ARBEIDERSWONINGEN IN NEDERLAND






ARBEIDERSWONINGEN IN NEDERLAND
| - Vijftig met rijkssteun, onder leiding van
architecten uitgevoerde plannen
met de financieele gegevens
Bijeengebracht door
DR. H* P. BERL AGE
ING* A. KEPPLER
W. KROMHOUT en
JAN WILS
Uitgegeven met steun van het Departement van onderwijs, kunsten en wetenschappen door W. L. & J. Brusse's uitgeversmaatschappij, Rotterdam 1921






IINHOUD Pag. Een woord vooraf, door Dr. H. P. Berlage, architect ... IX Woningwetbouw, door Ing. A. Keppler, directeur van den Woningdienst te Amsterdam X Stads- en dorpsuitbreiding, door W. Kromhout, architect XIV Inleiding en toelichting, door Jan Wils, architect XX Afbeeldingen en bijzondere gegevens van 50 plannen, met rijkssteun en onder leiding van architecten uitgevoerd, gerangschikt j in alfabetische volgorde naar de namen der architecten . 1 — 156 Lijst der afbeeldingen, gerangschikt in alfabetische volgorde naar de namen van de plaatsen waar de plannen zijn uitgevoerd . 157
VII






EEN WOORD VOORAF
door Dr. H» P« Berlage, Architect
HET behoeft niet nog eens te worden herhaald van hoeveel belang de bouw der arbeiderswoning, zooals die zich in de laatste jaren heeft ontwikkeld, niet alleen voor de volkshuisvesting maar ook voor de geheele bouwkunst is geweest. Want door die ontwikkeling, bij den woningnood nog tot een versneld tempo aangezet, ontstond, zelfs bij verschil van woningtype, reeds een I zekere eenheid van planindeeling, waardoor in eersten aanleg de noodige geslotenheid, de groote eigenschap van stijl werd gewaarborgd.
Bovendien liet het gegeven, door zijn noodzakelijke beperking, geen groote verscheidenheid toe.
Wel stond dat anders met den bouwkunstigen vorm, vooral ook omdat de woningbouw weer in handen kwam van bouwmeesters, met hun onderling verschillende opvattingen. Maar het is nu eenmaal het kenmerk van dezen tijd dat een bouwkunstige stijl zich individueel, en niet collectief ontwikkelt.
In elk geval is het van bizondere waarde, dat op kunstige wijze groeiende is dat voorwerp van bouwkunst, waaraan zich een vernieuwende stijlvorm het eerste openbaart, de menschelijke woning. Want het openbare gebouw is in haar voorondersteld.
Door dat gebeuren vond dus het kunstzinnige arbeidershuis, als afzonderlijke woning in tuinstad en tuinstadswijk, als woningblok in de stad zelf, reeds zijn verwerkelijking. En dit is ongetwijfeld van een zoodanige beteekenis dat voor hen, die later over de ontwikkelingsgeschiedenis der hedendaagsche bouwkunst zullen schrijven, het arbeidershuis daarin het belangrijkste element zal blijken te zijn.
Het doel dezer uitgave beoogt daarom openbaarheid te geven aan wat in die richting de laatste jaren aan Nederland hebben gebracht. I Zij bevat geen keurverzameling, ook al omdat slechts woningen werden afgebeeld die met rijkssteun werden gebouwd; maar een zoo uitgebreid mogelijke bijeengaring van uitgevoerde ontwerpen ter aantooning van de wijze, waarop door de verschillende bouwmeesters het zoo uiterst belangrijke vraagstuk der volkshuisvesting is opgevat en tot oplossing gebracht.
IX



WONINGWETBOUW
door Ing, A. Keppler Directeur van den Woningdienst te Amsterdam
IN de inleiding van het boekje „Sociale Gemeentepolitiek" van Fr. Invrea schreef jaren geleden Mr. P. J. M. Aalberse: „Waar woningnood heerscht en het particulier initiatief te kort schiet, is het de taak der gemeente om voor goeden woningbouw te zorgen. Tal van gemeenten zijn hierin, met goeden uitslag, reeds voorgegaan." Deze uitspraak stond niet alleen.
Vooral in de negentiger jaren is in ons land het bewustzijn levendig geworden, dat geen volksbelang meer behartiging verdient, dan dat der volkshuisvesting.
In de troonrede van 1897 beloofde de regeering de indiening van een ontwerp van wet, houdende wettelijke bepalingen betreffende de volkshuisvesting. Ongeveer twee jaren later, den 11 den September 1899, werd het ontwerp-wet ingediend. Na eene zorgvuldige behandeling in de Staten-generaal en met niet te groote wijziging verscheen dit werkstuk als „Woningwet" van 22 Juni 1901 in het Staatsblad.
Het tot stand komen van die wet is het werk van de ministers GoemanBorgesius en Pierson, alsmede van den voorzitter van de commissie van voorbereiding Drucker.
Voor den bestaanden slechten toestand meende de regeering vijf hoofdoorzaken te moeten aanwijzen:
1°. de mogelijkheid om slecht ingerichte, voor de gezondheid schadelijke woningen bij voortduring te verhuren;
2°. de weinige geneigdheid om aan woningen, welke dreigen onbewoonbaar te worden, de noodige verbeteringen aan te brengen;
3°. de aanbouw van onsolide, aan de matigste eischen niet voldoende woningen, welke zoo niet terstond dan toch na eenige jaren het aantal krotten zullen vermeerderen;
4°. onvoldoende bouw van goede woningen;
5°. financieel onvermogen, waardoor velen genoodzaakt zijn zich met een slechte woning te behelpen.
Indien de wet niet bestond, zoo zouden deze vijf hoofdoorzaken ook nu nog kunnen dienen om den bestaanden slechten toestand aan te wijzen en het goed recht van een Woningwet aan te toonen.
De toepassing van de Woningwet heeft in den lande veel beroering gebracht. De uitvoering der bouwverordeningen, het onbewoonbaar
x



verklaren hebben veel emotie verwekt. En in de laatste jaren, bij den opbloei van den woningwetbouw zoowel door bouwvereenigingen als door gemeenten, heeft ook dit positieve gedeelte van de wet groote en kleine stormen veroorzaakt.
Nimmer zullen de samenstellers van de wet vermoed hebben, dat deze zoo sterk het openbare leven zou beroeren. Politieke partijen trachten nu sinds twintig jaren in klimmend tempo de doeltreffende woningvoorziening voor of achter hun wagen te spannen.
Vooral in en na den wereldoorlog heeft de Woningwet sterke schokken te doorstaan gehad.
Met de toepassing der bouwverordeningen wordt het niet altoos ernstig gehouden.
De opruiming van krotten staat stil.
De vereenigingsbouw en de gemeentebouw, bij het steeds meer uitblijven in die jaren van den particulieren bouw en bij het groeien van den woningnood, geplaatst voor een titanentaak, werd scherp aangevallen.
En waar het bij het tot stand komen van de wet luidde „Rijkszaak, Gemeentezorg", daar zag men de laatste jaren de toepassing van de wet meer en meer worden „Rijkszorg", hetgeen tot ontstemming en ontmoediging gaat leiden, bij de velen, die zich aan het vraagstuk der volkshuisvesting geven. Hierdoor wordt het élan, waartoe de woningwet opwekt, gedoofd.
Met het devies „Rijkszaak, Gemeentezorg" in top zijn voor woningbouw overeenkomstig de Woningwet tot nu toe de onderstaande bedragen als voorschotten verleend.
1905 ƒ 46.500 Transport. . . f 23.590.579.13
1906 61.800 1914 12.053.035.43
1907 , 1.423.544.54 1915 12.345.715.295
1908 1.128.210 1916 10.911.794.86
1909 1.318.055 1917 , 39.215.498.il5
1910 1.760.821.145 1918 49.525.709.71
1911 2.915.685.255 1919 91.000.000.—
1912 6.498.221.61 1920 „ 151.000.000.-
1913 „ 8.437.741.58 Totaal f 389.642.332.54
Transporteeren f 23.590.579.13
Onproductief zijn deze bedragen niet geweest.
De voorschotten zullen in elk geval voor een groot gedeelte in 50 jaren terugvloeien in de rijkskas. Immers, deze voorschotten zijn geleend onder beding, dat rente en aflossing in vijftig gelijke jaartermijnen zullen
XI



worden terugbetaald. Dat het bedrag noodig voor de verhoogde bouwkosten niet zal terugvloeien, is waarschijnlijk. Hoe groot dit bedrag zal zijn, kan moeilijk geschat worden. ! .
Echter tegenover dezen schadepost staat in elk geval een na 50 jaar onbezwaard bezit van alle deze woningen. Een aanzienlijk en waardevol bezit in handen van de gemeenschap.
In het geheele land zullen eerlang circa 83688 woningwetwoningen staan.
De afbeeldingen die hierachter zijn opgenomen, geven van die woningen enkele voorbeelden.
Bij het bouwen en exploiteeren dier woningen is veel ondervonden en geleerd. Vele personen uit de arbeidersklasse hebben met ijver zich in de zaken het woningvraagstuk betreffende, ingewerkt en hebben zich op een peil van meerdere ontwikkeling gebracht. Zij en de gemeentelijke besturen hebben een stuk cultuurarbeid verricht en in sommige plaatsen van zulk een importantie, dat het nieuwe stadsbeeld poogt te wedijveren met het oude. Steden-bouwkundigen van dé geheele wereld komen de producten van onze jongere architecten beschouwen. De trek van belangstellenden is naar de nieuwe arbeiderswijken, kwartieren welke een half jaar geleden gemeden werden door allen, die daar niet thuis behoorden.
Telkens vallende, heeft men organisatievormen toegepast ten einde goede woningen en stadsbeelden te krijgen. Architecten en besturen werden tot samenwerken gedwongen met anderen, ten einde harmonische resultaten te verkrijgen. En thans nu de door het rijk sterk gesteunde eigenbouw poogt de oude plaats in de woningvoorziening in te nemen, worden door de bouwers, ten minste wat betreft het uiterlijk der gebouwen, de resultaten van den woningwetbouw en diens organisatie getoetst en wordt gepoogd die na te volgen.
Het succes van den Woningwetbouw is niet te onderschatten. Het zal dan ook steeds een daad van wijs beleid zijn, den Woningwetbouw op de plaats te doen blijven, waar die noodig is, dat is Vooraan / en — hoe groot of hoe klein de aanbouw door eigenbouwers ook op eenig tijdstip moge zijn, — op die plaats, welke de woningvoorziening beheerscht.
Die plaats is een zeer gewichtige, immers de opbouw van geheele stadskwartieren kan geleid worden door den Woningwetbouw.
De hier achter verzamelde gegevens kunnen veel bijdragen tot de ontwikkeling van den woningbouw. De plattegronden zullen verbetering toelaten, vele situatieplannen eveneens. De asthetische ontwikkeling kent geen grenzen.
XII



Gemist worden plannen van sterk doorgevoerde normalisatie en plannen van nieuwe bouwvormen.
Ten opzichte van deze beide staan wij nog aan den drempel van een nieuw gebied.
De geheele verzameling geeft een beeld van wat bereikt is. Een beeld van veel arbeid en van ontwikkeling.
XIII



STADS-EN DORPSUITBREIDING
door W. Kromhout, Architect
DE uitbreiding der gemeenten, aanvankelijk ingezet door de groote steden, strekte zich meer en meer uit over bijna alle plaatsen van beteekenis, tot in de laatste jaren ook tal van dorpen tot verruiming hunner woningcentra zijn overgegaan. Wie dan ook in den laatsten tijd ons land heeft doorkruist, zal menigmaal verrast zijn geweest door de verandering in de stads- en dorpsaspecten, tengevolge der roode massa's die tegen den buitencontoer aanleunen.
Het opdoemen van een stad of dorp gaf steeds de gewaarwording eener schilderachtige intimiteit, we zagen een volkomen zuiver overgaan van het landschap in de ritselende lage buitenlijnen, wier wijde cirkeling bij het nauwer worden naarmate zij de kern naderde, als rytmisch tot hooger plan voert om in de klimax der hoogere gebouwen van den binnensten kring hare bekroning te vinden. Bij de steden waren het doorgaans de singels, die de stad afsloten, bij de dorpen de buitenste huizenrijen, die met hunne heggen, schuurtjes en hokken van allerlei gading het niveau der omliggende weiden als te naderen trachten, om daarin ren slofte nnnp.
zocht over te gaan. Oude steden en dorpen zijn dan ook natuurmonu¬
menten van Dijzondere waarde, de woningen, boomen, kerkjes en raadhuizen, alles is er tot een uitnoodiaend. naar binnen lokkend warm arre-Win
geheel saamgegroeid en zelden ontkomt men bij het doorwandelen van de
i i i. . - . . . .
oeKoorujKe straten, pleinen en grachtjes aan den beklemmenden wensch, o, mocht dit lang nog ongerept zoo blijven! Zoon wensch ontwelt niet zonder reden, want hier en daar zien we als ruw ingegrepen door den dorpstimmerman of aannemer, die naar bedenkelijk stadsvoorbeeld een modieuse winkelpui daar neerzet, waar vroeger een ernstig, eenvoudig pand, zonder pretentie, van de r ondomme schoonheid zijn bescheiden deel aandroeg. De studie naar het oorzakelijke der oude intimiteit van de stadsen dorpsarchitectuur, alsmede van het stads- en dorpsagglomeraat, was nog niet begonnen, nu, na jaren dwalens in uiterlijkheden, is veel verbeterd, dat op den duur ook zijn terugslag zal vinden in de nog nietal te zeer geentameerde dorpen en kleine steden.
De mooie, voltooide buiten-aspecten van de groote zoowel als van de kleinere gemeen ten werden door de uitbreidingen doorgaans ruw geschonden. Voornamelijk der groote steden, want ruw was de wijze waaropzij zich door de oude cirkeling heensloegen. Het mooie Amsterdam kreeg zijn
xiv



buurt „Y Y" en zijn „PC"; den Haag zag haar besluitelooze omtreklijn verrijken met de Admiralen- en Indische wijken, Rotterdam met een geheel nieuw Westen, Noorden en Oosten. Wat een jammer overal van ongebreidelde doorbraken! Weg was op eens de mooie afgeslotenheid dier steden, als gapende monsters zag men de prismatische blokken der dubbele buurten, dreigend en schoonheid verslindend, de weide ingaan, na te voren in wijden kring hunne aankomst te hebben aangekondigd door eene bevuiling met immonde dingen, zooals slechts een groote stad naar buiten kan werpen. Straten zonder einde, die geen neiging tot eenige zwenking vertoonden, planlooze combinaties op de toenmalige stadsbureau's uitgebroed, zonder eenig begrip van stedebouwkundige compositie. Een enkele vaart of wetering kon wel eens in staat zijn de planlooze uitstorting te stremmen, doch slechts van korten duur, want nauwelijks was die hindernis genomen of ze trokken verder, de prisma's, om ergens plotseling aftebreken als een feuilleton met: „wordt vervolgd".
Zulke vaarten of weteringen, omgedoopt in singel of kade, zijn de eenige weldoende en uit esthetisch oogpunt bewoonbare gedeelten dier vroegere uitbreidingen. Den Haag en Rotterdam kunnen op eenige bogen, waar het goed wonen is, Amsterdam wist zelfs van zijn Ruijsdaelkade niets te maken. En zoo zitten wij, twintigste eeuwers, met de nagelaten gebroken potten der 19de eeuw! Hoeveel lustoorden zouden er bij iets meer stedebouwkundigen zin gemaakt kunnen zijn! Watjs_eiLgeworden van het oude Kralingen van af het Oostplein tot het Honinger park! Wat van het geheele noorden van Rotterdam, van het zuiden van Amsterdam van af de Ruijsdaelkade tot aan den Amstel? Amsterdam sloeg om zijn halfcirkel een breeden nieuwen ring vol troosteloosheid en eerst nu ontstaat een tweede ring, veraf van de kern der oude stad weliswaar, doch welke wij gelukkig den ring der herleving, der herademing zouden kunnen noemen, als de veel belovende nieuwe bouwkunst hem gevuld zal hebben met woningen en bouwwerken, die, als weleer, de stad wederom mooi zullen maken van buiten- en van binnen aspect.
De groote bevolkings-aangroei der groote steden had althans dit gelukkig gevolg, dat de kleinere langer hunne ongereptheid behielden. Waar het echter tot uitbreiding kwam, bleek de inzinking van het aanleg- en architectuur begrip al even sterk, zoo niet sterker nog door de zoo dadelijk overzichtelijke tegenstelling met het vele verlokkende binnen den singelrand.
Bleven de dorpen buiten de uitbreidings-beweging ? Niet alle. Onder den rook der groote steden zag men mooie landelijke gemeenten tot steden aangroeien, nog geen tuinsteden zooals ze hadden kunnen worden,
xv



als maar eerder de algemeene kunst-ontkluistering ware ingetreden, doch als dorp-steden met het halfslachtige karakter daaraan eigen. Geen plekje is er in die uitbreidingen, dat in staat is zich met de kom der gemeente te meten, geen pleintje zoo mooi als de oude Brink!
Geheel nieuwe wijken ontstonden bij de oude zeedorpen. Het zijn deze nieuwe zeedorpen — of steden zoo men wil, waar de algemeen heerschende ongebondenheid in aanleg wel het sterkst aan den dag treedt. Men vergelijke slechts het oude Noordwijk-binnen en Noordwijk-buiten met het tumultueuse gedoe, dat zich op duin en strand afspeelt! Kris en kras door elkander staan de villa's, villatjes en pensions op duintop en helling, een disharmonie van lijnen, lijnrichting en massawerking aanbiedend, als nergens èlders te zien is dan... in andere moderne zeebadplaatsen.
Het is hier niet de plaats een onderzoek in te stellen naar de historische, politieke en daarmede verband houdende esthetische oorzaken van het besloten karakter der vroegere steden en dorpen in tegenstelling met het opene, het naar buiten zich verspreidende der moderne samenleving. We aanvaarden deze tegenstelling als een gevolg der veranderde omstandigheden en beseffen dat. Waar voorheen elke stad zijn centraal marktplein en elk dorp zijn Brink of kom bezat, waartegen het stads- en dorpsleven als aanleunde, behoeven wij thans dat geconcentreerde alleen ter administratieve vergemakkelijking. Men is burger van Nederland en woont toevallig te A of te B, waar men vroeger burger was van A of B en daardoor Nederlander.
Bij de voortgaande ontwikkeling der steden, zal de burger van Rotterdam het zuidelijkst deel der groote stad bewonen, die te Amsterdam en Zaandam begint, bij Haarlem zuidwaarts ombuigt en Leiden, den Haag, j Delft, Schiedam en Rotterdam in zich opneemt. Schiedam nadert meer en meer Rotterdam en omgekeerd en zooals Delfshaven reeds rondom in Rotterdam is opgenomen, zal ook Schiedam volgen. Zoo nadert den Haag reeds het dorpje Rijswijk, de weilanden verdwijnen, links en rechts ontstaan geweldige woning-complexen, kortom, ook Rijswijk zal binnen afzienbaren tijd tot eene zuidelijke voortzetting van den Haag geworden zijn. Wordt ook de afstand Delft—Rijswijk niet voortdurend korter? Behoort de afstandsvermindering Delft—Schiedam tot de onmogelijkheden? Reeds strekt zich een gansche fabrieken-reeks zuidwaarts van Delft uit, richting Schiedam... En den Haag—Wassenaar—Leiden?
De groote stad van onzen tijd bestaat daardoor uit eene serie van zeer uiteenloopende stadsbeelden, het groote- en kleine stadsbeeld paart zich aan het landelijke dorpsbeeld en daartusschen de wanhoop der prismablokken. Aan den tijd — hij heeft den tijd — daaruit door destructie en
xvi



constructie nieuwe harmonieën te scheppen, aan onzen tijd om, zonder | vast te houden aan het begrip „gesloten stadsbeeld", toch zoodanige
regelingen te treffen, dat met zeker aanpassingsvermogen, het eene deel | zich gemakkelijk en logisch aan het andere kan hechten, met verwerping
der dolzinnige luk-raak de wei ingaande prisma-schema's.
Men zal daartoe meer en meer moeten komen via de groote concepties,
tot nieuwe schoonheden, want, hetgeen wij hier boven het open karakter
der moderne steden noemden, moet uit zijnen aard tot eene eigen este-
tiek voeren.
Er zijn twee machtige factoren aanwezig, om den grooten, nieuwen opbouw mogelijk te maken: 1° de tot bewustheid gekomen architectuur van onzen tijd, 2° de wezenlijke noodzakelijkheid van den massabouw.
In den loop der latere jaren is uit het schijnbaar chaotische der bouwkunst-uitingen iets gekristalliseerd, dat vrijmoedigheid geeft de verwerkelijking der zich aanbiedende groote vraagstukken met klaren blik te aanvaarden. Ware men zoo ver geweest ten tijde der eerste groote uitbreidingen met den zoo beruchten „revolutiebouw", hadde toén dat bewust op het doel afgaande der hedendaagsche bouwkunst en hare vele talentvolle jonge beoefenaars reeds bestaan, hoe zouden wij ons thans verheugen in de aspecten der om de steden gelegde nieuwe ringen!
Doch zij moesten nog geboren worden, de velen, die stad en land met bouwkundig-schoon zouden begiftigen. En zij zijn geboren!
Zooals in het laatst der 16de eeuw tallooze kinderen als met palet en penseel ter wereld kwamen, zag ons land in het laatst der vorige eeuw het zeldzame schouwspel dat de wiegen als gegarneerd waren met passer en driehoek. Stond dan ook de 17de eeuw in het teeken der schilderkunst, de 20ste zal wel hoofdzakelijk in dat der bouwkunst staan. Het leelijke ziende, dat zoo onmiddellijk achter hen lag, keken de bouwkundige kleuters halsstarrig naar voren en zie, ze schiepen zich een nieuw bouwkunstideaal ! Doorwandelden zij stad en land, dan begrepen zij de ziel van het vroegere schoon om het als filerend te doen gaan a travers leur propre tempérament! Een der factoren, en zoowaar geen geringe, om den nieuwen opbouw mogelijk te maken is er dus. De mannetjes stonden gereed toen de tweede factor in werking kwam. Nog enkele buitensporigheden van het aftrekkende oude leger, het stadhuis te Rotterdam, de Tweede Kamer misschien, men kan nooit weten... maar dan sterft dat uit, futloos, pfftt... De nieuwe generatie staat op de wallen.
IDe plotselinge stopzetting van het bouwbedrijf bij het uitbreken van den oorlog heeft tot den tweeden, hierboven genoemden factor al zeer gunstig meegewerkt. Want — en ziedaar althans één heilzaam gevolg
XVII



van een heillooze reeks van jaren, waarvan de laatste nog niet iri zicht is.— aan het ontzaglijk woningtekort moest op grooter schaal worden tegemoet gekomen dan ooit te voren, door een goed georganiseerden massabouw. Het is deze massabouw, volgens vast plan en onder goede architectonische leiding, die reeds eerder de karaktertrek van onzen tijd had behooren te zijn, doch nu, als alle groote dingen, eerst na een geweldige lijdensperiode zijn beslag gaat krijgen. De erkenning der besturen van stad en land, dat het streven en kunnen der architecten en hunne organisaties volkomen beantwoordde aan de opgewekte verwachtingen, die ook Zij gereedelijk ondergingen bij den aanblik der vele vroegere mislukkingen, die erkenning, welke volledig vertrouwen in zich sloot over het te verwachten resultaat, werkte wel sterk mede dat geheele complexen den architecten werd opgedragen, die daarbij dikwijls in onderling verband en kunstzinnig samenwerken, deze complexen tot geheelen wisten aan een te rijgen.
De steden als Amsterdam en den Haag en de vele landelijke gemeenten, die reeds in het bezit zijn van een voldongen uitbreidingsplan, konden en kunnen binnen de grenzen der reeds bedachtzaam getrokken lijnen van straten en pleinen door den massabouw tot harmonische gesteldheden komen, zooals reeds verscheidene woninggroepen in ons land bewijzen. Bij den thans bestaanden gang der nieuwe inzichten, zullen deze grenzen wel telkens en telkens wijzigingen moeten ondergaan, zij moeten in detail de noodige elasticiteit bezitten om te ontkomen aan eene verstarring, die het gevolg zou kunnen worden van een te straf vasthouden aan het eenmaal geconcepieerde, want ook dit moet leven en evolueeren! De architect, aan wien een groep opgedragen wordt van b.v. 500 woningen, möet de vrijheid hebben binnen de algemeene grens, zijne straten, paden en pleinvormige ruimten zoodanig te groepeeren, dat zijne architectonische bedoeling er door tot klaarheid komt. Doch 500 woningen geven nog niet veel gelegenheid tot dergelijke concepties, dat begint eerst zich af te teekenen bij complexen van 1000 tot 3000 of meer woningen, vandaar dat het gewenscht zal zijn den massabouw in één hand tot grooter cijfer op te voeren dan tot dusverre geschiedde, wil men inderdaad bereiken, dat stadscomplexen zich vormen van groot-moderne lijn, waarin al of niet detailbeweeglijkheid kan voorkomen afhankelijk van het temperament van den ontwerper.
De vermijding van den verspreiden bouw, de algemeene groepconceptie heeft reeds aanleiding gegeven dat er bij onze mooie kleine steden en dorpen agglomeraties zijn ontstaan, die, wanneer zij na eenige jaren door vader Tijd's machtig penseel zijn bijgewerkt, zich volkomen zullen
XVIII



aansluiten bij hunne omgeving. De groote stad echter, wij wezen er reeds op, stelt door het gaandeweg verliezen van haar centraal karakter, andere eischen. Hier moeten afzonderlijke en toch aansluitende groepen ontstaan en wil het getal dier groepen niet van verwarrenden invloed worden, dan is aan den massabouw, den groote lijn-bouw niet te ontkomen. Dan ook kan de z.g. standaardbouw een plaats vinden, de bouw van eenige typen, doch zoodanig gegroepeerd, dat zij tot eene levende conceptie worden van groote allure. Dit zal wel het blijvend verschil blijken tusschen de kleine stads- en dorpsuitbreiding en dat der groote stad, dat gene zich vooral zal blijven bewegen in architectonisch-picturale richting, deze daarentegen in overwegend architectonische lijn, zonder dat het picturale element daarbij ganschelijk uitgesloten behoeft te worden.
De vroegere stadsuitbreidingen hebben er voor gezorgd dat wij helaas tegen-voorbeelden te over hebben; gelukkig dat er veel in binnen- en buitenland reeds tegenover staat, voorbeelden van groepeering met inachtneming van de noodige grootere en kleinere pleinen, parken, plantsoenen, waterpartijen etc, al te gader elementen, die er toe leiden moeten voor een stadskwartier, zonder aanzien van bevolkingsklasse, de woonlust er in te brengen en de volkomen woon-bevrediging. En mocht eventueel, onder den drang naar bezuiniging, wederom de bedenkelijke neiging opkomen om zoo exploitatief mogelijk den grond te bebouwen ten koste van bovengenoemde elementen, dan bedenke men wel dat het wonen zonder deze bevrediging, dus zonder de poëzie van straat, buurt en kwartier, een grooter gevaar zal blijken voor de harmonieuse ontwikkeling der gemeenschap, dan een wellicht tijdelijk gedéséquilibreerd financiewezen, dat in elk geval eerder herstelbaar zal blijken dan de voorgoed bedorven stadskwartieren.
XIX



INLEIDING EN TOELICHTING
door Jan Wils, Architect
HET doel van dit werkje is een beknopt overzicht te geven van wat in de laatste jaren op het gebied van volkswoningbouw in ons land is voortgebracht. Op volledigheid maakt deze verzameling geen aanspraak. Alleen zij|n die ontwerpen bijeen gebracht, waardoor van de verschillende inzichten in het woningvraagstuk j kan worden kennis genomen. Over de ontwerpen is niet zwaar geoordeeld. Zoo zal het te begrijpen zijn, wanneer sommige plannen niet die belangstelling verkrijgen, die men in 't algemeen aan tentoongesteld werk geeft. Het was ook niet het voornemen een keurcollectie bijeen te brengen. Wanneer slechts aan redelijk te stellen eischen voldaan was, kon de opname overwogen worden. Enkele belangrijke woningcomplexen zullen ook gemist worden, plannen, die een voorname plaats in dit boek behoorden in te nemen. Helaas valt de schuld niet terug op de ! samenstellers, maar op hen, die aan de uitnoodiging om hun werken ter reproductie af te staan, geen gehoor gaven.
In de laatste tien jaren is er veel gebouwd in Nederland. Toen in andere landen de oorlogsfakkel brandde, werd hier bijna uitsluitend aan de volkswoning gewerkt. Toch nam het woning-tekort hier te lande nog bedenkelijke afmetingen aan. De krachtige hulp van rijk en gemeente, gepaard aan de groote belangstelling uit alle maatschappelijke kringen in het woningvraagstuk in het algemeen, deed dit werk tot een zeer belangrijke bron van studie groeien, wat uit de gewijzigde inzichten in de woninginrichting, de groepeering der woningen en de detailleering duidelijk blijkt. De uitkomsten zijn van dien aard, dat Nederland op het oogenblik een vooraanstaande plaats inneemt wat de woningvoorziening betreft.
Van elk opgenomen plan in dit boek zijn zoo ruim mogelijk gegevens verschaft. Behalve plattegronden van woningtypen en een situatie, waaruit de groepeering der woningen is af te lezen, zijn teekeningen van vooren achtergevels opgenomen. Zelfs een enkele maal een doorsnede. Teneinde een duidelijk beeld van de architectuur te kunnen vormen, werden bij elk plan twee foto's opgenomen of een perspectivische teekening. En, ter completeering en onderlinge vergelijking der plannen zijn nog eenige cijfers gegeven, waarbij dient opgemerkt, dat met de weekhuur j bedoeld is de huur per woning per week op het oogenblik dat de woning in gebruik werd genomen. Met latere verhoogingen is geen
XX



Irekening gehouden. De schaal van alle plattegronden is van 1 op 200 of 1 c.M. = 2 M. In alle plattegronden zijn dezelfde letters voor aanduiding van de vertrekken gebruikt.
A = woonkamer = Wohnzimmer = salie a manger = living room. B = slaapkamer = Schlafzimmer = chambre a coucher = bed room. C = keuken = Küche = cuisine = scullery.
D = portaal — Eingang = entrée = entrance.
E = zolder = Boden = grenier = cupboard.
V = voorkamer = Vorzimmer = petit salon = parlour.
Tenslotte zij een woord van dank gebracht aan allen, die aan de samenstelling van dit werkje hun medewerking verleenden.
XXI






AFBEELDINGEN
XXIII






Woningbouw Amsterdam Architect K. P. C. de Bazel te Bussum
1



2
Gevelteekening
WONINGTYPEN
Begane grond Verdieping
Gedeelte van het begane grond plan
Woningbouw Amsterdam Architect K. P. C. de Bazel te Bussum



3
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1916-1918
Aantal woningen 228
Stichtingskosten ƒ678528.—
Huurprijs woning per week ƒ 3.80
Woningbouw Amsterdam Architect K. P. C. de Bazel te Bussum



4
Woningbouw Bussum Architect K. P. C. de Bazel te Bussum



5
Woningbouw Bussum Architect K. P. C. de Bazel te Bussum



6
Situatie
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd
Aantal woningen
Stichtingskosten
Huurprijs woning per week
1917-1918
138
ƒ 694000.—
. . . . ƒ 2.70 tot ƒ5.50
Woningbouw Bussum Architect K. P. C. de Bazel te Bussum



7
Woningbouw Amsterdam Architect Dn H. P. Berlage te 's-Gravenhage



8
Woningbouw Amsterdam Architect Dr. H. P. Berlage te 's-Gravenhage



9
Situatie
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1915
Aantal woningen 169
Stichtingskosten ƒ 502944.—
Huurprijs woning per week ƒ 2.35
Woningbouw Amsterdam Architect Dr, H. P. Berlage te 's-Gravenhage



10
Woningbouw Amsterdam Architect Dr. H. P. Berlage te 's-Gravenhage



11
Begane grond Eerste verdieping Tweede verdieping Zolderplan
Voorgevelteekening Zijgevel Voorgevelteekening Achtergevelteekening
Woningbouw Amsterdam Architect Dr. H. P. Berlage te 's-Gravenhage



12
Begane grond
Verdieping
WONINGTYPEN
Zolderplan
Woningbouw Amsterdam Architect Dr. H. P. Berlage te 's-Gravenhage



13
Woningbouw Amsterdam Architect Dr. H. P. Berlage te 's-Gravenhage



14
Voorgevelteekening
WONINGTYPEN
Begane grond Voorgevelteekening
Eerste verdieping
Zolderplan Achtergevelteekening
Woningbouw Amsterdam Architect Dr. H. P. Berlage te 's-Gravenhage



15
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1912-1913
Aantal woningen 178
Stichtingskosten ƒ460000
Huurprijs woning per week ƒ4.60
Woningbouw Amsterdam Architect Dr. H. P. Berlage te 's-Gravenhage



16
Groep aan den Dubbeldamschen weg
„Het Noorderkwartier"
Woningbouw Dordrecht Architect B. van Bilderbcek te Dordrecht



17
Woningbouw Dordrecht Architect B. van Bilderbeek te Dordrecht
2



18
Zolderplan
Zolderplan
Zolderplan
WONINGTYPEN
Begane grond
Begane grond
Begane grond
BIJZONDERE GEGEVENS „Het Noorderkwartier"
Gebouwd 19154916
Aantal woningen 83
Stichtingskosten, grond in erfpacht . . . . ƒ192308.165 Huurprijs woning per week ƒ 2.90 tot ƒ 3.20
Woningbouw Dordrecht Architect B. van Bilderbeek te Dordrecht



19
Woningbouw Rotterdam Architect M. Brinkman te Rotterdam



20
Gevelteekening, straatzijde
Begane grond
Tweede verdieping
Gevelteekening, binnenplein
Eerste verdieping Derde verdieping
Woningbouw Rotterdam Architect M. Brinkman te Rotterdam



21
BIJZONDERE GEGEVENS
. . . . 1921 . ... 264 ƒ 1846000.— . . . ƒ5.50
De bouw is aangevangen in
Aantal woningen
Geraamde stichtingskosten
Huurprijs woning per week
Woningbouw Rotterdam Architect M. Brinkman te Rotterdam



22
Woningbouw Wassenaar Architect A. Broese van Groenou, B. I. te Wassenaar



23
Gedeelte voorgevelteekening
WONINGTYPEN
Woningbouw Wassenaar Architect A. Broese van Groenou, B. I. te Wassenaar



24
Situatie
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1914
Aantal woningen 51
Stichtingskosten ƒ120000.—
Huurprijs woning per week ƒ2.25 tot ƒ 3.25
Woningbouw Wassenaar Architect A. Broese van Groenou, B. I. te Wassenaar



25
Gemeentelijke woningbouw «Bloemhof" Rotterdam Architect W. Dahlen te Rotterdam



26
Gedeelte gevelteekening
WONINGTYPEN
Begane grond Eerste verdieping Zolderplan
Gemeentelijke woningbouw «Bloemhof" Rotterdam Architect W. Dahlen te Rotterdam



27
Situatie
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1917-1919
Aantal woningen 493
Stichtingskosten ƒ2413648.—
Huurprijs kleine woning per week . . ƒ 3.60 tot ƒ 3 75 Huurprijs groote woning per week . . ƒ 3.80 tot ƒ 4.20
Gemeentelijke woningbouw «Bloemhof" Rotterdam Architect W. Dahlen te Rotterdam



28
Gemeentelijke woningbouw Rotterdam Architect W. Dahlen te Rotterdam



29
Gemeentelijke woningbouw Rotterdam Architect W. Dahlen te Rotterdam



30
Situatie
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1919-1921
Aantal woningen 1033
Stichtingskosten ƒ 5235700.—
Huurprijs kleine woning per week . . ƒ 3.50 tot ƒ 4.55 Huurprijs groote woning per week . . ƒ3.70 tot ƒ 5.—
Gemeentelijke woningbouw Rotterdam Architect W. Dahlen te Rotterdam



31
Gemeentelijke woningbouw Hilversum Architect W. Dudok'te Hilversum



32
Gemeentelijke woningbouw Hilversum Architect W. Dudok te Hilversum



33
Situatie
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1917-1918
Aantal woningen 180
Stichtingskosten ƒ 702000.—
Huurprijs woning per week ƒ 2.25 tot ƒ 3.95
Gemeentelijke woningbouw Hilversum Architect W. Dudok te Hilversum
3



34
Woningbouw Leiderdorp Architecten W. Dudok te Hilversum en J. J. P. Oud te Rotterdam



35
Voorgevelteekening
Verdieping
Begane grond Achtergevelteekening
WONINGTYPEN
Voorgevelteekening
Verdieping
Begane grond
Achtergevelteekening
Woningbouw Leiderdorp Architecten W. Dudok te Hilversum en J. J. P. Oud te Rotterdam



36
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1915-1916
Aantal woningen 24
Stichtingskosten ƒ49956.72
Huurprijs woning per week ƒ2.56
Woningbouw Leiderdorp Architecten W. Dudok te Hilversum en J. L P. Oud te Rotterdam



37
Woningbouw Groningen Architect A. T. van Elmpt te Groningen



38
Woningbouw Groningen Architect A. T. van Elmpt te Groningen



39
I
Situatie
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1918—1919
Aantal woningen 133
Stichtingskosten ƒ 666400.—
Huurprijs woning per week ƒ 3.15 tot ƒ 3.75
Woningbouw Groningen Architect A. T. van Elmpt te Groningen



40
Woningbouw «Eerste Rotterdamsch Tuindorp" Rotterdam Architecten Irs. Granpré Molière en Verhagen te Rotterdam



41
Woningbouw „Eerste Rotterdamsch Tuindorp" Rotterdam Architecten Irs. Granpré Molière en Verhagen



42
Woningbouw «Eerste Rotterdamsch Tuindorp" Rotterdam Architecten De Roos en Overeinder



43
Voorgevelteekening
Voorgevelteekening
WONINGTYPEN
Zolderplan
Zolderplan
Begane grond
Woningbouw «Eerste Rotterdamsch Tuindorp" Rotterdam Architecten De Roos en Overeinder te Rotterdam



44
Gevelteekening
WONINGTYPEN
Begane grond Zolderplan
Woningbouw „Eerste Rotterdamsch Tuindorp" Rotterdam Architecten De Roos en Overeinder te Rotterdam



45
Situatie
BIJZONDERE GEGEVENS
Begin van den bouw 1916
Aantal woningen le plan (Irs. Granpré Molière en Verhagen) . . . 119
Stichtingskosten ƒ 546020.
Huurprijs per week ƒ 330 tot ƒ4.—
Aantal woningen 2e plan (De Roos en Overeinder) 131
Stichtingskosten . . ƒ 676950.—
Huurprijs per week ƒ 3.55 tot ƒ 4.60
» . , , -» , ( Irs. Granpré Molière en Verhagen . 131) „_ Aantal woningen 3e plan " " { 257
( De Koos en Overeinder 126 )
Stichtingskosten ƒ 1475000.—
Huurprijs per week ƒ 3.60 tot ƒ 4.25
Woningbouw „Eerste Rotterdamsch Tuindorp" Rotterdam Architecten Irs* Granpré Molière en Verhagen te Rotterdam



46
Woningbouw Amsterdam Architecten Dr. H. P. Berlage, Jan Gratama, B. I. en G. Versteeg te Amsterdam



47
Gevelteekening (hoogbouw)
WONINGTYPEN
Begane grond (hoogbouw)
Verdieping (hoogbouw)
Begane grond (laagbouw) le Verdieping (laagbouw)
Zijgevel (laagbouw)
2e Verdieping (laagbouw) (laagbouw) Voorgevel
Woningbouw Amsterdam Architecten Dr» H, P. Berlage, Jan Gratama, B. I. en G. Versteeg te Amsterdam



48
Situatie
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1919
Aantal woningen in exploitatie 96
Het totaal aantal woningen, dat in de Transvaalbuurt
gebouwd zal worden, bedraagt 803
De bouwkosten daarvan zijn geraamd op ƒ6870000
Huurprijs woning per week ƒ 3.98
Woningbouw Amsterdam Architecten Dr. H. P. Berlage, Jan Gratama, B. I. en G. Versteeg te Amsterdam



49
Woningbouw Amsterdam Architecten-bureau Gratama 8 Versteeg (Ontwerp Jan Gratama, B. I.) te Amsterdam
4



50
Woningbouw Amsterdam Architecten-bureau Gratama 6 Versteeg (Ontwerp Jan Gratama, B. I.) te Amsterdam



51
Situatie
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd
Aantal woningen
Stichtingskosten
Huurprijs woning per week
. . 1918-1920 . ... 220 ƒ1980000.— . . . ƒ5.02
Woningbouw Amsterdam Architecten-bureau Gratama & Versteeg (Ontwerp Jan Gratama, B, I.) te Amsterdam



52
Gemeentelijke woningbouw 's-Gravenhage Architecten W. Greve en P. C. Albers te 's-Gravenhage



53
Gevelteekening
WONINGTYPEN
Gemeentelijke woningbouw 's-Gravenhage Architecten W. Greve en P. C. Albers te 's-Gravenhage



54
AOODDPOlDtn IV\DC
Situatie
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1918-1919
Aantal woningen, waaronder 5 winkels 235
Stichtingskosten , . . ƒ1570028.69*
Huurprijs woning per week ƒ2.50 tot ƒ 5.—
Huurprijs winkel per week ƒ9.— tot ƒ12.25
Gemeentelijke woningbouw 's-Gravenhage Architecten W. Greve en P. C. Albers te 's-Gravenhage



55
Gemeentelijke woningbouw 's-Gravenhage Architecten W. Greve en P. C. Albers te 's-Gravenhage



56
Gemeentelijke woningbouw 's-Gravenhage Architecten W. Greve en P. C. Albers te 's-Gravenhage



57
Situatie
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1916-1917
Aantal woningen, waaronder 9 winkels 285
Stichtingskosten ƒ91132133
Huurprijs woning per week ƒ3.35 tot ƒ 4.95
Huurprijs winkel per week ƒ 9.50 tot ƒ15.—
Gemeentelijke woningbouw 's-Gravenhage Architecten W. Greve en P. C. Albers te 's-Gravenhage



58
Woningbouw Amsterdam Architecten Gulden en Geldmaker te Amsterdam



59
I Voorgevelteekening
Woningbouw Amsterdam Architecten Gulden en Geldmaker te Amsterdam



60
HOUTRyn.
FOLAHEM
U
m
m ZO O
ZO
y;
STRAAT
STRAAT
KRonncmcsrR VORMER VEER3FR
1 ^R^ARNDAMntR PLAm^om
Situatie
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1917-1918
Aantal woningen 44
Stichtingskosten /191000
Huurprijs woning per week ƒ4.40
Woningbouw Amsterdam Architecten Gulden en Geldmaker te Amsterdam



61
Woningbouw 's-Gravenhage Architecten Gulden en Geldmaker te Amsterdam



62
Woningbouw 's<-Gravenhage Architecten Gulden en Geldmaker te Amsterdam



63
Situatie
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1915 1915
Aantal woningen 90
Stichtingskosten, grond in erfpacht.... ƒ 214389.80 Huurprijs woning per week . ƒ 6,65
Woningbouw 's-Gravenhage Architecten Gulden en Geldmaker te Amsterdam



64
Woningbouw Zaandam Architecten Gulden en Geldmaker te Amsterdam



65
Gedeelte gevelteekening
- Woningbouw Zaandam Architecten Gulden en Geldmaker te Amsterdam
5



66
Woningbouw Zaandam Architecten Gulden en Geldmaker te Amsterdam



67
Woningbouw Bilthoven Architect Ph. Hamers te Bussum



68
Woningbouw Bilthoven Architect Ph. Hamers te Bussum



69
Situatie
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1919-1920
Aantal woningen 26
Stichtingskosten ƒ172000.—
Huurprijs woning per week ƒ 3.50 tot ƒ 5.—
Woningbouw Bilthoven Architect Ph. Hamers te Bussum



70
Woningbouw Goes Architect Ph. Hamers te Bussum



71
Woningbouw Goes Architect Ph. Hamers te Bussum



72
Situatie
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1918-1920
Aantal woningen 90
Stichtingskosten ƒ655000.—
Huurprijs woning per week ƒ3.85 tot ƒ5.—
Woningbouw Goes Architect Ph. Hamers te Bussum



73
Woningbouw Haren (Groningen) Architect Ph. Hamers te Bussum



74
1 J 1_ ! ' I
Gevelteekening Gevelteekening
WONINGTYPEN
Zijgevelteekening Gevelteekening
Woningbouw Haren (Groningen) Architect Ph. Hamers te Bussum



75
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1920-1921
Aantal woningen 50
Stichtingskosten ƒ315000.—
Huurprijs woning per week ƒ 4.— tot ƒ 5.—
Woningbouw Haren (Groningen) Architect Ph. Hamers te Bussum



76
Woningbouw Zuilen Architect Ph. Hamers te Bussum



77
Gevelteekening
WONINGTYPEN
Begane grond Verdieping Begane grond Verdieping
Gevelteekening
Woningbouw Zuilen Architect Ph. Hamers te Bussum



78
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1915-1918
Aantal woningen 375
Stichtingskosten ƒ950000
Huurprijs woning per week ƒ3*— tot ƒ 4.50
Woningbouw Zuilen Architect Ph. Hamers te Bussum



79
Woningbouw Amsterdam Architect M. de Klerk te Amsterdam



80
Voorgevelteekening
Begane grond Begane grond
Voorgevelteekening
Woningbouw Amsterdam Architect M. de Klerk te Amsterdam



81
Woningbouw Amsterdam Architect M. de Klerk te Amsterdam
6



82
Woningbouw Poortugaal Architect H. van der Kloot-Meyburg te Voorburg »•»



83
Woningbouw Poortugaal V Architect H. van der Kloot-Meyburg te Voorburg



84
Situatie
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1918-1919
Aantal woningen 16
Stichtingskosten ƒ 83712.—
Huurprijs per week ƒ 2.90
Woningbouw Poortugaal Architect H. van der Kloot-Meyburg te Voorburg



85
Woningbouw 's-Gravenhage Architect W. P. C. Knuttel te Deventer



86
Woningbouw 's-Gravenhage Architect W. P. C. Knuttel te Deventer



87
Woningbouw 's-Gravenhage Architect W. P. C. Knuttel te Deventer



88
Woningbouw Amsterdam Architecten P. Kramer en M. de Klerk te Amsterdam



89
Woningbouw Amsterdam Architecten P. Kramer en M. de Klerk te Amsterdam



90
Situatie
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd aanvang 1921
Aantal woningen 294
Stichtingskosten, grond in erfpacht . . ƒ 2470000.— Huurprijs woning per week, gemiddeld . . . ƒ4.94
Woningbouw Amsterdam Architecten P. Kramer en M. de Klerk te Amsterdam



91
Woningbouw Amsterdam Architect G, F. La Croix te Amsterdam



92
Gevelteekening Gevelteekening !
WONINGTYPEN
Begane grond Verdieping
Woningbouw Amsterdam Architect G. F. La Croix te Amsterdam



93
Situatie
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1918-1919
Aantal woningen 23
Stichtingskosten ƒ201000.
Huurprijs woning per week ƒ 4.90
Woningbouw Amsterdam Architect G. F. La Croix te Amsterdam



94
Woningbouw Arnhem Architect Ir. J. Limburg te 's-Gravenhage



95
O-
Voorgevelteekeningen
WONINGTYPEN
Woningbouw Arnhem Architect Ir. J. Limburg te 's-Gravenhage



96
Situatie
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1918-1920
Aantal woningen 237 en 4 winkels
Stichtingskosten, grond in erfpacht a ƒ30.— per woning
per jaar, ƒ1350000—
Huurprijs woning per week . . . van f 4.75 tot ƒ 6.15
Woningbouw Arnhem Architect Ir. J. Limburg te 's-Gravenhage



97
Woningbouw Amsterdam Architect W. Noorlander te Amsterdam
7



98
Gevelteekening Gevelteekening
WONINGTYPEN
Begane grond Eerste verdieping Zolderplan
Begane grond hoekhuis met winkel Verdieping
Woningbouw Amsterdam Architect W. Noorlander te Amsterdam



99
Situatie
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd • 1920-1922
Aantal woningen 218
Stichtingskosten, grond in erfpacht, geraamd ƒ 2257000.
Huurprijs woning per week ƒ 5.24
I
Woningbouw Amsterdam Architect W. Noorlander te Amsterdam



100
Gemeentelijke woningbouw Rotterdam Architect J. J. P. Oud te Rotterdam



101
Gemeentelijke woningbouw Rotterdam Architect J. J. P. Oud te Rotterdam



102
Situatie
BIJZONDERE GEGEVENS •
Gebouwd 1918-1920
Aantal woningen 242
Stichtingskosten / 1225400
Huurprijs woning per week . . / 4.50 $ / 5.— f f 5.50
Gemeentelijke woningbouw Rotterdam Architect J. J. P. Oud te Rotterdam



103
Tehuis voor arbeiders te Amsterdam Architect J. E. van der Pek f te Amsterdam



104
BIJZONDERE GEGEVENS
. 1917-1919 ... 348 ƒ780000.— . . ƒ4.57
Gebouwd
Aantal kamers
Stichtingskosten .... Huurprijs kamer per week
Tehuis voor arbeiders te Amsterdam Architect J. E. van der Pek f te Amsterdam



105
Woningbouw Deventer Architecten Postma en Hoogstraten te Deventer



106
Q
Gevelteekening
Gevelteekening
WONINGTYPEN
Verdiepingwoning
Begane grond Verdieping
Eengezinswoning Begane grond Verdieping
Woningbouw Deventer Architecten Postma en Hoogstraten te Deventer



107
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1920-1921
Aantal woningen t 201
Stichtingskosten ƒ 1330128.
Huurprijs woning per week ƒ2.75? ƒ 4.75; ƒ 5.—; ƒ 5.25
/5.60?/7!_
Woningbouw Deventer Architecten Postma en Hoogstraten te Deventer



108
Woningbouw Maassluis Architect D. Roosenburg, B. I. te 's-Gravenhage



109
IGevelteekening Zijgevelteekening WONINGTYPEN
Begane grond Verdieping 11
Achtergevelteekening Zij-en achtergevelteekening
L TT "PT
Woningbouw Maassluis Architect D. Roosenburg, B. I. te 's-Gravenhage



110
Situatie
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1919-1920
Aantal woningen 43
Stichtingskosten (bouwkosten) ƒ220500.—
Huurprijs woning per week ƒ3.75 tot ƒ5.75
Woningbouw Maassluis Architect D. Roosenburg, B. L te 's«Gravenhage



111
Woningbouw Hoensbroek Architect Jan Stuyt te 's-Gravenhage



112
Begane grond Verdieping
WONINGTYPEN
I Begane grond Verdieping
Gevelteekening Gevelteekening
Woningbouw Hoensbroek Architect Jan Stuyt te 's»Gravenhage



113
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1913
Aantal woningen 100
Stichtingskosten ƒ219302.88
Huurprijs woning per week ƒ2.175 tot ƒ4.25
Woningbouw Hoensbroek Architect Jan Stuyt te 's-Gravenhage
8



114
Woningbouw 's-Gravenhage Architect W. Verschoor te 's-Gravenhage



115
Ge vel tee kening
WONINGTYPEN
Begane grond Eerste verdieping Tweede verdieping
Woningbouw 's-Gravenhage Architect W. Verschoor te 's-Gravenhage



116
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd
Aantal woningen
Stichtingskosten
Huurprijs woning per week
1918-1919
123 en 2 winkelwoningen
ƒ 664.987
. . ƒ 4.50, ƒ 4.60, ƒ4.70
Woningbouw 's-Gravenhage Architect W, Verschoor te 's-Gravenhage



117
Woningbouw Leerdam Architect W. Verschoor te 's-Gravenhage



118
Voorgevelteekening Zijgevelteekening
WONINGTYPEN
Woningbouw Leerdam Architect W. Verschoor te 's-Gravenhage



119
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd , 1918-1919
Aantal woningen 192
Stichtingskosten ƒ 859684.17*
Huurprijs woning per week ƒ 2.75 tot ƒ5.—
Woningbouw Leerdam Architect W. Verschoor te 's-Gravenhage



120
Woningbouw Burgemeester Vernèdepark Voorschoten Architect W. Verschoor te 's-Gravenhage



121
Woningbouw Burgemeester Vernèdepark Voorschoten Architect W. Verschoor te 's-Gravenhage



122
Situatie
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1915
Aantal woningen 60
Stichtingskosten ƒ 232400.—
Huurprijs per week ƒ3.— tot ƒ3.75
Woningbouw Burgemeester Vernèdepark Voorschoten Architect W» Verschoor te 's-Gravenhage



123
Woningbouw Zwijndrecht Architect W. Verschoor te 's-Gravenhage



124
Woningbouw Zwijndrecht -Architect W. Verschoor te 's-Gravenhage



125
Situatie
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1917-1918
Aantal woningen 250
Stichtingskosten, grond in erfpacht .... ƒ 842288.—
Waarvan door de firma Jurgens bijgedragen ƒ175000
Huurprijs woning per week ƒ 2.50 tot ƒ3.50
Woningbouw Zwijndrecht Architect W. Verschoor te 's-Gravenhage



126
Woningbouw Breukelen Architecten Vorkink en Wormser te Amsterdam



127
Voorgevelteekening
Voorgevelteekening Achtergevelteekening
Woningbouw Breukelen Architecten Vorkink en Wormser te Amsterdam



128
■»
Situatie
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1917
Aantal woningen 38
Stichtingskosten ƒ 188000.~
Huurprijs per week ƒ 2.30 tot ƒ 3.75
Woningbouw Breukelen Architecten Vorkink en Wormser te Amsterdam



129
Woningbouw Hilversum Architecten Vorkink en Wormser te Amsterdam
9



130
Voorgevelteekening
WONINGTYPEN
Woningbouw Hilversum Architecten Vorkink en Wormser te Amsterdam



131
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd t 1917
Aantal woningen _ 65
Stichtingskosten (bouwkosten) ƒ207000.—
Huurprijs woning per week ƒ2.90 tot ƒ 3.95
Woningbouw Hilversum Architecten Vorkink en Wormser te Amsterdam



132
Woningbouw Velsen, ^VijkeTOog Architecten Vorkink en Wormser te Amsterdam



133
WONINGTYPEN Zie ook blz. 130
Hoekhuis begane grond Hoekhuis verdieping
J
Woningbouw Velsen, Wijkeroog Architecten Vorkink en Wormser te Amsterdam



134
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1918
Aantal woningen 115
Stichtingskosten ƒ580000. —
Huurprijs kleine woning per week ƒ 2.80
Huurprijs groote woning per week ƒ 4,05
Woningbouw Velsen, Wijkeroog Architecten Vorkink en Wormser te Amsterdam



135
Woningbouw Velsen Architecten Vorkink en Wormser te Amsterdam



136
WONINGTYPEN
Woningbouw Velsen Architecten Vorkink en Wormser te Amsterdam



137
Situatie
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1913
Aantal woningen 76
Stichtingskosten, grond in erfpacht . . .ƒ 175000.— Huurprijs woning per week ƒ2.85 en ƒ3.45
Woningbouw Velsen Architecten Vorkink en Wormser te Amsterdam



138
Woningbouw Apeldoorn Architect A. H. Wegerif te Apeldoorn



139
Voorgevelteekening Voorgevelteekening Zijgevelteekening
Woningbouw Apeldoorn Architect A. H. Wegerif te Apeldoorn



140
Situatie
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1918
Aantal woningen 98
Stichtingskosten ƒ440000.—
Huurprijs woning per week ƒ 3.—tot ƒ3.60
Woningbouw Apeldoorn Architect A. H. Wegerif te Apeldoorn



141
Woningbouw Doctinchem Architect A. H. Wegerif te Apeldoorn



142
Woningbouw Doctinchem Architect A, H. Wegerif te Apeldoorn



143
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1918-1919 I
Aantal woningen \nn
Stichtingskosten ƒ498000.
Huurprijs woning per week . . . . ƒ 3.50 tot ƒ4.—
Situatie
Woningbouw Doetinchem Architect A. H. Wegerif te Apeldoorn



144
Woningbouw Almelo (boven). Woningbouw Amersfoort (beneden) Architect W. K. de Wijs, B. I. te Enschede



145
Woningbouw Almelo en Amersfoort Architect W. K. de Wijs, B. L te Enschede
10



146
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1917-1920
Aantal woningen 339
Totaal zullen ongeveer 750 woningen gebouwd worden. Stichtingskosten, zonder kosten voor den grond, die in erfpacht van de gemeente verkregen is ƒ 1746000.— Huurprijs woning per week; ƒ 3.— tot ƒ5.—
Woningbouw Almelo Architect W. K. de Wijs, B. I. te Enschede



147
Gebouwd 1918-1920
Aantal woningen tot heden 365
Totaal zullen ongeveer 400 woningen gebouwd wórden. Stichtingskosten voor de eerste 245 woningen ƒ1600000.— Huurprijs woning per week ƒ 2.50 tot ƒ 5.25
Woningbouw Amersfoort Architect W. K. de Wijs, B. I. te Enschede



148
Woningbouw tuindorp „Patmos" Enschede Architect W, K. de Wijs, B. L te Enschede



149
Woningbouw tuindorp „Patmos" Enschede Architect W. K. de Wijs, B. I. te Enschede



150
Situatie
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1914-1920
Aantal woningen tot 1920 656
Stichtingskosten ƒ 2720167.—
Huurprijs woning per week ƒ2.50 tot ƒ5.—
Woningbouw tuindorp „Patmos" Enschede Architect W. K. de Wijs, B. I. te Enschede



151
Woningbouw Gorinchem Architect Jan Wils te Voorburg



152
Woningbouw Gorinchem Architect Jan Wils te Voorburg



153
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1920-1921
Aantal woningen 149
Stichtingskosten ƒ 939800.—
Huurprijs kleine woning per week . . ƒ 4.60 tot ƒ 6.— Huurprijs groote woning per week . . ƒ 6 ■ tot ƒ 8.—
Woningbouw Gorinchem Architect Jan Wils te Voorburg



154
Woningbouw Woerden Architect Jan Wils te Voorburg



155
Woningbouw Woerden Architect Jan Wils te Voorburg



156
Situatie
BIJZONDERE GEGEVENS
Gebouwd 1919-1920
Aantal woningen 18
Stichtingskosten ƒ119267.—
Huurprijs woning per week ƒ *• — tot / 4.75
Woningbouw Woerden Architect Jan Wils te Voorburg



I LIJST DER AFBEELDINGEN
Pag.
Almelo, architect W. K. de Wijs, B. 1 144—146
Amersfoort, architect W. K. de Wijs, B. 1 144 147
Amsterdam, architect K. P. C. de Bazel 1 3
Amsterdam, architect Dr. H. P. Berlage 7 15
Amsterdam, architecten Dr. H. P. Berlage, Jan Gratama, B. I.
en G. Versteeg 46 48
j Amsterdam, architecten-bureau Gratama 6 Versteeg. . . 49—51 Amsterdam, architecten Gulden en Geldmaker. . . . . 58—60
Amsterdam, architect M. de Klerk 79 81
Amsterdam, architecten P. Kramer en M. de Klerk . . . 88—90
Amsterdam, architect G. F. La Croix 91 93
Amsterdam, architect W. Noorlander 97 99
Amsterdam, architect J, E. van der Pekf 103—104
Apeldoorn, architect A. H. Wegerif 138—140
Arnhem, architect J. Limburg, B. 1 94 96
Bussum, architect K. P. C. de Bazel 4 6
Bilthoven, architect Ph. Hamers 67—69
Breukelen, architecten Vorkink & Wormser 126—128
Deventer, architecten Postma en Hoogstraten 105—107
Doetinchem, architect A. H. Wegerif 141 — 143
Dordrecht, architect B. van Bilderbeek 16—18
Enschede, architect W. K. de Wijs, B. 1 148—150
Goes, architect Ph. Hamers 70 72
Gorinchem, architect Jan Wils 151 153
's Gravenhage, architecten W. Greve en P. C. Albers . . 52—57 's Gravenhage, architecten Gulden en Geldmaker. . . . 61—63
's Gravenhage, architect W. P. C. Knuttel 85—87
's Gravenhage, architect W. Verschoor 114—116
Groningen, architect A. T. van Elmpt 37—39
Haren Groningen, architect Ph. Hamers 73—75
Hilversum, architect W. Dudok 31—33
Hilversum, architecten Vorkink & Wormser 129—131
IHoensbroek, architect Jan Stuyt 111 — 113 Leerdam, architect W. Verschoor 117 119 Leiderdorp, architecten W. Dudok en J. J. P. Oud. . . . 34—36 Maassluis, architect D. Roosenburg, B. 1 108—110 Poortugaal, architect H. van der Kloot Meyburg . . . . 82—84 II
I



Rotterdam, architect M. Brinkman 19—21
Rotterdam, architect W. Dahlen 25—30
Rotterdam, architecten Irs. Granpré Molière & Verhagen
en De Roos & Overeinder 40 45
Rotterdam, architect J. J. P. Oud 100 102
Velsen, architecten Vorkink & Wormser 135—137
Velsen, Wijkeroog, architecten Vorkink & Wormser . .132—134
Voorschoten, architect W. Verschoor 120—122
Wassenaar, architect A. Broese van Groenou, B. I. . . . 22—24
Woerden, architect Jan Wils 154—156
Zaandam, architecten Gulden en Geldmaker 64—66
Zuilen, architect Ph. Hamers 76—78
Zwijndrecht, architect W. Verschoor 123—125