraven te vervangen.
Voortdurend zweeft boven het gevechtsterrein een Fransche vliegmachine op aanzienlijke hoogte, soms in de wolken verdwijnende en op verrassende wijze weer te voorschijn komend.
En terwijl het terrein bezaaid ligt met dooden en honderden ongelukkige gekwetsten, welke laatsten hier en daar uit dit doodenveld zijn teruggestrompeld, soms neervallend, dan zich verheffend, deelt ongetwijfeld de staf in de „Couronne" nieuwe bevelen uit aan versche



195
troepen, die den geheelen dag door aankomen en alle het consigne „voorwaarts" ontvangen. Ze moeten naar Calais."
Den 2 Nov. ontruimden de Duitschers den linker Yser-oever. De Belgen gingen voort, die streek onder water te zetten. Ruim 7 Duitsche legercorpsen waren geconcentreerd aan de lijn Gheluvett, Hollebeck, Dalemo en hadden ten doel, Yperen te veroveren. In de streek van de Aisne mislukte een heftige Duitsche aanval tusschen Braye, Lannois en Aily.
Een Duitsch officier erkende, dat de Duitschers bij de Yser meer dan 20.030 man verloren, waaronder 10.000 dooden.
Bij Messines wisten de Duitschers de verbondenen uit hun stellingen te verdrijven. De verbondenen bezetten den 3 Nov. de overgangen over de Yser. De bondgenooten kwamen vooruit ten Zujden van Dixmuiden in de richting van Gheluvett, in de streek tén Noorden van de Leye. Tegen den avond van den 3 Nov. wisten de Duitschers de stellingen bij Messines te bezetten. Ten Oosten van Vailly waren de bondgenooten, die zich bevonden op de hellingen van het plateau ten Noorden van de dorpen Chavonne en Soupir, genoodzaakt zich in de Oostelijker vallei terug te trekken. Zij rukten echter vooruit ten Noord-Westen van Pont-a-Mousson. Ook hernamen zij in de streek ten Noord-Oosten van Vailly Ferme-de-Metz.
Den 4 Nov. hernamen de bondgenooten Lombartzijde. Op den linkeroever der Yser hielden de Duitschers nog steeds het bruggehoofd bezet halfweg Dixmuiden en Nieuwpoort. Behalve de gevangenen en gewonden lieten zij belangrijk materiaal achter, o.a. kanonnen, die in het zand waren blijven steken.
Aan het centrum werd den 4 Nov. de aanval dep



196
Duitschers, die zich ontwikkeld had aan den rechteroever der Aisne in de streek van Vailly en den bondgenooten de eerste hellingen ten Noorden van Vaillyr en Chavonne deden verliezen, tot staan gebracht. Zelfs wisten de bondgenooten hier door een tegenaanval een gedeelte van het verloren terrein te herwinnen.
Aan Jhr. P. J. Rendorp, ritmeester bij het 14e ulanenregiment, (een Nederlander in Duitschen dienst) verleende de Duitsche regeering het ijzeren kruis wegens betoonde dapperheid.
Den 5 Nov. herwonnen de bondgenooten eenig terrein ten Oosten van Nieuwpoort op den rechteroever van de Yser. In de streek van Roye handhaafden de bondgenooten zich in Quesnoy in Santerre en gingen zij merkbaar vooruit in de richting van Audechy.
Den 3 Oct. deden groote en kleine Duitsche kruisers een aanval op de Engelsche kust bij Yarmouth. De Engelsche duikboot „D 5," die de kruisers wilde vervolgen, liep op een mijn en zonk.
Tusschen Somme en Oise wisten de bondgenooten hun vooruitgang bij het dorp Andechy, ten Westen van Roye, te bevestigen. Een colonne Duitsche voertuigen weid door artillerie vernietigd in de streek van Nampoel, ten Noord-Oosten van het Aigle-woud. Bij Berry-au-Bac hernamen zij den 6 Nov. het dorp Sapigneul, waarvan de Duitschers zich hadden meester gemaakt. Een verwoede worsteling had plaats in Argonne, waar de bondgenooten de Duitschers met de bajonet terugdreven.
Begin Nov. waren er acht leden van Duitsche vorstelijke huizen op het oorlogsveld gevallen, namelijk een neef des Keizers, prins Max van Hessen, twee leden van het huis Meiningen, drie van het huis Lippe, een prins van Waldeck, en een prins van Reuss. Op



197
twee na waren het allen jonge prinsen op den leeftijd van 18 tot 22 jaren.
Den 9 Nov. liepen de aanvallen der Duitschers in den ElzaS tegen den heuvel St. Marie weder op eene mislukking uit. De strijdkrachten van French vorderden den 10 Nov. tusschen Yperen en Armentières goed. Den 11 Nov. :wisten de bondgenooten Lombardzijde weer te bezetten, maar in den middag van dien dag werd Dixmuiden door de Duitschers genomen. Dit was de tweede, bezetting van dit plaatsje door de Duitschers. De Duitschers maakten hierbij 2000 man Fransche infanterie gevangen en maakten 6 machinegeweren buit. Ten Zuiden van Yperen dreven de Duitschers de bondgenooten uit St. Eloi en namen hierbij weer 1000 man gevangen.
Na het tweede bombardement was Dixmuiden een puinhoop. De strijd om Yperen heeft de oude stad met haar fraaie middeleeuwsche gebouwen deerlijk geschonden.
HOOFDSTUK XXXI. HET PROCES TE SERAjEWO.
De onmiddellijke aanleiding tot den Europeeschen oorlogsbrand, de vermoording van den troonopvolger van Oostenrijk-Hongarije en van diens gemalin, werd in het laatst van October te Serajewo voor een gerechtshof berecht
De eerste beklaagde was de 19-jarige letterzetter Nedeljho Cabrinovits. Hij wierp een bom, die te laat ontplofte, waardoor een adjudant en een aantal toe-



1Ö8
schouwers min of meer zwaar gewond werden. Hij sprak met zelfverheffing van zijn daad.
Als Servische nationalist was het zijn doel, alle ZuidSlavische landen te vereenigen en in verband daarmee de afscheuring der Slavische landen van de Donaumonarchie, om met Servië een groot Servisch rijk te vormen.
Dat dit slechts door geweld kon worden bereikt, begreep ik heel goed, zei de jonge geestdrijver. Het plan, aartshertog Frans Ferdinand te vermoorden, ontwierp ik, toen ik op zekeren dag per post een uitknipsel uit eene courant ontving, waarin het bericht was opgenomen, dat de troonopvolger naar Bosnië zou gaan, om aan de ingelijfde provincies een bezoek te brengen en de groote manoeuvres te leiden.
Ik sprak daarover met mijn vriend Princip, die dadelijk bereid was mee te doen, daar ook hij evenals ik overtuigd was, dat aartshertog Frans Ferdinand het hoofd der militaire partij te Weenen was, die onder alle omstandigheden Servië wilde veroveren. Dat was ook steeds in Servische bladen te lezen.
Een derde vriend, Trifko Graber, werd in het plan ingewijd, en met zijn drieën vroegen ze hulp en medewerking van de nationaal-Servische vereeniging Naradua Obrana. Eenige bestuursleden dezer vereeniging keurden 't plan goed en bezorgden hun bommen, brownings en munitie en ook cyaankali, waarmede de jonge moordenaars zich na den moordaanslag moesten vergiftigen.
Door hulp en medewerking van een kapitein der grensgendarmerie en van belastingambtenaren werden de bommen en revolvers over de grens gebracht en bij een Servischen grondbezitter verstopt.
Ook de wijze, waarop de moordaanslag plaats had, werd door den beschuldigde uitvoerig omschreven.



199
Op de vraag van den voorzitter, of hij den Servischen kroonprins kende, antwoordde Cabrinovits volmondig „ja." „Op een der laatste dagen van de maand April kwam kroonprins Alexander 's avonds om 9 uur in de Staatsdrukkerij en werd ik door den directeur Zjivojin Dazjits aan zijn Koninklijke hoogheid voorgesteld", voegde hij met trots daaraan toe, maar wat hij met den kroonprins besprak, wenschte hij niet mede te deelen.
Na Cabrinovits kwam Princip, de eigenlijke moordenaar, voor. Ook hij toonde niet het minste berouw en poseerde als een held, daar hij meende goed te hebben gedaan in 't belang van zijn volk. Hij bevestigde de verklaringen van Cabrinovits in alle deelen.
Dat hij en zijn jeugdige medebeklaagden met zooveel zelfvertrouwen optraden, kwam mede voort uit het feit, dat zij wegens hun jeugdigen leeftijd niet konden worden opgehangen, doch slechts met gevangenisstraf konden worden gestraft.
Zoo groot zelfs was hun onverschilligheid, dat toen de verdediger van Princip bij dezen in de cel gekomen was, om met hem ernstig over zijn misdrijf te spreken en hem vroeg, of hij geen berouw had, hij geen antwoord gaf, maar de tegenvraag stelde, wat voor nieuws er in de politiek was.
Ook uit de verklaringen van andere beschuldigden viel op te maken, dat de moordaanslag in overleg met Servische hoofdofficieren en rijksambtenaren en met voorkennis van de hoogste autoriteiten en het hof werd gepleegd. Ook van het hof. Want het feit, dat kroonprins Alexander in April 's avonds om 9 uur in de Staatsdrukkerij kwam, om Gabrinovits, een eenvoudig letterzetter, door den directeur dezer inrichting aan zich te laten voorstellen, en ongestoord met hem te



200
kunnen praten, kan moeilijk anders worden uitgelegd, dan dat de kroonprins in de samenzwering was inwijd ; en dit te meer, daar de beschuldigde weigerde te zeggen, waarover hij met den kroonprins gesproken had. Het plan, den troonopvolger te vermoorden, werd ook juist in dien tijd te Belgrado beraamd. Princip en Cabrinovits ontstreden elkaar zelfs de eer van het eerst het plan geopperd te hebben.
In de acte van beschuldiging werden Princip en zijn medeplichtingen, te zamen 22 personen, van hoogverraad beschuldigd. Nog 3 personen worden beschuldigd, dat zij van het voorbereiden van de misdaad geweten hadden en wapens hadden verborgen, welke voor den aanslag moesten dienen.
De acte van beschuldiging behandelde op uitvoerige wijze de voorbereiding van het door de Narodna Obrana gesmeede complot. Zij schilderde in bijzonderheden de reis van de samenzweerders en de binnensmokkeling van wapens en bommen in Bosnië; verder hoe de samenzweerders handlangers aanwierven, hoe zij de wapens onder elkaar verdeelden en zich tot het plegen van den aanslag in de straten opstelden.
Princip bekende gedurende de instructie, dat hij met het tweede schot den gouverneur Potiorek had wfllen dooden, doch de gemalin van den aartshertog trof.
Ten slotte behandelde de acte van beschuldiging ook de beweegredenen van den aanslag op uitvoerige wijze. Zij beschreef de nationalistische drijverij van de groot-Servische kringen te Belgrado, die tot aan het koninklijke hof konden worden gezocht, en de stelselmatige, ondermijnde actie tegen Oostenrijk-Hongarije en de Halsburgsche dynastie in Servië, 'om Kroatië, Dalmatië, istrië, Bosnië, Herzegowina en de door Serviërs bewoonde provinciën van Zuid-Hongarije van



201
de monarchie af te scheiden en bij Servië in te lijven.
De samenzweerders Princip, Grabez en Cabrinovicz bekenden, dat zij te Belgrado de groot-Servische gezindheid en de haat tegen de monarchie hadden ingezogen, dat zij de politieke vereeniging van alle zuidelijke Slaven beoogden en dat het verval van Oostenrijk-Hongarije en het stichten van een groot Servisch rijk hun politiek ideaal was geweest.
Tot verwezenlijking van dit ideaal hadden zij het plan tot den aanslag op aartshertog Ferdinand beraamd en het eindelijk volbracht.
Bij de voortzetting van het hoogverraadsproces hield de ambtenaar van het openbaar ministerie zijn requisitoir, waarin hij zeide, dat de verhooren het onweerlegbare bewijs geleverd hadden, dat de Servische ministers, ja zelfs de troonopvolger, zooals gebleken is, vaak met de tegen de leidende staatslieden der monarchie, ja zelfs met tegen den aartshertog gehuurde moordenaars in persoonlijke verbinding waren getreden. De Oostenrijksehe-troonopvolger had het streven der Servische regeeringskringen in den weg gestaan. Deze besloten daarom hem tot iederen prijs uit den weg te ruimen. De Servische regeering voorzag de gehuurde moordenaars van geld en wapens. De ambtenaar van het openbaar ministerie eischte ten slotte de bestraffing der beklaagden in den zin van de acte van beschuldiging.
In het proces tegen de moordenaars van den aartshertog Frans Ferdinand en zijn echtgenoote en tegen hun medeplichtingen werden de volgende vonnissen geveld: Danil Hio, Veljko Cubrilovic, Nedo Kerovic, Misko Iovanovic en Iskof Milovic werden tot den dood door ophanging veroordeeld; Mrtar Kerovic tot levenslange tuchthuisstraf; Gabrilo Princip, Nedjelko Cabri-



202
novic en Trifko Grabez tot twintig jaar; Vaso Cubrilovic tot zestien jaar, Cvjelko Popovic tot dertien jaar, Vaso Cubrilovic tot zestien, Ivo Kmijcevic en Lazar Gjukic tot tien jaar, Gvyian Stjepanovic zeven jaar, Branko Zagorac en Mrako Perew drie jaar zware kerkerstraf.
De overige beklaagden werden vrijgesproken.
Princip, de eigenlijke moordenaar van aartshertog Frans Ferdinand en diens gemalin heeft het aan een schrijffout te danken, dat hij niet werd opgehangen, maar 20 jaar tuchthuisstraf kreeg. In Hongarije mag namelijk de doodstraf niet worden toegepast op personen beneden 20 jaar, en daar Princip volgens het kerkelijk geboorteregister wel tien dagen boven de 20 jaar was, maar volgens het doopregister nog tien dagen onder dien leeftijd, moest bij dit geschil het gunstigste geval op hem worden toegepast en zoo heeft waarschijnlijk een onnoozele schrijffout hem het leven gered.
HOOFDSTUK XXXII.
DE STRIJD IN DE KOLONIëN. — DE VEROVERING VAN KIAOTSJOU DOOR JAPAN. — BURGERKRIJG IN ZUID-AFRIKA. — ZEESLAG BIJ LOWESTOFF.
De Engelsche vice-admiraal Patey meldde naar Londen, dat de hoofdstad van Duitsch Nieuw Guinea door Australische troepen zonder tegenstand werd bezet. De Duitsche krijgsmacht was samengetrokken te Herbertschöhe, waar zij vernietigd werd. Een expeditie-leger van Fransche en Engelsche troe-



203
pen landden in Duitsch Kameroen en bezette de hoofdstad Duala, die zich onvoorwaardelijk overgaf.
Den 27 September vielen de Japaneezen dag en nacht Kiaotsjou aan, doch ze werden teruggeslagen in de richting Tsingtao met een verlies van 150 man. De Duitschers maakten 4 mitrailleuses buit en namen 50 man gevangen. De Japansche vloot viel de kanonneerboot Iltis aan en hielp dus het leger.
Een Japansch detachement maakte zich den 6 Oct. meester van Jaluit, den regeeringszetel van de Duitsche Marshall-eilanden. De Duitschers boden geen tegenstand. Japan verklaarde, dat de bezetting om militaire redenen plaats had, doch niet blijvend zou zijn.
Later werd een gedeelte der forten „Iltis" en „Kaiser" te Tsingtao door een eskader vernield, terwijl uit aeroplanes bommen werden geworpen.
In Zuid-Afrika verklaarde Generaal C. F. Beyers zich bereid, Zuid-Afrika te verdedigen tegen een aanval van Duitsche zijde, doch hij wenschte niet uit te trekken op de verovering van Duitsch West-Afrika. Hij vroeg daarom zijn ontslag als Commandant der Zuid-Afrikaansche burgerwacht. Dat onslag werd hem verleend en Generaal Botha nam zijn taak op zich.
Kolonel Maritz maakte in Zuid-Afrika gemeene zaak met de Duitschers, evenals een gedeelte der troepen. Bij controle bleek, dat hij een overeenkomst had aangegaan met den Gouverneur van Duitsch-Afrika, waarbij de Unie onafhankelijkheid onder republikeinsch bestuur werd gewaarborgd.
De gouverneur-generaal van het Vereenigde ZuidAfrika deelde aan den Engelschen Minister van Koloniën den 28 October mee, dat de regeering van het Vereenigde Zuid-Afrika het volgende heeft gepublceerd:
„Het gouvernement moet tot zijn leedwezen aankon-



210
hulp. Of ze lagen te klagen en smeekten om drinken. Ik stond op schildwacht en mocht mijn post niet verlaten. Maar de lui, die dood lagen te gaan, die dat voelden of niet meer wisten waar ze waren, kermden en riepen om hun vrouw, hun kinderen of hun moeder. Uren lang heb ik hen zoo gehoord, tegen den morgen werd het veel stiller. Nooit, herhaalde de zoon van den korenhandelaar, zal ik dien nacht vergeten.
Van pijnigende afzichtelijkheid is, zoo schreef een corr. van „de Tijd", het verbranden der lijken door de Duitschers. Hunne verliezen zijn schrikkelijk geweest in de afgeloopen weken. Zooveel mogelijk hebben ze de lijken van het front weggevoerd, om ze elders te verbranden. Tijd voor begraven was er niet Maar op verschillende punten werden de lijkenstapels ook in 't gezicht van onze strijders een prooi der vlammen. Go moet de ooggetuigen van deze schrikkelijkheid hooren verhalen. Een huiver vaart u dan aan 1 De dooden werden bijeengesleept, zoo mogelijk met het gelaat naar den grond gekeerd, en met stroo bedekt. Een pestwalm stijgt dan op, die, dank zij den zeewind uit 't Westen, meestal gelukkig niet onze troepen teisterde. Maar het ijselijkste waren de stuiptrekkingen te zien van de in de hitte zich bewegende lijken. Om gekte worden! Het is of de dooden weer levend worden; beenen en armen bewegen, van sommigen richt zich het bovenlijf door de hitte deels op en de vrees jaagt den toeschouwer aan, dat hier geen dooden, maar gewonden werden verkoold.
Aldus werd gepoogd om — bij de onmogelijkheid, de lijken te begraven — te voorkomen, dat de dooden onbegraven op de velden wegrotten ten verderve van de levenden.
Dat Keizer Wilhelm uit eigen wil den oorlog zou



210
te verhelderen en te verbeteren en aldus de eerste voorbereidende stappen te doen voor eene internationale conferentie tegen den tijd, dat deze met 't oog op de omstandigheden zal kunnen worden bijeengeroepen." De heer Troelstra schreef in „Het Volk": Over de indrukken, die ik in Duitschland opdeed, kan ik kort zijn. De menschen zijn hier stil en ernstig. Berlijn, dat mij dikwijls wat banaal aandeed, heeft daardoor gewonnen. Daar is spanning, veelai diepe ernst op de gezichten. Is het de zorg om de velen, die op het slagveld hun leven wagen? Is het de gedachte, dat over de toekomst van het land thans wordt beslist? Of is het die vereeniging van zorg'om land en eigen welzijn, om persoonlijk en nationaal bestaan, versterkt door den donkeren achtergrond van economischen nood, die de menschen zoo stil en nadenkend maakt ?
De slachtoffers van den oorlog loopen rond als stille getuigen tegen zijn barbaarschheid. Het eerst trof mij, op reis naar Berlijn op een der stations, een bejaarde vrouw, diep in het zwart, die een zoon in uniform op den trein bracht. Hare gestalte gebroken, wankelend haar gang, diep in tranan — zoo wuifde zij hem na, den zoon, die den dood tegemoet ging, misschien zijn broeders in het graf volgend. De trein was vol met gewonden, waarvan velen uitgeput tegen de kussens leunden, anderen met het zalig gezicht van iemand, die na lange, bange vermoeienissen mag rusten, stil voor zich uit zagen. En nieuw kanonnenvoer borg de trein, kranige ulanen, mannen van rijpen leeftijd, die blijkbaar naar de Russische grens trokken.
Eén afgematte soldaat stond op een perron van zijn ervaringen te vertellen. Hij deelde mede, dat hij zeven dagen lang per dag 65 kilometer had moeten mar-



226
cheeren. Ik kon het niet gelooven: 25 kilometer is een militaire dagmarsch. Een Duitscher zeide mij, dat 42 kilometer niet wordt overschreden. Maar in een der dagbladen las ik van dagmarschen in het Oosten van 60 kilometer. Dat velen daarbij wegens hartzwakte buiten gevecht worden gesteld, ligt voor de hand.
Treurig is ook het gezicht van die jonge invaliden, die men thans in Berlijn ziet rondloopen; met het hoofd in 't verband, den arm in een doek, kreupel of op krukken. Te denken, dat velen voortaan hun geheele leven aldus zullen rondloopen, verminkt, buiten staat om hun brood te verdienen, stemt treurig. En toch
— zijn zij niet gelukkig vergeleken bij hen, die op het veld in de modder liggen te verworden of de loopgraven vullen met den pestwalm, die van hen uitgaat
— een walg. voor hunne kameraden, — die dagen aaneen tusschen de lijken dekking zoeken voor de hagels van den vijand ?
Dit vreeselijk beeld van den toestand, zooals hij in Noord-Frankrijk hier en daar bestaat, deed mij alle poëzie, zich uitend in bloemen om de geweren en de kanonnen van voorbijtrekkende soldatentreinen als bittere ironie gevoelen. Het wierp over alles zijn zwarte schaduw. Zelfs over een mooi jong paar in den restauratiewagen van onzen trein: een kranige luitenant met wilskrachtig gelaat, die blijkbaar door zijne bruid, type van schoonheid, gezondheid en levenskracht, een eind werd begeleid. Zij lachten elkaar telkens aan; maar dan was het, of de warme blijde blik stil vergleed in den donkeren afgrond van gepeins.
Wie weet, dacht ik, welk een kranig geslacht straks in dezen jongen man wordt omgebracht!
De „Vlijtige Bertha", zoo heet het groote kanon der Duitschers.



221
Eigenlijk moest dat reuzen-kanon „Geweldige Bertha" heeten, want zoo bijzonder vlijtig is het gelukkig niet. Het kan slechts om het half uur een schot lossen en na honderd schoten is het reeds versleten. Vlijtig werkt het dus niet, maar veel werkt het wel. Want wat er na honderd schoten door zoo'n kanon vernield zou zijn, loopt in het enorme. Zelfs hebben we bij Antwerpen gezien, dat alleen door den luchtdruk in wijden omtrek verschillende gebouwen bouwvallig waren geworden.
Volgens Duitsche berichten overtreft de werking van één schot verre die der hevigste aardbeving, en de lucht is door verstikkende gassen zoo vergiftigd, dat de ademhaling onmogelijk wordt.
Vijf schoten vernielden een der sterke Luiksche forten.
De projectielen wegen ongeveer 1100 K.G. en ze kunnen met een boog van 4000 meter hoogte 15K.M. ver geschoten worden. Het kanon zelf kost pl.m. f200.000 en elk schot ongeveer f2000. De kruitlading bedraagt 40 K.G.
Het geluid van het projectiel is als dat van een suizenden sterken storm. Op 4 K.M. afstand staande kan men het 20 seconden lang hooren.
De „Lokal-Anzeiger" vernam uit Brussel:
Het onderzoek naar de gebeurtenissen te Leuven, waarmede de Feldkriegsgerichtrat dr. Jocrs belast was, is nu geëindigd. Vele Belgische en Duitsche getuigen zijn gehoord, ook de in Frankrijk zijnde generaal van Böhn, indertijd bevelhebber van de Duitsche troepen te Leuven.
Zonder dat er nog bijzonderheden kunnen worden medegedeeld, kan worden vastgesteld, dat Leuven den 25sten Aug. door het oplaten van vuurpijlen in ver-



222
binding heeft gestaan met de troepen, die een uitval deden uit Antwerpen. Burgers hebben van de daken af en vanuit de vensters het eerst geschoten, zoodat de schuld van de bevolking zonder twijfel is vastgesteld.
Het is verder bewezen, dat het stadhuis juist is gered door Duitsch spoorwegpersoneel; dat dezen de aangrenzende huizen in de lucht lieten springen teneinde zoo aan het vuur den weg af te snijden.
Wat de verliezen in de veldslagen betreft:
Een der bloedigste veldslagen is die bij Loele Borgas geweest (gedurende den Balkanoorlog van 1912), waar van de Turken b.v. 40.000 man sneuvelden. De sterkte der Turksche infanterie was daar 120.000 man. Voorts waren er 65 eskadrons cavalarie; men krijgt dus een totaal van 140.000 man. De Turken blijken daar pus 30 pCt. verloren te hebben.
Nog bloediger was de slag bij Moekden, waar de Russen b.v. 40 pCt. verloren.
De bloedigste slag in de vorige eeuw was die bij Borodino, waar de Russchen 50 pCt. van hun manschappen verloren. De meeste verliezen in de Napoleontische oorlogen varieerden tusschen 20 en 30 pCt. In den oorlog van 1870/71 varieerden de verliezen tusschen 10 en 15 pCt.
Het schijnt, dat het verliezen-cijfer in den oorlog van 1914 grooter zal zijn.
Een nieuw wapen in dezen oorlog is de vliegerpijl. Als deze pijlen uit vijftien honderd meter hoogte loodrecht naar beneden vallen, bereiken zij eèn snelheid van tweehonderd meter in een seconde, dus ongeveer die van een ouden geweerkogel. Daardoor zijn de wonden zeer ernstig. Het is voorgekomen, dat een pijl een man door den schouder drong, het geheele lichaam doorboorde en er in de dij uit kwam.



223
Schoten door den hals hebben, ondanks de belangrijke organen, die daar liggen, meestal een gunstig beloop. Schoten door de borst hebben echter het gunstigste beloop van alle wonden, dien wij in den modernen oorlog zien. Japaneezen zeiden, dat lieden met eenvoudige borstschoten acht dagen later weer in de gevechtslijn waren. Bij ons zijn de gewonden, zelfs als de kogel door de long gegaan is, na tien tot veertien dagen weer in staat om vervoerd te worden. Als ze dan nog eenige dagen bloed opgeven, is dit geen onrustbarend verschijnsel.
Hoofdstuk XXXIV.
DE STRIJD OP ZEE. — DE „EMDEN" EN DE „KONINGSBERG." — EEN WERKELOOZE VLOOT. — HET AANTAL OMGEKOMENEN IN ZEESLAGEN. — TORPEDO'S.
De Russische marinestaf maakte bekend, dat Duitsche onderzeeërs den 10 Oct. den Russischen kruiser le klasse „Pallada," in 1906 gebouwd, in de Oostzee in den grond hebben geboord. Van de bemanning, 600 personen sterk, werd niet één gered.
De „Pallada" was 8000 ton groot en was gewapend onder meer met twee kanonnen 20, 3 van 8 en 15 cM. en liep 22 knoopen.
In de baai van Kiao-tsjou werden de Duitsche kruiser „Koromoran" en twee Duitsche kanonneerbooten tot zinken gebracht. Den 10 Oct. viel een Duitsche onderzeeër in de



224
Baltische zee de kruiser „Admiraal Makaroff" aan, die in zee stil lag, om een verdacht vaartuig, dat onder de Nederlandsche vlag voer, te inspecteeren. De onderzeeër zond verscheidene torpedo's af, die echter geen doel troffen,
De Duitsche torpedoboot S 116 werd bij Schiermonnikoog door een Engelsche duikboot getorpediëerd. Van de 60 opvarenden kwamen er slechts 9 om.
Den 16 Oct. werd de Engelsche kruiser „Hawke" door een Duitschen onderzeeër op de Noordzee in den grond geboord. 3 officieren en 47 man werden gered en door een trawler te Aberdeen aan land gebracht. 350 man verdronken. De „Hawke" was een gepantserde kruiser van 7450 ton met 2 stukken van 23 en 10 van 15 cM.; verder nog eenige kleinere stukken en twee torpedo-lanceerbuizen. De „Hawke" was in 1891 gebouwd en dus een oud schip.
De „Hawke" hield met de kruiser „Thesseus" in de Noordzee de wacht. De „Thesseus," getrouw aan de instructie, door de Engelsche regeering uitgevaardigd, bood den drenkelingen van de „Hawke" geen hulp, maar stoomde ijlings weg en ontkwam zóo aan de vernietigende torpedo. Had zij hulp verleend, dan was ook zij vernietigd geworden en de ramp zou nog grooter geweest zijn.
Op den middag vau den 17 Oct. ontmoette een kleine Engelsche kruiser met vier torpedojagers bij de Hollandsche kust vier Duitsche torpedojagers, die in den grond werden geboord. De Engelsche flottielje bestond uit den modernen kruiser „Undaunted" en 4 torpedojagers, alle schepen van de nieuwste klasse en eerst in 1913 gebouwd. De bemanning van de 4 Duitsche torpedojagers bestond elk uit 60 koppen, van wie de Engelschen 31 gevangen namen. De anderen verdronken,



225
De Japansche kruiser: „Takachiho" liep in den nacht van 17 Oct. in de baai van Kiaut-sjou op een mijn en zonk. Een officier en negen man van de equipage werden gered, 254 man verdronken.
De Duitsche kruiser „Emden", de „onvindbare Emden", waarop de Engelschen in de golf van Bengalen te vergeefs jacht maakten en die hun reeds zooveel schade berokkende, bracht midden October de Engelsche schepen „Chilkana". „Troilus", „Ben Mohr", en „Clangrant" en een baggermolen tot zinken en nam het stoomschip „Exford".
Den 23 October had de „Emden" reeds 16 Engelsche schepen in den grond geboord, vertegenwoordigende een waarde van bij de 40 millioen gulden. De commandant er van kreeg den 4 Nov. het ijzeren kruis.
De Duitsche kruiser „Karlsruhe" boorde in den Atlantischen Oceaan 13 Engelsche stoomschepen in den grond, met een gezamenlijken tonnen-inhoud van ongeveer 60.000 ton. De bemanning werd voor een groot deel door het Duitsche stoomschip „Creveld" gered en den 23 Oct. op het eiland Teneriffe aan wal gezet.
Tot de in den grond geboorde schepen behoorde ook het Nederlandsche stoomschip: „Maria", uit Portland, op weg naar Belfast, beladen met 23.000 quarter tarwe. De „Maria" was 3804 ton groot en stond in dienst van een Engelsche maatschappij.
De Duitsche stoomboot „Komeet" werd door de Engelschen in de wateren van Nieuw Guinea genomen. De „Komeet" werd naar Sidney (Australië) gevoerd. Aan boord bevonden zich Duitsche krijgsgevangenen, waaronder de gouverneur-generaal van Duitsch NieuwGuinea.
De „Emden" torpedeerde in den morgen van den Wereldoorlog. 15



125
Het Russische leger van Wilna, het Römisch tweede, derde, vierde en twintigste Russische legercorps, de Arabische derde en vierde reserve divisie en vijf cavaleriedivisie's werden door den slag bij de Masoerische meren en de daaraan aansluitende achtervolging geheel verslagen. Het Grodnoër reserveleger, het Römische 22e legercorps en deelen van het Römische derde Siberische legercorps hebben in het bijzonder in het gevecht bij Lyck, dat vier dagen duurde (van 7 tot 11 Sept.) en over een frontbreedte van 150 K. M. gevoerd werd, zeer veel geleden.
Na de vernietiging van het Russische leger van Samsonof brachten de Duitschers alle troepen tegen de versterkte stellingen van Rennenkampf in het vuur.
In Galicië bleven de Russen in het voordeel. Den 22 Sept. bezetten de Russische troepen de versterkte stelling Jaroslaw, een belangrijk spoorwegknooppunt, en een der grootste garnizoenen in Galicië, waarvan het bruggehoofd over de San de passage over die rivier beheerscht. De val van Joraslaw stelde de Russen in staat op te rukken met achterlating van een observatieleger voor Przemysl. De vier corpsen van den Oostenrijkschen generaal Auffenberg waren verstrooid. De andere Oostenrijksche legers trokken terug op Krakau.
In Oost-Pruisen volgden de Russen de taktiek, om al die dorpen, die te arm waren, om de geëischte oorlogsschatting op te brengen, in brand te steken. Op die wijze hebben zij 25 dorpen verbrand en 50 zwaar beschadigd. In het district Gumbinnen is vastgesteld, dat daar 360 menschen zijn vermoord. Tilsit, waar de Russen drie weken hebben vertoefd, is geheel ongeschonden gebleven. Dit was een gevolg van de tactvolle houding van het stadsbestuur.
Den 29 Sept. mislukten de Russische opmarschen over de Njemen, die tegen het gouvernement Soewalki gericht waren. De Duitschers brachten tegen de vesting Ossowitz zware artillerie in het vuur.



126
Den 3 Oct. werden het derde Siberische en deelen van het 22e Russische legercorps, die zich aan den linkervleugel bevonden van de over de Njemen oprukkende legers, na een tweedaagsch verbitterd gevecht bij Augustow verslagen. Meer dan 2000 niet gewonde gevangenen en een aantal kanonnen en machinegeweren vielen den Duitschers in handen. De slag bij Augustow eindigde den 3 Oct. met de zegepraal der Russische wapenen. De Duitschers leden de nederlaag en sloegen in verwarring op de vlucht naar de Oost-Pruisische grens. Zij lieten convooien, kanonnen en münitie achter en hadden zelfs geen tijd, om hun gewonden mee te nemen.
Deze slag was den 25 Sept. begonnen en had dus acht dagen geduurd.
Ter zelfder tijd deden de Duitschers ook herhaalde pogingen, om de Russische slagorde bij Droeskeniki door te breken en de vestingen van Ossowitz te vermeesteren. De Russen vielen hen echter met woede aan en maakten zich van de Duitsche stellingen meester. De Duitschers kregen versterking van het garnizoen van Koningsbergen en van de versterkte stellingen aan de grens, gesteund door het vuur der talrijke daar gelegerde artillerie. Bijzonder verwoede gevechten werden geleverd in de omstreken van Bakalargewo.
De Russen legden in den slag bij Augustow groote dapperheid aan den dag. Vooral in de omstreken van Soewalki waren de gevechten bijzonder hardnekkig. Menigmaal moesten de Russische troepen den vijand met de bajonet uit de loopgraven verjagen. De weg, waarlangs de Duitschers terug trokken, was met lijken bezaaid. Zij ontruimden de provinciën Soewalki en Lomja.
De pogingen van de Duitschers om de Njemen over te trekken, zijn hun op zooveel verliezen te staan gekomen, omdat zij in een- strik zijn gevallen. De Petersburgsche correspondent van de „Daily Telegraph", die dit seinde, ver-



127
telt, dat den 23en Sept. de achterhoede van generaal Rennenkampf's leger op den rechteroever der rivier was teruggetrokken en verdekt opgesteld, toen den volgenden avond de Duitschers aankwamen. Daar zij geen teekenen van tegenstand opmerkten, begonnen zij den dag daarop pontonbruggen te slaan. De Russen lieten hen hun gang gaan, en eerst toen de bruggen vol Duitsche soldaten waren, opende de artillerie het vuur en schoot in den dichten drom. Na korten tijd waren de bruggen schoongeveegd en begon een artilleriegevecht. Toen dat eenigen tijd had geduurd, zweeg het Russische geschut en de Duitschers, in den waan gebracht, dat zulks aan hun vuur was te danken, deden nogmaals een poging om troepen over de rivier te zetten. Weer werden toen de bruggen schoongeveegd en toen de Duitschers ten slotte in wanorde terugtrokken, vervolgden de kozakken hen over hun eigen bruggen.
In deze gevechten zouden de Duitschers een 20.000 man hebben verloren.
Een Oostenrijksch-Hongaarsche luitenant vertelde, naar we in de N. RL CL lazen, aan den Pester Lloyd de volgende interessante geschiedenis:
Hij was met een halve compagnie uitgezonden, om terrein te verkennen, en ging met zijn manschappen in zwermlijn voort.
De mannen Waren al vier dagen en nachten in het touw en daarom liet de officier ze uitrusten. Ze gingen dadelijk op den grond liggen, en ik zelf, zoo zei de luitenant, zette mij op een boomstronk, met mijn sabel in de hand, om een oog in 't zeil te houden. Opeens zag ik, dat een korporaal, die op ongeveer 400 pas van mij lag te slapen, opsprong en door allerlei gebaar mij iets wilde mededeelen en mij ten slotte met zijn vinger wenkte, bij hem te komen. Ik begreep er natuurlijk niets van, dacht eerst, dat de man door de groote vermoeienis zijn



128
verstand had verloren, maar besloot toch maar naar hem toe te gaan. Op weg zijnde, gaf hij mij door teekens te verstaan, dat ik niet mocht roepen en op mijn teenen moest loopen, hetgeen voor mij een bevestiging van mijn vermoeden was, dat de man gek was geworden. Toen ik bij hem kwam, vertelde hij mij fluisterend, dat hij, op den grond liggend, had hooren roepen, zonder dat hij iemand zag; hij had alleen het woord hallo verstaan, was toen opgesprongen, waarna hij niets meer hoorde en was toen weer op den grond gaan liggen, waarna hij de stem weer duidelijk had vernomen. Ik ging daarop dadelijk op den grond liggen en hoorde
eveneens vrij duidelijk hallo, hallo hallo Lublin en
daartusschen Russische vloeken. Ik stond langzaam op en zag eenige meters verder voor mij een mijt bieten met wat aarde toegedekt, zooals hier op dit bietenveld, evenals op de aangrenzende aardappelvelden, regelmatig op afstanden van ongeveer 100 meters te zien waren. Deze mijt voor mij was vlak naast een groote struik, en toen ik dat zaakje wat nauwkeuriger onderzocht, bemerkte ik een kleine houten deur in een gat naast de struik, die, dat was aan geen twijfel meer onderhevig, toegang tot een onderaardsche ruimte verschafte. Ik liet de mijt omsingelen en trapte toen de deur in. Drie boeren zaten daar in een ruimte van 2 bij 2 meter ongeveer, met een veldtelefoon. Het waren twee onderofficieren van de veldtelegraafafdeelingen en een officier van den generalen staf, die de opdracht had, zijn chef in Lublin van alle bewegingen onzer troepen kennis te geven. Alleen door een toeval hadden wij dit telefoonbureau ontdekt, want de deur en het gat in den grond waren zoo goed door de struiken verborgen, dat wij er waarschijnlijk zonder (den minsten argwaan voorbij zouden zijn gemarcheerd.



130
van machines". Zoo sprak een gewoon officier en hij zeide het vol bitterheid, want hij had meer als de helft van het bataljon, dat hij had gecommandeerd, zien weggevaagd als het gras onder de zeis, door die vreeselijke mitrailleuses.
„Er is iets vreeselijks zielloos in", vervolgde hij, „het is beestachtig onmenschelijk. Mannen draaien een handvat om en de dood vliegt er uit „in groote bundels". Wat deze veldslag geweest is — het is in werkelijkheid één slag, de Marne en de Aisne — kan niemand beseffen, die het niet heeft bijgewoond. Menschen konden elkander nooit dooden bij hopen, bij honderden tegelijk. Zij zouden walgen van zulk een slachten op groote schaal. Zij zouden uitroepen: „Wij zijn soldaten, geen slachters. Een slagveld moet geen abbatoir zijn." Slechts vernuftig uitgedachte machines, gemaakt om menschen te dooden als sprinkhanen, wanneer die over een vruchtbaar land komen; slechts automatische moordenaars zonder hart of medelijden, of wroeging, konden de aarde bedekken met dooden, op zulk een vreeselijke wijze."
Een groote kurassier vertelde hoe, nadat een massa Duitsche infanterie uiteengeslagen was, en nog eens uiteen geslagen, er een wal van lijken was, een wal, waarover men met de paarden heen moest springen.
Een andere man, een chasseur te voet, beschreef een bietwortelveld, waar de Duitschers dood lagen, als een plaats waar zij lagen bij honderden, alsof zij door den bliksem waren getroffen. Zoo doodt onze „soixantequmze", gelijk de goede God doodt wanneer hij vertoornd is en zijn toorn doet gevoelen door het hemelvuur. — Ziet, gedood, waar gij stondt!"
De „soixante-quinze" is het Fransche 75 millimeter kanon.



131
Aan Duitschen kant is het de mitrailleuse, het Maximkanon, dat de meeste schade aanricht; aan Fransche zijde, de „soixante-quinze." Verschillende doktoren vertelden mij, dat de wonden der Duitschers meerendeels veel ernstiger zijn dan die der Fransche of Brrtsche soldaten.
„De Fransche granaten barsten met vreeselijk effect.
Zij scheuren beenen en armen aan stukken. Als zij hoofd of onderlijf raken is alles voorbij. Het is volkomen juist," voegde hij er bij op mijn desbetreffende vraag, „dat mannen dood gevonden worden zonder eenige verwonding. Wij vinden hen als wij over het slagveld gaan, knielende, zittende in de loopgraven in natuurlijke houdingen, alsof zij nog leefden; juist zooals zij knielden of zaten, toen de granaat barstte en hen in een oogenblik door de meliniet-dampen verdoofde.
O, dat slagveld aan de Marne! Nooit is er een oorlog geweest, die iets zoo vreeselijks te zien gaf. Als de lijken daar in hun massa's lijken van dieren waren, zouden wij medelijden hebben. Maar mannen, Monsieur, mannen! Nooit heeft de wereld zóó iets gezien 1"
Dat klinkt overdreven; misschien zeggen sommigen uwer: „Die mannen hadden nooit een slagveld gezien."
Welnu, hier volgt het getuigenis van eene, die andere slagvelden zag; die aanschouwde de slagvelden in den Balkan-oorlog, waar men de dooden telde in nooitgehoorde cijfers. Een Roode Kruis zuster, een degelijke Fransche vrouw, die herhaaldelijk aangewezen werd voor weik, dat buitengewone hoedanigheden van kalmte en bedrevenheid vorderde, zegt:
„Afschuwelijk! Afschuwelijk! Afschuwelijk!" en dan sluit ze even haar oogen in haar handen, om de vreeselijke beelden weg te vagen, die voor haar opdoemen.



132
„Denk eens aan het aantal — twee millioen. Dat is nooit geëvenaard. Denk aan de juistheid dier doodende machines! Aan het aantal dier machines! Aan de ontzettende voorraden ammunitie, die zij verslinden. Duitschland moet één groot hospitaal zijn. Frankrijk begint hetzelfde te worden."
Ik heb zelf gezien. Ik heb juist gereisd van de Atlantische kust door het midden van Frankrijk, overal zijn gewonden. Reeds worden bedden schaarsch, al zijn er gelukkig zoovele lichtgewonden, dat zij spoedig genezen en ruimte kunnen maken voor anderen. Maar men gaat het ontzettende der worsteling beseffen als men elke beschikbare school, gesticht, openbaar gebouw ziet herschapen in een hospitaal, even goed als vele groote spoorweg-stations en tal van particuliere woningen en dan te bedenken dat het in Duitschland
nog veel erger is "
En nog altijd duurt aan de Marne, èn aa"n de Weichsel, èn aan de Save èn op de zeeën die vreeselijke slachting voort! Hoè lang nog? Hoè lang nog?
In 1907 heeft schrijver dezes velen in Nederland (en misschien ook daarbuiten) enkele vroolijke oogenbBkken verschaft. In Oct. van dat jaar toch riep ik, als een tweede Andreas Hofer (doch met een geheel ander doel), het volk „in m as s a" op, ten einde belangr ij k e mededeelingen te doen. Het volk kwam en vulde de middenzaal bij Visser te Leeuwarden geheel. Ik richtte toen op eene „Broederschap van het gansche menschel ij ke geslacht.". Deleden er van mochten: lo. Zelf het bedrag hunner contributie bepalen. 2o. Ze moesten eikaars godsdienstige en politieke overtuiging eerbiedigen. 3o. Ze behoorden de historische rechten der regee-



133
rende vorstenhuizen en dynastieën te erkennen en de zelfstandigheid der verschillende Staten te handhaven.
4o. Ze moesten echter beloven, nooit met elkander oorlog te zullen voeren.
5o. De „Broederschap" moest er voor waken, dat het eene volk over het andere volk niet heersche, maar moest er naar streven, dat alle volkeren vrij en gelijk waren, opdat ze als broeders voor elkanders belangen zouden waken.
Men vond het oprichten van een dergelijke „Broederschap" zoo comisch, dat het bericht er van, als iets zonderlings, in tal van Nederlandsche (en zelfs buitenlandsche bladen) werd opgenomen. Het Haagsche Dagblad schreef er zelfs van, „dat men evengoed probeeren kon, de maan te exploiteeren, als het doel der Broederschap na te jagen." Algemeen zei men, dat dat doel opperbest was, doch onbereikbaar.
Wat mij bij het oprichten van de Broederschap voor den geest zweefde, is later op het gebied der drankbestrijding in ons land in praktijk gebracht, toen men in verschillende plaatsen comité's oprichtte, ten einde te komen tot een Volkspetitionnement voor plaatselijke keuze. Evenals die comité's handteekeningen verzamelden tegen het drankmisbruik, zoo wilde ik hoofd voor hoofd ieder meerderjarige laten teekenen tegen den oorlog. En nu snap ik niet, waarom men het eerste niet en het laatste wèl belachelijk vindt. Of is de oorlog niet een evengroote vloek voor de natiën (en misschien nog grooter), dan de drank?
Ik had gehoopt, dat er in ieder dorp en in elke stad eene' afdeeling der „Broederschap" zou worden opgericht; die af deelingen moesten in „Provinciale Bonden", deze weer in „Nationale afdeelingen" vereenigd worden en de laatste moesten te zamen een „Internationale



137
De Czaar teekende het stuk met een zwaar hart.
Zooals men weet is het gebruik van dum-dum-kogels daarom verboden, omdat de werking ervan nameloos wreed en pijnlijk is. Vaak wordt gemeend, dat een dum-dum-kogel eigenlijk een gewone geweerkogel is, doch die bovendien nog een hoeveelheid explosiestof bevat. Het zijn echter kogels, die door hun eigenaardige constructie verwondingen maken, die veel overeenkomst vertoonen met explosie-wonden. De gewone spitse gemantelde kogels van klein kaliber ontwikkelen, zooals de Engelschen in hun koloniale oorlogen constateerden, te weinig duurzame kracht (stopping power); onder bepaalde omstandigheden kan de kogel b.v. de long doorboren, zonder dat de getroffene iets ervan bespeurt, en rustig doorvecht; de kogel kan door een bloedvat heenvliegen, terwijl hoogstens de wanden een weinig gedeerd worden ; op korten afstand afgeschoten doet de hydrodynamische weïking op bloedvaten werken als een explosieschot.
De naam dum-dum is ontleend aan de Anglo-Indische Staatsfabriek Dum-Dum bij Calcutta. Hier zijn de eerste dum-dum-kogels voor militiegeweren — waarschijnlijk voor het Metford-geweer, dat in den Tschitralveldtocht tegen de stammen in het Zuiden van de Hoogvlafete van Pamir te zwak bleek — vervaardigd. In den Soedan-veldtocht in 1898 werden ze vrijwel voor het eerst gebruikt en vooral bij Omsrtoerman richtten ze vreeselijke verwoestingen aan. Zoodra de kogel zijn doelpunt bereikt heeft, verandert hij van vorm; hij wordt afgeplat en dringt in dien vorm in het lichaam; de wanden der wond worden als het ware gebarsten en gespleten, en pas na veel pijn <en langdurig lijden1 Sterft de getroffene of geneest een enkele maal. De trefkans der dum-dMtn-kogels vis- even-



138
wel geringer dan die van de gewone geweerkogels.
Is het lijden op het slagveld groot, nog grooter is het lijden, dat de gewonden lijden, als ze per spoor naar de hospitalen worden vervoerd. Een correspondent verhaalde:
„Uit één wagen hoorden wij, voordat wij de groote houten deur weggeschoven hadden, slechts gekreun van stervenden. Het was er donker, ik nam een lantaarn en bij het zwakbe licht zag ik hun bleeke gezichten, die in ijlenden doodstrijd mij aanstaarden. Bijna twee dagen hadden zij gelegen in dezen donkeren wagen, zonder versche lucht, met brandende koorts en wonden, die bij iedere beweging van den trein pijn deden en staken. Zij hadden geen begrip van tijd of plaats en acht-en-veertig uur lang hadden zij niets anders gehoord dan het knarsen van ijzeren wielen en het geschreeuw van hun kameraden
Wij deden, wat wij konden voor deze arme gewonden, gaven hun voedsel, drinken en kleeren, waarvoor zij de meest treffende dankbaarheid toonden. Vaak moest ik in het halfdonker over de lichamen stappen, die op stroo lagen en de hoofden der gewonden opbeuren, als zij niet in staat waren om te drinken. Aan alle kanten hoorde ik jammerklachten van mannen, die enkele dagen tevoren sterk en in den bloei van hun leven waren en nu hulpelooze invaliden, misschien wel voor hun geheele leven.
Een, met een gewond been, vertelde mij, dat bij vier-en-twintig uur op het slagveld gelegen had voor een ambulance-afdeeling hem opgenomen had. De meeste soldaten waren in een gevecht, dat vier dagen geleden plaats had, gewond, maar hun aantal was zoo groot, dat men hun niet eerder had kunnen behandelen. Overal hoorde men de vraag: „Zijn wij er?" en



ÜÉ
als men antwoordde: „Nog maar een klein eindje," zeiden de arme kerels: „Nog verder, mon Dieu! Steeds nog verder!"
Ik opende de deur van een derde klasse-coupé. Het was er volmaakt donker, maar vaag onderscheidde ik een donkere massa op het stroo. Ik ging de treden op, kroop langs de bank, om den soldaat te ontwijken, die op het stroo moest liggen, en riep hem toe: „Wil je wat drinken, mon ami f'
Hij antwoordde niet. Ik riep nog eens en kreeg weer geen antwoord. Toen haalde ik een doosje lucifers te voorschijn en maakte licht. Een infanterist lag op zijn zijde met het gezicht in het stroo. Ik boog me over hem heen en beurde zijn hoofd op, maar zijn gezicht was bleek en de oogen wezenloos. Een diep afgrijzen voelde ik bij de gedachte aan dezen eenzamen doode, op het stroo in een donkere spoorwegcoupé, ver van familie en vrienden, met niemand om in de laatste oogenblikken bij te staan.
Den geheelen nacht door rolde trein na trein van het slagveld binnen en toen de ochtend aanbrak over het stille stadje, waren wij nog aan het werk. Om zeven uur 's morgens, toen anderen ons aflosten, waren dertien treinen gepasseerd met meer dan 3000 gewonden en dat in één nacht. Zoo is het doorgegaan, dag en nacht, over de twee weken lang en dit zijn slechts de slachtoffers van een deel van het slagveld.
De ernstig gewonden werden naar hospitalen in de buurt gezonden, de overigen gingen naar Bretagne, de Vendé en het Zuiden van Frankrijk.



140
Hoofdstuk XXIV.
DE STRIJD MET SERVIë EN RUSLAND. — TWEE HELDEN. — GENERAAL HINDENBURG. — OOSTPRUISEN. — IN DE MASURISCHE MEREN.
Oostenrijk-Hongarije trok tegen Servië op met 16 van zijn 48 divisies, zijnde ongeveer 380.000 man. De Oostenrijksche kolonnes, die in den vorm van een halven cirkel oprukten, trokken den 12 Aug. de Save en Drin over, doch werden den 16 Aug. door de hoofdmacht der Serviërs aangevallen en in de gevechten van 16, 17, 18 en 19 Aug. verslagen en langs het geheele front van Kroepani tot Tiger vervolgd. De ontzaggelijke verliezen van den vijand waren een gevolg van de dichte formatie en de wanorde op zijn vlucht. De Oostenrijkers verloren 10.000 dooden; meer dan 2100 gewonde Oostenrijkers bleven op het slagveld. De Serviërs maakten 150 kanonnen buit, vele caissons, munitie en oorlogsvoorraden.
De stad Semlin, door de Serviërs veroverd, werd later door de Oostenrijkers teruggenomen.
Den 21 Sept. werd uit Nisch geseind, dat verscheidene dagen een buitengewoon bloedig gevecht gevoerd werd bij Kronpagne aan de Drina. De Oostenrijkers, 150.000 in getal, met talrijke artillerie, werden door de Serviërs verslagen. Dit gevecht was een wanhopige poging der Oostenrijkers, om Servië binnen te rukken. Servisch-Montenegrijnsche troepen rukten daarop Bosnië binnen.
Den 30 Sept. echter namen de Oostenrijksch-Hongaarsche troepen na een gevecht van verscheidene dagen de Servische stellingen Zuid-Oost van Crapanj en maakten 14 stukken geschut buit en namen vele



141
Serviërs gevangen. De Oostenrijksche troepen bezetten op Servisch grondgebied belangrijke hoogten en sloegen verschillende aanvallen af.
Tengevolge der tegenslagen van de Oostenrijksche legers in Galicië nam de groote Duitsche^generale staf er zelf het opperbevel op zich. Tegenover het DuitschOostenrijksche leger in Galicië, dat steeds werd versterkt, rukte het Russische leger aan, dat zijn frontlijn uitstrekte van de Beskiden tot dichtbij de Russische fabrieksstad Lods, een frontlijn van meer dan 200 Kilometer.
De Duitschers sloegen den 7 Oct. in het gouvernement Soewalki een aanval der Russen af, die 2700 gevangenen en 9 machinegeweren verloren. In Polen leverden de Duitschers kleine succesvolle gevechten; ten westen van Swangorad maakten zij 4800 gevangenen.
In Galicië kwam het opperbevel in Duitsche handen. Het Duitsch-Oostenrijksche leger dwong de Russen hun vergeefsche pogingen tegen de vesting Przemysl, die in den nacht van 8 October hun hoogtepunt bereikten en aan de bestormers geweldige offers kostten, op te geven. Den 8 October werd het artillerievuur tegen de vesting zwakker.
Bij Lancut werden de Duitsch-Oostenrijksche legers door een sterke vijand aangevallen. Uit Roszwadows werden de Russen verdreven. De teruchtocht der Russen, die in de Karpaten ook weinig succes hadden, uit het Marmaroser komitaat, ontaardde in een vlucht.
In Zuid Polen bereikten den 11 October de spitsen der Duitsche legers de Weichsel. Bij Grojez, ten zuiden van Warschau, vielen 2000 man van het 2e Siberische legerkorps in handen van de Duitschers.
Het snelle oprukken der Duitschers en Oostenrijkers redde den 11 October Przemysl uit de insluiting der



142
Russen. Toen de Russen naar de rivier-overgangen bij Siniawa en Lezasjk vluchtten, werden velen hunner gevangen genomen. De Oostenrijkers trokken Przemysl binnen.
Onder de wreedheden, die de Russen gepleegd hebben tijdens het bezet houden van Oost-Pruisen, is die, welke gepleegd is aan twee predikanten der Evangelische Kerk wel een der afschuwelijkste. De predikanten van Kukowen (Kreis Marggrabowa) en Szittkehmen (Kreis Goldap) werden in den mond geschoten, omdat zij weigerden, den Russen mede te deelen, welke positie's de Duitsche legermacht innam. Deze twee predikanten in arme gemeenten van het afgelegen Oosten waren geen ambtelijke dragers van staatsgeheimen; zij vielen als offers voor hunne vaderlandsliefde. Hunne namen zullen in de gedachtenis van het Duitsche volk voortleven als helden, die liever wilden sterven, dan het vaderlandsche leger in gevaar brengen.
In het Oosten wisten de Duitschers de Russische, met sterke strijdkrachten ondernomen aanval op OostPruisen, te doen mislukken. In Polen stonden de Duitschers den 15 October met acht legerkorpsen voor Warschau.
De uit de linie Iwangorod—Warschau over de Weichsel ondernomen Russische aanval werd den 15 October over de geheele linie onder zware verliezen voor de Duitschers teruggeslagen.
In de gevechten bij Schirwindt werden de Russen teruggeworpen. Zij verloren 3000 gevangenen, 26 kanonnen en 12 machine-geweren. De Duitschers veroverden Lyck weder, terwijl Biala door de Russen werd ontruimd. Verder zuidelijk werden bij het terugdrijven der Russische voorhoede door de Duitschers 3000 gevangen gemaakt en 25 kanonnen veroverd.



143'
De Berl. corr. van het „Hdbl." deelt een en ander mede over het succes van gen. Von Hindenberg. Hij was niet eens meer in actieven dienst, omdat hij zich gepasseerd gevoelde, en bovendien ziek was. Maar de Duitsche generaals, die eerst tegen de Russen streden, moeten geduchte fouten begaan hebben, waardoor het den Russen mogelijk gemaakt werd, een eindweegs in Oost-Pruisen door te dringen, en toen werd generaal Von Hindenburg, die vroeger een studie gemaakt had van de verdediging van Oost-Pruisen, van huis gehaald om de zaak in orde te brengen. Hoe hij dit deed, weet men, en thans is hij te Berlijn de meest populaire van alle legeraanvoerders.
De corr. hangt een schril tafereel op van de verwoesting in Oost-Pruisen. Van de 67 steden der provincie zijn er 52 ontruimd en van vele dorpen staat geen huis meer.
„Wat granaat en kogel ongedeerd liet, werd vernield door brandstichting en plunderwoede.
„Het zal lang duren vóór Oost-Pruisen op zijn verhaal gekomen is van dezen verschrikkelijken slag.
„Oost-Pruisen speelt een belangrijke rol bij de voeding van 't Duitsche volk, vooral wat het vleesch en het graan betreft. De veestapel is minstens met dertig procent verminderd door den inval der Russen. De waarde van den veestapel werd voor den oorlog geschat op minstens 430 millioen Mark. Nu bedraagt zij ongeveer 285 millioen. En dit bedrag zal nog wel gevoelig verminderen, daar een gedeelte van het vee ziek is tengevolge van kou, honger en dorst. Bij het naderen van de Russen werd het vee dikwijls uit de stallen naar buiten gejaagd, waar het in de vochtigkoele nachten blijven moest. „In de meeste plaatsen, door de Russen bezet, zijn,



144
volgens mededeelingen van betrouwbare journalisten, de winkels en huizen geplunderd. Een groot gedeelte van de gestolen goederen is door de Russen op hun vlucht meegenomen, zoodat de eigenaars wel niets van deze voorwerpen zullen terug zien.
„De totale waarde van den grond in de provincie Oost-Pruisen bedroeg voor het uitbreken van den oorlog ongeveer 7800 millioen mark. Nu wordt de waarde op hoogstens 5000 millioen mark geschat. Het vermogen van de bevolking is met minstens 4 milliard mark verminderd.
„Prachtige bosschen zijn vernield, die in de Duitsche hout-industrie een groote rol speelden. Deze industrie is thans volkomen met lamheid geslagen. De meeste houtzaagmolens zijn verbrand, de voorraden gingen eveneens in vlammen op.
„Van de civiele bevolking zijn er minstens een 600 door de Russen vermoord. (Waarbij er op gelet dient te worden, dat men niet van één enkelen franc-tireur hoorde, zelfs niet als klacht van Russische zijde.)
„Hoe gruwelijk enkele Russen huis hielden — niet alle, want van vele troepen werd door Duitsche oorlogscorrespondenten de goede houding en het menschelijke optreden geprezen — blijkt wel hieruit, dat in een ziekenhuis te Berlijn er meer dan dertig burgers uit Oost-Pruisen liggen, wien de wijs- en de middelvinger van de rechterhand afgesneden werden. Onder deze slachtoffers is een kind van twee jaren
„Van erger gruwelen, vooral van de mishandeling van vrouwen, zal ik niets vertellen. Al zijn ook hiervan de bewijzen in een Berlijnsch ziekenhuis aanwezig."
De Masurische meren en moerassen zijn voor tienduizenden Russen een graf geworden, toen~de voortrukkende Russische armee door de Duitsche troepen



145
van generaal Hindenburg werden verslagen en teruggedrongen.
Op welk een verschrikkelijke wijze de Russen in de moerassen zijn omgekomen, beschrijft een officier, die de Oost-Pruisische campagne medemaakte, in de pWesener Ztg."
In de bosschen dreunden bijlslagen. Nieuwe wegen werden aangelegd, die den vijand op een dwaalspoor moesten lokken... wegen, die recht door de bosschen voerden en uitliepen op moerassen en meren.... Eindelijk hadden wij onzen weg afgelegd, waarmede eene omtrekkende beweging beoogd was, en wij lagen weer veilig in nieuwe loopgraven.
De vijand kwam nader... wij lagen stil en wachtten. Patrouilles lokten hem steeds dichterbij. Tot plotseling uit het struikgewas een hagel van shrapnells hem begroette. Angstig hinnekend steigerden de paarden. Trompetten schalden, en wij stormden als duivels op den vijand los, die weldra op de vlucht sloeg, het bosch in. Die vlucht was vreeselijk, dreunend en ratelend, doelloos, in een razende jacht. Huiveringwekkend klonk ons het hoefgetrappel, het donderen van de munitiewagens in de ooren, — langzaam verwijderde het zich. De vijand wist van geen rechts, wist van geen links, slechts de beweging zat hem als een ijlkoorts in het lijf. Zij bliezen op hun trompetten, zijsloegen de trommels aan flarden — het was een doodenrit — want de weg leidde naar de uitgestrekte moerassen... Tienduizenden verdrukten tienduizenden. De een na den ander stortte in het moeras, en dan kwam het langzaam wegzinken. Bijna onmerkbaar rees de moerasmassa om de lichamen omhoog. Geen redding mogelijk. De weeke grond zoog zich vast aan zijn slachtoffers, en trok neer, trok neer, onverbiddelijk
Wereldoorlog. jq



146
neer. Zij gilden. Zij smeekten. Zij vloekten. En wachtten! .... Tienduizenden vloekten en gilden den dood in het aangezicht en zonken langzaam — in een doodstrijd van uren! — weg. De paarden stieten een brullend gehinnik uit. Angstig bewogen zij de hoofden op en neer. De beenen waren door het moeras reeds tot machteloosheid gedoemd ...
De nachten komen en heldere maneschijn breidt zich over het woud en de moerasvlakte uit. Zij liggen vreedzaam, bleekgroen in het maanlicht... Een nauw hoorbaar gekerm klinkt nog uit de verte uit het groote moerasgraf. Beslijkte en vermorzelde wagens steken
aan den oever omhoog en hier en daar teekent
zich scherp en wild het silhouet van een omhooggerichten paardenkop tegen den gezichtseinder af...
HOOFDSTUK XXV.
DE SLAG AAN DE AISNE. — DE TELEGRAFISCHEN DIENST VAN DEN KEIZER. — DE DOODSKOPPENHUZAREN.
De slag aan de Aisne, die Maandag 14 September begon, was in den nacht van 15 op 16 September bijzonder verwoed en moorddadig, toen de Duitschers een geweldigen nachtelijken aanval op den Fransch-Engelschen linkervleugel beproefden. Acht maal lieten de Duitschers den aanval herhalen, ondanks de verschrikkelijke verliezen bij eiken aanval, doordat de Duitschers hun mannen in gesloten colonne lieten oprukken. Donderdag 17 September begonnen de Franschen den aanval en dwongen den vijand 12 K.M.



156
eenigd met Groot-Brittannië en Rusland, daarvan de edelmoedige, trotsche kampioen wordt.
President Poincaré antwoordde: Bordeaux 13 October: Zooals ik reeds persoonlijk verzekerd heb aan Z. M. koning Albert, ben ik er trotsch op, dat Frankrijk heden in zijn regeering kan begroeten het edele volk, dat met zooveel heldhaftigheid strijdt voor zijn nationale onafhankelijkheid, voor zijn recht en tegen de aangedane beleediging. De regeering der Republiek scheidt de Belgische taak niet van de Fransche en nam reeds alle noodige maatregelen, opdat de regeering des konings in de stad Havre de vrije uitoefening van haar macht behoudt.
De zekerheid der eind-overwinning zal voor u, zoowel als voor de Fransche departementen, die nog bezet zijn door den vijand, verzachting geven in de tijdelijke beproeving, waaruit onze landen nog meer nauw verbonden en sterker en grooter dan ooit te voorschijn zullen komen.
. 10.000 Belgen werden door de Duitschers gevangen genomen, waaronder twee generaals. Te Doornik hielden nog 40.000 Belgen stand, terwijl het overige deel van het Belgische leger naar den kant van Frankrijk trok.
Volgens mededeeling van den consul van Terneuzen begaven zich ongeveer twintigduizend Belgische soldaten en twee duizend Engelschen op Nederlandsch gebied, waar zij ontwapend werden. Hun vlucht had in groote haast plaats. Daarvan getuigden de massa's weggeworpen kleederzakken, voornamelijk van de Engelsche Royal Naval Division.
De oorlogsbuit van Antwerpen omvatte minstens vijfhonderd kanonnen, een geweldige hoeveelheid munitie, massa's zadels enz., zeer veel verplegingsmateriaal,



158
week van den aanval. Zij bestond uit drie brigades en eenig zwaar scheepsgeschut.
Tot den nacht van 5 October verdedigden het Belgische leger en een marine-brigade met succes de linie van de Nethe. Dinsdagochtend 6 October echter was de Belgische strijdmacht op de rechterflank van de mariniers genoodzaakt terug te trekken en werd de verdediging overgebracht naar de binnenste forten. Daardoor was de vijand instaat, batterijen op te stellen en de stad te bombardeeren.
In den binnengordel der verdedigingswerken handhaafden de bondgenooten zich Woensdag en Donderdag, terwijl de stad een onbarmhartig bombardement onderging. De houding van de Engelsche troepenmacht was buitengewoon prijzenswaardig en dank zij de bescherming van de loopgraven bedroegen de verliezen waarschijnlijk minder dan 300 op een totaal van 8000 man.
De verdediging had langer voortgeduurd kunnen worden, doch niet lang genoeg, om aan een voldoende troepenmacht gelegenheid tot ontzet te geven, zonder aan den geheelen krijgskundigen toestand afbreuk te doen.
De Duitschers begonnen Donderdag 8 Oct. bij Lokeren ook een sterken druk te oefenen op den verbindingslijn. De Belgen vochten daar met groote vastberadenheid, doch zij werden steeds meer door de overmacht teruggedreven.
Onder deze omstandigheden besloten de Belgische en de Engelsche bevelhebber de stad te ontruimen.
De Engelschen boden aan, den terugtocht te dekken, doch generaal De Guise wenschte, dat zij vóór de laatste divisie van het Belgische leger zouden aftrekken.
Na een langen nachtelijken marsch naar Saint Gilles



159
werden drie brigades mariniers in den trein geladen. Twee kwamen veilig te Ostende aan, doch het grootste gedeelte van de eerste brigade werd door een aanval der Duitschers ten Noorden van Lokeren afgesneden. 2000 officieren en manschappen gingen bij Hulst over de Nederlandsche grens, waar zij krachtens de op de onzijdigheid betrekking hebbende bepalingen de' wapenen neerlegden.
De terugtocht van het Belgische leger werd met goed gevolg volbracht
De aftocht van de divisie mariniers en van het Belgische leger van Gent werd gedekt met talrijke Ensche versterkingen. Gepantserde treinen en zware kanonnen werden alle medegevoerd. Duizenden van de bevolking van Antwerpen stroomden in Westelijke richting van de verwoeste brandende stad weg.
Volgens bericht uit Sas van Gent was het Belgische veldleger reeds grootendeels voorbijgetrokken naar Ostende, toen de Duitschers Zaterdag 10 October de strook Antwerpen—Ostende afsloten. Slechts kleine groepen Belgen kwamen daar over de grens loopen.
Te Bergen op Zoom werden Zaterdag 10 October 2000 Belgen geïnterneerd, allen uit de forten.
De „Morning Post" critiseerde in 'n hoofdartikel op scherpe wijze het voor den val van Antwerpen aan den dag gelegde beleid. 8000 mariniers met enkele zware kanonnen — zei het blad — werden uit Engeland naar Antwerpen gezonden, terwijl de stad en de vesting onhoudbaar waren. Men had öf het Belgische leger moeten terugtrekken en den tegenstand in het open veld voortzetten, öf een sterke macht tot ontzet moeten laten aanrukken. De laatste weg ware een slechte weg geweest, doch erger was het om een



160
zwakke troep te zenden. Dit heeft de Belgische overheid in den vergeefschen tegenstand aangemoedigd, zonder dat het baten kon.
In het begin van de operaties der Duitschers tegen Antwerpen, hebben de Belgen, om Duitsche transporten te vernielen, een paar losse treinen met volle vaart doch onbestuurd uit Antwerpen losgelaten. Ze hoopten, dat die met volle kracht op Duitsche treinen zouden boteen. Een oorlogscorr. van het „Berliner Tageblatt" wist later te vertellen, wat van die dolle treinen is geworden.
Het dolste wat een menschelijke geest uitdenken kan, zegt hij. Tusschen de stations Hever en Boort-Meerbeek aan de lijn Antwerpen—Leuven, was een woeste wirwar van locomotieven en spoorwagens. Een hoog opgestapelde, op elkander geslingerde chaos van ongelooflijke verwarring.
De trein bestond uit voorop twee locomotieven. Daarop volgden twaalf met steenen en zand beladen goederenwagens. Tot slot weder twee locomotieven. De ketels werden gelijkmatig opgestookt, de hefboomen der machines, toen de hoogste stoomspanning bereikt was, waarschijnlijk met een koord op „volle kracht" gezet, daarop raasde de helsche wagenstaart donderend den vijand tegemoet.
Maar na 25 kilometer was het uit met den duivelschen rit. De Duitsche troepen waren op de verrassing voorbereid. Men had achter Hever de rails opgebroken, blokken en balken over het spoor gelegd. En dit op een plek, waar het terrein het meest geschikt was voor een omlegbaantje.
Zoo kon het ijzeren gevaarte rustig komen. En het kwam met donderen -en dreunen. Toen kraakte en versplinterde het. De vier ketels sprongen, het ijzer



161
knarste, de wagens schoven in elkander, steenen en wielen slingerden als door natuurgeweld gedreven omhoog en opzij, en al dit wilde gespat was in een reusachtige wolk van zand, stof en sissenden stoom gehuld.
Toen het stof was neergeploft, de kokende damp weggetrokken, kon men de uitbreiding der verwoesting zien. De eene locomotief over de andere. Daartusschen wagens die kaarsrecht, in elkaar geklemd, rechtop stonden. Andere weder volkomen versplinterd, en dwars over de puinhoop nog weer een der achterste locomotieven. Ketels uit elkaar gesprongen, stoompijpen als ingewanden hangend uit de zwarte, opengereten locomotieflijven. Het bord op de locomotief gaf de herkomst aan: „Anvers Nord."
HOOFDSTUK XXVII. BELGISCHE VLUCHTELINGEN.
Tijdens de belegering van Antwerpen door de Duitschers vluchtten de meeste inwoners van die stad naar Nederland. In Rozendaal kwamen den 10 Oct. 16000 Belgen aan, die overal werden ingekwartierd, of, voor zoover dat niet mogelijk was, naar andere plaatsen werden vervoerd. Te Vlissingen werden de vluchtelingen zoowel per trein als per boot aangevoerd. Hoe droef stemde het, in al die ellende, de kinderen te zien, 't jong België, dat met vader en moeder (en hoe vaak zonder vader en moeder) hun dierbaren geboortegrond moesten verlaten. Onder het opschrift „Moede voetjes" schreef J. L. in het „Handelsblad", hiervan:
Wereldoorlog, 11



162
„Zij legden hun kindje met zachte zorg In zijn helder bedje, zoo zoetjes, En dekten, vervuld van oneindig geluk, Zijn kleine, beweeg'lijke voetjes.
En 't was plots, ais hoorden in droevige klacht, Zij de klossende klompjes draven Op den treurigen langen lijdensweg, In het land van rouw en van graven.
Als zagen zij kleuters, vermoeid en beschreid Aan vaders hand medegetrokken, Of de knuisjes in krampenden schuwen greep Geklemd aan hun moeders rokken.
En bij 't bed van hun kind beloofden zij stil Dat twee kleine, moede voetjes, In hun veilig huis, ver van oorlogswee, Zouden rusten, heel zacht en heel zoetjes.
De landweerman B. van der Laan van Leeuwarden, te Tilburg liggende, schreef den 11 Oct. aan ons: Ik ben op heden steeds bezig met het helpen van vluchtelingen aan het station. Duizenden komen hier aan. Ook velen gaan hier door. Vrijdag zijn hier met de auto-trein vrouwen binnen gebracht, die bevallen waren op den straatweg van Putten naar Breda. Zelfs vroegtijdige en miskramen waren er bij. Wij voorzien ze hier aan het station van alles: melk, koffie, vleesch, enz.; de keukenwagens staan aan het station. Gisteren bracht ik 8 menschen weg, eerst naar het Bureau voor vluchtelingen, daarna naar de aangewezen plaats. Dit waren vader, moeder, zoontje en gehuwde dochter met drie kinderen en een oomzegger van die oude menschen. De man van de jonge moeder was nog in den troep te Antwerpen; zij wist niet, of hij nog tot de levenden behoorde. Het meisje van 8 jaar deed niets



163
dan schreien om vader; de andere, die 10 jaar was, deed moeite om haar te besussen; ten slotte viel het 8-jarig meisje op mijn knie in slaap. Het anderhalf jarig jongentje meende in mij zijn vader te zien; het meisje van 10 jaar zegt: „Ja, dat komt, dat vader ook soldaat is en ook een siksken (baard) heeft." — Het kind wilde bijna niet bij mij weg. De moeder schreide en ook mij rolden de tranen over mijn wangen. Ze vertelde mij, dat ze nog meer dan 30.000 francs moest zitten laten, maar: „Mijn man, mijn man 1" zeide zij telkens.
„Ten slotte naar 't spoor terug, moest ik een madam wegbrengen naar rijke Tilburgsche menschen. Die madam had haar twee dochters (een van 16 en een van 18 jaren) verloren en ze wist niet waar ze waren. „In Turnhout had ik ze nog bij me", zei ze. Bij ieder troepje informeerde ze, of ze er ook bij waren. Het duurde lang, voor ik ze op den Bredaaschen weg (de plaats, waar ze wezen moest), had. Daar werd ze liefderijk ontvangen. Ze wilde mij een fooi geyen, wat ik niet mocht aannemen, en dus weigerde ik. Doch de heer zeide: „Neem het maar aan; de madam heeft geld, meer dan een regiment soldaten samen; en 't is een franc; bewaar die dan als herinnering". Dat heb ik gedaan.
Van-nacht om 2 uur heb ik de laatste 9 personen onder dak gebracht. Van-morgen hebben we allen een half comiesbrood gegeven voor de vluchtelingen; en velen hun boter en kaas ook nog. We deelden dan een broodje met ons tweeën. En zoo deden alle com-
pagniën Ook kwam een man binnen met een
kind van 6 weken en een van 2 jaar. Zijn vrouw was door een projectiel getroffen. De man was bijna gek. Ze wilden hem zijn kind ontnemen, doch hij



164
hield het stijf vast. Wij goten hem een glas melk m den mond, doch oogenblikkelijk vloog het er weer uit Wij hebben hem ter plaatse gebracht 't kind een zuigflesch gekocht en een wiegje; nu is hij in't gebouwniet bij de wieg weg te slaan."
Een bijzondere correspondent van het H.bl., die met een der laatste vluchtelingtreinen Antwerpen verliet, seinde:
's Morgens om 8 uur stond de stad op meer dan 10 plaatsen reeds in brand, het hotel werd gesloten, maar ik klom naar boven op het dak: Op acht, tien, twaalf plaatsen stegen dichte rookkolommen omhoog. Ja, daar hoorde ik weer het gegier, daar zag ik een granaat in grooten boog neervallen. Als de anderen liep ook ik, schurend, langs de huizen. Alle winkels, alle café's en hotels waren gesloten. In groote verlatenheid lag de Keizerlei daar, ik steek de boulevard over.
Oe — oe — oe verschrikt kijk ik om. Daar...
op nog geen 200 Meter afstand van me springt een granaat, midden op den boulevard. Nu snel ik voort. Juist zal ik den hoek omslaan naar de Place Verte of daar klinkt weder een hevige knal achter me. Op de Meir, vlak voor de vierwindenstraat, waar onlangs ook een bom, die uit een Zeppelin geworpen werd, neerkwam, valt een projectiel. -
Ruiten rinkelen, luid gillend rennen vrouwen en kinderen weg.' Een paar mannen zijn gewond.
Aan de Schelde is het één menschenzee, een chaos van rijtuigen, automobielen, huifkarren, kermiswagens, ja wat niet al. Stampvol gaat de stoompont geregeld naar de overzijde, ik houd mijn hart vast... als daar maar geen granaat valt. Maar er gebeurt gelukkig niets. Langzaam schuiven de auto's en voertuigen de



165
militaire schipbrug over. Nu tracht ik toch ook weg te komen, strijk weer langs de huizen aan de zuidzijde door de naar-leege straten naar het station. Geen tram rinkelt meer. En wat een ongelukkige, invalide menschen bergt zoo'n groote stad; menschen, die voortstrompelen op krukken, voortgeduwd worden in wagentjes, velen met de doodskleur op het gelaat. En boven ons allen zwermen en gieren nog voortdurend de dood en verderf brengende projectielen. Aan het station vind ik alles gesloten en voertuigen zijn natuurlijk niet te krijgen. Ik besloot op geluk noordwaarts te loopen. Ten minste in de richting van Holland. Onderweg vind ik werkelijk nog een klein cafétje, waar ik wat te eten krijg, 'tls inmiddels twee uur geworden.- Weer loop ik een eindje verder en weer komt — ik ben nu geheel in het noorden van de stad — op eenige honderden meters afstand een projectiel neer. Een minuut later krinkelt op dezelfde plaats een zwarte rookkolom omhoog. Bij Stuivenberg, het eerste station voorbij Antwerpen, zie ik een groep menschen op de spoorbaan loopen. Ik klim ook naar boven. Zou er nog een trein komen? Een spoorwegarbeider vertelt ons: over een uur. We besluiten te wachten. Tien minuten later worden we echter gewenkt, om wat op te loopen naar den Dam. Daar staat een goederentrein voor menschen klaar. De laatste wagen is nog niet vol. We hollen er heen. Een vrouw jammert, dat ze niet mee kan komen met haar beddegoed en het kind. De man draagt het lijfgoed en ik neem het kind aan de hand. Zoo slagen we er in den waggon te bereiken. Eenige minuten later zet de trein zich in beweging.
Ik meen, dat onze waggon stampvol is. Maar een eindje verder, waar weet ik niet precies meer, worden er nog meer ingeperst De deuren moeten aan beide



166
zijden opengezet worden, om niet van benauwdheid te stikken De volwassen mannen staan aan de openingen, om ongelukken te voorkomen.
Toch behooren we nog tot de gelukkigen, want daar langs den weg sleepen zich duizenden en nog eens duizenden moeizaam voort. Ik schat het aantal vluchtelingen, dat zich tusschen Antwerpen en de Hollandsche grens bevindt, op 2 a 300.000 en hoe al deze menschen aan voedsel moeten komen, is mij een raadsel.
Ergens voorbij Calmpthout staat de trein weder geruimen tijd stil, juist voor een veld met raapwortelen. De dorpsjeugd voedt de vluchtelingen op haar manier door de rapen bij bossen uit den grond te trekken en ze den- hongerigen aan te bieden. Met graagte wordt de rauwe spijs verslonden.
Zoo bereiken we eindelijk Esschen, of eigenlijk bereiken doen we het station niet, want op ongeveer een kwartier afstands houdt de trein stil. Van daar tot het station staat de lijn vol met treinen, alle vol vluchtelingen. Eén voor één kunnen ze ontladen worden — de executie hooren en zien. En tot vervelens toe spreek ik u van de treinen met vluchtelingen. Zooeven gingen aldaar de deuren van vijf donkere bagagewagens open, Waar wij, bij het licht van een draaglantaarn, 250 weezen ontwaarden. Zeker een 100 kindertjes beneden de 5 jaar, schuw en naast elkaar gekropen op de Vloeren, slaperig, hongerig, dorstig vooral. De uitgeleidende zusters vertelden, dat zij met haar armzalige kuddekens twee dagen onderweg waren geweest en Sedert van morgen vroeg hadden zij niets te eten of te drinken gehad. Maar nauwelijks hadden ze het gezegd, of daar kwamen ze van alle kanten aandragen met dikke boterhammen en glazen water, en het was aandoenlijk, zooals de wurmen daar gretig inbeten en



167
het opslokten, terwijl de soldaten hen al weer wegdroegen in hun armen. En de ouderen, gehoorzaam, kwamen in rijen van twee aan twee door het gedrang, ieder met een dekentje over den arm.
Een heer kwam zeggen, dat er in 's Hertogenbosch nog ruimte was voor 2000 vluchtelingen en dat voor ieder een warm maal eten wachtte. Inderhaast werd een extra trein daarheen gevormd. Inmiddels werden zieken doorgedragen op brancards, en het bezinksel van zoo'n groote stad scheen nu wel meegekomen; gruwzaam haveloos waren die stoeten in lompen.
Ze schreeuwden nog telkens weer de herinnering uit aan de visioenen bij hun vlucht uit de stad. Daar was geen waar meer van verbeelding te schiften, en ik herhaal u enkel, wat ik opteekende, telkens hetzelfde weer uit verschillende monden.
„Vliegtuigen wierpen hun bommen, een Zeppelin goot een naar naphta riekend brandende vocht uit. De granaten floten door de lucht en staken de overgoten gebouwen ontploffend in lichte laaie.
„Het waren alle granaten van een sterk brandstichtend vermogen, want, waar ze vielen, laaiden aanstonds de vlammen uit. Dooden en gewonden lagen in de straten. Bertghem stond geheel in brand, het zuiden der stad is één vuurzee. En om 12 uur vanmiddag ging de politie huis aan huis, om de laatste menschen de stad uit te drijven, in een onbeschrijfelijke paniek."
Antwerpen telde reeds 3/4 millioen inwoners. Daarheen waren eerst de duizenden en duizenden uit Luik, Leuven, Mechelen en andere geteisterde steden en uitgebrande dorpen gevlucht, om er binnen de forten veilig te wezen. Verder menigten uit Brussel, toen de Koning en de regeering naar Antwerpen verhuisd wa-



168
fen. Vervolgens waren er bijgekomen de burgerijen der gemeenten, waar de Duitschers doortrokken, om het beleg te beginnen, dat eindelijk alle menschen van tusschen de forten daarheen verdreef.
De meesten dezer vluchtten naar Holland; de meer gegoeden namen de wijk naar Engeland. Het aantal Belgische vluchtelingen in Nederland wordt geschat op 500.000 menschen, die daar liefderijk werden geherbergd. De Tweede Kamer stond, om hen te verzorgen, een crediet toe van 3 millioen gulden.
Dit bedrag is onvoldoende, want het kostgeld, voor eiken vluchteling op 30 ets. per dag stellende, wordt dit per persoon en per week 3 gld. 50 cent. Elke week was men dus voor de 500.000 vluchtelingen anderhalf millioen gulden kostgeld noodig. De Engelsche regeering bood aan die van Nederland 600.000 gld. aan als eerste termijn, om in het onderhoud der vluchtelingen te voorzien. De Ned. Regeering heeft voor dat aanbod vriendelijk bedankt. Had zij het aangenomen, dan had zij aan de zijde van Engeland en dus tegen Duitschland gestaan en hepen wij gevaar, ook in den oorlog gewikkeld te worden.
Uit Amerika werd ons een lading graan voor de vluchtelingen gezonden en giften van Engelsche kiesrechtvrouwen namen wij wel aan.
Vele vluchtelingen moesten den langen nacht in de nachtvorst op straat slapen, omdat er letterlijk nergens meer een duim ruimte was voor onderdak. En dagen later nog kampeerden er in de velden en in de bosschen vele honderden, die sedert den lOen October niet verder zijn kunnen komen. Dat waren dus vooral zieken, invaliden, kleine kinderen, afgeleefde menschen. En tot dien tijd toe hebben duizenden honger en dorst geleden en 's nachts erbarmelijke koude, ook



169
in de stad, waarin immers de laatste eetbare kruimels opgeteerd waren. „Ook de kerken liggen natuurlijk stikvol," schreef een correspondent. „Het had echter menigeen getroffen, dat de deken van de groote kerk vanmorgen reeds om 5 uur, dus toen het nog donker was, de honderden, die daar sliepen, had laten opstaan voor den ochtenddienst In de Protestantsche kerk werd de dienst daarom niet gehouden. In een andere kerk was tot zelfs het altaar dienstbaar gemaakt aan de arme vluchtelingen. Men had er chocolade voor hen gemaakt. Ook welgestelden hadden hier en daar van honger aan de huizen bedelend gevraagd om brood, of wat melk voor de kinderen, of voor een bakske koffie voor een uitgeputte verkleumde oude ziel, maar en was niet meer geweest. En de regelaars van het verkeer waren wel verplicht geweest de karavanen van karren buiten de stad af te voeren langs wegen en naar plaatsen, waar het overal hetzelfde was.
„Dicht samengepakt staan zij dan maar te wachten en zij weten niet waarop. Telkens opnieuw doen zij elkaar de verhalen van hun rampen. Een vrouw met een kind vertelt: „Dat meiske is nu het eenige, dat ik nog heb." Haar huis is door een bom getroffen, haar man en haar twee kinderen zijn er bij gedood. En dan die paniek bij den uittocht uit Merxem bijvoorbeeld, toen een Taube over de karavaan heen streek en een bom onder de vluchtelingen had geslingerd.
„Zwermen fietsers, de frames volgeladen, volgen en dan is het verder een der droeve stoet boerenkarren en hondenkarren en kruiwagens, ten slotte de achterhoede. Heele families zich sleepend langs de wegen, bepakt en beladen met hetgeen zij in de haast vinden konden. Het is of hun zenuwen eenigszins tot rust komen, zoodra zij de Hollandsche vlag zien en Hol-



184
vrouw niet af. Na haar kinderen in veiligheid te hebben gebracht, keerde zij terug aan de zijde van haar gemaal: daar en nergens anders was haar plaats.
En thans, zoo vertelde Roland de Marès, vertoeft zij met koning Albert te midden van de Belgische troepen. Zij brengt troost aan de soldaten, die sterven, en geeft den strijders nieuwen moed, zij glimlacht hun toe en verbindt hun wonden. Zij is een engel van zachtheid en meegevoel, tijdens deze donkere dagen in Vlaanderen.
Zij is niet de gade van den koninklijken krijgsman, fier gaande aan zijn zijde bij den intocht in veroverde steden onder 't gedonder van 't geschut en 't geschetter van de trompetten. Het lichtste zwaard zou te zwaar zijn voor haar teere hand; zij veracht de praal van de koningsvrouwe, die in uniform aan het hoofd van haar regiment paradeert. Zij verschijnt als het kanon zijn werk heeft gedaan. Zonder escorte of gevolg gaat deze nobelste der edelvrouwen van hospitaal tot hospitaal en helpt dappere mannen ln het moeilijkste stervensuur, — zij, de edelste, juist door haar eenvoud, haar moederlijk gevoel en haar menSchelijkheid.
Elizabeth, koningin der Belgen, die thans nog slechts regeert over de desolate streek, welke zich aan den duinvoet uitstrekt, draagt de schoonste der kronen.
Zij biedt in een tijd, die twijfelen doet aan het bestaan van alle deugden, het verheven schouwspel van een zwakke vrouw, die in haar groot karakter den moed vindt weerstand te bieden aan het wreedste noodlot. Verdreven koningin, maar koningin in de ware beteekettis, 19 Zij het symbool van het verminkte vaderland, dat niet Sterven wil. Verre van trotsche residen-



185
ties en paleizen, begeert zij zich tot de soldaten, die vielen onder het vijandelijk vuur en als zij tusschen hen doorschrijdt, dan heffen de stervenden nog eenmaal het hoofd op en welt een laatste traan in het brekend oog; de van koorts gloeiende handen strekken zich naar haar uit met een smeekende beweging en bleeke lippen murmelen het woord, dat alle menschelijke teederheid in zich sluit; het woord, dat alle harten roert: moeder —
De Belgen verloren in de gevechten van 12 Nov. bij de Yser 6000 dooden en 8000 gewonden. De Belgische soldaten streden met ware doodsverachting; de koning zelf, in de velduniform van een luitenant gekleed, stond midden in de vuurlinie, en achter de gevechtslijn was koningin Elisabeth bezig met het organiseeren van de eerste hulp voor de gewonden. Van de beste Belgische regimenten no. 11 en 12 bleef slechts een klein hoopje over. De verliezen aan officieren waren ontzettend; er bleef Koning Albert niets anders over dan de gapingen door Fransche luitenants te doen aanvullen.
In een artikel over „Le Nouveau Pauvre", de rijken, die door den oorlog plotseling arm werden, schreef Charles Boissevain in het „ffdbl." :
„En nu buig ik diep voor een paar van nouveaux pauvres, die 'n lichtend voorbeeld aan allen geven van moed, volharding en volkomen toewijding aan plicht bij weergaloozen tegenspoed.
„Ik buig diep voor den Koning en de Koningin van België 1
„Die groote jonge Koning met zijn bekoorlijke, liefdevolle vrouw, wier teederen lach en bevallige hartelijkheid wij in Nederland leerden bewonderen, zijn nouveaux pauvres zonder wederga.



187
weer sprongen de Franschen uit de loopgraven en stormden met de bajonet op hen in. Zij vluchtten, de geweren onder het loopen over hun schouder afvurende.
Vele honderden werden gevangen genomen en duizenden zijn door de kanonnen, mitrailleurs en geweren weggemaaid. Weer regenden de granaten en granaatkartetsen op Fransche verschansingen. Nieuwe vijandelijke infanterie-troepen werden aangevoerd. De toestand werd kritiek. Het scheen, of de verdediging van de Franschen door een overmacht zou moeten zwichten. Nog handhaafden zij zich, tot het Vrijdag werd en de zoo noodige versterkingen aankwamen. De positie was gered. De vijand werd 15 mijlen teruggeworpen. Dit is in 't kort de geschiedenis van vijf dagen strijd in den veldslag bij Yperen. Het einde was er echter 25 Nov. nog niet.
De Times vernam uit Kopenhagen, dat de Duitsche Keizer sedert 20 October op het Westelijke oorlogsterrein vertoefde, waarheen een bijzondere trein uit het Oosten hem had overgebracht, en nu zelf de bewe-. gingen, van de troepen leidde. Met den Koning van Saksen nam hij in een auto de troepen en hun stellingen in oogenschouw, sprak de soldaten aan en maakte vooral hun geestdrift gaande.
De „Oaulois" bescheet de vernietiging vaneenWurtembergsche brigade aan de Yser als volgt:
„Om twaalf uur 's middags waren de Wurtembergers er in ontzaglijk aantal in geslaagd onder bescherming van hun artillerie de Yser met planken over te steken. Na een week vechtens was de rivier verstopt met met gezonken booten, boomstammen, lijken en cadavers van paarden. De vijand deed den overtocht over een brug van lijken. _



204
digen, dat op aanstichting van enkele op den voorgrond tredende personen een groot aantal personen in het Noorden van den Oranje-Vrijstaat en het Westen van de Transvaal zich heeft laten verleiden, om een aanslag te plegen tegen het gezag van het gouvernement en een gewapenden opstand en rebellie tegen 't gouvernement hebben voorbereid. Ofschoon sedert eenigen tijd het gouvernement kennis droeg van de voorbereiding tot dezen opstand, heeft de regeering nog alle mogelijke maatregelen genomen, om bloedvergieten te vermijden en den vrede te bewaren.
„Intusschen kwam het gouvernement te weten, dat burgers en militairen van den Oranje-Vrijstaat opgeroepen zijn onder gezag van generaal Christiaan de Wet en in West-Transvaal onder gezag van gen. Beijers.
„Commando's gewapende opstandelingen bestaan reeds. De stad Heilbron werd bezet. De vertegenwoordigers van de regeering, die er zich bevonden, zijn gevangen genomen. Te Reijsz heeft men een trein aangevallen en gewapende landweermannen ontwapend.
„Een zeer groot aantal burgers in geheel het Vereenigd Zuid-Afrika is volkomen loyaal en werpt verontwaardigd het idee van oproer verre van zich."
Een gevolg van dezen opstand in Zuid-Afrika was, dat het contignent troepen, dat naar Engeland zou vertrekken, om dat land in den oorlog tegen Duitschland bij te staan, in Zuid-Afriaa bleef. Een indirect voordeel voor Duitschland was dit.
Maritz is van Duitschen oorsprong en heeft in de Herrero-compagnie onder de Duitschers gediend als fouragemeester. Van zijn aanhang werden weldra 3 officieren en 70 man gevangen genomen, terwijl nog 40 anderen zich vrijwillig gevangen gaven. Bij Keimoes viel Maritz met zijn geheele macht, benevens



205
eene afdeeling van eenige honderden Duitschers, gewapend met 4 mitrailleurs en 4 kanonnen, de Engelschen aan. Dezen hadden 10 gewonden.
In het laatst van October werden echter de troepen van Mauritz verslagen. Hij zelf werd gewond en vluchtte op Duitsch gebied.
Na Dinsdag 20 October uit Rustenburg te zijn opgetrokken, kreeg Botha der middags voeling met de partijgangers van generaal Beyers en dreef ze op de vlucht. Botha nam 80 man gevangen.
Maritz wilde van de Zuid-Afrikaansche Unie een vrije republiek maken, waardoor hij in rechtstreeks conflict kwam met het „Verdrag van Vereeniging."
Christiaan de Wet en Beyers wilden zich niet tegen het Engelsch gezag verzetten, maar wel tegen de politiek van het ministerie-Botha, dus tegen het gebruik van de verdedigingsmacht der Unie, die op grond der wetsbepalingen niet voor een aanvallenden oorlog dienen mag.
De Wet, door het volk „Oom Christiaan" genoemd, is een populaire figuur in de „Unie" en hij is geen man om het „Verdrag der Vereeniging1" te schenden.
De regeering der „Unie" had moeten bedenken, toen het tot den oorlog tegen Duitsch-Zuid-West-Afrika overging, dat het velen nog niet gelukken kan, thans voor den overwinnaar van nog zoo weinig jaren geleden te strijden tegen rasgenooten van de velen, die in dienzelfden .oorlog hun door de Boeren op prijs gestelde krijgskunde ten dienste der Boerenzaak hebben gesteld.
Generaal Hertzog vertrok uit Bloemfontein, om de leiders van den opstand te bewegen, huiswaarts te keeren.
Den 5 Nov. gaven zich 106 opstandelingen, 4 Duit-



206
sche officieren en 7 Duitsche soldaten aan de Engelschen over. De opstand van Beyers in West-Transvaal en van Maritz in het Noord-Westelijk deel scheen toen bedwongen.
In den Vrijstaat plunderden de opstandelingen Harrismith.
Volgens Reutertelegrammen uit Pretoria en Kaapstad verklaarde gen. De Wet in een toespraak, dat hij zich met de wapenen aan den kant van Duitschland tegen Engeland schaarde.
„Wat ik ook nog doen mag," zei hij, „het kan geen grooter daad van rebellie zijn dan ik reeds heb bedreven." Na gesproken te hebben van „die ellendige, pestilente Engelschen," beschreef hij den inval in Duitsch Zuidwest-Afrika als een gemeene daad van roof. De goddelooze politiek van gen. Botha was ver genoeg gegaan, de Afrikaanders zouden als één man opstaan, om aan dat onheilige schandaal een einde te maken.
„Sommigen van mijn vrienden," ging De Wet voort, „hebben mij geraden, nog wat te wachten tot Engeland een erger schop had gekregen, maar het is beneden mij en mijn menschen, om een dooden hond te schoppen. Engeland heeft al de handen vol. Ik haat de leugens, die er voortdurend worden verteld over duizenden Australiërs, Canadeezen en Indiërs, die zullen worden gezonden, om tegen ons te vechten. Waar wil Engeland ze vandaan halen? Het heeft, genoeg te doen, om zijn eigen veldslagen te leveren."
Den 7 Nov. verliet Cronjé, lid van den Volksraad, met een klein regeerings-commando Wimburg, daar er gemeld was, dat generaal De Wet met 2000 man zich daar in de buurt ophield.
De strijdmacht van De Wet hield Cronjé en de zijnen



207
aan bij de brug over de Zandrivier, bij Dorenberg, met het resultaat, dat Cronjé 20 rebellen, waaronder 11 gewonden, gevangen nam; 4 rebellen sneuvelden. Cronjé verloor 3 dooden en 6 gewonden. Generaal De Wet deed echter versterkingen aanrukken, die er in slaagden, de gevangenen te bevrijden en Cronjé's wagens te vermeesteren. De zoon van De Wet, Daniël, werd gedood. Er werden Cronjé versterkingen toegezonden.
Een aanvoerder der opstandelingen, Chr. Bulier, werd gevangen genomen. Men vond hem gewond in eene boerderij.
Generaal De Wet werd door Botha verslagen. 250 opstandelingen werden gevangen genomen, terwijl twee kampen, alsmede verschillende automobielen buit gemaakt werden. De kans, om de geheele macht van De Wet gevangen te nemen, was spoedig verkeken. Kolonel Brand, die krachtig met Botha samenwerkte en die den vijand door convergeerende strijdkrachten wilde opjagen, zette de vervolging voort tot de paarden waren uitgeput. Een commandant met veertig man werd door De Wet gevangen genomen, doch door Smuts bevrijd. Onder de bevrijden was senator Swart en de magistraat van Wimburg, die voor twee dagen door De Wet gevangen genomen waren.
Den 13 Nov. ontmoette Botha met zijn macht het commando van De Wet op het punt, 24 mijlen ten Oosten van Wimburg, na een geforceerden nachtelijken marsch. De Wet werd door zijn vroegeren strijd-kameraad, Botha, geheel verslagen. Botha nam 250 man gevangen en verstrooide twee legerkampen.
Den 15 November kwamen de regeeringstroepen onder kolonel Celliers in gevecht met een strijdmacht van ongeveer 1500 man onder generaal Beyers bij



208
Bulfontein in den Oranje-Vrijstaat. Celliers nam 100 man gevangen.
Een Duitsch escader viel 3 Nov. het schip Halcyon van de kustwacht aan, doch daar de Halcyon de andere patrouilleerende schepen waarschuwde, werden maatregelen genomen, die de Duitschers noodzaakten terug te trekken. Eenige lichte Engelsche kruisers, die het eskader volgden, konden het niet dwingen, een gevecht aan te nenien voor de avond viel.
De achtste Duitsche kruiser strooide mijnen uit, waarvan één de Engelsche onderzeeër D. 5, die er op stiet, in den grond boorde. Twee officieren en twee leden der bemanning, die zich op de brug bevonden, werden gered.
Bij Lowestoft had den 4 Nov. dit zeegevecht plaats. De bewoners sloegen den strijd gade. Verschillende visschersschepen bevonden zich zoo dicht in de nabijheid, datzij groot gevaar liepen, te worden getroffen. Een visschersboot liep op een mijn en zonk. Van het wachtschip Halcyon werd het radio-telegrafie-toestel en de brug beschadigd.
Een deel van het Japansche eskader, dat in de richting van het eiland Jaloet had geopereerd, bezette verschillende eilanden van strategische beteekenis in de Marianne-, de Marshall- en in de Oost- en West-Carolinagroepen. Den 14 October kwam dat eskader bij Jaloet terug. Tijdens deze vlootbeweging werd een Duitsch politievaartuig genomen en een ander dergelijk vaartuig tot zinken gebracht. De Japansche vloot had green verlies te betreuren.
Een Duitsche mitergroep, bestaande uit 12 Europeanen en 20 inlandsche soldaten, deed in het laatst van October een inval in Angola (Afrika). De Duitschers overschreden de Zuidgrens en kwamen bij de kleine



209
militaire post Naulila aan, waar een onderhoud verzocht werd met den militairen commandant. Toen de Duitschers weer wilden heengaan, werd door den bevelvoerenden Portugeeschen officier de hand op den teugel van het paard van den Duitschen aanvoerder gelegd. De Duitschers grepen hun geweren, waarop de Portugeeschen vuur gaven en drie Duitschers doodden.
De gouverneur van Katanka meldde den 28 Oct., dat Duitsche troepen bij het Kiwa-meer (Oost-Afrika) aan de Belgische troepen (uit den Kongo) een zware nederlaag toebrachten.
Het hevige bombardement, dat de Japanneezen, bijgestaan door de Engelschen, den 1 Nov. op Tsjingtoa openden, werd slechts door het fort Huikhuan beantwoord. Een Duitsche onderzeeboot werd tot zinken gebracht. Olietanken in de haven werden opgeblazen.
De Japanneezen maakten den 4 Nov. voor Tsjingtoa 800 gevangenen, terwijl ze er 26 kanonnen vernielden. Toen de aanvallers achtereenvolgens de forten Moltke, lltes en Bismarck bezet hadden, heesch het Duitsche garnizoen van Tsjingtoa de witte vlag. De Japanners verloren bij de bestorming 423 man; zij namen 2600 Duitschers krijgsgevangen. De Duitschers verloren 2 kruisers, 4 kannonneerbooten en 1 torpedoboot.
De Duitschers hadden Kioatsjou (waarvan Tsjingtoa de hoofdstad is) voor 9iJ jaren van China „gepacht."
In 1898 waren in China Duitsche zendelingen vermoord en als boete hiervoor moest China Kiaotsjou aan Duitschland in „pacht" afstaan. Het deed den vrienden der zending pijnlijk aan, dat Engeland deze belangrijke kolonie aan het heidensche Japan in handen speelde.
Sesoeki, de Japansche minister van marine, verWereldoorlog. J4



210
klaarde, dat Japan tijdens den oorlog de veroverde kolonie zou besturen en na den oorlog met China er over zou onderhandelen.
Hoofdstuk XXXIII.
GOURKHA'S EN TURKO'S IN DEN STRIJD. — EEN DAPPER WAPENFEIT. — BOMBARDEMENT VAN ATRECHT. — DROEFHEID IN FRANKRIJK. — 'T VERBRANDEN VAN LIJKEN. — OORDEEL OVER KEIZER WILHELM. — Mr. P. J. TROELSTRA IN DUITSCHLAND. — DE „VLIJTIGE BERTHA". — ONDERZOEK NAAR WAT IN LEUVEN GEBEURD IS. VERLIEZEN IN VELDSLAGEN. — EEN NIEUW WAPEN.
Een nieuwe bladzijde werd in de oorlogsgeschiedenis opgeslagen, toen den 2 Oct. te Marseille de BritschIndische keurkorpsen werden ontscheept. Het was een prachtig schouwspel, de prinsen der Sikhs en Gourkha's, uit Pendzjab en Beloedzjistan, met hun met edelgesteenten versierde turbans en gezeten op hun volbloed paarden, langs de vermaarde Cannebière te zien trekken. De vensters, de balkons en de daken stonden vol menschen, die de troepen met bloemen bestrooiden. De menigte spelde de Fransche driekleur en bloemen op de tunieken der Indiërs.
De Franschen zelf hadden reeds hulptroepen uit Afrika laten komen, de z.g. Turco's, evenals ze in 1870 hadden gedaan.



211
De Indische troepen onderscheidden zich in den strijd bij Yperen den 10 Nov. zeer. Zij vochten met een geestdrift en een élan, welke het geheele leger electriceerde. De Goerkha's wierpen bij zekere gelegenheid een overmacht van Duitschers met een nachtelijkeri aanval uit de loopgraven. De vijand werd verrast en toen de Goerkha's naar de linie der bondgenooten terugkropen, lieten zij vele Duitsche dooden achter zich.
Oorlogscorrespondenten maakten melding van het optreden der Indische troepen, die tot dusver in reserve waren gehouden. Het élan, tegenover de Duitschers ten toon gespreid, werd zeer geroemd. Voor hun aanvallen met de bajonet en hun lange messen zijn de Duitschers gevlucht met achterlating van duizenden dooden en gewonden.
De Indiërs gevoelden zich volkomen op hun gemak in het Europeesche leger. Velen, die Indië kennen, zullen het hoofd geschut hebben, als zij dachten aan de inlandsche troepen in den Europeeschen winter. „Maar zij kunnen gerust zijn," zei een correspondent. Toen ik in het kamp was, was de ambulance leeg—
„Wij brachten den meesten tijd bij de Sikhs door, die een ijzeren ring om hun arm dragen, om te kennen te geven, dat zij mannen van ijzer zijn, maar wij bezochten ook de Afridi's en de Pathans. Zij lijken veel op elkaar. Zij zijn allen wonderbaarlijk eenvoudig, „net groote kinderen", volgens hun officieren. Zij hebben een aandoenlijk vertrouwen in hun officieren, zonder wie zij geen raad zouden weten. „U bent mijn vader en mijn moeder", hoorde men hen dikwijls zeggen.
Een Italiaansche oorlogs-correspondent, Scarfoglio, gaf een schets van de vreemde ruiters, welke hij over de wegen en slagvelden van Vlaanderen zag rijden. Het heeft hem een huivering bezorgd, de Indische



212
ruiters, die de Engelschen als hulptroepen naar Europa lieten komen, voorbij te zien draven. En het zien ronddolen daar van die manhen uit Bengalen, wier oogen vonken schieten en wier tanden als van roofdieren glimmen, werkte op hem als een beangstigde droom.
Daar komt er een aanrijden, op een sukkeldrafje; zijn paard is klein, met magere pooten en uitgerammeld lijf, meer lijkend op een ezel dan op een paard. Op zijn rug is een soort aap gezeten, met een gemeen grijnzend gezicht. Op het hoofd draagt de ruiter een grauwen tulband en in de vuist klemt hij een lans, met een zeer lang en scherp ijzer. Aan de zijde heeft hij het zwaard hangen, een krom glimmend ding, eerder bestemd voor buiken-opensnijden en kop-afhakken, dan om er een scherm-beweging mee uit te voeren.
Het gezicht van zoo'n Bengaleeschen lansdrager is het afstootendst. Zijn trekken zijn wild en woest; toch houdt hij de spieren van zijn magere tronie strak in bedwang. Hij speurt altijd maar recht voor zich uit, scherp gericht op den horizon, zonder ooit naar links of rechts te kijken.
Het is een allerzonderlingste verschijning, welke zoo'n vreemde ruiter daar in het Vlaamsche landschap maakt. Hij wekt geheel den indruk van een struikroover uit de middeleeuwen.
Zelfs in deze anders waarlijk niet zachte of vriendelijke omgeving van wild-vechtende legerscharen, springt hij uit de omlijsting. Te midden van deze legers van familievaders, die in weerwil van hun borstelige baarden, toch nog een menschelijke uitdrukking hebben behouden, vormt de verschijning van deze katachtige menschensoort een tegenstelling.
Waarvoor gebruikt men ze in den strijd ?



213
Voor het nachtwerk! Dan weten ze op hun lichte ponnies naderbij te sluipen. Eer de scherpst-oplettende schildwacht alarm heeft kunnen maken, hebben ze zich reeds heengeschoven naar den vijandelijkén post, soms tot in het midden van het bivak. En de schildwacht is reeds aan de scherpe lans geregen, het vlijm-scherpe zwaard is hem reeds door de keel gegaan, eer hij zijn tegenstander uit het nacht-zwart heeft zien opduiken.
Met zijn katten-oogen, met zijn luipaarden-aard, met zijn roofdieren-natuur is dit zijn voornaamste werk.
En wanneer men ze zoo eens overdag daar ziet rondstappen, dan wendt men zich af van hun stekende woeste tronie.
Als een dapper wapenfeit werd het volgende vermeld :
De Pruisen hielden den rechteroever van de Lys in sterk getal bezet. Zoeklichten en mitrailleurs speelden op de twee doorwaadbare plaatsen te Meuville en Estaires. De Franschen moesten echter de rivier over. De Fransche ruiteraanvoerder slaagde er in, zijn manschappen onder dekking van de duisternis te verzamelen op een punt niet ver van Aire, aan den linkeroever van de rivier, zonder dat hij ontdekt werd. Een der manschappen, die een ervaren zwemmer was, kleedde zich fluks uit en sprong met een dunne lijn bij zich te water. Toen hij den anderen oever bereikt had, trok hij aan zijn lijn een zwaar touw over, dat snel werd vastgemaakt en waarlangs manschappen en paarden begonnen over te zwemmen. Toen de dag aanbrak, waren er 2000 Fransche dragonders aan den rechteroever van de Lys. De ulanen, die geringer in getal en in hun flank bedreigd waren, trokken toen op Armentières terug.



214
Een correspondent van de Daily Telegraph seinde bijzonderheden over het bombardement van Atrecht door de Duitschers op 6 October. Dagenlang was het geluid van den veldslag naderbij gekomen; maar de bevolking bleef volkomen kalm. Op den 3den Oct. vielen reeds granaten, maar de eigenlijke beschieting kwam pas den 6den.
Den 5den was het in Atrecht nog betrekkelijk kalm. Wel werd buiten de stad gevochten; en telkens kwamen auto's met gewonden binnenrijden. Den volgenden ochtend sprongen de eerste granaten boven het spoorwegstation. Spoedig daarop hadden de Duitschers zich ingeschoten en regende het granaten op het stadhuis en de daaromheen gelegen pleinen, in het hart van de stad. De inwoners zochten een schuilplaats in de kelders, waarheen ook de gekwetsten gebracht werden. Maar de Duitsche granaten spaarden de hospitalen niet. Een afschuwelijk ongeluk viel voor in het St. Jans-gasthuis. Een vloer bezweek daar onder het gewicht van de inslaande granaten; en een non en verscheiden gekwetste soldaten werden onder het puin bedolven. Zij konden niet uit hun benarde positie worden verlost voor den avond, toen het bombardement werd gestaakt.
Den volgenden dag — 7 October — werd de beschieting met hernieuwde kracht voortgezet; en de Duitschers maakten thans gebruik van brandwekkende projectielen en tegen den avond brandde Atrecht als een fakkel. Gedurende den nacht van Woensdag op Donderdag ontvluchtten de meeste inwoners de stad in de richting St. Pol.
Den volgenden dag kwamen de Franschen de stad binnen; en ofschoon in de -buitenwijken en tot vlak voor de poorten van Atrecht verscheiden verwoede



215
bajonetgevechten moesten worden geleverd, werden de Duitschers steeds teruggedreven. De oude klokketoren op het stadhuis van Atrecht stond nog, ofschoon van de rest van het gebouw enkel nog de vier muren overeind waren; het dak en het inwendige waren totaal vernield door de vlammen. Alle straten en pleinen in dit gedeelte van de stad waren totaal verwoest; de kathedraal heeft zwaar geleden.
„Bordeaux lacht niet meer. Er komt geen einde aan de trieste stoet gekwetsten, de ambulancewagens hebben geen rust," zoo schreef een correspondente uit Bordeaux aan de „N. R. Ct."
En dan vertelt ze van een paar broeders, gewond uit den slag teruggekomen, de een met een door een granaat verminkte hand, de ander met een schot door het gehemelte.
De oudste vertelde haar:
Ja, die granaten, dat is afschuwelijk, een groote slang, die dood en verderf uitsist. Als je 'm alleen maar hoort, voel je het kwaad, dat ie gaat doen. Ik heb nog maar alleen een verminkte hand, maar mijn kameraad zijn hoofd is afgerukt, mijn luitenant de buik opengescheurd en nog zooveel anderen zijn er ook dood. 't Gebeurde te Chalons. Ik weet niet of ik het gebruik van mijn hand ooit terug zal krijgen en of ik weer naar den troep kan gaan. Zoolang de vijand in het land is, zal ik maar aan één ding denken; vechten, om hem er uit te gooien. En toch is 't afschuwelijk. De slag is het ergste niet, dan ben je bezig, dan verdedig je je en kunt aan niets anders denken. Maar al wordt ik honderd jaar oud, ik zal den nacht niet vergeten, dat ik op schildwacht stond op een veld, waar overdag zwaar gevochten was. Van alle kanten hoorde ik de gekwetsten en stervenden kermen en roepen om



217
zijn begonnen, is niet de meening van den bekenden Elzasser romancier André Lichtenberger, die in „Les Annales" zijn meening over den Duitschen keizer geeft.
Impulsief en toch voorzichtig, heeft hij te vaak in veel gunstiger omstandigheden voor zijn rijk op een vredelievende oplossing aangedrongen, dan dat hij thans, volkomen op de hoogte van den toestand, zijn toestemming tot het begin der vijandelijkheden zou geven. Lang heeft hij zelfs toenadering met Frankrijk gezocht, en misschien, als hij volkomen meester over zijn daden was gebleven, had hij enkele tegemoetkomingen niet van de hand gewezen.
Helaas!... Zijn lust tot heerschen, zijn ontembare trots werden hem te machtig. Vóór naar Noorwegen te vertrekken had hij zijn goedkeuring gehecht aan 't Oostenrijksche initiatief zonder op de mogelijke gevolgen hiervan te letten.
Toen hij van de reis terugkeerde, wees men hem er op, dat Duitschlands eer op het spel stond.
Door zijn militairen meegesleept, voorgelogen door zijn diplomaten, heeft de keizer zijn keus gedaan, na aarzelingen, waarvan men misschien eens den noodlottigen samenhang zal leeren kennen. Van .dat oogenblik af werd hij verantwoordelijk gesteld voor alle leugens, wreedheden en rampen, die in afzienbaren tijd op den ondergang van zijn land moeten uitloopen. Dat weet hij zelf zeer goed. Vandaar die onrust, die al zijn daden kenmerkt. Van Berlijn naar Aken, van Brussel naar Metz en Luxemburg, drijft hem zijn angstig gemoed. Breedsprakig en snoevend volgen proclamatie op proclamatie, die alle even valsch klinken.
Hij doet een beroep op zijn soldaten, den president van de Vereenigde Staten, den koning van Italië, heeft steeds den mond vol over „zijn God".



218
Maar zijn soldaten beginnen te wijken, de Amerikaansche republiek wendt zich van hem af, de kleinzoon van Victor Emanuel luistert meer naar den wensch van zijn volk dan naar zijn stem. God laat hem aan zijn lot over en treft hem in zijn zonen. Onlangs gehuld in zijn witten mantel met zijn veldkijker gewapend, volgde hij den slag om Nancy's veste. De veldslag stond hem weinig aan, zwijgend, de tanden op elkaar geklemd, keerde hij naar zijn auto en reed weg.
Binnen één maand moest Frankrijk verpletterd worden. Doch Frankrijk heeft tot nog toe den woedenden aanval der Duitschers weten té keeren. Berlijn is vol vluchtelingen uit de Oost-Pruisische steden en dorpen. Oostenrijk komt mannen te kort, de Slaven komen steeds in machtiger scharen opdagen. Engeland is nog slechts aan het begin van zijn campagne... Wat moet er des nachts wel in het hoofd van den keizer omgaan
Sire, zoo zegt de schrijver, zoo gij niet de verantwoordelijkheid droegt van de verwoesting van Leuven, Badonvillers en Senjis, van 't lafhartig vermoorden van vrouwen en kinderen, in waarheid, Sire, ik zou medelijden met u.hebben.
Het huidige Duitschland heeft dit gevoel van medelijden echter verbeurd. De eenige gratie die wij u mogen toewenschen is, dat gij gelukkiger dan Napoleon I, dien gij op zij wilt streven, dan Napoleon III, wiens lot uw slapelooze nachten verontrust, den dood moogt vinden op het groote slagveld, waar het keizerrijk Duitschland inéén zal storten." Mr. P. J. Troelstra bezocht in Oct. '14 verschillende steden in Europa „om aldus door mondelinge bespreking de internationale verhouding tusschen de soc-dem. partijen der verschillende landen te onderhouden, zoo noodig



226
28 October een Russische kruiser in de haven van Poelopinanj. De Fransche Torpedoboot „Mousquet" kwam te hulp, doch werd in den grond geboord. De „Emden" vischte de overlevenden op en verdween.
De Engelsche kruiser „Hermes", die tijdens den oorlog gebruikt werd als vervoermiddel voor vliegtuigen der marine, werd den 1 November in het Nauw van Calais op den terugweg van Duinkerken in den grond geboord door een torpedo van een Duitsche onderzeeër. Bijna alle officieren en verdere bemanning werden gered.
Ten einde dit optreden der Duitsche duikbooten te keer te gaan, verklaarde Engeland den 3 November de geheele Noordzee voor „militair gebied". Echter werd alleen de Noordzee tusschen Noorwegen en Schotland onveilig verklaard, zoodat de scheepvaart tusschen de Oostkust van Engeland en de Nederlandsche havens er, naar Engeland beweerde, geen last van zou hebben.
Den 1 Nov. was het reeds de 14e dag, dat de Engelsche marine de Duitschers in België beschoot.
De bondgenooten zonden een 70-tal oorlogsschepen er op af, om de „Emden" Onschadelijk te maken. De Engelsche kruisers, geholpen door Fransche, Russische en Japansche oorlogsschepen en door de Australische kruisers „Melbourne" en „Sydney" vielen de „Emden" den 9 October bij de Cocoseilanden aan (Zuid-Westelijk van Java), juist toen de „Emden" bezig was, op het eiland Kerling een gewapende afdeeling te ontschepen, teneinde daar het draadloos telegrafische station te vernielen en den telegraafkabel te kappen. De „Sydney" dreef de „Emden" op strand, waar het in brand geraakte. Aan boord van de „Sydney" kreeg men 3 dooden en 13 gewonden. Aan de overlevenden yan de „Emden" werd alle mogelijke hulp geboden.



227
De „Emden" heeft in het geheel 51 aan Duitschland vijandige schepen in den grond geboord, ter waarde van 60 millioen gulden.
Den 30 Oct. werd de Duitsche kruiser de „Koningsberg" door het Engelsche oorlogsschip „Chatham" ontdekt, 6 mijlen van de monding op de rivier Rufije tegenover Mafia-eiland (Duitsch Oost-Afrika). Wegens den grooteren diepgang kon de „Chatham" de „Koningsberg" niet bereiken, waarom de Engelschen een kolenschip in de eenig bevaarbare geul der rivier lieten zinken, zoodat de „Köningsberg" niet meer kon uitvaren.
Tot den 19 Nov. 1914 hield Duitschland zijn vloot nog steeds binnengaats. Daardoor bleef deze gereed voor actie, in de Noord- of in de Oostzee, en beschermde zij tevens de Duitsche kust, zoodat zij • meer waard was dan een aantal legerkorpsen. Die vloot zal niet licht de havens verlaten, tenzij voor een wanhopig avontuur. De Engelsche zeemacht staat toch tot de Duitsche in verhouding als twee tot een. Nu hebben wel Duitsche schrijvers, onder anderen de heer Ertzberger in Der Tag, gezegd, dat Duitschland, behalve de 42 cM. belegeringsgeschut, nog andere verrassingen in petto heeft. Wellicht een zwaarder scheepskanon, of houwitsers, of een krachtiger ontploffingsmiddel in de projectielen en de torpedo's.
Maar heel veel waarde hecht men daaraan niet; het is lastiger zulke geheimen te bewaren op zee dan te land.
Het is derhalve moeilijk voor de Duitsche vloot in de Noordzee te verschijnen, gelijk zij 8 Dec. deed, want zelfs als zij door handige taktiek een deel van haar mindere sterkte weet te doen vergeten, dan loopt zij toch groote gevaren in een zeestrijd. Want daardoor zou, als de vloot of een deel er van vernietigd werd, niet alleen de marine belangrijk zHjn verminderd, maar zou ook



228
de kust niet langer voldoende beschermd zijn, en openliggen voor den inval der bondgenooten. Een zeeslag in de Noordzee, met een noodlottigen afloop voor Duitschland, zou Rusland gelegenheid geven een groote legermacht aan de Duitsche kust aan land te zetten.
Daarom, zei de „Daily Chronicle", kunnen wij niet verwachten de Duitsche vloot in de Noordzee te ontmoeten. En toch geschiedde het den 3 Dec. 1914.
Aangaande de vernietiging der „Pallada" door een Duitsche duikboot, bleek uit berichten uit St. Petersburg, dat ook in dit geval de duikboot den aanval uit de verte ondernam en dat zij tenminste twee dagen aan de Russische kust had gekruist, zonder aan de Russische wachtschepen te worden ontdekt. Het staat derhalve vast, dat duikbooten van grooten inhoud geheel zelfstandig kunnen opereeren. Ook is weer getoond, dat de Duitsche duikbooten met een enkele torpedo een schip dadelijk tot zinken kunnen brengen, terwijl die door Engelsche torpedo's getroffen zijn, eerst na eenigen tijd zinken. Ter beveiliging van de Engelsche vloot tegen aanvallen van Duitsche duikbooten werd opnieuw het afsluiten van de Duitsche kusten door mijnen aanbevolen.
De herhaalde berichten over in den grond geboorde oorlogsschepen en het daarmee gepaard gaande verdrinken van een aanzienlijk deel der bemanningen, wekt het besef, dat de acties ter zee tegenwoordig een veel onmeedoogender, moordender karakter dragen, dan die van den ouden tijd, of zelfs nog in de dagen van Nelson.
Men zou het haast niet willen gelooven, dat de drie groote zeeslagen, door Nelson geleverd, in welke slagen de overmacht der Britten ter zee voor meer dan een eeuw werd gevestigd, tezamen Engeland nog niet zoo-



229
veel aan dooden hebben gekost, als Engeland thans in dezen oorlog reeds aan verdronken officieren en minderen heeft te betreuren. En dat, nu de eigenlijke zeeslagen feitelijk nog moeten komen.
Wij mogen het aantal omgekomen Engelsche zeelieden in dezen oorlog wel reeds op circa 2000 stellen. Welnu: bij Aboukir, waar Nelson de Fransche vloot voor de Nijl-delta versloeg en vernietigde, hadden de Engelschen slechts 218 dooden. De aanval op de Deensche vloot voor Kopenhagen kwam de Engelsche vloot op een verlies van 934 man (dooden en gewonden, waarschijnlijk in een verhouding van 1 : 3) te staan. En de beroemste der drie zeeslagen van Nelson: Trafalgar, bracht een verlies — aan dooden — van 402.
Dus in totaal voor de drie slagen veel minder dooden dan thans bij het verlies van Pathfinder e. a. Engelsche oorlogsbodems. Hierbij dient echter opgemerkt, dat er van de gewonden in de zeeslagen van Nelson zeer velen later zullen zijn bezweken. Doch dit doet niets af aan de waarheid, dat het griezeligmoorddadig karakter van den modernen zeeslag dat van de vroegere zeegevechten verre te boven gaat
De twee Russische stoomschepen „Karcek" en „Yalta" stieten in het laatst van October in de Zwarte Zee op mijnen, die door de „Goeben" gelegd waren. Bij het vergaan van de „Karcek" zijn verscheidene opvarenden verdronken, van de „Yalta" werden allen gered.
De torpedo is een sigaarvormig stalen reservoir, verdeeld in drie compartimenten. Het voorste, dat den vorm heeft van een granaat, is gevuld met een lading schietkatoen tot een gewicht van 108 tot 130 kilogram. De punt van de granaat is voorzien van een contactstift die bij de geringste botsing tegen een hard voor-



230
werp de springlading tot ontploffing brengt. Achter dit gevaarlijke compartiment bevindt zich een zwaar geperst stalen reservoir, waarin een hoeveelheid lucht tot een druk van een paar honderd atmosfeeren is gecomprimeerd. Dit reservoir is als 't ware de ketel van de machines, die in het derde compartiment zijn ondergebracht. Deze machinerie bestaat uit een turbine-motor, die, gedreven door den druk der samengeperste lucht, de schroef door middel van een lange schroefas in beweging brengt. Verder bevat deze derde kamer een kleinen motor, die het horizontale en verticale roer bedient, een slingerwerktuig en een gyroscoop, die de torpedo de haar bij het afvuren meegedeelde vaartrichting doen behouden.
Al deze gecompliceerde apparaten nu waren in 1905 nog verre van betrouwbaar. Ten eerste bleek het toen gebruikte luchtreservoir te klein te zijn, zoodat de opgezamelde hoeveelheid energie te gering was, om de torpedo op grooten afstand haar vernielend werk te doen Verrichten. Door toepassing van een grootere luchtkamer heeft men sindsdien de kracht van een torpedo opgevoerd tot 10.000 M.
Verder bleek de noodzakelijkheid, om de snelheid van de torpedo op te voeren, opdat het schip, dat den gevaarlijken vijand op zich zag afkomen, geen tijd zou hebben, om door een snelle manoeuvre zijn noodlot te ontloopen.
Men slaagde er in, de snelheid te vergrooten door de lucht, die uit het reservoir naar de turbinebuizen Stroomde, vooraf te verhitten, waardoor de spanning toenam. Bovendien leverde deze voorverhitting het voordeel op, dat een ernstig inconvenient, dat bij vroegere torpedotypen voorkwam, werd verminderd. De temperatuurs-verandering, veroorzaakt door de snelle



231
ontspanning en uitstrooming der verwerkte lucht, was namelijk zoo groot, dat de turbinebuizen soms tot ver beneden het vriespunt afkoelden en de smeerolie in de „machinekamer" stijf werd. De verschillen systemen, die thans toegepast worden om de lucht der torpedo's te verwarmen, komen alle neer op het gebruik van een spiritusbrander, die, öf in de luchtkamer zelf werkt óf alleen de buizen tusschen den ketel en den turbinemotor verhit.
Door toepassing van een ander vernuftig mechaniek is men er in geslaagd, de torpedo een vrijwel zuiver rechtlijnigen koers te laten volgen, en wel door haar te voorzien van een gyroscoop, die op het roer werkt en de as van de torpedo steeds' terugbrengt in de richting, die haar bij het lanceeren werd gegeven.
Dit toestel werd uitgevonden door een werkman in de ateliers van Whitehead te Fiume, en draagt diens naam Obry. Aanvankelijk werd deze gyroscoop door een veer bewogen, die echter spoedig afliep, zoodat bij het verminderen der gyroscoopsnelheid het vermogen van de torpedo om koers te houden, snel afnam.
Deze gyroscoop wordt thans eveneens door 'n turbine, die door den luchtketel gevoed wordt, in beweging gebracht. Bij een later type, door Obry gepatenteerd, is de drijfkracht van de gyroscoop een kleine dynamo, gevoed door een accumulatorbatterij.
Volgens marine-deskundigen hangt het er tegenwoordig slechts van af, goed te mikken, om het doel met een torpedo te kunnen treffen. Goed mikken is echter alweer een even gecompliceerde zaak als het vuren op aeroplanes. Met heeft hierbij rekening te houden met de snelheid en den afstand van het vijandelijke schip, met de gemiddelde snelheid van de torpedo, met zeestroomingen en bovendien met de eigen



232
snelheid en de slingeringen van het schip, dat de torpedo lanceert.
Om een juist denkbeeld te geven van de groote verbeteringen, die de torpedo in den loop der jaren heeft ondergaan, diene, dat de lading springstof, die aanvankelijk slechts 15 kilo bedroeg, opgevoerd is tot 136 kilo schietkatoen. Dergelijke ladingen, vlak onder de waterlijn tegen een scheepswand ontploffende, veroorzaken een uitbarsting, die het zwaarste schip naar den kelder zendt.
Hoofdstuk XXXV.
DE ZENDING. — DE INTERNATIONALE EN HET INTERN. SOC; BUREAU. — EENE „VERKLARING" VAN DE SYNODE DER GEREF. KERKEN. — WAT DE KERKEN DOEN. — MAG EEN CHRISTEN OORLOG VOEREN? — EEN „PRIESTERSTEM" UIT DEN OORLOG. — DE STRIJD IN DE LUCHT. — EEN ANTI-OORLOGSRAAD. — DE STRIJD TEGEN DEN STERKEN DRANK.
ft elijk wij reeds zeiden, moet de eenheid van beginvJ selen nauwer samenbinden dan eenheid van natiohaliteit. Dat de Soc. Dem. Partij dat niet heeft ingezien, begint zich reeds te wreken. Ten minste, het Soc. Dem. blad: „ De Sweische Tagwachf' publiceerde een hoofdartikel, dat aldus aanvangt: „Terwijl het bij het begin der oorlog vaststond, dat de internationale op hare grondvesten schudde, hebben de oproep der



233
Belgische en Fransche Soc. Democraten aan het Duitsche „Volk" en het antwoord van het Duitsche Partijbestuur op dien oproep doen zien, dat de Internationale in puin ter aarde ligt. Het mag en behoeft niet te worden bestreden, dat dit antwoord was uitgelokt, doch dat het zóó was gesteld, dat het de breuk niet grooter maakte dan noodzakelijk was. Dit is een troost voor iederen Duitschen Partijgenoot, een troost, wanneer hij ooit de gedachte der Internationale solidariteit in haar geheel heeft omvat, doch slechts een schrale troost bij het ineenstorten van zulk een geweldig gebouw, waaraan onze voorvechters nu reeds sedert een halve eeuw hun kostbare krachten hebben besteed. Het feit is te vreeselijk, dan dat men het met deze of gene troost en nog minder met een paar goedkoope phrasen zou kunnen verbloemen."
En niet slechts onder de socialisten wordt de eenheid van beginsel te niet gedaan door het verschil in nationaliteit, maar ook onder hen, die zich inzonderheid Christenen noemen.
De Zwitsersche en Duitsche zendelingen te Kameroen, dat door de Engelschen bezet werd, werden door den Engelschen commandant gevangen genomen en met vrouw en kinderen naar de havenstad Lagos overgebracht, zoodat ze hun zendingsarbeid moesten staken.
Volgens de „Christian World", werden door de „London Missionary Societij" maatregen genomen, omtrent voorziening in de behoeften der Duitsche Zendingsposten in de Engelsche koloniën, welke van inkomsten uit Duitschland verstoken waren. Reeds kwam een gift van een paar honderd pond of 2400 gld. ia. Het desbetreffende schrijven eindigde met de woorden: „Met hen voeren wij geen strijd, voor hen hebben we alleen de grootste sympathie."



234
De Duitsche Zendingsvrienden antwoordden, dat zij die hulp gaarne zouden aanvaarden, als de Engelsche Zendingsvrienden de Duitsche Zendelingen, die van het moederland afgesneden waren, wilden helpen, onder voorbehoud echter, dat geldelijke hulp, op deze wijze geschonken, na den oorlog zou worden vergoed. Doch overigens wenschten de Duitsche Zendingsvrienden uit Engeland geen finantieële hulp te ontvangen.
Tengevolge der vele oorlogsuitgaven en van den gedrukten maatschappelijken toestand ontving de Zending in Nederland zooveel minder geld, dat ze in den eersten tijd van den oorlog slechts de helft der salarissen van haar zendelingen, enz. kon uitkeeren. Gelukkig begon de bron der liefdegaven weldra weer milder in Nederland te vloeien. H. M. Koningin Wilhelmina ging voor met een gift van f 1000.— voor de zending.
Het Internat. Social. Bureau, dat tot dusver in Brussel gevestigd was, werd in Nov. 1914 tijdelijk in Den Haag gevestigd. Daarheen werden ook het archief en het personeel overgebracht. De Secretaris van het Internat. Bureau, de heer Huysmans, nam op zich, elke week een dag in Den Haag te vertoeven,
„Het Volk" schreef in een hoofdartikel, dat het jaar 1914 een jubileumsjaar voor de Soc-democratie zou zijn geweest; voor 25 jaren werd de Internationale te Parijs gesticht.
„Vóór deze internationale bestond er eene oude internationale, die van 1864, die den 28sten September door Marx te Londen werd gesticht. De 28ste September 1914 zou dus ongetwijfeld ook in onsl and een herdenkingsdag zijn geworden.
„En nu ?
„Van viering geen sprake, van 't een noch van het



235
ander. Burgerlijke pers en „Tribune" spreken er van, dat de tweede Internationale een einde nam." De „Tribune" schreef:
„Er is geen ontkennen aan: de band tusschen de grootste socialistische partijen van de wereld is op het oogenblik gebroken. Een congres, waar de socialisten van Duitschland aan den eenen, België en Frankrijk aan den anderen kant, elkander hou en trou zwoeren in den grooten strijd voor de gemeenschappelijke bevrijding, zou op den dag van heden een farce zijn, een verachtelijke komedie. Overal in de beschaafde wereld staat de socialistische arbeiderspartij naast haar regeering; de onvermoeide strijders tegen den oorlog wenden al hun energie aan, om het leger te versterken, om al hun levenskracht van hun land samen te trekken in de organisatie, waartegen zij tientallen van jaren een verbitterden strijd hebben gevoerd. Het vredeswerk van lange, lange jaren schijnt in weinige weken vernietigd. Nationale geestdrift, nationale haat hebben breede kringen van arbeiders bevangen, ook bij hen, die meenden, dat zij nog slechts ontvankelijk waren voor de internationale gedachte.
„En toch is er niemand onder ons, voor wien de ondergang der tweede Internationale meer is dan een ijdel woord, een loos alarm."
Toen de Socialisten in Duitschland in het begin van den oorlog voor de oorlogscredieten stemden, geschiedde dit onder het voorgeven, dat de strijd ging tegen het Czarisme. Doch in Nov. 1914 vroeg de bekende revisionistische Duitsche Sociaal-Democraat Bernstein aan zijn partijgenooten, of zij, nu de oorlog veel meer tegen Engeland dan tegen het Czarisme werd gevoerd, niet reden hadden, om den oorlog uit een ander oogpunt te beschouwen. Doch zijne partijgenooten



236
antwoordden van „neen, wij moeten nu volhouden tot het einde".
Te Kopenhagen wilde men in het laatst van 1914 eene conferentie beleggen van socialisten uit neutrale landen, doch deze conferentie mislukte.
De Synode der Gereformeerde Kerken, in Oct. 1914 in den Haag vergaderd, legde de volgende verklaring af:
„De Gereformeerde Kerken in Nederland, in Synode vergaderd te 's-Gravenhage in een tijd, waarin een schrikkelijke oorlog de volken van Europa teistert,
overwegende, dat deze oorlog over de volken van Europa zoo namelooze geestelijke en stoffelijke ellenden uitstort, als misschien geen te voren,
overwegende, dat hij onberekenbare schade toebrengt aan den naam, den invloed en de verbreiding van het Christendom,
overwegende, dat hij tusschen volken, die krachtens afkomst, beschaving en belijdenis bij elkaar behooren, een verwijdering brengt, die samenwerking voor langen tijd onmogelijk zal maken,
overwegende, dat de verhouding tusschen de volken evenzeer als die tusschen personen behooren te rusten op de door het Christendom beleden heilige beginselen der Goddelijke wet,
en, schoon niet tredende in eene speciale beoordeeling van de motieven, die eenige regeering tot deelneming aan dezen oorlog hebben bewogen, met smart cohstateerende, dat in dezen oorlog krachten werkten, die rechtstreeks ingaan tegen de Goddelijke wet, en dat in dezen verschrikkenden krijg met al de ellenden daaraan verbonden, te zien is een oordeel Gods over het veriaten van Zijn heiligen wil,
overtuigd, dat voor het behoud der volken geen



287
andere weg is dan de terugkeer tot het Evangelie van Christus, den Heere,
bidden God, Die alle dingen regeert en uit het kwade het goede kan doen voortkomen, dat het Hem moge behagen de harten van overheden en volken te neigen tot verootmoediging, en dat Hij in Zijne ontferming welhaast zulk een vrede schenke, als Zijn Naam ter eer, Zijn Koninkrijk tot zegen en den volken tot heil verstrekken kan,
en wekken alle kerken op om gezamenlijk en krachtiger dan tot dusverre te pleiten voor het herstel en behoud van den vrede in . den weg van het recht."
Wij gelooven, volgens onze Apostolische geloofbelijdenis, aan „ééne, algemeene kerk". Die kerk is de onzichtbare kerk, waarvan Christus het hoofd is en de geloovigen de leden zijn. De apostel Petrus noemt de Kerk een levende Tempel, waarvan Christus' discipelen de steenen zijn. Die kerk is het „Lichaam van Christus", door de levenskrachten van denverhoogden Heiland geschraagd en gevoed. Die levenskrachten stroomen door het geheele lichaam en onderhouden de eenheid van al de leden er van. Christus noemt zich in het evangelie van Johannes een Wijnstok, waarvan de geloovigen de ranken zijn. Die ranken worden gevoed en samengehouden door de levenssappen, die de wijnstok uit de aarde trekt.
Dat „Lichaam van Christus" is niet in één enkel land, maar is vertegenwoordigd in versthillende landen der aarde; ook vele Duitschers en Engelschen behooren er toe. En nu is het de vraag, of leden van het Lichaam van Christus met elkander mogen oorlogvoeren? Is dat bestaanbaar? Wordt dan het Lichaam van Christus niet verscheurd ? Het heet, dat Duitschers en Engelschen vechten voor



238
hun nationaliteit. Maar stellen zij daardoor niet hun nationaliteit boven hun Christendom ? En zal Christus hun nu ook niet toevoegen: „Wie zijn nationaliteit, zijn land en zijn volk, liever heeft dan mij, is Mijns niet waardig."
In 1873, op de Evangelische Alliantie, te New-York gehouden, (dus kort na den Fransch-Duitschen oorlog en tengevolge van dien oorlog verdaagd) was er een Franschman en een Duitscher, die elkander op het podium, onder langdurige toejuichingen der vergaderden, op broederlijke wijze de hand drukten. Dit was Christelijke theorie. Hoe de „Christelijke" practijk is, kunnen wij heden ten dage weer zien.
En nu wilde ik wel antwoord hebben op de vraag:
„Mogen de leden van het Lichaam van Christus met elkander oorlog voeren ? En is het de roeping der Christenen niet die eenheid van dat Lichaam meer tot openbaring te brengen, opdat de Christelijke leer en de Christelijke practijk (die nu maar al te veel met elkander overhoop liggen), kloppen ?
Wie zijn nationaliteit stelt boven de eenheid van het Lichaam van Christus, hij moge een Duitscher of een Engelschman zijn, maar een Christen is hij niet.
Dit werd ook meer gevoeld. Immers, dienaren der kerk uit tal van landen richtten een dringenden oproep aan al degenen, die de macht en den invloed bezitten, zich te voegen naar de vredesidee, daarvoor ernstig hunne krachten in te spannen, opdat een einde aan het bloedvergieten wordt gemaakt.
Bovenal, zoo zei het schrijven, herinneren wij onze broeders in Christus van alle naties er aan, dat de oorlog de banden niet moge verbreken, waardoor Christus ons verbonden heeft. Zeker, elke natie en elk yojk heeft zijn roeping in het goddelijk plan en rnoet,



239
zelfs indien cte gevraagde offers hard vallen, die roeping vervullen, op de wijze, zooals zij door de gebeurtenissen wordt voorgeschreven en zoodanig als het vertroebelde oog van den mensen haar vermag te bespeuren. Maar hetgeen ons oog niet altijd kan zien, dat zegt ons geloof: De worsteling der volken zal ten slotte dienstig zijn aan de heerschappij Gods en alle Christenen zijn één. Smeeken wij daarom den Heer en vragen wij Hem den haat en de vijandschap uit te dooven en ons den vrede te geven. Dat Gods wil geschiede.
Deze aanschrijving was. geteekend door vooraanstaande protestantsche predikanten uit: Amerika, Denemarken, Hongarije, Noorwegen, Zweden, Zwitserland, Finland en Nederland. Voor Nederland hebben geteekend : ds. H. A. Leemans, Harlingen, voorzitter van de Neder-Duitsch Hervormde synode, ds. J. C. de Moor, Den Haag, voorzitter van de Gereformeerde kerken, en ds. J. A. Heiwig, Amsterdam, voorzitter van de Evangelisch-Lutersche kerk.
Inderdaad is dit een schoon en waardig getuigenis tegen den wereldkrijg.
Jan Hammenecker schreef onder den titel: „Priesstem uit den oorlog":
„Ik wil uit dankbaarheid eenvoudig nederschrijven, Dat midden oorlogswee, dat midden vlam en vuur, Dat midden nood en dood, oh God! tot op dit uur In dit mijn menschenhart Uw hemelvrêe wou blijven.
Waar zal de weerwolf ons, Uw schapen, henendrijven ? Uit huis en heiligdom, uit keldring, stal en schuur, Uit 't Vaderland ? — het is al eender, maar de muur Van Uw bescherming sterk zal eeuwig, Heer, beklijven



240
Behoud in ieder hart, oh God, dit is mijn bede, 't Genot dier zaligheid, bij Uwe komst Beloofd Door Bethlem's Englenzang: Uw vrede, vrede, vrede! Dan zal de Uwen al met vroom geheven hoofd Al verder gaan, en waar ze gaan bij elke trede Toch stamelen: de Naam des Heeren zij geloofd.
Wie gerechtvaardigd is door het geloof in de zoenverdiensten van den verhoogden Heiland heeft vrede met God, ook te midden van de ellenden van den oorlog.
De strijd werd gestreden met alle middelen, die de moderne „beschaving" aan de hand gaf, zoowel op het land en op het water, als onder het water en in de lucht
Een „Taube" deed den 11 Oct. boven Parijs een bomaanslag. Het bleek, dat er vier bommen op de Notre Dame gericht zijn geweest. Een bom ontplofte aan de zijde van de Kloosterstraat en ging door het dakwerk heen, Er waren zes balken gebroken. Het uurwerk in de noordelijke transept zat vol schroot.
In het Monceaupark kwam een kleine vlag neer, waarop stond geschreven: „Antwerpen is genomen; weldra komt uw beurt."
De Parijzenaars waren geenszins ontmoedigd, maar wel verontwaardigd.
Woensdag 28 Oct. vloog een Zeppelin boven Parijs. Het luchtschip wierp zes bommen naar beneden, waarvan drie belangrijke schade veroorzaakten. Acht personen werden gedood en een groot aantal gewond. Eenige Fransche vliegers trachtten het luchtschip aan te vallen, dat daarop in de wolken verdween.
Woensdag 28 Oct. lieten twee Duitsche aeroplanes bommen vallen boven Bethune in Frankrijk. Een bom



241
viel midden tusschen een groep vrouwen op de markt 19 vrouwen werden gedood en 40 gewond. Ook werden bommen geworpen boven Duinkerken. Twee huizen werden beschadigd, een vrouw en een kind gedood.
In Russisch Polen wierpen Duitsche aviateurs bommen op Warschau en richtten veel schade aan.
In de week voor 27 October werden vijf Duitsche vliegtuigen neergeschoten. Een Taube, die boven Reims vloog en met bommen wierp, werd door een Franschman nagezet Er volgde een gevecht in de lucht met mitrailleurs. Een tweede Taube kwam aanstoomen, maar beiden werden zwaar getroffen en vielen. Te Duinkerken werd een Taube neergeschoten, nadat zij twee bommen geworpen had, waarvan een niet ontplofte en een andere in het zand viel. De twee andere vliegtuigen werden te Méharicourt bij Montdidier, naar men zegt, met een schot ten val gebracht.
De Duitschers wierpen den 19 Nov. uit aëroplanes een groot aantal bommen in Amiens.
Het eerste doel was de gasfabriek. Daar viel een bom op een muur en sprong uiteen. Op dertig verschillende plaatsen werd de gashouder met kogels doorboord, het uitstroomende gas vatte vuur; de brandweer slaagde er echter met levensgevaar in de vlammen te stuiten en de gaten te stoppen, zoodat een ontploffing van den gashouder verhoed werd.
In een andere wijk -werd een werkman gedood en een ander zwaar gewond,
Een derde bom viel in een paardenstal en doodde vijftien paarden.
Men weet, dat te Friedrichshafen aan het meer van Constanz Zeppelin zijn groote drijvende loods heeft.
Hierop werd Vrijdag 20 Nov. door eenige Engelsche Wereldoorlog. 16



242
of Fransche vliegtuigen een bomaanslag gedaan. Zes bommen werden geworpen, doch geen van alle trof doel. Wel werden een man gedood en een vrouw gekwetst.
Duitsche soldaten beschieten een vliegmachine.



243
Een der vliegtuigen werd naar beneden'geschoten. De zwaar gewonde vlieger bleek een Engelsche marineofficier te zijn, Briggs genaamd.
De aviateurs vlogen over Zwitsersch gebied en schonden dus de Zwitsersche neutraliteit.
Alle drie de bestuurders kwamen dicht onder 't bereik van een hevig vuur uit kanonnen, mitrailleuses en geweren en wierpen volgens hun opdracht hun bommen uit.
Twee officieren keerden behouden op Fransch grondgebied terug, hoewel hun vliegtuigen beschadigd waren. Zij verzekerden stellig, dat alle bommen doel hebben getroffen en dat er ernstige schade aan de werf was aangericht.
Minister Churchill noemde deze vlucht van 250 mijlen, 120 mijlen Duitschland in, over een bergachtig terrein bij Slecht weder, een mooi wapenfeit.
De Engelschen wilden de „Zeppelins" vernielen, wijl zij zich bevreesd maakten voor een Duitschen inval met luchtschepen in Engeland.
De vredesvrienden zaten intusschen niet stil, en zagen naar middelen uit, om den oorlog te doen eindigen en in het vervolg, zoo mogelijk, den' oorlog onmogelijk te maken. Zij richtten in Den Haag een „Anti-oorlogsraad" op.
Het doel van den raad is i het bestudeeren van de oorzaken van dezen oorlog en misschien van de toekomende ; de bevordering van de beëindiging van den tegenwoordigen oorlog en het bevorderen van een duurzamen vrede; de bestrijding der oecortomische, moreele en intellectueele gevolgen, de aanwending van pogingen, om oorlogen in de toekomst te voorkomen.
Het bestuur in ons land bestaat uit de Tweede-Kamerleden Knobel, voorz., Schaper, onder-voorz., mevr,



244
Asser—Thorbecke, penn. en jnr. mr. dr. de Jongh van Beek en Donk, secr. Ook in Zwitserland werd een anti-oorlogsraad opgericht, die zich met den onzen in verbinding stelde. Een groot aantal bekende persoonlijkheden op politiek, wetenschappelijk en artistiek gebied is reeds aangesloten.
Reeds bij het begin ven den oorlog stelde de Duitsche regeering alles in het werk, om in Duitschland het alcoholgebruik te beteugelen. Zoo deed ook de Fransche regeering, inzonderheid in Parijs.
En door één pennestreek maakte de Czaar van Rusland al zijn millioenen onderdanen, tot geheelonthouders. Reeds in het begin van den oorlog werden in Rusland alle drankwinkels gesloten. Later ging men daar nog een stap verder.
In antwoord op een verzoek van den grootvorst Constantijn verklaarne de Czaar heel eenvoudig den verkoop van sterken drank door het gouvernement voorgoed te hebben verboden. Het monopolie daarvan, dat de Russische schatkist jaarlijks een winst van nagenoeg f 1.120.000.000 opleverde, werd dientengevolge afgeschaft.
Dat noemde Stephen Qraham, een bekende Engelsche schrijver over Rusland in de „Times", een verbazend feit. Hij schreef:
„Het krachtig optreden van de Russische regeering blijkt uit de bestrijding van wodka en bier. In geen enkel ander land der wereld kan het drankgebruik als het ware door één pennestreek van den gebieder gestopt worden. Er werd immer gezegd, dat de wodkahandel zooveel winst opleverde, dat de Czaar er nimmer een einde aan zou maken. Maar nu, temidden van den grootsten financieelen nood, heeft hij die enorme winst opgeofferd, om zijn volk in den tijd van



245
gevaar te redden en te versterken. Thans zijn m het reusachtige Russische rijk de luiken voor de raraen van iederen staatsdrankwinkel. Het is een merkwaardig vérschijnsel."
HOOFDSTUK XXXVI.
OP HET OOSTELIJK OORLOGSTERREIN. - IN SERVIË.
f|p het Oostelijk oorlogsterrein werd een slag geleV verd tuschen Warschau en de Dnjester. Deze slag, één der reusachtigste worstelingen, waarvan de wereldgeschiedenis gewaagt, werd gevoerd over een front van 350 K.M. Naar schatting stonden er tusschen Warschau en Iwanograd 500.000 Duitschers en Oostenrijkers en tusschen Iwanogrod en de San 70.000 en tusschen de San en de Djnester 450.000. Tegen deze drie legers stond een Russisch leger van 2.500.000 man over.
Den 19 October wierpen de Duitschers 14 bommen op Warschau. Er werden 9 Duitschers gedood en 56 gewond, waaronder verschillende vrouwen en kinderen.
Op den middag van den 20 Oct. nam de slag in midden-Galicië, voooral ten Noorden van de Striviazrivier, nog in hevigheid toe. Om eenige bijzonder belangrijke hoogten werd van beide kanten met de uiterste verbittering gestreden. Alle pogingen der Russen, om den Oostenrijkers de Magiera weer te ontnemen, mislukten. Daarentegen veroverden de Oostenrijkers en



246
de Duitschers een sterk betwiste hoogte Noord-Oostelijk van Tipszkowice, Zuidelijk van de Magiera werden de Russen uit verscheidene plaatsen verdreven. In deze gevechten werden weder vele Russen, waaronder een generaal, gevangen genomen.
Zuidelijk van de Struziaz hernamen de Oostenrijkers en Duitschers Storyj, Koeroesmazoe en Sereth, na verdediging door de Russen.
De Duitsche troepen, die op Warschau aanrukten, werden den 21 October Noordelijk van de Puolitgarivier teruggeworpen. Zij trokken terug met achterlating van gewonden en hun versterkte stellingen. De Duitschers hielden stand aan den linker Weichsel-oever, Zuidelijk van Piltsga tot San domir, waar de Russen blootgesteld waren aan een hevig artillerie-vuur.
Onder Przemysl, werden de pogingen der Oostenrijkers, om de San over te trekken, verijdeld en gingen de Russen op dit punt tot het offensief over. In de streek ten Zuiden van Przemysl vonden de Russen het overschot van alle voordien in Galicië geslagen Oostenrijksche legerkorpsen. Het voortrukken der talrijke Oostenrijksche detachementen werd door de krachtige aanvallen der Russen gestuit.
In den slag aan beide oevers van de Striviaz gelukte het den Oostenrijkers ook ten Zuiden van die rivier offensief te kunnen optreden. Op een heuvel ten Zuid-Oosten van Stary-Lambor werden twee Russische stellingen genomen en ten Noord-Westen dezer plaats naderde den 22 Oct. de Oostenrijksche gevechtslinie den straatweg naar Starasol. In de laatste gevechten werden 3400 Russen, waaronder 25 officieren, gevangen gemaakt en 15 machinegeweren buit gemaakt. De Duitsch-Oostenrijksche troepen rukten Czernowitz binnen.



247
Wat het ontzet van Przemysl door de Duitschers en Oostenrijkers betreft, werd gemeld, dat de laatste bestorming der Russen niet minder dan 72 uur duurde. De Russische officieren dreven hun manschappen met den knoet voorwaarts, verschillende gevangenen hadden striemen op de huid. Zoo werd bataljon voor bataljon op de vesting losgejaagd: 12 uren lang, ten slotte lagen voor de borstweringen nieuwe borstweringen, maar ze bestonden uit lijken.
Terwijl den 22 Oct. in den slag ten Zuiden van Przemysl de Oostenrijksche tegen de Russische steunpunten opgestelde zware artillerie voornamelijk aan het woord was, ontwikkelden zich hevige gevechten aan de beneden San, waar de Oostenrijkers de Russen op verschillende punten over de rivier lieten trekken naar den Westelijken oever, om dezen daar te kunnen aanvallen. Bij Zarzeczo maakten de Oostenrijkers meer dan 1000 gevangenen. Een deel van het DuitschOostenrijksche leger verscheen bij verrassing voor Iwangarod, waar het twee Russische divisie's versloeg, 3600 Russen gevangen nam en een vaandel met 15 machine-geweren buit maakte.
Bij den terugkeer van eene actie aan de Sawe stiet de Oostenrijksche riviermonitor „Ternes" op een vijandelijke mijn en zonk. Van de bemanning werden 33 personen vermist. De overige werden gered.
Het Oostenrijksch-Duitsche leger had den 25 Oct. een front, dat zich uitstrekte van de Noordelijke hellingen der Oostelijke Karpathen over Stary Sambor, het Oostelijke voor-terrein van de vesting Przemysl, de beneden-San en het Poolsche Weichsel-land tot in de streek van Plozk. Over het geheele front werd gestreden. Ten Zuid-Oosten van Przemysl en aan de beneden-San behaalden de Duitsch-Oostenrijksche troe-



248
pen herhaaldelijk successen. De Russen namen echter Lowicz, Skierniawice en Ravamet met de bajonet. Zij brachten de Duitsche achterhoede vele verliezen toe.
Om de Duitschers bij Warschau te verdrijven, waren er geweldige troepenbewegingen noodzakelijk op den rechteroever van den Weichsel. Niettegenstaande de toestand der wegen allertreurigst was, niettegenstaande de gezwollen rivieren den overtocht bemoeilijkten, zijn daar den 25 October 4 kolonnes, elk van 250.000 man, langs 16 schipbruggen over de Weichsel getrokken. Toen dit gebeurd was, werd de linkervleugel der Duitschers aan het wankelen gebracht. Gelijktijdig bewerkten de Russen, die nog over de Weichsel waren gekomen, den Duitschen rechtervleugel en dwongen die, ze bestokend onder dekking van de Russische artillerie op den anderen oever, tot den terugtocht. Verder bedreigde de voortrukkende Russische linkervleugel de Duitsche verbindingslijnen en ten slotte kwam de cavallerie van dit leger achter de achterhoede van den Duitschen linkervleugel terecht. Hiermede was het pleit beslist en moesten de Duitschers weer terug: een terugtocht, die steeds haastiger werd en bijna in een vlucht was ontaard.
In de gevechten voor Iwangorod maakten de Oostenrijkers 8000 Russen gevangen. Bij Jaroslaw moesten zich een Russisch kolonel en 200 man overgeven. Bij Salucza, ten Zuid-Westen van Nadworna, werden de Russen teruggeslagen.
In het vierdaagsche gevecht ten Zuiden van Pilitza brachten de Russchen den Duitschers een geduchte nederlaag toe. Tusschen Pilitza en Gloatchoff wisten de Russen op 26 October definitief den tegenstand van het 20e Duitsche legerkorps en het reservegardekorps te breken. De Russen namen stormenderhand



249
de versterkte stelling van Politchna en omsingelden bij Berdzeje een gedeelte der Oostenrijksche troepen. In den nacht van den 27 October trokken de Duitsche corpsen in wanorde op de lijn Edlinzk—Radom— Ilja terug. De Russen veroverden kanonnen en maakten krijgsgevangenen. De Duitschers werden teruggeworpen op Lowitz, Skierniewice en Rawa, welke plaatsen door de Russen met de bajonet genomen werden. Ten Zuiden van Salex forceerden de Russen den overtocht van de Weichsel en dreven de Oostenrijkers terug.
Montenegrijnsche en Servische troepen, die in de nabijheid van Serajewo opereerden, werden daar den 19en tot den 22sten October door een groote overmacht van Oostenrijkers aangevallen en teruggedreven. De Serviërs en Montenegrijnen wisten in achterwaartsche richting sterke positie's in te nemen.
De Oostenrijkers maakten 4 kanonnen en 8 machinegeweren buit en namen 5 officieren en 500 man gevangen.
Ten Zuiden van Przemysl (in Galicië) en van Sambor mislukte de poging der Oostenrijkers, om den Russischen linkervleugel om te trekken.
Den 24 Oct. werd de 38e Hongaarsche Honved-divisie omsingeld en bijna geheel vernietigd in de bergengte van Podbuza. De Hongaren verloren al hun geschut (20 kanonnen) en munitiewagens.
Den 29 Oct. bezetten de Russen Strykow, Rechow en Novomiasse. De Russische cavalerie trok Rodom binnen. De Russen maakten vele duizenden gevangenen en veroverden tientallen van kanonnen en mitrailleuses, treinen en auto's.
Aan de beneden San werden sterke Russische troepen, die beneden Nisko ovet de rivier getrokken1 Wtt-



350
ren, den 30 Oct. na een heftg gevecht terug geworpen. Bij Stary Sambor vloog door het vuur van het geschut een Russisch munitie-depót in de lucht. In het gebied ten N.O. van Turka namen de Oostenrijksche troepen verschillende stellingen op de hoogten, die de Russen in overhaaste vlucht moesten verlaten.
De Russische inval in Hongarije, die als een tusschenbedrijf in den oorlog met Rusland kan worden beschouwd, liep tot 7 October voor de Russen ongunstig af. Van de 12,00J man, die over de Oezjok- en Vereckze-passen kwamen, werden 8000 man in Hongaarsche aarde begraven, térwijl de rest, door Oostenrijksche troepen hardnekkig vervolgd, in de richting van Sambor vluchtte. De Qalische stad Siauki, die twee weken in Russische handen was, werd heroverd.
Het lot van de nog grootere krijgsmacht, die een inval in de provincie Maramaros deed, was nog treuriger; want haar werd de mogelijkheid ontnomen over de Karpaten een goed heenkomen te zoeken. Door de bij Tecoö, een stadje ten Westen van de Maramarossziget, verzamelde Hongaarsche troepen, werd zij in het nauwe dal van de Theiss aangevallen. Het gelukte den Hongaarschen bevelhebber den vijand den terugweg naar Maramarossziget en zoodoende naar den pas bij Körösmezö af te snijden en hem in 't Köhatgebergte, ten Zuiden van de Theiss, te dringen, vanwaar ontwijken niet meer mogelijk was. Met achterlating van alle kanonnen en machinegeweren, waarvan hij een deel in de Theiss wierp, vluchtte de vijand in dit hooggebergte, waar hij reeds zware verliezen leed en later geheel omsingeld werd. Niet één man van dit expeditiekorps kon aan dezen oorlog meer deelnemen.
De Oostenrijksch-Hongaarsche troepen, die vroeger bij hun vooruitdringen in het landschap Macva (in 't



251
Noordwesten van Servië) op sterke, door draadversperringen beschermde stellingen stieten, waarin zij in het laatst van October na een langen, zwaren strijd bij Ravnue bressen konden slaan, maakten 1 Nov. aanmerkelijke vorderingen. Ondanks den wanhopigen tegenstand der Serviërs en de moeilijke begaanbaarheid van het gedeeltelijk moerassige terrein in Macva, rukten de Oostenrijkers die over de Save en de Drina waren getrokken, met een breed ftont verder en namen de plaatsen Srdanbaro (bij de Bosnische grens), Banovopolje, Radenkovic, Glusci, Tabanovic en Potiorek.
HOOFDSTUK XXXVII.
DE STRIJD IN NOORD-FRANKRIJK EN BELGIË. — EEN DOODENRIT" DER PRUISISCHE GARDE. KEIZER WILHELM GEHULDIGD. - DE VERVAARDIGERS DER ZWARE MORTIEREN BENOEMD TOT DOCTOR „HONORIS CAUSA". - EEN KANAAL ALS LOOPGRAAF. — HELDENMOED. — ENGELSCHE SCHEPEN AAN BELGISCHE KUST. — DE ONDERWATERZETTING BIJ DE YSER. — WREEDHEID VAN DEN OORLOG. — IN DE LOOHGRAVEN. — BELGIË'S ONSCHENDBAARHEID. — REEDS GELEDEN VERLIEZEN.
Middden October was de slag aan de Aisne geëindigd, zonder tot eene beslissing te zijn gekomen.



252
Het voornaamste vechten werd naar het Noorden verplaatst. De verbondenen namen achtereenvolgens Fleurbaix, de omstreken van Armentières en Fromeller ten Zuid-Westen van Rijsel.
Den 19 Oct. bombardeerde de zware artillerie der Duitschers zonder resultaat het front Nieuwpoort— Vladelloo. Op den Franschen linkervleugel, tusschen de Lys en het La Bassée-kanaal vorderden de bondgenooten in de richting van Rijsel. Buitengewoon hardnekkige gevechten werden geleverd op het front La Bassée—Ablain.
Ten Noorden en ten Zuiden van Atrecht vochten de Franschen den 19 Oct. zonder ophouden meer dan 10 dagen met volharding en vuur. In de streek van Chaulnes sloegen zij een sterken tegen-aanval der Duitschers af en wonnen eenig terrein. Zuidelijker der lijn Bonhomme—Baires—Sulzern op den rechtervleugel der bondgenooten hadden dezen nog altijd Thann bezet. De aanvallen der Duitschers tusschen Nieuwpoort en Dixmuiden werden eindelijk op den avond van den 19 October door het Belgische leger afgeslagen.
Tusschen Atrecht en Roye naderden de Franschen tot aan de ijzerdraad-versperringen der Duitschers. In de omstreken van St. Mihiel wonnen de bondgenooten terrein aan den rechter Maasoever.
Ondanks hevige aanvallen handhaafde het Belgische leger zich den 20 Oct. aan de Yser. Andere gevechten hadden plaats in de streek van Yperen.
Koning Albert bevond zich te midden van zijne troepen op het slagveld, gelijk hij van den uittocht uit Antwerpen zijn leger nimmer verlaten heeft. - te; het uiterste Noorden, waar het Belgische leger opmerkelijk goed stand hield, te La Bassée, waar de



253
Duitschers buitengewoon heftig den 21 Oct. tot het offensief overgingen, ten Noorden van Atrecht, te Ma Metz tusschen Peronne en Albert, te Quois ten Oosten van Argonne en ten slotte op de Maashoogten en in de streek van Champion, overal werden de aanvallen der Duitschers afgeslagen.
Den 21 Oct. waren de aanvallen der Duitschers bijzonder hevig bij Nieuwpoort, Dixmuiden en La Bassée, doch ze werden overal teruggeslagen. Aan den Franschen linkervleugel van de Noordzee tot aan La Bassée op de fronten van Nieuwpoort tot Dixmuiden, van Yperen tot Menin, van Warnoton tot La Bassée werd in den loop van 21 Oct. een hevige slag geleverd, die echter tot geen beslissing leidde.
Een Belgische patrouille vuurt op een Duitschen troep bij Dixmuiden.



254
Op den Franschen linkervleugel gingen den 22 Oct. aanzienlijke Duitsche strijdkrachten voort met hevige aanvallen in het bijzonder om Dixmuiden, Warnezon, Armentiètes, Radingham en La Basseé. De door de bondgenooten bezette stellingen bleven evenwel gehandhaafd. Tusschen de zee en La Bassee duurde de slag met hevigheid voort, zonder dat de Duitschers de bondgenooten konden doen wijken. Ook hun inspanning tusschen Atrecht en de Oise was vruchteloos.
In het Argonnerwoud vorderden de bondgenooten tusschen St. Hubert en le Fort de Paris. Ten Noorden van Verdun wonnen de Franschen terrein bij Haumont en Brabant-Sur-Meuse. In Woevre sloegen zij een aanval op Champion af.
Op den Franschen linkervleugel zetten den 23 Oct. de zeer belangrijke Duitsche strijdkrachten hun hevige aanvallen voort in de streek tusschen de zee en het kanaal van La Bassee, waar zij de verbondenen terug drongen en vorderingen maakten. Ook legden de Duitschers een bijzondere activiteit aan den dag in de streek van Atrecht en op de Somme. De verbondenen kwamen vooruit ten Noorden en op deze rivier, vooral in de streek van Rosiére en Santerre. Ook behaalden zij partiëele successen in de streek van Verdun en Punt a Mousson en wonnen terrein ten Oosten van Armentières. Ten Noorden van de Aisne vernielde hunne artillerie drie Duitsche batterijen.
Den 24 October werd het Yser-Yperenkanaal tusschen Nieuwpoort en Dixmuiden na hevige gevechten door de Duitschers over getrokken. Het Belgisch-Engelsch-Fransche leger versterkte zich Noord-Oostelijk van Yperen. Toch slaagden de Duitschers er in op verschillende plaatsen vooruit te dringen, waarbij on-



255
geveer 500 Engelschen (onder wie een overste en 28 officieren) gevangen werden gemaakt, gj Op de Maashoogten echter vernietigde de veld-artillerie der bondgenooten opnieuw drie Duitsche batterijen, waarvan een van zwaar kaliber.
Een Pruisisch garde-regiment, het keurkorps van het Duitsche leger, werd in het dal van de Suippe bijna geheel in de pan gehakt.
De Fransche artillerie reed naar Auberive op, een dorpje aan de Suippe gelegen, toen plotseling een afdeeling Duitsche cavalerie een stoute poging deed, om deze cavalerie-colonne af te snijden. Dwars door de omgeploegde akkers galloppeerend, verschenen de Duitsche huzaren plotseling op de linkerflank van de voortrukkende artillerie.
^_Het was een critiek oogenblik. Even leek het, alsof de Duitsche huzaren midden tusschen de stukrijders zouden zitten, voor dezen hun stukken in stelling konden brengen.
Maar onmiddellijk zwenkten de stukken, en kwamen in stelling. Op 600 ellen waren zij nog niet gereed. Op 300 ellen waren de huzaren nog steeds in galop, de lanspunten omlaag gericht. Op 200 ellen kon het bevel: „Pointez — feu!" worden gegeven.
„Het was hoog tijd", schreef een der ooggetuigen. „Door de blauwe rook heen kon men de paarden zien steigeren in de verbroken linies, terwijl de officieren tevergeefs trachtten, hun mannen te verzamelen. Nogmaals vuurden onze batterijen, dood en verderf brakend in de wanorderlijke gelederen der Duitsche cavalerie."
Door dit verlies waren de Duitschers in het gevecht, dat volgde in de minderheid, en zij verkeerden spoedig in gevaar tusschen de infanterie en de Fransche cava-



256
lerie te worden verpletterd. Op dit kritieke oogenblik toonde de Pruisische garde haar karakteristieke minachting voor alle voorschriften der veiligheid. Terwijl het grootste gedeelte der Duitsche troepen zich in de richting van Reims terugtrok, wierp een regiment der garde zich met den moed der wanhoop op de linies der Fransche infanterie. Niet minder dan vijf malen ondernam het telkens op ontzettende wijze gedunde keurregiment zijn stormloop op het Fransche front, dat onwrikbaar bleef als een muur.
Na de vijfde vergeefsche poging bleef er slechts een handvol Duitschers over, om een vlag geschaard. Zouden zij een zesde vruchtelooze charge beproeven ?
Neen. Eerst stak er een zijn geweer in de hoogte met de kolf naar boven — het Duitsche teeken van onderwerping — toen twee, toen tien, en toen allen zich hadden overgegeven, bleek het, dat er nauwelijks honderd man overgebleven waren, bijna allen gewond.
Maar terwijl de garde zich aldus opofferde — zij verloor 3000 man — slaagde de rest der Duitsche troepen er in, binnen het bereik van de forten van Beru en Nogent 1'Abesse te komen.
Koning Lodewijk van Beieren, wetend dat hij de tolk was van alle Duitsche bondsvorsten, verzocht Keizer Wilhelm het IJzeren Kruis tweede en eerste klasse, als opperste Bondsveldheer ter eere van het roemrijke Duitsche leger te willen aanvaarden.
De Keizer zei hierop den Koning van Beieren en de Bondsvorsten in 'n telegram uit het hoofdkwartier dank. „Ik zal" — seinde de Keizer — „het kruis van ijzer dragen als een heugenis aan de vastberadenheid en de dapperheid, waardoor alle Duitsche stammen in onzen strijd om Duitschland's eer zich onderscheidden."
Delfaculteit van^wijsbegeerte aan de hoogeschool te



257
Bonn benoemde Krupp von Bohlen und Halbach en voorts een der leden van de directie van de firma Krupp, prof. Rausenberger, den samensteller der zware mortieren, als erkenning voor de buitengewone praestaties van 't zware geschut van Krupp, tot doctores honoris cousa.
De oorlog is een dwaasheid, doch deze benoeming is eene dwaasheid in het kwadraat.
In Woevre hield de zware artillerie der bondgenooten stand tegen het Duitsche vuur op den weg Thiaucourt—Monsard—Buxerelles— Woanville, die een der voornaamste verbindingslijnen der Duitschers op St. Mihiel vormde. Bij de operatie's in het bosch ten Noorden van Chalade werd een geheel Duitsch infanterie-regiment vernietigd.
Den 26 October werd Nieuwpoort hevig beschoten en de Duitschers zetten hun aanvallen op het front Nieuwpoort—Dixmuiden voort.
De Duitschers vonden in den omtrek van Roye en Atrecht een geheel in gereedheid gebrachte loopgraaf, waarvan zij tegen de gealieerden gebruik maken konden. Deze loopgraaf is het groote Noordelijk kanaal, dat nog niet voltooid was, toen de oorlog uitbrak. Beginnend bij het Sensée-kanaal te Arleux, volgt het Somme-kanaal tot Ingar en komt ten slotte uit in het Oise-kanaal bij Noyon, in het Noorden van Frankrijk. De lengte bedraagt 60 mijlen.
Het kanaal was voor de Duitschers van groote waarde geweest, daar zij de doorgraving voor defensieve doeleinden konden gebruiken en tevens voor het transport der troepen onder een uitmuntende dekking. Het kanaal loopt langs Lassigny, Roye, Nesle en Roisel en dit verklaart het feit, dat de geallieerden in genoemde plaatsen slechts langzaam vooruitkwamen. Wereldoorlog. 17



258
Als een staalje van heldenmoed werd het volgende feit verhaald :
Een bataljon van een Beiersch infanteriereserveregiment wilde in een leegstaand betonkanaal tusschen Saarburg en Saarbrücke ter diepte van 3 a 4 meter ongezien vooruitrukken, toen plotseling water in het kanaal stroomde, dat weldra ter hoogte van de patroontasschen steeg. De technicus, die aan de staf van het bataljon was toegevoegd, fietste naar de eerstvolgende sluis, op Vj2 K.M. afstand. Vierhonderd meter voor hij zijn doel had bereikt, rukte een Fransche granaat hem van zijn fiets. Bij de sluis stonden twee Fransche pioniers. Den eenen schoot hij dood, naar den ander wierp hij een handgranaat, waardoor deze in het water viel. Het gelukte den Münchener soldaat de sluis te sluiten. Onmiddelijk daarna kreeg hij een schot in de bovendij en viel hij zelf te water. Andere bataljons, die inmiddels aangerukt waren, zuiverden den loopgraaf van vijanden. Het in gevaar verkeerende bataljon en de technicus werden gered; hij werd tot onderofficier bevorderd en kreeg het ijzeren kruis. Den 27 Oct. was de strijd tusschen het Ysergebied en Lens bijzonder hevig. De bondgenooten vorderden in de streek tusschen Yperen en Rousselaere. In de streek van Soissons en die van Berry-au-Bac viel een artilleriegevecht in het voordeel der bondgenooten uit. Verscheidene Duitsche batterijen werden verwoest. In de streek ten Oosten van Namen tusschen het woud van Bezance en dat van Peroy gingen de bondgenooten tot den aanval over en dreven de Duitschers over de grens. Den 28 Oct. beproefden de Duitschers een zeer hevigen nacht-aanval. In Woevre rukten de bondgenooten op in het bosch tusschen Arremont en St. Mihiel, evenals in het bosch van Le Prêtrc. Twee



259
nachtelijke aanvallen der Duitschers in de streek van Dixmuiden werden afgeslagen.
Op de uiterste linkerzijde der bondgenooten gingen de Belgen den 30 Oct. den driehoek tusschen de gekanaliseerde Yser, het kanaal van Nieuwpoort en het kanaal van Loo, onder water zetten, zoodat de Duitschers zich verplicht zagen, zich uit dat gebied terug te trekken. De Duitschers konden daardoor slechts in de Duinstreek vooruit komen, wat weer door de scheepsartillerie van de Engelsch-Fransche flottielje werd bemoeilijkt.
Den 29 Oct. beproefden de Duitschers zeer hevige aanvallen op de Fransche en Engelsche strijdkrachten, die ten Noord-Oosten en Oosten van Yperen oprukten, zonder echter de voorwaartsche beweging van dezen te kunnen verhinderen.
De Engelsche troepen, op verscheidene punten ten Noorden van La Basseé aangevallen door sterkere strijdkrachten, wisten toch het vroeger aan de Duitschers afgestane terrein te heroveren.
In de week van 14 tot 20 Oct. maakten de bondgenooten 7683 Duitschers gevangen, ongerekend een geheel detachement, dat onderweg was van het front naar de achterhoede.
In den loop van den 1 Nov. sloegen de bondgenooten heftige aanvallen der Duitschers af in de omstreken van Lihonsdu Gresnoy, in Santerre de Vailly, aan de Aisne en in het bosch van La Qrurie in Argonne. In de Vogezen stelde het offensief der bondgenooten hen in het bezit van de heuvels nabij St. Marie.
Den 2 Nov. hernamen de bondgenooten de hoogten, die de pas van St. Marie beheerschen. De Duitschers beproefden zonder succes een sterken aanval tegen de



260
voorsteden van Atrecht, evenals tegen Librons en Le Luesnoy en Santerre. In het centrum, in de streek van de Aisne kwamen de bondgenooten eenigszins vooruit in de richting van Tracy-le-Val, ten Noorden van het bosch van Aigle, evenals op zekere gedeelten van den rechteroever van de Aisne. Tusschen dit bosch en Soissons mislukte den 2 Nov. een aanval der Duitschers op de bondgenooten, die de hoogten op den rechteroever van de Aisne bezetten. In België en Noord-Frankrijk kwamen de bondgenooten vooruit tusschen Dixmuiden en de Lys.
Den 12 November trachtten de Duitschers van Dixmuiden door een nachtelijken aanval vooruit te komen, die echter werd afgeslagen. Zij hielden op den linkeroever der Yser nog een strook van 200 a 300 Meter bezet. In het centrum namen de bondgenooten eenig terrein in de streek van Tracy-le-Val ten Noorden van het woud van Lagle.
Het centrum van den strijd in Vlaanderen was Yperen, welks verdediging een van de treffendste episodes vormt in de analen van het leger. Gedurende drie weken werd de stelling verdedigd tegen een regen van granaten, die haast dag en nacht voortduurde en achtereenvolgende infanterie-aanvallen, die den een na den ander afgeslagen werden.
Ten gevolge van den strijd aan de Yser werd de geheele landstreek tusschen Peruyle en Nieuwpoort verwoest en verlaten. Elk dorp en elke boerderij werd een ruïne. De kerk te Nieuwpoort, dateerend uit de 12e eeuw, werd verwoest; het dak hing in flarden, de vensters waren vernield. De toren staat nog slechts half overeind.
Het gedeelte van den linker Yser-oever, dat de Duitschers nog bezet hielden, moesten dezen den 14



261
November weer ontruimen. Ten Zuiden van Bixschoote hernamen de Franschen een klein bosch, dat bij een nachtelijken aanval verloren was gegaan. Door nieuwe inundatie's strekte het onder water gezette terrein zich den 16 Nov. tot op 5 K.M. ten Noorden van Bixschoote uit. De pogingen der Duitschers, om het kanaal tusschen Dixmuiden en Bixschoote over te steken, werden afgeslagen. Een Duitsch regiment werd hierbij vernietigd.
Het gelukte de Duitsche veldartillerie bij Middelkerke zeven Engelsche schepen onder bevel van admiraal Höod buiten gevecht te stellen, waarvan één kort daarop is gezonken. Den 24sten October werden een kruiser en twee torpedojagers door treffers beschadigd, waarop alle schepen snel wegstoomden. Den volgenden dag verschenen Engelsche oorlogsschepen in grooter aantal en bestookten met een hagelbui van zware granaten de Duitsche kustbatterjjen. Er werden ongeveer 1000 schoten geteld, waarvan een gedeelte in de onmiddelijke nabijheid van de Duitsche batterijen insloeg. Deze werden echter, dank zij de goedgekozen stellingen in de duinen, niet noemenswaard beschadigd. Daarentegen werden weer drie Engelsche schepen: de Falcon, Brillant en Rinaldo, onder aanzienlijke verliezen aan officieren en manschappen buiten gevecht gesteld.
De op 26 October ondernomen poging, om de Duitsche batterijen tot zwijgen te brengen, mislukte volkomen. De schepen openden op grooten afstand een hevig vuur, maar werden na verbitterden strijd opnieuw teruggeslagen.
Een Duitsche granaat trof den ketel en de machinerieën van een torpedojager, die men kort daarop zag Zinken. Sinds dien dag hebben zich geen Engelsche



262
schepen méér onder de Belgische kust gewaagd; hun vuur is verder zonder uitwerking gebleven, zoodat de Duitsche troepen ongestoord hun operaties tegen Nieuwpoort hebben kunnen voortzetten.
In den Elzas moesten de bataljons van de Fransche landweer, die naar de streek van St. Marie du Mines waren gezonden, terug getrokken worden, daar zij de helft der manschappen verloren. In de streek van St. Mihiel ondermijnden de Duitschers den 18 Nov. het Westelijk gedeelte van Chauwon Court en lieten toen alles in de lucht vliegen. Den 19 Nov. trachtten de Franschen het dorp Tracy-le-Val in het Aisne-departement te hernemen, doch werden teruggeslagen. Een Duitsch vliegtuig met 2 officieren daalde den 19 Nov. binnen de Fransche liniën bij Reims en werd door de Fransche cavalerie genomen.
Tusschen de Fransche troepen en de Duitschers lag de weg van Nieuwpoort naar Dixmuiden als een beschermende gordel van water. De onderwaterzetting werd 17 Nov. voltooid overeenkomstig het plan van een document uit een gerechtszaak uit het jaar 1793 tusschen een boer en een grooten landeigenaar. „Ik zag vandaag het stuk te Veurne", schreef een correspondent „en werd er door getroffen, dat de aanwijzingen van weleer tot in de kleinste bijzonderheden en met algeheel succes waren opgevolgd.
De 17 Nov. volvoerde onderwaterzetting bracht de positie der Duitschers te Dixmuiden ernstig in gevaar en was feitelijk een rechtstreeksch en voldoend antwoord op de bezetting van die stad door den vijand. Het geheele gebied binnen den driehoek Dixmuiden— Oostkerken—Kaeskerken werd onder water gezet. Een voorwaartsche beweging uit Dixmuiden als spil zou daarom op zijn minst een zeer gevaarlijke proefneming zijn.



263
;';;iTasschen Yperen en Dixmuiden hadden de Duitschers veel te lijden van de inundatie. Ten Oosten van Dixmuiden werden den 18 Nov. 1500 Duitschers door het water van de legermacht afgesneden. Wel beproefden ze te ontkomen, doch ze werden door de verbondenen doodgeschoten. Tegen 9 uur, toen het water steeds hooger steeg, bevond zich op een eiland een troep Duitschers. De bevelhebber van de verbondenen gaf last, pontonbruggen te slaan, om de groep te redden. Het was echter te laat. Slechts 40 man konden worden gered.
Den 23 Nov. bombardeerden 2 Engelsche slagschepen alle punten van strategische beteekenis bij Zeebrugge, aan de Belgische kust. De Duitschers boden slechts zwakken tegenstand. De verbondenen werden over het frontgedeelte van Yperen tot La Bassée krachtig door de Duitschers aangevallen.
Het doel van de Duitschers was, om in de eerste plaats Yperen te veroveren. Sedert Zaterdag 21 Nov, ontwikkelden de Duitsche vliegers een groote bedrij~ vigheid. Zij hadden te Hazebrouck, Cassel, Amiens en Armentières bommen geworpen, waardoor in elk dezer steden burgers werden gedood. Te Armentières werden twee Duitsche vliegmachines door het Britsche luchtgeschut naar beneden geschoten. De vier inzittenden werden gedood. Een voorbeeld, hoe hardnekkig er gevochten werd, bevat wel het volgende feit: Midden Nov. rukten 3000 Duitschers een zekere stad binnen, doch geen enkele Duitscher kon de stad meer verlaten. Alle waren hetzij gedood, gewond of gevangen genomen. Het gevolg was, dat het Duitsche front op deze plaats naar een punt 8 mijlen ten Oosten van de bewuste stad moest worden verplaatst.
„De rouwadvertenties in de bladen spreken in dui-



264
delijke taal van het oorlogswee" zei de Berlijnsche eorr. van het „Hbl."
„Er zijn regimentscommandanten, die het sneuvelen meedeelen van dertig regiments-broeders, actieve en reserve-officieren. De Duitsche Bank noemt onder elkaar een paar dozijn van haar employé's in Duitschland — allen dus reservisten, die in het vijandige land den heldendood stierven, zooals hier de gebruikelijke term luidt. De Disconto Bank betreurt al niet minder trouwe medewerkers. Groote winkels geven ook hun sombere, lange lijst. In de „Vorwarts" zijn het de besturen der verschillende sociaal-democratische vaken kiesvereenigingen, die hun kameraden-medeleden herdenken. En ook deze opsomming van namen stemt door haar lengte tot droefheid. ; „Een majoor Von König deelde den dood mede van zijn vier jongere broeders, die allen in het westen sneuvelden. Een paar dagen later moest ook hij er aan gelooven, de vijfde en laatste van dit gezin.
„Een predikant kondigt den dood aan van zijn eenig kind, een twintigjarigen student, die als vrijwilliger meevocht bij Yperen.
„Deze doods-advertenties van vrijwilligers, ze pakken den lezer nog het meest aan, die zich de eerste Augustusdagen herinnert, toen bij honderd-duizenden tegelijk de aanvragen kwamen om een plaatsje in de gelederen.
„De dagelijksche verlieslijsten hebben den omvang aangenomen van een boekje.
„We weten het allen, dat deze oorlog van Duitschland schrikbarend veel menschenoffers eischl. Maar toch sojiiijnt het meer dan de lectuur van de verlieslijsten en van de advertenties, wanneer men een jongen, flinken kerel, nu zoo bleek, zoo ingevallen van wangen, langzaam moeilijk ziet strompelen langs den weg op



265
twee krukken, gesteund door een pteegzuster, die hem oefenen zal in de kunst van het loopen op"een houten been. Toch schrijnt het meer, wanneer men den angst heeft '[ kunnen zien en meeleven van een vrouw, die weet, dat haar man in een gedeelte van het lange front is, waar het bloedigst gevochten wordt, en die nu werkelijk weduwe is.
„Heeft men één „geval" meegemaakt van een vrouw, die in spanning wacht, spanning groeiend tot vrees, tot obsessie, tot doodsangst, doodsangst die dan onmiddelijk weer plaats maakt voor hoop en blijdschap, die plotseling overgaat in gruwelijk leed, en men denkt zich er één oogenblik in, hoe thans honderd-duizenden vrouwen maanden lang reeds wachten, wachten dag en nacht, dan wordt de ellende een mensch soms te machtig...
„Troosteloos zijn deze dagen met den killen mist, den fijnen regen, deze zonlooze dagen, zoo vol zorg, kommer, wee, dat het lijkt of er nooit meer vrooüjkheid en geluk zal komen.
„In een millitaire school aan de Dorotheenstrasse werden informaties gegeven omtrent dooden en gewonden. De marmeren onderpui aan de woning is beplakt met papier, papier vol namen bedrukt: de laatste verlieslijsten. Duizenden, tienduizenden namen.
„Menschen staan te turen op de kleine letters. Anderen zoeken met haastigen blik de alphabetische lijst door. Ze loopen langs de lijsten in mist en regen."
„Velen weten het reeds, wat ze er zullen vinden. Velen hebben reeds gevonden, wat zij zoeken. Maar ze willen nog eens, en nu officieel, den naam lezen, dien ze lief hebben. En toch gaan de meesten nog het groote huis binnen, waarvan de marmeren trappen niet gebroken zijn onder den last van de ellende, die zij eiken dag te dragen, hebben.



266
„Zij dwalen naar de groote zaal, waar achter lange tafels heeren zitten, die inlichtingen geven. De menschen — meest vrouwen in stemmige kleeding, veel zwart — wachten stil, kijken of een der heeren vrij is en loopen dan heel zacht naar de tafel. Het is er vol in de zaal. En toch wordt er niet gedrongen.
„De zwoelte van een klamme sterfkamer hangt er.
„Vriendelijk geven de heeren inlichtingen, bereidwillig ingaande op elke vraag. En ze trachten zelfs nog te troosten.
„Geen luid teeken van smart hoort men er. Alleen soms een diepen zucht, een ingehouden snik.
„Hier wordt de laatste bevestiging gegeven, de onherroepelijke bevestiging van wat men al wist, dat hij werkelijk gesneuveld, gewond, gevangen is, de man, de vader, de zoon, de broeder."
Een correspondent van „De Temps" vertelde van het leven in de loopgraven:
„Behalve wanneer er gevochten wordt, zegt hij, is er in Frankrijk geen vreugde te vinden aan het front, temidden van den troep." Volgens dezen schrijver in „de Temps" schijnt een optimistische en onbezorgde stemming aan alle Fransche soldaten gemeen te zijn. Den geheelen dag, zoo vertelt hij, hield niet ver af, in de streek van Souain, het kanon niet op te donderen. De manschappen waren echter druk in de weer met verschillende dingen voor de tweede linie: de keuken, soep, uitdeeling van brieven, aflossing uit de loopgraven. De loopgraven waren niet ver weg en de soldaten, die er uitkwamen of er ingingen, spraken er over, alsof 't een eenvoudigen kazernedienst gold.
In dezen onbeweeglijken oorlog, van loopgraaf tot loopgraaf, hebben de manschappen per slot een vrij geregeld leven georganiseerd. Besehut in hun hol,



doen zij, in afwachting van den aanval, van de ravitailleering of de aflossing, een spelletje. Aan dit gedeelte van het front zijn de Duitsche loopgraven op vijftig meter van de onze. Van tijd tot tijd neemt men er hun een of twee af. Maar die tegenstanders beginnen elkaar op 't laatst te kennen en nemen gewoonten aan en welhaast gemeenschappelijke verstrooiingen.
De vermakelijkste is de hazenjacht. Wanneer er zich een haas vertoont op de strook gronds, die de Franschen en de Duitschers scheidt, dan wordt er van weerskanten levendig geschoten. Meestal leg de haas het loodje. Valt de haas aan Franschen kant, dan springt een van de onzen uit de loopgraaf en gaat vlug het wild oprapen: geen Duitscher lost een schot. Valt de haas aan den Duitschen kant neer, dan gaat een Duitscher hem oprapen en de Franschen vallen hem dan niet lastig. Maar blijft de haas midden in 't veld liggen, dan vliegen Franschen en Duitschers er op af en dan breekt het geweervuur los. Tenzij de Duitschers een teeken geven, dat zij het wild aan de Franschen afstaan — zooals onlangs, toen een van hen, wijzende op den haas, uit de verte al beduidde, dat hij er van afzag, roepende: „tabak, tabak!" De onzen begrepen; een soldaatje sprong uit zijn loopgraaf, holde op den haas af en legde op de plaats van het dier een pak tabak, 's Avonds werd er in de loopgraaf hazepeper gegeten.
Niemand denkt er aan, dat hier ook wel menschenschenlevens op het spel staan.
In de „Nieuwe Courant" kwam het volgende versje voor:



268
In de loopgraaf.
De weide is door den ochtendrijp bepareld, En wij, aan 't gansche lijf geen draad meer droog, Hier in de loopgraaf — 't regenwater sijpelt De laarzen in en trek langs 't been omhoog.
Acht dagen reeds— wij tellen de seconden — Eén, twee — naar de patronen die men schiet; Zoo worden langzaam uit minuten uren, Als slagwerk dreunt 't kanon in het verschiet.
Acht dagen reeds als lijken ingegraven — Hoort men nog nauw, beweginglooze klomp, De stijve hand langs den geweerloop strijken, Hoe 't bloed door 't hart zich perst naar long en romp.
Een nevelkraai ziet men hoog boven fladd'ren, Een rilling trekt door 't lichaam heen en weer, Men voelt: de trooster „dood" komt nader treden; En 't daalt op de ooglêen langzaam, loodzwaar neer.
Zie, aan den boschrand daar een plots'ling bliks'men. Een menschenhoofd duikt op uit 't gele veld, En prikk'lend trilt het door uw vingertoppen — Een wolkje rook — het hoofd is neergeveld.
Iemand schreef uit de loopgraven:
„We hebben drie dagen vorst gehad, met schitterenden zonneschijn, en hoewel de troepen nu tenminste niet meer in de modder huizen, is het onmogelijk om 's nachts warm te worden in de open loopgraven. Verscheidene soldaten waren zoo verstijfd, dat ze uit de verschansingen moesten getild worden. De vliegers hebben ook erg van de kou geleden. De bevroren grond vergemakkelijkte intusschen het vervoer."
Op een wervingsbijeenkomst te Salford verklaarde



269
Lord Newton, dat hij de verliezen van de Engelschen, die volgens Asquith tot 31 October 57,000 man bedroegen, den 20 Nov. op wel 80,000 schatte. Sommige bataljons hadden al hun officieren verloren. Een bataljon keurtroepen stond onlangs onder bevel van een adjudant-onderofficier en twee divisies, die tezamen ongeveer 37,000 man sterk waren geweest, waren tot 5300 man geslonken.
Hij vond het niet verstandig deze feiten te verheimelijken. Hij vond veeleer verstandig er voor uit te komen en de natie het besef bij te brengen, dat versterkingen dringend noodig waren.
Met de 83e officieele Duitsche verlieslijst werd den 25 Nov. het totale verliescijfer van 601,438 bereikt. In dit cijfer waren niet begrepen de 53 Saksische, de 56 Beiersche en de 61 Wurtemburgsche verlieslijsten.
De totale verliezen van de Duitschers werden 25 Nov. op anderhalf millioen geschat.
Een correspondent van de „Times" vestigde de aandacht op het handige gebruik, dat de Duitschers van met een snelvuurkanonnetje gewapende motorfietsen maakten. Zulke fietsen zijn veel gemakkelijker te hanteeren dan de gepantserde auto's, waarvan de bondgenooten zich veelal bedienen. Een goed motorfietser en artillerist kan in enkele minuten met een van die fietsen ontzaglijk veel kwaad doen. Zoodra hij het punt, waar hij aan wil vallen, bereikt, stapt hij af en brengt hij het snelvuurkanon in stelling. Is hij voor zijn taak berekend, dan kan hij een patrouille of een konvooi teisteren en weer opstijgen en met een snelheid van 90 K.M. wegrijden vóór de aangevallenen goed weten wat er gebeurt. Op zijn terugtocht is hij dan slechts een klein doel in vergelijking met de groote flank van een auto.



270
Den 26 Nov. schatte men de verliezen der Franschen tot 1 November op 130.000 dooden, 370.000 gewonden en 167.000 gevangenen.
Hoofdstuk XXXVIII.
BELGIE'S ONSCHENDBAARHEID.
Het Duitsche legerbestuur vond in de archieven van den Belgischen generalen staf te Brussel een portefeuille met het opschrift: Intervention anglaise en Belgique." Uit den inhoud bleek, dat reeds in het jaar 1906 hel zenden van een Engelsch expeditie-corps in geval van een Duitsch-Franschen oorlog in het vooruitzicht is gesteld. Volgens een gevonden brief aan den Belgischen minister van oorlog van 10 April 1906 heeft de chef van den generalen staf aan België in dat geval de hulp van een Engelsch leger van 100.000 man beloofd.
Het Belgische gezantschap te 's Gravenhage gaf naar aanleiding van deze onthullingen eene uiteenzetting der feiten. Het zei, ten aanzien van de ontdekking dier stukken slechts ééne zaak te betreuren, n.1. dat de openbaarmaking van Belgie's krijgstoerustingen verminkt is met het oogmerk, den lezer onder den indruk te brengen van eene dubbelhartigheid van Engeland en van een toetreden door België met schending van zijne plichten van onzijdigheid tot de politiek der Drievoudige Entente ....
„Men behoeft zich niet te verwonderen, dat dit plan in de eerste plaats een aanval van Duitschland in het



271
oog vatte, immers de voornaamste Duitsche militaire schrijvers, met name v. Bernhardi, v. Schiffenbach, Von der Goltz, bespraken openlijk in hunne verhandelingen over den eerstvolgenden oorlog de schending van het Belgisch grondgebied door de Duitsche troepen."
De „Norddeutsche Allgemeine Zeitung" schreef over de neutraliteit van België:
„Een hoogst opmerkelijke erkenning van de tusschen België en de Drievoudige Entente bestaande nauwe verstandhouding is kort voor het uitbreken van den oorlog verschenen in het socialistische maandblad „Die Neue Zeit." De Belgische socialist De Brouckère heett in het nummer van 31 Juli over de overwinning der klerikalen bij de Belgische verkiezingen in 1912 en de gevolgen daarvan o.m. geschreven:
„Ons veldleger is op bevel van de Drievoudige Entente, die zich tot beschermster van onze verdediging heeft opgeworpen, tot 150.000 man uitgebreid. Enkele dagen na de verkiezingen van 1912 heeft men gevolg gegeven aan de dringende vertoogen van Frankrijk, Engeland en ongetwijfeld ook Rusland, behelzende, dat de toen geldende diensttijd van 25 maanden naar het oordeel van deskundigen onvoldoende is."
De Brouckère besluit, als met een voorgevoel van hetgeen zou gebeuren: „Morgen zal misschien Engeland, dat alleen in eigen land den militairen dienst lastig vindt, van ons vervulling onzer plichten eischen."
Het Belgische Departement van Buitenl. Zaken liet a.g. het „Geheime stuk" o.a. het volgende publiceeren:
„Het is mogelijk dat eenige nota's, op dit onderwerp betrekking hebbende, te Brussel bestaan. Het verdient opmerking, dat de vermelde datum, n.1. 1906, het jaar was, volgende op dat, waarin Duitsland, evenals in 1911, een dreigende houding had aangenomen tegen-



272
over Frankrijk, met betrekking tot Marokko en met het oog op het aanwezig gevaar voor een aanval op Frankrijk door België was het natuurlijk, dat over de mogelijke gebeurlijkheden van gedachten werd gewisseld. De mogelijkheid, dat België partij zou zijn geweest in eenige overeenkomst van den aangegeven aard of in eenig plan tot schending der Belgische neutraliteit, wordt duidelijk aangetoond door de herhaalde verklaringen, door hetzelve vele jaren geleden afgelegd, dat 't tot het uiterste elke schending van zijn onzijdigheid zou weerstaan, van welke zijde of in welken vorm zulk een schending ook mocht geschieden. Het verdient aandacht, dat deze beschuldigingen van aanvalsplannen van de zijde van andere mogendheden door Duitschland gedaan worden, dat sinds 1906 een reusachtig netwerk van strategische spoorwegen heeft tot stand gebracht, van den Rijn naar de Belgische grens, leidende door woeste, schaars bevolkte streken, en met voordacht aangelegd, om den onverwachten aanval op België mogelijk te maken, welke voor twee maanden werd uitgevoerd."
De Belgische afdeeling van het Persbureau H. S. Vaz Dias te Amsterdam kon 19 Nov. openbaarheid geven aan de volgende redevoering, uitgesproken door den heer De Broqueville, minister van oorlog, in de geheime zitting 1913 van de Belgische Kamor, tijdens de behandeling der militaire wet.
Zooals men zich herinneren zal verstomde na deze Kamerzitting plotseling de oppositie tegen de voorgestelde militaire wetten.
De Minister sprak S
„Ik heb deze geheime zitting doen samenroepen, omdat ik u eenige inlichtingen te geven heb, die voor 't oogenblik niet voor publiciteit bestemd zijn.



273
Daardoor wil ik nogtans niemand beïnvloeden en iedereen blijft vrij te stemmen gelijk hij wil. Ik zal ook niemand iets verwijten, zoo hij geen rekening houdt van mijn verklaringen. Ik vraag enkel bescheidenheid.
De oorsprong van ons wetsvoorstel is vervat in het neerleggen der Duitsche wet van 14 Juni 1912. Deze wet is de grootste krachtsinspanning, welke zich Duitschland heeft getroost sedert 1870. Dit land zal op zijn eerste linie 300,000 man meer hebben dan Frankrijk. Tijdens den laatsten zomer hebben wij vernomen, dat deze vermeerdering voor doel had, de Duitsche armee door België heen te doen breken. Dit hebben wij vernomen van verschillende machten. Onze onrust werd nog vermeerderd door het feit, dat ons plannen werden medegedeeld. Wij hebben dan ook de wezenlijkheid der feiten willen nagaan. (Hierna las de Minister verschillende rapporten, betreffende de spoorwegen rondom Elsenborn, betreffende de mogelijkheid voor Duitschland 50.000 man in minder dan 24 uren en 3 uren marsch tijdens 'n enkelen nacht op Belgisch grondgebied te zenden.) Wij moeten ons dus voor Duitschland hoeden.
Wat Frankrijk betreft. Laat mij u herinneren, dat Maubeuge gedeclasseerd werd, dat Rijssel niet gedeclaseerd werd, dat op onze zuidergrens nieuwe forten warden gemaakt en de Fransche regeering het aantal regimenten cavalerie en infanterie vermeerderde.
Ik vrees wel geene verkrachting van onze onafhankelijkheid door Frankrijk, maar ik stel vast, dat de Fransche staf de hypothese van een doormarsch op Belgisch grondgebied heeft moeten bestudeeren ingeval ons grondgebied door Duitschland niet werd geëerbiedigd.
Wereldoorlog. 18



274
Om alle verrassing te voorkomen, moeten wij ons dus voorbereiden en ons hoeden langs beide zijden.
Verschillende machten hebben ons te kennen gegeven, dat we niet meer in staat waren dezen plicht van zelfverdediging te vervullen. Het grootste gevaar ware, dat vreemde machten zich op ons grondgebied zouden vestigen, om ons te beschermen . . . Die waarschuwing werd ons gegeven door verschillende staatshoofden, en in de laatste maand Julie heeft een vriend van België en staatshoofd aan onzen Koning letterlijk gezegd :
„Ik geef België den vriendenraad zijn zelfverdediging ernstig voor te bereiden, want het mirakel van 1870, toen België ongedeerd bleef tusschen de twee vijandelijke legers, zal zich niet meer verwezenlijken."
In tegenwoordigheid van die opeenhooping van feiten en inlichtingen hebben we niet meer kunnen twijfelen. De militaire toestand in België is geworden een element van vrede en dit oordeel werd ons medegedeeld langs diplomatieken weg en voor de eerste maal klaar en duidelijk.
Onze plicht was ons te wenden tot de militaire overheid en zij heeft ons als antwoord gegeven, wat staat vervat in ons wetsvoorstel."
M. de Broqueville heeft den naam van het Staatshoofd niet genoemd. Sedert dien is het Persbureau Vaz Diaz gemachtigd geworden te verklaren, dat dit staatshoofd de onlangs overledene Koning Carol van Roemenië was, oom van den Koning der Belgen.
De „Nordd. Alg. Ztg." publiceerde den 24 Nov. 1914 een brief van generaal Ducerne aan den Belgischen minister van Oorlog van 10 April 1906. Deze werd gevonden op het Belgische ministerie van Oorlog in



275
een omslag met het opschrift: „Convertion AngloBelge."
Op dit document bevindt zich in den rand de opmerking : „De komst der Engelschen in België zal eerst plaats hebben, nadat onze onzijdigheid door Duitschland zal zijn geschonden."
Wat dit beteekent blijkt uit de aanteekeningen omtrent een onderhoud van den Engelschen militairen attaché te Brussel met den Belgischen generalen staf. Die aanteekeningen zijn eveneens gevonden, en zijn vermoedelijk afkomstig uit het jaar 1912.
Daarin wordt gezegd, dat de Engelsche attaché heeft verklaard, dat Engeland beschikt over een leger, dat naar het vaste land zou kunnen worden gezonden, sterk 160.000 man. „De Britsche regeering zou tijdens de jongste gebeurtenissen onmiddelijk troepen in België hebben geland, zelfs indien wij geen hulp zouden hebben gevraagd."
De militaire attaché antwoordde Jonkbloet op zijn opmerking, dat hiervoor toestemming van België noodig was, dat hij dit wist, maar dat de Belgen zelf niet in staat waren, de Duitschers den doortocht door België te beletten, hetgeen de generaal ontkende.
De Nordd. Alg. Ztg. merkte hierbij op: Hier wordt dus ronduit verklaard, dat Engeland voornemens was, in geval van 'n Fransch-Duitschen oorlog, België binnen te rukken en dus de Belgische onzijdigheid te schenden.
De „Luxemb. Worth." berichtte, dat het Duitsche rijk tot dusver aan het Groothertogdom Luxemburg een schadevergoeding toekende van 1.283.000 francs voor akkerschade, enz. Bovendien kreeg de regeering van het Groothertogdom wegens gebruik van straten, wegen en gebouwen 311.000 francs.



276
Had België de Duitsche, troepen doorgelaten, dan had het óók schadevergoedidg gekregen. Thans ligt het verwoest en plat gebrand.
HOOFDSTUK XXXIX.
DE STRIJD IN HET OOSTEN. — DE STRIJD IN SERVIË. — HOE MEN 40.000 LIJKEN BEGROEF. — LIBAU WEER GEBOMBARDEERD.
In de laatste week van October kregen de Duitschers in het Weichseigebied gevoelige klappen. In plaats van Warschau te bezetten (gelijk hun doel was), werden ze daar door de Russen niet alleen teruggeworpen, doch de Russen veroverden ook Lodz weer.
Men veronderstelt dat de mislukking van het optreden der Duitschers in Polen voor een deel geweten moet worden aan het feit, dat zij zich geheel bedrogen hebben in de bevolking, die in alle kringen steeds meer anti-Duitsch wordt. Groote verontwaardiging heèrschte in Polen vooral onder de vreemdelingen over het kwistig werpen van bommen uit Duitsche vliegtuigen. Dit is van 16 October tot 23 October voortgezet. Het getal dooden bedroeg 14 en 20 tot 30 personen werden gewond. Bijna al dezen waren weerlooze burgers. De vliegers lieten ook bundels in het Poolsch gestelde pamfletten vallen, waarin werd gezegd, dat de bevolking de Duitschers niet moest vreezen, aangezien geen burger letsel zou geschieden en slechts regeeringseigendommen zouden worden vernield. Deze verklaring was belachelijk, aangezien de



277
in de stad beschadigde eigendommen alle aan burgers toebehoorden.
Nadat de Russische Generale Staf de Duitschers zeer ver het eigen land hadden ingelokt, bracht zij dezen den slag toe, die zeer gevoelig was. De rechtervleugel der Duitschers, die voor Warschau stond, moest terugtrekken en omzwenken tot bij Koetno, ongeveer 110 K.M. Westelijk van Warschau. Later werd ook het overige deel van het Duitsche leger teruggeworpen, n.1. dat deel, dat ten Zuiden van Iwangorod stond. De verliezen der Duitschers bij Warschau waren verschrikkelijk, men sprak zelfs van 250.000 man aan dooden en gewonden.
Aan het front in Oost-Pruisen trokken de Russen vooruit in de streek van Wladislawolf en het bosch van Romentigen. De Duitschers staakten de aanvallen in de streek van Bakalarjewo, na daar groote verliezen geleden te hebben.
Aan de overzijde van de Weichsel trokken de Russen zegevierend voort langs het geheele front. De Russen bezetten Petrokoff, Opochna en Ojaroff. In de gevechten op de weg naar Opatof maakten de Russen 400 krijgsgevangenen en een buit, bestaande uit machine-geweren, convooien en munitie.
Aan de San bij Legachovo nam een Russisch regiment den 1 November door bestorming een naburig fort en nam daarbij 5 officieren en 500 soldaten gevangen.
In Russisch Polen staakten den 3 Nov. de Oostenrijksche strijdkrachten, toen zij een sterk Russisch leger gedwongen hadden, zich samen te trekken, de gevechten bij Lysa Gora, om de na de gevechten voor Iwangorod bevolen bewegingen voort te zetten.
Wat Galicië betreft na de gevechten Zuidelijk van



278
Hary Sambor en Noordwestelijk van Turka werden er tot 3 Nov. 2500 gevangen genomen Russen aangebracht.
Eerst den 3 Nov. konden de Oostenrijkers hun succes, bij Macda behaald, volkomen overzien. Het daar opgestelde tweede Servische leger onder generaal Stranovic, ter sterkte van vier tot vijf divisie's, kon zich slechts door een overhaasten terugtocht, waarbij het voorraden van allerlei aard en zijn intendance in de steek moest laten en vele gevangenen verloor, uit zijn bedreigden toestand redden.
De Serviërs werden in een stuk heuvelland ten Zuiden van Saboc terug gedrongen. Zij boden nog slechts bij Sabac, dat in den nacht van Zondag op Maandag, 1 en 2 November, door de Oostenrijkers bestormd werd, hardnekkigen, maar vergeefschen tegenstand.
Een van de Oostenrijksche corpsen nam den 3e Nov. uit de gevechten op de Lysa Gora 20 officieren en 2200 man als gevangenen mee. Aan het Galicische front gaven zich bij Podbuz, Zuidelijk van de Samber, meer dan 200 en 4 Nov. bij Jaroslaw 300 Russen over.
Den 4 Nov. trokken de Duitschers aan het OostPruisische front terug. De Russen veroverden Bakalarjewo en namen groote hoeveelheden munitie, terwijl de Duitschers overhaast over de Weichel bleven terugtrekken.
De Oostenrijkers werden teruggedreven tot voorbij Kielce, dat door de Russen werd bezet. Bij Kielce en Sandomir werd den 4 Nov. een beslissend succes behaald op de Oostenrijkers, die overhaast terugtrokken.
De Russen bezetten het belangrijke strategische punt Sandomir.
Ten Zuiden van de Wielokomonding wierpen den 5 Nov. de Oostenrijkers de Russen, die zich op den Westelijken Sanoever genesteld hadden, uit alle stel-



279
lingen, maakten meer dan 1000 gevangenen en vermeesterden machinegeweren. Eveneens vermochten ook de Russen in het Stryjdal tegen de aanvallen der Oostenrijkers niet meer stand te houden. Hier werden 500 Russen gevangen genomen en een machine-geweerafdeeling en ander oorlogsmaterieel vermeesterd.
Op het Duitsch-Oostelijke front schreden de Russen vooruit, terwijl de Duitschers er terugtrokken. De laatsten konden in het district Wergboliwo, op den linkeroever van de Weichsel, slechts een versterkte positie bewaren. Het Russische leger hernam met hevigheid zijn. aanvallende beweging en vervolge de Duitschers tot de San.
Den 5 Nov. hernamen de Russen Jaroslaw, waarbij zij 5000 krijgsgevangenen maakten.
De Russen drongen in Nov. weer in Oost-Pruisen door en verdreven de Duitschers in de streek van Wirballen. De Russen rukten op tot Stallupönen.
Op den linkeroever van de Weichsel drong de Russische ruiterij tot in Duitschland door en brak den spoorweg bij het station Pleschen ten Noord-Westen van Kalisj op.
In de laatste gevechten aan de San namen de Russen 125 officieren en 12.000 soldaten gevangen.
De strijd aan de San, een der bloedigste uit den oorlog, eindigde dus met de nederlaag der Oostenrijkers, die voor den tweeden keer moesten aftrekken.
De Russen maakten bij de San 200 kanonnen, 40.000 geweren en 6 treinen buit en namen 30.000 Oostenrijkers gevangen.
Den 11 Nov. rukten de Russen in Midden-Galicië over de beneden Pisloka, over Rzeszow en in de streek van Lisko. Przemysl werd door de Russen voor den tweeden keer ingesloten.
Den 12 Nov. bezetten de Russen Johannesburg. De



280
actie ontwikkelde zich langs het tront Stalupönen— Kruglanken.
Den 13 Nov. rukten de Duitschers Tarnow, Jaslo en Krasno binnen.
Zondag 15 Nov. wierpen de Duitschers in OostPruisen de Russen terug in de streek van Stallapönen. De in West-Pruisen opereerende Duitschers wisten een opmarsch der Russen te stuiten en de op den rechteroever van de Weichsel optrekkende Russen in een gevecht bij Lipno zegevierend bij Plozk (40 K.M. ten Oosten van Wloklawek) terug te slaan. De Duitschers namen 5030 Russen gevangen en vermeesterden 13 machine-geweren. In de in de week van 18 tot 15 Nov. gevoerde gevechten behaalden de Duitschers, onder von Hindenburg, in aansluiting aan de bij Wloklamek (50 K.M. ten Z.O. van Thorn) behaalde voordeelen, de overwinning. Verschillende Russische legercorpsen, die daar tegen de Duitschers streden, werden tot achter Kutno (50 K.M. ten Z.O. van Wloklawek) teruggeworpen. De Russen verloren 23.000 gevangenen en ten minste 70 machinegeweren.
Het front van den strijd tusschen Weichsel en Warthe strekte zich uit van Plotsk—Lientsjitsa—Oenejas.
In de gevechen op 13 Nov. ten Zuiden van Lisko maakten de Russen 10 officieren en een 1000 tal soldaten gevangen.
Uit de buurt van Krakau oprukkend namen de Oostenrijksche troepen den 16 Nov. de versterkingsliniën der Russen. Een der Oostenrijksche regimenten maakte 500 gevangenen en vermeesterde twee machinegeweerafdeelingen. De Duitsche overwinning bij Koetno deed reeds haar uitwerking op den algemeenen toestand- gevoelen.



281
Aan het „Eindh. Dagblad" werd uit Veghel gemeld: „Een brief van onzen vroegeren dorpsgenoot, den weleerw. pater vd. Berg, priester in Galicië (Oostenrijk), aan zijn familie alhier, geeft ons een denkbeeld van de hevige gevechten, welke op het Oostelijk oorlogstooneel gestreden zijn. Z. E. schrijft o.m., dat op zekeren dag de doode soldaten moesten begraven worden. Daartoe werd een gracht gegraven, 2 meter breed en 7 K.M. lang. De lijken werden er naast elkaar in drie lagen in gelegd. Een ruwe berekening geeft ons het verschrikkelijke getal van ruim 40.0Q0 menschenlevens, in den bloei der jaren op het slagveld gebleven, en dat in eenige uren."
De verbitterde gevechten aan de bergvoet-linie Sabac-Ljesnica in Servië werden ook den 9 Nov. door de Oostenrijkers tot in den nacht voortgezet. Hierbij werden afzonderlijke sterk verschanste Servische stellingen bestormd. Ten Zuiden van de Cer Planina drongen Oostenrijksche overwinnende troepen verder voorwaarts op het daags te voren bereikte terrein, Oostelijk van Losnica-Kroepanj-Ljoebovya. Ook hier kwam het tot hardnekkige gevechten met achterhoeden van de Serviërs, die allen na korten tijd teruggedreven werden.
Onder de talrijke gevangenen bevond zich ook kolonel Radakowitsj. Onder het buit gemaakte geschut bevonden zich moderne zware kanonnen.
In de ochtenduren van den 10 Oct. werden de hoogten van Misar, Zuidelijk van Sabar in Servië; na een vierdaagschen, aan verliezen rijken strijd bestormd. Hierdoor werd de Servische rechtervleugel ingedrukt. Verscheidene Serviërs werden gevangen genomen. De Serviërs moesten de krachtig versterkte linie Misar— Car—Planina ontruimen en den terugtocht aanvaarden.



282
Sterke Servische achterhoeden boden nieuwen tegenstand in den te voren in den rug gereed gemaakte verdedigingswerken. Het oprukken Oostelijk van Loznica en Kroepanj geschiedde vlot, ondanks den hevigen tegenstand van Servische achterhoeden. De hoogten Oostelijk van Javlaka kwamen in het bezit der Oostenrijkers.
In de gevechten van 6 tot 10 Nov. werden ongeveer 4300 man gevangen genomen en 16 machinegeweren, 28 stukken geschut, waaronder een zwaar, een vlag, verscheidene munitiewagens en zeer veel munitie buitgemaakt.
Den 16en Nov. bereikten de Oostenrijkers na een negendaagsch hardnekkig gevecht Kaloebara, waar de Serviërs op de vlucht geslagen werden. De Oostenrijkers namen 8000 Serviërs gevangen en maakten 42 kanonnen, 31 machinegeweren en veel oorlogsmateriaal buit.
De Oostenrijksche troepen schoven den 17 Nov. tot aan de Koloebara naar voren. Deze rivier hadden zij reeds met afdeelingen overgestoken, hoewel alle bruggen door de Serviërs verwoest waren. In Waljewo vestigden de Oostenrijkers het opperbevel.
De krijgsverrichtingen der Duitsch-Oostenrijksche troepen dwongen de Russische hoofdmacht in Russisch Polen tot een slag, die zich over het geheele front ontwikkelde. Een van de Duitsche legerafdeelingen maakte den 17 Nov. meer dan 3000 gevangenen. In Galicië echter rukten de Russen in de richting der Karpaten op. In Servië maakten de Oostenrijkers den den 16 Nov. 1400 man gevangen en vermeesterden veel oorlogsmateriaal.
Op den linkeroever van de Weichsel ontwikkelde zich midden Nov. de actie in twee districten: aan het



283
front tusschen de Weichsel en de Warthe en op de lijn Czenstochau-Krakau. In Oost-Pruisen vielen de Russen de sterk verschanste Duitsche stellingen aan. Ten Oosten van Angerburg waren de loopgreven der Duitschers voorzien van een drievoudige verticale ijzerdraadversperring. De Russen namen een gedeelte van die positie op een afstand van zeven mijlen ten Oosten van Angerburg en den doorgang tusschen de meren Boutelno en Irklo, buitmakende 19 kanonnen, 6 mitrailleuses en een electrich zoeklicht en namen vele honderden gevangen.
Een Duitsch escader, bestaande uit twee kruisers, eenige stoomschepen en tien torpedobooten, verscheen den 17 Nov. voor de havens van Libau. De haven werd opnieuw door de Duitschers gebombardeerd, waardoor op verschillende plaatsen brand ontstond. De haven van Libau werd versperd, ten einde den Russischen handel in den winter van 1914 tot 1915 onmogelijk te maken en de Russische vloot in den winter haar operatie-basis te ontnemen. Des winters toch zijn de Russische havens aan de N.-IJszee door ijs versperd en die aan de Zwarte Zee hebben in den oorlog weinig nut, daar de Turken de Dardanellen gesloten hielden.
Ten Noordwesten van Lodz vermeesterden de Russen eene batterij zware Duitsche artillerie, meer dan 10 mitrailleuses en maakten veel gevangenen. Hardnekkige gevechten hadden plaats op het front CzenstochauKrakau. Op 17 en 18 Nov. maakten de Russen 3000 Oostenrijkers gevangen. In Galicië bezetten zij Wisniecz, Goalice, Dukla en Ujok.
In Servië namen de Oostenrijkers 7 officieren en 660 man gevangen. In den omtrek van Stublina werden echter de Oostenrijkers den 20 Nov. verslagen, die zich



284
naar Baino Bachta terugtrokken, 1000 dooden en gewonden op het slagveld achterlatende.
Bij de verovering van het plaatsje Pilica maakten de Oostenrijkers den 22 Nov. 2400 man gevangen. De Oostenrijkers moesten echter enkele Karpathenpassen aan de Russen overlaten. Den 22 Nov. werden bij een uitval uit Przemysl de Russische uitsluitingstroepen aan het Westelijk en Zuidwestelijk front der vesting over een grooten afstand teruggeslagen. Tusschen 19 en 22 Nov. dreven de Russen, na de Duitschers bij Wirballen te hebben verslagen, dezen terug naar het front Gumbinnen—Angerburg en verjoegen de Duitsche achterhoede uit de zeer versterkte stellingen. Bij de Masoerische meren naderden de Russen, na successievelijk alle hindernissen uit den weg geruimd te hebben, de laatste linie der Duitsche verdedigingswerken.
Aan het front Thorn—Bialla nam de tegenstand der Duitschers in kracht af en hervatten de Russen het offensief. Aan het front Thorn—Krakau, tusschen Weichsel en Warthe, vielen de Duitschers de Russen krachtig aan. De Russische voorhoeden trokken strijdende terug in de richting Bzowia. Tegelijkertijd hervatte het Oostenrijksch-Duitsche leger het offensief aan het front Thorn—Kalisch in Zuidoostelijke richting, viel de Russen aan het front Czenstochau—Krakau aan en ontwikkelde daarbij een verwoede actie. De Russen braken evenwel den aanval en dreven den vijand o.a. terug ten N.-O. van Lodz, waarbij een Duitsche batterij van groot kaliber en tien mitrailleuses veroverd en vele honderden gevangenen gemaakt werden.
In de streek Lentsjita—Orlof slaagden de Duitschers er in vasten voet te krijgen. Hun voorhoeden kwamen tot Piantek. Op 21 November maakten de Russische troepen bij een- hevigen aanval twee-een-tweede



285
regiment Duitsche troepen gevangen en veroverden zij vele kanonnen.
In de streek Czenstochau-Krakau sloegen de Russen een sterke Oostenrijksche strijdmacht uiteen.
Aan het Galicische front trokken de Oostenrijkers terug op Krakau en Z.-O.waarts van de Karpaten. De passen over dit gebergte werden krachtig verdedigd.
De Oostenrijkers poogden den Russischen onweerstaanbaren opmarsch naar Krakau uit alle macht tegen te houden.
Tusschen Weichsel en Warthe bleef een hevige strijd voort woeden. Den 21 Nov. namen de Russen meer dan EOOO Oostenrijkers gevangen. Op de linie Strykow—Szodek—Wozniki werden de Duitschers tot wijken gebracht.
De prachtige voordeden, die Hindenburg in de week van 15 tot 22 Nov. behaalde, werden niet gevolgd door nieuwe successen, wat voor de Duitschers noodlottig was.
Het Duitsche leger van 400.000 man, dat tusschen de Weichsel en Warthe een inval in Polen deed, door het Russische centrum trachtte te breken en op de verbindingslijnen der Russen aasde, viel in verschillende groepen uiteen. Eén daarvan werd gedwongen in Zuidelijke richting af te slaan, een andere noordwaarts. Blijkbaar slaagden de Russen er in deze vijandelijke stijdmachten te vervolgen, haar groote verliezen aan dooden, gewonden en gevangenen toebrengende.
Op den 22 Nov. namen de Russen meer dan 6000 man gevangen.
Het gevecht bij Lodz duurde 25 Nov. nog steeds voort. Groote Duitsche troepenmassa's, die op 20 Nov. in de streek Strykow—Brzezin—Koluszki—Rrgow— Tuszijn wareu doorgedrongen, werden van alle zijden



286
door de Russen ingesloten en deden toen de uiterste pogingen, om een weg naar het Noorden vrij te maken.
In de streek ten Zuiden van het station Koluszki zwierven hier en daar vijandelijke afdeelingen. De Russen maakten eenige gevangenen en veroverden een aantal stukken geschut.
De slag bij Lovicz, op 24 November, viel in Russisch voordeel uit.
In den slag bij Czenstochau—Krakau behielden de Russen de overhand.
Aan de overzijde der Karpatenpassen omsingelden de Russische troepen een aanzienlijke Oostenrijksche troepenmacht in de streek van Mezo—Laborez. De Russen namen hier een generaal, 40 officieren en meer dan 3500 man gevangen en veroverden drie spoortreinen en mitrailleuses.
Bij den toegangsweg tot de Hongaarsche vlakte bezetten de Russen de stad Komonna.
De Oostenrijkers trokken onder zware gevechten den 25 Nov. het tot een moeras geworden Koloebra-dal in Servië over en gingen daar tot den aanval over. Op de Oostelijke hoogten werd terrein gewonnen. Verscheidene hevige tegen-aanvallen van Servische reserves werden onder groote verliezen voor den tegenstander afgeslagen. Er werden een massa krijgsgevangenen en overloopers gemaakt.
Zuid-Oostelijk van Waljewo trokken de Oostenrijkers over de met sneeuw bedekte kammen van den Maljen en den Soevobor. Bij de gevechten daar werden den 24 Nov. weder tien officieren en meer dan 300 man krijgsgevangen gemaakt en drie machinegeweren vermeesterd.
De Oostenrijkers, die eenige Karpatenpassen aan de Russen moesten afstaan, wisten den 26 Nov. den Uszog-



287
pas in handen te krijgen en de provincie Ung van Russen te zuiveren. De Russen moesten zich ook uit de provincie Zemplin terug trekken, na zware verliezen geleden te hebben. In de streek Merze Labori echter namen de Russen een generaal en 3500 man gevangen en veroverden 3 spoortreinen. Ook bezetten zij Kommonna.
De slag in Russisch Polen nam op groote gedeelten van het front het karakter aan van een staand gevecht. In West-Galicië weerden de Oostenrijkers de over de beneden-Dunajec doorgedrongen Russische strijdkrachten. Ook de strijd in de Karpaten duurde den 26 Nov. voort.
In het centrum van het Servische front werd een sterke stelling bij Lazartsch door de om hun elan roemrijk bekende Oostenrijksche regimenten 11, 73 en 102 bestormd. Hierbij werden 9 officieren en 1200 man gevangen genomen en drie kanonnen, vier munitiewagens en drie machinegeweren vermeesterd. Ook Zuidelijk van de plaats Ljig in Servië gelukte het de Oostelijk van de gelijknamige rivier gelegen hoogten te nemen, waarbij 300 man krijgsgevangen werden gemaakt. De van Waljewo naar het Zuiden opgerukte kolonnes stonden den 26 Nov. voor Kozjerici.
Aan dat gedeelte van het front, dat 30 K.M. Oostelijk van Krakau ligt, behaalden de Russen een beslissend succes. Er werden 7000 gevangen genomen en 30 kanonnen en 20 mitrailleuses vermeesterd. Verder werden nog 20 officieren en 1250 soldaten van het 31e honvedregiment krijgsgevangen gemaakt. Tusschen Weichsel en Warthe handhaafden zich de Duitschers in hun versterkte stelling Strykow—Zgiers —Szodek— Induns—Kawola.
Het Oostenrijksche leger, dat de toegangen ten O.



288
van Krakau aan de Sreniawa bezette, leed den 26 Nov. eene nederlaag en werd tot bij Krakau teruggedreven.
Op het O. front, 800 K. M. lang, stonden 4V2 millioen soldaten tegenover elkander. Tegenover de successen der Russen stond een ander succes der Duitschers, die in het Oosten 65000 Russen, waaronder twee generaals gevangen namen. Ook de Duitsche Keizer begaf zich naar het O. front.
Hoofdstuk XL.
TURKIJE MENGT ZICH ZONDER OORLOGSVERKLARING IN DEN STRIJD. — DE „HEILIGE OORLOG" UITGEROEPEN.
Den 28 Oct., in den voormiddag tusschen halftien en halfelf beschoot een Turksche kruiser met drie schoorsteenen het station en de stad Thedosia. De Grieksche kerk, de kathedraal, de pakhuizen aan de haven en de pier werden beschadigd. Een soldaat werd gedood. Het filiaal der Russische bank voor den buitenlandschen handel geraakte in brand. De kruiser stoomde daarop weg in Zuid-Oostelijke richting.
Te Noworofsusk en Anapa eischte de Turksche kruiser „Hamiedjie", dat de stad zich zou overgeven en uitlevering van de staatseigendommen. Indien de stad weigerde, zou zij gebombardeerd worden.
De Turksche consul en zijn beambten werden gevangen genomen. De kruiser verwijderde zich.
Met dit optreden van Turkije mengde het zich ook in den oorlog en koos de zijde van Duitschland.



289
Griekenland bezette in het laatst van Oct. het aan Albanië toegewezen deel van Epirus en stelde zich daarmede tegenover Oostenrijk en waarschijnlijk ook tegenover Italië.
De Russische troepen overschreden begin Nov. in Kaukasië de Turksche grens en bezetten, na de Turksche troepen te hebben verslagen, Kara Kalisse.
In Noord-Polen namen de Oostenrijkers een aantal Russische stellingen. Daarbij maakten zij elfduizend gevangenen en vermeesterden drie en veertig machinegeweren.
In de streek van Mlawa voltooiden de Russen hun offensief met succes over dit geheele front. Den 12 Dec. namen zij een stelling van de Duitschers in de streek van Pramysz—Tschechanoff. Zij achtervolgen de naar de grens terugtrekkende Duitschers. In deze streek slaagde de Russische cavalerie er in bij een charge de Duitschers zeer ernstige verliezen toe te brengen. Op het front Lowicz—Iloff volhardden de Duitschers in hun aanvallen. De Russen brachten hun ernstige verliezen toe èn namen in deze streek een nieuwe stelling ten Noorden van Bjowa.
Hoofdstuk xli.
DE TURKEN MENGEN ZICH ZONDER OORLOGSVERKLARING IN DEN OORLOG EN SCHAREN ZICH AAN DE ZIJDE VAN DUITSCHLAND.
In den vroegen morgen van den 29 Oct. stoomden eenige Turksche torpedobooten de haven van Odessa binnen en brachten er de Russische kanonneerboot
Wereldoorlog.
)9



290
„Donetz" bij den ingang der haven tot zinken. Een deel der bemanning werd gedood of gewond, eenigen verdronken. Drie Russische stoomschepen en een Fransch schip werden beschadigd. Eenige bewoners der stad werden gedood of gewond, bovendien bombardeerde een Turksche kruiser de stad „Theodosia" in de Krim. Ook werd uit de stad Novorrisk geseind, dat de daar aangekomen Turksche kruiser „Hamidich" de overgave van die stad en van de fiscale eigendommen eischte. De ambtenaren van het Turksche consulaat werden ingescheept op den kruiser „Senalla." Deze aanval van de Turken op Rusland was het gevolg hiervan, dat de Turken van gevangen genomen matrozen gehoord hadden, dat de Russische vloot voornemens was, den Bosporus met mijnen af te sluiten en dan de Turksche vloot, door die versperring in twee deelen gesplitst, te vernietigen.
Veronderstellende, dat de Russen de vijandelijkheden zonder voorafgaande oorlogsverklaring begonnen waren, viel de Turksche vloot de Russische aan.
Tegen een klein gedeelte van de Turksche vloot, dat den 28 Oct. op een oefentocht in de Zwarte Zee was uitgevaren, opende de Russische vloot den 29 Oct. door een aanval de vijandelijkheden. De Turksche vloot boorde de mijnenlegger „Proet", een 5000 tons schip met 700 mijnen aan boord, in den grond, beschadigde een Russische torpedoboot en maakte een kolenschip buit. Een door de torpedoboot „Hairet Millie" weggeschoten torpedo deed den Russischen torpedojager „Koebonz" zinken.
Den 3 Nov. liet de Russische minister Sasonof aan den Turkschen gezant zijn paspoort geven. De Turksche ambassade verliet Petrograd over Finland. Reeds den 30 Oct. hadden de gezanten van Rusland,



291
Frankrijk en Engeland hun passen gevraagd aan de Turksche regeering.
De Engelsch-Fransche vloot liep den 1 Nov. de golf van Tsjesme (Klein Azië) bij Smyrnra binnen, om de kleine Turksche kannonneerboot „Boerakreiss" en het stoomschip „Kinaliaga," die daar lagen, aan te vallen. De bevelhebber van de Boerakreiss liet de „Kinaliaga" zinken en de Boerakreiss in de lucht vliegen, om beide schepen niet door den vijand te laten vernietigen.
Om het deelnemen aan den oorlog door Turkije te verklaren zij herinnerd aan de inbeslagneming van twee Turksche pantserschepen door Engeland, aan het Russische dreigement, om Turksche schepen bij het verlaten van de territoriale wateren aan te vallen.
De Engelsche kruiser „Minerva" beschoot het fort van de stad Akaba op het Schiereiland Sinai, waarop de Turken die stad ontruimden. Een Engelsche afdeeling, die aan land werd gezet, vernielde het fort, kazernes, postkantoor en depóts.
Twee Engelsche kruisers beschoten Jaffa (het oude Joppe aan de kust van Palestina), zoodat in het fort „Halles" eene ontploffing plaats had.
De Engelschen annexeerden Egypte, welk land tot nog toe in naam aan Turkije behoorde. De Kedive had reeds sinds lang er niets meer te zeggen en stond geheel onder Engelschen invloed. Engeland heeft in den chaos van regeeringloosheid en opstand in Egypte orde en rust gebracht, zoodat zijn bestuur voor de Egyptenaren ten zegen is geweest.
De oom van den Kedive, prins Husseirt Kiamil, werd tot gouverneur-generaal benoemd en diens zoon Kemal Eddin pasja tot opperbevelhebber. Op deze wijze won Engeland twee invloedrijke Egyptenaren voor zich. Een vereenigd Britsch en Fransch escader bombar-



292
deerde de forten aan de Dardanellen in den morgen van 3 Nov. De forten antwoordden, doch geen schepen werden getroffen. Bij Hollesfort geschiedde eene ontploffing.
Den 3 Nov. boorden de Turken het groote oorlogsschip „Sinope" in den grond.
Volgens ambtelijke berichten lagen het stoomschip „Kinaliaga" en het jacht „Beyruth" wegens de sluiting van de haven van Smyrna op de rede van Vurla voor anker, toen twee Engelsche torpedojagers de overgave van de beide schepen binnen tien minuten eischten.
De gezagvoerders gaven een weigering, zetten de bemanning aan land en lieten de schepen zinken.
Naar aanleiding van dit voorval werd er op gewezen, dat Engeland zich aan een schending van het volkenrecht schuldig maakte, toen het de schepen aanviel, die als onzijdig erkend waren.
De „Beyruth" was naar de Roode Zee gestuurd om daar boeien te leggen. Het schip was daar op verzoek van Engeland langen tijd mee bezig. Er bevond zich toen ter tijd een Engelsch deskundige aan boord. Nadat de Beyruth zijn taak had volbracht, was het op zijn terugreis naar Konstantinopel. Engeland heeft derhalve een schip aangevallen, dat wetenschappelijke oogmerken diende en dus door het volkenrecht als neutraal is erkend.
Den 5 Nov. vernieuwden Engelsche en Fransche schepen den aanval op de Dardanellen. De Engelsche schepen losten 70 schoten, zonder schade aan te richten.
Het eiland Cyprus, dat tot dusver nog altijd stond onder Turksche Suzereiniteit, werd door Engeland geannexeerd.
700 jaren geleden is Richard Leeuwenhart de eerste Britsche souverein van Cyprus geweest. Koning Richard



293
verkocht het eiland aan de Tempeliers, die den koopprijs niet konden betalen, zoodat het terugkeerde in het bezit van Koning Richard. Cyprus telt 270.000 inwoners: Grieken, Turken, Armeniërs en enkele Joden.
Den 5 Nov. vertrok de Turksche ambassadeur uit Londen en nam zijn reis over Vlissingen. De gezant van Turkije in Frankrijk vroeg eveneens zijn paspoort en verliet dat land den 3 Nov.
De Turken benoemden Torgout-Pasja tot opperbevelhebber over de strijdkrachten aan den Bosporus en de Dardanellen, terwijl aan Izzet-Pasja en Sjukri-Pasja het bevel werd gegeven over de andere legercorpsen.
De Belgische regec-ring, te Havre gezeteld, gaf aan den Turkschen gezant ook zijn paspoort, terwijl de Belgische gezant te Konstantinopel, Baron-Moncheur, daar ook zijn paspoort ontving.
Den 7 Nov. overschreden de Turken, naar uit hun groote hoofdkwartier gepubliceerd werd, „met Gods hulp", de Egyptische grens.
De Turken bezetten in Egypte de stelling Sjeich Zawi tusschen Rafa aan de Egyptisch-Syrische grens, El Arisj en het fort El Arisj (de grensvesting op het eiland Sinaï).
Daar de Russische vloot zich in haar havens terugtrok, bombardeerde de Turksche vloot den 7 Nov. Poti, een der belangrijkste havens van den Kaukasus en richtte daar allerlei schade aan. Turksche gendarmen en de aan Turksche zijde staande stammen sloegen de Engelsche troepen terug, die in Akaba geland waren.
De Russische Zwarte Zee-vloot boorde bij de havenstad Soengoeldak 3 Turksche transportschepen in den grond, die troepen, geschut, vliegtuigen, automobielen en uniformen voor 60.000 man aan boord hadden. De Russen redden 218 man, een kolonel van den gene-



294
ralen staf en verscheidene Duitsche officieren. Alles was bestemd voor het Turksche leger bij Erzeroem.
De Sultan. riep den 13 Nov. bij proclamatie den Heiligen oorlog uit voor alle Mohamedanen. Bij Keuprikenie in den Kaukasus ontwikkelde zich tusschen Russen en Turken een zware strijd. De Turken concentreerden zich bij Erzeroem. Den 11 Nov. namen de Turken Keuprikenie met de bajonet. De Russen verloren 4000 dooden, evenveel gewonden en 500 gevangenen. De Turken maakten 10.000 geweren en eene hoeveelheid munitie buit. De Russen trokken terug in de richting Koetck. De steile helling, misten sneeuw bemoeilijkten de omtrekkende bewegingen der Turken.
De Duitsche gezant te Konstantinopel bracht, de Turken toesprekende, een „Hoch" op den Islam uiten zei o. a.
„Turkije en de Islam waren thans aan een keerpunt van hun geschiedenis gekomen. Hij (gezant) was er vast van overtuigd, dat de legers der drie verbonden mogendheden (n.1. Duitschland, Oostenrijk-Hongarije en Turkije), die ter verdediging van hun heiligste bezittingen uitgetrokken waren, zouden overwinnen. De overwinning zou, naar hij hoopte, voor Turkije en voor den Islam een nieuw tijdperk van geluk doen aanbreken."
De 14 Nov. vielen de Turken in de streek Lasistan de stelling Limon Sisi aan, doch zonder resultaat. Een andere Turksche afdeeling bezette Duzheny. De Russen bombardeerden den pass Kakmuch ab Isech, bij de grens.
Indische troepen, gesteund door den kruiser „Duke of Edinburg" bezetten de forten van Skeihseid aan de Roode Zee tegenover Perim, waar zij een groot aantal



295
Turken gevangen namen en 6 kanonnen buit maakten.
De Heilige oorlog breidde zich ook in Marokko uit, waar 10.000 Marokkanen onder aanvoering van Abdul-Melik Tozza binnen rukten. Zij namen de Fransche beambten gevangen. Bij Tanger werden de Franschen door de Marokkanen verslagen.
Den 17 Nov. eindigde de opmarsen der Russische voorhoede naar Erzeroem. 4 regimenten Koerden werden bij Dajar door Russische cavelerie overstroomd. Bij Kamoer leden de Turken en Koerden een beslissende nederlaag. Een Russische voorhoede wierp de Koerden uit het dorp Tjabanagah.
Op den rechteroever der Perzische golf brachten de Engelschen het Turksche fort bij Fao tot zwijgen. De stad Fao werd ingenomen.
Aan de Egyptische grens bezetten de Turken den 18 Nov. Kalatulnahl, 120 K.M. over de grens. De Turken, die door Lasistan in Rusland drongen versloegen de Russen in een heftig gevecht en veroverden 2 bergkanonnen.
De Russische vloot, die in de Zwarte Zee kruiste, stoomde in den morgen van 17 Nov. tot bij het Turksche fort Trebironde en beschoot het fort en de kazerne, waardoor een hevige brand ontstond. Deze vloot raakte daarna met die der Turken slaags.
De Russen troffen de „Goeben", waardoor de romp werd doorboord en op het schip eene ontploffing plaats had. De „Breslau" bleef buiten het gevecht. Het Russische admiraalschip werd licht beschadigd.
Den 17 Nov. namen de Turken met de bajonet alle blokhuizen in- den omtrek van Artwin. Met de Russussische hoofdmacht aan de Kaukasische grens raakten de Turken slaags. De Russen trokken hier naar den anderen oever van de Tsjoeroek.



296
Een Britsche legermacht, die aan de Shat-el-Arab bij de Perzische golf opereerde, rukte negen mijlen op aan den rechteroever van de rivier, waar zij voeling kreeg met een leger van den vijand, ongeveer 4500 man sterk. Deze had daar sterk verschanste stellingen ingenomen met 12 kanonnen. De Engelschen namen deze na den tegenstand gebroken te hebben. De Turken trokken terug, en verloren twee kanonnen en vele gevangenen. Een kamp met reserve-ammunitie en lastdieren werd veroverd. De Britsche verliezen bedroegen: 3 officieren en 35 minderen gedood en 15 officieren en 300 minderen gewond.
De Engelschen zetten den 20 Nov. het Suezkanaal onder militair bestuur.
Den 21 Nov. veroverden de Engelschen Bassora, een belangrijke haven aan de Persische golf, die de Duitschers bestemdhaddentot eindpunt van den spoorweg Bagdad-Bassora sinds 1668 wasBassöreindemachtderTurkgeweest
De kruiser „Hamidie" beschoot den 21 Nov. de Russische opslagplaatsen van petroleum en de stations voor draadlooze telegrafie te Tuapsse (ten Zuid-Oosten van Nowo-Rossi9k) en vernielde deze.
Uit Konstantinopel seinde men: „De Sjeich ul Islam heeft een lange proclamatie uitgevaardigd, waarin o.m. het volgende staat te lezen i
„Rusland heeft zich in den huidigen Europeeschen oorlog vereenigd met Engeland en Frankrijk, die millioenen Mohammedanen onderdrukken. Deze groep van usurpators, die zich triple entente noemt, heeft in de laatste eeuw alle islamitische volken van Indië, MiddenAzië en van een groot deel van Afrika, van hun onafhankelijkheid en vrijheid beroofd en heeft ook dezen oorlog ontketend. Hun vurigste schichten zijn gericht op het hart van#de Mohammedaansche natie."



297
De proclamatie zegt vervolgens, dat de Chalrf, (Mn de heilige plaatsen van den Islam en de heilige steden Jerusalem, Nedzjef en Kerbela voor iederen aanval te beschutten, de Mohammedanen tot den heiligen oorlog heeft opgeroepen.
In de proclamatie wordt verder verklaard". „HetKalifaat riep alle Turksche onderdanen van 20 tot 45 jaar onder de wapenen. Alle geloovige muzelmannen hebben bevel gekregen aan den grooten heiligen oorlog deel te nemen. Daarom moeten alle mohammedanen, die leven onder de tyrannie van de genoemde regeeringen, zoowel in de Krim als in Kasan, Toerkestan, Boekhara, Chiwa, Britsch-Indië, China, Afghanistan, Perzië, Afrika of ook in andere werelddeelen — naar de mate van hun krachten aan den heiligen oorlog deelnemen. Zij moeten dit doen om een eind te maken aan het treurspel, dat is uitgelokt door het sturen van mohammedaansche onderdanen van de vijandelijke mogendheden naar het bloedigste oorlogsterrêfti,,waar zij tegén den Kalief en diens bondgenooten moeten vechtëh.
„De Mohammedanen moeten zich allé offers getroosten."
De proclamatie eindigt met een gloeienden oproep, gericht tot alle Mohammedanen, om hun plicht te doen.
De naar Dzjarahad voerende Fajoemweg (ten W. van de Nijl) werd door de Engelschen met een lange linie van loopgraven en géSchttïstellingen versperd. Het naar het Suez-kanaal oprukkende Turksche leger telde 76.000 man en stond onder bevel van Izzet pasja. Bij dit leger behoorden nog ÏDiOOO Bedoeien mét 500 vrachtkameelen. De Turken hadden een veldSpéofwég naar de waterrijke oase El'Nach aangelegd, die een uitnemend steunpunt voor de operatie's was. Ter verdediging van de Egyptische grens werden,



298
ongerekend de over het land verdeelde garnizoenen, 5000 man onder generaal Maxwell opgesteld. De inlandsche Egyptische troepen, trokken naar Soedan.
Daarentegen werden de troepen, die tot dusver in Soedan stonden ter verdediging van het land, naar Egypte gehaald.
De Turken beh alden en bezetten na nieuwe overwinningen Ardanoetsj, op 20 K.M. ten O. van de rivier de Tsjorok. Zuidelijk van Marokko had een gevecht plaats gehad tusschen Senoesis en Fransche troepen, onder generaal Iargon.
De Senoesis behaalden eene schitterende overwinning bij Kamim en Wadai. Daarbij werd Sjeik Abdullah welis-waat gedood, doch de Franschen werden op de vlucht gedreven.
De Indische expeditie maakte in de Perzische Golf aanmerkelijk vorderingen. Den vijfden December noodzaakte een verkenningskolonne de Turken met zware verliezen tegenover Koernah over de Tigris te trekken Twee kanonnen werden daarbij vermeesterd en 67 man' en 3 Turksche officieren gevangen genomen.
Den 6den Dec. werden versterkingen, van Bassora gekomen, bij Masera op den linkeroever der Tigris tegenover Koernah aangevallen. De aanvallers werden met verliezen teruggeslagen.
Op 7 Dec. vermeesterden de Engelsch-Indische troepen Masera. 3 kanonnen werdengenomen en 100 gevangenen gemaakt, waaronder 3 Turksche officieren.
Op 8 Dec. trokken de Engelsch-Indische troepen over de Tigris en namen stellingen ten Noorden van Koernah in.
Op 9 Dec. gaf de bevelhebber van Koernah, de voormalige Turksche gouverneur van Bassora, de plaats over met alle troepen, zonder eenige bizondere voorwaarde.



299
De gezamenlijke verliezen van de Engelschen waren: 1 Engelsch officier gedood en 3 gewond; 40 BritschIndiërs gedood en 120 gewond.
De Engelschen waren nu meester van het gebied van de samenvloeiing van Tigris en Euphraat af tot aan zee toe, en het rijkste gedeelte van de delta.
Tegen 2 uur des middags 10 Dec. naderde de „Goeben", door de Turken nu „Sultan Jawoes Salim" genoemd, vergezeld door den kruiser „Berkisatvez" Batoem en trachtte de stad en vestingen te bombardeeren, maar toen de forten het vuur openden, verwijderde het schip zich snel, na vijftiien schoten gelost te hebben, die in Batoem brand veroorzaakten.
Hoofdstuk xlii.
de strijd op zee. — sluiting der noordzee. —
De groote Duitsche kruiser „York" liep den 4 Nov. in de Jade op een mijn en zonk. De helft der manschappen verdronk en 383 werden gered. Het reddingswerk werd door den zwaren mist bemoeilijkt De Jade is eene rivier in Noord-Duitschland, die uitmondt in den Jadeboezem, in de nabijheid waarvan Willemshaven ligt.
De Duitsche kruisers „Scharnhurst", „Gneisenau" „Dresden", „Neurenberg" en „Leipzig" versloegen den 1 Nov. 60 mijlen van Coronel (bij de kust van Chili in Zuid-Amerika) een Engelsch escader. De Engelsche kruiser „Monmouth" werd in den grond geboord,



300
terwijl de Glasgow", de „Good Hope" en de Otranto" werden beschadigd. Het Engelsche escader stond onder bevel van den admiraal Craddocks en over i het Duitsche escader voerde admiraal Von Spree het bevel. Men vermoedde, dat de Duitsche schepen van de kust uit door spionnen van de komst der Engelsche vloot waren verwittigd.
Een Duitsch escader viel in den morgen van 3 Nov. het schip „Halcyon" van de Engelsche kustwacht bij Lowestoff aan. De „Halcyon" waarschuwde de andere patrouilleerende schepen, waarna de Duitschers vertrokken. De achtste Duitsche kruiser stooide mijnen uit, waarvan één de Engelsche onderzeeër D. 5, die er op stiet, in den grond boorde. Twee officieren en twee leden der bemanning, die zich op de brug bevonden, konden worden gered. Ook een visschersboot liep op ] een mijn en zonk. Van het wachtschip „Halcyon" werd het radio-telegrafietoestel en de brug vernield.
Dit optreden der Duitsche oorlogschepen bij Lowestoff. cn Yarmouth was een bizonder brutaal stukje en wel een bewijs, dat de politiemaatregelen der Engelsche vloot nog lang niet voldoende waren, om de nadering der Duitschers te signaleeren. VermoedelijkTvreesden de Engelschen eene landing, want de militaire overheid liet de troepen aantreden en de wegen bezetten, die landwaarts leiden.
Gelijk wij zagen verklaarden de Engelschen de geheele Noordzee tot militair gebied, „omdat de Duitschers onder onzijdige vlag op willekeurige wijze mijnen leggen op de scheepvaartwegen." Alleen de Noordzee tusschen Noorwegen en Schotland werd echter onveilig verklaard.
Ben Duitsch vliegtuig vloog begin Nov. over het Kanaal in de richting van Dover, waar het twee bom-



301
men liet vallen. Na een tocht van 5V2 uur was net vlïegtuig weer terug.
Den 11 Nov. werd de Engelsche torpedoboot „Niger" door een Duitsche onderzeeër ter hoogte van Dover getorpedeerd. Het schip ging ten gronde. Alle officieren en 37 man van de equipage werden gered.
Den 14 Nov. werden nabij Dover twee Duitsche onderzeeërs vernield. Een andere onderzeeër, die gevaar opleverde voor de oorlogsschepen, die de Belgische kust bombardeerden, werd eveneens in den grond geboord.
Op uitnoodiging van de Zweedsche regeering hadden geruimen tijd tusschen de vertegenwoordigers van eenige neutrale staten te Stokholm besprekingen plaats, over een gemeenschappelijk optreden in verband met verschillende maatregelen, die door de oorlogvoerenden werden genomen en welke den handel en de scheepvaart der neutrale staten raken.
Bij deze besprekingen kwam men overeen, om, ten aanzien van sommige bepalingen, die nadeelig waren voor de neutrale staten, stappen te doen bij de groote mogendheden.
De Zweedsche, Deensche en Noorsche regeeringen zonden aan de vertegenwoordigers der oorlogvoerende mogendheden in kwestie gelijkluidende proteststukken.
Naar aanleiding van de stappen van de drie Scandinavische staten en Nederland in zake het lamslaan van den handel ten gevolge van de drijvende mijnen in de Noordzee vroeg de Ned. regeering den 14 Nov. aan den Engelschen gezant om inlichtingen, die echter niet konden versterkt worden.
„De zee is vrij", zei driehonderd jaar geleden onze beroemde landgenoot Hugo de Groot, die door de beste Amerikaansche en Engelsche schrijvers als de



302
grondlegger van het Volkenrecht wor.dt erkend en geëerd.
Aldus schreef prof. De Louter in 't „Utr. Dgbl." die er verder op wees, hoe Engeland zich niet ontziet een van de gewichtigste deelen van de Oceaan, nagenoeg de gansche Noordzee, nog wel in het bijzonder beschermd door de collectieve verklaring van 23 April 1908, tot militair gebied te verklaren en den neutralen handel openlijk te waarschuwen, op gevaar van leven en eigendom, dien alleen volgens de aanwijzingen en onder toezicht der Britsche marine te bevaren.
De schrijver vervolgde :
De maatregel is zonder voorbeeld en treft den neutralen handel in het hart; in de eerste plaats dien der omringende landen, Nederland, Denemarken en Noorwegen, maar tevens dien der neutrale Amerikaansche staten, die met Europa handel drijven en van de Noordzee een ruim gebruik maken. Hij strijdt niet alleen met de grondbeginselen van de vrijheid der open zee, doch evenzeer met de jongste collectieve verdragen, welke door hunne grondslagen en gevolgtrekkingen dergelijk misbruik van macht onvoorwaardelijk veroordeelen. Deze aanslag tegen den neutralen handel wordt verontschuldigd met een beroep op het voorbeeld van Duitschland, dat mijnen strooide langs de Iersche kusten en Belgies onzijdig grondgebied binnentrok, maar is in lijnrechten strijd met de voorstellen en houding van Groot Brittannië bij de behandeling van no. VIII in de reeks van 18 October op de tweede Vredesconferentie van 1907 en ontzegt aan deze mogendheid tevens alle aanspraak op den pas verworven roem van op te treden als de beschermer der kleine staten en der meest gewichtige staatsverdragen. Deze laatste zijn wel* aanvankelijk op den voorgrond geplaats, maar worden



303
thans ook door Engeland schaamteloos over boord geworpen, de rechten en belangen der neutralen met ijskoude minachting vertredend.
De schrijver geeft den neutralen staten den raad, zich onderling te verbinden om openlijk en nadrukkelijk te protesteeren tegen oorlogsdaden, die hen — onschuldigen en onzijdigen — in het verderf storten.
Is er onder de neutrale en nauw betrokken mogendhedan niet een machtig gemeenebest als dat der Vereeaigde Staten van Noord-Amerika, dat de rol van beschermer der neutralen van Engeland zou willen overnemen en met meer oprechtheid en minder ophef de belangen en de rechten der neutralen zou willen beschermen, desnoods verdedigen ?
Alleen krachtdadig verzet van de aaneengesloten neutrale mogendheden kan de oorlogswoede extensief en intensief beteugelen. Het is de plicht van eiken neutralen staat, ja van elk neutraal persoon, daartoe naar de mate zijner krachten mede te werken en te waarschuwen tegen lauwheid en karakterloosheid."
De Duitsche onderzeeër „U 18" werd den 23 Nov. aan de Noordkust van Schotland geramd door een Engelsch patrouilleerend vaartuig. De „U 18" kwam toen naar de oppervlakte, heesch de witte vlag, maar zonk kort daarop, juist toen de torpedojager „Garry" langszij kwam. Drie officieren en 23 manschappen werden gered, één verdronk.
De Engelsche opper-dreadnought „Audacious" stiet 28 of 29 Oct. op de Noordkust van Ierland op eene mijn en zonk. Op verlangen van dit oorlogsschip nam een ander vaartuig, de „Olympic", van NewYork komende, 250 man van de 600 tot 800 sterke bemanning over. De overige schepelingen werden meest alle door andere schepen gered.



304
Het Engelsche oorlogsschip „Bulwark" had den 26 Nov. een ontploffing in het kruitmagazijn. 700 a 800 man verdronken, doordat het schip onmiddellijk zonk. 12 man werden gered. Toen de rook van de ontplofffing was opgetrokken, was het schip reeds in de golven verdwenen. Het verlies van het schip benadeelde Engeland's militaire positie niet noemenswaard, zei minister Churchill in het Lagerhuis.
De ontploffing, die de „Bulwarck" heeft vernietigd, was zoo hevig, dat ze mijlen ver in 't rond gehoord, is. Sommige stukken van het schip zijn zes mijl weggeslingerd en op de kust van Essex te land gekomen. De ontploffing werd gevolgd door dikke rookwolken en vlammen. Het slagschip is in drie minuten gezonken en niets dan wrakhout bleef drijven. Alle officieren kwamen om en de manschappen, die uit het water werden opgevischt, waren vreeselijk verminkt.
De andere oorlogsschepen in de buurt van de „Bulwark" lieten na de ontploffing onmiddellijk hun torpedonetten zakken. De ramp was niet te wijten aan een aanval door een duikboot.
Een tragische bijzonderheid is nog, dat, toen de ramp gebeurde, het muziekkorps aan boord speelde.
Het Engelsche stoomschip „Malachite" werd den 25 Nov. door een Duitsche onderzeeboot aangevallen en zonk ter hoogte van Havre. De equipage werd te Southampton ontscheept.
De Engelsche stoomboot „Primo" werd den 26 Nov. om 8 uur 's morgens door een Duitsche onderzeeboot ter hoogte van Antifer tot zinken gebracht. De bemanning werd gered en te Pecamp ontscheept.
Een der opvarenden van den torpedojager „Garry", die Maandag 23 Nov. de bemanning van de Duitsche duikboot U 18, die geramd en tot zjnken werd gebracht,



305
heeft gered, deelde over het gebeurde het volgende mede : Nadat een Engelsch patrouillevaartuig de haven had verlaten, gaf het kort daarop seinen, dat het met een duikboot in aanvaring was geraakt. Onze kapitein gaf dadelijk bevel, uit te varen. Wij konden de duikboot buiten de haven zien, daar de periscoop boven water uitstak. Met volle vaart voeren wij er op aan, toen plotseling ook de romp van de duikboot aan de oppervlakte verscheen. De bemanning kwam boven en de kapitein wuifde met een witten zakdoek. Wij voeren er vlak langs heen en draaiden om de bemanning aan boord te nemen, maar toen wij vlak bij waren, zonk de duikboot plotseling en de geheele bemanning geraakte te water. Wij slaagden er niettemin in, de opvarenden te redden. Van een der matrozen, die Engelsch spreekt, hebben we gehoord, dat iemand beneden is gebleven, om de kleppen open te zetten, ten einde de boot te doen zinken.
Daardoor hebben we ze niet machtig kunnen worden. De officieren van de duikboot hebben — zoo vertelde deze matroos — nadat hij besoten was tot overgave, er om geloot, wie beneden zou blijven, om de kleppen open te zetten, als de redding van zijn mede-opvarenden zeker was. Het lot viel op een der machinisten."
Hoofdstuk xliii.
DE STRIJD IN HET OOSTEN. - HET SUCCES DER SERVIËRS. — EEN OVERZICHT VAN DEN OORLOG TOT EINDE DEC. 1914.
Aan het front Czenstochau—Krakau—Tymbark behaalden de Serviërs belangrijke successen. Op Wereldoorlog. 20



306
26 November maakten zij meer dan 4000 gevangenen.
Het Servisch offensief had vooral succes aan den benedenloop der Szrenpava, waar een geheel bataljon van het 31ste regiment honved zich overgaf.
De Servische troepen namen ook een sterke stelling aan den linker-oever der Raba, die eenigen hunner doorwaadden. De Oostenrijkers verdedigden hardnekkig de stad Bochnia, die de Serviërs veroverden, waarbij zij 2000 gevangenen maakten, eenige milrailleuses en tien vuurmonden veroverden.
Cchemowitz werd door de Oostenrijkers den 28 Nov. ontruimd.
Rusland had met nog een anderen vijand dan de Duitschers te strijden, n.1. met den winter, die het in Nov. gegon te isoleeren. In het laatst van Nov. begon in het Noorden de ijsversperring haar werk te doen. De Zweedsche havens Tornea, Lulea en Pitea waren reeds gesloten. Ook in de Russische havens van de Bothnische Golf was de scheepvaart gestaakt. Eerst in Mei 1915 was weer open water te wachten.
Den 1 Dec. hadden de Russen geheel Boekowina bezet.
Keizer Wilhelm bracht in een zeer hartelijk telegram hulde aan den genialen generaal Hindenburg en bevorderde hem tot den hoogsten rang, dien van Veldmaarschalk, zoodat Duitschland toen weer na vele jaren een veldmaarschalk had in actieven dienst. Ook generaal Mackenzen, de bevelhebber van het 9e leger, dat zich zoo duchtig heeft geweerd, kreeg een keizerlijk bedankje en voor geheel zijn legercorps het kruis van verdienste.
In de richting van Lovicz werd 30 Nov. nog hardnekkig gevochten. Een poging der Duitschers om op te rukken in de streek bij Szerzow werd verijdeld



307
met groote verliezen voor de Duitschers. Op 28 November namen de Russen na een tiendaagsch gevecht de Oostenrijksche stellingen, die de posten in de Karpaten beschermden over een afstand van 50 werst, vanaf Coneczna ten Noorden van Bartfeld over Jidowsk en Jidranowa tot aan Sczuko Zuiden van Mezo en Labor. De Russen namen kanonnen, mitrailleuses en maakten vele gevangenen.
In de eerste heft van November maakten de Russen over het geheel 50,000 Oostenrijksche soldaten en 600 officieren gevangen.
Te Plodsk namen de Russen vier barken, geladen met oorlcgsmaterieel en munitie. In Oost-Pruisen duurden de kleine gevelshten voort. Den 3 Dec. zond de Oostenrijksche generaal Frank aan Keizer Frans Jozef het volgende telegram:
„Ik verzoek Uwe Majesteit eerbiedig op den laatsten dag van het 66e regeeringsjaar te mogen melden, dat hedenmorgen de stad Belgrado door de troepen van het vijfde leger in bezit is genomen."
En dit telegram was waarheid. Belgrado, Serviërs hoofdstad, was door de Oostenrijkers bezet en hiermee scheen Servie's lot beslist. Met twee sterke legers was Oostenrijk Servië binnengevallen. Na de verovering, van Valjewo en nog enkele andere kleine steunpunten scheen Noord-West-Servië in Oostenrijks handen en hoewel aanvankelijk gedacht werd, dat de Serviërs aan de Kolubara de Oostenrijkers langen tijd misschien zouden kunnen ophouden, moesten ze ook daar hun stellingen ontruimen. Servië was, na 2 oorlogen in 1913 en nu dezen oorlog nog, totaal uitgeput. Niet alleen de twee bovengenoemde legers waren Servië binnen gevallen, maar ook uit het Zuid-Oosten van Bosnië, van den kant van Visegrad, was een sterke kolonn§



308
Servië binnengerukt, die na hevige gevechten het zeer belangrijke Morawadal wist te bereiken. Tegen een overmacht van een half millioen Oostenrijkers konden de Serviërs het niet volhouden, vooral toen van de 70 a 75 officieren niet meer dan 6 of 8 overgebleven waren.
De Serviërs, die ten slotte met al hun strijdkrachten Oostelijk van de Kolubara en van de Ljig verscheidene dagen den hardnekkigsten tegenstand boden en herhaaldelijk probeerden zelf tot den aanval over te gaan, werden den 1 Dec. op de geheele linie teruggeworpen. Op het gevechtsveld van Konahier alleen vonden de Oostenrijkers ongeveer 800 nog ongegraven lijken. Zoo beteekenden ook de talrijke gevangenen en het verlies aan materiaal voor de Serviërs een belangrijke verzwakking, want sedert het begin van het laatste offensief werden meer dan 19.000 gevangenen gemaakt, 47 machinegeweren, 46 kanonnen en veel ander materiaal vermeesterd.
De in bezitneming van Belgrado had den 3 Dec. 1914 op plechtige wijze plaats. De opmarsen der Oostenrijkers werd op het Noordelijke deel van het front zonder strijd voortgezet, waarbij den 3 Dec. 300 man gevangen werden gemaakt. Westelijk en ZuidWestelijk van Arandjeloratz plaatsten zich tegenover den opmarsch der Oostenrijkers sterke Servische krachten, die door hevige aanvallen trachtten den terugtocht der Servische legers te dekken. De aanvallen werden alle afgeslagen.
Na een bombardement van verscheidene dagen, 't welk ten gevolge had, dat de Servische artillerie op den Awslaberg en den Bonopoberg tot zwijgen werd gebracht, volgde Woensdag 3 Dec. van vier kanten een algemeene bestorming. Binnen vier uur was Belgrado in Oostenrijksche handen.



309
De van Obrenowats oprukkende troepen trokken, nadat de taaie tegenstand der Serviërs was gebroken, eveneens de stad binnen, terwijl van Semlin uit honderden veerbooten de Oosterrijkers over de rivter zetten. De Servische bezetting trachtte bij de spoorbrug tegenstand te bieden, doch werd uit elkaar geslagen, evenals andere Servische troepen, die zich in de straten van Belgrado te weer stelden. Voor den kanok speelde zich een aangrijpend tooneel af, toen de Hongaarsche troepen, o. w. velen tot den landstorm behoorden, het Hongaarsche volksliied zongen. De stad leed van het beleg niet erg, ofschoon op sommige plaatsen de vernielende werking van het bombardement was waar te nemen.
De Serviërs trokken zich terug en behaalden den 8 Dec. een volkomen overwinning. De steden Woljewe en Utzitze werden op de Oostenrijkers heroverd, van wie twee legerkorpsen volkomen uiteengeslagen werden. De Serviërs maakten een grooten buit, o.a. 50 kanonnen en namen 20,000 man gevangen. De derde inval der Oostenrijkers in Servië dreigde door deze Servische overwinning een nog grooter mislukking te worden dan de eerste. De Serviërs heroverden ook Valjewo en vielen de Oostenrijkers weer krachtig aan. Het verjaringsgeschenk aan Oostenrijks Keizer was door de overwinning der Serviërs een Satire geworden.
Serviërs maakten melding van de. groote ellende, die in hun land heerschte. Zij vertelden, dat alle steden in Servië groote hospitalen geleken. De toestand der gewonden was ontzettend. Te Posjarewats waren voor bijna 2000 gewonden 2 geneesheeren aanwezig. Wisseling van verband was slechts eenmaal in de week mogelijk. De dood aan ontsteking kwam het meest voor. Vooral woedde de roos in hevige mate. De genezenen weigerden den terugkeer naar het front



3lÓ
Evenwel wisten de Serviërs den 14 Dec. na een hevig gevecht Belgrado te hernemen. De Servische voorhoede bereikte den 14 Dec. Welikibosniak in de richting van Sjabatz.
Een ziekenverpleegster schreef uit Servië aan de „Times" ;
„Ik heb vijf oorlogen meegemaakt — wat is de geschiedenis van Servië anders, .dan een aaneenschakeling van oorlogen ? — en nooit heb ik een zoo plotselinge en vreeselijke ellende gezien. Gewonden liggen overal in de huizen, op straat, langs de wegen; en wij worden in ons verplegingswerk belemmerd door de scharen vluchtelingen, die aanstroomen uit Podrinia, Matsjva en thans ook uit de districten Semendria en Belgrado.
„Wij geven, wat wij bezitten — maar hoe weinig is dat! — en wij komen steeds te kort. Het is hartverscheurend, slechts één kleedingstuk te hebben voor twee kinderen, en te aanschouwen, hoe de moeder aarzelt, wien der twee zij het aan zal doen.
Geen familie is er hier meer, of de oorlog heeft haar geteisterd. Het geld vliegt even snel weg uit de kassen van het Roode Kruis als het inkomt. Wij hebben overal soepkeukens, toevluchtsoorden, hospitalen. Onze bakkers en slagers zijn geruïneerd, want zij hebben geen geld om hen te betalen, en zij kunnen het niet over zich verkrijgen, óm geen krediet te geven. Een bakker vertelde mij weken geleden: „Ik heb geen zoon om aan het leger af te staan, dus vind ik, dat ik geven moet, wat ik dan wel heb". Hij leverde gratis aan de hospitalen, zoolang hij nog meel had. Nu is hij bankroet."
Aan het einde van het jaar 1914 laten wij hier een overzicht van den wereldoorlog tot 1 Jan. 1915 volgen. Men weet, de oorlog zat in de lucht, de spanning



311
tusschen de elkaar in hun belangen kruisende grootmachten was tot het uiterste opgevoerd.
De oorlog moest losbreken vroeg of laat. Er werd slechts gewacht op, of gezocht naar een aanleiding
Die aanleiding heeft men gevonden in den moord op den Oostenrijkschen aartshertog Frans Ferdinand en zijne gemalin te Serajewo (28 Juni.)
Oostenrijk-Hongarije, dat beweerde de bewijzen in handen te hebben, dat officieele personen in Servië medeplichtig waren aan dezen moord, stelde Servië een ultimatum met krasse eischen, Servië gaf een onbevredigend antwoord en toen heeft Oostenrijk-Hongarije den 28 Juli aan Servië den oorlog verklaard.
Rusland gaf te kennen, dat het Servië zou bijspringen en mobiliseerde, waarop 31 Juli ook Duitschland, als bondgenoot van Oostenrijk, tot mobilisatie overging.
Groote onrust allerwege, ook in ons land, waar 31 Juli eveneens tot mobilisatie van alle lichtingen en van de landweer besloten werd.
Duitschland verlangde bij ultimatum van Rusland, dat het onmiddelijk zijne mobilisatie zou staken, en toen Rusland daarop geen antwoord gaf en doorging met mobiliseeren, verklaarde Duitschland 1 Augs. Rusland den oorlog.
Nu mobiliseerden ook Frankrijk en België. Duitsche troepen bezetten Luxemburg en Duitschland verlangde ook vrijen doortocht door België, om Frankrijk te kunnen bijpringen.
België gaf niet toe en verlangde eerbiediging van zijn neutraliteit.
Toen verklaarde Duitschland (3 Aug.) tegelijk aan Frankrijk en België den oorlog.
Den volgenden dag kreeg Duitschland zijnerzijds een oorlogsverklaring van Engeland.



312
Dienzelfden dag (4 Augs.) vielen Duitsche troepen België binnen. Visé werd verwoest.
5 Augs begonnen de Duitschers hun aanval op Luik, welke stad den 7 Augs. door hen werd bezet. Pas 16 Augs. werden de forten van Luik genomen.
6 Augs, vielen de Duitschers Frankrijk binnen en dienzelfden dag overschreed Russische cavalerie de Duitsche grens.
De oorlogsbrand was uitgebroken en laaide fel op, eiken dag erger.
De Duitschers baanden zich met geweld een doortocht door België. Te vergeefs boden de Belgen een wanhopigen tegenstand.
Vooral bij Luik werd allerhevigst gevochten. Toen den 16 Augs. het laatste fort gevallen was, rukten de Duitschers op Namen los. Zè bezetten Brussel, dat als open Stad zich niet verdedigde, en sloten Antwerpen in.
Inmiddels waren Engelsche troepen in Frankrijk geland, die in verbond met het Fransche leger in Noord-Frankrijk slaags raakten met de Duitschers.
De Franschen drongen den Elzas binnen.
Het was nu eiken dag een stroom van berichten van allen kant. Overal werd gevochten; men telde de dooden en gewonden bij duizenden.
Niet alleen in de oorlogvoerende landen, maar ook in ons land trad onmiddelijk bij het uitbreken van den oorlog een algemeene malaise in. Alle zaken gevoelden den druk, tal van werkgevers moesten hun personeel geheel of ten deele ontslaan.
De handel leverde alleen a contant of tegen vooruitbetaling. Daarbij kwam, dat de eerste dagen de ley^nsmiddelen onrustbarend in prijs omhoog gingen, maar na een onmiddelijk krachtig ingrijpen van de



313
overheid keerde de toestand weer eenigermate naar het normale terug. En onze uitvoerproducten, die wein't eerst niet meer kwijt konden, zooals boter, kaas, melk, vleesch, visch, enz., gingen sterk in prijs terug. Maar al spoedig herstelden zich de prijzen voor boter en kaas, daar de uitvoer naar Engeland heropend werd en later zijn ze hoog opgeloopen.
Een week lang ook heerschte er groot gebrek aan zilvergeld, doordat velen de bankbiljetten met wantrouwen aanzagen en daarom alle goud en zilver vasthielden. De regeering voorzag in den nood door de uitgifte van zilverbons van f L f2.50 en f5.
Vele werken werden stop gezet, alle kermissen en festiviteiten afgelast.
Overal werden steuncomité's opgericht.
Onze Koningin ging voor met een gift van f 20,000, in December gevolgd dóór een tweede van f 100,000. Vele gemeentebesturen, corporaties en plaatselijke vereenigingen schonken aanzienlijke bijdragen en zorgden zooveel doenlijk voor werkverschaffing.
Het leven werd duur. Vele dagelijksche verbruiksartikelen gingen aanmerkelijk in prijs omhoog. En het broodkoren werd schaarsch, zoodat we een tijdlang z.g. „oorlogsbrood" (half om half gebuild en ongebuild) hebben moeten eten.
Ook het veevoeder werd niet in genoegzame mate aangevoerd, wat tengevolge had, dat het varkensfokken moest worden beperkt.
De mobilisatie van ons leger en de marine, samen een paar honderd duizend man, die allen aan hun gewonen dagelijkschen arbeid en bedrijf werden onttrokken, werd door den langen duur een enorme nationale drpk.
Van 1 Augustus af moest dat groote leger onderhouden worden en er moest uitkeering worden gedaan voor



314
vrouwen en kinderen, die onverzorgd of niet voldoende verzorgd moesten worden verlaten.
De Nederlandsche schatkist heeft moeten leenen: 275 millioen. En in April 1915 reeds zou dit geld verbruikt zijn.
Toch moesten we, bij België vergeleken, ons gelukkig rekenen, dat van ons slechts goed, geen bloed werd gevraagd.
In 't buitenland werden de verwikkelingen steeds ernstiger.
Montenegro sloot zich bij Servië aan.
Japan achtte zijn tijd gekomen, om de Duitschers in Oost-Azië aan te vallen.
Turkije weer sprong Duitschland bij.
Portugal maakte een beweging, alsof het Engelands zijde kiezen zou, maar het is er niet toe gekomen.
Italië, hoewel tot het Drievoudig Verbond behoorend, hield zich neutraal.
Het werd drie tegen zeven: Duitschland, Oostenrijk en Turkije tegen Rusland, Frankrijk, Engeland, België, Servië, Montenegro en Japan.
Tot in de verste uithoeken der wereld breidde de strijd zich uit. Duitsche kaperschepen, die met groote vermetelheid optraden, maakten alle zeeën onveilig, doch werden doorheen Britsch eskader achtereenvolgens in den grond geboord. Nog slechts een paar Duitsche schepen zwierven rond.
21 Augs. versloegen de Duitschers de Franschen tusschen Metz en de Vogezen. Het leger van den Duitschen kroonprins behaalde een overwinning aan beide zijden van Longwy.
Den 22 Augs. drongen de Russen in Oostelijk Galicië.
26 Augs. Namen valt. Longwy valt. Leuven verwoest De Franschen ontruimen den Boven-Elzas.



315
De Russen bezetten Tilsit, Nordenburg, Bisschofsburg en Sensburg in Oost-Pruisen.
27 Augs. De Duitsche hulpkruiser Wilhelm der Grosse in den grond geboord.
28 Augs. Het Engelsche leger wordt ten Noorden van St. Quentin verslagen. Het leger der Franschen en Engelschen trekt op de Somme terug. Drie kleine Duitsche kruisers worden door de Engelschen bij Helgoland vernield.
29 Augs. Het leger van generaal von Hindenburg behaalt een belangrijke overwinning bij de Masurische meren; 92,000 krijgsgevangenen. De Russen moeten Pruisen ontruimen.
2 Sept. De Duitsche kroonprins behaalt tusschen Reims en Verdun een overwinning op 10 Fransche legerkorpsen. De Fransche regeering naar Bordeaux verplaatst.
3 Sept. Maarschalk von Kluck is Parijs genaderd. Het Duitsche leger is de Aisne overgetrokken en rukt op de Marne aan. In Fransch Lotharingen houden de Franschen stand.
4 Sept. De Duitschers laten Parijs rechts liggen en rukken naar het Zuid-Oosten. Een gedeelte van het Fransche leger trekt naar het Zuid-Westen terug.
7 Sept. Een Duitsche duikboot boort voor den mond van de Tyne den Engelscheri kruises Pathfinder in den grond. Maubeuge valt; de Duitschers maken 40,000 krijgsgevangenen. De Franschen en Engelschen hervatten den aanval en winnen door een omvattingsbeweging op den linkervleugel terrein. 8. Sept. De Engelsche hulpkruiser Oceanic vergaat 9 Sept. De Duitschers trekken voor de Franschen over de Petit Morin en voor de Engelschen over de Marne terug. $to*?S-



316
11 Sept. De Duitsche rechtervleugel is 75 K.M. geweken. Ook het Duitsche centrum begint te wijken. Het leger der bondgenooten maakt vele gevangenen en verovert 150 kanonnen. Generaal von Hindenburg verslaat het Russische Njemenleger.
13 Sept. Het Oostenrijksche leger blijkt in Galicië en het Zuiden van Polen te zijn verslagen. De Russen zetten de vervolging voort. 100,000 krijgsgevangenen en 400 kanonnen. De Oostenrijkers hebben van hun kant 45,000 krijgsgevangen gemaakt.
14 Sept. De Franschen en Engelschen zijn over de Aisne getrokken. De Franschen hebben Amiens opnieuw bezet en het front Troyon ontzet. De Duitschers houden stand aan den bovenloop van de Aisne. De Duitsche kruiser Hela wordt door een Engelsche duikboot in den grond geboord. De Engelsche hulpkruiser Carmania brengt den Duitschen hulpkruiser Cap Trafalgar tot zinken.
22 Sept. De Duitsche duikboot U 9 boort in de Noordzee de Engelsche kruisers Aboukir, Hogue en Cressy in den grond. De bemanningen, voor zoover door Nederlandsche schepen gered, zijn een paar dagen geïnterneerd geweest in Gaasterland.
9. Oct. Antwerpen na een beleg van elf dagen en en na bombardement en hevige gevechten om de forten door de Duitschers genomen. Meer dan twintig-duizend Belgische en tweeduizend Engelsche soldaten van de verdediging vluchtten over de Nederlandsche grens en werden in ons land geïnterneerd. Een onafgebroken stroom van vluchtelingen uit Antwerpen en Noord-België trok eveneens naar ons land en vroeg hier erbarmen. Vooral het Zuiden werd met Belgische vluchtelingen overstroomd. Liefderijk werden ze opgenomen, gevoed en verzorgd, hoe groot hun aantal ook was. Men schatte



317
het totaal op 900.000. Over heel het land werdeu ze verdeeld en in openbare en gemeentegebouwen en bij de bevolking ondergebracht.
Na korten tijd keerden velen weer naar België terug en ook gingen velen naar Engeland, maar een groot deel is in ons land gebreven, omdat ze den toestand in België nog te verontrustend achtten, om naar hun vaderland, dat ten deele verwoestis en hun geen brood verzekert, terug te keeren. Zoo vertoefden nog altijd 'n kleine 200.000 Belgische vluchtelingen in Dec. 1914 in ons land.
De geïnterneerden werden ondergebracht i de Engelschen te Groningen, de Belgen te Zeist, Amersfoort, Harderwijk, Kampen, Leeuwarden en Gaasterland, de Duitschers te Bergen bij Alkmaar.
4 Dec. ontstond er rebellie in het interneeringskamp der Belgen bij Zeist. Toen de opgewonden Belgen na herhaalde waarschuwing het verzet niet wilden opgeven, werden twee salvo's op hen gelost, waardoor 9 Belgen werden gedood en 12 gewond.
11 Oct. In Zuid-Afrika maakt de Boeren-aanvoerder luitenant-kolonel Maritz opstand tegen de koloniale regeering.
Later stonden ook Christiaan de Wet en generaal Beijers, bekende figuren uit den Boeren-oorlog, met vele volgelingen op, doch de koloniale regeering stelde onmiddelijk eene krachtige vervolging in en zoo zijn beide opstandige bewegingen al spoedig verloopen, vooral nadat 1 Dec. Christiaan de Wet gevangen was ' genomen en 8 Dec. generaal Beijers bij zijn vlucht over de Vaal van zijn paard stortte en verdronk.
15 Oct. De Duitschers bezeten Ostende, Brugge en Zeebrugge.
16 Oct. De Engelsche kruiser Hawke door een Duitsche Duikboot in den grond geboord.



318
17 Oct. Vier Duitsche torpedojagers in de Noordzee door Engelsche torpedojagers en een kruiser in den grond geboord. De japansche kruiser Takasjiho bij Tsingtao door de Duitsche torpedoboot S. 90 in den grond geboord. De S 90 loopt op de kust en word vernield.
18 Oct. De Engelsche duikboot E 3 vernietigd. Engelsche oorlogsschepen verschijnen voor de Belgische kust en beschieten de Duitsche stellingen.
21 Oct. De Emden blijkt nog 5 Engelsche schepen in den grond te hebben geboord en een vermeesterd.
23 Oct. De Duitsche kruiser Karlsruhe blijkt in den Atlantischen Oceaan 13 Engelsche stoomschepen in den grond te hebben geboord. De Oostenrijksche monitor Ternes stoot op een mijn en zinkt. De slag aan het Yserkanaal en bij Atrecht duurt met onverminderde heftigheid voort. De Russen trekken in een breed front over den Weichsel en op eenige punten over de San.
24 Oct. De Duitschers rukken het Yserkanaal over. De Russen nemen Lowicz, Skierniewice en Rawa. De Oostenrijkers en Duitschers trekken naarRadom
terug. De poging der Oostenrijkers om den Russischen linkervleugel in Galicië om te trekken, is mislukt.
29 Oct. Turkije opent in de Zwarte Zee de vijandelijdheden tegen Rusland. De Emden boort op de reede van Poeloe Pinang den Russischen kruiser Sjemtsjoeg en een Franschen torpedojager in den grond.
30 Oct. Turksche torpedobooten boren in de haven van Odessa een Russische kannonneerboot in den grond
31 Oct. De Engelsche kruiser Hermes door een Duitsche torpedoboot in den grond geboord.
4 Nov. De Duitsche kruiser York loopt op een mijn



319
en zinkt. De Russen bezetten Kielce en Sandomir. Zeeslag voor de Chileensche kust. De Good Hope in den grond geboord. De Monmouth verloren. Engeland verklaart Turkije den oorlog. 7 Nov. Tsingtao gevallen.
9 Nov. De Emden tot zinken gebracht. De Königsberg opgesloten.
10 Nov. De Duitschers nemen Dixmuiden.
15 Nov. De Duitschers zijn op den rechteroever vnn den Yser teruggetrokken.
24 Nov. In Polen trekken de Duitschers eenigermate terug. De Duitsche duikboot U 18 op de Noordkust van Schotland geramd en gezonken. Van Duitsche zijde wordt gemeld, dat de Engelsche dreadnought Audacious den 28 of 29 Oct. op de Noordkust van Ierland op een mijn geloopen en gezonken is. Portugal besluit zich aan de zijde der entente te scharen.
25 Nov. Het Engelsche linieschip Bulwark springt te te bersten. Slechts 15 opvarenden gered.
27 Nov. In Polen zijn de strijdkrachten van het Duitsche centrum, die tusschen Lodz en Lowicz waren voorwaaats gerukt, teruggetrokken. Zij zijn ternauwernood aan een omsingeling ontkomen. Op het front Czenstochowa-Krakau houden de Oostenrijkers met moeite stand.
1 Dec. De Duitschers hervatten in Polen het offensief. De Wet gevangen genomen.
2 Dec. Belgrado door de Oostenrijkers genomen. 6 Dec. De Duitschers bezetten Lodz.
8 Dec. Beijers blijkt gedurende een gevecht op den 6den December in de Vaal te zijn verdronken. De Duitsche kruisers Scharnhorst, Gneisenau en Leipzig bij de Falkland-eilanden in den grond geboord. Met de Nuernberg geschiedt vervolgens hetzelfde.



320
11 Dec. De bondgenooten hebben den Duitschers hun laatste stellingen aan den Westelijken oever van het Yserkanaal ontnomen.
13 Dec. De Serviërs hebben de Oostenrijkers tot de grens van Bosnië teruggedrongen.
14 Dec. De Franschen, Belgen en Engelschen hernemen in België en Noord-Frankrijk het offensief. De Serviërs hernemen Belgrado. De Duitschers bereiken in Polen den benedenloop van de Bzura.
16 Dec. In Polen, ten Zuiden van de Weichel, is de beslissing ten gunste van de Duitschers gevallen. De Russen trekken zich terug, bieden echter in de Westelijke Karpaten nog krachtigen tegenstand. De Oostenrijkers nemen Piotrkof. Duitsche oorlogsschepen beschieten Hartlepool, Scarborough en Whitby, aan de Ooskust van Engeland.
17 Dec. De Russen trekken in Polen en West-Galicie verder terug. De Duitschers volgen de Russen.
23 Dec. Aan het Oostelijk front worden de oprukkende Duitschers met groote verliezen over de Bzura teruggeworpen.
26 Dec. Een Duitsche Zeppelin laat op Nancy 14 bommen vallen; twee burgers gedood en twee gewond.