BIJ GOETHES FAUST






BW GOETHES FAUST
AANTEEKENINGEN UIT EEN PAUSTCOLLEGE
(LEERGANG 1918 — 1919)
VAN
G. J. F. J. BOLLAND
IN LEVEN HOOOUEEKAAR DER WIJSBEGEERTE TE LEIDEN
UITGEWERKT DOOR
DR- P. C. E. MEERUA TERWOGT
De ware dichterlijkheid is als volledige dichterlijkheid meer dan bekrompene of onontwikkelde natuurlijkheid. Maar de ware menschelijkheid is zij nog niet.
De boeken der spreuken 2 ■ 858.
LEIDEN
A. H. ADRIAN1
1922






VOORBERICHT
Nu de taak van het uitwerken der aanteekeningen van het Faustcollege, dat door wijlen Prof. G. J. P. J. Bolland gedurende den winter 1918—1919 te Amsterdam, Leiden, den Haag, Rotterdam en Nijmegen is gegeven, door mij is volbracht en ik door de bereidwillige en vriendschappelijke medewerking van den uitgever, den heer A. H. Adriani, die niet alleen groote zorg aan de uitgave heeft besteed, maar ook mij in velerlei opzicht is ter wille geweest, in staat ben gesteld den landgenoot de vrucht van mijn arbeid aan te bieden, acht ik het een voorrecht in de gelegenheid te zijn hier openlijk te kunnen getuigen van mijne gevoelens van dankbaarheid en vriendschap jegens en voor wijlen Prof. Bolland, bij wien men nimmer tevergeefs aanklopte om voorlichting, wanneer het ernstig te doen mocht zijn om ontwikkeling en versterking van den waarheidszin.
Wat het uitwerken der bij de colleges gehouden aanteekeningen aangaat, zij opgemerkt, dat er naar gestreefd is, geest en inhoud van hetgeen behandeld was en meegedeeld, zooveel mogelijk te doen herleven.
Ten behoeve van den samenhang des geheels heb ik mij echter bij de uitwerking verplicht gezien, nu eens het in een vroeger college besprokene eerst later in te lasschen, dan weer juist omgekeerd te handelen, wat voor hem of haar, die Prof. Bolland's voordrachten getrouw heeft bijgewoond, niet het minste beletsel zal wezen, in het onderhavige werk het destijds vernomene te herkennen en weer te vinden.
Voorts zij hier vermeld, dat Prof Bolland's Leitfaden, zooals die eigenlijk in derde uitgave zou hebben moeten verschijnen, vrijwel in zijn geheel door den tekst is heengevlochten. Welwillend had Z.HG. zijne kantteekeningen, bij de tweede uitgave van den leiddraad te mijner beschikking gesteld, ten einde mij in staat te stellen, mijn plan zoo omvattend mogelijk ten uitvoer te brengen.
Moge aan het werk eene goede ontvangst te beurt vallen, zoowél bij vrienden- en belangstellende gewezen collegianten van wijlen den hoogleeraar, als bij andere letterlievenden, die mijn streven zullen kunnen waardeeren, daargelaten koevele gebreken het werk mogen aankleven.



Want erkend zal achterna toch moeten worden, dat hier den landgenoot eene studie is voorgelegd, waarin, ik mag wel zeggen voor het eerst stelselmatig en met het com-pas of richtsnoer, dat alleen de hedendaagsche nederlandsche wijsbegeerte in de hand vermag te geven wordt uiteengezet, hoever in Duüschland's grootsten dichter de wijsheid zich ontwikkeld heeft, terwijl in den breede is nagegaan, hoe hel beweerde telkens staving vindt in Goethe's eigene uitspraken en ook doorloopend tot uitdrukking is gekomen in of te halen is uit 's dichters levenswerk, zijn „Faust".
Ruim zeventien jaren heeft Prof. Bolland met de grootst mogelijke toewijding over allerlei onderwerpen in de hoofdstad onafgebroken colleges gegeven, die door mij steeds geregeld, met onbevooroordeelde aandacht, zijn gevolgd; zoo werd ik in staat gesteld te doen, wat ik hier heb gedaan. Ongetwijfeld zullen velen met mij den verscheiden Leidschen hoogleeraar voor zijne belangelooze toewijding aan het geestelijk belang en welzijn van een klem deel intellectuelen der nederlandsche natie, voor zijn grenzenloos onbaatzuchtige strijd voor het licht tegen de duisternis, in de hoogste mate dankbaar en erkentelijk blijven ■ moge mijn werk dan in de eerste plaats bijdragen tot versterking van de vriendschappelijke gevoelens jegens den overledene en tot het in eere houden zijner nagedachtenis. Voor het overige zal het hopelijk tets kunnen zijn ook of juist voor den nakomeling, den landgenoot der toekomst, die de colleges zelve niet meer zal kunnen hooren
_ J P- C. E. MEERUM TERWOGT.
Zaandam, Mei 1922.



EERSTE DEEL






26 September 1918.
—■ Poetry is- as it were a dream of learning, a thing sweet and varied, that would be thought to have in it sometbing divine, a character likewise affectedjjy dreams. ■— Bacon
Dichtkunst is verheven kunst^. Niet verheven in den zin van opgeheven of verdwenen, maar van gestegen, op hooger peil gebracht en zoo dan meer ontwikkeld. Opgeheven worden kan slechts het te voren gestelde, dat van zijne zijde weer stélbaar zal hebben moeten büjken en de verhouding van stélbaar, gesteld en opgeheven zijn is de verhouding van mogelijk of onontwikkeld, van bepaald of ontwikkeld en van verinnerlijkt of vereenigd zijn of ook van denkbaar, zakelijk (verzakelijkt) en één zijn ; met vreemder, doch eveneens zeer gebruikelijke woorden, van potentialiteit, realiteit en idealiteit.
Wie ooit volledig en nauwlettend kennis heeft genomen van Prof. Bolland's „Collegium Logicum" en zoo dan de redeleer heeft doordacht, verstaat de hier aangeduide verhouding onmiddellijk, wetende dat de leer van de rede, als leer van volstrekte denkbaarheden, als leer van bloote mogelijkheden of ongestelde denkbaarheden, zichzelve in die verhouding doordenken laat, dat de drie afdeelingen van de redeleer, de zijns-, wezens- en begripsleer, achtereenvolgens onder het teeken der potentialiteit, realiteit en idealiteit opdoemen. En terwijl nu -de redeleer zelve weer als geheel overwegend het accent der potentialiteit heeft, is de natuurleer meer onder het teeken der realiteit, de geestesleer onder dat der idealiteit te denken. En in hare onzijdigheid is dan weer de redeleer dubbelzijdig toepasselijk op natuur- en geestesleer. Van den eenen kant genomen is de leer van de rede leeg en schimmig, men zou kunnen zeggen betrekkehjkerwijze nog ongevuld of zonder inhoud, terwijl zij van den anderen kant den gezamelijken inhoud van natuur- en geestesleer als zin van alles te buiten gaat. Zoo is zij dan weloverwogen sleutel tot en slot van alle wetenschap en wijsheid, en dieper zin dan Goethe moeten wij thans vermogen te leggen in het woord Logica; men denke hier aan
1



2
de woorden, welke Goethe Mephisto in den mond legt, wanneer deze tot den Schüler zegt:
„Gebraucht der Zeit, Sie geht so schnell von hinnen,
Doch Ordnung lehrt Euch Zeit gewinnen.
Mein teurer Freund, ich rat' Euch drum
Zuerst Collegium Logicum.
Da wird der Geist Euch wohl dressiert,
In Spanische Stiefeln eingeschnürt
Dass er bedachtiger so fortan
Hinschleiche die Gedankenbahn,
Und nicht etwa die Kreuz und Quer
Irrlichteliere hin und her. —" In de natuurleer verhouden zich eveneens de drie af deelingen, bewegingsleer, verschijnselenleer en levensleer gelijk potentialiteit, realiteit en idealiteit, welke verhouding ook bij het doordenken der geestesleer is weer te vinden als die van de zoogenaamde zielkunde, de leer der samenleving en de leer van het hoogere.
Het menschelijk zielige is nog slechts onontwikkeldheid en voorloopigheid van geestelijkheid, nog slechts mogelijkheid, denkof stelbaarheid van geestelijkheid, geestelijkheid in aanleg, zou men kunnen zeggen, welke zich nog tot gesteldheid van geestelijkheid heeft te ontwikkelen. Menschelijke zieligheid is nog slechts individualiteit, die als bewustheid tot bepaaldheid van geestelijkheid kan komen, terwijl dan weer ten slotte in de persoonlijkheid eenheid van individualiteit en bewustheid valt te denken. Persoonlijkheid is onmiddellijk meer dan zielig; zij is geestelijk. En van alle persoonlijkheid is de geest het beginsel. Individu, bewustzijn en persoon verhouden zich dus gelijk potentialiteit, realiteit en idealiteit van den afzonderlijken geest en de leer van den persoon vormt derhalve het derde hoofdstuk van de eerste afdeeling der geestesleer, de dusgenoemde zielkunde.
In dat derde hoofdstuk harer bespreking heft die kunde omtrent 's menschen psyche of ziel zich dan weer feitelijk op ; immers wie van persoonlijkheid en persoon gewaagt, heeft het van zelf niet meer over individualiteit en het nog slechts zielige individu. In redelijk, dat is ordenend en zoo dan methodisch denken komt achtereenvolgens in de kategorieën individuahteit, bewustheid en persoonlijkheid van zelf het min ontwikkelde aanvankelijke tot



3
het meer ontwikkelde latere, het psychische tot het noëtische, het zielige tot het geestelijke.
Om te beginnen krijgt dus de ontwikkeling van den geest haar beslag in de persoonlijkheid; om te beginnen, dat is voorloopig, want de leer van den persoon heeft toch nog slechts het accent van den aanleg, van de mogelijkheid der gestelde geestelijkheid, welke hare „realiteit" eerst zakelijk ontwikkelt in de instellingen der samenleving, als geest der samenleving. En ook deze wordt op zijne beurt in de aangeduide verhouding van potentialiteit, realiteit en idealiteit doordacht als geest van samenleving in huisgezin, maatschappij en staat.
Idealiteit van den geest is er ten langen leste als geest van het hoogere, want de geest komt als geest der samenleving nog niet tot volledige ontwikkeling ; als geest der samenleving zal hij zich nog hebben te veredelen en te verheffen, om zich ten slotte op te heffen tot geest van het hoogere.
Die geest van het hoogere openbaart zich in ons voorloopig, dus op de wijze der aanvankelijkheid, als schoonheidszin of kunstzin ; doordenken wij den geest van het hoogere, dan hebben allereerst de kunstkategorieën ter sprake te komen, want in onzen kunstzin is de geest van het hoogere voorloopig slechts in verhouding van potentialiteit te begrijpen, op de wijze dus der stelbaarheid. In den godsdienst beleven wij dan verder de hoogere geestelijkheid in tweeden aanleg meer op de wijze der zakelijke gesteldheid, dat is op de wijze der stichtelijkheid en verhevenheid.
Idealiteit van geestelijkheid en verhevenheid, idealiteit van idealiteit krijgt ten slotte in de wijsbegeerte haar beslag.
Het eerste hoofdstuk van de derde afdeeling der geestesleer, aesthetische of zinnelijke geestelijkheid, heeft tot taak de rij der kunsten logisch te doordenken, en hier dienen wij onmiddellijk ;en van meet af te beseffen, dat de kunst zoo zonder meer en op zichzelve nog niet het ware is.
De ware kunst is eerst de kunst om het ware te beredeneeren, wat de geestelijkheid in ons niet doet, in zooverre zij, hetzij op de wijze van den kunstzin, hetzij op die van de godsdienstigheid werkzaam is. Echte geestelijkheid komt eerst aan en in het woord van zuivere rede tot zichzelve, doordat zij zichzelve aan en in dat woord begrijpend nagaat, waarom dan ook weloverwogen de



4
geest van het hoogere in eiken dichter, in dén dichter altijd nog hoogere kinderlijkheid zal blijken.
Intusschen zijn, en ook dat spreekt weer van en voor zichzelf, niet alle kunsten op gelijken trap van ontwikkeling te stellen. Bouwkunst, beeldhouwkunst en schilderkunst zijn, letterlijk genomen, stomme kunsten. Toonkunst, die in tonen tot uiting komt en, als het goed gaat, de welluidendheid zelve is, is en blijft toch eeuwig sprakelooze welluidendheid ; zeggen doet zij ook al weer niets, en ze heeft dat ook niet eens- te doen. Wie beweert muziek te begrijpen, bedenkt niet, dat zij een en al gevoel, een en al sprakeloosheid is, en inzooverre men bijgeval niets anders dan toonkunst beoefent, komt men boven de zieligheid inderdaad niet uit.
Berst in de dichtkunst komt de kunst aan het woord, waarom zij dan ook in waarheid de hoogste, dat is de geestelijkste der kunsten heeft te heeten. Dit is geenerlei willekeurigheid van opvatting of meening, die hier wordt geuit, waartegenover andere, zeggen wij eens, met hetzelfde recht te stellen zouden zijn, — wie ordelijk, gevolgelijk ordenend denkt, heeft aan de dichtkunst den hoogsten graad van geestelijkheid in de galerij der kunsten toe te kennen. Wij kunnen het ons echter niet duidelijk genoeg leeren zeggen, dat, inzooverre wij het over de geestelijkste der kunsten hebben, wij toch nog in de kunstkategorieën verwijlen, waarmee tegelijkertijd is opgemerkt, dat wij ook in de dichtkunst nog geenszins het hoogste hebben bereikt, dat er te bereiken valt. Dichtkunst moet waar zijn en zij kan niet waar zijn. En' juist omdat dichterlijkheid, alhoewel zijzelve wat anders blijft, waarheid moet bedoelen, terwijl ook de dichter zelf toch altijd een geestelijk wezen heeft te heeten, is het te begrijpen, dat dichtkunst op haar best bij machte is een menschenleven betrekkelijk te vullen. Begrijpelijk is het, dat aan een mensch, die behoefte aan iets hoogers heeft, behoefte om zich boven het alledaagsche te verheffen, dichtkunst bevrediging kan brengen, wat toonkunst niet op hetzelfde peil vermag, ofschoon toch ook weer deze maar al te vaak voor het hoogere moet vicarieeren.
In de ontwikkeling van het aesthetisch geestelijke doelen „lager" en „hooger" onvermijdelijkerwijze eigenlijk op graden van zelfvergeestelijking ; zelden of nooit verheft zich echter de geestelijkheid der meesten tot geestelijke redelijkheid, en van velen blijft



5
zij tegenwoordig meestal vér beneden het stichtelijke, om in het muzikale te vervloeien.
In het bovenstaande is nu begrepen, dat de mensch, die het ware wil beleven, bij dichtkunst als zoodanig niet kan blijven, en zelfs de beste dichter het leven van een echt vergeestelijkt mensch niet vermag te vullen. In verhouding tot den wijsgeer blijft de dichter de mensch, die véél voelt, doch weinig begrijpt,| al schrijft hij ook gedichten, die veel waarheid bevatten, ja, misschien wel meer waarheid dan hemzelf ooit recht duideüjk wordt. En inzooverre de dichterlijke mensch niet tot helderheid Van begrip ontwaakt, blijft hij in laatsten aanleg een slaapwandelaar, zelfs al zou men hem, in het geval van Goethe, een slaapwandelaar op den Olympus moeten noemen. Dichterlijkheid en wijsheid zijn verschillend. Doch dichterlijkheid kan zoo verheffend zijn, dat zij door hare stichtelijkheid en hare betrekkelijke wetenschappelijkheid reeds sterk aan wijsheid denken doet. En ingeval een dichter eens op de grens der dichterlijkheid mocht staan, zal hij, juist inzooverre hij toch altijd meer voelt dan begrijpt, allicht weer niet begrijpen, waarom hij vaak minder op den naam van dichter dan op dien van philosoof is gesteld.
Aan zuiverheid van rede komt dichterlijkheid nooit ofte nimmer toe, waarom dan ook uitspraken van philosophische dichters zoo vaak agnostisch büjken, en een natuurlijke trek heeft het hierom ook te heeten, wanneer een dichter-philosoof zijne weetnietkunde tot het uiterste onzer menschelijkheid maakt. Hoe zullen wij, arme zielen, het ware kunnen begrijpen, als het genie van den dichter zelf het niet begrijpt ? ! Overweegt deze en dergelijke opmerkingen eens bij het lezen van den aanhef van Goethe's Faust, wanneer de dichter zelf in den persoon van Faust de verzuchting slaakt:
„Habe nun, ach! Philosophie Juristerei und Medizin, Und leider auch Theologie ! Durchaus studiert mit heissem Bemühn. Da steh' ich nun, ich armer Tor ! Und bin so klug als wie zuvor ; Heisse Magister, heisse Doktor gar, Und ziehe schon an die zehen Jahr



q
Herauf, herab und quer und krumm Meine Schuier an der Nase herum Und sehe, dass wir nichtis wissen können !" Al te vaak wordt de voor het overige gelijkvloersche opmerking gemaakt dat de mensch, die in de wetenschap bevrediging zoekt ten slotte tot de conclusie heeft te komen, dat hij eigenlijk niets weet, aan welkeopmerkmg dan bij gelegenheid zelfs wordt toegevoegd, dat djt het rechte standpunt heeft te heeten, waarop ieder waar geleerde bij slot van rekening heeft te komen. Schraal en armoedig resultaat, voorwaar, van menschelijk denken en pemzen! Hoeveel gemakkelijker is het echter tot agnosticisme te vervallen, dan door aanhoudenden geestesarbeid en voortdurend nadenken over en nagaan van eigen begrip tot het besef te komen, dat weten en begrijpen twéé zijn en zelfs met betrekkeh,k weinig weten, veel begrijpen hand aan hand kan gaan. Hoeveel gemakkelijker, maar hoeveel onwijsgeeriger tevens, steeds te getogen van onze machteloosheid en onze weetnietkunde, dan te bedenken, dat wij, als nietigheden, verkeerdheden van het oneindige zelf zijn, en zoo dan als verkeerde oneindigheden in den geest onze eigene enge, bekrompene en benauwende grenzen te buiten kunnen gaan, om als nietigheden betrekkelijkerwijze alomvattend in den geest, idealiter alomtegenwoordig en albegrijpend te kunnen zijn. Goethe heeft in de rechten gestudeerd. „Meine Promotion war am 6 August i77i geschehn" (D. u. W deel iii boek xi) Van zijn studietijd verhaalt hij : „Auch ich hatte mich w allem Wissen herumgetrieben und war früh genug auf die Eitelkeit desselben hingewiesen worden". (D. u. W., deel ii boek x) Ziet de menschen van heden zijn de menschen van het verleden en het gemiddelde blijft eeuwig het middelmatige. Het is steeds hetzelfde thema, dat feitelijk doet afzien van echt streven naar nooger en integendeel met lamheid slaat. Hoewel reeds jong veelzijdig ontwikkeld, is Goethe toch van meet af onphilosophisch geweest en later ook gebleven. „Bei ihm soll man nie vergessen dass er kern Mann des reinen Begriffes ist". (zu Goethe's Faust Leitfaden zw. Ausg. blz. 43 B.) Goethe was voor de zuivere waarheid met geboren, en wie niet tot wijsheid komt, zelfs in geval hij een Goethe mocht zijn, blijft gedoemd tot eindelooze pasmarkeering aan den ingang van haren tempel.



7
„Meine Collegia", schrijft Goethe in Dichtung und Wahrheit, „besuchte ich anfangs emsig und treulich; die Philosophie wollte mich jedoch keineswegs aufklaren. In der Logik, (dem Hauptstudium im ersten Jahre) kam es mir wunderlich vor, dass ich diejenigen Geistesoperationen, die ich von Jugend auf mit der grössten Bequermichkeit verrichtete, so auseinander zerren, vereinzeln und gleichsam zerstören sollte, um den rechten Gebrauch derselben einzusehen; von dem Dinge, von der Welt, von Gott, glaubte ich ungefahr so viel zu wissen als der Dehrer, und es schien mir an mehr als einer Stelle gewaltig zu hapern". (D. u. W. tweede deel, boek VI.) (Leitfaden blz. 41.) In boek XI, deel III van W.u.D. zegt hij van anderen en van zichzelf : „Auf philosophische Weise erleuchtet und gefördert zu werden, natten wir keinen Trieb noch Hang", en in datzelfde boek luidt het verderop : „Wenn uns jedoch dieses Buch (système de la nature) einigen Schaden gebracht hat, so war es der, dass wir aller Philosophie, besonders aber der Metaphysik, recht herzlich gram wurden und blieben, dagegen aber aufs lebendige Wissen, Erfahren, Tuu un Dichten uns nur desto lebhafter und leidenschaftlicher hinwarfen". Men zou meer kunnen aanvoeren, doch uit een en ander is het duideüjk genoeg, dat men in Goethe niet met den echten wijsgeer te doen heeft, maar met den dichter-philosoof.
In Goethe's Faust hebben wij eene uiterste proeve van zinrijke kunst te zien. 1) Wanneer wij Goethe's Faust bestudeeren, bestudeeren wij het hoogste, het allerheiligste, wat dichtkunst ons leveren kan, want Goethe's Faust staat in werkelijkheid op het grensgebied van de dichtkunst; men vindt er zoowel dichterlijkheid als religiositeit en wijsheid in vereenigd, wat eigenlijk zeggen wil, dat Goethe's hoofdwerk vol is van . . . Theosophie.
Dichter en occultist hebben dit gemeen, dat beiden meer voelen dan begrijpen, en, gelijk de slaapwandelaar, het ware om zoo te zeggen met gesloten oogen zouden willen beleven.
Als men echter het hoogste beleven wil, doch op redelijke wijze niet bereiken kan, tracht men het in den regel op een koopje te beleven, en men streeft dan naar het bedenken van geheimzinnigheid. Wijs worden echter is redelijk worden, en hoe zou dat toe-
1) Verg. Leitfaden, 2e uitgave blz. 12.



8.
gaan op half beredeneerde wijze, buiten alle ware en werkelijke rede om ?
„Es möchte kein Hund so langer leben ! Drum hab' ich mich der Magie i) ergeben, Ob mir durch Geistes Kraft und Mund Nicht manch Geheimnis würde kund." Is echter dusdanig spreken niet inzinking van den geest, waar deze met in staat is tot bezinning omtrent de waarheid op te leven ? «Laat ons voortaan de tooverkunst in Goethe's Faust verstaan als het symbool van de taal der verbéélding, welke een tekort aan begrip te bedekken heeft.
Wie haben wir an Goethe's Faust heranzutreten ? Ziedaar de vraag, die men in de eerste plaats hier al min of meer heeft beantwoord te achten; hoe moeten wij tot Goethe's Faust komen en uit weteen gezichtshoek hebben wij het werk te beschouwen? Wij hebben het gehoord. Meer dan elders is overigens eene soort i voorstudie hier streng vereischte, evenals b.v. de student in de theologie uitvoerige inleiding zal behoeven, alvorens tot eigenlijke bijbelstudie te kunnen overgaan. Na deze voorstudie zal dan het
i) „Phüosophy is odieus and obscure ; both law and physics are for petty wits. Diynuty is basest of the three, unpleasant. harsh, contemptible ank vüe, it s magtc, magie, that hath ravished me !" (Marlowe's Faust) — B Das alteste Volksschauspiel vqn „Doctor Faust" :
„So weit hab' ich's nun mit Gelehrsamkeit gebracht,
dass ich allerorten werd ausgelacht.
Alle Bücher durchstöbert von vorn bis hinten
und kann doch den Stein der Weisen nicht finden
Junsprudenz, Medicin, alles umsonst,
kein Heil als in der necromantischen Kunst!
Was half mir das Studium der Theologie ?
Meine durchwachten Nachte, wer bezahlt mir die ?
Mich fördert nicht der Fleiss im Wissen,
und dazu noch Not und schmale Bissen!
Keinen heüen Rock hab' ich mehr am ieibe
und weiss vor Schulden nicht wo ich bleibe.
Ich muss mich mit der Hölle verbinden,
die verborgenen Tiefen der Natur zu ergründen.
Aber um die Geister zu citieren,
muss ich mich in der Magie infórmieren."
Eingang der Faustspiele laut eines spater nachgeschriebenen Textes : Engel, „Goethe" S. 176. B.



9
lezen van den tekst aan de orde moeten komen, waarbij de beteekenis van moeilijke woorden en zinnen of zindeelen dient te worden uiteengezet, en wij zullen hebben na te gaan, wat zooal bij de namen en woorden der verschillende personen te bedenken valt. In laatsten aanleg zullen wij ons dan duidelijk hebben te maken, welke de idéé van het werk moet zijn. In de voorstudie zal dan Faust worden doordacht op de wijze der potentialiteit, bij de studie van den tekst op die der realiteit, terwijl opsporing en uiteenzetting van den zin des gedichts doordenking van Faust op de wijze der idealiteit medebrengt.
Beginnen wij met de beantwoording der dubbele vraag, uit welken gezichtshoek wij het werk te beschouwen hebben en waar Goethe's Faust vandaan komt, i) zoo hebben wij bij de tweede op te merken, dat het antwoord, dat Goethe dien gemaakt heeft als antwoord zonder meer ten eenen male onvoldoende is.
Dat hij omtrent 1770, als 21-jarig jongeling en dus nog zeer jeugdig, reeds met het werk begonnen is, staat vrijwel vast. In Dichting und Wahrheit, deel II, boek X schrijft Goethe : „Am sorgfaltigsten verbarg ich ihm (ihm is Herder) das Interesse an gewissen Gegenstanden, die sich bei mir eingewurzelt hatten und sich nach und nach zu poetischen Gestalten ausbilden wollten. Es war „Götz von Berlichingen'' und „Faust". Die Iyebensbeschreibung des erstern hatte mich im Innersten ergriffen. Die Gestalt eines rohen, wohlmeinenden Selbsthelfers in wilder, anarchischer Zeit erregte meinen tiefsten Anteil. Die bedeutende Puppenspielfabel des andern klarg und summte gar vieltönig in mir wieder." 2) „Nun trug ich diese Dinge, so wie manche andre, mit mir herum und ergötzte mich daran in einsamen Stunden, ohne jedoch etwas davon aufzuschreiben."
1) Hoe hebben wij te komen tot Goethe's Faust ? Hoe zijn wij gekomen adn Goethe's Faust ?
2) Dem Knaben Wolfgang ist die Faustlegende wohl nur blosse Puppenspielfabel gewesen ; überhaupt steht von der Lectüre eines Faustbuches in ,,W. u. D." nichts. (leiddraad tweede uitgave blz. 37 B.). — Für den Winter 1756—'57 ist eine Darstellung auf dem Frankfurter Puppentheater èrwiesen. Und etwa im Jahre 1776 last.t Goethe Wilhelm Meisters Grossmutter zu dessen Vater sagen, er habe sie als Knabe um manchen Batzen gebracht, um den Doctor Faust und das Mohrenballett zu sehen. B.



10
Herder, met wien Goethe in Straatsburg kennis had gemaakt, i) was van Lessing's plan, een Faust te schrijven, op de hoogte, zoodat Goethe vermoedelijk door Herder op het denkbeeld zal zijn gebracht, eveneens een dergelijk werk te ondernemen. Dat Lessing hem dan zulken unlauteren Wettbewerb zijn leven lang niet heeft kunnen vergeven, is alleszins begrijpelijk.
Faust, door Goethe even voor zijn dood in 1832 voltooid, heeft een geschiedkundigen achtergrond; immers eene Faustlegende bestond reeds lang vóór Goethe's geboorte. In 1587 was door Johann Spies te Frankfort aan den Main het Faustboek uitge-
1) Denn das bedeutendste Ereignis, was die wichtigsten Folgen für mich haben sollte, war die Bekanntschaft und die daran sich knüpfende nahere Verbindung mit Herder. Er hatte den Prinzen von Holstein-Eutin, der sich in traurigen Gemütszustanden befand, auf Reisen begleitet und war mit ihm bis Strasburg gekommen. Unsere Sozietat, so bald sie seine Gegenwart vernahm, trug ein giosses Verlangen, sich ihm zu nahern, und mir begegnete dies Glück zuerst ganz unvermutet und zufallig. Ich war namlich in den Gasthof zum Geist gegangen, ich weiss nicht welchen bedeutenden Fremden aufzusuchen. Gkich unten an der Treppe fand ich einen Mann, der eben auch hinaufzusteigen im Begriff war und den ich für einen Geistlichen halten konnte.
Sein gepudertes Haar war in eine runde Locke aufgesteckt, das schwarze Kleid bezeichnete ihn gleichfalls, mehr noch aber ein langer schwarzer seidner Mantel, dessen Ende er zusarnmengenommen und in die Tasche gesteckt hatte. Dieses einigermassen auffallende, aber doch im ganzen galante und gefallige Wesen, wovon ich schon hatte sprechen horen, Uess mich keineswegs zweifeln, dass er der berühmte Ankömmling sei, und meine Anrede musste ihn sogleich uberzeugen, dass ich ihn kenne. Er fragte nach meinem Namen, der ihm von kelner Bedeutung sein konnte ; allein meine Offenheit schien ihm zu gefaüen, indem er sie mit grosser Freundlichkeit erwiderte und, als wir die Treppe hinaufstiegen, sich sogleich zu einer lebhaften Mitteilung bereit finden Uess. Es ist mir entfallen, wen wir damals besuchten • genug, beim Scheiden bat ich mir die Erlaubnis aus, ihn bei sich zu sehen die er mir-denn auch freundlich genug erteilte. Ich versaumtè nicht, mich dieser Vergünstigung wiederholt zu bedienen, und ward immer mehr von ihm augezogen. Er hatte etwas Weiches in seinem Betragen, das sehr schickhch und anstandig war, ohne dass es eigentlich adrett gewesen ware. Ein rundes Gesicht, eine bedeutende Stirn, eine etwas stumpfe Nase, einen etwas aufgeworfenen, aber höchst individuell angenehmen, Uebenswürdigen Mund.
Unter schwarzen Augenbrauen ein Paar kohlschwarze Augen, die ihre Wirkung nicht verfehlten, obgleich das eine rot und entzündet zu sein pflegte. (W. u. D., deel II boek X.)



II
geven, waarvan tegenwoordig nog photographische afdrukken in den handel verkrijgbaar zijn. i) Vóór de uitgave van dit Faustboek bestond er een handschrift, dat eenig verschil met dat boek vertoont, doch over het geheel gesproken dezelfde lezing geeft. 2) En in dat boek is sprake van eenen zekeren Johann Faust, die van x^80—J540 zou hebben geleefd en zich veel met tooverkunsten zou hebben opgehouden.
Naar alle waarschijnlijkheid is nu „het leven van Doctor Faust", zooals het verteld wordt, eene fictie en veel van hetgeen van hem verteld wordt doet denken aan„Simon den Toovenaar", van wiens leerlingen een óók Faust zoude hebben geheeten. 3) Nu kan het waarschijnlijk worden geacht, dat Simon de toovenaar eveneens slechts fictie is, doch ook ficties ontstaan niet zonder aanleiding.
In elk geval is dit wel duidelijk, dat uit de wereld der antieke fantasie eene quasi-historisch opgewarmde Faustlegende tot in de achttiende eeuw heeft door- en nagewerkt.
In dien doctor Faust van de zestiende eeuw bruist en woelt en gist het. Hij is eene gestalte van het occultisme, dat op wonderen uit is en nooit tot klaarheid en helderheid komt. In hem leeft slechts het gevóél van de waarheid; hij zou het hoogere wel uit de diepte willen ophalen, of liever het licht in den kelder willen zien, het oneindige met gesloten oogen willen beleven. Mysticus als hij is, blijkt hij een typisch geval van onontwikkelde wijsheid, waarom hij dan ook verkeerd wijsgeerig is te noemen. Als kind van zijn tijd ontgaat hij niet aan den invloed van de renaissance, die herleving van de oude Grieksche letteren, waarbij wij, in tegenstelling met den „wetenschappelijken" Aristoteles, aan den meer „theosophischen" en zoo dan meer aantrekkelijken, goddelijken Plato te denken hebben, of liever nog aan diens latere volgelingen, de neo-platonisten.
1) 1587. Das alteste Faustbuch : „Historia von Doctor Johann Fausten dem weit beschreiten Zauberer und Schwarzkünstler", gedruckt zu Frankfurt a. M. durch Johann Spies. (Neudruck Berlin Grote 1884). (Leitfaden blz. 23) B.
2) Aelter als das alteste gedruckte Faustbuch Ist die von G. Milchsack in Wolfenbüttel aufgefundene und 1897 veröffentlichte handschriftliche Fausthistorie (I<eitfaden blz. 23) B.
3) Geschichtlichei Hintergrund der Fausterzahlung ist die alt<&ristliche Sage von Zauberer Simon, dem Urheber aller Ketzerei. (Leitfaden blz. 12) B.



12
Rendssancephilosophen der 16e eeuw zijn theosophen geweest, met neoplatonische denkbeelden in het hoofd, en alzoo in het bezit van eene soort potentiahteit der wijsheid. Deze menschen voelden, dat het bij de kerkelijke leer en zelfversterving niet kon blijven; er moest wat anders komen. Wat wisten zij echter zelve niet recht.
De godsdienstigheid dier tijden onderhield, in wat zij hare deugd achtte, de betrekkelijke zieligheid van den geest, die den zin voor het hoogere meende te moeten openbaren door zich van het lagere alles te ontzeggen. Men onthield zich, wanneer het hoögliep, van alle wereldsche genoegens, en trachtte zelfs door geeseling en zelfkastijding het ware of rechte tot feit te maken. Dat de eenzijdigheid van kerkelijke leerstelligheid en prediking der zelfversterving te kort schoot, spreekt wel haast van zelf en het is in dit verband te onthouden, dat de hervorming niet eenvoudig eene scheiding van de katholieke kerk heeft teweeggebracht, maar Luther de Christelijkheid ook in haar wezen heeft vervormd, i)
Hoop en troost heeft zielige menschheid eeuwig van noode. En zuivere rede zal voor de menigte nooit belangwekkend zijn ; belangwekkend voor het onredelijke bewustzijn, dat niet hooger is op te voeren en in zijne afwijking van de kerk toch steeds eene soort van trek naar het hoogere openbaart, worden dan allicht de geheimzinnigheden van het occultisme. Te zeggen is het dan ook niet, hoe de breinen in die dagen langzamerhand vol raakten van malle verbeelding ... uit oudere dagen. Diezelfde gistingsperiode, die renaissanceperiode van het begin der zestiende eeuw, herhaalt zich bij Goethe. Immers ook in hem woelt en bruist en gist het, vooral in de dagen, waarin hij met zijn Faust een begin maakt. En wanneer op blz. i van Prof. Bolland's Leitfaden zur
i) W. Scherer ia seiner Geschichte der deutschen Literatur: ,,der Faust der Sage ist das Gegenbild Luthers. Luther glaubt, Faust (ver)zweifelt; Luther verehrt die heilige Schrift, Faust schiebt sie bei Seite. Luther misstraut der Vernunft, Faust ist ein Forscher auf eigne Hand; Luther kampft siegreich mit dem.Teufel, Faust unterliegt ihm". Vgl. Scherers Einleitung rum photographischen Neudruck des Spies'schen Volksbuches : SS XXI— XXII (Ego: das Gegenbild ist verkehrtes Ebenbüd.) Noot i) blz. 25. Leitfaden zweite Ausgabe. B.



13
Einführung zu Goethe's Faust wordt opgemerkt: „Den Anfang der Dichtung i) macht eine grossartige Aüsserung mystisch empfundener Wissbegierde, welche sich mit dem relativ unbestimmten Wunsche, alles zu können und zu geniessen, verbunden zeigt", zoo roept die mystiek gevoelde uiting van weetgierigheid ons die renaissancephilosophen in de herinnering terug. Want ofschoon Goethe's leven parallel liep aan dat der groote philosophen Kant, Fichte, Schelling en Hegel, is hij tot zijn dood de aan de zuivere wijsheid niet toegekomene dichterphilosoof gebleven.
Als dichter is Goethe uiteraard mystiek. Wil hij als philosopheerend dichter beredenééren wat hij voelt, dan openbaart hij vanzelf wéétnietkunde. De mystiek weetgierige heeft behoefte aan openbaring, toont altijd een dom verlangen naar wijsheid, doch kan den zuren geestesarbeid tot verwerkehjking dier wijsheid niet aanvaarden ; bij intuïtie zou hij de waarheid willen vangen, of ze door „inwijding" willen ontvangen.
Nu is het wel waar, dat alles in alles is en men bijvoorbeeld niets zonder intuïtie vermag, doch de vraag blijft het, in hoeverre deze voldoende doortrokken is van stelselmatigheid van begrip.
Goethe is grensgeval; hij is niet uitsluitend dichter, maar ook wetenschappelijk man; denk slechts aan zijne Farbenlehre, eene uitkomst zijner proeven en waarnemingen. Maar ziet, als dichter kwam hij naar aanleiding van het waargenomene altijd weer tot voorstellingen, welke niet voldoende in begrip opgingen.
Als groot dichter, als volledig dichter, is Goethe weliswaar boven bekrompenheid en onontwikkelde natuurlijkheid uit, maar aan de uiterste menschelijkheid is hij toch nimmer toegekomen.
Goethe is groot, maar blijft als dichter natuurlijk min of meer kinderlijk, wat nog al uitkomt in zijne ... verliefdheden. Groote aantrekkingskracht had hij voor de vrouw, en iets vrouwelijks vertoonde hijzelf in zijne wispelturigheid, in zijne „Launenhaftigkeit", iets •vrouwelijks als fragmentarisch schrijver.
Echt verliefd als hij vaak was, zag hij in dezen toestand van
i) „Ihr Zauberbticher, schliesst den Himmel auf; ihr Linien, Zirkel, Zeichen und Figuren, ihr sëid's die Faust am meisten sich ersehnt! O, welche Welt, des Nutzens und der Lust, der Macht und Ehre und Allwissenheit erschliesst sich da dem lernbegier'gen Kopf 1 Was sich von einem Pol zum andern regt, soll alles mir gehorchen I" (Der Faust Marlowe's). B.



14
natuurlijke afgoderij in de aantrekkelijke overzijde onzeggelijk veel meer dan deze was, wat dan voor hem aanleiding werd tot dichtwerken, want wat zijn hart beroerde, verkeerde zich tot dichtwerk, tot objectivaties zijner subjectieve belevenissen, i)
i) „Ich habe in meiner Poesie nie affectiert. — Was ich nicht lebte und was mir nicht auf die Nagel brannte und zu Schaffen machte, habe ich aueh nicht gedichtet und ausgesprochen. Liebesgedichte habe ich nur gemacht, wenn ich liebte. Wie hatte ich nun Weder des Hasses schreiben konnen ohne Hass ! — " (Goethe tot Eckermann op 14 Maart 1830 )



3 October 1918.
In Wahrheit und Dichtung, deel II, boek VI, schrijft Goethe : „So viel ist aber gewiss, dass die unbestimmten, sich weit ausdehnenden Gefühle der Jugend und urgebildeter Völker allein zum Erhabenen geeignet sind". Het gebeurt inderdaad dikwijls, dat vooral jonge menschen hoogdravend uitgaan naar het verhevene. Jongeren van dagen voelen echter veelal beter wat zij doorleven, dan dat zij het begrijpen. En aangezien het gevoel als onmiddellijkheid en onontwikkeldheid van kennis pas op den langen duur, wanneer het althans goed gaat, zal hebben plaats te maken voor het begrip, wat zeggen wil, dat het zich tot begrip zal hebben te ontwikkelen, hetgeen echter zelden gebeurt, zal dat uitgaan naar het verhevene zich dan ook voorshands wel moeten openbaren op de wijze der onontwikkeldheid. Maar hoe openbaart zich dan om te beginnen de verhevenheid, en wat is openbaren ? Wanneer de redeleer sleutel tot alles is, zal men aan haar slot tot het besluit moeten komen, het besluit moeten nemen, tot wat anders over te gaan, ten einde waar te maken, dat zij als sleutel tot alles dan ook aanstonds ontsluiting van iets anders medebrengt. Immers bij de betrekkeUjke orjdbepaaldheid van het redelijke zonder meer kan het niet blijven. Die afgetrokkenheid van idee zal in wat anders hebben over te gaan, zal, om de waarheid van haar stélbaar zijn te kunnen openbaren, tot gesteld, dat is verschijnend aanzijn hebben te komen. Men zal van het meer geestelijke en afgetrokkene tot het minder geestelijke of meer natuurlijke en zakelijke hebben over te gaan, zoodat openbaring verkeering is van afgetrokken algemeenheid tot min ofte meer tast- en zichtbare bijzonderheid. Ook de verhevenheid moet zich, zal zij zich kunnen openbaren, tot een bijzonder geval van hare eigene algemeenheid maken ; zij zal uit hare onbepaaldheid, tot bepaaldheid, beperktheid, begrensdheid of bekrompenheid hebben af te dalen. En oneindige geestelijkheid zal dan ook werkelijk als aesthetisch geestelijke eindigheid verschijnen, wat dan vanzelf medebrengt, dat zij zich manifesteert op de wijze der verkeerdheid ; zoo doet de verhevenheid zich dan aanvankelijk aan ons voor als eene verhevenheid of grootheid van het tragische. In



16
menschelijke treurigheid en droefenis leert men de verhevenheid om te beginnen als het tragische kennen, en toevallig is het niet, dat men onder de jeugdwerken van dichters vele treurspelen aantreft, want in eene periode van aanvankelijke geestelijkheid behoort een waarlijk goed blijspel tot de zeldzaamheden. Dat ligt in de rede, dat is te begrijpen.
In redelijke doordenking blijft het echter nooit bij aanvankelijkheid, en ook het tragische der werkelijkheid verkeert zich tot het koddige of komische. Is de wereld niet zonder hare treurigheid en deerniswaardigheid, zij is ook niet zonder hare vroolijkheid en lachwekkendheid, en het is allicht minder verdienstelijk neerslachtig of somber, dan opgeruimd en blijmoedig te maken. Is de neerslachtige allicht meer tot schamperheid geneigd, zoo zal de meer opgeruimde van geest gemakkelijker het koddige vinden. Humorisme is echter met betrekking tot het bedroevende en het koddige meer het ruimere, het meer menschelijke. Humor is aesthetisch gemoedelijke meegaandheid, humoristisch de mensch, die somberheid en lachlust vereenigend in zich heeft weten te veredelen tot roerende vermakelijkheid, tot aandoenlijke gemoedelijkheid. Hoogdravend zullen in het algemeen de woorden van den jongen man blijken, in wien het bruisen, woelen en gisten teekenen van ontluikende geestelijkheid kunnen zijn; verheven was Goethe's taal, toen hij als 21-jarig jongeling het begin van zijn Faust dichtte, en bevredigen kan dan ook reeds de uitbeelding zijner gestalten den naar veredeling strevenden schoonheidszin.
Er zij hier nu nog eens met nadruk op gewezen, dat zich bij Goethe, in de periode, waarin hij met zijn Faust een begin maakt, de gisting i) uit den renaissancetijd, waarvan reeds boven sprake is geweest, persoonlijk herhaalt, hetgeen bij hem zeer zeker voorbode was van eene ten top stijgende aesthetisch geestelijke ontwikkeling. De door Faust verlangde Magie 2) doet dan ook inderdaad terugdenken naar de theosophische renaissancephilosophen, die, gelijk gezegd, zich van de kerkelijkheid der natuurverachting
1) lm Zeitalter der „Aufklarnng" flossen die Ströme des Unglaubens und des blödesten Wunderglaubens neben einander. B.
2) Die von Faust begehxte Zauberkunst lasstsich ohnehin vonvornherein als Symbol des anschauenden (bzw phantasierenden) Denkens auffassen, wie es unserem Dichterfürsten eigentümlich war. (Leiddraad blz. 1.) B.



17
en zelfversterving hadden losgemaakt, en door hervatting van bestudeering der oude Grieksche letteren en verdieping i» de natuur tot iets nieuws, tot iets beters wilden komen. Want wat hebben wij zooal, wanneer Goethe Faust laat zeggen : „Drum hab' ich mich der Magie ergeben", bij dat woord „Magie" te denken ?
Van Magie lezende, denken wij allereerst aan de Magiërs, die niet met de Chaldeeën te verwarren zijn.
Chaldeeën zijn eerst omtrent iooo jaar v. Chr. te Babel te denken en in den loop der tijden bekende sterrenwichelaars geworden, waarom zij dan ook later met de Perzische magiërs verward »jn, van wie zij als ouderen te onderscheiden zijn, evenals van de nog oudere Babyloniërs uit de dagen van koning Hammoerabi. Tegen een Chaldeeschen achtergrond vinden wij de jongere verschijning der Magiërs, die óók in Babel zijn aangetroffen, doch wier godsdienst oorspronkelijk Arisch was.
Plato spreekt van de Magie als van den jongeren godsdienst van Zarathustra, i) en dat deze godsdienst vol was van sterrenwichelarij, vol dus van de astrologie hunner Chaldeesche voorgangers, spreekt derhalve vanzelf.
Voorts deelt Plinius Secundus, bijgenaamd de oudere, de bij eene uitbarsting van den Vesuvius in 70 na Chr. omgekomen schrijver eener „Historia Naturalis", in dit werk mede, dat de Magie als eene combinatie is op te vatten van godsdienstigheid, geneeskunst en astrologie. Hieruit blijkt, dat er samenhang is te denken tusschen godsdienst en sterrenwichelarij ; in welk verband staan echter godsdienstigheid en geneeskunst ?
In de oudheid oefenden tempelpriesters bij gelegenheid het beroep der primitieve geneeskunde uit. De tempelgeesteüjkheid vormde eene kategorie van menschen, die door vrijstelling van arbeid en krijgsdienst veel vrijen tijd hadden, en in dien vrije» tijd gelegenheid vonden om middeltjes te bedenke» tot bestrijding
ï) lm ersten platonjschen Aldhiadesgespracb heisst (122a) die Magie Zoroastrischer Gottesdienst; als solcher war sie demi freilich nicht ohne die ursprünglich babylonische Sterndeuterei; vgl. Plin H. N. 30. 1. Plinius bemerkt, sie eathalte Religiën, Medicin und Astrologie, womit best&tigt wird, dass die Magie eigentlich als die wahre Wissenschaft beurteilt werden wollte (Leiddraad noot a blz, 95) 8.
2



i8
van ziekten en kwalen. Overblijfsel van dit bedrijf der tempelgeestelijkheid vinden wij nog in onze tegenwoordige kloostermiddelen, die veelal aftreksels zijn van kruiden, door kloosterlingen bereid en verwerkt. Zietdaar wat wij in eersten aanleg te overwegen hebben, wanneer wij bij Goethe over Magie lezen.
In den loop der eeuwen was echter aan die Magie der oudheid eene soort van waarzeggerij blijven meedoen, en de geneeskunst van de Magie deed zich meer voor als „tooverkunst".
Waarzegger en toovenaar hebben ten allen tijde voor de menigte aantrekkelijkheid, wijl deze zich gaarne verbeeldt, dat anderen kunnen helpen met gaven en kundigheden, waarover zijzelve niet beschikt. Thans beschikt de wetenschap ook over kundigheden, die niet het deel zijn van Jan Alleman, waarom dan ook wetenschappelijke voorspellingen en experimenten op den buitenstander in zeker opzicht vaak den indruk van waarzeggerij en goochelarij kunnen teweegbrengen. En van uit een bepaalden gezichtshoek gezien zijn zij dan ook, bij goed doordenken, met elkander in verband te brengen. Immers in het ücht der geschiedenis en menschenkennis is magie als oude gedaante te beschouwen van een kinderlijk weten en kunnen ; tooverkunst en waarzeggerij zijn weloverwogen oude vormen, waarin men zich verbeeldde, of nog verbeeldt, in het bezit van kundigheden en vaardigheden te zijn, die de wetenschap op hare wijze inderdaad verschaft.
Oude tooverkunst werd echter door de priesters der middeleeuwen als ongeoorloofd en zondig beschouwd, niettegenstaande zij haar oorsprong in godsdienstigheid had genomen.
Wanneer echter de kerkelijke mensch uit dien tijd van de magie als van eene ongeoorloofde wonderdadigheid heeft gewaagd, moet hij daarvoor aanleiding hebben gehad, en zij werd dan ook beschouwd als het zwarte tegendeel van het „wonderen doen", waarvan wij in het Nieuwe Testament kunnen lezen. Doch these en antithese zijn één in de synthesis, zij verhouden zich in de synthesis gelijk de stelling en hare tegenstelling of verkeerde stelling zich in beider vereeniging of eenheid verhouden, en „wonderen doen" en „tooveren" zijn één en hetzelfde, gedacht in verhouding van God en Duivel, van het goddelijk goede en het duivelsch booze.
Gelijk bereids in de vroomheid van het gebed, men zou kunnen



19
zeggen „verstohlenerweise", eene poging tot uiting komt om het onzienlijke tot eigen voordeel te bewerken en het dus in zijn wezen eene poging tot tooveren heeft te heeten, zij het dan ook op de wijze der stichtelijkheid, zoo wordt eveneens, zoowel in het wonderen doen als in het tooveren, het verlangen kenbaar om zonder eigenlijke natuurkennis of, beter gezegd, met ingebeelde natuurkennis, die niets anders is dan phantasie van kinderlijke menschen, de natuur te kunnen beheerschen. Menschen, die der natuur hare geheimenissen op occulte, d.i. op duistere wijze trachten af te dwingen, blijven kinderlijk, inzooverre zij hunne verlangens en wenschen niet in en door echte wetenschappelijkheid trachten te verwerkelijken. Begrijpt dus zoo, wat Magie in tweeden aanleg inhoudt, en wanneer ten slotte Goethe van de magische zienersgave van het genie spreekt, van eene gave dus, die door het genie zelf niet begrepen wordt, dan spreekt hij van magie in derden aanleg, i)
Want het dichterhjke genie is in werkelijkheid machtig in de verbeelding ; het is om zoo te zeggen de toovenaar, de middeleeuwsche magiër, voor de phantasie. Op de wijze der idealiteit goochelt het ons in de verbeelding allerlei voor, wat op de wijze der natuurlijkheid niet gebeuren kan. Goethe zelf was magiër van derden aanleg, die, als magiër voor de verbedding, den ouderen Faust, dien magiër van tweeden aanleg, ten tooneele -voert, en wiens tooverkunst dus reeds wortelt in het bedrijf van de door Babêlsche Chaldeeën en Perzische magiërs beoefende wonderdadigheid.
Wanneer wij Faust's taal met die van Mephisto vergelijken, getuigen de woorden van den eerste van eene gezindheid en eene denkwijze, die iets redelijks hebben in vergehjking met de woorden van den ander. Mephisto zegt feitelijk niets, wat niet waar is; van den eenen kant genomen heeft deze altijd gelijk, omdat hij
i) Es war namlich vorzüglichen, denkenden und fühlenden Geistern ein Ivicht aufgegangen, dass die magische Gabe des Genies als unmittelbare originelle Ansicht der Natur und ein darauf gegründetes Handeln das Beste sei, was der Mensch sicb wünschen könne, und nicht einmal schwer zu erlangen. — „Am kürzesten sei zuletzt aus der Sache zu kommen, wenn man das Genie zu Hilfe riefe, das durch seine magische Gabe den Streit schlichten und die Porderungen leisten würde W. u. D. XV.



20
te verstandig is om heelemaal ongelijk te hebben. Verstandige menschen weten goed te onderscheiden, goed uiteen te houden, ook het recht en het onrecht; het recht is dan vanzelf aan hun kant, het onrecht aan den anderen. De blootelijk verstandige mensch is eehter nog niet de tot rede gebrachte mensch, die van geven en nemen weet, en zoo mag aan den anderen kant Mephisto dan toch ook weer geen gelijk hebben, waardoor dan juist het betere van het Faustische aan het licht komt. Hiermede is echter geenszins gezegd, dat wij in Faust de behchaming van het redelijke bij uitnemendheid hebben te zien; verre vandaar. Hier gaat het, gelijk overal, om de verhoudingsgedachte, want al blijft Faust, in vergelijking met de scherp geteekende gestalte van Mephisto, een bleeke schim, zoo neemt dat toch niet weg, dat Faust als de betere ommezijde van Mephisto is te denken. Ernst wordt het overigens bij Faust ook niet met dat streven naar het betere en hoogere, wat zeggen wil, dat Goethe, wanneer hij in de gedaanten van Faust en Mephisto met zichzelf redeneert, ook niet tot afdoende veredeling is gekomen, of tot helderheid van begrip is opgeleefd.
Boven dichterlijkheid was hij wel uit, inzooverre hij toch ook wetenschappelijk te noemen is. En wanneer hij Wagner, den famulus, waaraan inderdaad het type van den wetenschapsman is uitgebeeld, zeggen laat: „Zwar weiss ich viel, doch mocht' ich alles wissen !", verraadt Goethe daarmede ongetwijfeld zijn eigen wetenschappelij ken zin. Doch hij heeft nooit reeht beseft, dat, ware het al mogelijk, alles te weten, dit nog geenszins „het alles begrijpen" insluit. Ook wetenschappelijkheid heeft ten slotte in wijsheid op te gaan.
Hebben wij het bovenstaande goed doordacht, dan zullen wij nu ook verstaan, wat Prof. Bolland op blz. i van den leiddraad opmerkt: „Als Inhalt der Dichtung erweist sich alsdann fiberhaupt der Gegensatz zwischen Verstand und Vernunft," i) wij zouden hier kunnen vertalen, tusschen verstand en rede, alhoewel wij toeh steeds weer moeten bedenken, dat Faust's rede sterk onder het teeken der onzuiverheid staat.
i) Schon Schiller hat in Goethe's Mephistopheles „Verstand gegen Vernunft" erkannt. (Leitfaden blz. i) B.



21
Het verstand wil gelijk hebben; het wil niéts zeggen, wat niet waar is; het verhoudt zich tot de rede gelijk de rechtvaardigheid zich tot de goedheid verhoudt. Het verstand is koud en onaandoenlijk, streng en eenzijdig, en, in tegenstelling met de vergevensgezinde en edele rede, eer het onverzoenlijk goddelijke — en duivelsche, het mephistophelische te noemen, het modern diabolische, waarom dan Mephittto in zijne verstandigheid den gemoderniseerden boozen geest speelt, geen duivel met hoorntjes en bokspooten, maar een duivel, zooals wij dien zelf allen inhouden. I*aat Goethe Mephisto het niet zelf zeggen, dat hij „modern" is geworden ? „Auch die Kultur, die alle Welt beleckt, hat auf den Teufel sich erstreckt". (Faust, deel I, Hexenküche).
De verstandige mensch is als zoodanig nog niet de gemoedelijke mensch, die in redelijkheid edelmoedig, toegevend en vergevensgezind kan zijn, wat men ook reeds of juist als gevoelsmensen is. Medelijdend en vrijgevig is men als gevoelsmensch. Handelingen, waaraan medelijden, edelmoedigheid, vergevensgezindheid en vrijgevigheid ten grondslag liggen, zijn handelingen in strijd met het verstand en gaan er zelfs lijnrecht tegen in.
Faust, in tegenstelling met Mephisto, is de gevoelvolle, de meer half en half redelijke mensch. Faust's gevoelvolle verhevenheid Uit zich op de wijze der hoogdravendheid. En zoo is hij- dan de mensch, die mooie praatjes laat hooren, terwijl hij den koelen, verstandigen en boozen Mephisto alles laat doen. Faust en Mephisto zijn twee kanten van Goethe, twee kanten, die wij allen zelf ook hebben, i) Het Faustische in den mensch is het gevoelvol hoogdravende, het mephistophelische, des menschen onaandoenlijk verstandige geHjkvloerschheid en zelfzucht. In Faust is Goethe ideaüst; als gevoelsmenschen zijn wij allen idealisten, omdat wij onszelven wat wijs hebben te maken, willen wij het in de wereld uithouden. Want de waarheid doodt. Wie met helderen blik de waarheid wil zien, heeft alle hoop en vrees te laten varen, wat niet gezegd zij op de wijze der teleurstelling of mismoedigd-
i) Sodann über den Faust aüssert er sich. nicht weniger geurtreich, in dem er nicht bloss das düstere unbefriedigte Streben der Hauptfigur, sondern auch den Hohn und die herbe Ironie des Mephistopheles als Teile meines éigenen Wesens beteichnet („er" is 1.1. Ampère) (Goethe zu Eckèrmann 3 Mai 1827.)



22
heid, maar zuiverlijk op de wijze van het begrip. Evenals Mephisto de dédoublure van Faust is, evenzoo heeft het Faustische in den mensch zijne ommezijde in het duivelsche, in het diabolische, in het mephistophelische. In zijne verhevenheid, in zijne onzuivere redelijkheid, in zijne nog half onrijpe hoogdravendheid is Faust toch ook weer te zien in het licht van den nog niet tot ware mannelijkheid gerijpten jongeling en wil hij op zijn ouden dag nog eens wat „beleven", dus de wereld in. Ziet, dat is kenmerkend, dat is zoo echt de onevenwichtigheid van den dichterlijken mensch, die niet tot zuiverheid van rede en begrip vermag te komen, en, tengevolge zijner onbevredigdheid bij de wetenschap, er nu op uit wil, om ten minste het leven te „genieten". Het is niet anders ; wie het geestelijk hoogtepunt niet bereiken kan, zal, zonder zich misschien dit zelf zoo te leeren zeggen, weer kunnen inzinken, om zich opnieuw in den dienst der natuurlijkheid te stellen. Want waar het geestelijk hoogtepunt wordt prijsgegeven voor het minderwaardige, wordt in den regel van voren af jacht gemaakt op genot, en het hoogtepunt van het natuurlijke leven als ideaal gesteld, wat dan maar al te vaak de volle jammerlijkheid van het menschelijk noodlot in de lijst van een klein burgerlijk tafereeltje ten gevolge hebben kan. En in dit verband komt ons nu Gretchen voor den geest, dat ideaal van vrouwelijkheid, een meisje, zooals er op aarde geen tweede rondwandelt. Want zij is inderdaad te beschouwen als de uitbeelding van het specifiek vrouwelijke in de vrouw, als het toonbeeld van het meisje, dat zich laat leiden en zich dus ook laat verleiden, omdat het ware meisje aan de verleiding geen weerstand biedt, zoodra het eenmaal in den verleider vertrouwen heeft. Duidelijk heeft het ons te zijn, dat de vrouw van nature te verleiden is en zij geen echte vrouw zou zijn, als zij dat niet was. En zoo is Gretchen het meisje, dat door het koele, onaandoenlijke verstand misschien mèt den naam van meid beschimpt zal worden, doch in hare argelooze liefheid inderdaad te begrijpen is als de bloesem der vrouwelijkheid.
Faust daarentegen, niet tot volledige geestelijkheid gekomen, kan niet als deugdelijk leider fungeeren, maar is als verleider én, in dit geval zelfs, als misleider te qualificeeren, want hij denkt er geen oogenblik aan, Gretchen te trouwen. Hij is dan ook ten eeneninale ongeschikt voor het huwelijk, evenals Goethe zelf.



23
die als jonkman niet vermocht te voelen, dat de ware vrijheid zelfbedwang is en zich ook of liever juist in banden beleven laat, ofschoon hij in „Dichtung und Wahrheit" gezegd heeft, dat de edele „Entsagung" heeft te betrachten en alzoo te berusten heeft in het niet genieten van het begeerde, i)
Wie Goethe's werken wil begrijpen, zal Goethe's leven moeten kennen. Wil men een blik in dit laatste werpen, dan kan men, om te beginnen, niet beter doen dan „Wahrheit und Dichtung" lezen.
Goethe begon zijn Faust in 1770 en voltooide het werk even voor zijn dood in 1832. Het spreekt vanzelf, dat hij daarmede niet aanhoudend bezig is geweest, doch met kortere of langere tusschenpoozen, waardoor het te verklaren is, dat de schrijver van het begin en de schrijver van het einde van het werk wel twee geheel verschillende genoemd kunnen worden.
Het begin van Faust in eerste lezing, bekend als „Urfaust" is geschreven door den 21-jarigen jongeling Goethe, die de Sturmund Drangperiode doorleefde, en duideüjk is het te bespeuren, dat hij op later leeftijd boven dien Urfaust bleek uit te zijn. Die Urfaust is nogal verschillend van het begin, zooals wij dat thans hebben, en het fragment, dat in 1790 het licht zag, was op vele plaatsen veranderd ; zoo was o.a. de scène in den kerker uitgelaten. Van 1790—1797 bleef het werk liggen, want de zaak was, dat het Goethe niet mogelijk was het af te maken. Door Schiller werd hij weer tot het voltooien van het werk aangezet. Maar Goethe was in zijne geestesontwikkeling niet blijven stilstaan, en in meer dan éénen zin lag het werk achter hem. Toch neemt hij het weer ter hand, maar hij schiet er niet mede op, want het dichterlijke van de „Zueignung", het „Vorspiel auf dem Theater" en den „Prolog im Himmel", is wel heel mooi, maar heeft feiteüjk weinig met Faust zelf te maken. In 1808 heeft hij het dan toch ten langen leste zoover weten te brengen, dat Faust I voltooid was en als geheel kon worden uitgegeven, — als geheel van onafgedaanheid.
Hoe kwam het, dat Goethe op den duur geen voortgang met zijn Faust kon maken ? Ziedaar eene vraag, die ons belang heeft in te
1) TJnser physiscb.es sowohl als geselliges Leben, Sitten, Gewohnheiten. Weltklugheit, Philosophie, Religion, ja so manches zufallige Ereignis, alles ruft mis, das wir entsagen sollen. — W. u. D. XVI.



24
boezemen. En het redelijke antwoord ? De zaak was eenvoudig dêZé, dat Goethe met het klimmen der jaren over de Faustgedachte Zijnet jeugd heenkwam, wat zeggen wil, dat zijn menschelijkheidsideaal zich in hem dermate verruimd en vervolledigd had, dat hij zich in stilte ging afvragen of hij niét iets bekrompens ondernomen had en nu het te groote beoogde. Want daar hij aan de Faustgedachte tot een symbool van het mikrokosmische' des menschen was gekomen, het symbool van de verkeerde oneindigheid onzer bewustheden, werd het hem hoe langer hoe voelbaarder, dat de uitbeelding dier figuur meer was dan hij kon volbrengen. En niettemin heeft hij er naar gestreefd, zooiets als een mikrokosmisch gedicht tot stand te brengen. Waarschijnlijk aangezet door I^essing's plan en door eene uitspraak van Herder, die de opmerking moet hebben gemaakt, dat eene goede epopoeë over de menschelijke ziel een ideaal van een gedicht zou wezen, heeft Goethe zich beijverd een drama te vervaardigen, dat bij al zijne gebreken Goethe's grootheid toont, i) Bedoeld heeft Herder vermoedelijk een gedicht over den menschelijken geest, en dat Goethe's realisatie van dit onvergelijkelijke onderwerp ver beneden het ideaal moest blijven, is te begrijpen, wanneer wij ons nog eens goed leeren zeggen, dat Goethe als dichter een geestelijk wezen is op de wijze van het mysticisme, en aan zuivere geestelijkheid nooit is toegekomen. Hij heeft dat zelf gevoeld. Aan Faust I kón hij niet meer schrijven ; een Faust II kon hij eigenlijk nog
i) Das Gedicht wahrhaft zu vollenden, hatte er den Faust schliesslich wahrhaft mikrokosmisch symbolisch müssen gestalten können, und dies ist mehr gewesen als auch er vermochte. Deshalb ist Goethe's Faust im Gfunde ein unvollendet gebliebenes und nur für das Auge zum Abschhiss gebrachtes Meisterwerk ; es hat wohl einen Anfang, hat ein Ende, allein ein Ganzes ist es nicht. B.
Macrobïus (Ambrosius Theodosius) : physici mundum magnum hominem et hominem brevem mundum esse dixerunt (Somn. Scip. 2 : 12) B.
G. von Welling im Jahre 1721 „Denn der Mensch (Microcosmos) ist das begféifliche Ende aller Geschopte, in wélchem die Samen des Universi sind". (opas MagocabbaUsticum, S. 31) „Der conceritfierte Mittelpunkt der ganzen Nattir", (A. a, O. S. 137) Herder : „Wenn die ganze Welt der menschlichett Seele ins Licht des poëtischen Glanzes trate, dessen sie fahig ist, welch ein Gedicht I" Günther Jacobi im Jahre 1911 ! „Goethe's Faust ist die Bnallung der von Herder in den Fragmenten gefordetten Dichtung tibef die menschliche Seele". (Herder als Fétttst S. 467.) B.



25
niet schrijven; over Faust I was hij heen, aan een Faust II was hij nog niet toe. En hij moest iets voltooien, wat hij in den grond niet voltooien kon; zoo is dan ook zijn Faust in zijn wezen een onvoltooid werk. Bekent Goethe dan Ook niet zelf zijne onmacht als hij de wonderschöone regels dicht:
„In goldnen Frühlingssonnenstunden lag ich gebunden an dies Gesicht. In holder Dunkelheit der Sinnen konnt' ich wohl diesèn Traum beginnen, vollenden nicht'*. In zijn wezen is dus Goethe's Faust fragment, al is er voor het oog een slot aan. Lezen wij het 5e bedrijf van Faust II aandachtig door, dan is er zelfs een dubbel slot te ontdekken.
Het éérste slot is het ware slot, want in waarheid is alles wat Ontstaat ook waard, dat het te gronde gaat.
Faust werd nooit man, bleef eeuwig kind, En was op 't laatst door zorg verblind; Want wat was de oorzaak van Faust's dood ? „Gebrek" en „Schuld" en „Zórg" en „Nood". — Goethe voelde heel goed, dat alles op niets uitliep. Een vraag blijft het, of hij het zich itt alle helderheid van bezinning ook heeft leeren zeggen ! Wel zijn Vele zijner uitspraken in overeen* stemming met zijn gevoelen, doch zij toonen geen stelselmatigheid van begrip. „Wonach soll man am Ende trachten ? Diè Welt zu kennen und nicht zu verachten". (Goethe's Sprüche in Rèimen.) Ich hab' mein Sach auf nichts gestellt; juchhe ! (Goethe's Gedichte). — „Die empirisch sittliche Welt besteht grösstenteils nur aus bösen Willen und Neid". (Sprüche in Prosa.) — „Dass das Absurde die Welt erfülle", sagt Goethe in Wahrheit und Dichtung XV. Und W. u. D. XVI lesen wir, „das alles eitel sei". 1)
1) Zie Leiddraad, tweede uitgave, noot blz. ï.
„Das Erdetreibén, wie 's auch sei,
Ist imnler doch nur Plackerei". (EauSt II. 2). B.
Goethe Selbst: „Kennte der Jtingling die Welt genau, et wurde lm ersten Jahre grau". (Paralipomenon). B.
„tmd wenn sie alle Quellen zü klaren trnd zu durehförschen vermochten was würden sie finden ? Nichts anderës als eine grosse Wahrheit, die langst



26
In 1855 maakt de Engelschman G. H. Lewes de opmerking, dat Faust een wanhoopskreet is over de onbeduidendheid en nietigheid van het leven !
Kon Goethe het echter bij dit slot laten ? Terecht merkt Prof. Bolland op blz. 1 van den Leiddraad op : „im Zeitalter der Frivolitat soll der Glaube an das Ideale trotz allem gerettet werden".
Das Zeitalter der Frivolitat is het tijdperk van Voltaire (1694— 1778), die zijne geestverwanten in Duitschland heeft gehad. Het is het tijdperk van de loszinnig geworden vrijzinnigheid, van de vrijzinnigheid, welke de grens naar de bandeloosheid heeft overschreden. Zal niet in zoo'n tijdperk het geloof aan het ideaal, ten spijt van alles, moeten gered worden ? Dat moet het, voor de menigte. En na het ware of eerste slot komt dan ook het slot voor het schellinkje, het einde voor de opera, de apotheose, die ons zichtbaar troosten moet door opwekking en versterking van het geloof, dat ons lot in Gods handen is en Hij het beste in ons zal bestendigen. Aan het einde is dan ook de redding nabij, en zien wij Faust... na zijn dood terecht komen.
Met Faust II zijn „Wilhelm Meisters Wanderjahre" eenigermate parallel te denken, eigenlijk als amorphe ommezijde. Ook „Wilhelm Meisters Wanderjahre" is, ontdaan van de vertellingen, evenals Faust II, geen afgewerkt geheel, en gelijk in Faust II het echte verband ontbreekt, zoo ontbreekt dat ook in de „Wanderjahre". Na Faust is het Goethe's zinrijkste werk, 1) al zoude hij van het verband hier niet hebben kunnen schrijven :
„Und wenn der Narr durch alle Scenen lauft,
So ist das Stück genug verbruiden ;
Wenn Poësie nicht reicht,
mag Laune sie verbinden.
Nur heute schrankt den weiten Bliek mir ein,
entdeckt ist : dass es zu aller Zeit und in allen Landern miserabel gewesen ist. Die Menschen haben sich stets geangstigt und geplagt; sie haben sich und anderen das bisschen Leben sauer gemacht". (Gesprach mit H. Luden, Professor der Geschichte in Jena) „Ich habe keinen Glauben an die Welt und habe verzweifeln gelernt". (Gesprach mit dem Kanzier Muller von 6 Juni 1830). B.
1) Verg. J. F. A. Jung, „Goethe's Wanderjahre und die wichtigsteri Fragen des neunzehnten. Jahrhunderts" (Mainz 1854). B.



27
nur heute lasst die Strenge mir nicht walten ;
lasst unser Stück nur reich an Fülle sein,
darm mag der Zufall selbst als Geist der Einheit walten !"
Maar hoort nu Goethe nogmaals over zijn Faust: „Da kommen sie und fragen, welche Idee ich in meinem Faust zu verkörpern gesucht. Alsob ich das selber wüsste und aussprechen könnte f Vom Himmel durch die Welt zur Hölle, das ware zur Not etwas ; aber das ist keine Idee, sondern Gang der Handlung. Und ferner, dass der Teufel die Wette verhert und dass ein aus schweren Verirrungen immerfort zum Besseren aufstrebender Mensch zu erlösen sei, das ist zwar ein wirksamer, manches erklarender guter Gedanke, aber es ist keine Idee, die dem Ganzen und jeder einzelnen Szene im besonderen zugrunde liege. Es hatte auch in der Tat ein schönes Ding werden müssen, wenn ich ein so reiches, buntes und so höchst mannigfaltiges Leben, wie ich es im Faust' zur Anschauung gebracht, auf die magere Schnur einer einzigen durchgehenden Idee hatte reihen wollen !" (Goethe zu Eckermann am 6 Mai 1827) Leiddraad blz 7.
Ziedaar eene bekentenis, die wij te onthouden, maar tevens te doorzien en te begrijpen hebben, want Goethe was een genie, en het genie van den kant der dichterlijkheid genomen, spreekt profetisch, dat is zinrijker dan het genie zichzelf bewust is. De dichter is op zijn best profeet en zegt onwillekeurig veel redelijks, dat toch als zoodanig niet door hem herkend wordt; het ware redelijke, het redelijke ware wordt eerst door den wijze gezegd. Vandaar de uitspraak der rabbijnen, dat de wijze meer is dan een profeet. Lóópt er niet inderdaad een dunne draad door het Faustwerk ? Zeer zeker; straalt niet door het geheele werk de gedachte heen, dat in de samenleving het idealisme, dat is het Faustische, het hoogdravende in ons menschen, mooie praatjes laat hooren, terwijl toch eigenlijk het Mephistophelische, het grondig booze in ons, de hoofdrol speelt ? 1) Niet dat hiermede
1) Die „magere Schnur" liegt aber vor : „der Teufel ist los ! Der Mensch lebt in einem Zusammenhange, in dem der Idealismus schone Worte redet, wahrend der böse Geist die eigentliche Hauptrolle spielt". Max Morris im Jahre 1902 : „Bei aller menschlichen Tatigkeit hat eben scMiesslich Mephisto ein bisschen die Hande im Spiel". (Goethe, Jahrbuch 23 : 170) —■ Ein hisschen! Dass die Sphare, wo kein. Teufel mehr etwas vermag, nicht existiert,



28
nu veel is gezegd; het is inderdaad „eine magere Schnur".
De bonte samenleving wordt niet gevat, of liever omvat, alleen mét het Faustische en het Mephistophelische. Zoo gaat het ook niet aan, met sommige zielkundigen te zeggen, dat elk geVoel „Lust öder Unlust" is, bevrediging of wanbevrediging. Wij zullen weliswaar alles op zijne wijze aangenaam of onaangenaam, of beiden tegelijk vinden, maar wij dienen ons toch ook te vragen, of bewondering, schaamte, verachting, haat, liefde, genegenheid, afkeer enz. enz. niet méér dan „Lust oder Unlust" is. Als wij bedenken, dat wij, wanneer wij over het gevoel als over den ongeordenden inhoud van het gemoed spreken, bij het doordenken daarvan als het ware in een doolhof van verschillende bespreekbaarheden geraken, kunnen wij dan die bespreking met al hare schakeeringen zoo maar vastleggen en vangen in die twee woorden Lust of Unlust ? Dat kan wel, maar slechts op de wijze der voorloopigheid, dat is der onontwikkeldheid. Op de wijze der aanvankelijkheid en onontwikkeldheid laat zich ook op de vraag, wat er wel in een Faustcollege behandeld is, antwoorden, dat alles feitelijk bevestiging en ontkenning is geweest. Met zoo'n antwoord is van den eenen kant' genomen iets onweersprekelijks gezegd, terwijl wij van den anderen kant beschouwd aan een dergelijk antwoord niet veel hebben.
Goethe is groot geweest. Hij is gestorven als voorman eener ontredderde natie. Hij leefde in een tijd, waarin het er treurig uitzag voor het Duitsche volk, dat zich onwillekeurig om Goethe als om een geestelijk middelpunt heeft geschaard, en zijn oog gericht hield op het kleine Weimar, in een tijd, waarin er geen keizer was, terwijl het Goethe als- zijn geestelijken keizer voelde. Voorts heeft het Duitsche volk zich de geheele negentiende eeuw door aan Goethe opgewerkt. Zooveel voor eene geheele natie te 2ijn kan slechts zijn weggelegd voor een zoo hoogstaand dichter als Goethe, wiens verzen minder vol klinken, juist omdat zij op de hoogste sport der dichtkunst staan. Een wijsgeer vermag het niet, want de wijsheid was, is en zal eeuwig zijn eene zaak voor
lasst sich schon am Ende des etsten Teils durchftihlen, wö nur eine 8timme von oben, dih. in Nirgendhausen, ruft, dass Gretchen, ,gerett*t" sei; vollends im zweiten Teil ist Mephisto die Hauptperson, und Faust nichts weiter als eine von ihm vorwarts gestossene Puppe. B.



29
weinigen. En toch was ook Goethe reeds niet populair, want hij stond veel te hoog om door iedereen genoten te worden, waarom hij dan weer voor de velen, die zich niet tot wijsheid vermogen te ontwikkelen, en toch iets hoogers behoeven, levensviilling kan zijn in een geestelijken zin des woords.
Van het leven van Goethe hebben wij eene afspiegeling in Faust. Zoowel wat zijn leven als wat zijn ontwikkelingsgang betreft vertoont onze held treffende overeenkomst met onzen dichter. In het eerste deel van het werk heeft Faust ten laatste alles gezien en genoten wat het leven hem aanbood. Had Goethe dat ook niet in Frankfort en aan het hof van Karl August ?
Faust II speelt zich af in Faust's eigen verbeelding. Hij heeft zich uit het werkelijke leven teruggetrokken en houdt zich nu, altijd weer in zijne verbeelding, in de antieke wereld op en zou zelfs met Helena, dat klassieke toonbeeld van vrouwelijke schoonheid, een huwelijk willen aangaan, om dan later weer plotseling, vwedeld en verheven, in de werkelijkheid terug te keeren. En ook van dit alles vinden wij in Goethe's leven weer eenigermate het analogon, want ook hij is, na zijne reis naar Italië, na neerlegging van al zijne staatsbetrekkingen, weer meer veredeld en allicht ook meer ontwikkeld naar Weimar teruggekeerd.
Zoo blijkt ten slotte, al zal men op het eerste gezicht allicht in Faust geen organisch verband ontwaren en het werk als eene reeks van afzonderlijke tafreelen opvatten, genrestukjes elk voor zich, de eenheid ervan in waarheid te liggen in de eenheid van Goethe's eigen leven.



io October 1918.
Op 11 October 1828 schrijft Goethe aan Eckermann : „Popular können meine Sachen nicht werden; wer daran denkt und dafür strebt, ist in einem Irrtum. Sie sind nicht für die Masse geschrieben, sondern nur für einzelne Menschen, die etwas Aenliches wollen und in ahnlichen Richtungen begriffen sind". 1)
Goethe's geschriften zijn inderdaad niet voor de menigte, al worden zijne werken door zeer velen gelezen. Ben werk als Faust laat zich bij slot van rekening dan ook zoo maar niet verstaan ; het eischt bestudeerd te worden. Om het te doorzien en het naar waarde te schatten en te beoordeelen, zal men er boven uit moeten 'zijn, en eigenlijk meer moeten begrijpen dan Goethe zelf. Men zal natuurlijk, ook met minder kennis en minder begrip dan de dichter, wel Faust kunnen „genieten", en het stuk zoo lezen, dat men het verhaal kent, doch wanneer het bij de kennis van het verhaal blijft, is er nog niet veel gebeurd. Men heeft Faust met allerlei bijgedachten te lezen. Goethe kan een leven vullen; aan het vele dat hij heeft geschreven, alsmede aan datgene, wat naar aanleiding van zijn leven en werken geschreven is, kan men een leven van studie wijden, en zoo laat zich dan ook wel het ontstaan eener „Goethe-Gemeinde" 2) begrijpen. In Duitschland bestaat of bestond eene dusdanige, een aantal kringen of vereenigingen van Goethe-vereerders, wier ijverigste woordvoerders spottend wel eens „Goethe Pfaffen" zijn genoemd.
Goethe hebben wij als veelzijdig schrijver te roemen; wijsgeer was hij niet, maar zeer zeker veelzijdig ontwikkeld. Op letterkundig gebied zijn zijne werken wel haast de veelzijdigste verzameling van een enkel man. Volgens sommige letterkundigen en dichters is Goethe schraal en niet bijzonder beeldenrijk te noemen. Laat ons, naar aanleiding dier opmerking, nog eens bedenken, dat een dichter als zoodanig tot de verbeelding en zoo dan vanzelf in beelden spreekt, want dichterlijkheid is wezenlijk als beeldspraak aan te duiden.
1) Leiddraad, tweede uitgave, blz. 7.
2) Auch die Goethe-Gemeinde ist noch nicht die wahre! B.



3i
Moet echter de opmerking gelden als verwijt, dan is zij oppervlakkig en toont zij, dat de makers er van geen besef hadden, dat zij, Goethe besprekende, met een hooger grens-geval te doen hadden. Want Goethe is méér dan dichter ; hij is wijsgeerig dichter én wij voor ons hebben te bedenken, dat het meerdere begrip slechts ten koste der beeldsprakigheid kan opdoemen.
Overwegen wij uit dezen gezichtshoek nog eens de verhouding van dichtkunst eh zuivere rede.
Dichtkunst is nog geen zuivere rede, wat zeggen wil, dat het in de dichtkunst om de begrijpelijkheid als zoodanig nog niet te doen is en zich in deze kunst het zuivere begrip nog niet ontwikkelt, al zal toch de dichtkunst het begrip als inhoud of zin der verbeelding behoeven. Van den anderen kant roept weer de leermeester van de ware leer de verbeelding te hulp, ook of juist als hij zijn leerlingen de redeleer voordenkt. Vraagt toch de ongeoefende niet bij herhaling om voorbeelden, als het om het begrijpelijk maken der kategorieën in haar onderling verband gaat ? En verlangt de vrager om een voorbeeld niet het betrokkene meer in het bijzonder voor de verbéélding te zien komen ? Zoo gaapt dan tusschen dichtkunst en zuivere rede geen afgrond, want bij de leer van de rede komt de verbeelding werkelijk het begrip te hulp, hetgeen niets anders zeggen wil dan dat wij door en aan de verbeelding tot begrip hebben te komen, hoewel wij, inzooverre wij aan verbeelding doen zonder meer, nog slechts half kennen of begrijpen. En omgekeerd! Wat zou dichtkunst wezen zonder begrip ? Zoo ziet men dat alles in alles is, maar de accenten liggen verschillend, en zoo verhouden zich dan dichtkunst en zuivere rede weloverwogen als begrip in verbeelding en verbeelding in begrip. Wie dat begrepen heeft kan het niet als blaam laten gelden, dat van Goethe gezegd kan worden, dat hij niet bijzonder beeldenrijk is. Men heeft zich veeleer te leeren zeggen, dat Goethe te geestelijk en te zinrijk was om overmatig beeldenrijk te zijn, zwever als hij was tusschen dichterlijkheid en zuivere redelijkheid. Geesteüjk was hij op het gebied der zieligheid, zielig op dat der geestelijkheid. De opmerking, dat Goethe schraal is, kan, nader beschouwd, ook wel weer haren zin onthullen, want schraal was hij inderdaad voor dezulken, die niets dan ontroering verlangen, en, al lezende, niet veel wenschen te begrijpen, maar



32
alleen willen worden aangedaan. In het algemeen gesproken schrijft een schrijver nooit voor dé menigte, al schrijft hij natuurlijk altijd voor een menigte. Hoe edeler, hoe fijner, zeggen wij maar hoe geestelijker een schrijver is, des te meer krimpt de menigte, waarvoor hij schrijft, in. Dat is nu eenmaal het noodlot, waaraan een dichter als Goethe allerminst ontkomen kon, want te midden der middelmatigheid, zelfs der wetenschappelijke middelmatigheid, beteekent hooger staan meer alleen staan ; hoe geestelijker, des te eenzamer.
Goethe zelf was er van doordrongen, dat het eene noodzakelijk een gevolg van het andere was. Eenzaam voelt de meer geestelijke mensch zich altijd, want de ruimer ontwikkelde kan zich toch moeilijk gestreeld voelen, zelfs of juist wanneer de meer bekrompen middelmatigheid bijval betoont. Van dit gevoelen getuigen dan ook Goethe's woorden uit de „Zueignung".
,,Mein Leid ertönt der unbekannten Menge, Ihr Beifall selbst macht meinem Herzen bang".
Zijn niet „die unbekannte Menge" de menschen, die hem vreemd in den geest zijn, de menschen, die niet „etwas Aelmüches wollen und in ahnlichen Richtungen begriffen sind" ?
En kan de leermeester van zuivere rede Goethe dat niet nazeggen bij den aanblik van vele collegianten, die wel een Faustcollege volgen, doch wegblijven, wanneer het begrip wordt ontwikkeld, terwijl het toch in laatsten aanleg zijn taak is hen te brengen tot de eigenlijke kern van menschelijkJieid, d.i. tot zuiverheid van redelijkheid en bezinning ? Al hetgeen de redemeester bespreekt, heeft hij redelijk te bespreken en bij de bespreking van, ieder onderwerp beweegt hij sich als 't ware in eenen cirkel, die genoemde kern tot middelpunt heeft en waarvan de straal in de eerste plaats afhankelijk is van den aard van het onderwerp, maar in de tweede plaats ook van degenen, voor wie het onderwerp besproken wordt. Als regel kan wel gelden, dat de luisterende menigte niet in staat is de naakte of onomwonden waarheid te verstaan i) JVl luisterende z;al men, in het algemeen gesproken, zichzelf zelden
i) — denn welcher Lehrer spricht
Die Wahrheit uns direkt ins Angesicht ?
Ein jeder weiss zu mehren wie zu mindern,
Bald ernst, bald heiter klug zu trommen Kindern (Faust II, 2e bedrijf,)



35
of nooit door des redemeesters woorden als geval van het ware leeren begrijpen, en niettegenstaande zoo het middelpunt doorgaans ver van den omtrek verwijderd is, moet het toch dien omtrek met zijne stralen belichten en de redemeester aan de onbekende menigte iets althans van het ware bijbrengen, wat hem slechts eenigermate gelukken zal, inzooverre hij haar vooralsnog verbloemde waarheid voorhoudt. Ongeoefenden in zuivere rede zijn als kinderen, die men op hunne vragen niet wil afschepen, terwijl men hun toch het ware antwoord niet kan geven, of als geloovigen in de kerk, voor wie de predikant stichtelijk heeft te spreken, d.i. te preeken, wijl hij der schare ontsluierde, onomfloerste waarheid niet kan laten vernemen. En dat heeft Goethe weer gevoeld en uitgesproken heeft hij het ook, waar hij in Wahrheit und Dichtung, boek II, deel I schrijft: „So pflegen Kinder und Volk das Grosse, das Erhabene in ein Spiel, ja in eine Posse zu verwandein; und wie soliten sie auch sonst imstande sein, es auszuhalten und zu ertragen !" En in waarheid is het zoo. Wie bij de menigte met zuivere rede komt aandragen, hem zal het kwalijk vergaan" gelijk het den Christus kwalijk verging, die de wereld met het goddelijk licht trachtte te bestralen. Wat doet hij, die verbloemde waarheid ten gehoore brengt? Huichelt hij of behéérscht hij zich ? Laat ons bedenken, dat ook of juist om op te voeden wat zelfbeheersching of wat huichelarij van noode is. Het moeilijke in de taak van opvoeder van kinderen en menschen schuilt juist in den pücht, al naar gelang van omstandigheden, meer of minder verbloemd of huichelachtig te spreken. Alles heeft twee kanten, en zoo kan er ook sprake zijn van een redelijk huichelen van den opvoeder, waarbij het op te voeden kind slechts wel kan varen. De predikant, die op den kansel niet huichelen kan, deugt niet, omdat hij in dat geval ook niet waarlijk stichten kan. Hij, die openbaren moet en openbaringen geeft, zal boven zijn gehoor uit moeten zijn en wat te verbergen hebben. Ook de redemeester, die een Faustcollege geeft en geen Collegium Logicum, spreekt geene zuivere, doch slechts verbloemde waarheid. Goethe behoorde zelf niet tot de menschen, die de zuivere waarheid kunnen hooren. Bij gelegenheid heeft hij dan ook zelf gezegd, er geen orgaan voor te hebben. Het laten vernemen van zuivere waarheid wekt bij de velen slechts spot en hoon, en Goethe zelf
3



34
heeft, ofschoon hij met het oog op eigen werken gezegd heeft: „wir sind gewohnt, dass die Menschen verhöhnen, was sie nicht verstehn," i) Hegels philosophie vaak verhöhnt, wijl hij niet verstond wat hij las.
Van Hegels philosophie moest Goethe dan ook niets hebben, en ofschoon hij eens aan Schelling heeft geschreven: „mein Zug xxl Ihrer Lehre ist entschieden", kan Goethe zich toch inderdaad niet rangschikken onder de werkelijk „philosophische leerlingen". Ook wat deze laatsten betreft, hebben wij ons het woord van den dichterlijken philosoof Schopenhauer te herinneren: „so klein ist das eigentliche Publicum echter Philosophen, dass selbst die Schuier, die verstenen, ihnen nur sparsam von den Jahrhunderten gebracht werden".
Wien is het dan ook bij slot van rekening om het zuivere begrip te doen ? Heeft niet reeds Plato gezegd, dat het in het geheel niet betamelijk en geschikt of behoorlijk is voor velen het zuiver begrijpelijke te behandelen, d.i. het zuivere begrip te ontwikkelen ? Men zegt wel eens, dat ten langen leste de waarheid zal zegevieren, maar men zal zich veeleer hebben duidelijk te maken, dat zij het eeuwig hard zal hebben te verantwoorden.
„Schleichwege muss in dieser Welt die Wahrheit gehn", roept Schopenhauer weer uit, en zoo is het; wie 'geen masker voordoet is geen persoon. Hoe meer men zich ontmaskert, hoe onomwondener men het woord der waarheid laat vernemen, des te eenzamer komt men te staan; daaraan ontkomt men niet, en dat ondervond op zijne wijze Goethe ook. „Auf den Höhen muss es einsam sein", daar is nu eenmaal niets aan te veranderen. Ieder, die bovenmatig groot van geest is, heeft daarvoor, het gelag te betalen; „toute supériorité démesurée s'expie ici-bas". En spreekt dat dan ook niet vanzelf, als men overweegt, op welke voorwaarde men feitelijk een wijze is ? Hoort nog eens het woord van Schopenhauer: „Ein Weiser ist man nur unter der Bedingung in einer Welt von Narren zu leben". „In geene wetenschap", zegt ook HegeV is men inderdaad zoo eenzaam als men eenzaam is in de philosophie".
Dat Goethe's vriendschap voor Hegel op lateren leeftijd toenam en zijne instemming met Schelling verminderde, kan misschien
x) Faust I (studierzimmer.)



35
beteekenen dat „ouder worden" toch altijd wel eenigermate ook „wijzer worden" moet medebrengen. In ieder geval krijgen wij bij Goethe, die zoo menigmaal, naar aanldding van Hegel's werken* een sportenden toon heeft aangeslagen, aan het «inde van zijn leven vaak uitspraken als deze te lezen : „Hegels Urteile als Kritiker sind immer gut gewesen" i) en „dieser wundersam scharf und fein denkende Mann". (Goethe — Jahrbuch für 1895, 16 : 73.)
Zouden in het laatst zijner dagen enkele üchwtralen, door Hegel uitgezonden, misschien in Goethe's phüosophisch dichterlijk brein „eine blasse Ahnung" hebben verwekt van datgene, wat Duitschland's groote meester voor enkelen, die begrijpen konden en wien het slechts om begrijpen te doen was, had verkondigd ? Wie zal het zeggen ? Dat overigens Goethe zich meer tot Schelling's philosophie aangetrokken heeft gevoeld, is te begrijpen; Schelling immers was dichterlijk philosoof en zijn dichterlijke schrijftrant kon Goethe bekoren, wijl hij er zichzelf in terugvond.
Schelling heeft in Jena gewerkt, die Universiteitsstad, waar Goethe zoo nu en dan heentrok, wanneer hem de menschen uit de omgeving van den hertog van Weimar gingen vervelen, doch vanwaar de pedanterie der hoogleeraren hem dan weer naar hui» dreef. Van Jena is Schelling naar München vertrokken, waar hij geleefd en geschreven heeft in de eerste helft der negentiende eeuw zonder een steen des aanstoots te zijn, waardoor hij in Goethe's achting zeer zeker niet gerezen is, die hem dan ook later, toen Goethe over een hoogleeraarsambt te beslissen had, niet heeft willen benoemen. Goethe had later veel invloed op de benoeming van hoogleeraren.
Schelling leefde te München zoo ongeveer in den tijd van de romantische periode, in de periode van de romantische kunst. Die romantische richting was eene soort van verkeerdheid, eene opwarming van datgene, wat voorbij was, eene terugroeping van het romantische der middeleeuwen, want feitelijk ging men »ch te buiten aan de ophemeling van middeleeuwsche en voorbijgegane verbeelding.
1) „Hegel", fuhr Goethe fort „hat in den Berliner Jahrbüchern eine Rezenkon über Hamann geschrieben, die ich in diesen Tagen lese und wieder lese. und die ich sehr loben muss; Hegels Urteile als Kritiker sind immer gut'gewesen". (Eckermann, Gesprache mit Goethe am 17 Februar 1829.)



36
De verhouding van romantische tot klassieke kunst is de verhouding van meer innige tot meer duidelijke kunst. Is b.v. Goethe niet uitermate „duidelijk", wanneer hij, klassiek gestemd, zijn „Iphigenia auf Tauris" schrijft ? Dat overigens die romantische kunst, die meer innige, moderne kunst, dichter bij ons staat dan de klassieke, is gemakkelijk in te zien. Beelden van de zelfversterving predikende heiligen staan dichter bij ons gemoedsleven dan zelfs het beste klassieke beeld. Doch behoort dat nu aanleiding te geven om nog weer eens aan het einde der achttiende en het begin der negentiende eeuw tot het dweperig romantieke der middeleeuwen terug te keeren ? Getuigt dit niet van de opvatting, die feitelijk niet anders is dan eene historizeerende misvatting, dat men eene bepaalde kategorie slechts in een bepaalden tijd heeft te zoeken ?
In zijn later leven heeft Goethe zich van Schelling afgewend en heeft hij zich meer waardeerend uitgelaten over Hegel, die zich met de wierookwalmende malheden zijner romantische tijdgenooten niet ophield. Als Hegel dan ook bij gelegenheid, over den godsdienst sprekende, opmerkt „ — Dutheraner ich bin es und will es bleiben —," i) heeft hij daarmede niet zoozeer te verstaan willen geven, dat hij leerstellig Luthersch was, als wel dat hij niet wenschte mede te doen aan de catholizeerende mode van den dag.
Goethe heeft veel geopenbaard, uitgenomen de zuivere waarheid. Deze laat zich dan ook niet „openbaren", even weinig als zij ergens te zoeken of te vinden is; zij laat zich alleen bedenken en begrijpen. In de ware werkelijkheid is niets anders denkbaar en begrijpelijk dan de waarheid zelve; zij is juist het eenige wat te begrijpen is. Het doordenken en begrijpen van de ware werkelijkheid en de werkelijke waarheid geschiedt echter niet zonder vereenzaming, en ofschoon een mensch nu eenmaal van nature een gezellig wezen is en zich op en in z'n eentje nooit tot waarachtig mensch vermag te ontwikkelen, zal hij, niettegenstaande hij door het gezelschap der menschen vooruitkomt, als het goed gaat, zich boven dat gezelschap hebben te verheffen en het in laatsten aanleg zelfs moeten kunnen derven. De wijze zoekt de menschen niet meer, die allicht hem ook niet zullen zoeken, doch begrijpt
i) Geschichte der Philosophie (Hegel), Ausgabe Bolland 1908, blz. 60.



37
zijne eenzaamheid, zelfs in vol gezelschap, ja zelfs in vol gezelschap van wetenschappelijke menschen, die men toch overal in betrekkelijk grooten getale vindt. Want zoo is het inderdaad; men vindt eer duizend wiskundigen dan één philosoof, die zijn naam verdient. Ziet toch in deze opmerking geenerlei rrdnachting of geringschatting der wiskunde ! Hoe zou dat nu ? Zijn wij niet, juist door onze wiskundigheid, alsmede door onze geschiedkundigheid, onderscheiden van de Aziaten ? Maar dat alles neemt toch niet weg, dat rekenen nog geen begrijpen is en vakwerk slechts stukwerk blijft en de philosoof, die geen aparte wetenschap meer beoefent, doch den zin van en het ware in alle wetenschappen heeft te onthullen, uiteraard maar al te vaak ergernis verwekken zal, wanneer hij, onverschillig over wat, onomwonden het woord van het begrip laat hoor en. Zegt Schopenhauer dan ook, dat men slechts een wijze is onder voorwaarde van in eene wereld van dwazen te leven, dan moet men dat „dwazen" niet te beperkt nemen, maar eens trachten te verstaan als kategorie, als aanduidend de rubriek waartoe ieder onzer min ofte meer behoort, inzooverre men zijne aanvankelijke, onschuldige, onnoozele en daarom juist geheel onontwikkelde kinderlijke natuurlijkheid achter zich hebbend; zich toch nog niet tot geval heeft gemaakt van ware en volledige geestelijkheid. Dwaas zijn wij in zekeren graad allen en de wereld, als geheel, komt boven de dwaasheid niet uit. Zij blijft inderdaad „eine Welt von Narren". De wereld als mensch in het groot is feitelijk een groote dwaas, de dwaas in het groot, welke op de wijze van het momenteele, door berniddeling harer profeten en wijzen, zoo nu en dan, hetzij min of meer bewustelijk, van hare dwaasheid getuigenis aflegt, waardoor zij dan juist hare wijsheid openbaart.
Is niet de gemiddelde wereld eene middelmatige wereld en als zoodanig niet veel bijzonders ? In Faust II, eerste bedrfjf, laat Goethe den heraut zeggen :
„Es bleibt doch endlich nach wie vor, Mit ihren hunderdtausend Possen Die Welt ein einz' ger grosser Thor. —" Welk dichter is ooit zoo dicht bij het wijsgeerige gekomen ? De wereld is inderdaad dwaas, ijdel, belust op uiterlijk vertoon, pronklustig. Dwaas zijn wij allen en wie zich in den grond leert



38
kennen, leert huiveren, over welk huiveren men slechts in zuiverheid van rede heenkomt, omdat men zich dan eerst met begrip I leert zeggen, dat de ware mensch de volledige mensch is, die het I lagere niet uitschudt en afwerpt, doch het ondergeschikt maakt || aan het hoogere. Zoo zal zelfs de meest hoogmoedige onder ons ook bij gelegenheid wel eens ij del zijn, want niettegenstaande ijdelheid en hoogmoedigheid zich verhouden gelijk het lagere en het hoogere en hoogmoedigheid de moed is om hoog te staan, Zal toch de hoogmoedige niet zonder het lagere zijn en dus de dwaasheid eenigermate inhouden.
In Faust II beschrijft Goethe „eine Welt von Narren" in de „Mummenschanz". Hij beschrijft daar een feest aan een keizerlijk hof. Men wil er feest vieren. Waarom ? Ja, waarom viert men, zoo in het algemeen gesproken, eigenlijk feest ? Is het niet om zich te verstrooien, om eene wijle kinderlijk te zijn en zoo dan verademing te zoeken van de zorgen des levens ? Omtrent 1500 heerschte er een ontredderde toestand aan het keizerlijk hof en zorgen waren er in overvloed, vragen op te lossen in grooten getale en dien verwarden toestand geeft Goethe weer in beschrijving Van een . .. Italiaansch feest aan dat keizerlijke hof, eigenlijk een fantasiehof alzoo, hetwelk slechts in zijn verbeelding bestaat, even goed als het feest zich slechts in zijne verbeelding afspeelt. Het is een hoffeest in Florentijnschen trant, in het geheel niet Duitsch beschreven, want men ademt hier echt Italiaansche lucht.
Verstrooiing behoeven wij allen; een leven izondér feesten zou een reis zijn zonder pleisterplaatsen, doch bij het feestvieren kan het toch ook niet blijven, en wij kunnen nu eenmaal niet iets Van het hoogere deelachtig worden, doordat wij ons van het lagere niets ontzeggen.
„Lass erst vorbei das bunte Freudenspiel Zerstreutes Wesen führt uns nicht zum Ziel Erst müssen wir in Fassung uns versühnen Das untre durch das Obere verdienen. Wer Gutes will, der sei erst gut; Wer Freude will, besanftige sein Blut. Wer Wein verlangt, der keltre reife Trauben, Wer Wunder hofft, der starke seinen Glauben". Wie wijs wil worden, zouden wij er aan kunnen toevoegen, heeft



39
den zuren arbeid des gééstes te aanvaarden. Hij moet niet zoeken naar de waarheid, maar zichzelf als geval van het ware leeren verstaan. Zoolang men nog naar de waarheid zoekt, haar, geüjk „den steen der wijzen" als 't ware in handen zou willen krijgen, is men nog niet tot volledige menschelijkheid opgeleefd.
„Wie sich Verdienst und Glück verketten,
Das fallt den Thoren niemals ein ;
Wenn sie den Stein der Weisen hatten
Der Weise mangelte dem Stein". Bij deze woorden van Mephisto hebben wij eerst te bedenken, dat men in de oudheid met den steen der wijzen een rood poeder bedoelde, hetwelk in staat zou blijken, alle onedele metalen in goud om te zetten. Met het zoeken daarnaar hielden de alcWmisten ^ich bezig. Zij beoefenden dus feitelijk de kunst, het onedele in het edele te verkeeren, en lag het nu niet voor de hand, dat allerlei alchimistische mt(kukkingen gebezigd werden om ontwikkelingsgedachten uit te drukken ? Het werd vooral gedaan door menschen, die christelijk wilden heeten, maar eigenlijk Hermetisch Neoplatonische renaissancetheosophen waren. Dewijl die menschen van de 17e eeuw maar niet zoo vrijelijk konden zeggen wat en hoe zij eigenlijk dachten, heten zij het liefst omfloerste en verbloemde taal hooren. Zoo spraken zij ook van den (edel)steen (of het juweel) der wijzen, terwijl zij daarmede eigenlijk de wijsr heid zelve bedoelden, welke dan min edele elementen zou hebben te verbeteren en te veredelen. En zegt Goethe nu weer niet, bij monde van Mephisto, dat de wijsheid niet voor de menschen is, of deze in het algemeen niet voor de wijsheid zijn geboren ? Mephisto's woorden brengen ons een kerkeüjk gezegde in de gedachte : „Als er engelen uit den hemel kwamen, om ons de goddelijke waarheid te brengen, wij zouden er niets aan hebben". Wil dit alles tezamen niet zeggen, dat de taal van het zuivere begrip niet begrepen wordt door den gemiddelden mensch, die wat duisternis van noode heeft, omdat hij van enkel zonlicht niet genieten kan ? Wie kan het zuivere licht verdragen ? „Sie (die Sonne) tritt hervor ! — und leider, schon geblendet, kehr ich mich weg, vom Augenschmerz durchdrungen. (Faust II.)
. Wien is het, nogmaals gevraagd, om de zuivere waarheid te doen ? Wat hééft men aan de (zuivere) wijsheid, vraagt de ge-



40
middelde mensch, die de waarheid wel zou willen, kon hij ze, utüiseeren, maar half en half begrijpende, dat die zich niet gebruiken laat. De waarheid laat zich slechts doordenken en begrijpen, zoodat wij zelf ons moeten begrijpen als voUedige nietigheden, die oneindig veel inhouden en spiegelen. Men moet de waarheid niet doordenken willen en begrijpen om wat anders, maar om haarzelve. En daartoe was zelfs een Goethe niet gekomen. Wanneer Emerson, een Amerikaan, in zijn boek over „representative men" aangaande Goethe opmerkt: „I dare not say that Goethe ascended to the highest ground from which his genius might have spoken; his was not the devotion to pure truth, but to truth for the sake of culture", dan is dit eene opmerking, waardoor Emerson toont in zekeren zin boven Goethe uit te zijn; in elk geval heeft hij op deze plaats Goethe overtroffen. In Goethe's Faust vertegenwoordigt Wagner, de famulus, de assistent van professor Faust en later diens opvolger, het type van deri geleerde, die de geleerdheid eenvoudig en alleen terwille van de geleerdheid zelve beoefent en gelukkig is als hij meent de wetenschap iets verder te brengen. Met hem steekt Goethe wel is waar op geniale wijze, den draak, doch in dergelijke gevallen valt feitelijk te erkennen, dat Goethe met datgene spot, wat hij niet had moeten belachehjk maken.
Nogmaals zij gezegd, dat Goethe niet voor de zuivere waarheid was geboren, en het bedenken en doordenken van het zuiver philosophische niet „nuttig" genoeg vond, nuttig, in den alledaagschen zin van het woord ; hoe meesterlijk ook gedicht, zonder een zieligen ondergrond zijn daarom de volgende regels niet. „Der Philosoph, der tritt herein Und beweist euch, es müss't so sein : Das erst' war so, das zweite so; Und drum das dritt' und vierte so; Und wenn das erst' und zweit' nicht war, Das dritt' und viert' war nimmermehr. Das preisen die Schüler allerorten, Sind aber keine Weber geworden". Is het niet duidelijk, dat hier Goethe eigenlijk slechts te verstaan geeft, dat men voor de waarheid niets koopt ?
Den steen der wijzen bezitten wij tegenwoordig in den vorm van Bolland's Collegium Logicum. Wie echter bestudeert het ?



4i
Toch moeten alle wetenschappen bij slot van rekening door zuivere rede gelouterd en geadeld worden. Doch ook hier geldt, dat velen geroepen zijn, weinigen uitverkoren, en dat het zaad, door den redemeester in voldoende mate uitgestrooid, zelden of nooit in vruchtbaren bodem te land komt. Ook de leeraar van het zuivere begrip zou in den trant van den „Knaben Lenker" (Faust II, eerste bedrijf) kunnen spreken, wanneer deze tot de menigte zegt:
„Die grössten Gaben meiner Hand,
Seht, hab' ich rings umher gesandt;
Auf dem und jenem Kopfe glüht
Ein Elammchen, das ich angesprüht;
Von einem zu dem andern hüpft's,
An diesem halt sich's, dem entschlüpft's,
Gar selten aber flammt's empor
Und leuchtet rasch in kurzem Flor;
Doch vielen, eh man's noch erkannt,
Verlischt es, traurig ausgebrannt". Wie is de Knabe Lenker ? In den riddertijd moest de heraut een ridder, die met neergelaten vizier, het strijdperk inreed, aan zijn wapen en zijn devies, aan uiterlijke kenmerken, trachten te herkennen; vandaar dat „Heraldiek" zooveel als „kennis van den heraut" beteekent. Nu is in Faust II, in de Mummehschanz, de heraut als „maitre de plaisir" geteekend, wiens taak het is de beteekenis der gestalten en verschijningen te verklaren en uiteen te zetten, die zoo voor en na bij het maskeradefeest optreden. Op een gegeven oogenblik zegt nu de heraut:
„Seht ihr's durch die Menge schweifen ?
Vierbespannt ein prachtiger Wagen
Wird durch alles durchgetragen". Inderdaad verschijnt een span draken, den wagen trekkend van Plutus, den god van den rijkdom. Weten doet de heraut echter niet zoo dadelijk wat die wagen te beteekenen heeft en eene verklaring geven kan hij dan ook niet:
„Die Bedeutung der Gestalten Möcht' ich amtsgemass entfalten; Aber was nicht zu begreifen, Wüsst ich auch nicht zu erklaren ; Helfet alle mich belehren ! —"



42
Op den wagen zit Plutus, die achter zich den „vrek" heeft, den Geiz, te qualificeeren als de inhaligheid zelve, als de hebzucht, die, in weerwil van alles wat de rijkdom geeft of schenkt, in den rijke blijft meedoen. Verhouden zich weer hier niet „Plutus" en „der Geiz" gelijk het Faustische en het Mephistophelische ? En symboliseert Goethe ook niet heel mooi en dichterlijk, dat de rijkdom, wil hij zich veredelen of geadeld worden, het idealisme, de poëzie te baat zal moeten nemen ? Hij laat den wagen besturen door de Poëzie, van welke de „Knabe Lenker" het symbool is, hetgeen deze dan ook zelf zegt:
„Bin die Verschwendung, bin die Poesie;
Bin der Poet, der sich vollendet,
Wenn er sein eigenst Gut verschwendet,
Auch bin ich unermesslich reich,
Und schatze mich dem Plutus gleich,
Beleb' und schmück ihm Tanz und Schmaus ;
Das, was ihm fehlt, das teil' ich aus". Op deze woorden van den Knaben Lenker zegt de heraut: -
„Das Prahlen steht dir gar zu schön;
Doch lass uns deine Künste sehn I" Wanneer de Knabe Lenker daarop zijne kunsten vertoont, zegt hij onder meer ook :
„Auch Flammchen spend' ich dann und wann,
Erwartend wo es zünden kann". En de heraut roept uit:
„Wie greift und hascht die liebe Menge !
Fast kommt der Geber ins Gedrange". „Grijpen" en „vatten" doet de menigte altijd heel wat beter dan „begrijpen" en „bevatten", en gevaar dat de „Spender" en „Geber" van redelijkheden in het gedrang komt, is er, voorloopig althans, nog.... weinig; verlaten blijft de leerzaal der wijsheid allereerst van hoogleeraren der wetenschap; geene leer van zuivere rede voor de menigte — reeds van hoogleeraren in de hooge scholen, i)
Wanneer nu Plutus van den wagen stapt, de draken op zijn wenk de kist van den wagen hebben getild, haar aan zijne voeten
i) Spreuk 42. Eerste boek De Boeken der Spreuken", tweede druk.) Bolland.



43
hebben neergezet en de heraut zijne verwondering daarover te kennen heeft gegeven, zegt Plutus tot den Knaben Lenker:
„Nun bist du los der allzulastigen 'Schwere,
Bist frei und frank, nun frisch zu deiner Sphare!
Hier ist sie nicht! Verworren, scheckig, wild
Umdrangt uns hier ein fratzenhaft Gebild.
Nur wo du klar ins holde Klare schaust,
Dir angehörst und dir allein vertraust,
Dorthin, wo Schönes, Gutes nur gefallt,
Zur Einsamkeit! — da schaffe deine Welt". Ja waarlijk, vrij moeten wij zijn, ontlast van zorg en kommer, zullen wij in staat zijn ons in onze eigene spheer terug te trekken.
Geen fratzenhaft Gebild, dat is een beeld van menschelijke gezichten zonder menscheüjkheid, moeten wij om ons heen hebben, zullen wij bij machte zijn, tot onszelven te komen. Wil echter de mensch dat doen, dan dient hij niet daarheen te gaan, waar slechts schoonheid en goedheid, maar daarheen, waar de waarheid bevalt 1 Niet dat het schoone en goede niet meedoen in de waarheid, dat weten wij toch wel, die stelselmatig hebben leeren bedenken, dat de waarheid de eenheid van alles is, maar zoo dan vanzelve ook hebben leeren beseffen, dat het in de waarheid niet alléén om het schoone en goede gaat; want het alomvattende ware omvat ook beider tegendeelen, het leeüjke en booze. En maakt TJ duidelijk 1 Wie zich een wereld schept, waarin het werkelijk alleen, uitsluitend en belangeloos of onbaatzuchtig om het ware en de waarheid te doen is, gaat inderdaad . . . zur Einsamkeit!
En het zou niet ongerijmd zijn te denken, dat Goethe feitelijk bedoelt, een en ander tot zich zelf te zeggen. Naar de eenzaamheid is hij wel is waar nu juist niet gegaan ; daarvoor was hij niet ver genoeg. Hij stond nog niet hoog genoeg om alzijdige verguizing te oogsten; al heeft hij voor zijne grootheid moeten boeten, eenzaam en verlaten heeft men hem niet laten staan.



17 October 1918.
Op blz. 314 van Hegel's Phanomenologie des Geistes (Leidener Ausgabe) lezen wij : „Es ist in es statt des himmliscb scheinenden Geistes der Allgemeinheit des Wissens und Tuns, worin die Empfindung und der Genuss der Einzelnkeit schweigt, der Erdgeist gefahren, dem das Sein nur, welches die Wirklichkeit des einzelnen Bewusstseins ist, als die wahre Wirklichkeit gilt.
Es verachtet Verstand und Wissenschaft,
des Menschen allerhöchste Gaben; —
es hat dem Teufel sich ergeben
und muss zu Grunde geh'n". En in de noot aan den voet dierzelfde bladzijde schrijft Prof. Bolland : „Ohne den Namen zu horen, sehen wir den Faust des 1790 veröffentlichten Goethe'schen Fragments — vollstandig ist der erste Teil erst 1808 erschienen — als den Reprasentanten des weltbegehrenden und weltstürmenden Bewusstseins vor uns. Hegel hat Goethe's Faust, „die absolute philosophische Tragoedie" genannt und er hat gesagt: „Einerseits giebt in derselben die Befnedigungslosïgkeit in der Wissenschaft und andererseits die Lebendigkeit des Weltlebens und irdischen Genusses, überhaupt die tragisch versuchte Vermittlung des subjectiven Wissens und Strebens mit dem Absoluten in seinem Wesen und seiner Erscheinung, eine Weite des Inhalts, wie sie in ein und demselben Werke zu umfassen zuvor kein anderer dramatischer Dichter gewagt hat".
Het uit de Phanomenologie aangehaalde citaat doet dus onmiddelhjk aan Faust denken; Hegel, die in 1805, alzóo op 35jarigen leeftijd, bovenstaande woorden neerschreef, heeft klaarblijkelijk het fragment van Faust I, zooals dat in 1790 verschenen was, voor zich gehad. Den Faust van 1808 kon hij toen nog niet hebben gezien.
In een wereldbegeerend en wereldbestormend bewustzijn is alzoo de aardgeest gevaren ! Naar de letter van Faust I genomen, is dit niet juist, want de aardgeest, door Faust opgeroepen, wijst Faust af.
„Wer ruft mir ? — Du gleichst dem Geist, den du begreifst,



45
nicht mir !" Letterkundig geeft Hegel dus door zijne opmerking vat op zich, en niettemin moet men begrijpen, dat de Hegelsche interpretatie in haar wezen volkomen juist is. Wanneer het om détailquesties ging, kon Hegel bij gelegenheid merkwaardig slordig zijn, doch wie Hegel's geest niet met Hegei's letter verwart, ziet onmiddellijk in, dat hij hier eenvoudig te verstaan heeft willen geven, dat in Faust de geest van het aardsche is gevaren, wijl hij de wetenschap vaarwel zegt om van de wereld te kunnen genieten. Faust heeft klaarblijkelijk genoeg van de „Allgemeinheit des Wissens und Tuns" ; het gevoel en het genot van het verenkelde zwijgen niet in hem, maar beginnen juist in hem te ontwaken, waarom hij zich afkeert van de waarheid, die zich slechts in algemeenheden laat doordenken en uitspreken. Alleen in algemeenheden vermag men den blijvenden zin in de veranderlijkheid der realiteiten of zakelijkheden, m.a.w. de ware werkelijkheid, ten gehoore te brengen. Alleen in de algemeenheden der kategorieën moet ten slotte alle zin gevonden worden, en natuurkundigen onzer dagen, die bij gelegenheid mochten klagen over het gebrek aan inzicht in de exacte wetenschappen bij de beoefenaars van letterkunde, moesten van hun kant ook eens bedenken, dat in laatsten aanleg alle zin der natuurwetenschappen onthuld wordt door de ontwikkeling van het natuurbegrip, en dus bij het doordenken der natuurkategorieën, der algemeenste bijzonderheden, tot bewustzijn komt.
In Faust is dus de aardgeest gevaren. Wat doet hij in zijn studeervertrek eigenlijk anders dan met mooie woorden de wetenschap hoonen en trachten zijn val te vergoelijken ? Begaat Faust geen zonde tegen den heiligen geest, wanneer hij zich van de wetenschap afwendt, en zouden wij zulk afwenden niet zijn zondeval kunnen noemen ? En hoe nu ook Faust door geestdriftige woorden zijne afvalligheid mag trachten goed te praten, zoo wordt de waarheid er toch niet anders van, dat inderdaad de geest van het hoogere bij hem door dien van het aardsche of wereldsche verdrongen is. Faust „uit" zich geestdriftig; Faust's woorden zijn een en al „Begeisterung". Maar de zin ? ... Bij Schelling lezen wij : „Nicht in verschiedenen Augenblicken, sondern in demselben Augenblicke zugleich trunken und nüchtem sein, dies ist das Geheimnis der wahren Poësie; dadurch unterscheidet sich die



46
apollinische Begeisterung von der bloss dionysischen". En Nietzsche heeft het in een boek, genaamd „Die Geburt der Tragödie" druk over het verschil tusschen het Dionysische en het Apollinische, hetgeen hij dan misschien wel bij Schelling zal hebben gevonden en dus niet uit eigen brein heeft, evenweinig als Nietzsche, gelijk hij het wou doen voorkomen, de verzinner is van de eeuwige wederkomst van het gelijke. Hadden niet al reeds de oude Babyloniërs door hunne astronomische waarnemingen leeren bedenken, dat op den duur dezelfde sterrenstanden terugkwamen en zoo het wederkeeren van het gelijke geleerd ? Perzen hebben later van die uit astronomische waarnemingen ontstane leer eene anthropologische toepassing gegeven; zij hebben, indachtig aan het Chaldeesche „zoo omhoog, zoo omlaag", waarmede eigenlijk bedoeld werd, dat naar het in den hemel geschiedende op de eene of andere wijze het aardsch gebeuren zich richtte, de leer van de zielsverhuizing in de wereld gebracht.
Wanneer de dichterlijke bezieling Aeschylus, den Griekschen treurspeldichter, zijne treurspelen doet dichten, wordt Aeschylus „Dionysisch begeistert", terwijl de leuze aan den tempel van Delphi : „ken uzelf", het streven van Socrates en zijne volgelingen „Apollinisch" stemt. Wie ziet niet in, dat het Dionysische en het Apollinische zich verhouden als het dichterlijke en het wijsgeerige, gelijk het meer natuurrijke tot het meer geestelijke ? Gaat het hier niet om de verhouding van natuur en geest, of beter nog om de verhouding van de levende natuur, wel te verstaan van de zielige natuur, tot den geest ? Niet dat hiermede nu weer is gezegd, dat het Dionysische geheel en al van het Apollinische verstoken is, of omgekeerd, en dat dus het dichterhjke zonder wijsgeerigheid moet zijn, bijgevolg de wijsgeerigheid weer verlaten is van de dichterlijkheid: verre vandaar. Geen wijsgeer is zonder het Dionysische en geen dichter totaal verstoken van het Apollinische, maar dat neemt toch niet weg, dat wij de dichterlijkheid en de wijsgeerigheid met verschillende accenten hebben te denken en dat bij de dichterlijkheid de nadruk meer in het bijzonder op het Dionysische, bij de wijsgeerigheid meer op het Apollinische valt.
Niets van beteekenis wordt tot stand gebracht zonder hartstocht of geestdrift, die dan niet is op te vatten als eene oogenbhkkelijke of tijdelijke opgewondenheid van stemming, maar als



47
de drang zelf om iets bepaalds tot Stand te brengen. Alle geestdrift staat natuurlijk niet even hoog, en de dichterlijke geestdrift zal een drift of drang tot verwerkeUjking van geestelijkheid rijn; behept met een sterken bijsmaak van het kinderlijke of zielige. Maar laat ons eens in het algemeen vragen, wat wij eigenlijk denken, als wij van geestdrift gewagen ?
De Franschen hebben het woord extase. Zijn rij dan ook niet dikwijls „en extase" ?
• Wij Hollanders zijn dat minder gauw, althans niet zoo snel als zuidelijke volken. Wanneer zijn deze om te beginnen „en extase" ? Om te beginnen in de verliefdheid, die erg . . . „natuurlijk" is, en zich dan ook op den duur zal hebben op te heffen en te veredelen tot de echte liefde, die om zoo te zeggen groeien moet op het graf der verliefdheid.
Verliefdheid is zuiver natuurlijke geestdrift; zij is rieledrift, en de echt en recht verliefde luistert dan ook niet naar de stem der rede, al luistert hij naar de stem der natuur.
Verhefdheid is echt Dionysische geestdrift, waarmede, in het voorbijgaan opgemerkt, van de verliefdheid niets kwaads is gezegd.
Wie nooit verliefd is geweest, zal het vermoedelijk ook nooit tot wijsheid brengen, en die allernatuurUjkste geestdrift reeds adelt onmiddeUijk, dat is voorloopig, des menschen natuur.
Is men in zijne verhef dheid niet vol toewijding, offervaardig en zelfverloochenend ? Is men, verliefd zijnde, niet vergoelijkend, vergevensgezind en edelmoedig ? Tracht men niet de overzijde van het oogenblik te verheffen en te beschermen, en is dat alles — wel verstandig ? Neen immers, onverstandig heeft zulk onzelfzuchtig handelen feitelijk te heeten, want alleen de zelfzucht is verstandig. De echt verliefde gaat niet met rijn verstand te rade; hij is tijdelijk verkeerd verstandig te noemen, doch gaat het op den duur goed, dan zal de verkeering zijner verkeerd verstandige verliefdheid in redelijkheid liefde, redelijke liefde moeten meebrengen. Wie de zaak goed begrijpt, begrijpt ook, dat in de verliefdheid de hoogste ernst van den betrokkene samengaat met den spot van omstanders, die zelf op hun beurt de verstandigheid evengoed geweld zullen aandoen.
Over Goethe's verliefdheden zullen wij hier nu eens uiterst redelijk moeten gaan denken. Ofschoon sterk behept met Dionysi-



48
sche geestdrift, was hij geen Dionysiër zonder meer; integendeel, de Dionysische geestdrift verhief zich in hem tot Apollinische dichterlijkheid, waarvan o.a. zijne Zueignung vóór de gedichten en zijne Marienbader Elegie getuigen kunnen, welke hij ontegenzeggelijk geschreven heeft in oogenblikken van hoogere wijding. Maar zulke, verheven oogenblikken doorleefde hij juist tengevolge zijner verliefdheden, wat zeggen wil, dat hij Dionysisch was in het Apollinische, terwijl hij in het Dionysische zich tot het Apollinische vermocht te verheffen. Blijkt echter de verliefdheid steeds noodig voor onze hoogere inspiraties, blijkt het zielige voortdurend weer in otfs te moeten opduiken, zullen wij momenten van hoogere geestelijkheid kunnen doorleven, dan wil dat toch in den grond niets anders zeggen, dan dat wij in zekeren zin zielig zijn gebléven, en aUerminst voldoende vervuld zijn van zuiverheid van begrip en redelijkheid van bezinning. En zou nu iemand, die zijn leven lang, zelfs tot in hoogen ouderdom, als het ware periodiek en zelfs doorloopend verliefd is geweest, niet Dionysisch genoemd mogen worden ? Inwendig is Goethe dan ook bij slot van rekening Dionysisch gebleven, al was zijne verschijning, vooral zijn Apollokop, Apollinisch.
In Wahrheit und Dichtung zegt Goethe, dat hij zijn Wilhelm Meister en vele goede gedichten als slaapwandelaar heeft neergeschreven. Maar slaapwandelend komt men toch niet tot volkomen bezinning, en al mag Goethe in zijn toestand van slaapwandelarij misschien wel de beste versregels hebben gedicht, zoo beteekent zijne bekentenis dan toch maar niets meer of minder, dan dat hij niet het hoogste heeft beleefd, wat er te beleven valt; zwevend op de grens der dichterlijkheid is Goethe aan zuiverheid van rede nooit toegekomen. Zuivere rede laat zich in eenen toestand van slaapwandelarij ten eenen male niet uitspreken of neerschrijven.
Laat ons het nog eens hebben over het woord extase. Het Grieksche woord ëxoraois beteekent feitelijk: een buiten zich zelf staan; het beteekent dus, dat in extase verkeerende „buiten zichzelf" is. En laat ons hierbij bedenken, dat al het „menschelijke" in ons bij slot van rekening functie is, waardoor wij onszelven aanhoudend te buiten gaan. Moeten wij niet met en door ons denken, hetgeen toch wel in de eerste plaats gezegd kan worden



49
onze menschelijkheid uit te maken, om zoo te zeggen voortdurend zijn, waar wij met ons lichaam niet zijn, en stelt ons menschelijk denken ons niet zoo in staat als menschelijke tijdelijkheden de eeuwigheid en de oneindigheid te beleven, dat is te bedenken en te begrijpen ? In zooverre wij denken, zijn wij allen, letterlijk genomen, „en extase", „in verrukking", gerukt buiten eigene lichamelijke bestaansspheer. En welk verband is er weer te denken tusschen ons „verrukt" zijn en het Duitsche „verrückt sein" ? Alle mogelijke „extase", elk „verrukt zijn", houdt de kiem in van het overdrevene, het ongezonde, het ziekelijke, van het verrückte, is embryonaal reeds de uitzinnigheid, de zinneloosheid, of een eerste stap op den weg naar de krankzinnigheid. In plaats van daarvan te schrikken, dienen wij veeleer te begrijpen, dat datgene, wat een begin kan inhouden van ons natuurlijk verderf, wel eens juist datgene zou kunnen zijn, waardoor wij uit zijn boven de dieren des velds, die nimmer in „verrukking" geraken kunnen, wijl zij niet meer dan natuurlijk zijn. Alleen een mensch kan in extase geraken, en dat hij gevaar loopt, daardoor van streek te geraken, is nu net zijn adelsteeken.
Al heeft het waarlijk geestelijke in ons, van den kant der natuurlijkheid gesproken, zijne ónnatuurhjkheid, zijne ziekelijkheid zoo men wil, zoo geeft, van den kant des geestes genomen, toch eerst de ware en echte verrukking of extase aan ons leven zijne waarde. Doch de ware geestdrift is eerst de geestdrift voor het ware. En leefde de geestdrift voor het ware, voor de zuivere waarheid in Goethe ? Immers neen ! Mocht in onszelven een geestdrift leven gelijk die van Goethe, dan is door ons eene hoogere, maar met de zuivere geestelijkheid bereikt. Zeer zeker mag Goethe geacht worden de meest Apollinische onder de Dionysiërs te zijn, maar ■onder de Apolliniërs behoort hij nu eenmaal tot de meer Dionysische. Want voorwaar, de mooiste gedichten leverde Goethe als hij in gedachten een mooi gezichtje voor zich had. Nooit schreef hij wel is waar met het betrokken meisje in levenden lijve vóór zich; alléén moest hij zijn, wat toch weer beteekent, dat het zielige wrijken moest, wanneer het geestelijke aan het woord moest komen.i)
i) Ich fühlte recht gut, dass sich etwas Bedeutendes nur produzieren lasse, wenn man sich isoliere. W. u. D. UI, 15e boek.



50
Aan rechtstreekschen aanblik had hij achterna geen behoefte, maar het schoone beeld zweefde hem voor den geest en deed dus vanzelf het Apollinische in hem met het Dionysische aan. i) En vraagt U eens af ! Moet den philosoof, den echten wijsgeer, het mooie meisje inspireeren, om hem zuivere waarheid, d.i. zuivere rede in den mond te leggen of te doen neerschrijven ? Hoe kan het echt menschelijke in den mensch aan het woord zijn, als zijne gedachten nog hangen aan den buitenkant ? Niet dat ook een wijsgeer op den duur buiten den aanbük van het lieflijke en schoone kan; ook hij ziet graag, wat zich goed laat schouwen, en verwerpt aUerminst datgene, wat in het leven van den man eene begeerlijkheid kan worden genoemd. Behoefte evenwel aan den aanblik, gelijk Goethe die gevoelde, wilde hij het geestelijke in zich laten spreken, heeft de philosoof niet.
In het oog der philosophie is Goethe dan ook nog te Dionysisch om hem echt Olympisch te kunnen noemen, ofschoon het niet valt te. miskennen, dat er een Olympische kant aan hem was. En waar leven en werken zoo één zijn als bij Goethe, kan het moeilijk anders, dan dat de dubbelzijdigheid van het Dionysisch Apollinische in zijne werken is weer te vinden, hetgeen om te beginnen al sterk uitkomt in zijn Faust. Faust voelt in het eerste gedeelte Dionysisch voor Gretchen en hij voelt meer Apollinisch Voor Helena in deel II. In het algemeen gezegd staat Faust I meer onder het teeken van het Dionysische, Faust II onder dat van het Apollinische in Goethe. Wordt Faust I niet beter gekend en meer gelezen dan Faust II ? Boeit het Dionysische de meerderheid niet meer dan het Apollinische, of, wat op hetzelfde neerkomt, voelen de meesten niet meer voor het hoogere natuurlijke dan voor het hoogere geestelijke ? De waarheid is, dat men Faust wel gelezen, doch niet begrepen kan hebben, wanneer men niet bij machte is, met het philosophische verhoudingsbegrip gewapend, Faust I en Faust II aan elkaar over en weer te laten spiegelen. Bruist en woelt het inderdaad niet minder in Faust in zijne verhouding tot Helena, niettegenstaande hij wel met haar een huwelijk
i) TJeberhaupt ist der furor poëticus als solcher eine dionysisch göttliche Raserei, und im jungen Goethe hatte sich oft genug die innere Erregung bis zur Hypomanie gesteigert; auch in spateren Jahren hat er zur Selbstbegeisterung der weiblichen Schönheit bedurft. B.



5i
zou willen aangaan, dan in zijne verhouding tot Gretchen ? Goethe was, wij merkten het reeds op, ook als jongeling geenszins verstoken van den geest van het hoogere, en dat beteekent, dat reeds Faust I niet zonder het Apollinische te denken is; evenweinig echter is Faust II, alhoewel op rijperen leeftijd door hem afgewerkt en dus overwegend Apollinisch, geheel verlaten van het Dionysische, en zoo verhouden zich dus Faust I en Faust II gelijk het onrijpere en het rijpere, gelijk het meer natuurlijke en het meer geestelijke, gelijk het lichtere en het meer -moeilijke. Echter in dit verschil van accenten ligt nu juist de opvoedende kracht van het werk voor den lezer, die na het natuurlijk interessante van Faust I te hebben genoten, eigenlijk vanzelf behoort uit te gaan naar Faust II, al mag deze bij eerste lezing teleurstellend en verbijsterend werken. Faust I levert als het ware het sprekend bewijs, dat in den jongen Goethe reeds het Apollinische stak, terwijl bijv. de Marienbader Elegie getuigenis aflegt, dat in den grijsaard Goethe inderdaad het Dionysische nog huisde en bruiste, i) Onjuist is het dan ook, wanneer K. H. von Stein opmerkt: „Wir weisen für Goethe das Symbol des Olympiërs zurück. Das ist nicht der Goethe, den wir kennen, nicht der Mann der grenzenlosen Tranen, nicht der, den noch als beinahe Achtzigjahrigen eine Leidenschaft wehrlos und fieberkrank auf das Lager warf". (Goethe und Schiller S. 123. Reclam.)
Nog eens, wie voor Goethe het symbool van den Olympiër eenvoudig en zonder meer afwijst, ontkent aan Goethe een hoogeren kant, die toch aan hem niet te miskennen valt. Juist omdat Goethe zoovele kanten had, is Goethe menschkundig zoo uitermate moeilijk te beoordeelen ; hij was een complex, eene eenheid van tegendeelen, eene grootheid, die groot was, zelfs als hij klein was, omdat hij nooit klein was op de wijze der kleinen. Terloops zij nog op-
1) Bekanntlich ist Goethe seinen Zeitgenossen auf die Dauer zum „Olympiër" geworden ; unzahlige Male kommen in den Beschreibungen die Worte „Jupiter" oder „Olympiër" vor". (F. Stahl, Wie sah G. aus ? Berl. 1904, S. 40.) Auch oder gerade bei ihtn jedoch spiegein der erste und der zweite Teil des Faust mehr oder weniger dionysisch-apollinisch das jüngere und filtere Ich als Einheit Entgegengesetzer, wie er denn überhaupt zum al in seinen Leidenschaften eine solche Einheit Entgegengesetzter zeitlebens gewesen ist. (Leiddraad blz. 9. B.)



52
gemerkt, dat K. H. von Stein zich ook nog vergist, wanneer hij van meening blijkt, dat Goethe in zijn tachtigste levensjaar liefde voor Ulrike von Lewetzow opvatte. Hij was slechts vier en zeventig, wat toch nog weer eenig verschil maakt. Wie Goethe doorziet, wie Goethe begrijpt, wie Goethe met kleinzielig maar ruim van geest beoordeelt, beseft, verre van hem een dergelijken hartstocht kwalijk te nemen, dat de dichter tot aan het einde psychische stimulantia noodig heeft gehad voor zijn werk, hetwelk hij tot het laatste toe heeft volgehouden. Och, hij begreep wel, dat er van een huweüjk met Ulrike geen sprake meer kon zijn ; hij voelde wel, dat hij, als oud man, lichamelijk op een afstand had te bhjven van ontluikende of pas ontloken schoonheid ; hij is niet onbekend geweest met 's werelds loop.
„Als ich ein junger Geselle war,
lustig und guter Dinge,
da hielten die Maler offenbar
mein Gesicht für viel zu geringe;
dafür war mir manch schönes Kind
dazumal von Herzen treu gesinnt.
Nun ich hier als Altmeister sitz,
rufen sie mich aus auf Strassen und Gassen.
Zu haben bin ich, wie der alte Fritz,
Auf Pfeifenköpfen und Tassen.
Doch die schonen Kinder, die bleiben fern
O Traum der Jugend, O goldner Stern !" Het Apollinische in Goethe is niet van de hand te wijzen, al is veel in hem op rekening van het Dionysische te stellen.
Ook de warme wijngod Dionysus had bij Goethe zijn rol te vervullen, want geheelonthouder was hij niet. Een paar flesschen landwijn per dag deden hem voor zijn gevoel geen kwaad, en maakten er zijne stemming ook niet minder vroolijk op. Den Apollinischen kant aan hem willen wij niet verdonkeremanen, doch wij zullen er nu toch ook moeten bijvoegen, niet op de wijze van het klein maken, maar eenvoudig om der waarheid recht te doen wedervaren, dat Goethe te Dionysisch is geweest om zelf ooit in de rij der eigenlijke Olympiërs te kunnen treden. Want al schreef hij ook aan Schelling : „mein Zug zu Direr Lehre ist entschieden", zoo schreef hij zulks geenszins, omdat hij van Schelling leerde^



53
maar uitsluitend en alleen naar aanleiding hunner verwante gevoelswijze. Bedenken wij hier eens, dat menschen vaak zeggen elkander te „begrijpen", wanneer zij in zieligheden met elkander overeenstemmen, en zoo dan in die opzichten een en hetzelfde „voelen". Doch van hetzelfde gevoelen zijn wil toch nog niet zeggen over en weer tot begrip te zijn gekomen.
Wie een ander en zichzelf goed wil leeren „begrijpen", zal zichzelf en den ander naar waarde hebben te beoordeelen als geval van rniri ofte meer gelukte menschelijkheid, en zoo eischt de ware kennis van zichzelf en een ander meestal de bekentenis, dat het met onze redelijkheid nog matig is gesteld. Wat kent gij van mij, zou de wijze kunnen vragen, wanneer gij slechts mijne zieligheden kent ? Niet veel bijzonders, niet het bijzondere, wat juist het geestelijke in mij is. Wilt gij mij in waarheid leeren kennen, wilt gij mij intiem leeren kennen, leer dan het diepzinnige in mij kennen, want méér dan verwante gevoelswijze is eenheid van begrip, dat wil zeggen een ander én zichzelf leeren beseffen als geval van het ware. Is in de verliefdheid niet aanvankelijk en voorloopig verwante gevoelswijze in het spel, die zich, zal het goed gaan, nog zal te veredelen hebben tot de redeüjke overeenstemming der begeertelooze liefde ?
Goethe was Dionysiër, maar wel de meest Apollinische ; Schelling was Apollinisch, doch de meest Dionysische. Schelling had intuïtieve wijsheid, die eerst bij Hegel als driedubbel overgehaalde geestelijke resultante dialectisch gesublimeerd blijkt. In zijn later leven heeft Goethe zich meer van Schelling verwijderd, en is hij met Hegel meer bevriend geworden. Ouder wordend, wordt men altijd wel iets wijzer, vaak zelfs tegen wil en dank.
In tegenstelling met Schelling was Goethe voorts over het geheel gesproken vrij gebleven van de verkeerdheden der romantiek, niettegenstaande het slot van Faust en ook dat van de Wahlverwantschaften den valschen bijsmaak daarvan hebben.. Hoe ouder Goethe werd, hoe Apolhnischer hij werd, en Hegel volgde met belangstelling het werk van den hoe langer hoe meer Apollinisch wordenden Dionysiër. Intusschen bleef Goethe te psychisch of zielig om, zelfs op meer gevorderden leeftijd, van zijne zijde Hegel te verstaan, wat hem dan bij gelegenheid heeft doen schrijven : „Von Hegel mag ich gar nichts wissen". Inderdaad,



54
Hegel heeft wel Goethe leeren kennen en doorzien, doch nooit heeft Goethe het zoover gebracht, dat hij Hegel heeft leeren verstaan ; wij mogen hier niet verzwijgen, dat Hegel Goethe juist en billijk beoordeeld en zeer gewaardeerd heeft, terwijl omgekeerd Goethe, slecht als hij Hegel verstond, menigmaal onbillijke verdraaiingen van Hegei's philosophie heeft geleverd. Er behoorde dan ook moed en volharding toe om Hegel te leeren begrijpen, of liever om de waarheid te leeren beseffen, zooals zij, met de middelen vafi ongeveer een eeuw geleden, tot bewustzijn kon worden gebracht. De wijzen blijven in de nrinderheid en de domheid houdt de wereld gaande; zij laat zich niet afschaffen, maar heerscht van eeuwigheid tot eeuwigheid. Zegt Schiller niet terecht: „Gegen die Dummheit kampfen die Götter vergebens" ? Tijdverlies is het dan ook tegen de domheid te strijden ; immers de dommen kunnen zeggen: „Soyons hardis, nous sommes cent contre un". Hoort Goethe zelf, wanneer hij dicht: „Und auf den Höhen der indischen Liifte Und in den Tiefen agyptischer Grüfte Hab' ich das heilige Wort nur gehort: Töricht auf Bessrung der Toren zu harren; Kinder der Klugheit, O habet die Narren Eben zum Narren auch, wie sich's gehort! i) Meer overeenkomstig het woord der waarheid, willen wij thans dichten:
„Slechts in de leerzaal van Zuivere Rede
Krijgt gij met dwaasheid en domheid ook vrede,
Daar gij het zuivere woord leert verstaan.
Dwaas op verbeetring der dwazen te wachten;
Wijsheid leert zelfs niet de dwaasheid verachten,
Vat haar, en laat dan de dwazen begaan". Goethe was, het zij hier nog eens herhaald, niet geboren voor de zuivere waarheid, en zoo dan met een tekort aan begrip behept, dat hem bij gelegenheid onredelijkheden deed zeggen, en Hegels hoogere uitspraken deed bespotten, belachelijk maken en verdraaien, omdat hij er zelf den zin niet van verstond.
Volgens Goethe zou Hegel gezegd hebben : „nil luce est ob-
i) Kophtiscb.es I/ied.



55
scurius". En Hegel heeft de paradox uitgesproken: „das reine Licht ist die reine Finsternis". Nu is die uitspraak op het eerste gezicht vreemd te noemen, maar behoort dat toch niet te blijven voor dengene, die begrijpen wil. Hoe meer men leert begrijpen, des te minder men zich verwondert. Bedenken wij, dat in het zuivere licht, evenals in de zuivere duisternis, niets wordt onderscheiden, dan wil dat feitelijk zeggen, dat uitsluitend en alleen verlichte donkerheid en verdonkerde helderheid het zichtbare is en wij dus enkel graden van licht èn duisternis onderscheiden. En blijken zoo weer niet de betrokken tegendeelen onafscheidelijk verbonden ? Zien wij zoo niets dan schaduwen, dan wil dat weer zeggen, dat wij bij het licht onmiddellijk aan zijn tegendeel moeten denken. Geen licht zonder duisternis, doch ook geen duisternis zonder licht, wat zeggen wil, dat licht zoo zonder meer en op zichzelf niet voorkomt, evenweinig als in de duisternis iets voorkomt. Zoo is dan, of in dien zin en in zooverre is dan, het zuivere licht een met het andere, de zuivere duisternis. Licht en duisternis zijn, tezamen genomen, één in dezelfde zichtbaarheid of onzichtbaarheid. Wanneer nu echter.Goethe dicht:
„Es lehrt ein grosser Physicus
mit seinen Schulverwandten,
nü luce est obscurius
Ja wohl, für Obscuranten !" zal hij er weinig van hebben kunnen droomen, dat zijne versregels, als schimp bedoeld, nog redelijker opgevat zouden kunnen worden, dan hij allicht ze bedoeld had, of opgevat had willen zien, wanneer men nameüjk onder het ücht nu eens de zuivere waarheid wilde verstaan. Immers is in dit geval inderdaad niets donkerder, d.i. onbegrepener, dan het zuivere licht n.1. voor de niet begrijpenden, waaronder Goethe zich dan ook zelf zou hebben moeten rekenen. Goethe's misverstaan komt bij gelegenheid duidelijk aan het licht, als hij, op Hegel doelende, zegt:
„X hat sich nie des Wahren beflissen;
lm Widerspruch fand er's. Nun glaubt er alles besser zu wissen, Und weiss es nur anders" i) i) Juist omdat hij het „anders" weet, of liever begrijpt, begrijpt hij het „beter".



56
Wat heeft Hegel inderdaad gezegd ? Hegel heeft gezegd, dat de tegenstrijdigheid in de waarheid wordt gevonden en dat is heel wat anders. De waarheid, als eenheid van sub- en objectiviteit, als eenheid van alles, als eenheid van tegendeelen, is vol van tegenstrijdigheid. Hegel zegt dan ook: „Was die Welt bewegt, das ist der Widerspruch". Nu is dat wel niet goed uitgedrukt en wij zouden dat zoo ook niet meer zeggen. Wat zichzelf weerspreekt, dat is eerst de geest; de natuur weerstrééft zich slechts. Wie eenmaal goed begrepen heeft, dat de rede, die spreekt en weerspreekt, zich onmiddelhjk weerspreken moet, beseft tegelijkertijd de zelfweerspreking van het ware, de zelf weerspreking in het ware, de tegenstrijdigheid in het ware zelf, d.w.z. den strijd van het ware met zichzelf, wat niets anders beteekent, dan dat hem de werkzaamheid van het ware, de ware werkzaamheid ook vanzelve als een spanning en strijd tot bewustzijn komt. Als reeds het natuurlijke leven terecht een strijd wordt genoemd, zou dan het ware leven, het leven der waarheid, niet de strijd en de weerstrijd zelf zijn, de tegenstrijdigheid zijn ? En is soms het met zichzelf oneens zijn geen zichtbaar geval van de zelfweerstreving der natuur in ons en komt deze zelfweerstreving, inzooverre die natuur in ons zich vergeestelijkt, niet tot bewustzijn als zelfweerspreking van den geest ? Zoo is dan ook de waarheid en het ware niet te zeggen in een „entweder ... oder" ; de waarheid büjft eenheid van het tegenover elkaar gestelde, verhouding en verband daarvan. Reeds als verhouding van natuur en geest komt de tegenstrijdigheid aan het licht, en wanneer Goethe bij gelegenheid zegt: „zwei Seelen wohnen, ach, in meiner Brust", i) dan zal hij vermoedelijk ziel en geest of, beter, natuur en geest hebben bedoeld, die in zijn
i) Du bist dir nur des einen Triébs bewusst; O lerne nie den andern kennen! Zwei Seelen wohnen, ach! in meiner Brust, Die eine will sich von der andern trennen: Die eine halt in derber Liebeslust Sich an die Welt mit klammernden Organen; Die andre hebt gewaltsam dich vom Dust Zu den Gefilden hoher Ahnen." Faust I (Vor dem Tor). Racine : „mon Dieu, quelle guerre éternelle; je trouve deux hommes
en moi I" („Cantiques spirituels" ; Goethe Jahrbuch für 1888, 9 : 238). B. Xenophon: dvo yÓQ oa<pa>g ï%<o xpv^ó? (ik heb blijkbaar twee zielen)
Cyrop. 6 : 1. B.



57
binnenste in gestadige spanning verkeerden, wat dan aanleiding voor ons is hier overeenkomst te ontwaren met de christelijke zegswijze van Romeinen VII, 19 : „Want hetgeen ik wil, het goede, doe ik niet; maar hetgeen ik niet wil, het kwade, dat doe ik".
In zijne Wahlverwandtschaften (2 : 4) zegt Goethe : „Jedes ausgesprochene Wort erregt den Gegensinn". In de ware wijsheid gaat het om de beoefening van de redelijke zelfweerspreking. Van meet af heeft men zich tegen te spreken, doch dit geschiede stelselmatig en ordelijk of methodisch. Hierin heeft men zich te; oefenen. Dit echter is geene taak voor een gewoon mensch; die verdraagt, in allerlei trant, geen tegenspraak, om te beginnen niet van een ander, maar voorts niet in zichzelf, waarom de gewone mensch het dan ook zelden of nooit tot zelfkennis brengt. „Ueber die Selbsterkenntnis als ein sich Widersprechendes hat sich Goethe gelegenthch lustig gemacht", hetgeen geen getuigenis aflegt van zijn wijsgeerig inzicht.
Goethe was geen man voor de dialectiek; het philosophisch denken was voor hem niet weggelegd, en dwaasheden waren voor hem de Hegelische zinnen van zuivere rede. In letterlijken zin wonen dan ook „zwei Seelen" in ons binnenste, in zooverre wij niet in staat zijn de eene, welke toch embryonaal onze geest is, verder te ontwikkelen. Wie met zijn verstand niet tot rede vermag te komen, zal voor de redelijkheden blijven staan en de zinrijke zeggelijkhétlen der dialectiek niet leeren begrijpen.
Goethe am 28 Marz 1827. „Wenn ich ehrlich sagen soll, so tut es mir leid, dass ein ohne Zweifel kraftig geborener Mensch von der norddeutschen Seeküste wie Hinrichs durch die Hegel'sche Philosophie so zugerichtet worden, dass ein unbefangenes natürliches Anschauen und Denken bei ihm ausgetrieben und eine künstliche und schwerfalhge Art und Weise des Denkens wie des Ausdrucks ihm nach und nach angebildet worden, sodass wir in seinem Buche auf Stellen geraten, wo unser Verstand stillsteht und man nicht mehr weiss, was man liest". Voorstelling, zegt zuivere rede, houdt het midden tusschen aanschouwing en begrip. En dat Goethe zich niet van de aanschouwing door de voorstelling heen tot begrip verheven heeft, wil eenvoudig zeggen, dat, hoe geleerd en ontwikkeld hij overigens moge zijn geweest, Goethe toch nooit recht tot bezinning is. gekomen ; slaapwandelaar is hij in zekeren zin tot zijn einde gebleven.



24 October 1918.
Op Goethe's vraag aan Hegel wat eigenlijk dialectiek was, antwoordt Hegel op den i8den October 1827 : „Die Dialectik ist im Grunde nichts weiter als der geregelte und methodisch ausgebildete Widerspruchsgeist, der jedem Menschen inwohnt, eine Gabe, welche sich gross erweist in Unterscheidung des Wahren vom Falschen". Naar aanleiding van welk antwoord Goethe dan weer opmerkt: „Wenn nur solche geistige Künsté und Gewandtheiten nicht haüfig gemissbraucht und dazu verwendet würden, das Falsche wahr und das Wahre falsch zu machen !" En wanneer Hegel dan weer hierop antwoordt: „Dergleichen geschieht wohl, aber nur von Leuten, die geistig krank sind", zegt Goethe: „Da lobe ich mir das Studium der Natur, das eine solche Krankheit nicht aufkommen lasst! Denn hier haben wir es mit dem unendlich und ewig Wahren zu tun, das jeden, der nicht durchaus rein und ehrüch bei Beobachtung und Behandlung seines Gegenstandes verfahrt, sogleich als unzulanghch verwirft; auch bin ich gewiss, dass mancher dialektisch Kranke im Studium der Natur eine wohltatige Heilung finden könnte".
Werkehjk kan een zich gaan vermeiden in de natuur ontspanning en rust brengen na zwaren geestesarbeid. En wanneer beoefening van het hoogste bijgeval den zwakke ziek mocht maken, of het gemiddelde gestel van streek mocht brengen, kan het inderdaad heel wel gebeuren, dat eenzijdige wetenschappelijkheid minder schadelijk werkt en eventueel zelfs meer weldadige genezing medebrengt, dan de doordenking van de potentiëel alomvattende of alles insluitende en zoo dan naar alle kanten toepasselijke dialectica. Want vlijtig beoefend en streng doordacht moet zij worden, en de opgeworpen vraag, waarmee door Goethe aan Hegel feitelijk de eisch gesteld werd zoo maar ereis in één zinnetje te vertellen, wat nu eigenlijk dialectiek was, legde geen getuigenis af van Goethe's „philosoof zijn". Dat Hegels antwoord Goethe dan ook niet bevredigen kon, spreekt haast vanzelf. Het ware laat zich niet in eenen zin zeggen en ook niet in duizend zinnen; elk antwoord is hier om te beginnen onvolledig en min verstaanbaar en behoeft dus verdere of nadere aanvulling. In dit gesprek komt



59
het weer ten duidehjkste uit, dat de dichter, hoe hoog ook gestegen op het gebied der dichtkunst, toch geenszins onder de philosophen te rekenen is en hoogstens de hoogste zijn kan van de tweede klasse.
Plato heeft geschreven, dat dialektiek de kunst is om een deugdelijk gesprek te voeren. Doch een deugdelijk gesprek met een ander voeren vooronderstelt goeden wil van beide kanten om de waarheid te beredeneeren, en wie kan om te beginnen redetwisten zonder zucht om het te winnen, — wie spreekt zuiverlijk onpartijdig ? Wie laat onvoorwaardelijk gelden al wat in de rede mocht blijken te liggen of door de rede mocht worden meegebracht, onverschillig of het aangenaam of onaangenaam aandoet, belangwekkend of onbelangrijk mocht voorkomen, met eigene zienswijze strookend of daarmede strijdig blijken mocht ? Laat ons in het voorbijgaan nog even opmerken, dat het volstrekt niet altijd noodig is een gesprek te voeren met een ander; inzooverre onze waarheidszin sterk genoeg ontwikkeld is, zullen wij dat ook met onszelven kunnen doen ; r\ diaXexnxfj %k,%vr\ is vaardigheid of bedrevenheid in gedachtenwisseling ook van één wezen op en voor zichzelf, i)
Inzooverre wij eens bijgeval in onszelven het voor en tegen eener zaak bedenken en in den geest overwegen, zouden wij dat reeds beoefening van dialektiek kunnen noemen, welke dan weliswaar nog niet de dialektiek is, waarvan Hegel heeft gewaagd. Hegel toch geeft hier Goethe te verstaan, dat bij hem te denken is aan eene regeling of ordening der tegenspraak, aan een methodisch maken van den gedachtengang door ordening van stelling en tegenstelling, wat dan vooronderstelt, dat men bij alle eigene werkzaamheid meteen zoodanige lijdelijkheid aan den dag heeft te leggen, dat men de waarheid laat gelden, waartoe het voorwerp van onderzoek zichzelf gelieft te ontvouwen. Intusschen is dit alles niet zoo gauw opgehelderd. Wie volledig en nauwkeurig wil verstaan wat dialectiek is, zal haar hebben te beoefenen en te doordenken. Een welwillend oor is noodig en vereischte om de logische ontwikkehng van het begrip te vernemen, en bij het
i) Zie Zuivere Rede (Derde uitgave) blz. 210 en 1182.



6o
aanhooren van zuivere rede moet men bereid zijn alle vooroordeelen ter zijde te stellen en niet bezield zijn door de lust a tort et a travers gelijk te houden.
In het achtste boek van Wahrheit und Dichtung zegt Goethe : „Der Geist des Widerspruchs steekt in uns allen". Zoo is het inderdaad, ofschoon men daarover als gewoon mensch meestal niet verder nadenkt. Wanneer echter de geest der tegenspraak i) in ons allen meedoet, dan doet hij mee in werkelijkheid en waarheid, en zal dus de tegenspraak met den waarheidszin iets te maken moeten hebben, zoodat zij zich op de wijze van dien waarheidszin laat oefenen en beoefenen. Goethe echter was dichter en geen begripsmeester en heeft dan ook niet kunnen bevroeden in welken trant het verband van een en ander te bedenken was.
De geest der tegenspraak, op zijn afgetrokkenst gedacht, levert in den een of anderen zin steeds het „neen" zeggen, hoe men het ook neemt, waarom dan tegenspraak of weerspreking als onontwikkelde tegenstelling is te denken. Uitleggen echter is ontwikkelen, en wie uitleggen moet wat tegenspraak is, zal de tegenspraak te ontwikkelen hebben tot datgene, waartoe zij voert, tot de tegenstelling.
Berst de tegenstelling doet duidelijk uitkomen wat in de tegenspraak had gescholen. Tegenspraak moet leiden tot tegenstelling, in welke laatste dus de tegenspraak voorondersteld is. Denken wij in dit verband eens aan de mogelijkheid en haar tegendeel, de onmogelijkheid. Sluit deze tegenstelling soms niet het neen zeggen, het blootelijk ontkennen zonder meer der mogelijkheid in ? Doch het ontkennen der mogelijkheid moet leiden tot het stellen van haar tegendeel, van de onmogelijkheid. Zoo zijn dus tegenspraak en ontkenning zonder meer en op zichzelve als onontwikkeldheden aan te merken, en eerst in het stellen der onmogelijkheid komt de eigenlijke tegenstelling der mogelijkheid aan het "Echt. Inzooverre wij iets doordenken, hebben wij steeds van het een tot het ander te komen, wat wij dan doen, doordat wij ontkennen en stellen. En is, na de ontkenning der mogelijkheid, de onmogelijkheid gesteld, zoo laat zich deze op hare beurt wederom
i) Du Geist des Widerspruchs ! Nur zu ! du magst mich führen. (Faust I. Walpurgisnacht.)



6i
ontkennen. De ware ontkenning der onmogelijkheid zal echter niet eenvoudig weer te leiden hebben tot het stellen der mogelijkheid. Wat wij hebben doordacht, heffen wij op, doch nemen wij mee om het later weer rijker en ontwikkelder, dus anders aan den dag te laten komen. Bij al datgene dus, wat later te stellen en te ontkennen valt, blijft steeds het vroeger ontkende en gestelde voorondersteld. Zoo zullen wij dus, na de ontkenning der onmogelijkheid, niet weer de mógelijkheid zonder meer aan de beurt hebben te laten komen, doch deze anders, dus veranderd, terugbrengen, d.w.z. de mogelijkheid van tweeden aanleg, de mogelijkheid bij vooronderstelling en afwijzing van haar tegendeel, de onmogelijkheid. Deze mogelijkheid van tweeden aanleg is niets anders dan de noodzakelijkheid. Is de noodzakelijkheid op hare beurt dan ook weer niet mogelijkheid met in- en uitsluiting van haar tegendeel ? Wat noodzakelijk is, is zoo .mogelijk, dat het tegendeel, de onmogelijkheid, onmogelijk is. De noodzakelijkheid ontkent weer de onmogelijkheid en doet toch niet, als verder ontwikkelingsstadium dier tegenspraak, eenvoudig tot de mogelijkheid zonder meer terugvallen. In het methodisch doordenken der bijzondere algemeenheden, der kategorieën, gaan wij steeds vooruit, doordat wij voortdurend denken in stelling, tegenstelling en opheffing of vereeniging; in these, antithese en synthese. Wat wij hebben doordacht, komt niet meer zonder meer en als zoodanig terug, maar steeds anders, veranderd, meer ontwikkeld, ruimer en voller van zin of beteekenis. Wat wij voorbij zijn, blijven wij meedenken in onzen verderen gedachtengang; al hetgeen wij doordacht hebben blijft meedoen op de wijze van het opgenomen en opgeheven moment. Van het een komt men vanzelf tot het ander, doordat het een vanzelf het ander meebrengt, dat andere bereids onontwikkeld, d.i. in aanleg is, hetgeen beteekent, dat elke kategorie, elke algemeene bijzonderheid, juist als bijzonderheid in aanleg alles en voorloopig niet alles is en dus, redelijkerwijze gesproken, verruiming en aanvulling verlangt. Het is niet alles, zeggen wij menigmaal van iets, meestal niet beseffende, hoe onbewust redelijk wij spreken. In zuivere waarheidsliefde immers moeten wij begrijpen, dat het afzonderlijke zoo in het algemeen niet het alomvattende is, derhalve niet alles is, en daarom zijne keerzijde heeft. Wat is goed zonder kwaad, wat is lust zonder



62
onlust, wat liefde zonder haat, wat vrede zonder oorlog, wat waarheid zonder dwaling, wat wijsheid zonder dwaasheid ? In de ware werkelijkheid of beter in de werkelijke waarheid doet alles mee, is alles betrékkelijkerwijze één. Geen goed zonder kwaad, geen goede geest zonder boozen geest, geen God zonder Duivel. Maar God als eenheid van alles gedacht, God, om in de taal van de rede te spreken, als persoonsverbeelding voor de ware Oneindigheid begrepen, verzwelgt den duivel, verzwelgt letterlijk alles. Dat hebben wij op onze wijze te begrijpen. Alles heeft op te gaan in het ééne; alles heeft zich op zijne beurt te getroosten factor of moment te blijken van en in de werkelijkheid, en niettemin blijven alle denkbaarheden, alhoewel ongescheiden, eeuwig ook weer onderscheiden. Elk woord, elk begrip, verdringt een ander, het andere, en maakt zich zoo tot factor of moment van het volledige, alomvattende begrip. Elke denkbaarheid blijkt bijzondere algemeenheid, algemeene bijzonderheid, algemeene eenzijdigheid. Wie verstandig spreekt, spreekt vanzelf aldoor eenzijdig, doch wie daarbij redelijk denkt, ontwikkelt al sprekende de vele eenzijdigheden tot de eene, d.i. de ware en volledige veelzijdigheid. „Das Wort muss sich ablösen", zegt Goethe zelf in het twaalfde boek van Wahrheit und Dichtung ; „es muss sich vereinzeln um etwas zu sagen, zu bedeuten. Der Mensch, indem er spricht, muss für den Augenblick einseitig werden". Wie sich aber das Wort abzulösen hat, heeft Goethe dan weliswaar minder overwogen, en ondanks dat groote woord, heeft Goethe zelf het ware en rechte begrip niet gehad. Weinig lust en neiging heeft hij altijd gevoeld, om zich op phüosophische, dat is op redelijke wijze te laten voorlichten en zich zoo tot het begrip te ontwikkelen, wat hij wederom in het elfde boek van Wahrheit und Dichtung zelf heeft erkend. En hoe weinig logisch doordacht was dan ook zijn antwoord aan Hegel op diens omschrijving van de dialektiek : „Wenn nur solche geistige Künste und Gewandtheiten nicht haufig gemissbraucht und dazu verwendet würden, das Falsche wahr und das Wahre falsch zu machen 1" Is er gelijkvloerscher antwoord te geven ? Machteloos stond Hegel dan ook tegenover Goethe, ongeoefend als deze ten eenen male was in het redelijke denken, en onmogelijk was het hem, om, zoo strijdende, Goethe naar behooren in te lichten. Maar zullen antwoorden, gelijk Goethe Hegel



63
gaf, den wijze mistroostig maken en verdrieten ? De wijze begrijpt beter dan iemand anders, dat slechts het ware en rechte zich misbruiken laat, en wijs zou hij niet zijn, wanneer hij het ontal van drieste en onredelijke vragen en antwoorden niet met zekere gelijkmoedigheid kon aanhooren.
In allerlei trant moet de wijsbegeerte zich laten misbruiken, wat zij dan trouwens met de wetenschap gemeen heeft. Afbreken is gemakkelijker dan opbouwen, vernielen en vernietigen gemakkelijker dan scheppen, aanvallen en afkeuren minder moeilijk dan verdedigen en goed praten. En Goethe viel hier Hegel maar aan, en sprak maar mede, gelijk de meeste menschen meespreken en debatteeren willen, zonder het in het algemeen noodig te achten philosophisch onderlegd te zijn, alvorens met hunne oordeèlen, die dan altijd vooroordeelen zijn, te komen aandragen. Ziet men intusschen scherp toe, dan bemerkt men aldra, hoe Goethe met zielige listigheid de klip omzeilt, doordat hij het in zijn antwoord aan Hegel maar gedurig over de natuur heeft, ten einde eigene aantastbaarheden buiten beschouwing te houden. Niet dat Goethe zijne eigene poëzie met opzet buiten bespreking houdt: dat is niet aan te nemen. Maar toch, onbewust, of bever onderbewust, zal hij wel iets hebben gevoeld van wat hijzelf zou hebben te antwoorden gehad, en het instinctmatig hebben vermeden, in het gesprek vat op zichzelf te geven. Heeft zijn verhaal van Werther's Leiden, dat hem beroemd heeft gemaakt, niet verscheidenen jongen menschen aanleiding tot het plegen van zelfmoord gegeven, en had Hegel hem dan niet terecht, waar zulks het geval is, kunnen vragen of bijgeval zijne poëzie niet óók misbruikt werd ? De zaak is eenvoudig deze, dat Goethe ditmaal gelijk wilde hebben, en wij voor ons deel moeten beseffen, dat gelijk willen hebben onredelijk maakt.
Goethe is op stellingen gepromoveerd (Dichtung und Wahrheit, boek XI, deel III). Ook het verdedigen van stellingen maakt onredelijk. Hooger onderwijs is ook nog niet het hoogste onderwijs, is zelfs van het hoogste onderwijs, miserabile dictu, geheel en al verstoken. En dat het inderdaad onder het teeken der verstandigheid en niet onder dat der redelijkheid staat, komt nog uit in het stellen van den eisch, ten opzichte van ten minste twaalf stellingen een eenzijdig standpunt in te nemen, doordat men



64
ze tegen de bezwaren in verdedigt. Ook in bet laatste academische "Woord bhjft het in den regel bij oppositie en defensie; de ware compositie wordt er zelden of nooit ten gehoore gebracht. Zijn niet juristen feitelijk geroepen om verstandig te blijken, eenzijdiglijk te verdedigen of aan te vallen en te vooroordeelen ? Verre van zich te ergeren aan deze en soortgelijke opmerkingen, moest men trachten, er rekening mee te houden en ze tot haar recht te brengen.
Ook Goethe heeft in de rechten gestudeerd, doch voelde er bitter weinig voor, en heeft er dan ook, na zijne academische studiën niet veel meer aan gedaan. Was een en ander soms gevolg van een onbewusten trek naar het hoogere ? Tracht men het hoogere slechts poëtisch te uiten, dan blijft men weliswaar in de poging. Het redelijke woord is niet meer het poëtische woord, al is het niet zónder poëzie.
Hegel was phlegmatiek, en heeft Goethe de reeds geopperde vraag omtrent zijne poëzie niet gedaan. Of hij er trouwens veel verder mee zou zijn gekomen, valt sterk te betwijfelen, want in zekeren zin was Goethe niet hooger te brengen. Hij was nu eenmaal geen philosoof, maar dichter, en is dat tot zijn laatste oogenblik gebleven. Wat wij steeds weer in zijne gevolgen te bedenken hebben, wanneer wij bij gelegenheid eens in de verleiding mochten komen om in onze zwakke oogenblikken lieflijk welluidende en aandoenlijk Hinkende taal voor het hoogste te houden.
Op 74-jarigen leeftijd schrijft Goethe in zijn Marienbader Elegie :
„In unsers Busens Reine wogt ein Streben,
Sich einem Höhern, Reinern, Unbekannten
Aus Dankbarkeit freiwillig hinzugeben,
Entratselnd sich den ewig Ungenannten;
Wir hèissen's : fromm sein ! — Solcher seligen Höhe
Fühl ich mich teilhaft, wenn ich vor ihr stehe".
Hierbij moeten wij toch nog eens opmerken, dat hij, zoo schrijvende, auerminst toont „wijs" te zijn. Prozaïsch mag de opmerking allicht schijnen, doch prozaïsche opmerkingen kunnen nu eenmaal redelijker dan poëtische zijn.
„Dankbaarheid" en „vroom" zijn nu eenmaal geen wijsgeerige



65
geluiden en hoe lieflijk en roerend bovenstaande regels ook mogen klinken, teekenen van wijsheid zijn ze niet. Dat zijn ze niet, omdat er uit blijkt, dat door den ouden man, die onder den indruk van den aanblik van het betrokken jonge meisje niet zoozeer zinlijke drift als wel een aesthetisch welbehagen ondervindt, in het aesthetisch schoon gevondene de idealiteit of de idee slechts wordt gevóeld, en niet wordt begrepen. Getuigenis van de geestelijke gesteldheid, waarin een man van begrip te verkeeren heeft, kunnen zij toch moeilijk opleveren. En pleit, zoo zouden wij verder kunnen vragen, het ziek worden van enkelen door beoefening der dialectiek, tegen de dialectiek, of misschien tegen geheel het wijsgeerig onderwijs ? Wanneer voor de meesten werkelijk wijsgeerig onderwijs te machtig blijkt, doordat zij van lessen in zuivere rede in de war naken, moeten die meesten ook maar niet philosophisch onderricht willen worden. Der wetenschap maakt men er toch ook geen verwijt van, wanneer onbekwame beoefenaars zenuwziek worden ? Zenuwzwakte en zenuwziekte zijn moderne kwalen, en het gemiddelde gestel raakt aldra van streek, wanneer het bijgeval eens ernst wordt met het ontwikkelen van het begrip. Hoe weirug menschen zijn geboren om werkelijk mensch te worden ! Slechts zelden verfijnt, verheft en veredelt zich 's menschen zieligheid tot menschelijke geestelijkheid, die vonk van het goddelijke. Velen gaan de ontreddering van hun zenuwgestel tegemoet bij hun streven, iets van de geestelijkheid deelachtig te worden, van welke zij maar al te vaak dan ook eigenlijk slechts de zielige en tastbare maatschappelijke voordeden begeerden.
De geest heeft de natuur te beheerschen en zal dat ook wel doen, wanneer hij echt is; de waarachtig redelijke mensch mag op 74-jarigen leeftijd bij den aanblik van een Hef jong meisje desnoods nog in verrukking geraken, maar behoort niet meer, gelijk Goethe, bij het zien van Ulr. von Levetzow, van verliefdheid doodziek te worden; dan toont men toch niet zich tot volledige menschelijkheid ontwikkeld te hebben; dan schiet de geest tekort. En dat zijn geest tekort schoot, heeft hij ook weer gevoeld, meer dan begrepen:
„So quellt denn fort und fliesset unaufhaltsam; Doch nie gelang's, die innre Glut zu dampfen !
6



66
Schon rasfs und reisst in meiner Brust gewartsarri, Wo Tod und Leben grausend sich bekampfen. Wohl Krauter gfïb's, des Korpers Qual zu stillen ;: Aüein dem Oeist fehlt's am Entschluss und Willen ; i)
De Marienbader Elegie is door Goethe opgedragen aan Ulrike von Levetzow als afscheidsgroet. Ziek was hij nog niet, toen hij deze regels dichtte, doch hij scheen het niettemm te voelen aankomen, en heeft het niet kunnen weren en afwenden. Niettegenstaande bij zich van jongs af aan had toegelegd op zelfbeheerschhig, werd de natuur weer meester over hem. Een en ander zij hiér vermeld niet om Goethe iets te verwijten, om afbreuk te doen, of om te kleineerett : het wordt eenvoudig en uitsluitend meegedeeld om te laten verstaan, dat Goethe de meest Apollinische onder de Dionysiërs is geweest, om te doen uitkomen, dat Goethé gevoelsmensen was, geniaal dichter, geen begripsiöensch, geen philosoof, en dat hij dus, hoe hoog overigens ook geklommen, niet het begrijpen om de begrijpelijkheid zelve heeft hef gehad. Aan het uiten van woorden, met bet doei ia kwaden zin slechts* af te keuren, doet de wijze niet; loven en laken 2*jn mette*ün ook voor hem oatmisbare factoren bij zijne overwegingen, en het geoefende en welwillende oor verneemt door en uit beiden het bemiddelende woord der waarheid. De ware philosoof voelt gieb niet vrij van eigen gebreken, wanneer hij die van anderen goed voor den geest haalt en ateh daarin eens bij gelegenheid verdiept; integendeel, hij tracht zichzelf daaraan en daariü te spiegelen, om de zelfkennis te verwerkelijken. De ware verheffing zou wel eens door vernedering kunnen ontstaan en door de erkenning, dat wij w veleritei opzicht niet veel beter zijn daïf ée rest. „Skis* in der Welt nicht schwer zu bemerken", schrijft anders Goethe, „dass sieb der Mensch am freisten und am vöÉigsten von seinen Geèïechen los und ledig fuhlt, wenn er 'sich die Mangel anderer vergegenwartigt und sich darüber mit behaglicheïn Tadel ?erbreitet. Es ist schon eine ziemlieh angenehme Empfindtmg, tms durch Missbilhgung und Missreden über unsersgleichen Mhauszusetzen, weswegen auch hierin die gute Gesellschaft, sie bestehe
i) Marienbader Eïégfe.



67
aus wenigen oder mehreren, fiieh ain liebsten ergeht". (Dichtung und Wahrheit deel Iï, boek 9). Goethe is groot geweest en sterk van geest, heeft zich Vröeg reeds weten te beheerschen en Hek doör eigene wilskracht van rijne neurasthenie genezen.
„Ich bef and mich in einem Gesundheitszustand'', zoo sehrijffc' onze dichter zelf weer, „der mich bei allem, was ich unternehmen woflte und soüte, hinreichend förderte; nur war mir noch eine gewisse Reizbarkeit übrig geblieben, die mich nicht immer im Gleichgewicht Hess. Bin stafker SchaU war mir zuwider, krankhafte Gegenstande erregten mir Ekel und Abseheu. Besonders aber Sngstigte mich ein Schwindel, der mich jedesmal befiel, wenn ich von einer Höhe herunterbHckte. AHen diesen Mangein suchte ich abzuhelfen und zwar, weil ich keine Zeit verHeren woBté, auf eine etwas heftige Weise. Abends beim Zapfenstreich ging iéh neben der Menge Trommeln her, deren gewaltsame Wirbel und Schlage das Herz im Bitsen batten zersprengen mögen : Ich erSfieg ganz aHein den höchsten Gipfel des Münsterturms und sass irt dem sogenaniiten Hals, unter dem Knopf oder der Rrorte, wie man's nefint, wohl eine Viertelstunde lang, bis ich es wagte, wieder heraus in die freie Luft zu treten, wo man auf einer Platte, die kaum eine Elle ins Gevierte haben wird, ohne sich sonderHch anhalten zt* können, stehend das unendHche Land vor sieh sieÊlt, indessen die öachsten Umgebungen und Zieraten die Kirche uSd alles, worauf und worüber man steht, verbergen'. Es ist volKg, als wenn man sich auf einer Montgolfière in die Luft erhoben sahe. Dergleichen Angst und Qual wiederholte ich so oft,- btS1 der Bindruck mir ganz gleicr^ültig ward, und ich habe nachher bei Bergreisen und geologiscben Studtenr bei grossen Bauteti,- wö ich mit den Zimmerleaten um die' Wette über die freiliegenden Balken und öber die Gesimse des Gebaudes herHef, ja in Rom, wo man eben dergleichen Wagstüeke ausüben muss, um bedeutende Kunstwerke naher zu sehen, von jenen Vorübungen grossen Vorteil gezogen.
Die Anatomie war mir «och deshalb doppelt weit, weil sie mich den widerwartigsten AnbHck ertragen lehrte, indem sie meine Wissbegierde befried^te. Und so besuchte ich auch das KltnikurK des altern Dbktor Ehrmann, sowië die Lektionen der Entbindungskunst seines Sohns, ia der doppelten Absicht, afle Zustande kennen



68
zu lemen und mich von aller Apprehension gegen widerwartige Dingen zu befreien. Ich habe es auch wirklich darin so weit gebracht, dass nichts dergleichen mich jemals aus der Fassung setzen konnte. Aber nicht allein gegen diese sinnhchen Eindrücke, sondern auch gegen die Anfechtungen der Einbüdungskraft suchté ich mich zu stahlen. Die ahnungs- und schauervollen Eindrücke der Finsternis der Kirchhöfe, einsamer Oerter, nachtlicher Kirchen und Kapellen, und was hiermit verwandt sein mag, wusste ich mir ebenfalls gleichgültig zu machen; und auch darin brachte ich es so weit, dass mir Tag und Nacht und jedes Lokal vöüig gleich war, ja dass, als in spater Zeit mich die Lust ankam, wieder einmal in solcher Umgebung die angenehnien Schauer der Jugend zu fühlen, ich diese in mir kaum durch die seltsamsten und fürchterHchsten Büder, die ich hervorrief, wieder einigermassen erzwingen konnte". — (W. u. D. deel II boek 9).
Wanneer Goethe door onze voorafgaande opmerkingen mocht zijn gelaakt, zal hij nu toch zeker wel geprezen zijn. De bedoeling onzer mededeelingen is echter slechts deze, van uit den juisten gezichtshoek Goethe's geestestoestand naar waarheid te leeren beoordeelen.
Ziekten zijn onzen dichter niet bespaard gebleven, waardoor zijn geduld menigmaal op harde proef is gesteld. Was het wonder, dat iemand van zijne gaven en met zijne zelfbeheersching in gezelschap gezocht en geliefd was, en er als het ware voelbaar een zonnestraal van het hoogere doordrong in de omgeving waar hij zich vertoonde, ook zelfs op vergevorderden leeftijd ? Zoo is hij dan bij de familie Levetzow een geliefkoosd gast geweest, en wie zal zeggen of hij Ulrike niet tot vrouw had gekregen, wanneer hij zijne welbespraaktheid met alle kracht had aangewend ? En is het nu weer in Goethe niet te prijzen, dat hij zich in dit geval „Entsagung" heeft opgelegd ? Na zijn afscheid heeft hij de Marienbader Elegie gedicht en de famihe nooit meer bezocht.
En dus nu nog eens. Wordt men alleen ziek van de beoefening der dialectiek ? Helaas, wat veroorlooft men zich niet al den philosoof tegemoet te voeren, en hoe kan men eigenlijk, nader bedacht, op de begrijpelijkheid als zoodanig neerzien en afgeven ? Om tot Goethe's Faust terug te keeren! Op blz 12 van Prof. Bolland's Leitfaden lezen wij een reeks van opmerkingen over Goethe's



69
Faust van verschillende personen, bij de laatste waarvan wij even willen blijven stilstaan, i) „So liegt, sagen wir es nur gerade aus, im Faust etwas Philosophisches". Op welke wijze kan nu in Faust iets philosophisch liggen ? Zit er in waarheid philosophie in het Faustwerk, dan is het Faustwerk op zijne wijze philosophie. De waarheid, voor zoover deze er in ten gehoore wordt gebracht, wordt verbloemd poëtisch geuit, wat zeggen wil, dat er veel van het ware in schuilt, dat het er uit te halen of in te leggen is, al naar men het neemt. De philosophie in Goethe's Faust is philosophie in den trant der kinderlijkheid, zij is lieflijke ondoordachtheid. Dichterlijkheid beleeft het ware in de verbeelding en zoo komt men tot de wijsheid der . . . Theosophie. Wie het ware en de waarheid zich altijd moet verbeelden en meent ze verhalend en in gelijkenissen te moeten openbaren, begrijpt nog niet, dat op die wijze het ware juist verborgen blijft, en zelf is men dan in de kinderlijk-
i) „Der Faust ist einzig" (Schopenhauer, Nachlass 3 :87. Reclam.) G.H. Lewes im Jahre 1855 : „das grösste Gedicht der neueren Zeit. Dieses wunderbare Gedicht. —Es ergreift jedes Menschen Geist mit dem unwiderstehlichen Zauber eines ewigen Problems und mit dem Reize unendHch wechselnder Mannigfaltigkeit. — Ein Drama, traumhaft in seiner Form, aber dem Sinne und Geiste nach von furchtbarer Wirklichkeit.". Faust war das Lebenswerk des Dichters". Bielschowsky 2 : 569. „Das eigentliche Lebensgedicht Goethe's. E. Engel, S. 171.
In jeder Hinsicht das Werk seines Lebens, seine poëtische Generalbeichte". Brockhaus11, 8 : 193 b. TJnsere grösste, tiefste und innerlichste Dichtung". Ernst Traumann im Jahre 1913. „Goethe's Faust" I S 11 r. „Das unaussprechlich hohe Werk". Daselbst. „Das grosse Mysterium der Deutschen". A. a. O. II (1914) S 108. Das Gedicht und Symbol seines eignen Lebens". Daselbst.
„So liegt, sagen wir es nur gerade aus, im Faust etwas Philosophisches''. Prof. Th. Ziegler; Bielschowsky 2 : 626. N.B. In der Weise des Unentwickelten oder „Unmittelbaren". (Leitfaden blz. 12 B.)
,,Goethe's Faust ist schlechtweg ein Wunder". P. J. Möbius (1853—1907), „Das Pathologische in Goethe's Lebenslauf" (Lpz. Barth) S 28.
„In der Tat das Allerheiligste der Dichtkunst". Günther Jacoby im Jahre 1911 : „Herder als Faust". S 467.
„Die grösste Tragödie, auch metrisch das grösste dichterische Kunstwerk—daswitzigste Werk höchsten Stils in der Weltliteratur". Engel S S 172, 523, 609. „Eine I/iteratur hundertmal grösser als Goethe's samtliche Werke handelt von Absichten und Gehalt des Faust". Engel S 534. „Philosophen und Iviteraturforscher haben an diesem Werke von jeher ihre Krafte vereinigt G. Jacoby S 7. B.



heid nog bevangen. Bene kinderlijkheid van de" wijsheid is de theosophie, terwijl omgekeerd de zelfverheldering van het theor ^phjsehe gemoed tot zuiverheid van begrip juist philosophie heeft te heeten.
Naar aanleiding van Prof. Zjegler's opmerking hebben wij dus te bedenken, dat bij Goethe's Faust, het beste en hoogste wat er op het gebied der dichterlijkheid te beleven valt, letterr kondigen en wijsgeeren elkander de hand kunnen reiken, en dit beteekent dan juist, dat he*. Faustwerk onder het theosophifieh* teeken staat. Zin schuilt er ten stelligste in, doch uiting van schoone verbeelding moeten wij niet voor ontwikkelde phüogephie houden.
Zoo zouden dan theosofen kunnen zeggen, dat Goethe van hun geslacht is, ofschoon Goethe zelf nu juist niet heeft gezegd, dat hij &an de leeringen der theosophie geloofde. Maar wie goed toeziek Zal gemakkelijk ontwaren, dat onze groote dichter bedenkelijk dicht bij het geestengeloof heeft gestaan. Theosophie is wijsheid vol malle verbeelding en een theosoof, die aan eigen geest niet genoeg heeft, gelooft aan allerlei geesten, aan persoonsverbeeldingen voor het onstoffelijke. De waarheid, verwerkelijkt, is de waarheid des geestes, waarvan de kinderlijkheid der theosofen eene werkelijkheid vol van geesten heeft gephantaseerd. En de dichter, maar al te zeer nog kinderlijk mensch, speelt met de phantasie der kinderlijkheid, op gevaar af er door te worden besmet. Wie nooit zuivere rede heeft beoefend, is nooit aan de ware onzijdigheid toegekomen, en blijft uiteraard partijdig. Wie niet tot wijsheid komt, komt ook niet tot zelfkennis en zoo blijft het meerendeel der menschheid eenzijdig en partijdig en buiten zichzelf. Zoo ligt dan op het Faustwerk duidelijk de stempel van het theosophische.
Wanneer de wijsheid op de wetenschap moest wachten, dan zou een wijs woord nooit gesproken kunnen worden. En wanneer de man van begrip niet eerder over Faust mocht spreken, dan voordat hij de Faustlitteratuur in haar geheel doorwerkt had, dan zou hij allicht zijn leven lang aan eene redelijke bespreking van Faust niet toekomen, aangezien de ütteratuur over Goethe's Faust bijna niet te overzien is. Maar zelfs, al mocht de redemeester van die bergen litteratuur minder afweten dan een alledaagsch letterkundig Faustkenner, begrijpen doet de man van begrip



7*
yan het betrokkene meer dan de beste Utterator. Hiermee is weer geenszins beweerd, dat de redemeester ontheven is van den plicht kennis te nemen van het voornaamste, dat «aar aanleiding der Eaustsage is geschreven en gepubliceerd, maar bij zijne studie dienaangaande blijft hij bedenken, dat al het weten nog niet begrijpen is, en dat het in laatsten aanleg bij het beste toch om het begrijpen moet te doen zijn,
In de Alexandrijneche vertaling van de Joodsche heilige schrifte» heeft men „zonen van Simeon" door Minaeërs vertaald ; zone» van Simeon of Simonianen i), bij de schriftgeleerden als Minaeër* bekend, hebben wij, reeds voor het begin onzer jaartelling, in Samarië te denken.
Nu vindt men voorts bij Flavius Josephus, omtrent 90 na Chr. melding gemaakt van eenen zekeren Simon, den Magiër, een jood, van Cyprus, die zich dus voor toovenaar uitgaf en aan wien men aUerlei wonderlijke toeren toeschreef. Nu heeft de schrijver van het derde onzer Evangeliën en van de Handelingen der Apostelen, zoo ongeveer tusschen 110 en 140, hoogstwaarschijnüjk bij Josephus over Simon den Toovenaar gelezen ; bekend zijnde met of liever wel eens gehoord hebbend van of over de Simonianen, heeft hij Simon den Toovenaar van Josephus tot stichter van die secte der Simonianen bevorderd, door welke verwarring hij dan den indruk heeft gevestigd, als zou de secte der Simonianen eerst »4 Christus rijn ontstaan, zoodat zij was te beschouwen als eene verjtamehng van ketters vol onrechtzinnige afwijking van den ïChristelijken godsdienst.
Simon de Toovenaar zal met den oorsprong van de secte der Simonianen niets te maken hebben gehad, al kan hij theosoof zijn geweest als rij. Die Simonianen namelijk waren theosofische Joden, en de waanvoorstellingen der moderne theosophen zijn nog in hoofdzaak gelijk de hunne. Hoe gewijzigd zij ook mogen uitkomen, blijven waanvoorstellingen in zekeren zin zich altijd gelijk. Occultisten van vroeger zijn gelijk occultisten van heden, want rij komen met elkander al in dit gewichtig opzicht overeen, dat beider verlangen niet uitgaat naar begripsverheldering, maar naar de duisterheden van geheimzinnigheden, waarin altijd „geesten" meedoen.
1) 1 Chron. 4 : 41—43; 2 Chron. 26:7—8 Sept.; Hand. der Apost, 8 : 13 18—24.



72
Over Simon den Toovenaar spreekt ook te Rome Justinus Martyr omtrent het midden van de tweede eeuw. En hij zegt dan, dat deze tot in Rome bijval heeft geoogst. Justinus zelf was in Samarië geboren en heeft alleen Grieksch gekend, geen Arameesch en zelfs geen Eatijn, en zoo praat hij maar wat over Simon en diens wedervaren in Rome, terwijl hij zelf in Rome verwijlt. Justinus Martyr geeft op van de eer, die in Rome aan Simon zou zijn ten deel gevallen, en beweert, dat zij daar hoog met hem hadden weggelóopen, ja zelfs een standbeeld voor hem hadden opgericht. Simon zou zelf te Rome zijn geweest, en op zijn standbeeld zou, naar het zeggen van Justinus Martyr, het inschrift hebben gestaan: „Simoni deo sancto". i)
In 1574 is echter op het Tibereiland het voetstuk van het bedoelde beeld opgegraven, en het door Justinus Martyr waarschijnlijk verkeerd begrepen of ontcijferde inschrift luidde in werkelijkheid : „Semoni Sanco deo Fidio Sacrum". Het had dus gestaan onder een beeld, opgericht ter eere van een Italiaanschen verdragsgod, een god van overeenkomsten en contracten, want van wat hadden de Romeinen al geen goden ? Te goeder trouw vanzelf heeft Justinus Martyr verkeerd gelezen; dergelijke verwarringen behoorden in dien tijd niet tot de zeldzaamheden.
Geschiedkundige achtergrond van Goethe's Faust is de oudchristelijke sage van Simon den Toovenaar. Want de wondervertellingen, die van doctor Faust worden gedaan en de toovenarijea, welke hem worden toegedicht zoo tusschen de jaren 1500 en 1600, zijn afkomstig uit de legenden van genoemden Simon. De oude gedachten van theosophische Joden en hunne geestverwanten
1) Eigentlich stecken hinter dem Simon und der Helena der zunachst etwa als Samaritaner (bzw als altisraelitisch) zu denkenden Simonianer die Sonne und der Mond, orientalisch theosophisch vorgestellt; im Faustbuchevom Jahre 1587 jedoch wird (caput 52) Simon noch als „deus sanctus ' erwahnt, alsob man ihn in Rom gekannt und verehrt hatte Denn man hat ihn sonderlich für einen Gott gehalten und ihn die Kraft Gottes oder Simon deus sanctus genannt". (S 183). Leitfaden B. blz. 13.
In den clementinischen Recognitionen heisst Helena Luna, d.h! lekrivri. Astarte; vgl. Hom. Clem. 2 : 23 Simon selbst heisst Hom Clem 2 : 22 aus einer samaritanischen Mutter in Alexandrien geboren und griechisch gebildet; sein Geist ist der Geist einer Semitisch griechischen Gnosis oder Theosopbie. B.



73
zijn bij herhaling opnieuw opgehaald en sporen daarvan vinden wij in Faust terug.
Van Simon den Toovenaar worden heel wat tooverijen en duivelskunsten verhaald, die ons met het oog op Goethe's Faust belang hebben in te boezemen. Zoo kon onder anderen Simon door de lucht vliegen, gelijk wij theosophen kunnen hooren verhalen van de Yogi's in Britsch-Indië, die zich boven den grond kunnen verheffen. Want gelijk men op blz. 16 van den Leitfaden lezen kan, bestaat er in Indië voor de phantasie zelfs een voertuig voor goden, „wimanam" geheeten. En de kunst der luchtvaart wordt daar „wimanawidja" genoemd; Eaghima en Garima, levitatie en gravitatie, behooren in Indië tot datgene, waarover reeds de Hathajogi te beschikken zouden hebben. Dat men vroeger ook al zijne gedachten bezig hield met wat wij levitatie noemen, is boven allen twijfel verheven. Niemand krijgt intusschen de levitatie te zien, en als men naar de mogelijkheid ervan navraag doet, zal het er, vrees ik, mee gaan gelijk het gegaan is met de vraag van Karei II aan de Royal Society, hoe het kwam, dat een met water gevulde kom niet zwaarder werd, wanneer men er een goudvisch in deed. Ook toen kon niemand dat verklaren, maar ook niemand vroeg zich af, of het wel zoo was. En wat lezen wij in dit verband op blz. 18 van Prof. Bolland's Leitfaden ? „Die Andachtsübungen, denen sich bisweilen Jamblich in der Einsamkeit widmete, haben zu dem Gerucht Anlass gegeben, dass er wahrend derselben über der Erde schwebe und von einem Dichtglanz umflossen sei; als ihn aber seine Schuier darüber einmal befragten, hat er über ihre Leichtglaübigkeit gelacht".



31 October 1918.
Goethe heeft eens gezegd, dat de dichter als zoodanig aan goedmoedige bekrompenheid behoefte heeft, waarom hij dan, zeide bij, verliefd is op het reëele. 1) Zelf heeft Goethe alzoo beseft, dat een dichter aan het philosophische feitehjk niet toekomt. Een dichter komt dan ook niet van de afzonderlijkheid tot de algemeenheid van bet begrip; hij komt niet tot de ware philosophie, die niets anders is dan de poging om tot bezinning te komen, tot begrip der werkelijkheid, tot het besef van het algemeen geldige in al het bijzondere, dat wij beleven, Goethe is niet tot wijsheid gekomen, dewijl hij niet tot de zelfkennis van de rede kwam, die in hare zuiverheid de rede zelve als het ware leert begrijpen. Als een dichter in geestdrift geraakt, uit hij zich naar aanleiding van het „reëele", dat hem voor de verbéélding zweeft. Het reëele, dat voor de verbeelding zweeft, is het reëele als zoodanig niet meer, rnaar het geïdealiseerde reëele; zonder verbeelding geen geest van het hoogere. Met dat verheid zijn op het reëele is dus de verliefdheid op het reëele in en voor de verbeelding bedoeld. De gestalten zijner verbeelding maakt de dichter tot bestaanbaarheden, waaraan hij dan overigens geenszins behoeft te gelooven. Een dichter speelt met de bestaanbaarheden, die zijne phantasie geschapen heeft, door welk spel hij er echter bij gelegenheid toe gebracht zal worden, aan het bestaan ervan te gaan gelooven ook, wat maar al te vaak voorkomt. Is hij daartoe eenmaal gekomen, dan is de dichter als occultist of theosoof te qualificeeren. '
Theosophie is goddelijke wijsheid, wijsheid van menschen omtrent God. Heeft de theosophie echter wel een god ? De theosoof houdt zich niet aan eenen God; hij gelooft eer aan eene menigte van goden of liever daemonen, aan eene menigte van geesten in de natuur. Aan de natuur zonder meer gelooft de theosoof evenweinig, doch op kinderlijk wijsgeerige wijze denkt hij over hare geheimzinnigheden na, welke hij in zijn verward brein niet ver-
1) „Die Dichtkunst verlangt im Subject, welches sie ausüben soll, eine gewisse gutmütige ins Reale verliebte Beschranktheit" (Brief an Schiller vom 6 April 1801.) B.



7S
kelderen kan tot geestelijke begrijpelijkheden, waarom hij er dan juist toe komt, te gelooven aan geheimzinnige geesten.
Is theosophie weloverwogen zielige wijsheid omtrent goden of geesten te noemen, zij is ook als psychosophie te qualificeeren, ais kinderlijke wijsheid, die in eigen psyche of ziel grootehjks belangstelt en daaromtrent dan dichterlijk phantaseert. De theor soof, het zij hier nog eens met nadruk en klem gezegd, vraagt zich niet, geheel onbaatzuchtig, af : „wat is waarheid" ; zijne bekrompene belangstelling in eigene zieligheid doet hem voornamelijk de vraag overwegen: „hoe zal het mij vergaan?" Wie zich te veel om eigen ziel bekommert, is nog niet wijs. In de vernedering schuilt hier het hoogere ; wie eindelooze terugkeer zijner ziel verlangt, wenscht niet op te gaan in het oneindige, wenscht eindelooze terugkeer van eigen zieligheid. En dit is géén nederig, maar een aanmatigend verlangen- Van de subjectieve zijde genomen is de theosoof psychosoof, iemand, die aan zijne onsterfelijkheid gelooft, aan de onsterfelijkheid zijner ziel of zieligheid, aan het voortbestaan van al datgene, wat niet waard is bestendigd te worden, en daarin wijs meent te rijn. In de theosophie gaat het voornamelijk om de duurzame bestaanbaarheid van onszelf, van onze eigene ziel, niet alleen om onze bestaanbaarheid in dit leven, maar om de denkbeeldige bestaanbaarheid onzer ziel, ia een tijd toen wij nog niet bestonden en ook zelfs of juist om de bestaanbaarheid onzer psyche, wanneer wij zelf er niet meer rijn, dus om eene denkbeeldige bestaanbaarheid onzer eigene zieligheid in de toekomst. Zoo is, weloverwogen, de wortel van de leer der zielsverhuizing. Dit bestaan is nog niet het ware bestaan ; men heeft zich te verbeteren en te veredelen in eindeloosheid, om het hiernamaals telkens beter te hebben. Wat is de zin van den dwazen wensch te willen leven wanneer men dood is ? Wel deze, dat men voelt, meer dan dat men het begrijpt, dat men onvolmaakt is en zelfs zoo weinig het ware leven leeft, dat men het onwillekeurig nog eens „over" zou willen doen. Inzooverre gedurende ons leven het ware niet beleefd wprdt, zijn wij in zekeren rin levend dood te noemen, en begrijpelijk wordt zoo uit den wrd der zaak het kinderiijk verlangen om na den dood nu eens aan het ware leven te beginnen. Ook in de theosophie is een gelóóf aan het woord, al is het niet meer op de wijze van den vrome.



76
De philosoof op zijn beurt is zwak in het geloof, maar sterk in het begrip. Bij hem gaat het niet om het geloof aan dit of dat, maar om het begrijpen. Belangeloos gaat zijne belangstelling uit naar het begrijpen van de ware, alomvattende werkelijkheid en waarheid. Hoe weinigen leggen echter eene dusdanige belangelooze belangstelling aan den dag ? Hoe weinigen zijn bereid dóór te denken, wanneer het de zuivere waarheid mocht gelden, en hoe weinigen hebben de onverschilligheid omtrent. eigene belangen, die een eerste vereischte is om het onpersoonlijke ware deelachtig te worden ? Wie zijn er niet al, om zoo te zeggen, aan het een of ander geloof verkocht, in deze of gene vooropgezette en onomstootelijk geachte meening bevangen, eer ze ooit op onpartijdige wijze het begrip van de waarheid hebben hooren ontwikkelen ? Aan goedmoedige bekrompenheid, heeft Goethe gezegd, heeft de dichter behoefte. En ook bij hem speelt de geloovigheid van het theosophische denken in de dichterlijkheid over, wat niet gezegd wordt om hem klein te maken, integendeel, laat ons hier nog eens herhalen, dat wij in Goethe eene zeer hooge persoonlijkheid hebben te zien. Mag hij misschien als tooneelschrijver niet zoo hoog zijn aan te slaan als de schrijver of de schrijvers van Shakespeare's werken, wij zullen toch in hem niet alleen den meest veelzijdigen, maar ook den meest philosophisch dichterlijken schrijver hebben te erkennen, want aan de bespreking van een werk als Faust is heel wat meer philosophie te pas'te brengen dan, vergelijkenderwijs gesproken, b.v. aan die van „Hamlet".
Goethe hebben wij te begrijpen als den merkwaardigen vertegenwoordiger van de dichterlijke ommezijde der klassiek philosophische periode in Duitschland. Goethe is de„representative man" in de dichtkunst van Duitschlands geestelijken bloeitijd ; zijn Faust is het toonbeeld van het werk, dat geestelijke grootheid in den trant der dichterlijkheid kan leveren. Bedenken wij ook eens, dat Goethe Van het kerkgeloof niet veel last heeft gehad, en dus, welbeschouwd, voorlooper is geweest van hen in onze dagen, die ook niet meer kerkelijk gelooven kunnen en voor wie de. . . theosophie toevluchtsoord is geworden. Dezulken komen niet tot wijsheid, aangezien het verlaten der kerk geenszins „wijs worden" beteekent. Het beste moeten de meeste onkerkelijke



77
menschen zich nog altijd verbeelden, en hun idealisme blijft het idealisme van den kinderlijken mensch, die geen afstand van afzonderlijke idealen kan doen. Onwillekeurig, dat is vanzelf, doemt de gedachte aan het theosophische bij bespreking van Goethe in ons op.
In de derde afdeeling der geestesleer, in de leer van het hoogere, blijken wij van de kunst uit, van de aesthetische of zinnelijke geestelijkheid uit, door de godsdienstigheid heen tot de wijsgeerigheid te komen.
Kunnen wij nu weer niet de wijsgeerigheid uiteendenken op de wijze, waarop zich alles laat uiteendenken, dat is in verhouding van potentialiteit, realiteit en idealiteit ? De geheele wijsheid der ouden was onontwikkelde wijsheid, potentialiteit van wijsheid en stond als zoodanig onder het teeken van het theosophische. De wijsheid der ouden was kinderlijke wijsheid, gelijk ook de theosophie slechts kinderhjke wijsheid is.
Theosophie is niet eenvoudig zonder wijsheid, maar zij is wijsheid vol malheid, dat is vol onnoozelheid. En wat is wijsheid gedacht op de wijze van de realiteit ? Dat is wijsheid met het accent op de positiviteit, op de stelligheid en zakelijkheid. En wijsheid in zakelijke stelligheid of stellige zakelijkheid is wetenschap. Zoo is de thesophische mensch de mensch, die de kerk heeft verlaten en aan de wetenschap niet is toegekomen. In kaatsten aanleg krijgen wij de wijsheid zelve en als zoodanig te bedenken en te doordenken. Wie een en ander nu begrepen heeft, zal wel beseffen, dat, inzooverre bij Goethe het kerkgeloof, het geloof op de wijze van den eenvoudige, kan worden uitgeschakeld, zijne wijsgeerige dichterhjkheid, op den hoogsten trap van aesthetische of zinnelijke geestelijkheid staande, onmiddelhjk aan de theosophische of onontwikkelde wijsgeerigheid grenst. Niettegenstaande de theosophen niet meer godsdienstig zijn en zich eigenlijk van God hebben afgewend, hebben zij toch sterke behoefte om aan onzienlijkheden te „gelooven". Zij vertoonen neiging tot het beleven van eene soort (üepzinnigheid, die oppervlakkig büjft. Droomend phantaseeren zij over denkbeeldige bestaanbaarheden, die in den grond niet veel waard zouden zijn, doch hun heel wat meer lijken dan de alledaagsche bestaanbaarheden om ons heen. Theosophische wijsheid blijft zielige inbedding; theosophische



78
wijsheid openbaart geen verbuigen naar zuivere waarheid, i) doch blijft bevangen in waanvoorstellingen omtrent eigen ziel* Theosophische wijsheid is bekrompene wijsheid, die zelfs het eeuwige weer tracht in te krimpen tot het tijdelijke, het oneindige ware en ware oneindige tot het eindige en om dit laatste niét geheel en al verstoken te laten van het eeuwige, er eene skctte oneindigheid of Kever eindeloosheid van maakt. Het tijdelijke' met het eeuwige Verwisselen doet de theosoof bever niét, omdat hij, ten behoeve van eigene armzalige zieligheid, tot ifc eeuwen van eeuwen het tijdetijke met het tijdelijke wenscht te verwisselen, waarmee dan meteen is erkend, dat hij nooit , .gereed" is, en juist daarom eindeloos herhaling begeert.
En nu de theosophie van de objectieve zijde beschouwd ! Laat ons voor dit doel eerst teruggaan naar de leer van het natuur-* begrip,, waar wij ifl de tweede afdeeling om te beginnen het be-' grijpelijke in en aan de aggregatietoestanden te doordenken krijgen. Wanneer wij bedenken, dat men slechts ziende waarneemt, kan men eigenlijk mét meer zeggen, dat men de luchtigheid waarneemt, wat men in letterlijken zin de vloeibaarheid en vastheid wel kan doen. Alhoewel nu van de vloeistoffen, zelfs van de meest amorphe, beweerd is, dat zij eene organisatie, eene strucfour kuKöen hebben en er als het ware vloeibare Weefsels, dus vloerbare georganiseerdheden of gevormdheden en vastheden kunnen bestaan, neemt zulks toch geenszins weg, dat men als zoodanig aaa de vloeibaarheid nog niet de gevormdheid maar de vormeloosheid! denkt en dus de vloeibaarheid een minderen graad van waarneembaarheid heeft dan de gevormde vastheid. De vloeibaarheid is geen Volmaakte realiteit te noemen. Aan de noembaarheid van de vloeibaarheid gekomen, denken, wij in het begrip nog met
i) Des- theosoof, is het om de zuivere waarheid nooit te doen en ook een echt vrijmetselaar is geen echt geestelijk mensch. „Wie eben die Freimaurer Symbol* haften, die für tiefe Weishei* gelten — tief, wie mafl einen Brunnen tier nennt, dessen Boden man nicht sehen kann, — so kommt leicht den Menschen dasjenige tief vor, was verborgen ist, als stecke etwas Tiefes dahinter. Aber wenn es versteekt ist, so ist auch der Fall möglich, dass Nichts. dahinter ist, wie bei den Freimaurern das ausserhalb (und vielen auch mnerhalb) ganz Verborgene, woran sie nichts Ausgezeichnetes in Eemttnissen und Wissenschaften, am wentgsten in dér Philosophie bé*-aftsJé»... Geschichté de# PMosopitlei, Hegel. Ausgabe Bolland 1908, bk. 74..



79
de eigenlijke zakelijkheid, doch slechts Voorbereiding daarvan. De tritkrystamzeering der vloeibaarheid is de eigenlijke wording Van echte zakelijkheid. De uitkrystallizeerende vloeibaarheid is d« fisogehjkheid, welke tot gestelde bepaaldheid, d.i. gevormdheid komt, tot „res" en „realiteit" wordt. En die realiteit heeft zich Op hare beurt natuurlijk op te heffen ; in de natuur is het ware, reeds» om de begrensde lichamen heen, aan die lichamen het onbegrensde ofih'chamelijke. In het onlichamelijke onbegrensde hebben de lichamen aanhoudend op natuurlijke wijze op té gaan en aan de onzakelijke luchtigheid hebben wij welöirerwogen eene voorbode van ... de Godheid te denken. Wat wij in redelijkheid ift onze gedachten te buiten zijn, bhjven wij inhouden ; dat is de waarheid, die in de wijsheid in verhouding van realiteit, in de wetenschap dus, zoo sterk met het accent der realiteit wofdt aangedaan, dat de Wetenschap, bij wijze van werkhypothese, de luchtigheid weef van voren af vol realiteiten denkt. De vluchtigheid van de luchtigheid echter is de zelfuitbfeidutg van de realiteit, opheffing van de realiteit, het ware aan de realiteit; de luchtigheid is de natuurlijke ruimte,, die alle Kchamelijklieid omvaamt en werkeMjk alle realiteit te buiten gaat. De „lucht" is de natuurlijke idéaliteit van de realiteit zelve. Luchtigheid is opgeheven efi m zekeren zin du® verheven- natuur, daar zij bereids leverdooze ott~ lichamelijkheid der natuur is, die, moet deze onlichamelijkheid een positieven naam hebben, geestelijkheid der natuur genoemd zou kunnen worden. In verdunning, vetijling, en verdamping, in vervloeiing, verluchtiging en vervluchtiging vertoont de natuur op waarneembare wijze een streven om in nog natuurlijken trant geestelijk te worden. Dit is nu weliswaar gefctffceerd gezegd, want doordat wij de lucht als natttiafcjke geestelijkheid van nog leVenloozen aard aanduiden, maken wij onwillekeurig van de lucht een geest, die toch eigentijk niet als zoodanig bedoeld mag ïijö.. Want van den geest gewagende, spreekt men Van de bewustheid een moment der werkelijkheid, alhoewel geen bestaanbaarheid, Dénken wij die geestetijkheidégedachte „objectief" geatomizeerd, dan krijgen wij het geloof aan geesten in de lucht. Eö zit het géloofzeffs- de wetenschap nog ia merg en been, dan is het te begrijpen, dat het in dé tónderlijke wijsgeerigheid, in de theosophie, een nog gföotere rol speelt. Kinderlijk blijft het geestengeloof, waaraan



8o
de objectieve zijde der theosophie te onderkennen is. Sub- en objectief is theosophie dus eigenlijk geestengeloof; de theosoof gelooft aan onhchamelijkheden, die in zekeren zin toch weer stoffelijk hebben te heeten, en hij gelooft aan vele bestaanbaarheden van zijn eigen ziel; zoo is er ook of juist eenheid van tegendeelen in de verbedding van het kinderlijk wijsgeerige, dat is het theosophische denken.
In het geestengeloof worden de geesten in verschillende rubrieken verdeeld; zoo heeft men in de eerste plaats de geesten van de vastheid, de geesten der aarde, de aardgeesten. Deze zijn dan de kabouters of aardmannetjes, bij Paracelsus „gnomen" geheeten. Paracelsus leefde in de dagen der hervorming, in de renaissanceperiode, in den tijd der afwijzing van de schoolsche geleerdheid der Katholieke kerk door West-Europeesche geleerden, in wie de leeringen der neoplatonische denkers, zooals Plotinus (pl.m. 200), Porphyrius (pl.m. 275) en Jamblichus (pl.m. 300) met Hermetisme en Cabbalisme waren herleefd. Wij hebben reeds vroeger opgemerkt, dat natuurphilosophen uit den renaissancetijd theosophen geweest zijn, die, phantaseerend over de natuur, soms gedroomd hebben, wat later op wetenschappelijke wijze is verwerkelijkt. En zoo maakte ook Paracelsus, zelf van allerlei min of meer malle phantasieën vervuld, zichzelf en andere menschen wat wijs; ook zichzelf. Want de beste mystificator is hij, die zelf iets gelooft van hetgeen hij anderen wijsmaakt. En Paracelsus stond als mystificator zeer hoog, zoodat hij ook een baanbreker van latere wetenschap heeten kan.
Een tweede rubriek van geesten zijn de sylphen, die in de lucht gedacht worden, een derde de salamanders, in het vuur huizende, en een vierde de ondines in het water.
Het schimmig bepaalde of gevormde stoffelijke, gedacht aan de betrekkelijk onstoffelijke onbepaaldheid der luchtigheid, die natuurlijke werkelijkheid zonder Hchamehjkheid, maakt het geloof aan luchtgeesten en andere daemonen der oudheid, verklaarbaar. Daemonen, natuurgeesten, zijn oorspronkelijk niet juist vijandig aan God gedacht, doch veeleer als bemiddelaars tusschen goden en menschen. Ze hadden geen eigenlijken God, want de goden waren sterren, en hun vijandigheid aan God is later kerkelijk verzinsel.
Weliswaar konden de daemonen onbetrouwbaar en grillig zijn



8i
en deed men gced wanneer men trachtte over hen heerschappij te krijgen, wat dan weer als een kinderlijk verlangen kan worden aangemerkt om macht te krijgen over de natuur, welk doel op de wijze der wetenschappelijkheid nog niet kon worden bereikt. En wie aan wetenschappelijkheid nog niet is toegekomen, loopt gevaar op magische wijze, dat is op de wijze der toovenarij, der natuur hare geheimen te willen afpersen. Mystiek ging men dan geesten bezweren, waarbij Faust's Höllenzwang, een reeks formulieren, daarop betrekking hebbende, goede diensten heeft bewezen in de zestiende eeuw. Ook de „clavicula Salomonis" had hetzelfde doel. i)
Plato heeft van daemonen gesproken als van middelwezens tusschen goden en menschen, en goddelijk heeft hij de natuur zelve genoemd. Goddebjk is de natuur echter niet, doch daemo-
i) Georg von Welling's (1652—1727) „Opus Magocabbalisticum et Theoso-phicum". Darinnen TJrsprung, Natur, Eigenschaften und Gebrauch des Salzes, Schwefels und Mercurii, in drei Teilen beschrieben und nebst sehr vielen sonderbaren mathematischen, theosophischen, magischen und mystischen Materiën, auch die Erzeugung der Metalle und MineraUen, aus <lem Grunde der Natur erwiesen wird; samt dem Hauptschlüssel des ganzen Werks und vielen curiosen magocabbahstischen Figuren. Dem noch beigef üget ein Tractatlein von der göttlichen Weisheit, und ein besonderer Anhang etlicher sehr rar- und kostbarer fhyrnischer Piècen. Nunmehrso das «rstemal also zusammen zum Druck befördert von einem Liebhaber göttlicher und natürlicher Geheimnisse, Homburg von der Höhe, gedruckt bei Joh. Phil. Heiwig, Hochftirstl. Hofbuchdruckern 1735. (Geschrieben r72i, siehe S 303.)
Welling will (S. 526) ein Schuier des Hermes und zugleich ein guter Theologe sein, der (S 461) den wahren Glauben an Gott und Christum habe; vor allem (Vorrede) lehrt seine Magocabbalo und Theosophie kein Gold machen, sondern bezweckt Erkenntnis Gottes und der Natur. Schriften, welche die Geister zu beschwören und citieren lehren, wie die clavicula Salomonis und Faustes Höllenzwang, nennt er (S 422) Teufeleien. Die Offenbarung Johannis heisst (S 289), .gleichsam ein Schlüssel des ganzen Werks"; dort namhch hat man (SS 299 u 311) ausfindig zu machen, dass der Apoïïyon von Offenb. 9 : 11 als ein von dem bösen Geist ausgeheckter Veïderbe* «igentlkh P. N. Loyola und die Stadt von Offenb. 11:8 Roma heisst. B.
C. Salomonis, nach den Kabbalisten ein Werk des Königs Salomo, worin Beschwörung der Geister u dgl. gelehrt wird. Brockhaus.
1612. „Faust's Höllenzwang" im Druck. (Vgl. über dieses Buch den Dichter selbst in einer Beilage zum Briefe an Zeiter vom 20 Nov. 1829.) B.
s



82
nisch kan zij worden genoemd, inzooverre zij het grillige en onbetrouwbare zelf is, waarover men inderdaad macht moet trachten te krijgen. Zielig blijft de natuur als zoodanig, en geestelijk wordt zij niet; overigens is weer de gedachte aan daemonen eigenlijk een mythologizeeren van datgene, wat wij zelf inhouden.
Het gewagen van „moeder natuur" en het spreken over God als over „den Vader" beteekent, dat wij niet zoozeer de natuur met de vrouwelijkheid vereenzelvigen, den geest — immers God is geest — met de mannelijkheid, als wel, dat wij de vrouwelijkheid in meerdere mate dan de manlijkheid van de natuurlijkheid doortrokken denken, deze daarentegen meer onder het teeken der geestelijkheid stellen dan gene. Man en vrouw zijn hetzelfde op de wijze der tegendeelen ; zij zijn beiden natuur én geest. Doch de vrouw, die zich niet vermant, blijft toch meer het representatieve der natuurlijkheid, de man, die zich niet verwijft, dat der geestelijkheid. Daemomsch beeft Aristoteles, Plato verbeterend, de natuur genoemd; daemomsch en grillig zijn wij allen, doch de vrouwen meer in het bijzonder. Humeurig, dat is vanzelf grillig, is van nature de vrouw. Eerst wanneer de mensch tot ware geestelijkheid is ontwaakt en opgeleefd, krijgt hij het humeur onder den duim. De geest heeft altoos eigen tegendeel, eigene ommezijde, eigene natuur te bedwingen en te beheerscben. " In het ie deel laat Goethe zjjn Faust zeggen : O, giebt es Geister in der Luft, Die zwischen Erd' und Himmel herrschend weben, So steiget nieder aus dem goldnen Duft Und führt mich weg zu neuem, buntem I>ben I waarop dan Wagner antwoordt:
Berufe nicht die wohlbekannte Schar, Die stromend sich im Dunstkreis überbreitet, Dem Menschen tausendfaltige Gefahr Von allen Enden her bereitet. Het is niet te ontkennen, dat deze regels theosophisch getint zijn. Van begrip spreken zij niet; er wordt verbeelding en kinderlijkheid van geloof in geopenbaard. Men zal het zich missdrien met gaarne zeggen, en een Goethe-geleerde zal het allicht liever ontkennen, dat bovenstaande versregels van een theosophischen denktrant getuigen, doch daarvan wordt de waarheid niet anders.



83
Zelfs in het hoogste komt de kunst aan de wijsheid niet toe, wijl zij zich dan zou opheffen om in wijsheid over te gaan. Zelfs in het hoogste wat er in de dichtkunst te beleven valt, doet de wijsheid nog slechts mede op de wijze der kinderhjkheid, op de wijze van het theosophische. Wanneer Goethe „diepzinrüg" wordt, heeft hij het vaak over geesten om hem heen in de lucht, over daemonen en nu zouden wij ons kunnen afvragen of Goethe in zijn Faust met de phantasie over de geesten speelt, djan wel inderdaad aan geesten heeft geloofd. Wie de gegevens en feiten kent, zal moeilijk kunnen ontkennen, dat Goethe objectievelijk inderdaad het kenmerk van het theosophische beeft gehad, al zal men hem daarom nog niet zonder voorbehoud theosoof kunnen noemen.
Na zijn terugkeer van Leipzig naar Frankfort (1769) ondervindt hij hier den invloed van Susanna von Klettenberg, 1) eene goede vriendin zijner moeder. In „Wahrheit und Dichtung" schrijft Goethe over haar : „Es ist dieselbe, aus deren Unterhaltungen und Briefen die Bekenntnisse der „schonen" Seele entstanden sind, die man in „Wilhelm Meister" eingeschaltet findet. Sie war zart gebaut, von mittlerer Grosse; ein herzliches, natürliches Betragen war durch Welt- und Hofart noch gefalliger geworden. Bar sehr netter Anzug erinnerte an die Kleidung Herrnhutischer Frauen. Heiterkeit und Gemütsruhe verliessen sie niemals. Sie betrachtete ihre Krankheit als einen notwendigen Bestandteil ibres „vorübergehenden irdischen Seins" ; sie litt mit der grössten Geduld, und in schmerzlosen Intervallen war sie lebhaft und gesprachig. Drre liebste, ja vielleicht einzige Unterhaltung waren die sittlichen Erfahrungen, die der Mensch, der sich beobachtet, an sich selbst machen kann, woran sich denn die religiosen Gesinnungen anschlossen, die auf eine sehr anmutige, ja geniale Weise bei ihr als natürlich und übernatürhch in Betracht kamen". (Deel II, boek VHI).
Susanna von Klettenberg hield het midden tusschen de geleerde vrouw, die vanzelve eenigermate streng en droog is, en de vrouw,
1) Vergelijk Eckermann 16 Febr. 1826, waar sprake is van het oudste door Goethe vervaardigde gedicht en waarvan de schrijver zelf zegt: „Es ist möglich dass das Fr&ulein von Klettenberg mich dazn veranlasst hat".



84
die zich tevreden stelt met de ontwikkeling van haar gevoel. „Nun fand sie an mir", zegt Goethe verder in het achtste boek van Wahrheit und Dichtung, „was sie bedurfte, ein junges, lebha ftes, auch nach einem unbekannten Heile strebendes Wesen, das, ob es sich gleich nicht für ausserordentUch sündhaft halten konnte, sich doch in keinem behaglichen Zustand befand und weder an Leib noch Seele ganz gesund war. Sie erfreute sich an dem, was mir die Natur gegeben, sowie an manchem, was ich mir erworben hatte. Und wenn sie mir viele Vorzüge zugestand, so war es keineswegs démütigend für sie; denn erstlich gedachte sie nicht mit einer Mannsperson zu wetteifern, und zweitens glaubte sie, in Absicht auf reHgiöse Bildung sehr viel vor mir voraus zu haben. Meine Unruhe, meine Ungeduld, mein Streben, mein Suchen, Forschen, Sinnen und Schwanken legte sie auf ihre Weise aus und verhehlte mir ihre Ueberzeugung nicht, sondern versicherte mir unbewunden, das alles komme daher, weil ich keinen versöhnten Gott habe. Nun hatte ich von Jugend auf geglaubt, mit meinem Gott ganz gut zu stehen, ja bildete mir nach mancherlei Erfahrungen wohl ein, dass er gegen mich sogar im Rest stehen könne, und ich war kühn genug zu glauben, dass ich ihm einiges zu verzeihen hatte. Dieser Dünkel gründete sich auf meinen unendlich guten Willen, dem er, wie mir schien, besser hatte zu Hilfe kommen sollen. Es lasst sich denken, wie oft ich und meine Freundin hierüber in Streit gerieten, der sich doch immer auf die freundlichste Weise und manchmal, wie meine Unterhaltung mit dem alten Rector, damit endigte : dass ich ein narrischer Bursche sei, dem man manches nachsehen müsse". — (Deel II boek VIII W. und D.).
Bedenken wij verder dat Goethe in dienzelfden tijd Wellings Opus Magocabbalisticum bestudeert, Basilius Valentinus, i)
i) „Basilius Valentinus, ein Alchimist, sollte zwischen 1450 und 1500 als Benedictiner Mönch in Erfurt gelebt haben, hatte jedoch sienen echten oder ersonhenen Namen zu Büchern von Adepten des siebzehnten Jahrhunderts hergeben mussen; diese „Rosenkréuzer", wie man sie nannte, hatten Christen sein wollen, hatten aber an den Neuplatonismus angeknüpf t, und ihre theosopMschen Gedanken hatten sie vielfach in den Sprachuad Redewendungen der Alchimie vorgetragen, wodurch sie den TJneingeweihten unverstanden blieben. (leiddraad blz. 43.) B.



85
Paracelsus, de Aurea Catena Homeri i) en Swedenborgs Arcana Ccelestia, ja zelfs practiscb Alchimie beoefent en tot eene wereldopvatting komt, welke sterk gelijkt op die der oudere Rozekruisers, dan zal dit alles toch wel beteekenen, dat Goethe zijn occultistischen tijd in allen gevalle gehad heeft. Man van het zuivere begrip is hij nooit geweest. Op bijna tachtigjarigen leeftijd hooren wij hem dan ook nog zeggen : „Je höher ein Mensch, destomehr steht er unter dem Einfluss der Daemonen, nnd er muss nur immer aufpassen, dass sein leitender Wille nicht auf Abwege gerate. So waltete bei meiner Bekanntschaft mit Schillern durchaus etwas Daemonisches ab; wir konnten früher, wir konnten spater zusammengeführt werden; aber dass wir es gerade in der Epoche wurden, wo ich die italienische Reise hinter mir hatte und Schiller der philosophischen Spekulationen müde zu werden anfing, war von Bedeutung und für beide von grösstem Erfolg". (24 Maart 1829, Eckermann.)
En op 2 Maart 1831 zegt Goethe : „Das Daemonische ist dasjenige, was durch Verstand und Vernunft nicht aufzulösen ist, In meiner Natur liegt es nicht, aber ich bin ihm unterworfen".
„Wenn man alt ist", zegt Goethe- op den 6den December 1829, „denkt man über die weltlichen Dinge anders, als da man jung war. So kann ich mich des Gedankens nicht erwehren, dass die Daemonen, um die Menschheit zu necken und zum besten zu haben, mitunter einzelne Figuren binstellen, die so anlockend
1) „Mir wollte besonders die Aurea Catena Homeri gefallen". (Wahrheit und Dichtung VUI) B.
1723. „Aurea Catena Homeri", Von einem Oesterreicher namens Ant. Jos. Kirchweger : H kopp „A.C.H. " 1880, S 50.
(Cfr Hom. IUad 8 : 19, Plat. Theaet. 153 cd. Plat. Io 533d, 535e.Tim 80c.)
„Aurea Catena Homeri". Das ist: eine Beschreibung von dem Ursprung der Natur und natürlichen Dinge, wie und woraus sie geboren und gezeuget, auch wie sie erhalten und wiederum in ihr uranfangliches Wesen zerstöret werden, auch was das Ding sei, welches alles gebart und wieder zerstöret, ganz simpliciter nach der Natur selbst eigener Anleitung und Ordnung mit seinen schönsten natürhchen Rationibus und Ursachen überall illustrieret. Neue Auflage, welche nach einem accuraten und vollstandigeh Manuscript fast auf allen Blattern verbessert und an sehr vielen Orten um ein Grosses, auch nunmehr mit dem echten dritten Teil vermehret ist. Jena bei Christian Hemich Cuno 1757 (Leitfaden blz. 37 2e Ausgabe B.).



86
sind, dass jeder nach ihnen strebt, und so gross, dass niemand sie erreicht. So steilten sie den Raphael bin, bei dem Denken und Tun gleich vollkommen war; einzelne treffliche Nachkommen haben sich ihm genahert, aber erreicht hat ihn niemand. So steilten sie den Mozart hin, als etwas Unerreichbares in der Musik. Und so in der Poësie Shakespeare. Ich weiss, was sie mir gegen diesen sagen können, aber ich meine nur das Naturell, das grosse Angeborene der Natur. So stebt Napoleon unerreichbar da. Dass die Russen sich gemassigt haben und nicht nach Konstantinopel hineingegangen sind, ist zwar sehr gross, aber auch ein solcher Zug findet sich in Napoleon, denn auch er hat sich gemassigt und ist nicht nach Rom gegangen". (Eckermann, Gesprache mit Goethe.)
Over „daemonen" heeft Goethe het bij herhaling en de vele zinnen, door hem hetzij gezegd of geschreven, die daarvan getuigen, zouden een boekdeel kunnen vullen. De door mij aangehaalde plaatsen wil ik hier nog met één vermeerderen, niet zoozeer omdat zij ten anderen male van „daemonen" gewaagt, als wel omdat zij in staat zou kunnen blijken hoopvolle menschen tot nadenken te stemmen. „Was uns die nachsten Jahre bringen werden", zegt Goethe (Eckermann Gespr. mit Goethe 25 Febr. 1824) >.ist durchaus nicht vorherzusagen ; doch ich fürchte, wir kommen so bald nicht zur Ruhe. Es ist der Welt nicht gegeben, sich zu bescheiden ; den Grossen nicht, dass kein Missbrauch der Gewalt stattfinde, und der Masse nicht, dass sie in Erwartung aUmahlicher Verbesserungen mit einem massigen Zustande sich begnüge. Könnte man die Menscbheit vollkommen machen, so ware auch ein vollkommener Zustand denkbar; so aber wird es ewig herüber und hinüber schwanken, der eine Teil wird leiden, wahrend der andere sich wohl befindet; Egoïsmus und Neid werden als böse Daemonen immer ihr Spiel treiben, und der Kampf der Parteien wird kein Ende haben".
Het zij hier nog eens herhaald : „zijn occultistische periode heeft Goethe gehad, en boven het dichterlijk theosophische is hij nooit uitgekomen. 1)
1) Reine Theosphie ist unter Anderen auch der 1779 vor dem Staubbach im Lauterbrunner Tal gedichtete Gesang der Geister über den Wassern: „Des Menschen Seele gleicht dem Wasser. Vom Himrnel kommt es, zum Hitnmel steigt és, und wieder nieder zur F,rde muss es, ewig wechselnd".



87
Heeft Goethe aan de zielsverhuizing geloofd ? Namen wij hem bij zijn woorden, dan zouden wij de conclusie moeten trekken, dat hij aan eene herhaalde behchaming der ziel inderdaad geloofd heeft, want beweerd heeft hij wel eens, dat hij vroeger al geleefd zou hebben, en wel ten tijde van keizer Hadrianus. i) Voorzichtig dienen wij echter te zijn met het trekken van dergelijke conclusies, want Goethe is evenweinig als de Hegeling bij zijn woord vast te houden. Toch zij in dit verband bier opgemerkt, dat Goethe gezegd heeft: „Jeder Character, so eigentümlich er sein möge, und jedes Darzustellende, vom Stein heraöf bis zum Menschen, hat Allgemeinheit; denn alles wiederholt sich, und es gibt kein Ding in der Welt, das nur „einmal" da ware. (Eckermann, Gesprache mit Goethe 29 Oct. 1823). En 25 Eebruari 1824 zijn o.a. door Eckermann de volgende woorden van Goethe opgeteekend: „Ich möchte keineswegs das Glück entbehren, an eine künftige Fortdauer zu glauben; ja ich möchte mit Lorenzo von Medici sagen, dass alle diejenigen auch für dieses Deben tot sind, die kein anderes hoffen; allein solche unbegreifliche Dinge liegen zu fern, um ein Gegenstand taglicher Betrachtung und gedankenzerstörender Spekulation zu sein". Und femer: „wer eine Fortdauer glaubt, der sei glücklich im stillen, aber er hat nicht Ursache, sich darauf etwas einzubüden. Bei Gelegenheit von Tiedges Urania indes machte ich die Bemerkung, dass, eben wie der Adel, so auch die Frommen eine gewisse Aristokratie büden. Ich fand dumme Weiber, die stolz waren, weü sie mit Tiedge an Unsterblichkeit glaubten, und ich musste es leiden, dass manche mich über diesen Punkt auf eine sehr dünkelhafte Weise examinierten. Ich argerte sie aber, indem ich sagte : es
Proklos : „Es bleibt also übrig, dass jede Seele in der Weise der Umlaufe aus (dem Gebiete) der Geburt binauf- und in die Geburt herabfabre, und zwar ohne Aufbören, wegen der Unbegrenztheit der Zeit". Inst. Theol. § 206. (Leitfaden blz. 44.) B.
1) E. Engel: „ganz ernsthaft ist bei Goethe's Glauben an Seelenwanderung sein Ausspruch zu nehmen, er mtisse schon einmal unter Hadnan gelebt haben." (Goethe, der Mann und das Werk, S 396). „Ach, du warst in abgelebten Zeiten meine Schwester oder meine Frau", Goethe selbst zur Frau von Stein am 14 April 1776. ,,Wie gut ist es, dass der Mensch sterbe tun nur die Eindrücke auszulöschen und gebadet wiederzukommen!" Brief an die Stein vom 2 Juli 1781. B.



88
könne mir ganz recht sein, wenn nach Ablauf dieses i>bens uns ein abermahges beglücke; allein ich wolle mir ausbitten, dassmir drüben niemand von denen begegne, die hier daran geglaubt hatten. Deun sonst würde meine Plage erst recht angehen ! Die Frommen würden um mich herumkommen und sagen : haben wir nicht recht gehabt! haben wir es nicht vorher gesagt ? ist es nicht eingetroffen ? Und damit würde denn auch drüben der Ivangenweile kein Ende sein".
„Die Beschaftigung mit UnsterbHchkeitsideen ist für vornehme Stande und besonders für Frauenzimmer, die nichts zu tun haben. Ein tüchtiger Mensch aber, der schon hier etwas Ordentlicbes zu sein gedenkt und der daher taglich zu streben, zu kampfea und zu wirken hat, lasst die künftige Welt auf sich beruhen, und ist tatig und nützlich in dieser. Ferner sind Unsterbhchkeitsgedanken für solche, die in Hinsicht auf Glück hier nicht zum besten weggekommen sind, und ich wollte wetten: wenn der gute Tiedge ein besseres Geschick hatte, so hatte er auch bessere Gedanken". —
Nog eens, heeft Goethe aan de zielsverhuizing, aan de herhaalde behclmming eener zelfde ziel, aan de onsterfelijkheid eener zelfde ziel geloofd ? In redelijkheid antwoordt men niet meer eenvoudig met ja of neen, doch haalt men zich, naar aanleiding der gestelde vraag, nog eens duidelijk voor den geest, dat Goethe geen man van het zuivere begrip is geweest, van het geloof dus niet verlost of bevrijd was en allicht in stilte op meer heeft gehoopt, dan hij zichzelf luidkeels dorst bekennen.
„Im Faust", zegt Prof. Ziegler, sagen wir es nur gerade aus, hegt etwas Philosophisches". Dat is zoo, als wij er maar onmiddellijk aan willen toevoegen : „in der Weise des Unentwickelten oder Unmittelbaren". Als het onontwikkelde en onmiddellijke komt bij uitstek „het begin" in aanmerking en het begin van iets is iets anders. Wie van iets het begin zoekt, vindt iets anders. Wie „etwas Philosophisches" in Faust aan het begin zoekt, vindt onmiddelUjk het theosophische, vindt wijsheid onontwikkeld, kinderlijke wijsheid, wijsheid nog vol van geloof, vol van ondoordachte verbeelding, dwaasheid en malheid, vol onwijze phantasie. Dat theosophische geloof is dan van sub- en objectieven aard; het is en blijft gek of aanverhuizing van eigen ziel en aan geesten om ons heen.



89
De echte theosoof acht zich verheven boven anderen, vindt anderen allicht te gewoon, zichzelven buitengewoon, maar zijne buitengewoonheid bestaat in den grond hierin, dat hij aan natuurgeesten gelooft, buiten het gewone, het alledaagsche, het werkelijke om, waar de philosoof gewoon of eenvoudig weg de natuur begrijpt als onontwikkelde geestelijkheid, als het op zichzelf onbewuste en zelfs levenlooze, of op zijn best zielige.
De philosoof denkt natuur en geest in verhouding van het buiten zichzelf verkeerende en bet tot zichzelf gekomene, van het gedachtelooze en het denkende, van het doode levende en het levend doode, van het slapende en het wakende. Wie niet in de natuur den onontwikkelden geest ziet, er niet het duistere in ziet, dat tot helderheid, het slapende, dat tot het waken, het geestelooze, dat tot geestelijkheid heeft te komen, maar daarin, hetzij zienlijk hetzij onzienHjk, bereids voorhandene geesten ontwaart, is theosoof.
Goethe's Faust is Goethe's hoofdwerk. Goethe's Faust vertegenwoordigt de slotsom, waartoe hij in ziju leven is gekomen. Faust is niet alleen meesterwerk van dichtkunst, maar doet ook uitkomen tot welk hoogtepunt Goethe het in het denken heeft gebracht. Als toonbeeld van geestelijke kunst vertegenwoordigt Goethe's Faust het occultistische denken; het werk heeft zeer beslist een theosophisch karakter, en is ook geschiedkundig, gelijk wij hebben aangeduid, als uitlooper te denken van het theosophische denken in de oudheid. Toen Goethe eens een jong Engelsch ingenieur vroeg, wat hij van de Duitsche literatuur gelezen had en deze daarop ten antwoord gaf: „Ich habe den Egmont gelesen und habe an den Buche so viele Freude gehabt, dass ich dreimal zu ihm zurückgekehrt bin. So auch hat Torquato Tass© mir vielen Genuss gewahrt. Jetzt lese ich den FauSt; ich finde aber, dass er ein wenig schwer ist," begon Goethe bij deze laatste woorden te lachen.
„Freilich", zeide Goethe, „würde ich Ihnen zum Faust noch nicht geraten haben. Es ist tolles Zeug und geht über alle gewöhnlichen Empfindungen hinaus. Aber da Sie es von selbst getan haben, ohne mich zu fragen, so mogen Sie sehen, wie Sie durchkommen. Faust ist ein so seltsames Individuum, dass nur wenige Menschen seine innerenn Zustade nachempfinden können.



9o
So der Charakter des Mephistopheles ist durch die Ironie und als lebendiges Resultat einer grossen Weltbetrachtung wieder etwas sehr Schweres. Doch sehen Sie zu, was für lichter sich Ihnen dabei auftun".
De Faustsage hebben wij in verband leeren denken met die omtrent Simon den Toovenaar en met Petrus, die Simon zoude hebben bestreden, en hem tot dat doel zou zijn nagereisd. Van dergelijke reizen van Petrus lezen wij nog in de Clementijnsche Homihën, Homiliae aementinae, evenals in de Clementijnsche Recognities, resp. Grieksche en Latijnsche lezingen van een oud geschrift zoogenaamd van Clemens van Rome, die echter als volger van Petrus niet heeft bestaan. Recognitiones wil eigenlijk zeggen : „herkenningen" en in het verhaal van Clemens vinden familieleden elkaar dan ook terug, om dan elkander te herkennen. In de vertelling komt feitehjk de spanning aan het licht, welke tusschen eene min of meer Christelijke theosophie en het meer voor de groote menigte bestemde Christendom heeft geheerscht.
Aan Simon werden, gelijk de Clementijnsche Homiliëh ons leeren, vele tooverkunsten toegeschreven, i) Zoo had hij standbeelden laten rondgaan, en in het vüur was hij niet verbrand; somtijds vloog hij en van steenen maakte hij brood. Hij kon tot slang worden, zich in een bok veranderen, twee gezichten laten zien en tot goudmakerij was hij ook in staat. 2) Gesloten deuren
1) In den Clementinischen Recognitionen versucht Simon vor dem Kaiser Nero einen menschen künstlich zu schaffen, er macht Flugversuche, vermaalt sich mit der Helena und erzeugt mit ihr einen Sohn.
2) Als erster der Goldmacher wird von den griechischen Alchimisten Hermes Trismegistus erwahnt, der als Megist — ophiel hinter Mephistopheles steekt. — ,,This night I'll change all that is metal in thy house to. gold". Sir Epicure Mammon in Ben Jonson's „Alchimist". B.
— Wechselgeschrei der Menge.
Seht hier, O hin I wie 's reichlich quillt, Die Kiste bis zum Rande füllt. — Gefasse, goldne, schmelzen sich, Gemünzte Rollen walzen sich. — Dukaten küpfen wie gepragt, O wie mir das den Busen regt — Wie schau' ich alle mein Begehr I Da kollern sie am Boden her. — Man bietet's euch, benutzt's nur gleich



9i
opende hij, ijzer deed hij uiteengaan en bij maaltijden riep hij schimmen van allerhande gedaanten op, i) wat dan spiritistisch genoemd zou kunnen worden. Het spiritisme is trouwens van zeer ouden stempel. Te bedenken hebben wij, dat de malheid van het verleden de malheid van het heden is, en dat de menigte dom was, is en blijven zal. De man van begrip polemizeert dan ook niet tegen de menigte, daar hij begrijpt, dat de wijsbegeerte toch aan haar voorbijgaat. Hoe geestelijker de man van zuivere rede zijn onderwijs maakt, hoe kleiner het aantal zijner hoorders blijken zal. Getrokken en aangelokt wordt het groote gehoor door de phantasie, die toch nooit het ware begrip is.
Simon de Toovenaar was ook in staat de dingen in een huis zich vanzelf te laten bewegen en ze dienstvaardig te doen schijnen, zonder dat men dragers kon bespeuren. De geloovigheid aan malheden zit den menschen als het ware in het bloed, en ook Goethe is nog toonbeeld van geestelijke zieligheid of van zielig blijvende geestelijkheid, hetgeen hij zelf verraadt door zijne uitspraak, dat de dichter aan goedmoedige bekrompenheid behoefte heeft, wat nauw verband houdt met den drang van den dichter om te phantaseeren. Vele tooverkunsten, welke aan Simon den Toovenaar zijn toegeschreven, vinden wij terug in een boek van Ludwig Milich, getiteld „Zauberteufel", eene vertaling van allerlei verhalen uit het Latijn, dateerende van het jaar 1563 ; aan dat boek is dan omtrent 1575 veel ontleend ten behoeve van het aanvankelijk handschrifteUjk gebleven Faustboek. Wijst niet de Mephistogedachte ten dodelijkste terug, door den tijd der renaissance heen, naar Simon en zijne daemonen van den Clementijnschen roman ? En kunnen wij een dergeüjk verband, als waarop hier de aandacht wordt gevestigd, ook niet aanwijzen met betrekking tot den homunculus, waarover
Und bückt euch nur und werdet reich. — "Wir andern, rustig wie der Blitz, Wir nehmen den Koffer in Besitz.
Herold. Was soli's, ihr Toren ? soll mir das ?
Es ist ja nur ein Maskenspass.
Heut abend wird nicht mehr begehrt;
Glaubt ihr, man geb' euch Gold und Wert ?
Faust II (Ie bedrijf). 1) Schimmen „Idola". Von einem „Idol" (tZdojfov) der trojanischen Helena hatte z. B. Stesichorus geredet. B.



9«
ia bet 2e bedrijf van Faust II sprake is ? Op blz. 15 toch van Prof, Bolland's Leitfaden lezen wij uit de Horniliën het volgende: „Er hat sogar einen Mord verübt, wie er selbst, als er uns noch befreundet war, als Freund uns erzahlt hat. Um einen Gehilfen für seine Einfalle zu erhalten, hatte er durch geheime Beschwörungen die Seele eines Kaaben von deren Leibe getrennt; er hat den Knaben in einem Büde nachgeahmt, welches er im Inneren des Hauses, wo er schlaft, aufgestellt hat. Und er giebt nun vor, dass er denselben durch götthche Verkehrungen aus Luft gebüdet und, nachdem er die Gestalt erhalten, dieselbe der Luft wiedergegeben habe. Das Verfahren beschreibt er folgendermaassen. Zünachst, sagt er, habe des Menschen Pneuma", d.h. die aetherische Quintessenz, der „Astralkörper", 1) „wie eine Melone die umringende Luft herangezogen und eingesogen ; diese habe er, nachdem sie drinnen die Gestalt des Pneuma angenommen, in Wasser verkehrt, letzteres, welches im Zusammenhang des Pneuma nicht habe zerfliessen könaen, habe er ia die Beschaffenheit des Bluts verwandelt, und alsdann habe er das Blut verfestigt und zum Fleische gemacht. Auf diese Weise habe er, indem auch das Fleisch fest geworden, einen Menschen nicht aus Erde sondern aus Luft zu Wege gebracht, und so habe er sich selbst überzeugt, dass er einen neuen Menschen machen könne, worauf er die Verkehrungen rückgangig gemacht und der Luft wiedergegeben habe".Aquila
^ i) Tónvevfiaéèx ta>v atpaiQ&v ovveMgaw Porph.Sent. 32— Tb avyo&dèg tj/HÖv acb/xa- FPhG 1: 478—'9. Tbxfjgyjvxtfsnvevfiatixbvo^j^ef 1.1.483a.— AIMqiov xal ovgèvuy» xai nvevjuanxbv neoifiïn/ucï Joh. Stob. Ecl. 1:41,43. "Erdvfiayjvxfjsró nvevfm- Herm. Trismeg. 10:17. Die Annahme eines aetberischen Leibes, den die Seele in den irdischen mitbringe und aus demselben in den Himmel wieder mit hinaufnehme, ist allen Neuplatonikern gemeinsam. Und noch Welling's Opus Magocabbalisticum lehrt, „dass der innere geistliche Mensch aus dreien, namlich Geist, Seele und (einem unsichtbaren) Leibe bestehe". (S 188) Schelling : „Icherinnere mich, dass ich sonst oft habe reden hören von einem feineren Leibe, der in den gröberen enthalten sei und sich im Tode von ihm trenne. (WW9: 54). „Durch diesen „Nervengeist' ist die Seele mit dem Leibe und der Iveib mit der Welt verbonden; durch ihn bildet die Seele eine aetherische Hülleum den Geist. Die Seherin von Prevorst: Just. KernerS. 265 Reclam; vgl S 348, sowie S 358, wo „die plastische Kraft des Nervengeistes" erwahnt wird. „Der Nervengeist gehort als aetherischer Stoff zu den organischen Potenzen der Natur" a a O. S 372. B.



93
zum Petrus in den „Clementimschen" Homilien 2 : 26. Wie zal niet, na het lezen dezer plaats, onmiddellijk den homunculus uit het 2e bedrijf van Faust II herkennen ? En wanneer wij dan verder bedenken, dat Paracelsus 1) in den renaissancetijd weer inderdaad gesproken beeft over den homunculus, over het kleine menschje, 2) dat volgens hem chemisch te bereiden zou zijn, valt hier dan niet opnieuw eenzelfde verband te erkennen? Wat thans de wetenschap, die de wijsheid zelve is, doch slechts op de wijze der positiviteit, nog immer zou willen verwerkelijken, is reeds droom geweest van Paracelsus en oude theosophie.
Het spreekt vanzelf, dat de teweeggebrachte mensch, waarvan in de Clementijnsche Horniliën sprake is, niets meer is dan phantasie, doch die phantasie is gebaseerd op de betrekkelijkerwijze diepzinnige bewering, dat de mensch ontstaan is uit verkeering en omzetting der elementen in elkander. Wij zeiden: betrekkelijkerwijze diepzinnig, wat dus beteekent, dat aan de hier bedoelde diepzinnigheid toch ook weer afbreuk wordt gedaan, want de bewering is theosóphisch diepzinnig en dus sterk met de malheid aangedaan; de bewering is wijze idioterij. Wat werkeüjk en waarachtig zin zal hebben, laat zich begrijpen. In de boven aangehaalde plaats lezen wij dus, dat het „gemaakte" menschje door verkeering der elementen uit het menschelijk „pneuma" is ontstaan.
1) Paracelsus (1493—1541). «» dessen SteEDen Zü8e auf den Faust der Sage übertragen sein durf ten, ist von der Mit- und Nachwelt als ein Genie und ein durch gottlose Gedanken der christlichen Lehre entfremdeter Schelm, als Aufklarer und Geisterbeschwörer, als Entdecker und Lügner, als Gelehrter und Prahlhans, als Wohltater und Trunkenbold gelobt und gebrandmarkt worden. (Vgl. Agnes Bartscherer: „Paracelsus, Paracelsisten und Goethe's Faust" Dortmund 1911.) Er galt für einen Meister über das Geisterreich und hat sich — für das Wort ist *. B. Cic. D T 1 : 9, 17 zu vergleichen — einen küastlich zu Wege gebrachten „kleinen Menschen" gedacht; sein „Homunculus" sollte „einigermaassen einem Menschen gleich, doch durchsichtig und ohne Corpus sein. (Leitfaden 2e Ausgabe pag. 21. B.) In den Werken Shakespeare's wird er als grosser Arzt der Neuzeit neben dem alten Galen erwahnt; Lafen, aa old Lord : „Both of Galen and Paracelsus". (All is weil that ends weil", acte II, scène 3.) B.
2) Travestie gnostischer Mythen von der Entstehtmg des Menschen durch Verkenning der Elemente ; „der Gnostfker lasst ft» durch Veranderung der Elemente entstehen". — Das griechische Wort für Homunkel ist: dvSQmndgiov. B.



94
In het Nieuwe Testament treffen wij het woord „pneuma" aan, waar wij het woord „noüs" zouden hebben verwacht; alleen wanneer in het Nieuwe Testament te lezen staat, dat de vrede Gods allen noüs te boven gaat, is met het woord noüs zooveel bedoeld als „begrip" of „verstand".
In het eerste en. vierde evangelie staat, dat Jezus het pneuma geeft, d.i. den geest geeft, en klaarbhjkehjk beteekent pneuma bier dan „adem".
In ons geval, in de Simonsage, wordt met pneuma bedoeld bet aetherische overblijfsel van een overledene.
De „helderziende" ziet boven de graven van overledenen brokstukken van kchamelijke gestalten zweven, welke zich desintegreeren en zoo dan uiteengaan. De overblijfselen worden gedacht als aetherische schimmen, vormen of gedaanten, ontdaan van het grof stoffelijke. En zoo'n mythologisch gedachte vorm is in het kinderlijk brein van helderziende, doch slecht begrijpende heden, als eene soort van bestaanbaarheid aangemerkt.
Ontdaan van de stof zijn de menschehjke gestalten voor de theosophische verbeelding "og menschelijke pneumata.
Geen stof echter zonder vorm, geen vorm zonder stof, had reeds Aristoteles gezegd en zoo moest dus het menschelijk pneuma vorm zijn van stof, die in den gewonen zin des woords geen stof was, alzoo geen aarde, water, lucht of vuur, maar eene q^iinta essentia, eene vijfde wezenlooze wezenlijkheid; van aether. Pneumata zijn aetherdingen, hulzen voor de menschelijke ziel, welke nog in onze dagen theosophisch den naam van „schü" krijgen.
Goethe's Faust is niet te verstaan, of met juistheid te beoordeelen, zonder bekendheid met de Theosophie en den geschiedkundigen . achtergrond van het gedicht. Theosophen gelooven in werkelijkheid ook nu nog aan draken, en een Eeadbeater o.a. beweert ze in het „astrale" te hebben gezien. Volgens hem zouden het gestalten zijn, die de natuurgeesten ons voortooveren, gelijk zij dat zoovele andere monsters doen, wanneer men door hun bermddeling door de lucht wordt meegevoerd, i)
i) „Learned Faustus, to know the secrets of astronomy graven in the book of Jove's high firmament, did mount himself to scale Olympus' top, being seated in a chariot burning bright, drawn by the strength of yoky dragons' necks". Marlowe.—B.



95
Reeds is er sprake geweest van den wagen van Plutus; ook deze is met „draken" bespannen. Wanneer Plutus van den wagen is gestapt, zegt de heraut: ' ,: ,
„Er tritt herab, wie königlich !
Er winkt, die Drachen rühren sich;
Die Kiste haben sie vom Wagen
Mit Gold und Geiz herangetragen
Sie steht zu seinen Füssen da.
Ein Wunder ist es, wie's geschah". De wagen is met het span draken door de lucht komen aanvliegen en wanneer de Knabe Wagenlenker tot stilstaan maant, zegt hij dan ook :
„Halt, Rosse ! Hemmet eure FBgel!" Het spreekt vanzelf, dat dit alles bij Goethe spel van de verbeelding is. Doch is hier toch niet opnieuw verband te ontdekken met den wagen van Simon den Toovenaar? „Man hatte gesehen, wie der Wagen Simons des Zauberers i) und dessen feuriges Viergespann durch den Mund des Petrus zerblasen und beim Nennen Christi verschwunden war". (Arnobius 2 : 12; vgl. das Spies'sche Faustbuch S91. (Zie Eeitfaden, Bolland). De wagen van Simon is dus door Petrus, den apostel der waarheid, eenvoudig door het noemen van den naam van Christus weggeblazen. Kan men, op de wijze van het kerkgeloof, nog beter te verstaan geven, dat al die malheid onzin is en heeft te wijken, wanneer het om de waarheid heeft te gaan ?
Het heilige verrichten wij nu eenmaal niet zonder verheffing onzer innerlijke stemming tot stichtelijkheid en vroomheid en het ware beleven wij niet zonder geestelijke verheffing. Wie van deze gedachte waarneembaarheid maakt en de taal des geestes verzdnneüjkt, wordt vanzelf er toe gebracht zich de verheffing
1) War Simons Luftfahrt der Bïbel entlehnt ? „Und da sie mit einander gingen und er redete, sieke, da kam ein feuriger Wagen mit feurigen Rossen und schieden die beiden von einander, und Eha fuhr also im Wetter gen Himmel". 2 Kön. 2 : n. B.
itEin Feuerwagen schwebt auf leichten Schwingen
An mich heran I Ich fühle mich bereit,
Auf neuer Bahn den .Ether zu durchdringen,
Zu neuen Spharen reiner Tatigkeit". {Faust I, Nacht)



96
-voor te stellen doordat er een geval van zichtbare levitatie van ■wordt gemaakt. Gevallen van levitatie zijn feitelijk te herleiden tot gevallen van zelfbeweging in de lucht, waarvan men reeds van oudsher heeft gedroomd, wat dan aanleiding gaf tot allerlei verzinsels en verhalen. Wij hebben reeds gehoord van het gewaande zweven van Jaroblichus boven de aarde ; van Filippo Neri (1515—1595), den „hurnoristischen" heilige bij Goethe, wordt verhaald, dat, wanneer hij de heilige mis las of vuriger dan gewoonlijk bad, hij zich nu en dan in de lucht verhief en door een wonderbaarlijken lichtglans werd omstraald. 1) Dank zij de wetenschap is de droom der oudheid werkelijkheid geworden, want van het verlangen van den mensch zich boven den grond te verheffen en zelfs door de lucht te varen getuigen in de oudheid vele plaatsen.
„Die Eroberung der Luft" zoo lezen wij op blz. 16 van Prof. Bolland's Leitfaden, „hatte schon die Gedanken der alten BabyIonier beschaftigt, 2) und der babylonische Etanamythus hatte erzahlt, wie ein Adler den Helden Etana bis zum Himmel empor getragen habe; Etana jedoch habe Angst bekommen, und da seien beide, er und der Adler, in die Tiefe gefallen. Auch von Alexander dem Grossen ist erzahlt worden, er habe sich von Adlern in die Lüfte tragen lassen : Pseudo-Callisthenes 2 : 41 ed. K. Müller Paris 1846 p. 91 b". En op blz» 17 van den Leitfaden wordt vervolgd : „Damis erzahlt von den indischen Brachmanen, er habe sie (bei ihren Andachtsübungen) zwei Ellen hoch über der Erde durch die Luft wandeln sehen". Philostratus in seinem Leben des Apollonius von Tyana 3 :15. „Als sich die Inder niedergelassen, rief Jarchas den Knaben, der den Anker trug, und sagte : sorge für die Gefahrten des Apoltonius. Und wie der schnellste Vogel flog dieser dahin; 3) als er wiederkehrte, sagte er: „alles besorgt!" A. a. O. 3 : 17.
1) Dat bij gelegenheid ook de heilige Franciscus Xaverius (1506—'5a) „coram populi multitudine" voor het altaar zou hebben gezweefd. Termeldt het Roomsche Brevier van 3 December. B.
2) Siehe B. Meissner, Das Marchen vom weisen Achiqar (Lpz. 1917), S 30. B.
3) Alsob er ein reiner Geist gewesen ware. Das Opus Magocabbahsticum vom Jahre Ï721 (1735): „Ein Geist ist verstandig, einig, subtil, behend



97
„Dadalus hatte sich künstlich gearbeitete Flügel verfertigt, die er auf merkwürdige Weise durch Wachs zu verbinden wusste, befestigte sie an den Körper seines Sobnes und an seinen eigenen, schwang sich dann ih wunderbarer Weise auf und durcbflog das Meer nachts der Insel (Creta). Icarus aber nahm in seiner jugendlichen Unbesonnenbeit seinen Flug zu hoch und stürzte ins Meer hinab, weil durch die Sonnenhitze das Wachs zerschmolz, welches die Flügel zusammenhielt; Dadalus jedoch flog nahe am Meere bin, netzte" gelegentlich die Flügel und rettete sich wunderbarer Weise nach Siciliën". Diodor 4: 77; verg. Óvid. Metam. 8 :183—235. Xucians Philopseudes § 3 !
„Was nun aber endlich ein Kunstwerk anbetrifft, welches der Pythagoreer Archytas ersormen und zur Ausführung gebracht haben soll, so muss uns dasselbe, wenn nicht weniger wunderbar, so doch ganz gewiss ebenso wenig ungereimt erscheinen. Denn nicht nur viele angesehene Griecben sondern auch der Philosoph Favorinus, der eifrigste Forscher in alten geschichthchen Denkmalem, sie alle berichten unter Beteuerung der Wahrheit von der Nachbildung einer Taube, durch Archytas nach einer gewissen Theorie und durch mechanische Kunst aus Holz hergestellt, die sich in die Luft geschwungen ; dieses Kunstwerk, wie sich von ■selbst versteht» wurde durch Schwungkrafte in die Höhe getrieben und durch eine verborgene und eingeschlossene Strömung von Luft in Bewegung gesetzt". Aulus GeUius 10 : 12, 9; verg. Laërtius Diogenes 8 : 83.
Hebben wij nu een en ander niet te bedenken en te overwegen, wanneer wij in het eerste deel (Vor dem Tor) Faust tot Wagner, den famulus, hooren zeggen :
„Betrachte, wie in Abendsonne-Glut
Die grünumgebnen Hütten schimmern.
Sie 1) rückt und weicht, der Tag ist überlebt,
und schneller als unsere Gedanken, überaU durchdringend, heil, rein, klar, unverletzüch und leibhchen Augen an und für sich selbst: unsichtbar"; (S 255). The „father" of Salomon's House in Bacon's New Atlantis: „We imitate' also flights of birds; we have some degrees of flying in the air. We have ships and boats for going under water and brooking of seas, — also swimming girdles and supporters". B. 1) naml: die Sonne.
7



98
Dort eilt sie hin vind fördert neues Leben.
O dass kein Flügel micli vom Boden hebt,
Bar nach und immer nach zu streben !
Ich sah' im ewigen Abendstrahl
Die stille Welt zu meinen Füssen,
Entzündet alle Höhn, beruhigt jedes Tal,
Den Silberbach in goldne Ströme fliessen.
Nicht hemmte dann den göttergleichen Lauf
Der wüde Berg mit allen seinen ScMuchten;
Schon tut das Meer sich mit erwarmten Buchten
Vor den erstaunten Augen auf.
Doch scheint die Göttin endhch wegzusinken;
Allein der neue Trieb erwacht,
Ich eüe fort, ihr ew'ges Licht zu trinken,
Vor mir den Tag und hinter mir die Nacht,
Den Himmel über mir und unter mir die Wellen.
Ein schoner Traum, indessen sie entweicht.
Ach! zu des Geistes Flügeln wird so leicht
Kein körperlicher Flügel sich gesellen.
Doch ist es jedem eingeboren,
Dass sein Gefühl hinauf und vorwarts dringt,
Wenn über uns, im blauen Raum verloren,
Ihr schmetternd Lied die Lerche singt;
Wenn über schroffen Fichtenhöhen
Der Adler ausgebreitet schwebt,
Und über Flachen, über Seen
Der Kranich nach der Heimat strebt". — Zonder kennis van theosophie en van den geschiedkundigen achtergrond des gedichts is Goethe's meesterwerk niet te verstaan. Theosophische, zoowel als geschiedkundige kennis zijn bij het bestudeeren van het Faustwerk onmisbare factoren, terwijl veel in het gedicht nog weer buiten de gewone theosophie valt.
Bij Saxo Grammaticus, i) een middeleeuwschen Deen, vinden wij melding gemaakt van het door de lucht vliegen van Odin,
i) Saxo Grammaticus lasst (um 1185) sehen, wie ehemals ödbin (Wódan Wustan) einen schützling (Hading) in einen Mantel gefasst und durch die Lüfte geführt haben sollte „Gesta Danorum" I p. 24 Holder B.



99
dat is Wodan, die gehvdd is in een mantel, waaronder een paardenvoet uitsteekt, waarmede dan allicht de bokspoot van den duivel en de paardenvoet van Mephisto in verband te denken zijn, gelijk wellicht de mantel van Sint Nicolaas oorspronkelijk ook Wodans mantel is. En zoo hebben dan op de volgende regels uit Faust I (Vor dem Tor), zoowel Germaansche mythologie als antieke theosophie onmiskenbaar haar stempel gedrukt: „O gibt es Geister in der Luft Die zwischen Erd' und Himmel herrschend weben, So steiget nieder aus dem goldnen Duft Und führt mich weg zu neuem, buntem Leben 1 Ja, ware nur ein Zaubermantel i) mein, Und trüg' er mich in fremde Lander, Mir sollt' er um die köstlichsten Gewander, Nicht feil um einen Königsmantel sein".
i) Verg. ook nog Faust I (Studierzimrner) Mephistopheles: „Wir breiten nur den Mantel aus. Der soll uns durch die Lüfte tragen", en Faust II (Laboratorium)
Homunculus: ,, Den Mantel her,
TJnd um den Bitter umgeschlagen I Der Lappen wird euch wie bisher Den einen mit dem andern tragen, Ich leuchte vor. B.
1666. „Anthropodemus Plutonicus", das ist eine neue Weltbescbreibung von allerlei wunderbaren Menschen, von Joh. Praetorius in Leipzig. Magdeburg. (Goethe hat selbst dieses Werk besessen, und er hat es studiert, sich für seinen Faust in den Volksglauben hineinzuarbeiten; es soll z.B. ein eigenes Capitel „von Luftleuten" enthalten und auch die Mantelfahrt erwahnen. B.



7 November 1918.
Achtergrond of oorsprong van Goethe's Faust zijn ongetwijfeld de verhalen omtrent Simon den Toovenaar, zooals wij die in de Clementijnsche Homiliën te lezen krijgen, terwijl het spoor dier verhalen en van al betgeén er mede samenhangt en verband houdt, door de eeuwen heen tot aan Goethe's meesterwerk inderdaad te volgen is.
In een drama van den Spaanscben dichter Calderon (1600—'81) van het jaar 1637, getiteld : „Der wundertatige 1) Magus", treffen wij eene legende aan van den „heiligen Cyprianus". Over dezen heiligen Cyprianus van Antiochië, die in de derde eeuw onzer jaartelling ten tijde van keizer Diocletianus (245—313) zou hebben geleefd en niet te verwarren is met den in diezelfde eeuw onthoofden heiligen kerkvader Thascius Caecihus Cyprianus, bisschop van Carthago, kunnen wij ook lezen in een heldengedicht: „Cyprianus en Justina", voorkomend in een vroom geschreven griekschen roman van de Byzantijnsche keizerin Eudocia (400— 460). Volgens overlevering zou deze Cyprianus, evenals Simon de Toovenaar, bij zijne tooverijen zoo nu en dan daernonen te baat hebben genomen, wanneer hij een of ander doel wilde bereiken, en zoo zou hij o.a. hun raad hebben ingeroepen bij eene poging om de christelijke jonkvrouw Justina te verleiden, die een zekere jongeling hartstochtelijk üefhad. 2)
Tevergeefs heeft hij echter op den bijstand dier elementgeesten vertrouwd, daar zij hem aan zijn lot overlieten, zoodat bij, in stede van Justina te verleiden, integendeel door haar werd
1) wundertatig... Ware het -wellicht niet beter geweest von „Zauberkraftig" te gewagen ? „Zur christiicher Kirche ist die Zauberkunst zunachst als böse und unerlaubte Wundermacht zu bezeichnen, wie umgekehrt der Wundertater ein frommer Zauberer ist; auch magische Erkenntnis Gottes ist eine teuflische B. („El magico prodigioso", 1637).
2) „He feil in love with the beautiful Justine, a converted maiden, af ter having vainly tried to make her share passion one named Aglaides, a profligate, had for her; his demons failed, he tells us, and he got disgusted with them" .. „Secret Doctr" 3 : 163 — Theod. Zahn, „Cyprian von Antiochien und die deutsche Paustsage" : Erlangen 1882 (leiddraad 2e uitgave blz. 19.) B.



IOÏ.
bekeerd en later den marteldood is gestorven. Zijn naam en de geschiedenis van zijn dood treffen wij dan ook aan in het Breviarium Romanun (26 Sept.). Te betwijfelen valt het echter of Cyprianus historisch persoon is geweest. VermoedeHjk is hij niet meer dan een legendaire figuur.
Uit een canon van de vierde eeuw, de canon „Episcopi" 1) aldus genoemd naar het eerste woord ervan, dat „bisschoppen" (ênlaxojtoi) beteekent, blijkt voorts, dat er voor het christelijk kerkbestuur booze wijven bestonden, die, teruggevallen tot den Satan, bij duisternis in het gevolg van Diana, de heidensche godin van nacht en maan, geheele landstreken doorvlogen. Is, in verband biermede, nu niet onmiddelüjk aan Goethe's Walpurgisnacht te denken ? Hebben wij al niet gehoord, dat op allerlei wijzen en in allerlei trant steeds dat vüegen door de lucht de phantasie der ouden gaande heeft gehouden ? En gelijk door hem, die laag bij den grond verkeert, aan den „hoogvlieger" als vanzelf een geheimzinnige kant als 'tware onbewustelijk wordt toegekend, zoo is ook van oudsher immer aan een geheimzinnig vermogen geloofd, door hetwelk men tot „levitatie" in staat werd gesteld. Wat geheim büjft voor de zinnen, komt met tot bewustheid en helderheid, wordt nooit goddelijk, doch blijft des duivels, en ook de kunst van het vliegen, dat volgens de oudheid alleen bij nacht en ontij den plaats kon grijpen, werd van zelf in onmiddellijk verband met Satan en daemonen gedacht en gebracht. Zijn dan ook niet talloos vele de verzinsels omtrent vHegende heksen, waarbij dan, zooals vanzelf spreekt, de bijbehoorende bezemstelen niet ontbreken ? Zijn heksenprocessen niet genoegzaam bekend ? Al mogen heksenvervolgers om hunne wreedheid voor het overige te laken zijn geweest, aanleiding tot die vervolgingen heeft maar al te vaak gescholen in het geëxalteerde, overspannen en overdreven doen van vrouwen, die zichzelf met haar verhit en opgewonden brein hadden wijs gemaakt tot vliegen wel in staat te zijn. En kwalijk kunnen wij haar dat eigenlijk weer niet eens nemen. Heeft
1) Den Canon Episcopi treft men aan in het „JusCanonicum", en wel in het „Decretum Gratiani", dat er het eerste deel van uitmaakt (II, 2b : 5, 12). De Canon Episcopi, een kerkelijk decreet uit de. 4e eeuw, heet herkomstig te zijn, hetzij van de in het jaar 314 te Ancyra in Galatië gehouden synode, hetzij van paus Damasus. (366—'84).



102
liet niet inderdaad een echt menschelijke trek te heeten, zich te willen verheffen ? Wel moeten wij er bijvoegen, dat een gemiddeld mensch het eer belangwekkender zal achten zich in letterlijken zin, dat is lichamelijk, te kunnen verheffen, dan dat hij er naar streven zal zulks geestelijk te verwerkelijken. Maar wie den trek naar het hoogere, in welken zin dan ook opgevat, openbaart en mettemin voelt, dat de top bij slot van rekening onbereikbaar voor hem is, zal allicht trachten op de wijze der verbeelding ter plaatse te ko*ien, om zoo te zeggen op de vleugelen van den wind. Als vanzelf gaat zijn verlangen uit naar een vreemdsoortig doch zoo mogelijk machtig middel, dat hem op luchtige wijze in het penetrale, in het heiligdom der heiligdommen, als met een tooverslag als 't ware binnenvoert, waar hij voelt niet bij machte te zijn langs echt geestelijken weg zijn doel te bereiken.
„Verlangst du nicht nach einem Besenstiele ? Ich wünschte mir den allerderbsten Bock Auf diesem Weg sind wir noch weit vom Ziele." i) Laat ons naar aanleiding van zulke versregels, welke Goethe Mephisto in den mond legt, voor deze gelegenheid eens bedenken, dat het toch nooit ofte nimmér uitsluitend en alleen de vraag behoeft te zijn, wat wel de dichter te verstaan heeft willen geven, maar dat wij ook eens behooren te overwegen hoe ze, redelijk gelezen, uit te leggen zijn en wat ze voor óns zouden kunnen beteekenen.
Hoogvliegen, letterlijk bedoeld, is nog slechts geestelooze verheffing. Hoogvliegers in en met den geest behooren wij te worden, niet bijgeval hiernamaals, doch nu, want wie het hoogtepunt niet bereikt, is niet in laatsten aanleg echt menschelijk geworden :
Wie hier zich niet verheffen kan,
Is eeuwig een verloren man. 2) Volgens een legende zou in de zesde eeuw onder den Byzantijnscben keizer Justinianus II (685—711), bijgenaamd Rhinotmêtos, d.i. met afgesneden neus, een zekere Theophilus, bestuurder van het bisdom Adana in Cilicië (Klein-Azië) zich bij contract aan den
1) Faust I, Walpurgisnacht.
2) Verg. Goethe's Faust (Walpurgisnacht, deel I) :
,,Wer heute sich nicht heben kann, Ist ewig ein verlorner Mann".



103
duivel hebben verkocht. Aardeiding daartoe had hij klaarbhjkehjk gevonden in het zich tegen hem keeren van den nieuwen bisschop, den opvolger van zijn oom. Terwijl toch deze hem met allerlei hooge ambten en waardigheden had bekleed, werden hem door genen alle verkregen onderscheidingen ontnomen. Derhalve nam hij zijn toevlucht tot een toovenaar, die hem bij nacht in eene vergadering van booze geesten binnenleidde, welker overste of voorman hem er toe bracht Christus en Maria te verloochenen en zijne ziel den duivel prijs te geven. Na reeds den volgenden morgen door den bisschop onmiddellijk in zijn eer te zijn hersteld, trachtte hij berouwvol door langdurig vasten de Heilige Maagd er toe te bewegen voor hem bij haren Zoon vergiffenis af te smeeken en den duivel het contract afhandig te maken. Terwijl hij daarop vermoeid en afgemat in de kerk was ingeslapen, zou zij hem het op den duivel veroverde contract op de borst hebben gelegd, waarna hij dan, na openlijke bekentenis zijner zonde en na de genade van de Heilige Maagd geloofd en geprezen te hebben, op den derden dag gestorven is. i)
Het zij hier in het voorbijgaan eens gevraagd of de Heilige Maagd zich niet feitelijk aan diefstal heeft schuldig gemaakt, al zij het dan ook ten nadeele van den duivel ? De vraag of den duivel iets ontstolen worden mag, zal door den geloovige allicht bevestigend beantwoord worden; bezwaarlijk toch kan hij laten gelden, dat ook de duivel rechten heeft. Niettemin ligt alles op .zijne wijze in de rede en heeft dienovereenkomstig alles rechten; ook de duivel, en ook of zelfs de Heilige Maagd ontgaat niet aan de onverbiddeüjke onvermijdehjkheid te doen . i. wat zij niet laten kan. Strijden voor het beste en meest edele doel en zelfs bestrijding van het ergste kwaad kan nu eenmaal nooit uitsluitend en alleen deugdzaam, laat staan slechts heilig toegaan ; al strijdend en bestrijdend wordt men altijd toch,,des duivels". Werken is strijden en het „arbeid adelt'.', heeft eene keerzijde aan het „handelen maakt 2ondig"i Deed God eenvoudig goed, al doende de wereld voort te brengen, die toch geheel en al in het booze ügt ? Ging God zich bijgeval niet aan het scheppen der wereld te buiten ? De eenheid is
i) Zie hieromtrent ook : E. Sommer De Theophili cum diabolo foedere, JJerl. 1844. Leiddraad blz. 19. B.



104
voorloopig nog de ledigheid, die de „verveling" medebrengt, en zoo dan het andere van zichzelf tewéégbrengt. Wie echter heeft leeren begrijpen, heeft meteen verleerd bovengestelde vragen op te werpen, of liever ze eenzijdig, dus met een „entweder .. . oder" te willen beantwoorden, bij voorbaat wetende, dat ook hier het eenzijdige antwoord nooit het bevredigende en zoo dan het eensen vooral afdoende of redelijke antwoord wezen kan of heeten mag. In de tiende eeuw onzer jaartelling is het verhaal omtrent Theophihis in Duitschland door de Saksische non Róswitha von Gandersheim in latijnsche verzen naverteld, waarmede tegelijk de denkbaarheid van zelfverkooping aan den duivel haar intreê in de letteren der middeleeuwen deed. Tot aan de tiende eeuw treft men tal van verhalen aan, gelijkende op de legende van Theophilus, welke alle dat verpanden van de ziel aan den duivel, daarna het berouw krijgen en dan tot slot het zoeken van toevlucht bij, de Heilige Maagd als thema hebben, welk thema dan weer later door Luther werd gewijzigd, die de heiligen uitschakelde, zoodat deze vanzelf geen hulp meer verkenen konden aan hen, die hunne ziel den duivel hadden verkocht. Midden in de twaalfde eeuw herhaalt weer de zoogenaamde Keizerkroniek, een soort van duitsch episch gedicht, vermoedelijk omtrent 1150 door den dichter •Konrad vervaardigd, den inhoud der Clementijnsche Recognities, welke dan de Faustsage in aanleg bevat.
Aangaande Albertus Magnus, in Lauingen aan de Donau in Zwaben geboren, die, na aanvankelijk in Padua te hebben gestudeerd, in het begin der dertiende eeuw (omstreeks 1221) dominikaner monnik is geworden, later in Keulen verblijf heeft gehouden en in 1280 gestorven is, vinden wij o.a. in Hegel's „Geschichte der Philosophie" (blz. 749, uitgave Bolland) het volgende vermeld l „Es wird von ihm erzahlt, er habe sich in seiner Jugend sehr stumpfsinnig gezeigt, bis ihm nach einer Legende die Jungfrau Maria in Gesellschaft von drei anderen schonen Frauen erschien, ihn zur Philosophie aufmunterte, von seiner Geistesschwache befreite, und das Versprechen gab, dass er die Kirche erleuchten, und seiner Wissenschaft ungeachtet doch recht glaübig sterben werde. So geschah es auch; denn fünf Jahre vor seinem Tode habe er ebenso schnell alle seine Philosophie wieder vergessen, und sei dann wirklich in der Stumpfheit und Orthodoxie seiner



io5
früheren Jahre gestorben. Daher fübrt man das alte Spricbwort von ihm an: „Albertus ist schnell aus 'einem Esel ein Philosoph, und aus einem Philosophen ein Esel geworden". Unter seiner Wissenschaft verstand man dann auch besonders die Zauberei. Denn obwobl es der eigentlichen Scholastik ganz fremd und diese vielmehr über die Natur vollkommen blind war, beschaftigte er sich doch mit natürlichen Dingen und verfertigte unter anderem eine Sprecbmaschine, vor der sein Schuier Thomas von Aquino erschrak, und nach der dieser selbst schlug, weü er darin ein Werk des Teufels sah. Auch dass er Wilhelm von Holland mitten im Winter in einem blühenden Garten émpfangen und bewirtet habe (unter anderen mit Trauben) wird ihm als Zauberei angerechnet, wahrend wir . . . den Wintergarten bei Faust doch ganz natürlich finden". Met Albertus Magnus stond in de dertiende eeuw ook Roger Bacon, de „doctor mirabilis", een in het jaar 1214 in Engeland geboren Franciscaner monnik, als geestenbezweerder bekend. Alhoewel deze geleerde voor zijn tijd eveneens een groot wetenschappelijk licht is geweest en inderdaad allerlei heeft zien aankomen, wat later in de wetenschappeüjke wereld zijn beslag gekregen heeft, heeft men zijne verdiensten allerminst erkend; integendeel, het vér uitsteken en uitbhnken boven zijne tijdgenooten heeft hij met langdurige gevangenschap en ballingschap moeten boeten, wijl men in de meening verkeerde, dat bij hem, gelijk, bij Albertus Magnus, „Zauberei" in het spel was. Vergelijkenderwijs gesproken is bet Albertus beter vergaan, aangezien hij er nog in is geslaagd betrekkeüjkerwijze buiten verdenking te blijven, en het zoo zelfs nog tot bisschop heeft gebracht. Toch was het vertrouwen in hem bij de menigte eènigermate geschokt geworden door de geschiedenis met de druiven. Geschiedkundige gegevens als deze zijn bekend te vooronderstellen bij het lezen en verstaan van verscheidene plaatsen uit Goethe's Faust. In „Auerbachs Keiler" o.a. treffen wij een gezelschap vroolijke vrienden aan, en Goethe's Altmayer, Frosch, 1) Siebel en Brander kan men in die bekende scène achtereenvolgens hooren uitroepen :
... 1) Frosch ist der jüngste in der Gesellschaft; Schuljungen nennt ma» Frösche in der Pfalz. (Leiddraad 2e uitgave blz. 33, B.).



io6
„Wo bin ich ? Welches schone Land ! Weinberge ! Seh' ich recht ?
Und Trauben gleich zur Hand! Hier unter diesem grünen Laube, Seht, welch ein Stock ! Seht, welche Traube !" Vertoont ook bijgeval het verhaal van het druivengetoover geen overeenkomst met Mephisto's „Zauberei" in Auerbach's Keiler, wanneer hij uit de gaten, welke hij in den tafelrand geboord heeft, voor ieder den verlangden wijn laat vloeien ? i) Wanneer voorts Goethe's Frosch in zijn liedje laat vernemen: „Das liebe heü'ge Röm'sche Reich Wie halfs nur noch zusammen ?" duiden zulke regels 2) ongetwijfeld op den allertreurigsten toestand, waarin het Duitsche rijk in 's dichters tijd verkeerde. Schrijft bij immers ook niet in Wahrheit und Dichtung, in bet twaalfde boek: „Gelahmt war alle Kraft nach aussen, wie die Ordnung nach innen gestort" en luidt het in datzelfde boek ook niet: „Der Unzusammenhalt des Ganzen, das Widerspiel der Teile kamen fortwahrend zum Vorschein, und es war kein Gehdmnis geblieben, dass Fürsten untereinander sich die Absicht vertrauhch mitgeteilt hatten: man müsse sehn, ob man nicht bei dieser Gelegenheit dem überhaupt etwas abgewinnen könne" ?
In Auerbach's Keiler in Leipzig treft men nog eene wandschildering aan, voorstellende Faust en Mephisto, op een wijnvat rijdende, welke voorzien is van het volgende onderschrift: „1525 : Doctor Faust zu dieser Frist Aus Auerbach's Keiler geritten ist". In eene Berlijnsche uitgave van 1590 van bet volksboek lezen
1) 1742 „Wagner Faust's Famulus" in Frankfurt aufgeführt. Auf dem Theaterzettel steht die Angabe: „Der Tisch, an dem sie sitzen, wird angebohrt, wo darm überflüssiger Wein herausströmt".( In Goethe's Urfaust wird 1775 das Fliessenlassen der verschiedenen Weine von Faust selbst ausgeführt). B.
2) Verg. Den Capuciner bei Schiller in Wallensteins Lager (Achter Auftritt):
„Das Römische Reich — das Gott erbarm! Sollte jetzt heissen Römisch arm" (Leiddraad blz. 33. B.) Vergelijk ook nog : Samuel von Pufendorf über die Verfassung des deutschen Reiches. (De stata.imperii Germamci) (Leiddraad blz. 33. B.).



107
wij echter, dat Faust met eenige Wittenbergsche studenten op de „Eeipziger messe" is geweest, bij welke gelegenheid bij uit een weliswaar ongenoemden kelder op een wijnvat zou zijn weggereden. Wist men in 1590 dan niet uit welken kelder hij gereden was ? Zoo niet, hoe is dat feit dan te rijmen met het toen toch zeker ook bekende onderschrift van de wandsclmdering in Auerbach's Keiler ?
Hoe het ook zij, overweegt een en ander weer eens, wanneer aan het einde der onderhavige scène Goethe de leden van het gezelschap beurtelings laat uitroepen : Altmayer: „Ich hab' ihn selbst hinaus zur Kellertüre — Auf einem Fasse reiten sehn. — Es liegt mir bleischwer in den Füssen Mein ! Sollte wohl der Wein noch fliessen ? Siebel: Betrug war alles, Eug und Schein. Frosch: Mir deuchte doch, als frank' ich Wein. Brander: Aber wie war es mit den Trauben ?' Altmayer: Nun sag' mir eins, man soll kein Wunder glauben 1" In 1466 stierf te Mainz een boekdrukker, Johann Füst genaamd, en van 1480 tot 1540, in de zestiende eeuw dus, moet een zekere doctor Johann Faustus hebben geleefd, vermoedelijk in Knittlingen geboren, in de nabijheid van Bretten, de stad waar Melanchton (1497—1560) voor het eerst het levenslicht aanschouwde en volgens wiens zeggen genoemde doctor in Krakau in Galicdë de magie of tooverkunst zou hebben bestudeerd en daarna als goochelaar een zwervend leven heeft geleid. Deze laatste zou dan de Faust der sage zijn. Maar is die dan bijgeval ook landlooper geweest ? Bedenken wij, dat gezegd bestudeeren der magie wel uitsluitend hierin zal hebben bestaan, dat genoemde doctor bij Poolsche Joden voornamelijk kennis omtrent de Kabbala zal hebben opgedaan. Van de theoretische Kabbala, dit zij terloops even opgemerkt, hebben wij de practische wel te onderscheiden, welke laatste op heel wat lager peil staat dan de eerste, meer zakelijk is en feitelijk een mengsel heeft te heeten van bijgeloovigheid en kinderlijke tooverpraktijken, terwijl de theoretische Kabbala niets anders dan de middeleeuwsche geheime theosophische leer van theoretizeerende Joden zelve behelst. Die practische Kabbala was bij uitstek geschikt om mede rond te trekken en met behulp er van het volk wat wijs te maken.



io8
Is nu de „Faust" der sage een latijnsche naam „Faustus", dan zou die wellicht in de verte kunnen samenhangen met het Fransche „faveur"; in dit geval is de naam niet gelijk van beteekenis te achten met den eersten naam Füst (= Vuist). Is daarentegen Faust een gelatiniseerde Germaansche naam, wat misschien waarschijnhjker heeft te heeten, dan is Faust afkomstig van den middeleeuwschen vorm Füst en zijn beide namen wel degelijk als verwant te beschouwen.
Die Faust vau de zestiende eeuw is een tijdgenoot geweest van een-zekeren abt Johann Tritheim, ook al een toovenaar of geestenbezweerder. De combinatie van abt en geestenbezweerder kan ons op het. eerste gezicht allicht bevreemden, maar zij behoeft dat toch inderdaad niet te doen, als wij bedenken, dat elk Roomsen priester eene aparte wijding als machthebber over geesten heeft ontvangen en dus ambtshalve feitelijk geestenbezweerder was en is. Goed aangeschreven stond deze abt bij het volk nu juist niet en bij gelegenheid schijnt hij zich met genoemden Johann Faust in de tooverkunst te hebben willen meten. Deze wüde daarvan echter niets weten en is voor hem aan den haal gegaan, een briefje achterlatend, waarin hij zich als „Georg Savellicus" bekend maakte. Waarscbijnüjk heeft hij Georg Savels (of Zabel) geheeten en dat hij naar eigen zeggen „Faustus junior" . . . magus secundus was, beteekent dan, dat de Faust der sage van zichzelf niet Faust heeft geheeten. Maar wie was dan als Faustus senior magusque primus te denken ? Zeker te zeggen is dat niet, maar wie zal hier niet onwillekeurig met ons denken aan den boekdrukker Johann Füst, die toch ook als „Zauberer" bekend stond en van wien men zelfs beweerd heeft; dat hij langs boozen weg de boekdrukkunst zou hebben uitgevonden, i)
De Faust der sage, dit is nu wel genoegzaam gebleken, is in
i) i466t Johann Pust, Buchdrucker in Mainz. Es ist erzahlt worden, der Zauberer Faust habe auch die Buchdruckerkunst erfunden. Und in einer lateinischen Epistel vom Jahre 1676 hat der lutherische Professor Dürr in Altorff behauptet der wahre Johann Faust sei eben der Buchdrucker gewesen, der Kunst und Gerate dem Erfinder Lorenz Janssohn Coster ih Holland gestohlen habe, durch seine geheimgehaltehe Tatigheit jedoch beiden Mönchen in den Verdacht der Zauberei geraten sei; „ita miser Faustus in magum est transformatus". (Agnes Bartscherer im Goethe-Jahrbuch für 1912, 33 : 73—84) (Leiddraad blz. 20. B.)



109
allen gevalle in de letteren der zestiende eeuw langs den weg der geschiedkundige verbedding binnengekomen en van het in 1587 bij Johann Spies te Frankfort verschenen eerste Faustboek 1) is reeds melding gemaakt.
Door G. Milchsack te Wolfenbüttel is een handschrift ontdekt, waaruit büjkt, dat het eerste Faustboek niet geheel den oorspronkelijken vorm van de geschrevene vertelling heeft. Zoo heeft dit laatste, bij vele andere kleine verschillen, ook eene van die Van het handschriftelijk gebleven Faustboek afwijkende voorrede. Dat handschrift zal niet lang na 1570 geschreven zijn, en Johann Spies zal allicht eene copie in handen hebben gehad. Intusschen büjft ook dat eerste Faustboek een soort van fabrikaat te achten. Eigenlijk behelst het geene „legende" of „sage", die immers in het algemeen gezegd ontstaat, doordat verhalen of gebeurtenissen in den volksmond onwillekeurige wijzigingen ondergaan. Heel duidelijk is het te ontwaren, dat de vervaardiger Van het oude Faustboek bij de samenstelling van zijn werk twee bronnen voor zich heeft gehad. Dat dit geen dgenlijke „sage" bevatte, wil niet zeggen, dat er niet al eene sage bestond. Dat was wel het geval, want vóór het verschijnen, van het eerste Faustboek booren wij reeds van de „carcerstraf" van twee Tübinger studenten, die eene Faustcomoedie zouden hebben gemaakt en voor dit klein vergrijp door den rector magnificus zouden zijn gestraft worden.
Maar nu die bronnen ! Hoofdbron van den Faustroman van 1587 is in de eerste plaats Hartmann Schedels „Buch der Chroniken und gedachtniswürdigen Geschichten von Anbeginn der Welt bis auf diese unsere Zdt", Nürnberg 1493, terwijl in de tweede plaats een werk van 1563, getitdd „Der Zauberteufd" in aanmerking komt. Want, gelijk weer G. Milchsack ontdekte, worden alle geographische namen, welke wij in het oude Faustboek ontmoeten, ook in het boek der Kronieken aangetroffen, en dat nog wd in dezelfde volgorde, terwijl „der Zauberteufd", voornamelijk met het oog op wat daarin voorkomt over toovenafij, waarzeggerij, geestenbezwering, zegen, bijgeloof, heksen- en duivelskunstenarij
1) Goethe hat es nicht gekannt; überhaupt scheurt Goethe von den eigentlichen alteren Faustbüchern zum Urfaust nichts unmittelbar zu Rate gezogen zu haben. B.



110
ten stelligste als tweede hoofdbron van den Faustroman kan worden aangezien.
Een jaar na de uitgave van den „Zauberteufel", i) alzoo in 1564, verscheen een werk van Hans Sachs, getiteld: „Wunderbarlich Gesicht Kaiser Maximiliani löbhcher Gedachtnis von einem Nigromanteu". Dat woord „Nigromant" zal voor het taalbewustzijn dier dagen met niger, dat „zwart" beteekent, hebben samengehangen, zoodat dan een nigromant eigerdijk een beoefenaar en dus ook dienaar der „zwarte kunst" zou moeten zijn. 2) In de oudheid was de necromant een dóódenbezweerder geweest.
Wat evenwel niet waarschijrdijk geacht zal kunnen worden, is dat Hans Sachs oude lezingen voor zich heeft gehad, waarin hij het woord „nekromantie" 3) heeft kunnen aantreffen, dat met het Grieksche woord nekros (vexgós), dood, samenhangt; wat echter overblijft is dit, dat nekro, niger wordend, ons een samenhang doet bedenken tusschen „doodenbezwering" en „zwarte kunst" 4).
„Hans Sachs", schrijft Goethe in het achttiende boek van Wahrheit und Dichtung, „lag uns am nachsten", wat zeggen wil, dat Hans Sachs door zijne werken op Goethe ongetwijfeld grooten
1) 1563. „Der Zauberteufel. Das ist von Zauberei, Wahrsagung, Beschwören, Segen, Aberglauben, Hexerei und mancherlei Werken des Teufel» wohlgegründeter, und so viel einem Glaubigen davon zu wissen dienstlich, genugsamer Bericht" Von Ludw. Müich: Frankfurt a. M. Eine Hauptquelle des Faustromans. Milich schreibt unter anderem, dass das Streben der Schwarzkünstler seiner Zeit darauf hinaus ging, die damonische Gewalt Simons des Zauberers zu erlangen, und die Zeichen und Wunder zu tun, die jener einst durch sie vollbracht hatte; seine Uebersetzung von Recogn! 2 : 9 steht bei G. Milchsack: „Historia D. Johannis Fausti des Zauberers", Wolfenbüttel 1892—'97 S CXXXIX (leiddraad blz. 22. B.).
2) Faust heisst in der Zimmernsche Chronik,,ein wunderbarlicher Nigromante" 1535 ... B. 1536. Joachim Camerarius fordert (im August) seinen Freund Daniël Stibarius brieflich auf, ihm mitzuteilen, was über den Ausgang des dritten IMegs Karls V mit Franz I der Faust prophezeit habe (Goethe Jahrbuch für r889, 10 : 256). B.
3) „Adhibito sanguine etiam inferos Varro perhibet sciscitari et veXQO/Mivtelav graece dicit vocari". Augustinus de CD. 7 : 35. Beim Cicero (de Div. 1 : 132) heisst die Nekromantie Psychomantie. B.
4) Verg. Faust II 4e bedrijf:
Der Nekromant von Norcia, der Sabiner, Ist dein getreuer, ehrenhafter Diener.



III
invloed heeft gehad, hetgeen zich o.a. hierin openbaart, dat de aanvangsmonoloog van Goethe's Faust in dezelfde versmaat is geschreven als de aanhef van het werk van Hans Sachs. Beider begin toch is geschreven in de echt Germaansche en eigenaardige of kenmerkende „Knittelverse". Ook heeft Goethe een gedicht aan hem gewijd : „Hans Sachsens poëtische Senditng", dat ongeveer gehjktijdig met Wilhelm Meister's theatralische Sendung is verschenen, het werk, dat later de „Wilhelm Meister" is geworden, zoodat Wilhelm Meister's theatralische Sendung ook wel „Urmeister" is genoemd, en in dezelfde verhouding tot Wilhelm Meister is te denken als de „Urfaust" tot „Faust". Ook bij de wijze, waarop Goethe in zijnen Faust zijne Frau Martha uitgebeeld heeft, is aan den invloed van Hans Sacks te denken.
Op blz. 26 van Prof. Bollands .Leiddraad treffen wij enkele citaten uit het oude Faustboek van Johann Spies aan : „war also Doctor Theologiae. Daneben hat er auch einen dummen unsinnigen und hoffartigen Kopf gehabt, wie man ihn denn allezeit den Speculierer genannt hat" (S.4)— „Wollte sich nachher keinen Theologum mehr nennen lassen; ward ein Weltmensch, nannte sich ein D. Medicinae, ward ein Astrologus und Mathematicus, und zum Glimpf ward er ein Arzt" (S.5). Wij willen hier, naar aanleiding dezer citaten een punt behandelen, dat ons belang heeft in te boezemen en voor het juiste begrip van een en ander geenszins onverschillig heeten mag.
Bij de oude Babyloniërs heette de planeet Mercurius Nabü of Nabó. Nagenoeg gehjktijdig met de zon opkomende, büjft deze planeet voor ons oog, tengevolge van den neveligen dampkring in den regel verborgen, maar door de bewoners van bet oude Babel, waar alle kennis sterrenkunde was, die haar als morgenster duidelijk zagen, werd zij als bode der zon gedacht. Wanneer men nu, mythologizeerende, de zon als zonnegod beschouwde, spreekt het vanzelf, dat van „den geest van Mercurius" werd gewaagd en deze dan „bode der goden" werd genoemd. Nabo hebben wij dus als hemelbode te denken, als den Griekschen Hermes, den Romeinschen Mercurius. Niet dat Hermes en Mercurius oorspronkelijk iets met Nabo te maken hebben gehad, maar in dit verband schieten deze namen hier toch te zamen ; het zijn hier namen van hemelboden. Nu is echter Hermes ook de Grieksche



112
naam voor den Aegyptischen god Dehowte of Thouth, den god van kunst, kunde en rede, den god van wetenschap en techniek, van de artsenijkunde, van de natuurphilösophen en artsen.
Hermes was, van Aegypte uit gezien, de god der artsen; Hermes •was voor de Grieken als brenger van hemelsche woorden de god met den daarboven geleenden staf, den zoogenaamden caduceus, bet kerykeion {xrjoéxEÏöv), een symbool, dat wij thans nog afgebeeld zien op den uniformkraag der officieren van gezondheid, i) Het opperwezen, voor de verbeelding der theosophische ouden aan den Noordpool tronend, had zijn hemelbode Hermes of Mercurius dien staf gegeven, 2) die eigenlijk zooveel verbeeldde als de wereldas,- de gevleugelde as, die midden door de aarde gaande en beide polen doorborend, het uitspansel wentelt. En om dezen staf kronkelden zich dan „de beide slangen", die de banen van zon en maan hebben te beteekenen. Want de slang was een symbool van den eindeloozen tijd, van de eeuwigheid als tijd gedacht.
Hermes of Thouth ontving in de latere middeleeuwen het van ouds bekende epitheton oroans „Trismegistus", d.i. „driewerf grootste", en om dien Hermes Trismegistus heen groepeerde zich zoo langzamerhand eene geheele tooverachtige gedachtenwereld. Nu wordt in het boek „Arbatel von der Magie der Alten", Ophiël als geestenvorst, als beheerscber van Mercuriale aangelegenheden
1) Hinter Faustens Mephistopheles steekt der Gott mit dem Caduceus als physicorum magister oder Lehrer der Zauberer. B. En treedtin Goethe's Faust Mephisto ook niet vaak als toovenaar op ? Verzeihst du, Herr, das Flammengaukelspiel ? Faust II Lustgarten.
2) 1725. „Des durch die ganze Welt berufenen Erzschwarzkünstlers und Zauberers Dr. Johann Fausts mit dem Teufel aufgerichtetes Bündnis, abenteuerlicher I<ebenswandel und mit Schrecken genommenes Ende". B.
Bearbeitung des Pfitzer'schen Volksbuches (zie het collegejran 30 Januari) durch einen „Christlich Meinenden", bei dem der böse Geist Mephistp-pheles heisst. W. H. Roscher : sollte heissen Megistopheles. Der Geist ware da namlich durch seinen Namen als „überaus hilfreicher", das heisst eben als spiritus familiaris bezéichnet worden; vgl. hier Plat. Phd. 107 u. Xenoph. Memor. 1 : 2, 61, 4 : 8,11 Vgl. jedoch bei Shakespeare (Troilus and Cressida, II, 3). O! thou great thunder-darter of Olympus, forget that thou art Jove the king of gods, and, Mercury, lose all the serpentine craft of thy caduceus. B.
The emperor in Marlowe's Faust: „They say thou hast a famüiar spirit; by whom thou canst accomplish what thou list".



H3
genoemd, en ook in het in 1593 verschenen boek „Geschichte des Famulus Christoph Wagner", hetwelk eene voortzetting der Eausthistorie is, heet Mercurius Ophiel. In die tooverboeken kan Tnen dan van hem lezen, dat hij den mensch, dien hij goed gezind ïs, onder zijn invloed brengen kan om hem dan met dusdanige gaven te begiftigen, als hem in staat stellen het „kwikzilver" in een ommezien in „den steen der wijzen" te veranderen. 1)
En waar nu zoowel het boek „Arbatel" als het Wagnerboek •den vorm Ophiel te lezen geven, vindt men bovendien in het reeds vroeger ter sprake gebrachte tooverboek „Faust's Höllenzwang", den geest van Mercurius „Mephistophiël" geheeten. Dat alles geeft te denken. Het woord ophiël is gemaakt van het Grieksche woord ophis (ö<pis), dat „slang" beteekent, en een Hebreeuwschen uitgang; zien wij hier niet voorbij, dat in die dagen wel meer Grieksche woorden van een Hebreeuwschen uitgang zijn voorzien, om ze zoo „Cabbalistisch" te maken. Zoo heeft men „Kyriël" gemaakt van „Kyrios" of Heer. Hermes werd dus „Cabbalistisch" Ophiël, dat is „slangengod" genoemd. Om kort te •gaan, men zal Hermes Trismegistus als Ophiël en Megistophiël hebben te denken, om dan Megistophiël als Mephistophiël met Mephistopheles in verband brengen ; wij hebben van de laatste benaming slechts den Griekschen uitgang door den Hebreeuwschen te vervangen om de (vermoedelijk opzettelijke) corruptie van den eersten te verkrijgen.
Volgens den Lutherschen predikant Dürr zou het woord Mephistopheles de naam van het booze wezen zijn geweest, dat eigenlijk Megastophilus had geheeten. 2) en dat laat nog zien, dat „Mephistophiël" voor „Megistophiël" is gezegd.
1) Als erster der Goldmacher wird von den griechischen Alchimisten Hermes Trismegistus erwahnt, der als Megist-ophièl hinter Mephistopheles steekt. B.
2) Dürr: „praeceptori Doctoris Fausti inditur nomen Mephistophiles. Quid id monstri est ? Num credamus ullum in inferno diabolum esse qui istuc nominis gerat? Leiddraad blz. 23 B. Was die Bedeutung des Namens Mephistopheles sei, hat Goethe nicht gewusst; er hat jedoch aus „Faustens Höllenzwang Mephistophiël" als Namen des Planetgeistes Mercurius angeführt: Brief an Zeiler vom 20 November 1829. Ware ihm die Dürr'sche Form „Megastophil' bekannt gewesen, so hatte er vielleicht den verborgenen Namen Megistophiël erraten. B.
8



H4
Zoo zou dan Mephisto in de verbeelding van menschen der zestiende eeuw natuurgeest zijn geweest, een groote, machtige elementaal, en daarbij onder meer een god der artsen.
Düntzer, de eerste groote Goetheuitlegger en Faustverklaarder, heeft, evenals Milchsack, gemeend in den naam de beteekeniste moeten zien van „den het licht niet liefhebbende" of van „den niet hchtlievende", omdat zij hem beschouwden als te: zijn ontstaan uit de Grieksche woordverbinding <5 firj <pa>x6q>iXo<;. In Marlowe's Faust, die reeds in 1588 op de planken kwam, staat de booze geest nu eens als Mepbistopbihs, dan weer als Mephostophilis aangegeven, zoodat bij Marlowe weifeling is te bespeuren. En zou de booze geest, die ook in het volksboek (blz. 19) Mephostophiüs wordt genoemd, bijgeval ook als een ,,Mt]q>avaro<pii^g", als een „Faust niet liefhebbende" geest gedacht zijn ? Dat is denkbaar, maar nauwelijks aan te nemen. 1) Ook de phantasie heeft haar rol te spelen, omdat zij mede factor van de werkelijkheid is, wat echter niet wegneemt, dat bij deze en dergelijke overwegingen bet toch meer het verstandig overleg, of beter het overleggende verstand behoort te zijn, dat, gesteund door het historisch inzicht, uit weliswaar betrekkelijk schaarsche gegevens, het meest voor de hand liggend besluit heeft te trekken.
In tegenstelling met het door Spies uitgegeven Faustboek van 1587, begint Marlowe's Faust 2) met een lange alleenspraak van Faust in zijn studeervertrek en ook Goethe's Faust vangt op gelijke wijze met een monoloog aan. Vermoedelijk zal Goethe hier wel aan Marlowe's Faust hebben gedacht, en wellicht ook
1) Man denkt unwillkürlich an Mephiboschet und Achitophel, sowie an den Dunst aus dem Schwef elquellen der Sibylle Albunea beim Vergil (JEn 7 : 84) der Mephitis heisst; Mastiphat soll der „Fürst der Geister" heissen bei den Chronographen Syncellus und Georgius Cedremus. Bei Marlowe erscheint der böse Geist als Mephistophiles; neben dieser Namensform jedoch stehen bei ihm abweichende Lesarten, und in der Ausgabe vom Jahre 1604 biest man einmal „veni, veni, Mephistophile". B.
2) In Deutschland 1889 von H. Breymann zu Heilbronn herausgegeben. Der Marlowe'sche Faust ist als Wurzel und Vorbild aller spateren Faustdramen und verwandten Puppenspiele zu betrachten; R. Petsch u. a. nennt ihn „das grandiose Drama von Marlowe, das mindestens den Grundstock dieser deutschen Volksstücke abgegeben hatte: „Goethe-Jahrbuch für 1907, 28 : in. (leiddraad blz. 24. B.).



H5
aan het marionettenspel, dat geliefde volksspel van de 18e eeuw, een soort van poppenkast, waarin bij gelegenheid de Faustlegende werd vertoond. Ook deze voorstelling, welke Goethe zoo menigmaal heeft bijgewoond, begon met een alleenspraak, zoodat het volksspel klaarbhjkehjk door oude Duitsche comedievertooningen heen in Marlowe's Faust geworteld heeft.
Bij de schildering en uitbeelding zijner Mephistogestalte heeft Goethe ongetwijfeld aan den vriend zijner jeugd Merck gedacht, wiens naam men in Wahrheit und Dichtung voor het eerst aantreft in deel III, boek 12, waarin Goethe schrijft : „Durch diese beiden Freunde (bedoeld worden de gebroeders Schlosser, Hieronymus en Georg) ward ich denn auch gar bald mit Merck 1) bekannt, dem ich durch Herdern von Strassburg aus nicht ungünstig angekündigt war. Dieser eigne Mann, der auf mein Eeben den grössten Einfluss gehabt, war von Geburt ein Darmstadter". In datzelfde boek luidt het tegen het einde : „Wie Mephistopheles, er mag liintreten wohin er will, wohl schwerlich Segen mitbringt, so machte mir Merck durch seine Gleichgültigkeit gegen diese geliebte Person, (n.1. Lotte) wenn er mich auch nicht zum Wanken brachte, doch wenigstens keine Freude". Ba het veertiende boek lezen wij verder: „Merck, der von Darmstadt sogleich herüber gekommen war, spielte den Mephistopheles". En in het vijftiende
1) Merck war acht Jahre alter als Goethe und hat ihn stark beeinfhisst (leiddraad blz. 49. B.). „Er war lang und hager von Gestalt; eine hervordringende spitze Nase zeichnete sich aus, und heil blaue vielleicht graue Augen gaben seinem Bliek, der aufmerkend hin und wieder ging, etwas Tigerartiges". Es heisst, „dass er eine unüberwindliche Neigung fühlte, vorsatzlich ein Schalk, ja ein Schelm zu sein ... dieses Bedürfnis, die Menschen hamisch und tückisch zu behandeln". „Dass er jedoch bei allen seinen Arbeiten verneinend und zerstörend zu Werke ging, war ihm selbst unangenehm". W. u. D. XII. (Leiddraad 2e uitgave blz. 49. B.).
„Treffend und scharf zu urteilen, war ihm gegeben". W. u. D. XII.
„Vor seiner verwünschten Scharfsichtigkeit schützte kein Nebel und bestand keine Tauschung". (Wieland).
Die Prankfurter Gelehrten Anzeigen das Organ des jungen Deutschlands mit Joh. Heinr. Merck (1741—1791) als Directer. (Leiddraad blz. 49. B.) „Merck, bald asthetisch, bald literarisch, bald kaufmannisch tatig, hatte den wohldenkenden, unterrichteten, in so vielen Pachern kenntnisreichen Schlosser angeregt, die „Frankfurter gelehrten Anzeigen" in diesem Jahr herauszugeben (W. u. D. XII).



n6
boek treffen wij inderdaad de combinatie „Mephistopbeles Merck" aan. „Merck und ich", heeft Goethe op 27 Maart 1831 tot Eckermann gezegd, „waren immer miteinander wie Faust und Mephistopheles" en op dienzelfden datum merkte Goethe omtrent Merck op: „Alle solche Neckereien gingen bei Merck unstreitig aus dem Fundament einer hoben Kultur hervor; allein da er nicht produktiv war, sondem im Gegenteil eine entschieden negative Richtung hatte, so war er immer weniger zum Lobe bereit, als zum Tadel, und er suchte unwiUkürlich alles hervor, um solchem Kitzel zu genügen". Bilhjk en rechtvaardig is Goethe's oordeel over Merck niet steeds geweest, wat wel te verklaren is, omdat menigmaal aan Goethe's stillen eisch van „Die mihi placentia", door vriend Merck niet is voldaan; . . . , die het intusschen vaak bij het rechte eind heeft gehad. Aangenaam klonk het o.a. Goethe niet in de ooren, dat Merck hem den raad gaf Wetzlar te verlaten, waar hij, niet lang na zijne promotie, kennis had gemaakt met eene zekere Charlotte Buff, verloofde van Joh. Chr. Kestner, 1) den legatiesecretaris, op welke jonge dame, die toen pas negentien jaar oud was, onze dichter hartstochtelijk verliefd was geworden. 2)
1) Der Legationssecretar Joh. Chr. Kestner in Wetzlar im November 1772 : Tm Prühjahr kam hier ein gewisser Goethe aus Prankfurt, seiner Hantie-
'rung nach Doctor Juris, drei und zwanzig Jahre alt, einziger Sohn eines sehr reichen Vaters, um sich hier — dies war seines Vaters Absicht"— in Praxi umzusehen, der seinigen nach aber den Homer, Pindar u. s. w. zu studieren, und was sein Genie, seine Denkungsart und sein Herz ihm weiter für Beschaftigungen eingeben würden". Kestner war verlobt mit der klugen und kühlverstandigen bzw recht prosaischen Charlotte Buff (1753—1828), in die sich Wolfgang, obgleich ohne Begierde, wieder einmal leidenschaftlich verliebte, und die dem Gretchen Pausts die mütterlichen Züge gegeben hat; sie war 1772 neunzehn Jahre alt. Bielschowsky: „eine zierlich gebaute, blauaugige Blondine von angenehmsten Gesichtsausdruck, kerngesund, lustig mit einem Anflug ins Schnippische, bestinmmt und sicher, von keiner gelehrten Bildung belastet, fein empfindend, aber jeder weichlichen Sentimentaütat fremd, tatkraftig und arbeitsfroh; eine herzerquickende Erscheinung". Goethe : „Nach dem Tode ihrer Mutter hatte sie sich als Haupt einer zahlreichen jüngeren Familie höchst tatig erwiesen und den Vater in seinem Witwerstand allein aufrecht erhalten, so dass ein künftiger Gatte von ihr das Gleiche für sich und seine Nachkommenschaft hoffen und ein entschiedenes hausliches Glück erwarten konnte". (Leiddraad blz.49. 50. B.)
2) „An Lotte trat eine schwere Versuchung heran" (welche für sie wohl keine gewesen. Sie wollte von einem zuverl&ssigen Manne mit fester



H7
Drie jaar had Goethe in Leipzig gestudeerd, doch zonder goed gevolg. Daarna is hij betrekkehjkerwijze weer opnieuw in Straatsburg begonnen, waar hij in 1771 het „licentiaat" in de rechten verwierf, wat zeggen wil, dat hij niet op eene dissertatie, doch op stellingen is gepromoveerd. In het voorjaar van 1772 ontmoette hij „Lotte", en goed is Merck's bbk geweest, toen deze zag, dat Lotte in het geheel geen vrouw voor Goethe was. 1)
Het oordeel van Merck over Lotte herinnert aan het oordeel van Mephistopheles over Gretchen, gelijk bij het gesprek tusschen Mephistopheles en den leerling aan de verhouding tusschen Goethe en Herder in Straatsburg valt te denken.
Immers ook aan Herder heeft Goethe gedacht, wanneer hij het duivelsche in den persoon van Mephistopheles symbolizeerde. Ofschoon Herder inderdaad verheven momenten had, was hij over het algemeen kritisch en vitzuchtig aangelegd. In het twaalfde boek van Wahrheit und Dichtung schrijft Goethe : „Mercken brauchte man nicht viel zu reizen, der mich denn auch zur Ungeduld aufzuregen wusste. Weil nun Herder unter allen Schriftstellern und Menschen Swiften am meisten zu ehren schien, so hiess er unter uns gleichfalls der Dechant, und dieses gab abermals zu
Versorgung geheiratet, nicht aber von einem schwarmenden Dichter zum Gegenstand einer ziellosen Leidenschaft gemacht werden; sie hatte den richtigen weiblichen Egoismus und war innerlich ohne „Musik", ein ganz anstandiges und „lobenswertes" Madchen. B.). „Ein Mensch von ungewöhnlicher Schönheit und von bestrickenden Gaben des Herzens und des Geistes widmet ihr die zartlichsten. Huldigungen, und neben ihm steht ihr Brautigam, einer der trefflichsten Menschen auf Gottes Erdboden, urid doch ohne einen Schimmer jenes göttlichsten Glanzes, der den Frankfurter Freund umspielte. Wohin sollte, ja musste sich, möchte man fragen, die Wagschale ihres Herzens neigen ? Und trotzdem, mochte es die eingeborene Treue, mochte es eine dunkle Ahnung sein, dass jener gottbegnadete Jüngling nur ein Gestirn sei, an dem man sich weiden, aber nach dem man nicht greifen dürfe, ohne in den Abgrund zu stürzen, — sie blieb fest und wankte nicht". Bielschowsky 1 : 163 (leiddraad blz. 50 en 51. B.).
1) Kestner in seinem Tagebuch: „Am 16 August bekam Goethe von Lottchen gepredigt. Sie declarierte ihm, dass er nichts als Freundschaft hoffen dürfe; er ward blass und sehr niedergeschlagen". (Goethe hat sich wohl schliesshch von Merck bestimmen lassen, und ist da ohne mündlichen Abschied von Kestner und Lotte abgereist. B.). Wie sich Goethe und Lotte 1816 in Weimarwiedergesehen haben, liest man urkundlich imGoetheJahrbuch für 1893, 14 ^84—289. (Leiddraad blz. 51. B.).



n8
mancherlei Irrungen und Verdriesslichkeiten Anlass". In waarheid, wie een blik in Herder's karakter had geslagen, kon zijne aantrekkingskracht voor den Bngelschen Satyricus Swift moeilijk meer verwonderlijk vinden, want Herder werd graag sarcastisch. Zoo zijn dan ook van zijne hand „kritische boschjes" i) verschenen, eene verzameling geschriften, die zich spottend „bosjes kritiek" heten noemen ; den schrijver der „Kritische Walder" heeft men in dien zin wel „Waldmann" genoemd. „Waldteufel" zeiden zijne vijanden, en aan eene blooteüjk vriendschappelijke verhouding zal Herder het wel niet te danken hebben gehad, dat Goethe zijn „Satyros oder der vergötterte Waldteufel" 2) met het oog op hem geschreven heeft.
Waldteufel! Had Herder niet een pleidooi gehouden tegen de onnatuur der kleeding ? Stond hij Rousseau niet voor, inzooverre hij zich onthulde als voorstander der naaktlooperij, om zoodoende van voren af weer aan natuurvergoding te doen ? Iets diabolisch,
1) Herder hatte schon 1769 als Fünfundzwanzigjahriger, durch „Kritische Walder" (vgl. Quinct 10 : 3.7) einen betrachtlichen Ruf erworben, war aber 1770 von einem der Angegriffenen als „critischer Waldmann zu sehr Faunus" gescholten worden; „vergöttert hatten ihn einige Frauen, zunachts die eigene Psyche (Caroline Flacksland), und undankbar hatte ihn Goethe befunden, der in ihm überhaupt etwas Herrliches und Widerliches zugleich erkannt hatte. B.
2) Merck machte mich nur auf Menschen aufmerksam, die ohne sonderliche Talente mit einem gewissen Geschick sich persönlichen Einfluss zu verschaffen wissen und durch die Bekanntschaft mit vielen aus sich selbst etwas zu bilden suchen; und von dieser Zeit an hatte ich Gelegenheit, dergleichen mehr zu bemerken. Da solche Personen gewöhnlich den Ort verandern und als Reisende bald hier bald da eintreffen, so kommt ihnen die Gunst der Neuheit zugute, die man ihnen nicht beneiden noch verkümmern sollte: denn es ist dieses eine herkommliche Sache, die jeder Reisende zu seinem Vorteil, jeder Bleibende zu seinem Nachteil öfters erfahren hat. Dem sei nun, wie ihm wolle, genug, wir wahrten von jener Zeit an eine gewisse unruhige, ja neidische Aufmerksamkeit auf dergleichen Leute, die auf ihre eigene Hand hin und wider zogen, sich in jeder Stadt vor Anker legten und wenigstens in einigen Familien Einfluss zu gewinnen suchten. Einen zarten und weichen dieser Zunftgenossen habe ich in „Pater Brey", einen andern, tüchtigern und derbern, in einem künftig mitzuteilende Fastnachtspiele, das den Titel führt „Satyros oder der vergötterte Waldteufel", wo nicht mit Billigkeit, doch wenigstens mit gutem Humor dargestellt. (D. u. W. deel III, boek 13).



lig
iets duivelsch had de overigens hooggestemde Herder inderdaad, hetgeen onzen dichter geenszins ontging. Achter Goethe's Mephistopheles schuilen ongetwijfeld Herder en Merck, i) ofschoon volgens Günther Jacoby Herder Goethe veeleer voor oogen heeft gezweefd bij de uitbeelding zijner Faustgestalte, meer bepaald in Faust I vóór Auerbach's Keiler. Mogehjk is ook dat heel wel, wanneer wij bedenken dat, gelijk wij reeds hebben opgemerkt, Faust en Mephisto twee kanten aan Goethe zelf zijn. Herder had op zijne wijze iets van het Faustische en het Mephistophehsche in Goethe's eigen karakter getoond.
In verband met de opmerkingen over den meervoudigen achtergrond van Goethe's Mephisto zij hier ten slotte nog even gewezen op het feit, dat de Grieksche Mythologie volgens Hesiodus (Theogonie 214) „Momus", een zoon van den nacht, als de gepersonifieerde spotzucht had uitgebeeld. Het Grieksche woord beteekent afkeuring, blaam, hoon of vitzucht en bij Stobseus {Eclogae 1 : 41, 44) is Momus te vinden in het alexandrijnsche Hermetisme als een uit de aarde komend en onhchamehjk pneuma, machtig en vol doorzicht. Op het Alexandrijnsche tooneel kwam in het begin onzer jaartelling deze boosaardige geest als „lustige Person" voor, als clown en zonder dat wij nu onmiddelHjk aan Techtstreeksche afstamming hebben te denken, is toch Mephisto min ofte meer ook als een soort van Momus 2) te begrijpen, omdat de geest van spot en vitzucht onvermij delijk diabolisch en dus ook mephistophelisch blijken moet.
1) „Diabolisch mochten ihm die beiden oft vorkommen, wenn sie mit ihrer kalten Teufelsfaust und Teufelslogik seine Ideale schonungslos veriöhntenund zertrümmerten, aber recht hatten sie doch!" Prof. Th. Ziegler {1845—1918); Bielschowsky 2 : 606). (Leiddraad blz. 24 B.)
2) Den lauten Markt mag „Momus"unterhalten; Ein edler Sinn liebt edlere Gestalten ;
(uit: Das Madchen von Orleans. 1801. Schiller.)



21 November 1918.
In den godsdienst beleven wij bet ware op de wijze der gevoelvolle voorstelling. In laatsten aanleg hebben wij het ware en de waarheid te begrijpen, of, beter gezegd, zal het ware zich aanhoudend in ons op de wijze van het begrip hebben waar te maken. Hij, in wien bet ware niet zichzelf begrijpend nagaat, heeft het ware nog niet.... begrepen. En wie het ware en de waarheid, wie den eeuwig geldenden zin van alles niet begrijpt of nooit begrijpen zal, is gedoemd ten halve mensch te zijn en te blijven, om zoo verloren te gaan. Uitermate bedenkelijk voor de velen moet het echter zijn van te voren te vernemen, wat zuivere waarheidszin toch noopt te zeggen : dat het op den weg der redelijke en ware geestelijke ontwikkeling bij het godsdienstige niet blijven kan. Want het stadium der godsdienstigheid heeft men, om volledig mensch te worden, daadwerkelijk te doorleven en ... voorbij te streven. Inderdaad eene bedenkelijke uitspraak voor de velen, die slecht begrijpen en niet geboren zijn om wijs te worden en daardoor beneden het godsdienstig peil zinken, zelfs nadat zij dat hebben bereikt, in plaats van ook de godsdienstigheid als factor of moment der ontwikkeling op te heffen, tot zuivere redelijkheid te maken, ten einde zich zoodoende omhoog te werken en te verheffen. Want verbeelden moeten wij ons niet, dat het, door de gevoelvolle voorstelling heen, ooit in de menigte tot recht begrip zal komen. Wanneer de velen niet meer ter kerke gaan en de laatste geloovige uit het oude Europa zal zijn verdwenen, bestaat er alle kans, dat het in de meeste breinen nacht zal geworden zijn. Want wanneer men het huis verlaat om eene moeitevolle reis te ondernemen, die ontberingen vordert, zonder dat men behoorlijk met de voor die reis benoodigde en toereikende middelen is toegerust, gebeurt het maar al te vaak, dat men slechts de heflijkheid der weliswaar engere, maar dan toch verwarmende en zegen meebrengende begrensdheid der verlaten woning- verliest, om daarvoor eindeloos en zonder richting te bhjven ronddolen, en ten langen leste te verzinken en te vergaan in een voorloopig onbegrensd schijnende, duister koude ruimte, waarin niets meer wijst op een naderend licht, dat voor de velen dan ook letterüjk



121
ver te zoeken is. Ongeloovig worden zal, in de meeste gevallen, inzinking beteekenen, al kan het ook verbéffing doen beleven. Laat ons hier eens bedenken, dat tegenwoordig velen beweren niet meer geloovig te kunnen zijn, terwijl zij aan de geloovigheid feitelijk nooit recht waren toegekomen. Wie wetenschappelijk wordt, gaat, als zoodanig, voor het geloof verloren, want weten is niet meer gelooven en toch nog niet wijs zijn. Zietdaar de waarheid ! En wanneer men dan als wetenschappelijk mensch toch nog maar weer geen wijs mensch heeft te heeten, inzooverre men zijne bepaalde wetenschappelijkheid niet begrijpend vermag te buiten te gaan, valt men allicht terug, niet tot godsdienstigheid zonder meer, maar tot eene soort wetenschappelijke geloovigheid, tot eene geloovige wetenschappelijkheid, die, juist inzooverre zij niet voldoende doorredelijkt is geworden, nog sterk onder het teeken der geloovigheid staat, zoodoende dus occult, mystiek en theosophisch kan worden genoemd. Van voren af beleeft men dan op deze wijze slechfs potentialiteit van wijsheid, of wijsheid in aanleg, die toch inderdaad lager is dan zakelijke wijsheid, dan positieve of stellige wijsheid, dan wetenschap zonder meer, alhoewel ook deze den naar veredeling strevenden geest op den duur niet vermag te bevredigen. Maar „het zich met iets onbevredigd voelen" wil toch eigelijk niets anders zeggen, dan dat men aan den lijve voelt, dat het betrokkene zijne beperktheid openbaart, in allerlei opzicht te kort schiet. En in plaats dat zulk „zich onbevredigd met iets voelen" den mensch er dan toe brengt bet betrokkene aan te vullen en te verruimen, het te doordenken om het zoo als factor in het meer onbekrompene op te nemen, ten einde het product verder te kunnen ontwikkelen, zooals dat behoorde, leidt zulk gevoel bij de meesten slechts tot verachting en versmading en zoo dan tot het zich in den regel afwenden van het „geen bevrediging meebrengend" iets. Laat men het zich echter eens, in alle helderheid van bezinning, leeren zeggen, dat niets afzonderlijks ooit bevredigen zal, om de doodeenvoudige reden, dat het afzonderlijke niet het algemeene is, het afzonderlijke het afgezonderde, het uit- en buitengeslotene is, dat eeuwig vereeniging behoeven zal om zoodoende dan deel te kunnen blijken van een „bevrediging brengend" geheel. Dat is nu juist het moeilijke, dat men moet leeren begrijpen, dat de gedachte, dat niets



122
op zichzelf ooit bevredigd beeft, bevredigt of bevredigen zal, niet de benauwende gedachte moet zijn, maar juist de verlossende gedachte, de gedachte, die ons, na onze uitspraak, dat niets op zichzelf het ware is, meteen doet aanvullen, dat dat nu juist het ware is.
Dwaas is het te verlangen, dat eene bijzonderheid, dat dé bijzonderheid de algemeenheid zij, het alomvattende ware, dat juist in zijne alomvattendheid met „niets bijzonders" te vereenzelvigen valt, in niets bijzonders eenvoudig geheel en al kan opgaan. Men verlangt „iets bijzonders" van de waarheid, terwijl zij als eenheid van alles juist „niets bijzonders" is. De waarheid is het alomvattende eene, dat niets versmaadt of veracht, doch alles gelden laat... op zijne wijze; wat wil men nu eigenlijk ruimer ?
In het Volksboek van Spies lezen wij op blz. 6 over Doctor Faust: „Er nahm an sich Adlersflügel, i) wollte alle Grimde am Himmel und auf Erden erforschen". Bedenken wij hier eens de waarheid, die "in de woorden schuilt, welke Goethe's Faust tot Wagner zegt: „Ach, zu des Geistes Flügeln wird so leicht kein körperlicher Flügel sich gesellen !" 2) Met adelaarsvleugels verheft men zich niet geestelijk, maar hchamehjk; inderdaad voor geestelijke verheffing voegen zij niet. Wie niettenün'op deze of dergelijke wijze geestelijke verheffing meent te kunnen beleven, beleeft ze slechts in de verbeelding, op de wijze van het gevoel, „occult" en „mystiek". En toch heeft het „alle Gründe am Himmel und auf Erden erforschen wollen" een machtig wetenschappelijke trek te heeten.
Faust kenmerkt zich bier als onchristelijk mysticus, die aan allerlei gelooft, doch voor het ware geloof, dat is voor het kerkelijke geloof, verloren is. De Faustsage is dan ook eigenlijk opgesteld uit een gezichtshoek van christelijkheid, die uit den aard der zaak te protesteeren had tegen de opkomende natuurstudie, welke zij, van haar standpunt uit, vanzelf uit den booze had te achten, omdat het wetenschappelijk worden ongeloovig worden medebrengt. Het verlaten der kerk maakt nog niet wijs, en toch
1) „Zult gij uwe oogen daarheen laten vliegen ? Maar weg is het! Want het maakt zich vleugels, gelijk een arend, die naar den hemel vliegt". (Verg. Bijbel, Spreuken Hoofdst. 23,5).
2) Faust I (Vor dem Tor.)



123
staat Faust.de held der sage, daar voor ons als toonbeeld van ontwakende wijsgeerigheid, die zich van het kerkgeloof afwendt om tot natuurstudie over te gaan, welke dan voorloopig vol blijft van geloofsartikelen. In Faust's mystieke en occulte wijsheid gaat het dan ook om te beginnen nog uitermate geheimzirmig toe. In Faust's verborgene wijsheid heeft zijn denkende geest niet genoeg aan zichzelf, maakt zijn denkende geest zichzelf nog niet tot voorwerp van onderzoek, doch houdt zich liever aanhoudend op verwarde wijze bezig met onzienhjk vele zielige projécties van zichzelven, met onzienhjk vele buiten hemzelf'en buiten zichzelf verkeerende geesten. Aan den Heiligen Geest gelooft Faust niet meer, doch de kern van zijne denkwijze is niettemin of hierom het geloof aan geesten, hetzelfde geloof, dat, miserabile dictu, in ons tegenwoordig geestesleven weer zoo'n uitermate belangrijke plaats begint in te nemen. Inzooverre wij echter hebben te erkennen, dat Faust daar staat als toonbeeld van ontwakende wijsgeerigheid, die op de wijze van het mysticisme en van het geloof aan het occulte tot uiting komt, kunnen wij toch ook weer niet eenzijdiglijk slechts op het mysticisme afgeven. Het mysticisme is dan ook op zijne wijze diepzinnigheid, maar onwetenschappelijke diepzinnigheid, die de waarheid blootehjk in het gevoel doet beleven. In mysticisme en occultisme wordt het ware slechts gevoeld, niet begrepen. Want het betrekkeüjk onberedeneerde gevoel van eene alles omvattende eenheid is uiteraard wat men bedoelt met het mystieke. Voor een echt geestelijk ontwikkeld mensch beteekenen mysticisme en occultisme verlaging, inzinking, afdaling tot lager niveau, beneden wetenschappelijk peil, doch van den kant der onontwikkeldheid uit beteekent datzelfde mysticisme niets meer of minder dan voorloopige verheffing en verhooging, overgangsstadium tot een volgende ontwikkekngstrap. De Faust der sage staat aan het begin van de periode, waarin de wetenschap ontwaken gaat, zoodat bij onzen held het mysticisme allerminst als inzinking te qualificeeren valt. Integendeel! Faust is in het geestelijke een embryo van wetenschappelijkheid, welk embryo, zal het als zuivere redelijkheid aan het Heht komen, gedurende zijne ontwikkeling nog door een machtig omhulsel van heel wat malle geloovigheid zal hebben heen te breken. En Goethe ? Goethe is ongetwijfeld van een bepaalden kant gezien



124
wetenschappelijk, niet meer in aanleg, maar wérkelijk wetenschappelijk, ja zelfs in zekeren zin wijs te noemen. Goethe was zelfs van de klassieke Duitsche periode de wijze, maar aan en om zijne wetenschappelijkheid hingen onmiskenbaar de sporen en overblijfselen van de doorbroken schaal der mystiek kinderlijke verbeelding en geloovigheid. Zijn gevoel i) heeft onze dichter nooit volledig door de wetenschappelijkheid heen tot begrip weten te verhelderen. Voor den man van begrip blijft Goethe in laatsten aanleg de wijze op de wijze van den mysticus, want Goethe verbeeldt zich het beste en voelt nog slechts, wat de man van begrip tot ordelijkheid en geordendheid heeft doordacht en verredelijkt. Dat alles zweeft Goethe in eindelooze verscheidenheid slechts voor de verbeelding. Het is dan ook eenmaal met anders ; zuivere redelijkheid bestudeeren wij niet, wanneer wij het Faustwerk bestudeeren. Telkens zij het weer herhaald, dat Goethe minder begrip had dan verbeelding en meer gevoeld beeft dan begrepen. Aan de studie der natuur heeft hij zich — zonder wiskunde 2) — veel gewijd, en duidelijk is het te bespeuren, dat het hem half bewust is geworden, dat bij slot van rekening het ware en de waarheid niet uitsluitend als natuur te bespreken zijn. In alle helderheid van bezinning heeft hij zich niet leeren zeggen, dat de natuur het ware is, doch op de wijze van het onware; dat het ware in de natuur, of liever als natuur, voorloopig nog schuilt en de natuur zich nog tot geest zal hebben te ontwikkelen om juist in hare geestelijke, keer- en ommezijde hare waarheid, d.i.
1) Gefühl ist alles (Faust I Marthens Garten).
2) „Ich ehre die Mathematik als die erhabenste und nützlichste Wissenschaft, solange man sie da anwendet, wo sie am Platze ist; allein ich kann nicht loben, dass man sie bei Dingen misbrauchen will, die gar nicht in ihrem Bereich liegen, und wo die edle Wissenschaft sogleich als TJnsinn erscheint. Und als ob alles nur dann existierte, wenn es sich mathematisch beweisen lasst. Es ware doch töricht, wenn jemand nicht an die I,iebe seines Madchens glauben wollte, weil sie ihm solche nicht mathematisch beweisen kann! Ihre Mitgift kann sie ihm mathematisch beweisen, aber nicht ihre Liebe. Haben doch auch die Mathematiker nicht die Metamórphose der Planze erfunden ! Ich habe dieses „ohne die Mathematik" vollbracht, und die Mathematiker haben es müssen gelten lassen. Um die Phanomene der Farbenlehre zu begreifen, gehort weiter nichts als ein „reines Anschauen" und ein gesunder Kopf; allein beides ist freilich seltener, als man glauben sollte". (Goethe tot Eckermann op 20 Dec. 1826).



125
hare eenheid en haar verband te leeren beseffen. „Die Natur", zegt Hegel, „ist eben dies, dem Begriffe nicht volkommen adaquat sein zu können ; er hat nur im Geiste seine wahrhafte Existenz". Zoo is bet. — „Das Bmere der Natur kermt kein erschaffener Geist!" Dwaze verzuchting en van weinig wijsheid getuigende uitroep ! Wat men kent van de natuur, kent men altijd door aanschouwing, en aanschouwen doet men uiteraard slechts het uitwendige, het omhulsel, de schaal. Want zelfs bij het verbreken van het omhulsel, ten einde het inwendige door aanschouwing te leeren kennen, brengt men bet inwendige naar buiten, verkeert men eeuwig inwendigheid tot uitwendigheid. Het wezenlijk inwendige der natuur, het inwendige wezen der natuur aanschouwt men nooit en moet men niet willen aanschouwen. En wie het intrinsieke, de quintessentie, het zuivere wezen der natuur wil leeren kennen, zal zich moeten leeren zeggen, dat het wezen der natuur nog slechts een natuurlijk en onwaar wezen heeft te heeten, dat zich tot bet ware wezen, het wezenlijk ware, zal hebben te verkeeren en te verheffen, dus op te heffen. Het wezen beeft tot begrip te komen. Wat achter het verschijnsel zit, zit er allicht ook voor, maar wat na het verschijnsel behoort te komen, moet tot bewustzijn komen als besproken en beredeneerde zin. Het verschijnsel laat zich waarnemen, en om het waargenomene recht te laten wedervaren, d.i. tot zijne waarheid te laten komen, zal men er het zijne over moeten laten vernemen. Het ware in de natuur is niet meer te aanschouwen of te observeeren, het is slechts te bedenken en te beseffen. Observeeren en waarnemen heeft, letterlijk genomen, slechts te doen met een „schouwspel".
.Welch Schauspiel! Aber ach ! ein Schauspiel nur 1 Wo fass' ich dich, unendliche Natur ? Euch Brüste, wo ?" ...
roept Goethe's Faust uit in zijn eerste alleenspraak. Wie echter zoo spreekt, laat geen wijs woord vernemen. Hij uit slechts gevoelvolle verbeelding; hij verraadt den waan, dat de natuur, die als aanschouwelijkheid het ware nog niet meebrengt, zich ergens zou moeten laten tasten en grijpen of met de handen vatten, dat men baar ergens zoo zou moeten kunnen vatten, dat men het ware handtastelijk deelachtig wordt.



126
,,Quo teneam voltus mutantem Protea nodo ?" i) Wie geeft het ware, dat is, het redelijke antwoord ? Wordt de natuur doordacht, dan wordt van de natuur het onware doordacht, verdacht en weggedacht; het tegenover den geest gestelde gaat in den geest zelf op en het doordachte onware blijkt aan zijn grens het ware of geldige en blijvende te onthullen. Het ware van de natuur en het ware in alle natuurstudie, heeft juist op te doemen in eigen geest. Men vat dus de natuur aan het einde, d.w.z. men beseft den zin der natuur, wanneer men letterlijk niet meer wenscht te „vatten", — na haar te hebben doordacht. Vat de eindelooze verscheidenheid der natuur aan het einde; d.w.z. blijf bij de eindeloosheid van de reeks der natuurverschijnselen niet eenvoudig stilstaan, maar ■verkeer in eigen geest, in eigene volledige of oneindige nietigheid, het eindelooze der natuur, dat, in vergelijking met de ware oneindigheid des geestes, niet meer dan „slechte oneindigheid" mag heeten, tot datgene, wat in uw eigen binnenste zich als zijn eigenlijke en eeuwig geldende zin komt onthullen. „Erst wenn man dem Proteus Gewalt antut, d. h. sich an die sinnliche Erscheinung nicht kehrt, wird er gezwungen die Wahrheit zu sagen". 2)
Het inwendige der natuur is, weloverwogen, aanvankelijk het natuurlijke binnenste tegenover ons, dat inzooverre niet beter is dan het uitwendige der natuur, het natuurlijke buitenste, waarom dan ook het inwendige der natuur slechts verder weg en dieper liggend, doch niet diepzinniger dan haar bu tenzijde is. Het inwendige der natuur is even weinig als het uitwendige het ware van de natuur. In de natuurstudie onzer dagen wordt daadwerkelijk aan het nauwlettend gadeslaan der natuurverschijnselen meer waarde gehecht dan aan het zuivere redeneeren naar aanleiding dier verschijnselen. Aanschouwende echter philosopheert men niet. Wordt niet bij elk opereeren en analyseeren het binnenste blootgelegd, het inwendige veruitwendigd, de kern weer tot schaal gemaakt ? En zien wij dus niet, welbeschouwd, uit den aard der zaak, altijd en eeuwig slechts de buitenkant van de werkelijkheid ? Het ware in haar komt niet te zien, is niet te vinden. Maar het is
1) Horatius, Ep I 1 : 90. B.
2) Vgl. Hegel. Ene. § 370 Zusatz. Ausgabe Bolland.



127
te bedenken en eerst de ware geestesoperatie doet ons het ware in baar begrijpen, doet ons zeggen, dat het ware van de natuur in ons zelf te beseffen is.
„Ins Innere der Natur"
O ! Du Philister !
„Dringt kein erschaffener Geist"
Mich und Geschwister
Mögt Ihr an solches Wort
Nur nicht erinnern.
Wir denken : Ort für Ort
Sind wir im Innern.
„Glückselig, wem sie nur
Die aussere Schale weist!"
Das hör ich sechzig Jahre wiederholen,
Und fluche drauf, aber verstohlen;
Sage mir tausend und tausend Mal:
Alles giebt sie reichlich und gern
Natur hat weder Kern
Noch Schale,
Alles ist sie mit einem Male. —
Dich ! prüfe du nur allermeist,
Ob du Kern oder Schale seist, i) Wie echter van de vele beoefenaars der exacte wetenschappen zoekt op de wijze der begrijpelijkheid tot het „Innere des Inneren" te komen ? Zijn niet natuurwetenschappelijke verklaringen meestal slechts beschrijvingen, 2) die in den grond niet eens diepzinnig
>
1) Goethe's Sprüche in Reimen.
2) Kirchhoff richtte zich voornamelijk tegen de gangbare opvatting der gewone mechanische begrippen en toonde, om een voorbeeld te noemen, overtuigend aan, dat het aannemen van krachten niet als „verklaring der verschijnselen" maar als een vorm van omschrijving of beschrijving moest worden opgevat; om een voorbeeld te noemen, wanneer men met Newton zegt, dat de beweging van de maan om de aarde of van andere hemellichamen aan bepaalde krachten is toe te schrijven, welke op de bekende wijze van den afstand afhangen, zoo doet men niet anders dan op een zeer korte en eenvoudige wijze al deze bewegingen samenvatten zonder in het minst de oorzaak van die beweging, in welken zin ook opgevat, te doen kennen : inderdaad volgens Kirchhoff is het doel der wetenschap niet anders dan een zoo eenvoudig mogelijke beschrijving van de verschijnselen te geven



128
zijn, doch in laatsten aanleg slechts getuigenis afleggen van eene kinderlijkheid van opvatting, waarin de ware geest nog ver te zoeken is ?
„Wer will was Lebendigs erkennen und beschreiben,
Sucht erst den Geist herauszutreiben.
Dann hat er die Teile in seiner Hand,
Fehlt leider ! nur das geistige Band.
Encheiresin naturae i) nennt's die Chemie
Spottet ihrer selbst und weiss nicht wie". Dat inderdaad het geestelijk verband ontbreekt, wordt ook in de wetenschappelijke wereld nog meer gevoeld dan begrepen. Moge al verstandig aan een bloem b.v. kleur én bladvorm onderscheiden worden, moge door chemische ontleding al zijn uitgemaakt, dat citroenzuur, aetherische oliën, koolstof, waterstof en zuurstof en wat dies meer zij, bestanddeelen eener bloem zijn, zoo brengt ons zoodanige kennis toch nog geenszins tot het begrip van de bloem zelf. Half bewust en half doordacht wordt het dan ook bij gelegenheid gezegd, „dat de verschijnselen der natuur ten slotte verschijnselen van onzen geest zijn, zonder twijfel met een objectieve zijde, maar toch ook ontwijfelbaar van onzen geest afhankelijk", ook „dat wij de eenheid der wetenschap niet buiten ons maar in onszelven hebben te zoeken. 2) Redelijke opmerkingen, want gevoeld is hier wel wat. Het ware oneindige of liever het oneindige ware is nooit en nimmer buiten het onware te denken, de geest niet buiten de natuur, even weinig als het goddelijke afgescheiden van het duivelsche zou zijn te verstaan.
„Separatim de deo et natura rerum disserere difficile est". Is het slechts „uitermate moeilijk" afzonderlijk god en de natuur der dingen te bespreken of zal men niet veeleer het philosopheeren
en kan aan de mtdrixkking „verklaring der verschijnselen" eigenlijk geen andere tastbare beteekenis worden vastgeknoopt dan die van een samenvattende beschrijving. (Zie Dr. J. P. Kuenen: Het tegenwoordig standpunt en de beteekenis der molekulairtheorie 1907.)
1) Beim Eintritt des zweiten Semesters besuchte ich daher Chemie bei Spielmann, Anatomie bei l^obstein (W. u. D. deel II boek 9.) J. R. Spielmanns 1763 in Strassburg erschienene „Institutiones Chemiae" enthalten in der Einleitung die Worte, .Encheiresen der Natur". (leiddraad blz. 45. B.)
2) Vergelijk Dr. J. P. Kuenen: „Het tegenwoordig standpunt en de beteekenis der moleculairtheorie" 1907, blz. 30 en 31.



129
.over beiden op bovenbedoelde wijze kortweg voor „onmogelijk" lebben te houden, wil men althans beider zin en beteekenis op -redelijke wijze beproeven uiteen te zetten — en samen te vatten ? ..Langzamerhand moet het ons nu toch duidelijk zijn geworden, dat de Faust der sage en Goethe gelijkehjk in het mysticisme verwijlen, al doet ieder hunner dat dan ook op eigene wijze. Wat -echter Faust geschiedkundig vertegenwoordigt, vertegenwoordigt •Goethe feitelijk psychologisch. Vergelijken wij dan verder Faust met Luther, dan valt aanvankelijk het onderscheid zoo sterk in het oog, dat zij als het ware lijnrecht tegenover elkaar schijnen te staan, want terwijl Faust het kerkgeloof overboord beeft gedooid, blijft Luther geloovig. Immers terwijl Faust de heilige ■schrift terzijde schuift, is Luther voortdurend daarmede bezig. Niettegenstaande het verschil en de tegenstelling van overtuigingen, blijft echter de soortelijkheid daarvan dezelfde. Faust verlaat het godsdienstig standpunt, om zich, voorloopig nog onwetenschappelijk, aan de wetenschap, met name aan de natuurstudie, te wijden. En waar loopt het doorgaans op uit, wanneer .men voor zijn geloof den goddelijken geest niet meer toereikend acht ? Gelooven moet een mensch, die niet tot wijsheid komt, van voren af. Kan hij in God niet meer gelooven, dan gelooft hij in de natuur en zal juist zoo tot natuurvergóding komen, i) Maar buiten God is het nergens veilig, wijl men, de eenheid verlatende, - vanzelf tot verdeeldheid komt, en toevallig heeft het zeker niet te heeten, dat men door natuurvergóding het oude Godsbegrip n ieitelijk versnippert en verbrokkelt tot een geloof aan daemonen.'' In de plaats van het geloof aan den goddelijken geest, komt eeuwig I en altijd het geloof aan geesten. Faust gelooft aan geesten, aan goede en booze, ook aan den duivel, dien hij immers in zijn dienst neemt, waarom hij dan ook in het oog van Luther en de geloovigen voor goed verloren is.
In het door Spies uitgegeven Faustboek lezen wij op blz. 5: „und zum Glimpf ward er ein Arzt". Voor de leus werd hij arts, . Voorgenomen had hij zich wel, over de elementen na te denken, maar niet door eerst ordelijk de verschijnselen waar te nemen
i) „Der grosse Geist hat mich verschmaht,
Vor mir verschliesst sich die Natur". (Faust I, studierziinmer)
9



130
«n *& %e <gaa», neen, bij -wilde er over speculeeren — in zijne otinoozelherd, waardoor hij «o^wendigerwijze moest vervallen tot «tooverij. Ook 'Goethe laat zijn Faust met Mephisto een verbond sluiten, wat "toch zeggen wil, dat Faust met wja lager ik, met zijne ommeaij, tot een vesgehjk komt;
„Ich will mieh'/wW'Zu deinem Dienst verbinden, Aïff deinen Wrnk nicht rasten und nicht ruim; "Wenn wir uns «drüben wiederfinden, So sofist du mir das gleiche tun", zegt Meptós*© tot «Faust (Faust I, studierzimmer), waarop Faast dan antwoordt:
„Das Lörüben kann mich wemg kümmern ; Schlagst du erst diese Welt zu Triönmern, Die andre mag damach entstehn". Set gevoel is aMjd chaotisch, verward en nevelig, maar de Wan van begrip dient toch te verstaan, wat een dic&ter verbloemd verraden heeft, en zoo dan zelf allicht meer heeft (gevoeld dan begrepen. Immers Goethe vraagt zich, half bewast, hier feitelijk aï, wat wel de werkelijkheid buiten deze werkelijkheid zal jajr», wanneer deze niet de wa*e werkelijkheid geacht kan worden. En *öch, -met de gedachte, dat het finaal zou moeten tut zijn, heeft bij zich Biet kunnen verzoenen; daarvoor was Goetfce :«iet ver genoeg. Die gedachte is dan ook weinig poëtisch, mets tbeosophisch of mystiek, met hoopvol of troostrijk, niet aanlokkend en aanmoedigend, doch veeleer afschrikwekkend, onlmoedigead en mistroostig voor de vele MeBgen, die niet geboren ssrjn om Öaar te komen met de Waarheid. Die waarheid mag hard zijn, doch de waarheid blijft de waarheid en wat de Euther&che van Faust zei, geldt voor de meesten : de meesten worden geboren om verloren te gaan. Ging een mensch volgens ÏAfther verloren, dan kwam hij, om in de taal der kerk te spreken, in de hel terecht, en bïeef hij behouden, dan was het om ten hemel te varen. «En wat wü voor öns dat afles nu zeggen ? Niets anders dan dit, dat een mensch geboren wordt öf om zielig te blijven, öf om zich deugdelijk te vergeestelijken. En hoe weinigen zijn in Staat ach inderdaad tot geestelijkheid te zuiveren ? Hoe weinigen komen uit boven het gemiddelde ! Het is weer geen verzuchting, die hier wordt geslaakt; de opmerking wordt slechts bedoeld en gedaan an iielder-



SS*
beid van bezinning. Want -wat bleef er van de wereld over, wanneer eens de ware bezmning m alle -dieren mocht geslagen zijn £ . Waarvoor het gevaar dan trouwens niet groet is ! De domheid houdt de wereld gaande en de domme menigte btbjft eeuwig de domme menigte, zonder veel verheffing, 'even goed als fte diere» des velds, die nog geen verheffing kennen.
FawSt gelooft aan den Duivel en Luther «ok, al hebben zij dan tegenover hem al zeer verschonend gestaan. 25e ontveinzen is het niet, dat ook Luther iets vaai het Faustische heeft gehad, „etwas Damomsches'', zooals Prof. Bolland op blz. 25 Van den leiddraad opmerkt. Heeft tmet, volgens het verhaal, Lutker op de Wartburg den Duivel .zijn inktpot toegesmeten, toen hij hem te midden Zijner bijbelstudie plotsehng verscheen ? Luther verjaagt hem, Faust roept hem op, Luther haat hem, Faust voelt .zich tot hem getrokken. En zoo begrijpen wij in wélk opzicht Faust en Luther hier tezamen schieten, waarom, niettegenstaande de tegenstelling hunner denkwijzen, de soortdBjkheid hunner overtuigingen dezelfde blijüft. Want wat doet het er nu ten slotte m en voor het begrip toe, of men vóór of tégen den Duivel is, daar men toch in beide gevallen aan den duivel gelooft ? Luther en Faust hebben beiden aan den Duivel geloofd, •omdat zjj zich in hun denken met afdoende hebben kunnen vergeestelijken, waarom dan ook niet alleen Faust, maar ook Luther in laatsten 'aanleg is verloren gegaan. ïn het oog der katholieke kerk kon een zondaar, Sin het algemeen gesproken, nog wel worden gered. Denken ^ slechts aan Theophilus. Voor de kerk der christenen als katholieke kerk was er bijna geen zonde ten doode. Voor éétte .zonde echter was geen genade mogehjk, en dat was, .zooals dan trouwens ook in het Evangelie staat, de zonde tegen den Heiligen Geest, t) -Gm tot begrip te komen, hebben wij voortdurend door de kerktaal heen te zien, om er dan vanaf te -zien. En wanneer wij dat hieï doen, wat dient dan begrijpelijk te worden, wanneer de kerktaal gewaagt van de zonde tegen den Heiligen Geest ? Van alle gevoelvolle voorstelling afgezien, beteekent de zonde tegen den Heiligen Geest in laatsten aanleg niets meer of minder dan de verwaarloozing van de zuivere en reine denkwijze der wijsheid en
1) Vgl. Matth. XEE, ga. 8L



132
•waarheid. Zondaren tegen den Heiligen Geest zijn zij, die . . .:. philosophische colleges verwaarloozen en verre blijven van een -Collegium Logicum; zondaren tegen den Heiligen Geest zijn zij, die het hoogste, wat te bedenken valt, volstrekt buitensluiten en zoo dan bun leven lang in de verkeerdheid blijven verwijlen. „Die Menschen sind im ganzen Eeben blind", leest men in het vijfde bedrijf van Faust II (Mitternacht) en dat zegt de „Sorge", die dan verder uitroept: „Nun, Fauste, werde du's am Ende !" •Inderdaad, Faust sterft door de „zorg" verbHnd, ziedaar bet eigenlijke slot van het mysteriespel. En welk een hooge symbohek schuilt in dat eigenlijke slot! Staat er niet feitelijk, dat de zorg de dood des geestes is ? Is niet de zorg voor ons maatschappelijk bestaan, de zorg, die ons geen stemming laat om het hoogere te betrachten, de hinderpaal om het hoogste te bereiken, dat er te bereiken valt ? Waarom dan „arm zijn" in den grond „verdoemd zijn" is. Weliswaar, de rijken naar de wereld zijn meestal even goed verdoemd; zij zijn niet waard rijk te zijn, inzooverre zij dat om zielige en verachtelijke redenen willen zijn, om redenen, die den geest in geenerlei opzicht op hooger peil brengen. Wij allen koesteren zorg, maar wie daardoor den bük van het hoogere moet afwenden, zinkt in, en gaat als geest te gronde. En zoo is dan het werkehjke slot der meeste menschen tragisch, want bet gemiddelde is eeuwig het middelmatige en de middelmatigheid is gedoemd om voor God, dat is voor het hoogere, verloren te gaan. Evenals Faust weliswaar zeggen de meesten zich niet graag, dat zij voor het hoogere onherroepelijk verloren zijn. De evangelische rechtzinnigheid deed den Euthersche alleen zeggen, dat Faust, de tooverachtige ongeloovigheid, reddeloos verloren was, welke wreede opvatting dan later Eessing geenszins kon deelen. Goedhartige onvolwassenheid laat allen . . . zalig, worden, waarom dan Eessing in zijn nooit uitgewerkt Faustontwerp de engelen uit den hemel den duivelen Het toeroepen: „ihr sollt nicht siegen". Zoo boos kon, volgens den humanist Eessing, het Opperwezen niet zijn, dat het in zijne boosheid een mensch Het verloren gaan, onverbiddehjk tot verdoemenis bestemde. Eessing en Herder waren mannen van de humaniteitsperiode. Dat woord humaniteit vinden wij bij Cicero als latijnsche vertaling van bet grieksche woord <pihxv&Qomia, hetwelk „menschhevendheid" beteekent. Maar



humaniteit beteekent eigenlijk slechts menschelijkheid. In het algemeen wordt dus met bet ten goede bedoelde woord „edele menschelijkheid" bedoeld, en onder bet teeken van dat achttieneeuwsche humaniteitsbeginsel staat o. a. nog de vrijmetselarij. Datzelfde humanisme heeft ontwijfelbaar ook op Goethe zijne uitwerking niet gemist. Wij hebben slechts aan het dubbele slot van Faust II te denken. Voor Goethe's wijzer besef eindigt het Faustwerk met den dood van den ten slotte door de zorg verblinden Faust, i) die in het laatst zijner dagen zijne belangstelling uitsluitend op het strandgebied, waarover hij heer en meester is geworden, heeft gericht, en feitelijk niets meer doet dan toezien of het goed wordt ingepolderd, waardoor nu juist aan het Hebt komt, hoe diep hij geestelijk is ingezonken. Niet dat dat inpolderen niet op eigen wijze verdienstelijk zou hebben te heeten en bij gelegenheid zijn nut zou blijken te hebben, maar verhelpen kan dat toch niet, dat Faust ten slotte in zijne zorg om bet aardsche voor het hoogere verloren is gegaan. Faust weet wel, dat hij blind geworden is, doch zegt zich niet, dat hij den blik op het bóógere verloren beeft en geestebjk niet meer is te redden. Faust sterfb zonder dat hij het ware leven ooit heeft gekend. Het ware in hem is nooit helder opgeleefd. Maar de humaniteitsgedachte heeft Goethe bij dat ware en werkelijke slot niet laten berusten. Niettegenstaandealles moest Faust worden gered, want uit een eenzijdig mensch-) bevend oogpunt was zoo'n tragische, afloop niet aangenaam en bevredigend. En de edele menschüevendheid, de humarriteit,heeft door de apotheose voor de verbeelding aan Faust geschonken, wat hij in redelijkheid niet heeft verdiend, 2) want slechts door noesten vüjt en voortdurende strenge zelfordening in den waren zin des woords wordt pas het hoogste bereikt, tengevolge waarvan men dan als schoonsten prijs niet meer zal verwachten dan de gelatenheid, de innerlijke rust en kalmte van gemoed en geest.
1) Gespenstisch spinnt der Dichtung Faden sich immer fort und reisst am Ende tragisch". Goethe selbst in einem hinterlassenen Fragmente. B.
2) „Thyrsustrager sind viele, doch echte Begeisterte nur wenig. 'Diesjg aber sind keine Anderen als die, welchè'sich auf rechte Weise der Weisheit beflissen haben, deren Einer zu werden auch Faust im I,eben versaümt und auf keine Weise nach Kraften sich bemüht hat".



rK&ai strenges Ordnen, raschea Keiss,
Erfolgt der ahe*schönste Preis ;
Dass sich. das grösste Werk vollende,
Geaügt, ein Geist für tausend Hande". De invloed van het humanisme is ook op te merken aan het slot van Wilhelm Meister, wanneer deze Sa de zaal. van het: verleden vertoevende het „gedenke zu leben" te leze» krijgt (Wilhelm MeistersLehrjahre Boek 8y hoofdstuk5). fehet „memento vivere" 1) sjet inderdaad de humamstische verkeering van het „memento maai" van de philosophen der oudheid ? Het. zijn de humanisten, die- het „gaswas, voert ter helle" ib het „gnosis maakt zalig" 2) hebben omgezet. Zoo gaat de eene eenzijdigheid door den geest der tijden in de andere over.
Laat oasiee fet het voorbijgaan nog op wijzen;, dat de afloop van Goethe's Iphigenie, al mag die zoo op het oog den indruk eener verzoening maken,, ia den grond geene zoodanige kan meebrengen. Hoe- toch zou wrzoeniag voor eea moedermoordenaar mogelijk aija;r> BezwaatHjifc zal men in het feit, dat de onschuldige zuster dte genade der goden inroept en den schuldigen broeder suggereert, dat hem zijn schuld vergeven ir* terwijl Qrestes' geweten hem wegens moedermoord ter helle roept,. 3) eene daadwerkelijke en eeki* verzoening kunne» zie». Dat mag een ©ogenblik misschien daarop geüjken, maar dnridelijk is het, dat de gewetenswroeging hier de overhand behoudt en een zelfmoord eigenlijk de eenige
1) , Verg. Spinoza. Ethica 4 : 67.
2) Tovto fwvov owxrjpurv av&QÓTicp êauv 17 yv&oig rov ïïeov.
Corp. Herm. 10 : 15 B'.
Memento- mori ! gibt's genug. Mag sie nicht hererzahlen ; Warum sollt' ich im. Lebensflug Dicb, mit der Grenze qualen ? Drum, als ein alter Knasterbart, Empfehl' ich dir docendo: Mein teurer Freund, nach deiner Art viygre- memento..
(Gowhhe's. Sprüche ia Reimea). 3> ©, wen» vergossnem Mutterblutes: Stimme Zm Uöil hinab mjffc dumpfèn Tömw. nrffe, Soll nicht de* rekten Schwester Segenswcwfe. Hilfreiche Götter voat Olympus ruien. J f^higenie. auf Tan»* III »>.



135
uitkomst heeten mag. i) Daarvoor evenwel deinsde Goethe terug. Hij was te vrouwelijk van aanleg om een werkelijken held te teekenen. Egmont's Klarchen zouden wij eene heldin kunne» noemen, doch deze latzondering bevestigt sleehits den regel. Goethe schildert geen helden. En in tegenstelling met Schiller, die wèl belden aidnldert en eenigermate als „enfant, chéri des dames," bekend staat, vindt Goethe, met zijne meer vrouwelijke dichterhjkheid»zijne vereerders meer bijzonderEjk onder de mannen; zo» is er verscheidenheid van contrastwerking, in de wereld. Ook hieri», dat Goethe's onheldbaftigheid zonder echte verzoening en meer bedroevend is.
Eindigen Sehiller's treurspelen, in het algemeen gezegd, met eene tragisehe... verzoening, zulks is niet het geval i» de werken va» Goethe, helder gevoel als hij bad, alles bedroevend of tragisch te moeten opvatte»; tot redelijke gelatenheid heeft, onze dichterphnosoof het minder gebracht.
i) Ja, schwinge deihen Stahl, verschone nicht,
Zerreisse diesen Busen und eröffne Den Stromen, die hier sieden, einen Weg.
(Orestes zu Iphigenie im Dritten Aufzug, auftritt. 2.)



12 December 191SV
Wie Goethe's Faust naar behooren bespreken wil, moet Goethe zelf bespreken. En hij moet, voüedighddshalve, niet alleen van: het Faustische maar ook van het Mephistophelische in Goethe gewagen, om zoodoende van het hoogere in den dichter te kunnen getuigen, dat zich tot het hoogste nooit ontwikkeld heeft. Vereischte zal het zijn te weten, welke denkers op Goethe invloed hebben gehad, wijl nergens zooals hier werk en mensch ongescheiden en vergroeid gebleven en als één te denken zijn.
Merkten wij reeds op, dat Goethe van het occultisme niet geheel en al vrij gebleven is, zoo hebben wij te overwegen, dat degedachtenwereld van mannen als Ficinus, Reuchlin, Trithemius, eoppernicus, Faust, Euther, Agrippa, Ulrich von Hutten, Paracelsus, Giordano Bruno, 1) Campanella, Kepler enz., die allen tusschen 1500 en 1600 hebben geleefd en de een meer, de ander minder in het occultisme hebben verwijld, op het werk van onzen dichter onmiskenbaar haren stempel heeft gedrukt.
Helder van geest is Goethe ongetwijfeld geweest en den naam, Olympiër heeft hij stellig en naar waarheid verdiend. Doch onpartijdigheid heeft hier het woord te voeren. Het gaat om de waarheid I En echte waarheidszin noopt mij te zeggen, dat Goethe weliswaar Olympiër is geweest, maar Olympiër van den tweeden rang. Van den tweeden rang ï.. . want dit is hier als merkwaardig, gegeven te onthouden, dat Goethe zijn geheele leven door slechtshet symbolische, niet het zuiver begrijpelijke heeft kunnen waardeeren. Den tweeden Mei 1824 heeft hij tot Eckermann gezegd: „Ich habe all mein Wirken und Eeisten immer nur symbolisch angesehen". Is zoon uitspraak niet kenmerkend en leert zij onsniet iets begrijpen ? Eeert zij ons bijgeval niet begrijpen, dat Goethe geen philosoof is geweest en het bij hem om de ware begrijpelijkheid dus eigenhjk nooit te doen was ? „Für Philosophie im eigentHchen Sinne hatte ich kein Organ !", heeft hij o.m. van zichzelf getuigd. Wat wil dat zeggen ? Niets anders dan dat Inperken*;*
1) Goethe hat dessen Dialog „Della Causa" im Jahre 1770 bereits gekarint; B. 3 ■ 5



137
niet bij macbte te zijn geweest den zin van zuivere rede te bedenken en te verstaan.
„Den Sinn der Rede konnt' ich nicht verstehn", roept in het vijfde bedrijf van Faust II (Mitternacht) Faust, of wat op hetzelfde neerkomt, Goethe uit. Wie echter den zin van de rede. niet leert verstaan, bhjft bij slot van rekening occultist, in onomwonden; Hollandsch „duisterling". En Goethe heeft datgene, wat hijzelf nooit geheel en al heeft kunnen overwinnen, door slechts enkele regels in Faust II prachtig en op schitterende wijze weten te symbolizeeren :
„Könnt' ich Magie von meinem Pfad entfemen, Die Zaubersprüche ganz und gar verlernen, Stünd' ich, Natur, vor dir, ein Mann allein, Da war's der Mühe wert, ein Mensch zu sein". Goethe was niet alleen groot dichter, maar ook groot kunstbeschouwer. En als natuuronderzoeker hebben wij hem eveneens hoog aan te schrijven, hooger dan de natuurgeleerden van zijn tijd dat vermochten. Hij was zéér objectief. Te bedenken hebben wij echter, dat hij in 1780, op een en dertig jarigen leeftijd, overwegend „aus geselhgen Gründen" . .. vrijmetselaar is geworden, op 11 Februari 1781 Illuminaat, en dat hij zijn denken zelf „ein Anschauen** heeft genoemd. Dat ook niet ten onrechte Richard Wagner. Goethe als „einen ganzen und vollkommenen Augenmenscben'*': heeft gequahficeerd, en in 1770 o.a. ook Herder Goethe toegevoegd moet hebben : „es ist alles so Bliek bei euch !" En de zin dezer* opmerkingen ? . . .
Wat den verstandigen Goethekenner of geleerden philoloogi wellicht niet zoo helder voor den geest staat, is door Prof. Bolland in diens leiddraad kort en kernachtig saamgevat: „Goethe war überhaupt durch und durch uneigentlich und symbolisch und ist im Reiche der Vernunft ein Nachtwandler geblieben". — .„Ebt Mann das Begriffes ist nun einmal Goethe nie gewesen; er war_ genial im Fühlen und Anschauen, nicht aber im bewusst Eogischen". Zoo is het. Vér heeft Goethe het gebracht en hóóg is hij; gestegen, doch niet in het bewust logische. Nooit heeft hij het denken zelf tot voorwerp van onderzoek gemaakt, wat weer in een zijner „Sprüche in Reimen" door hemzelven te berde is gebracht : •.\v



„Wie- hasfc dat*, denn so weit. gebracht, 2 Sie sagen, du habest es gut vollbracht! Mein Kind, ich habet es klug gemacht : Mi habe' me über das Denken gedacht". .... Ik heb nooit over het denken gedacht! — Die bekentenis, moeten vaj. met voorbij, aiea en aherminst van geringe beteekenis achten, 2ij houdt in, dat, bij alte sterkte van iafcuïtie» ondanks alle genialiteit, Goethe eeuwig „slaapwandelaar op den Olympus" is gebleven. Van zijn slaapwandelaidj gewaagt hijzelf menigmaal. Zoo heeft hij o.a. in 1814 zijnen vriend Knebel bekend, dat hij als „slaapwandelaar"' zijn» „Wilhelm Meister", evenals „seine übrigen Sachen" heeft vervaardigd. En ia het dertiende boek van Wahrheit und Dichtung lezen wij : „Unter solchen Umstanden, nach so langen und vielen geheimen Vorbereitungen, schrieb ieh den „Werther" in vier Wöcben, ohne dass ein Schema des Ganzen oder die Behandlung eines Teüs irgend vorher ware zu Papier gebracht gewesen. Das nunmehr fertige Manuskript lag im Konzept mit wenigen Korrekturen und Abanderungen vor mi*. Es ward sogleich geheftet; denn der Band dient der Schrift ungefiahr wie- der Rahmen einem Bilde; man skht viel eher, ©b sie denn auch in sieh wkkhch bestehe. Da ich diesesj Werklan ziemlich unbewust, einem Nachtwandler ahnlich, gescbrieben hatte, so. -werwunderte ich mich selbst darüber, als ich es nun durchr gipg, um daram. etwas zu atadern und zu bessera". Vrijwel oabewust, «en> slaapwandelaar gelijk-, het betrekkelijk hoogere beschrijven, is toch slaapwandelaar op den Olympus zijn. Maar onbewust, e#» slaapwandelaar gelijk; besehrij£t>. of bever beredeneert men niet het hoogstei zegge h** zuivere, wat dan ook hat dichterlijkeals zoodanig nog met- êïl
Wanut al Iaat zich „droomend" nog' wel dichten, 1) men leert toch „slaapwandelend" den zin van de Rede niet verstaan. Be.
)J. Hoort onzen dienter Albert Verweys üe „Een zomeravond" wit Veszamelde gedichten.. pSifeave; yan W. Vershiys: te: Amsteidami.) De poëzie komt, over. me> als een droom Vol stfcitren en een liefelijke nacht,. Van duister, waar me een. hel gelaat uit licht Erf yriendeöjfce oogen — enkel dat gelaat, Want al de rest is nevel zonder vorm.



139
zwaarlijk kan het zuivere rede zij», watt „droomeadf' neergeschreven wordthet echt e» zuiver l»gische wordt slechts bewust en beredeneerd ontwikkeld.
lot bet zestiende boek van Wahrheit und Dichtung leze» wii verder : „Ich war dazu gelangt, das mir inwohnende dichterische Talent ganz als „Natur" zu betrachten, umso mehr, ais iek darauj gewiesen war- die aussere Natur als den Gegemstand desselben anzusehen. Die Ausübung dieser DÈchtergabe konnte zwar dursJfe Veranlassung erregt und bestknmt werden; aber am freudigsten and reicMicbsten trat sie unwillkürlich, ja wider Willen hervor.
Durch Fefti und Wald zu sehweife»,
Mein I/iedchen wegzupfeifen,
So giag"s den ganzen Tag. Auch beim nachtlichen Erwachen tratt derselbe Fait ein, uad ich hatte ofit Enst,. wie einer meiner Vorganger,. mir ein ledernes Wams machen zu lassen und rniieh zu gewonnen, im. Finstem durchs Gefühl das, was unvetmutet hervoflbiash,. zu fixieren. Ich war so gewohut, mir ei» Iiedchen vofzusagemt*. oha® es wieder zusammeufindten zu können, dass idx einigemal an den Puit rannte uad mir nicht die Zeit nahm, einen quer ttegenden Boge» zurechtzuiüeken, sondern. das Gedicht vos* Anfang bis. au Endje, ohne rmch vom der Stelle zu rühren, iet der Diagonale heruaterschrieb. In eben diesem Sinne griff ich weit. Kebei zu dem Bk^tift, wefcher williger die Ziige hergafe: deun es war mir einigemal begegnet, dass das Schnarren und Spritzen der Feder mich aus meiaem nachtwandlerischen Dichten aufweckte,. mieh zerstreute und ein kleines Produkt ia. des Geburt esstiskte"^
Goethe als schrijver begrijpen zal ia laatsten aanleg moeten beteekeae», dat men Goethe als persoon doorziet.. En wie Goethe als mensch doorziet, zal beseffe», dat. hij niet tot. helderheid van begrip is opgeleeDd. VertegenwooBdiger van ware en volledige
En heet den nacht neig ik me er heen en houd
StèUe gemeenschap, tot de morgen daagt. —»
Da» üg, ik. stil met half geloken wimper»
Te staren, waar ik telkens, nog den lach
Dier oógen meen te zien en 't blonde haar
Half over- 't voorhoofd — dan zijgt zijwaarts af
Mijn hoofd iia. 't kussen, en ik slaap in 't' üchi.



rnannelijke geestelijkheid is hij niet geweest, wijl hij niet tot zichzelf heeft kunnen inkeeren van de (achterlijkheid, die toch uiteraard steeds sterk blijft aangedaan met de eenzij digheid van het buiten zichzelf blijvende „nachtwandlerische" en gefühlvolle", met het droometige en gevoelvolle, teekenen eener meer.zielige of vrouwebjke gedachtenwereld.
„Wonach soll man am Ende trachten ?" Wel, waarnaar anders, dan naar wereldkennis in zelfkennis, verheldering van eigen ber grip, om, ia afwijking vaa Faust, op het eind gelaten te kunnen zeggen :
„Das Ende komme ! . . lass mich gehn ! Den Sinn der. Rede lernt' ich doch verstehn. Begreife, . . . was mir macht kein Not, Des Geistes Eeben fordert. . . Tod. Nichts tönt mehr hohl, gespensterhaft gedampft, Ins Freie hab' ich mich hinein gekampf t. Magie konnt' ich von meinem Pfad entfemen, Die Zaubersprüche ganz und gar verlernen, Und steh' ich einsam auch, und ganz allein, „Es ist der Mühe wert ein Mensch zu sein". Had Faust zóó in den avond van zijn leven kunnen spreken,: hij zou inderdaad de zware taak, eigene nietige zieligheid geheel en al op te geven, hebben volbracht, de moeilijke taak, die ons uitsluitend door den drang tot zelfvergeestehjking wordt opgelegd.
In vele opzichten heeft Goethe het vrouwebjke aan zich gehad. Verwijfd zullen wij hem daarom geenszins noemen. Intusschettf valt het niet te ontkenhen, dat bij in zekeren zin onmannelijk week is geweest,, en ook de man niet was om met tegenspoeden te worstelen. Eene zekere doortastendheid als uiting van vastbe-radenheid kon hij slechts op schaarsche wijze ten toon spreiden,, wijl hij die in geringe mate bezat. Was het weekheid, welke hem,, gelijk zijn zoon, van het sterfbed zijner vrouw heeft afgehouden ? Goethe kennende, zal men dat wel hebben aan te nemen, want aan hardvochtigheid of aan ontstentenis van gevoel kon zijne afwezigheid toch moeilijk worden toegeschreven.
Als Christiane's echtgenoot was. hij geen jongeling meer, maar daarom toch volstrekt geen voorbeeld van ingetogenheid. In een



*werk over „Die Frauen um Goethe" (deel I blz. 378) lezen wij bij Paul Kühn: „Goethe war kein Mustergatte und seine Ehe freilicb auch keine Musterehe. Zur ehelichen Treue war er wenig geeignet". Het was Goethe ten eenen male ónmogelijk bet geluk in de beperking te voelen en zichzelf duurzaam aan banden te leggen. Wat meno.a. doet door en in bet rechte huwelijk, welks banden niet knellen, doch veeleer hebben bij te dragen pm ons in staat te stellen de ware geestelijke vrijheid te beleven, die zjeh immers juist te midden en in weerwil van dagebjksche beperkingen en bepalingen beleven laat. „Wer Grosses will, muss sich zusammenraffen", zegt Goethe, want „in der Bescirankung zeigt sich erst der Meister", geeft hij toe, en „das Gesetz nur kann uns Freibeit geben". Het is de wet, die ons vrijheid geven kan. De dwang van de wet, van de Ehe, moet ons als zelfbedwang tot tweede natuur worden en paal en perk stellen aan alle ons „innewohnende und anhaftende" natuurlijke anarchie of wanordelijkheid.
„O Jünghng, schranke selbst dicb ein!
Man kann in wabrer Freibeit leben
Und doch nicht ungebunden sein !" Ziet men niet, dat Goethe juist datgene als het rechte heeft'gévoeld, wat hijzelf niet kon verwerkelijken ? Ziet men met, dat, hoewel hij niet de rechte man voor bet huwelijk is geweest, bij toch begrepen heeft, dat de echtelijke staat voor den man den toestand meebrengt, die voorwaarde is van en bevorderlijk kan blijken aan den opbloei van de ware geestehjkheid ? Men hoore wat onze dichter in de „Wahlverwandtschaften" (1: 9) zijn Mittler laat zeggen: „Wer mir den Ehestand angreift, wer nur durch Wort, ja durch Tat, diesen Grund aller sittlichen Gesellschaft untergrabt, der hat es mit mir zu tun; oder wenn ich sein nicht Herr werden kann, habe ich mch*s mit ihm zu tun. Die Ehe ist der Anfang und der Gipfel aller Kultur. Sie macht den Rohen mild, und der Gebildetste bat keine bessere Gelegenheit, seine Milde zu beweisen. Unauflöslich muss sie sein; denn sie bringt so vieles Glück, dass alles einzelne Unglück dagegen gar nicht zu rechnen ist. Und was will man von Unglück reden ? Ungeduld ist es, die den Menschen von Zeit zu Zeit anfaUt». $id dann beliebt er, sich unglückhch zu finden. Easse man*de»'AugenbUck vorübergehen,



142
und man wild sich glückfich preSse», dass ein so lange Bestandenes noch besteht. Sich :zu tnennen, gibt's igar keinen himang&chen tiWBfd. JDet mensclihobe-Zustand ist so bochdto Leiden trad Frenden gesetzt, dass gar nicht 'berechnet werden kann, was ein Paar Gatten einander schuldig werden. -Bb ast ebe unendbehe Scfaald» 'die mur dttrch die Ewigköit abgetragen werden kann. Umbeqtfem mag es manchmal seia, das glanb' ich woM, «md das ist eben ffedbt. Sind wir nicht aaïch mit dem Gewissem verheiratet, das wir oft •geeae los sein mochten, weil es unbequemar ist, als «ns .je ein Mann oder eine Frau werden koatate ?"
Ba in het achttiende hoofdstuk van het tweede deel schrijft Goethe : „Du sottd Ehrfurcht .haben vor der ehelichen V&fbindwng; wo du Gatten siefast, die sich.heben, solist du dkh datrfiber f reuen und Tel daratn nehmen wie an dem Glück eines heitern Tages. Seilte sich irgead in ïhrem Veritóütnis etwas trübeca, so sofist du suchen es aufzuklaremdu sollst suchen, sie zu begütigen, sie zu besanftigen, ihnen ihre wechselseitigen Vorteile deutlich zu maichen, und mit schoner Uneigennützigkedt das Wohl der andern fördern, indem du ihnen fühlbar machst, was für ein Glikk aflas jeder Pflicht und besonders aus dieser «afspringt, welche Mann und Weib unauflöslich verifbidet".
Om eene „un^oshche Verbindung" was het Goethe evenwel nimmer ^tecaes %e doen voor .zichzelf, al is misschien zonder eenig bewust opzet vaa zijn fcasot ïüriederike Brion (1752—1813) dupe van des dichters verüefdheid donder liefde gewonden. In 1770 Wördt hij op dat achttieöjarig meisje verheÉd. ,^tverkÜTze»d ist immer dSe Nahe der Geliebten", schrijft hij in het elfde boek van Wahrheit und röch*££ag, terwijl iaj gewag maakt van Friederifce's „besonnene Heiterkeit, 4NaivetSfc mit Bewusstseia, Frohsinn aait Voraussehn, Eigenschaften, die uavertragKeh schamen, die sich aber bei Chr zusammenf anden uad ihr Aüsseres gat hold feezeichöSten". Ea in het tiende boek lezen wij,: „Rriederikeas Reden jedoch hatten nichts Möadscheiahaf tes: durch die Klarheit, ■Wöötit sie sprach, machte sie die Nacht zum 'Tage, und es war nichts darin, was eine Emprladuag angedeutet oder erweckt ifttte; nur bezogen «kil ihre -Aüsserungen mehr als bishet auf ööfch, indem sie sowohl ihren -Zustand als die Gegend und ihre Bekannten mir von der Seite vorsteËte, wiefera ach sie würde



143
löennen ienaeni denn sie hoffe, setzte sie Mmzu, dass ich feeine Ausnahme machen und sie wieder •besuchen würde, wie jeder Fremde gern getan, der einmal bei ihnen eingekehrt aei.
Es war nnir sehr angenehm, stillschweigend der Schilderuog ZTiztihoxen, die sie von der kleinen Welt machte, in der sie sich bewegte, und von den Menschen, die sie besonders schatzte. Sie brachte mir dadurch einen klaren xlüó. zagleich so hebenswürdigen Begriff 'van ihsem Zustande bei, der sehr wunderlich auf mich wirkte; demi ich empfand auf einmal einen tiefeu Verdruss, nicht früher rtrit ihr gefebt zu haben, und izugleich ein redht peittliches, neidisches Gefühl gegen alle, welche das Glück gehabt hatten, sie bisber zu umgebea. Ich passte sogleich, als wenn ich ein .Siecht dazu gehabt hatte, genau auf alle ihre Schilderungen von Mannera, sie mochten unter dem Namen von Nachbara, Vettern oder Gevattera auftrete», und lenkte baM da-, bald dortbin meine Vermutung.,' alkin wie batte ich etwas >entdecken sollen in der völligen Unbekanntschaft aller Verhaltoisse ! Sie wurde zuletzt immer redseüger und ich immer stiüer. Es hörte sich ihr gar so gut zu, und da ich nur ihre Stimme vernahm, ihre Gesichtsbildung aber so wie die übrige Welt in Dammerung scbwebte, so war es mir, als ob ich in ihr Herz sahe, das ich höchst «in finden musste, da es sich in so unbefangener GeschwatzigkeLt vor mir eröffnete".
Voor wie de geschiedenis kent, is het duidelijk, wat er te Sesenheim gebeurd is. Friederike had zich tot Goethe aangetrokken gevoeld en was openhartig geweest. Zij hield van hem met heel haar hart en wenschte mets vuriger dan zich te geven aan den man, dien zij aanbad, in wien zij het hoogere zag, en voor wien zij wel de geheele wereld had kunnen geven, wijl „hij" nu heel haar wereld was. Doch het genie was wat hchtzinnig, amuseerde zich te haren koste en aan eene blijvende verbintenis dacht bet niet. Hoe zou hij, Wolfgang Goethe, dat eenvoudige meisje hebben kunnen trouwen ? i Was zij niet in eene veel te enge en bekrompene omgeving geboren en getogen ? Was zij niet veel te weinig ontwikkeld ? „Sie hatte überhaupt wenig gelesen", luidt het andermaal in Wahrheit und Dichtung (boek XI), en in het tiende boek vertelt Mj, dat hij „in eine geraumige Laube ein Matchen vortrug, das er hernaoh unter dem Titel „Die neue Melusine"



i44
-aufgeschrieben habe". In dat verhaal uit de Wanderjahre is sprake "■van, een rijzig man, die op een dwergvrouwtje verliefd is. Wil hij haar hebben, dan moet hij zich verkleinen, wat ook gebeurt. ;Evenwel behoudt hij, na die zelfinkrimping, de herinnering aan zijne vroegere grootte. En juist daarom houdt hij het in zijne nieuwe omgeving niet uit, en — neemt hij de vlucht. Aan te nemen is het niet, dat onze dichter dat sprookje in Sesenbeim zou hebben voorgelezen. De overeenkomst met zijn eigen toestand zou te duidelijk aan het licht zijn gekomen, dan dat Eriederike die niet zou hebben opgemerkt. Neen, onnadenkend, betrekkelijk zorgeloos en onbekommerd is Goethe in zijn omgang met haar een tijdlang geweest. Het gevoel der verhefdheid had hem bekropen en de gedachte zich er zelfverloochenend tegen te moeten verzetten kwam niet bij hem op, wijl de aanblik van het jonge meisje hem overgelukkig maakte. Hij geraakte in een gemoedstoestand, waarin hem alles tegenlachte. En oogenblikken van vreugde en rein geluk ontlokten dan zonnige, van bhjmoedigheid en opgewektheid tintelende regels aan zijne pen '.
Wie herrlich leuchtet Mir die Natur! Wie glanzt die Sonne ! Wie lacht die Flur 1
Es dringen Blüten Aus jedem Zweig Und tausend Stimmen Aus dem Gestrauch
O Eieb' o Eiebe l So golden schön Wie Morgenwolken Auf jenen Höhn 1
Du segnest herrlich Das f rische Feld, lm Blütendampfe Die volle Welt
So hebt die Eerche Gesang und Euft, Und Morgenblumen Den Himmelsduft,
Wie ich dich liebe Mit warmem Blut, Die du mir Jugend Und Freud' und Mut
Und Freud'und Wonne O Madchen, Madchen Zu neuen Eiedern Aus jeder Brust Wie heb' ich dich I Und Tanzen giebst
O Erd', o Sonne ! Wie blickt dein Auge 1 Sei ewig glücklich O Glück, o Eust! Wie liebst du mich ! Wie du mich liebst 1
„In het voorbijgaan" had hij haar ontmoet en, al was het dan ook slechts voor eene korte wijle, had zij hem, die haar als het ware toevalligerwijze had „gevonden", weten te bekoren.



145
-,,Im Vorübergehn" heeft hij haar „Gefunden".
Ich ging im Felde Ich ging im Walde
43o für mich hin, So für mich hin,
Und nichts zu suchen Und nichts zu suchen
Das war mein Sinn Das war mein Sinn.
.Da stand ein Blümchen Sogleich so nah Dass ich im Leben Nichts lieber sah.
Ich wollt' es brechen Da sagt' es scbleurüg : „Ich habe Wurzeln Die sind gar heimlich
lm tiefen Boden Bin ich gegründet Drum sind die Blüten So schön geründet
lm Schatten sah ich Ein Blümchen stehn Wie Sterne leuchtend Wie Aüglein schön.
Ich wollt' es brechen Da sagt' es fein : „Soll ich zum Welken Gebrochen sein ?"
Ich grub's mit allen Den Würzlein aus, Zum Garten trog ich's Am hübschen Haus.
Ich kann nicht liebeln Ich kann nicht schranzen ; .Musst mich nicht brechen, Musst mich verpflanzen".
Und pflanzt' es wieder Am stillen Ort; Nun zweigt es immer Und blüht so fort.
Ich ging im Walde So vor mich hin ; Ich war so heiter Wollt' immer weiter— Das war mein Sinn.
De tweede lezing doet ons meer denken aan Christiane. Maar om haar gaat het bier niet. Verliefd was Goethe toentertijd geworden op Friederike, doch kortstondig was zijne „Eeidenschaft"; en aan eene blijvende verhouding dacht hij niet. „Der Gedanke an Gründung eines Hausstandes lag sogar ausserhalb seines Ge-
10



146
sichtskreises, denn es war dem titanisch angelegten Menschen. nicht möglich, das Glück in der Beschrankung zu sehen", schrijft weer Prof. Bolland in zijn leiddraad. Inderdaad. Eigenlijk was Goethe in dezen te veel egoïst. Daadwerkelijk „immer weiter", zoo was zijne gezindheid, waarmee hij intusschen niet „immer höher", kwam. Hooger komt men slechts als men het gevondene, dat waarde heeft, in het voorbijgaan naar boven meeneemt, om ook het gevondene te veredelen en op hooger peil te brengen en zoodoende zichzelf te beveiligen voor inzinking.
Doch bij Goethe was het steeds een „Willkommen", maar ook spoedig weer een „Abschied". Goethe is inderdaad bijzonder geestelijk geweest, en toch weer zielig geestelijk; aan het ware en rechte is hij eigenhjk niet toegekomen. Friederikens liefde ten minste heeft hij niet verdiend!
„Es schlug mein Herz, geschwind zu Pferde!
Es war getan fast eh' gedacht;
Der Abend wiegte schon die Erde,
Und an den Bergen hing die Nacht;
Schon stand im Nebelkleid die Eiche,
Ein aufgetürmter Riese, da,
Wo Finsternis aus dem Gestrauche
Mit mindert schwarzen Augen sah.
Der Mond von einen Wolkenhügel Sah klaglich aus dem Duft hervor, Die Winde schwangen leise Flügel, Umsausten schauerlich mein Ohr ; Die Nacht schuf tausend Ungeheuer; Doch frisch und fröhlich war mein Mut: In meinen Adern welches Feuer I In meinem Herzen welche Glut I
Dich sah ich, und die milde Freude Floss von dem süssen Bliek auf mich; Ganz war mein Herz an deiner Seite Und jeder Atemzug für dich. Ein rosenfarbes FrüMingswetter



147
Umgab das hebliche Gesicht,
Und zartlichkeit für micb — ihr Götter!
Ich hofft' es, ich verdient' es nicht!
Doch ach, schon mit der Morgensonne Verengt der Abschied mir das Herz : In deinen Küssen welche Wonne ! In deinem Auge welcher Schmerz ! Ich ging, du standst und sabst zur Erden. Und sahst mir nach mit nassem Bliek: Und doch, welch Glück, geliebt zu werden ! Und lieben, Götter, welch ein Glück !
Nog eens zij het herhaald, dat Friederike dupe is geworden van Goethe's verliefdheid zonder liefde. Niet dat hij gekomen was om haar leed te doen, doch zijne jeugdige wispelturigheid heeft onwillekeurig meer verdriet veroorzaakt, dan hij ooit heeft kunnen goedmaken. Eater weliswaar, toen hij vertrokken was, wijl hij het in die bekrompen omgeving niet langer had kunnen uithouden, omdat hij zich op den duur in die eenvoudige pastorie te geprangd had gevoeld, is hij zich meer en meer bewust geworden, wat zijn omgang met Friederike voor baar had uitgewerkt en teweeggebracht. „Es fiel mir nicht ein", schrijft hij in het tiende boek van Wahrheit und Dichtung, „dass ich gekommen sein könnte, diese Ruhe zu storen; denn eine aufkeimende Eeidenschaft hat das Schone, dass, wie sie sich ihres Ursprungs unbewusst ist, sie auch keinen Gedanken eines Endes haben und, wie sich froh und heiter fühlt, nicht ahnen kann, dass sie wohl auch Unheil stiften dürfte".
In Augustus 1771 heeft hij van Friederike een laatste afscheid genomen en in September van dat jaar verklaart hij haar schriftelijk, dat hij zich niet „binden" kan. „Wie schreckhch ward mir auf einmal zu Mute, als ich von Heirat reden hörte I" lezen wij in Goethe's verbaaltje over „die neue Melusine". En wie begrijpt hier weer niet iets ? „De wüde knaap" had nu eenmaal „Heidenröslein" gebroken; „Röslein wehrte sich und stach; half ihm doch kein Web und Ach, musst' es eben leiden". Li waarheid, zij stak, want Goethe kreeg antwoord. En welk antwoord! „Die Antwort Friederikens", zoo vertelt hij dan weer zelf in het twaalfde



148
boek van Wabrbeit und Dichtung, „auf einen schriftlichen Abschied zerriss mir das Herz. Es war dieselbe Hand, derselbe Sinn, dasselbe Gefühl, die sich zu mir, die sich an mir herangebildet hatten. Ich fühlte nun erst den Verlust, den sie erlitt, und sah keine Möglichkeit, ihn zu ersetzen, ja nur ihn zu lindern. Sie war mir ganz gegenwartig; stets empfand ich, dass sie mir fehlte, und was das Schlimmste war, ich konnte mir mein eignes Unglück nicht verzeihen. Gretchen hatte man mir genommen, Atmette (d.i. Katchen) mich verlassen, 1) hier war ich zum erstenmal schuldig; ich hatte das schönste Herz in seinem Tiefsten verwundet, und so war die Epoche einer düsteren Reue, bei dem Mangel einer gewohnten erquicklichen Eiebe, höchst peinlich, ja uuertraglich".
Goethe is op Friederike verliefd geweest, maar heeft er niet aan gedacht haar te trouwen en is heengegaan, nadat hij natuurlijke bevrediging had gevonden. Waaraan hij zéér verkeerd heeft gedaan ! „Aber der Mensch will leben", luidt het verder; „daher nahm ich aufrichtigen Teil an andem, ich suchte ihre Verlegenheiten zu entwirren und, was sich trennen wolüe, zu verbinden, damit es ihnen nicht ergehen möchte wie mir".
Duidelijk komt aan het licht, dat Goethe zich „schuldig" heeft gevoeld. „Ich hatte im Stillen eine verlorene Eiebe zu beklagen", bekent hij weer in Wahrheit und Dichtung (boek XII); „dies machte mich müd und nachgiebig und der Gesellschaft angenehmer als in glanzenden Zeiten, wo mich nichts an einen Mangel oder einen FehÜritt erinnerte und ich ganz ungebunden vor mich hinstürmte".
Wie Goethe's werken naar behooren bespreken wü, moet Goethe zelf bespreken, wijl Goethe's leven en Goethe's werken doorloopend parallel te denken zijn, en zoo is met name zijn Faustische Gretchentragedie als de quintessentie te beschouwen van eene zoo te noemen „berouwpoëzie", welke tusschen 1771 en '75 door hem is voortgebracht uit eigen gevoel. Duidelijk is het, dat hij zich in hooge mate bezwaard heeft gevoeld door hetgeen te Sesenheim was voorgevallen en door betgeen had kunnen gebeuren als gevolg
1) Verlaten had „Annette" hem ook niet. Ze had van hem afgezien, omdat er bij hem geen degelijk vooruitzicht was. 1766. Katchen Schönkopf. (Im Mai 1769 mit Dr. Chr. Gottl. Kanne verlobt.) B.



149
van zijn in stilte te intiemen omgang met Friederike Brion.
„Aber zu der Zeit, als der Scbmerz über Friederikens Lage mich beangstigte, suchte ich nach meiner alten Art abermals Hilfe bei der Dichtkunst. Ich setzte die hergebrachte poëtische Beichte wieder fort, um durch diese selbstqualerische Büssung einer innern Absolution würdig zu werden. Die beiden Marien in „Götz* von Berhchingen" und „Gavigo" und die beiden schlechten Figuren, die ihre Liebhaber spielen, mochten wohl Resultate solcher reuigen Betrachtungen gewesen sein". Spreekt het nu niet uit alles, dat Goethe berouw heeft gehad over eene zondige trouweloosheid ? Blijkt dat niet uit tal van geschriften, die tusschen de jaren 1770 en '75 van zijne hand verschenen zijn, in welke zoogenaamde geniahteitsperiode, behalve de bovengenoemde „Götz von Berhchingen en Clavigo, ook Stella, Leiden des jungen Werther's met het verhaal van het verlaten meisje, en o.a. ook de bekende „Ballade vom untreuen Knaben" het licht zagen ? Wie goed toeziet en het vermogen heeft tusschen de regels te lezen, wordt op talrijke plaatsen telkenmale herinnerd aan hetgeen tusschen Goethe en Friederike was voorgevallen.
Heeft men alles, wat ik aangaande de verhouding tusschen die twee personen heb meegedeeld, niet onophoudelijk mee te denken bij het lezen van verscheidene uitlatingen zijner phantasiegestalten? — „Du konntest meine Unschuld, mein Glück, mein Leben so zum Zeitvertreib pflücken, und zerpflücken, und am Wege gedankenlos hinstreuen ? vraagt in het vijfde bedrijf Stella zich af. „Ha, Femando !", roept zij in haar wanhoop uit, „da du zu mir tratst und mein Herz dir entgegeflsprang, fübltest du nicht das Vertrauen auf deine Treue, deine Güte? — Fühltest du nicht, welch Heüigtum sich dir eröffnete, als sich mein Herz gegen sich aufschloss ?" — Is het verband niet treffend ? . . Goethe heeft berouw gevoeld. Maar hij is niet naar Sesenheim teruggegaan, om zijne zonde weer goed te maken ; Friederike is dupe geworden en gebleven. Op blz. 48 van den leiddraad worden door Prof. Bolland de volgende woorden van G. H Lewes aangehaald, die ik hier, volledigheidshalve, wü laten volgen en die den lezer worden aanbevolen, om ze in het geheugen te prenten. „Friederike ihrerseits erscheint immer als eine zarte und edle Natur, eines glückhcheren Loses würdig. Bir ganzes Leben war Liebe, Entsagung, Aufopferung. Nach Goethe's erstem



150
Abschied von Strassburg hat sich Lenz in sie verhebt und auch andere warben um sie, aber sie wies alle Antrage ab.Das Herz, sagte sie, das Goethe geliebt hat, karrn keinem anderen Manne angehören."
Ik vertrouw, dat mijne uitweidingen met te vergeefsch zullen zijn en men door de vele aanhalingen heen den zin der zaak, die de zaak van Goethe's Gretchen is, zal leeren verstaan. Want het is voortdurend gegaan en nog te doen om Goethe's Faust. Wie de Gretchentragedie, welke Goethe na het beëindigen van zijn Werther, voornamelijk in de jaren 1773 en '74 op papier gebracht heeft, niet alleen historisch wil verstaan, maar ook menschkundig wil doorvoelen, zal van het aangehaalde op de hoogte moeten zijn. Te vergeefs heb ik niet geschreven, als men voortaan met de toepasselijke bijgedachten leest, wat Goethe Faust laat zeggen tot Mephisto in „Wald und Höhle" van Faust I:
„Was ist die Himmelsfreud' in ihren Armen ?
I/ass mich an ihrer Brust erwarmen —
Fübl ieh nicht immer ihre Not ?
Bin ich der Flüchtling nicht ? der Unbehauste ?
Der Unmensch ohne Zweck und Ruh".
Der wie ein Wassersturz von Fels zu Felsen brauste,
Begierig wütend nach dem Abgrund zu ?
Und seitwarts sie, mit kindhch dumpfen Sinnen,
lm Hüttchen auf dem kleinen Alpenfeld,
Und all ihr hausliches Beginnen
Umfangen in der kleinen Welt!
Und ich, der Gottverhasste,
Hatte nicht genug,
Dass ich die Felsen fasste
Und sie zu Trümmem schlug !
Sie, ihren Frieden musst' ich untergraben!
Du, Hölle, musstest dieses Opfer haben !
Hilf, Teufel, mir die Zeit der Angst verkürzen !
Was muss geschehn, mag's gleich geschehn !
Mag ihr Geschick auf mich zusammenstürzen
Und sie mit mir zugrunde gehn !
Het was den zevenden September van het jaar 1788, dat te Rudolstadt voor het eerst Goethe en Schiller elkander ontmoetten.



i5i
„Sein erster Anblick", zegt Schiller, „sümmte die hohe Meinung ziemlich tief herunter, die man mir von dieser anziehenden und schonen Figur beigebracht hatte. Er ist von mittelbarer Grosse, tragt sich steif und geht auch so; sein Gesicht ist verschlossen, aber sein Auge sehr ausdrucksvoll, lebhaft, und man hangt mit Vergnügen an seinen Blicke". Zietdaar een eerste indruk, dien deze dichter-philosoof ontving van Goethe, nadat deze in Italië was geweest. In het jaar 1790 schrijft Schiller in een brief aan Xörner, dato 1 November : „Seine Philosophie mag ich auch nicht ganz ; sie holt zu viel aus der Sinnenwelt, wo ich aus der Seele hole; überhaupt ist seine Vorstdlungsart zu sinnlich und betastet mir zu viel" . . . Goethe's voorstellingswijze is Schiller alzoo te zinnehjk. Wij zullen bever zeggen, dat Goethe geestelijk te eenzijdig objectief, en dientengevolge te . . phantastisch was, want phantasie beet de objectiviteit in de verbeelding genomen. Dat „Beschaubche" beeft Goethe zelf wel eens „dofheid" genoemd, en in 1783 ■schrijft bij in het „Tiefurter Journal" : „Dumpfheit habin bloss gescheidte Leute ; sonst ist es Dummheit". Voor zijn behoud bad bij eigenlijk wat dofheid van nóóde, want de zuivere helderheid was hem te machtig, zegge te troosteloos, en niet voor hem weggelegd. Beweerd heeft hij, dat bij zichzelf niet kende, en hij heeft er aan toegevoegd, dat God hem daarvoor mocht bewaren. Dumpf und nachtwandlerisch zou hij niet gebleven zijn, als niet de goddelijke oneindigheid zich aan hem had geopenbaard, zonder dat zijn begrip ging werken, indien voor hem, doordat hij zichzelf als volledige nietigheid, als nietige oneindigheid, leerde begrijpen, de ware oneindigheid, de oneindige waarheid tot klanken vol zin waren beredeneerd. Goethe heeft in den waren zin des woords zichzelf niet gekend, wat zeggen wil, dat hij niet zichzelf in verhouding tot de wereld als volledige, en dus in den geest betrekkelijkerwijze alomvattende nietigheid heeft leeren beseffen. Zietdaar de waarheid. God moest hem er voor behoeden, zichzelf te leeren kennen. Dat beteekent, dat hij niet alleen voor het doordenken terugdeinsde, maar tot doordenken, tot verder denken, tot verdenken niet in staat was. Een beetje dofheid, zeggen wij gerust, een beetje domheid, was in zekeren zin inderdaad zijn behoud; en maakte hem als dichter mogelijk. Want. . . het zal wel niet vaak zijn gezegd, maar moet eens gezegd worden, met nadruk gezegd



152
■worden, dat de dichter als zoodanig niet de wijze is en het hem om de zuivere waarheid nog niet is te doen. Een beredeneerd begripdrong tot Goethe niet door, en hij wénschte niet eens deugdelijk door te redeneeren, omdat hij te zeer zijn tekort voelde. Inzooverre ontbrak het hem toch ook weer niet aan zelfkennis, doch hem ontbrak de beredeneerde bezinning, die de ware onpartijdigheid meebrengt. En in een brief van 27 Augustus 1794, aan Schiller geschreven, spreekt hij dan ook over „eine Art Dunkelheit und Zaudern, über die er nicht Herr werden könne, wenn er sich ihrer gleich deutlich bewusst sei". Men ziet, dat hij zich een en ander inderdaad duidelijk bewust is geweest, en dat hij zelf gevoeld heeft, dat hij geen Olympiër van den eersten rang kon worden. En waarom niet ? Omdat, ofschoon hij eens aan Frau von Stein in een brief, de dato 10 Dec. 1781, over zijn „passives Wesen" heeft geschreven, hij, bij alle bedrijvigheid, toch niet in voldoende mate redelijk lijdelijk is geweest, om het begrip in zichzelven zuiver zijn gang te laten gaan. Wanneer wij dat alles hebben overwogen, laat het zich verstaan, dat Goethe onmogelijk heeft kunnen sympathizeerea met Hegei's gedachtenwereld, al mocht hij hem persoonlijk wel. Aan het begrijpen zelf had Goethe niet genoeg, wijl hij nog niet voldoende begrepen had. En Zoo verstond hij ook veel verkeerd.
Van 1789—'94 leert Goethe de Kantische denkwijze kennen. Op 7 Juni 1793 schrijft Goethe aan Herder, „dass Kant seinen Philosophenmantel freventlich mit dem Schandfleck des radicalen Bösen beschlabbert habe". Kant had n.1. beweerd, dat de mensch van nature boos is, in tegenstelling met Rousseau, die geschreven had, dat de mensch „goed" geboren wordt, maar bedorven wordt door de samenleving. Kant's uitspraak kon moeilijk instemming vinden bij maconniek of kinderlijk humanistische denkers als Goethe en Herder, welke laatste in het „Eeuwige Wezen" alwijze en almachtige Goedheid vooronderstelde. Nu zijn zoowel het geloof aan het grondig booze van de natuur, onze natuur, als het geloof aan hare goedheid, beide in gelijke mate eenzijdig, doch niettemin heeft Kant op zijne wijze het woord der waarheid grondiger gesproken dan het humanisme dier dagen te vernemen gaf. Want alle natuurlijke aanvang, elk begin, is verkeerd, inzooverre het bij de aanvankelijkheid niet blijven mag. De rede-



153
lijke werkzaamheid, onze beste werkzaamheid, is juist daadwerkelijke verkeering, die het verkeerde verkeerend, dat niet verkeerd laat blijven, maar zoo juist aan het goed worden het in den grond booze ten grondslag legt. Goed, volmaakt goed, , weliswaar, worden wij nooit. En ons doel wordt dus .. niet bereikt, ft „Es irrt der Mensch, so lang er strebt". En „streben" doet hij „Solang er auf der Erde lebt". Maar ofschoon wij in de verkeerdheid leven moeten, dus strijden moeten en zoo dan voortdurend ook struikelen moeten, hebben wij toch het doel voor oogen te houden en moeten wij trachten „goed" te worden, „edel" te worden, Gode gelijk, „wijs" te worden, „mensch" te worden, naar mogelijkheid. Want „mensch" zijn wij eerst, in zooverre wij „wijs" zijn.
„Ein „guter" Mensch in seinem dunklen Drange sei sich des rechten Weges wohl bewusst", zegt Goethe. Een „goed" mensch evenwel mag „eine Ahnung" hebben van den weg, die leidt tot het „Deo assimilari", hij wordt toch enkel door en in zijne „goedheid" niet wijs. Onverdroten hebben wij aanhoudend aan ons zelf te werken, ten einde ons door de wanhoop en de wanbevrediging heen, welke het onvolledige van het wetenschappehjke denken uiteraard in den geest verwekken moet, tot wereld- en zelfkennis te ontwikkelen. Bij dat streven naar het betere hebben wij er voor te zorgen, dat wij niet weer bijgeval tot het minderwaardige terugvallen en inzinken. Na onze wetenschappelijkheid moeten wij niet van voren af weer uitsluitend en alleen vervallen tot de beoefening van het magische, phantastische, tot het geheimzinnige en mysterieuze, dat het hebt schuwt en in de duisternis thuishoort, of beter gezegd, zelf zoo sterk het duistere is, dat de beoefening ervan ons onafwijsbaar in de duisternis binnentrekt, waarin niets helder meer wordt gezien, nog minder helder begrepen.
Voor den weidenkenden mensch kan alleen datgene waarde hebben, wat het daglicht kan velen en dus aan het licht kan worden gebracht. In het eerste bedrijf van Faust II zegt Mephisto: „Der Weise forscht hier unverdrossen; Am Tag erkennen, das sind Possen, lm Finstern sind Mysteriën zu Haus". waarop dan de keizer terecht ten antwoord geeft:
„Die lass ich dir ! Was will das Düstre frommen ? Hat etwas Wert; es muss zutage kommen."



154
Is Goethe nu niet in waarheid slaapwandelaar op den Olympus geweest, droomer in het licht der waarheid, half mensch in het godenrijk ? Door het licht bestraald ziet hij toch slechts ten halve, en in de „Zueignung" vóór de gedichten, in 1784 door hem gecomponeerd, in welk verheven gedicht de waarheid als hemelsche jonkvrouw wordt voorgesteld, erkent hij uit haar hand „den sluier der dichtkunst" te hebben ontvangen.
„Ich kenne dich, ich kenne deine Schwachen, Ich weiss, was Gutes in dir lebt und glimmt I" — So sagte sie, 1) ich hör' sie ewig sprechen, — „Empfange hier, was ich dir lang' bestimmt! Dem Glücklichen kann es an nichts gebrechen, Der dies Geschenk mit stiller Seele nimmt: Aus Morgenduft gewebt und Sonnenklarheit, Der Dichtung Schleier aus der Hand der Wahrheit.
Und wenn es dir und deinen Freunden schwüle Am Mittag wird, so wirf ihn in die Euf t! Sogleich umsauselt Abendwindes Kühle, Umbaucht euch Blumen-Würzgeruch und Duft. Es schweigt das Wehen banger Erdgefühle, Zum Wolkenbette wandelt sich die Gruft, Besanftiget wird jede Eebenswelle, Der Tag wird lieblich, und die Nacht wird helle".
Op Goethe heeft ook SwedenboTg (1688—1772) veel invloed gehad, wat voor hem, die iets van Swedenborg weet, ook al weer wat te beteekenen heeft. In het volksboek van latere lezing heet het, dat de door Faust bezworen geest zich in de gedaante van een menschenhoofd vertoont en onwillekeurig zou men geneigd zijn een en ander in verband te denken met de verschijning van den aardgeest in Goethe's Faust, een reuzengezicht, dat op den achtergrond te midden van vlammen wordt aanschouwd en als het ware uit een nevel is opgedoken. Toch zou dat niet volkomen juist zijn. Bij den aardgeest uit Goethe's Faust hebben wij meer
1) n.1. die himmlische Jungfrau.



155
in het bijzonder te denken aan den „geestenziener" Swedenborg. In een vaa zijn meest redelijke momenten, waarvan hij intusschen weinige had, heeft Swedenborg de eenheid van planeetgeesten als veeleenigheid gedacht, en zoo zou dan de aardgeest, die ook planeetgeest was, eveneens als veeleenigheid van planeetgeesten te denken zijn. De aardgeest van Goethe's Faust is niets anders dan Swedenborg's theosophisch gedachte veeleenigheid van aardgeest èn, niets anders dus dan verschijningsvorm eener geestengemééiischap, welke dan in de gestalte van een reuzengezicbt voor oogen wordt getooverd. i)
In een opstel voor de „Frankfurter Gelehrten Anzeigen" wordt Swedenborg door Goethe „der gewürdigste Seher unserer Zeiten" genoemd; ook met Kant's „Traume eines Geistersehers" worden die van Swedenborg bedoeld.
Wanneer Faust in zijn aanvangsmonoloog zijn eigen studeervertrek verwenscht, wil hij de wijde wereld in en roept dan uit:
„Flieh ! auf ! hinaus ins weite Land !
Und dies geheimnisvolle Buch,
Von Nostradamus' 2) eigner Hand,
Ist dir es nicht Geleit genug ?
Erkennest dann der Sterne Eauf,
Und wenn Natur dich unterweist,
Dann geht die Seelenkraft dir auf,
Wie spricht ein Geist zum andern Geist".
Wij hooren Goethe hier dus spreken „von der Erkenntnis des Sternenlaufs, vom Aufgehen der Seelenkraft und dem unmittelbaren Verkehr der Geister mit einander", en hebben te bedenken, dat bij van dat alles gelezen had bij Swedenborg, 3) wiens invloed
1) Vgl. Kant 2 : 373 Hartenstein, unten, und Dr. Julius Richter „zur Frage nach der Herkunft des Erdgeistes in Goethe's Faust" : Zeitschrift für den Deutschen Unterricht Jahrgang XXXII, Oct-Nov. 1918. B.
2) Michel de Notredatne, bekend astroloog, geboren 14 Dec. 1503 te St. Remy, overleden op 2 Juli 1566 te Salon.
3) Swedenborg hatte, ehe er zum Seher wurde, an einer „nachtlichen Hauptpassion" gelitten, die ihn zu zerrüten drohte. Seine Traume wimmelten von Frauengestalten, mit denen er sich in geschlechtliche Ausschweifungen einliess, und mit der Zeit suchten ihn solche Traumbilder auch bei Tage heim; die einzige Hilfe wider diese Phantasien, die ihn sogar beim Arbeiten



156
zich ook laat aantoonen bij vele plaatsen aan het eiade van Faust II.
In het oude Faustboek van 1587 lezen wij, dat Faust den door hem bezworen geest naar zijn naam vraagt, waarop de geest dan antwoordt, dat hij „Mephistophiles" heet. En op blz. 36 lezen wij o.a. de volgende woorden van den geest: „Mein Herr Fauste, ich bin ein Geist, und ein fliegender Geist unter dem Himmel regiereud". Een vliegende geest!. . „Geister können alle Gestalten an sich nehmen "lezen wij op blz. 206 van het reeds meer genoemde „Opus Magc-cabbalisticum". Zoo verschijnt ook in Shakespeare's „Tempest" (III, 3) Ariël b.v. in de gedaante van een harpij, die, met zijn vleugels op de tafel slaande, den maaltijd met dien tooverslag plotseling doet verdwijnen. Mephisto hebben wij reeds tegen den achtergrond van den planeetgeest Mercurius, Ophiël, Megistophiël leeren denken, als verkeerdheid dus van grootheid. De planeetgeesten waren volgens de opvatting der ouden „wereldbebeerscbers", „kosmokratores" (xoohoxq&xoqbq), over welke oversten wij ook in den brief aan de Epheziërs te lezen krijgen (verg. II: 2 en VI : 12). 1)
Achter den Mephistopheles van Goethe's Faust en dus ook achter den Mephistopheles van den Faust der zestiende eeuw schuilt, gelijk wij vroeger reeds hebben aangetoond, de planeetgeest met den slangenstaf als plaatsvervanger van Hermes Trismegistus, den Grieksch ^gyptischen Thouth, den ouden „magister ornnium physicorum", die tot beer en meester der toovenaars was gemaakt. In Goethe's Mephisto hebben wij den boozen geest te zien, die zich tot booze menschelijkheid eenzijdig heeft verkleind en zoo een toonbeeld is geworden van verpersoonlijkte gevoellooze — critiek. Bij Mephisto vinden wij het critische, de critiek
storten, war, dass er Gott anrief und seine Zuflucht zum Kreuz auf Golgotha nahm. Es kam zur ersten Vision, bei der er sich vor etwas Heiligem niedergeworfen fühlte ; er begann zu beten und meinte da eine Hand zu spüren, welche die seinige umfasste. Gleich darauf sah er sich auf dem Schoosse des „Herrn", dessen heiliges Anthtz zu ilitn niederblickte ; ein Jahr spater empfing er in einer Vision seine Berufung als Organ einer neuen Offenbarung. Die üppigen Gestalten seiner früheren Traume behelligten ihn nicht mehr, und er stand jetzt im Verkehr mit Engeln und Abgeschiedenen. (Hans Freimark, „Die occultistische Bewegung", I/pz. 1912 S 27). Leiddraad blz. 45 B.
1) Zie hieromtrent ook Zuivere Rede 3e uitgave blz. 642.



157
in levenden lijve, abstract echter en zonder gevoel of gemoedelijkheid. Voor hem deugt er letterlijk niets in de wereld. Hij is zoo echt de behchaming van de üefdelooze verstandigheid, die uitsluitend en alleen opmerkt, wat er in het betrokkene valt af te keuren. Van alles ziet hij slechts de verkeerde zijde :
„Von Sonn' und Weiten weiss ich nichts zu sagen,
Ich sehe nur, wie sich die Menschen plagen.
Der kleine Gott der Welt, bleibt stets von gleichem Schlag,
Und ist so wunderlich als wie am ersten Tag.
Ein wenig besser würd er leben,
Hattst du ihm nicht den Schein des Himmelshchts gegeben;
Er nennt's Vernunft und braucht's allein,
Nur tierischer als jedes Tier zu sein.
Er scheint mir, mit Verlaub von Euer Gnaden,
Wie eine der langbeinigen Zikaden.
Die immer fliegt und fliegend springt
Und gleich im Gras ihr altes Eiedchen singt;
Und lëg er nur noch immer in dem Grase !
In jeden Quark begrabt er seine Nase.
Op deze woorden van Mephisto vraagt dan de Heer : „Hast du mir weiter nichts zu sagen ? Kommst du nur immer anzuklagea ? Ist auf der Erde ewig dir nichts recht ?
waarop dan weer Mephisto antwoordt: „Nein, Herr! ich find' es dort, wie immer, herzUch schlecht".
Ziet, dat antwoord is echt mephistophehsch. Mephisto is een stram geworden viveur te noemen, die de menschenkennis alleen heeft van den verkeerden kant, welk soort van menschenkennis in hare eenzijdigheid de waarheid voorbijschiet. Gelijk Mephisto oordeelt en critizeert, oordeelt ieder, die zich „gemeen" maakt; en zoo alles gemeen vindt. Zoo iemand zal, evenals Mephisto, harteloos ook over de vrouwen denken.
Eaat ons hier nog eens opmerken, dat, niettegenstaande alles wat wij omtrent Mephisto hebben gezegd, het zeer eenzijdig zou



158
rijn, de critiek zoo in bet algemeen alleen verkeerd te noemen. Wat zou een mensch zijn zonder critiek ? Wij moeten voortdurend ons zelf critizeeren. Wereldcritiek en zelfcritiek is en blijft het wachtwoord der wijsbegeerte. En wat doet een criticus feitelijk anders, dan aanmerkingen maken op hetgeen gebeurd en gezegd is en in zooverre dan afkeuren, wat gebeurd en gezegd is, opheffen wat gesteld was. Hij ziet aan het gestelde den kant, waardoor het tot opheffing komen moet, den kant der onhoudbaarheid. Maar wij moeten ook aan het gestelde den kant leeren zien, waardoor de stelbaarheid tot gesteldheid komen moest; wij moeten ook laten gelden, dat het zijne goede zijde heeft. Het critizeeren moet niet eenzijdig afwijzend en verwerpend, uit- en buitensluitend, vinnig en hatelijk en venijnig, maar gevend én nemend, stellend én opheffend, verdeelend én vereenigend of verzoenend te werk gaan. In gehjkmoedigheid van stemming alleen beoogt en bereikt men de waarheid en het ware.
Komen wij nog eens terug op de planeetgeesten. Die waren goddeloos geweest, maar daarom nog niet boos en duivelsch, wat eerst de Kerk er later van gemaakt heeft. De duivelen der Kerk konden allerlei leehjke gedaanten aannemen, onder welke de gedaante van den zwarten hond wel de meest voorkomende was, wel te verstaan in de verbeelding der geloovigen. Stond men als man met den duivel in betrekking, dan had men veelal een zwarten hond tot gezelschap, i) Zoo moeten er menschen zijn geweest, die geweten hebben, dat de zwarte hond, dien Agrippa von Nettesheim steeds bij zich had, een duivel was geweest, die hem van alles op de hoogte hield. Ook Melanchton vertelt, dat Faust een hond bij zich heeft gehad, die de duivel zelf was geweest. In 1674 maakt N. Pfitzer gewag van „Fausti Hund Prastigiar", van den grooten toover- of duivelshond van Doctor Faustus, die hem altijd vergezelde. Hij had vuurroode oogen, afschuwelijk om te zien, en zwart ruig haar. Goethe op zajh beurt doet bij herhaling eene poging om den zwarten poedel in
1) „Irgend warm einmal waren in einem norddeutschen Hause am Sonntag Mann und Frau in einem heftigen Streite begriffen gewesen, und zuletzt hatte die Frau ausgerufen: hol' dich der Teufel I Kaum aber hatte sie das böse Wort heraus, als der Teufel in der Gestalt eines grossen schwarzen Pudels in der Tür erscMen". G. J. 15 : 261. Leiddraad blz. 28 B.



159
verband met Faust te teekenen, die immers ook met den duivel in verbinding staat. In het eerste deel (vor dem Tor) hoor en wij b.v. Faust zijn famulus Wagner vragen: „Siehst du den Sebwarzen Hund durch Saat und Stoppel strèifen ?", waarop dan de wetenschappebjke famulus, die in zijne wetenschappelijkheid te droog was om tot het magische . . . terug te vallen, eenvoudig opmerkt: „Ich sah ihn lange schon, nicht wichtig schien er mir". En laat nu de lezer, zich herinnerend, wat ik reeds heb opgemerkt over de verhouding van den tot magie vervallen Faust en den vooruitstrevenden, naar kennis dorstenden Wagner, nog eens aandachtig het einde van het gesprek over „den Schwarzen Pudel" in het eerste deel (vor dem Tor) herlezen, dan zal hij kunnen ontwaren, dat ook hier weer Faust als „het hoogere" het mystieke, het magische, het tooverachtige in al zijn woorden laat doorschemeren, terwijl zijn „droge" famulus geenerlei inzinking van geest openbaart; ten spijt van zijn soms wel iet of wat al te groote nuchterheid geeft hij dan toch maar wetenschappebjke en gezonde replieken en opmerkingen aan het adres van zijn hoogdravenden meester.
Faust Betracht ihn recht! für was haltst du das Tier ? Wagner Für einen Pudel, der auf seine Weise
Sich auf der Spur des Herren plagt. Faust Bemerkst du, wie im weiten Schneckenkreise
Er um uns her und immer naher jagt ?
Und irr' ich nicht, so zieht ein Feuerstrudel
Auf seinen Pfaden hinterdrein. Wagner Ich sehe nichts als einen schwarzen Pudel;
Es mag bei Euch wohl Augentauschung sein. Faust Mir scheint es, dass er magisch leise Schhngen
Zu künftigem Band um unsre Füsse zieht. Wagner Ich seh' ihn ungewiss und furchtsam uns umspringen,
Weil er statt seines Herrn zwei Unbekannte siebt. Faust Der Kreis wird eng, schon ist er nah I Wagner Du siehst I ein Hund, und kein Gespenst ist da.
Er knurrt und zweifeit, legt sich auf den Baueh,
Er wedelt. Alles Hundebrauch. Faust Geselle dich zu uns ! Komm hier!



i6o
Wagner Es ist ein pudelnarrisch Tier.
Du stehest still, er wartet auf;
Du sprichst ihn an, er strebt an dir hinauf;
Verhere was, er wird es bringen,
Nach deinen Stock ins Wasser springen. Faust Du hast wohl recht; ich finde nicht die Spur
Von einem Geist, und alles ist Dressur. Wagner Dem Hunde, wenn er gut gezogen,
Wird selbst ein weiser Mann gewogen.
Ja, deine Gunst verdient er ganz und gar,
Er, der Studenten trefflicher Scolar.
Li de scène van het „Studierzimmer" is Faust ook weer in gezelschap van den zwarten poedel. En men merke op, dat ih dat tafreel de hond ook van gedaante verandert en afschuwelijke gestalten aanneemt.
„Aber was muss ich sehen !
Kann das natürlich geschenen ?
Ist es Schatten ? ist's Wirklichkeit ?
Wie wird mein Pudel lang und breit!
Er hebt sich mit Gewalt,
Das ist nicht eines Hundes Gestalt 1
Welch ein Gespen st bracht' ich ins Haus 1
Schon sieht er wie ein Nilpferd aus,
Mit feurigen Augen, schrecklichen Gebiss.
O ! du bist mir gewiss !
Für solche halbe Höllenbrut.
Ist Salomonis Schlüssel gut".
Was de man, die met den duivel verkeerde, van een hond vergezeld, de kater was het gezelschap van de vrouw, mocht die behekst zijn. Wij denken hier aan de Hexenküche uit Goethe's Faust. In de „Hexenküche" gaat het wonderlijk toe, gelijk ieder bij het lezen onmiddelhjk zal hebben toe te geven. Allerlei getoover gaat daar gepaard met muziek. „Die Glaser", zoo lezen wij, „fangen an zu Hingen, die Kessel zu tönen, und machen Musik". Inderdaad wij hebben te bedenken, dat de macht der tonen de zuivere toovermacht is. Bij het werkelijke tooveren behoort in het algemeen



i6i
muziek, waarbij immers niets doorzien of begrepen, maar alles slechts gevoeld wordt.
lp zekeren zin kunnen wij ook van de dichtkunst zeggen, dftt zij tooverij heeft te heeten. De dichter kan, al dichtend, allerlei vóórtooveren, wat men bij het le^en van het gedicht meent te beleven, terwijl toch alles slechts spel der verbeelding, der phantasif ig. En laat muziek ons ook niet veel voelen, wat even weinig voorhanden js ? Wie van de tooverij genieten wil, moet niet begrijpen hoe het gebeurt, want begrijpt hij hoe het toegaat, dan is hij ontgoocheld en zal het meeste van de bekoring verloren gaan. Medelijdend kan hij dan nog slechts neerzien op iemand, die zich laat „beetnemen". Tooverij, muziek en dichtkunst behooren tezamen thuis bij het gevoel. Wat valt er dan ook aan de tooverij in Faust's Hexenküche eigenlijk te begrijpen ?
Ten allen tijde zijn tooverij en geheimzinnigheid met muziek samengegaan. Ook in Shakespeare's Storm gaan tooverij en muziek van elkander vergezeld. In de zeventiende eeuw heette het, dat men bij de Rozekruisers de mysteriën te aanschouwen kon krijgen en dan tegehjk de klokjes kon hooren, en in haar „Secret Doctrine" (ï : 608) gewaagt mevrouw Blavatsky van „the production of bell-sounds in space". En terwijl deze laatste in baar besten tijd de klokjes zelfs „lieflijk" heet te hebben kunnen laten klinken, weet Goethe ons het volgende te vertellen : „Gegen Mitteruacht auf einmal eine klagliche, durchdringende, apgsthche und lange nachtönende Stimme.. Die Stimme schien an den Wanden zu verkhngen, wie sie aus der Mirte des Zimmers hervoae* gedrungen war .. . Ganz Neapel sprach von diesem Vorfall... Nach einiger Zeit angenehmere Töne. Sie waren zwar nicht eigent' heb melodisch, aber unglaublich angenehm und lieblich; sie schienen den genauesten Beobachtern von der Ecke einer Qaeirstrasse her zu kommen, im leeren Euftraume bis unter das Fenster hinzuschweben und dann dort auf das sanfteste zu verkhngen". {Unterhaltungen deutscher Ausgewanderter).
Wij zullen hier alleen zeggen dat de stem, ook van de muzikale natuur, niet is de stem van zuivere rede. Het is duidelijk, dat Goethe's Faust dat in de „Hexenküche'-' ook te verstaan geeft. En al mogen nu de Rozekruisers of Mevrouw Blavatsky door muziek en woord sterk op het gemoed van geloovigen hebben
11



IÓ2
gewerkt, ze hebben toch allerminst door hunne geluiden zuiverheid1 van rede laten vernemen. Een wijsgeerige rede behoort ook niet met orgelspel en klokkenklank saam te gaan, al zal allicht een preek er stichtelijker door kunnen worden en werken. Maar een preek geldt het gemoed, en dierbaar beeft een dominee te zijn voor zijn geméénte. Want „dierbaar" is een prediker, als hij ons in het gevoel verheffing laat beleven. De dierbaarheid is niet te versmaden, want zij is de voelbaarheid van de waarheid zelve. Wanneer het ware op de wijze van bet gevoelvolle en dierbare ten gehoore wordt gebracht, kan bet in de gemoederen van velen nog wel ontroering verwekken, doch voor wien is het eigenlijk weggelegd iets van het ware te beleven op de wijze van het begrip ? Zeer weinigen echter zijn gebaat met het woord van zuivere rede, met het reine woord der onverbloemde waarheid. Noch de onbespraakte welluidendheid der muziek, noch de welsprekendheid der dichtkunst komen toe aan het begrip. Hoofdfactor van de poëzie is het gevoel, terwijl de eigenlijke wortel ervan zelfs de verliefdheid i) is. In de poëzie gaat het hoofdzakelijk slechts om en phantaseert men nog slechts over de natuurlijke liefde, de liefde van eersten aanleg, die verliefdheid heet en die zich tot echtelijke liefde, of als het hoog loopt, tot de zuivere liefde, di. tot de liefde voor de waarheid zal hebben te verédelen, om wijding aan ons leven te geven. En de toonkunst brengt het heelemaal niet ver. Zij is en blijft één en al gevoel zonder bezinrhng, en denkbeeldig is de opmerking over het gevaar van een pianoles onder vier oogen allerminst.
Op 2 September 1749 was in de gewone wekelijksche advertentiebladen Goethe's geboorte bekend gemaakt. En zijn Wahrheit
1) Elemente.
Aus wie vielen Elementen Soll ein echtes Lied sich nahren Dass es Eaien gern empfinden. Meister es mit Freuden horen ?
„Liebe" sei vór allen Dingen Unser Thema, wenn wir singen; Kann sie gar das Lied durchdringen, Wird's um desto besser klingen.
(Goethe-West-Östlicher Divan.)



163
und Dichtung begint met de mededeeling van zijn horoscoop: „Am 2&sten August 1749, mittags mit dem Glockenschlage zwölf, kam ich in Frankfurt am Main auf die Welt. Die Konstellation war glückHch: die Sonne stand im Zeichen der Jungfratt und culminierte für den Tag; Jupiter und Venus blickten sie freundhch an, Mercur nicht widerwartig. Saturn und Mars verhielten sich gleichgültig; nur der Mond, der so eben voll ward, übte die Kraft seines Gegenscheins um so mehr, als zugleich seine Planétenstunde eingetreten war. Er widersetzte sich daher meiner Geburt, die nicht eher erfolgen konnte, als bis diese Stunde vorübergegangen. Die guten Aspecten, welche mir die Astrologen in der Folgezeit sehr hoch anzurechnen wussten, mogen wohl Ursache an meiner Erhaltung gewesen sein ; denn durch UngeschickHchkeit der Hebamme kam ich für tot auf die Welt, und nur durch vielfache Bemühungen brachte man es dahin, dass ich das Licht erbHckte".
Heeft Goethe aan de leeringen der astrologie geloofd ? Zoo niet, dan had hij toch stellig anders moeten schrijven. Door zich uit te drukken zooals hij hier heeft gedaan, heeft hij den astrologen de gelegenheid gegeven, althans naar hem te verwijzen. Het eigenaardige van Goethe bestond echter hierin, dat hij toch niet recht gelooven kon, wat hij overigens zoo graag had willen gelooven. In den Zusatz bij § 392 van Hegels Encyclopaedie wordt gezegd : „Der Inhalt der Astrologie ist als Aberglaube zu verwerfen". Deze opmerking houdt echter geenszins in, dat er in de astrologie geen de minste zin schuilt. Wie van iets het begin zoekt, vindt wat anders, en zoo is de astrologie oorspronkelijk niet eenzijdig phantastisch geweest, want haar oorsprong wortelt in een verbandsgedachte van de oude astronomie der Babylouiërs, die niet eenvoudig onnoozel is geweest. Zij was weliswaar eene zeer primitieve wetenschappelijkheid en zoo dan vanzelf een nogal phantastische vorm van het besef, dat alles over en weer zich naar elkander richtte en dus in zekeren zin ook één was. De tempelwijsheid der Babylonische priesters, die de leuze van het: „zoo omboog, zoo omlaag" als grondstelling had, die dus de gebeurtenissen hier op aarde in verband bracht met waarneembaarheden aan den hemel, ja ze feitelijk aan elkaar parallel waande, was eene soort van kinderlijke wetenschappelijkheid. Komen echter de voorstelüngs-



164
wijzen en geloofsartikelen der ouden in onze dagen weer opnieuw terug, om onder ons van voren af opgang te maken, dan moeten de aanhangers der oude theorieën kinderachtig worden genoemd. Of hunne kennis en wetenschap hen in staat stelt de leeringen der astrologie geschiedkundig als gemodernizeerde mummies te herkennen, zal in de meeste gevallen zeer te bezien staan.
Nooit is eene voorstelling of theorie de ware leer, wat reeds hare vergankelijkheid bewijst. Wel heeft iedere theorie tijdelijk haar redenen van bestaan ; zij zal echter na korteren of langeren tijd hebben plaats te maken voor eene andere, en, zoo bet dan natuurlijk heet, voor eene betere. Doch ook die betere zal eens verouderd zijn en dus onbruikbaar worden. Zoo gaat het nu en zoo is het ook met de voorstellingen der ouden gegaan. De oude voorstelling en het oude wereldbeeld van Ptolemaeus, dat nog het wereldbeeld der oude Babyloniërs is, hebben ook afgedaan en plaats moeten maken voor de Coppernicaansche zienswijze. Ook wij hebben thans nog sterrenbeelden en spreken daar tot op den huidigen dag nog over. Doch zijn onze sterrenbeelden meer dan hulpmiddelen ter groepeering ? Wij hebben besef en weten van de enorme afstanden van de sterren onderhng en zijn ook op de hoogte van het groote verschil harer afstanden in verhouding tot de zon. De ouden stelden zich echter voor, dat de sterren van een sterrenbeeld inderdaad bij elkaar hoorden. En hield de oude astrologie zich bezig met planeetgeesten, dan waren die niet te denken zonder individueel verschil. Was Mercurius dan ook niet de God der kooplui en der dieven en kregen de kinderen, onder zijn gesternte geboren, niet den koopmansgeest mee ? Zoo was het geloof. Een onkuisch leven en rijke ervaring op liefdesgebied werden voorspeld, mocht men onder het gesternte van Venus ter wereld zij.n gekomen. Mars gaf den jonggeborenen den krijgsmansgeest, terwijl Jupiter 1) heersclizuchtig maakte. Melancholiek van aard werd hij, die het levenslicht had aanschouwd onder het gesternte van Satumas.
Maar wat hebben de hemellichamen met indiyjdueele karakterverschillen van menschen te maken ? Is het bevestigend antwoord
1) Gas woord .Joviaal" hébben wij te bedenken als astrologischen tam in verband met Jupiter, dat dus het karakter aanduidt van iemand, die onder het gesternte van deze planeet geboren is.



i65
der vraag soms logisch te beredeueeren of het ontkennende te weerleggen ? De malheden der sterrenwichelarij zijn ongegrondheden en bij slot van rekening niets anders dan geloofsartikelen. Want het is slechts willekeur van ouderwetsche verbeelding, die in het spel is bij de vooronderstelling van een inborst der planeten. En moet nu zoo iets bepaling meebrengen van het lot der aardsche stervelingen ?
In onzen tijd van voren af weer aan de kinderlijke phantasie der ouden gelooven is kinderachtig, en een van de vele wijzen waarop men tegenwoordig het hoogere tracht te beleven op de wijze der onnoozelheid.






TWEEDE DEEL






3<J jantiati iQig.
Göéthe's Faust is Goethe's levenswerk. Terwijl het begin ërVan tijdens zijn verbhjf in Straatsburg, in 1770, werd geschreven, i& vdn de voltooiing in een brief aan Wilhelm vott Humboldt melding gemaakt, vijf dagen vóór zijn dood. En het volledig afge'wefktê geheel wérd Uitgegeven kort na 2ljh verschelden. Op zeer vêfschillende leeftijden heeft Goethe alzoo aan zijti Fatist gearbeid, Waarom het gedicht dan ook in het licht van Zéet versebinehdê perioden is te bszlen en te beoordeelen.
Bi zijn jeugd heeft onze dichter naar alle waarschijnlijkheid het Van het volkstooneel afkomstig en vermoedelijk mét Marlöwë'& Faüst in verband te brehgeh „poppehspêi'' geziëü, 1) dat, evetialè Mafiowé's en Goethe's Faust, ook mét eérl alleenspraak In het studeervertrek begon. „Ein düfch alles Wissen und Gfübelfi ntólt beirièdigter Forschet", zoo lèzeü wij op blz. 36 van de 2e uitgave van Prof. Bolland's Eeiddraad, „verschreibt sich dëm Tetifeï, üfJBt durch ihü alle Wissenschaften ühd KÜhstë, alle Schatte ünd Gentisse^ der Welt zu erlangen, durch ihn eine Zeitlang sich wié Gott ztt fühlen. 2) Es geschieht, so weit eê dérü Teufel möglich ist. Fdust fafaft mit ihm durch die Welt, wird ein Zauberêfr, dêf Géwalt tirjèt Lebendé trhd Tote Hat, und kostet jeghches Vergnilgen, aüch das, an einem Herzogshofe zü weilèn, wö er Tote crtiert und das ïfefz det Furstfu érbbert, bis er endlieh, von aÜetii gëêattigt utid doch nicht befriedigt, Reue empfihdét üüd sicn in mdigem Gebetë Gdtt Éuwendet. ih óüésem efttSCneidendgn AugenhMck führt ihm der
1) Für den Winter 1756—'57 ist ene t>4rstéÜürig auf detii Frankfurter Puppentheater erwiesen. B,
2) ,, A sound magician is a demi-god ; here trie thy brains to get a deity ! — ,,Ein Halbgott ist der Jünger der Magie ; drum will zur Gottheit ich ëmpof durch sie !" Der Faüst Marlowe's. Der Faust Goethe's :
„Des Denkens Faden ist zerrissen, Mir ekelt lange vor allem Wissen. Lass In dëü Tlëïén der Shlnllchkeit Uns glühendê Leidenschaften stillen t IH undurchdrungnen Zauberhüllen Sei jedes Wunder gleich bereit I
(Faüst ï Stüdiétzirnnlér 2)B



170
Teufel die Helena zu; von ihrer Schönheit berauscht, lasst Faust alle frommeu Réuegedanken, stürzt auf sie zu und umarmt sie. Aber in seinen Armen verwandelt sie sich in eine Furie, und um irdiscben Genuss und himmlische Saligkeit betrogen, verfallt er der Holle".
In het negende hoofdstuk van het tweede boek van Wilhelm Meisters Lehrjahre gewaagt Goethe, doelende op het „Puppenspiel" van: „die jugendlichen Eindrücke, welche nie verlöschea, denen wir eine gewisse Anhanghchkeit nie entziehen können". Sedert de vondst van den „Urmeister" is het vrij duidelijk geworden; dat onze dichter-phüosoof bij het schrijven van zijn Faust wel degelijk aan het poppenspel gedacht heeft. Terloops zij opgemerkt, dat de „Urmeister" „Wilhelm Meisters Theatralische Sendung" is, en deze de eerste titel van „Wilhelm Meisters Eehrjahre", welk werk onder dat opschrift reeds voor de helft was voltooid. Een afschrift van het handschrift is te Zürich in December 1909 bij de familie van Barbara Schultheiss teruggevonden. Het bestaat uit zes boeken, die de eerste vier boeken en drie hoofdstukken van het vijfde boek der Lehrjahre, zooals wij die thans in acht boeken kennen, tot inhoud hebben. 1)
Ongeveer twintig jaar heeft Goethe aan den „Wilhelm Meister" gewerkt. In 1776 is bij naar alle waarschijnhjkheid met het werk begonnen, want üit zijn dagboek blijkt, dat hij er in Februari 1777 reeds mee bezig was. Op 6 Januari 1777 noteert Goethe : „bis zehn Uhr bei Cronen. 2) Nicht geschlafen und fliegende Hitze", en op 16 Februari van datzelfde jaar vinden wij aangeteekend: „lm Garten dictiert an „Wilhelm Meister". Wer nie sein Brot mit Tranen ass". Dat schitterend gedichtje treffen wij aan in het dertiende hoofdstuk van het tweede boek der „Lehrjahre" („Wühelm Meister's Sendung" 4 : 13) :
„Wer nie sein Brot mit Tranen ass, Wer nie die kummervollen Nachte
1) „Wir besitzen jetzt den grössten Roman der deütschen Literatur in der Form, in der ihn der Goethe entworfen hat, welcher noch diesseits der Wasserscheide „Italien" steht", (Harry Maync in Goethe-Jahrbuch für 1910, 31 : 45—46) B.
r 2) Verg. Paul Kühn : Die Frauen um Goethe, re deel blz. 129.



I7i
Auf seiuem Bette weinend sass,
Der kennt euch nicht, ihr himmlischen Machte.
Thr führt iris Leben uns hinein,
Ihr lasst dea Armen schuldig werden,
Dann überlasst ihr ihn der Pein;
Denn alle Schuld racht sich auf Erden 1" i)
Aandoenlijk mooie woorden, die ons ontroeren en ons véél doen voelen. Allereerst dat het voorrecht, aan het goddelijke deelachtig te zijn, niet wordt verkregen zonder zorg en smart, zonder kommer en verdriet, onthouding en ontbering, zonder zonde en schuld. Wat evenwel gevoeld wordt, wordt, juist inzooverre het slechts wordt gevóéld, nog niet begrepen. Wij voor ons deel hebben te begrijpen, dat alleen de onnoozele, de volkomen en volslagen onnoozele, de onschuldige is en wij allen in den een of anderen trant altijd iet of wat schuldig worden, zoodra wij, hoe weinig het overigens moge zijn, van onze onnoozelheid verhezen, Onze onnoozelheid beginnen wij reeds te verhezen vanaf het oogenblik, dat wij „nieuwsgierig" worden. En is de nieuwsgierige al niet de onontwikkeld zondige en schuldige ? Heeft niet voorts de „weetgierige" bij het onderzoeken en doorgronden naar alle kanten en in alle richtingen te deren en te schaden ? Is werken bijgeval niet strijden en strijden niet zeer doen ? En gewerkt dient er toch te worden, ook om „wijsgeerig" te worden» om „wijs" te worden. Wie wijs is geworden, is schuldig geworden, misschien wel schuldig in de hoogste mate en zondigt toch.... niet meer. Alles wreekt zich en ten stelligste het streven naar en het verwerkelijken vari het „mensch zijn". Wijs wordt men niet eenvoudig voor zijn pleizier, want „wijs worden" is „ontgoocheld worden" . . in alle opzichten. Wie niet volledig mensch wil worden, wie niet wijs wil worden, wil bij gelegenheid toch nog weer begoocheld en bedrogen worden, om zoo nog wat genoegen te beleven. En toch wil dat al te gader niet zeggen, dat in en door de wijsheid de wijze slechts is overgeleverd aan de smart.
i) Racine : „Voilé de ces grands dieux la suprème justice! Jusqu' au bord du crime ils conduisent nos pas.; ils nous le font commettre et ne 1'excusent pas. (Thébaïde 3 : 2) B. Verg. Vischer : Faust III. Nachspiel dritter Auftritt.



Geen verdriet zonder vreugde, geen marteling zonder verlichting en verlossing. De wijsheid laat den wijze niet uitsluitend en alleen over aan de smart, maar aan alles of beter gezegd, laat alles over aan den wijze, waardoor deze juist zoo boven alles uit is of van alles is bevrijd. Zoo beleeft eerst de wijze de ware vrijheid, wat niet onmiddellijk begrepen is of begrepen zal worden.
De „Urmeister" toont den overgang van de storm- en drangperiode tot het klassicisme, doch staat als kunstwerk In zijn geheel minder hoog dan de latere bewerking.
In 1796 is de eerste band van „Wilhelm Meisters ]>hrjahfe" vertekenen.
Wie Faust bespreekt, bsspreekt Goethe en wie Wilhelm Meister bespreekt, bespreekt Góethe eveneens, want Wilhelm Meister is in z1'jne wekelijkheid ett zijne wijze van Werkdadig initiatief een« soort dédoublure Van dëh dichter zélf. Zietdaar, waarom de beipteking Van Fanst mtt die van Wilhelm Meister hand aan hand kan gaan. De inhööd van Wilhelm Meister zal den lezer alliéht bekénd ffljn ; toch wil ik hiet, Volledigheidshalve, en in dit verband, laten volgen, wat door Prof. Bolland in de tweede uitgave van dên leiddraad beknopt en overzichtelijk Wöfdt medegedeeld, «Ü wanneet ik dat doe, vlecht ik er tegelijkertijd de vele toevoegsels tusschen, waarmede hij, al werkend en ach Verdiepend in het Belangrijk onderwerp, heeft gemeend het reeds door hem ter plaati* aangeteekènde te moeten Vetrijken en welke hij Hot) welwillend WfcS BÉiij VOOr de uitwerking dezer aanteekeningeu af te staaft.
Op bl*. 6ö dan Vad het aangehaalde werkje lezen Wij : „Wilhelm Meistern ï»ehtjahfe", „Bid vollendetes Itunstwetk und unet' êöfeöpflielleS Weltbüd, dessen Idee die Büdung im Sittöe des Htt* ittetjitatsideals ist. Hief wifd etzahlt, Wie Itrtümer 1) und Hemmungen den Meöschen vOH tf lutnerischer Weichheit fcu mantilieheta Kliöhtsgeftihl, Vön Selbitvergötterung zu tatlger MeaSéftiflliébe ethebett und zut allgélneitt menftchlichen Meistertöhaft erziehen könfleh ; „mich sélfcét, ganz wie ich da bin, auSzubilden, das war dunkel von Jugend auf mein Wüüsch und meine Absicht", („I,ehrjahre" V, 3). Wilhelm Meister sucht die ^chauspielkunst und
ï) Wenn dti nicht irfst, kömmst du nicht zu Verstand.
Wlüst dti èntslelin, entsteh auf eiglie iïaiid.
(Faust n, 2e bedrijf, Klassische WalpurgiékdcJlt.)



findet die Iveberjskunst—die Ausbildung zum wahrerj und vollen Menschen wird sein Ideal; indem sich aber Wilhelm selbst zur Klarheit und Tüchtigkeit durcharbeitet, wird zugleich der Entwicklungsgang des deutschen Volkes bildjieh yorweggenommen. Als ein glaubwürdiges inneres Geschenen wird freüich Wilhelm» Reife» nicht empfunden, wie nachher Goethe's Unfahigkeit den tatkraftigen Mann im Kampfe mit der Welt zu &chjldern, besonders empfindkcb gerade an seinem Faust hervortritt, der sich zu einer Tat eigensten Entscbhisses nicht aufrafft. „Tatig zn sein ist des Menschen erste Bestimmung !" „Iyehrjahre" VI. „Und dein Deben sei die Tat !" „Wanderjahre" III i. „Die Tat ist alles". Faust II, 4. 1) „Wo in Fausts fernerem Deben, wie es der zweite Teil schildert, ist die Tat ?" (Ed. Engel: „Goethe" ss 549 —55°) ..Könnte man den Deutschen nach dem Vorbilde der Eögl^nder weniger Philosophie und mehr Tatkraft, weniger Theorie und mehr Praxis beibringen, so würde uns schon ein gutes Stück Erlösung zu teil werden". Goethe zu Eckermann am ig Marz 1828. 2) Auf den „Wilhelm Meister" ist die romantische Theorie vom wahrhaft Dichteriscben gegründet worden ; altere Romantiker wie die Schlegel und Tieck haben das Werk als „das Kunstwerk an sich" gefeiert und seinetwegen den Roman für die
1) Faust Mit nichteni dieser Erdenkreis
Gewahrt noch Raum zu grossen Taten.
Erstaunenswürdiges soll geraten,
Ich fühle Kr aft zu kühnem Pleiss. Mephistopheles Und also wihst du Ruhm verdienen ?
Man merkt's, du kommst von Heroinen, Faust Jlerrschaft gewinn' ich, Eigentum 1
Die Tat ist alles, nichts der Ruhm,
(Faust II, 4e bedrijf. Uochgebirg.)
2) „Glauben Sie ja nicht", hatte er in den Tagen der Befreiungskriege zn Heinrich Enden gesagt, „dass ich gleiehgjiltig ware gegen die grossen Ideen Frejheit, Volk, Vaterland. ïfein, diese Ideen sind in tuis ; sie sind ei» Teil iinserffS Wesens, und niemand vermag sie von sich zu werf en. Auch liegt mir Dentschland warm am Her ze; ich habe of t einen bitteren Schmerz empfunden bei dem Gedanken an das deutsche Volk, das so achtbar im Tffinzelnpn und so miserabel im Ganzen ist. Eine Vergleichung des deutschen Volkes mit anderen Vólkern erregt uns peinliche Gefühle, über welche ich auf jegliche Weise hinwegzukommen suche, und in der Wissenschaft und in der Kunst habe ich die Schwingen gefunden, durch welche man



174
einzige moderne Kunstform erklart, i) und auch Schopenhauer u. a. hat (W. W. 5 : 467 R) behauptet, Don Quixote, Tristram Shandy, die neue Heloïse und Wilhelm Meister, — diese vier Romane seien die Krone der Gattung. Die reinste Poësie des Romans liegt wieder in eiaer Madchengestalt, in Mignon, bei der man, beilaufig gesagt, an das zwölfte Buch von „Wahrheit und Dichtung" erinnert wird; Wilhelm selbst ist ein richtiger „Humanus" jener Zeit, der für das Gute und Schöne schwarmt und das edelste Menschentum verwirkkchen möchte, ohne zunachst etwas Bestimmtes anzustreben. (Vgl. hier übrigens Hegel, 10, 2 : 235.) Er ist ein Zwillingsbruder des Faust, und wie dieser Ebenbild und Gegenbild Goethe's; Ebenbild nennt der Dichter selbst seinen Wilhelm in einem Briefe an die Stein vom Jahre 1782. Zwölf Jahre spater nennt er den Roman, Herder gegentiber, eine Pseudoconfession; wenn Wilhelm etwas tut, misslingt es, er hat einen weichhchen Character, und er ist der Günsthng der Frauen. (Vgl. den Brief an die Stein vom 28 Mai 1781). Von der Iyiebe zur leidenschaftlichen Marianne geht er zu einer Neigung für die leichtfertige Phihne über; von Philine geht er zu einer Graf in, diese zugleich wiede^für eine Amazone zu vergessen, und im Begriff, Therese zu heiraten, verlasst er auch diese, sobald sie ihm zugesagt hat, sich um die Natalie zu bewerben. „Recht im Ernste" hebt (7 : 7) I/>thario ein Madchen aus dem Volke namens Margarete, welche jedoch auch wieder verlassen wird; im übrigen soll er sich nichts vorzuwerfen haben, und nachher
sich daxüber zu heben vermag. Denn Wissenschaft und Kunst geboren der Welt an, und vor innen verschwinden die Schranken der Nationalitat. Aber der Trost, den sie gewahren, ist doch nur ein leidiger Trost und ersetzt das stolze Bewusstsein nicht, einem grossen, starken, geachteten und gefürchteten Volke anzugehören". B.
1) P. Merimée : „c'est un étrange livre, oü les plus belles choses du monde alternent avec les enfantillages les plus ridicules. Dans tout ce qu' a fait Goethe, ü y aun mélange de génie et de niaiserie allemande desplussinguliers; se moquait-il de lui-même ou des autres ?" („Lettres è une inconnue", I : 328). Emerson: „Wilhelm Meister is a novel in every sense, the first of its kmd''.Grillparzer hat geanssert, dass es für ihn nur zwei Romane gebe, den Wilhelm Meister und den Don Quijote. Den letzteren Roman nennt Macaulay den besten der Welt und über allen Vergleich erhaben, und Pr. Th. Vischer erken nt dem Verfasser den Ruhm zu, den Roman überhaupt geschaffen zu haben. B.



175
sieht er eines Tages ihre schone Muhme, ihr Ebenbild, auf dem Schemel am Spinrirockeri, wie einst die Geüebte. In einem Briefe, der in den Horen abgedruckt worden, hat Körner geschrieben'. „je mehr Bildsamkeit in der Person und je mehr bildende Kraft in der Welt, die sie umgiebt, desto reichhaltiger die Nahrung des Geistes, die eine solche Erscheinung gewahrt". Und Schiller hat nach Anlass des „Wilhelm Meister" 27 Juni 1796 dem Körner gestanden, gegen Goethe sei und bleibe er „ein poëtischer Dump." „Das ewig Weibliche zieht uns hinan!" — „Denn das Naturell der Frauen ist so nah mit Kunst verwandt I" Goethe im Sept. 1808 zum Kanzier Von Müller: „Es ist unglaublich, wie der Unigang der Weiber herabzieht". Schiller an Körner den 12 Aug. 1787: „Eine gewisse kindliche Einfalt der Vernunft bezeichnet ihn und seine ganze Secte." — Goethe selbst hat von dem Werke den 18 Jan. 1825 zu Eckermanngesagt, es gehore zu den incalculabelstèn Erzeügnissen, zu denen ihm selbst fast der Schlüssel fehle; Friedrich Schlegel hat gefunden, die beiden letzten Bücher, die, wohlgemerkt, fast nur von der Erziehung handeln und zienüich langweüig sind, seien eigentlich das ganze Werk und die anderen seien nur Vorbereitungen. 1)
Tatsachlich passt kaum zum bunten und greifbaren Deben der ersten Bücher das gesuchte und von Schiller als blosses theatralisches Spiel verurteilte Schlussmotiv, das padagogische Wirken des Geheimbundes, welches im „Urmeister" noch nicht vorgesehen war und bei dem (VIII, 5) der Freimaurer Goethe eben nur einen Gedanken aus der Doge hat hereinspielen lassen. „Der geheimnisvolle Turm", 2) hat Dewes geschrieben, „ist eine abgeschmackte Mystification" ; übrigens verrat (VIII, 5) der abstracte Gedankengang im Gesprach Jarno's mit Wilhelm über den Dehrbrief (G. a. Sch. 18. 2. '95) den Einfluss Schillers".
In een brief aan Auguste Stolberg van 17 September 1775 lezen
1) Emerson calls the conclusion of the romance a lame and immoral one. B.
2) Die langweilige Geschichte von der geheirnnisvollen Gesellschaft, welche alle Schritte Wilhelms überwacht, ihn aber in seinem Irrtum bestarkt, urn ihn durch Irrtum zur Wahrheit zu führen, gehort ebensowenig zum „Urmeister", wie zum „Urfaust" der jetzt vorliegende zweite Teil gehort; übrigens wird in den „Wanderjahren" die geheime Turmgesellschaft der „Eehrjahre" wieder zur CulturgeseUschaft des offenen „Bandes". B.



176
wij : „Jst der Tag leidlich und stumpf herurngegangen, da ich aufstund war niirs gut, ich machte eine Scène an meinen Faust, Vergangelte ein paar Stunden. Verhebelte ein paar mit einem Madgeu da von dir die Brüder erzahlen mögen, das ein seltsames Geschöpf ist. Ass in einer Gesellgchaft ein Duzzend guter Jungens, so grad wie sie Gott erschaffen hat. Fuhr auf dem Wasser selbst auf und uieder; ich hab die Grille selbst fahren zu lernen. Spielte ein Paar Stunden Pharao und vertraumte ein Paar mit guten Menschen. Und nun sizz ich dir gute Nacht zu sagen. Mir wars in all dem Wie einer Ratte, die Gift gefressen hat, sie lauft in alle Döcher, schlürpft alle Feuchtigkeit, verschlingt alles Essbaare das ihr in Weeg kommt und ihr i.nnerstes glüht von unauslöschlich verderblichem Feuer. Heut vor acht Tagen war Lili hier".
En in een brief aan Karl August, van December van datzelfde jaar lezen wij :
„Holde Lili warst so lang
All mein Dust und all mein Sang!
Bist, ach, nun all mein Schmerz und doch
All mein Sang bist du noch".
„Holde Dili" is de zeventienjarige EHsabeth Schönemann, op wie Goethe toen ter tijd hartstochtelijk verliefd was geworden, en die hij in „Auerbachs Keiler" gedenkt:
Frosch (singt) „Schwing dich auf, Frau Nachtigall,
Grüss' mir mein Diebchen zehntausend mal. Siebel Dem Diebchen keinen Gruss ! ich will davon
nichts hören |
Frosch Dem Diebchen Grugs und Kuss! du wirst
mir's nicht verwehren ! {singt) Riegel auf! in stiller Nacht.
Riegel auf! der Diebste wacht. Riegel zu ! des Morgens früh. Siébd Ja, singe, singe mx and lob' und riihme sie 1
Ich will zu meiner Zeit schon lachen. Sie hat mich angeftihrt, dir wird sie's auch
so macheu.



177
Zum Diebsten sei ein Kobold ihr beschert! Der mag mit ihr auf einem Kreuzweg
schakern;
Ein alter Bock, wenn er vom Blocksberg kehrt, Mag im Galopp noch gute Nacht ihr meckern t Ein braver Kerl von echtem Fleisch und Blut Ist für die Dirne viel zu gut. Ich will von keinem Grusse wissen, Als ihr die Fenster eingeschmissen 1 Brander (auf den Tisch schlagend.)
Passt auf ! Passt auf ! Gehorchet mir ! Dir Herrn, gesteht, ich weiss zu leben; Verliebte Deute sitzen hier, Und diesen muss nach Standsgebühr Zur guten Nacht ich was zum besten geben. Gebt acht! Ein Died vom neusten Schnitt i Und singt den Rundreim kraftig mit l (Er singt)
Es war eine Ratt' im Keilernest, Debte nur von Fett und Butter, Hatte sich ein Ranzlein angemast't Als wie der Doktor Duther. Die Köchin hatt' ihr Gift gestellt; Da ward's so eng ihr in der Welt, Als hatte sie Dieb' im Deibe.
Als hatte sie Dieb' im Deibe.
Sie fuhr herum, sie fuhr heraus,
Und soff aus allen Pfützen,
Zeraagt', zerkratzt' das ganze Haus,
Wollte nichts ihr Wüten nützen;
Sie tat gar manchen Aengstesprung,
Bald hatte das arme Tier genung,
Als hatt' es Dieb' im Deibe.
Als hatt' es Dieb' im Deibe.
Sie kam vor Angst am hellen Tag
Der Küche zugelaufen,
Fiel an den Herd und zuckt' und lag,
Und tat erbarmlich schnaufen.
Chorus (jauchzend) Brander
Chorus Brander
12



178
Chorus Siebel
Brander Altmayer
Da lachte die Vergifterin noch :
Ha! sie pfeift auf dem letzten Doch,
Als hatte sie Dieb' im Deibe.
Als hatte sie Dieb' im Deibe.
Wie sich die platten Bursche freuen !
Es ist mir eine rechte Kunst,
Den armen Ratten Gift zu streuen !
Sie stehn wohl sehr in deiner Gunst ?
Der Schmerbauch mit der kahlen Platte t
Das Unglück macht ihn zahm und mild;
Er sieht in der geschwollnen Ratte
Sein ganz natürlich Ebenbild.
Daat mij hier in het voorbijgaan even opmerken, dat Goethe in deze laatste regels van „het ongeluk" ook den goeden kant naar voren brengt, terwijl hij ronduit zegt, wat wij in den regel niet geneigd zijn te laten gelden, vooral wanneer het onszelf treft. En toch is het zoo: „das Unglück macht uns zahm und mild". Als wij ons niet menigmaal zoo ongelukkig gevoelden, zou er niet veel edels worden gewrocht en zoo wordt ook het fijnste en mooiste, het liefelijkste en welluidendste der poëzie niet uit de lucht gegrepen; dat alles komt vaak voort uit het geprangde gemoed, dat alles ontstaat bij gelegenheid in de misère van het gevoel. Want nog eens : dichtkunst is en blijft als verheven kunst, verheven kunst, en in en tot uiting komt door de kunst het gevoel, niet het begrip. Vandaar dat eeuwig en altijd de dichtkunst, het dichten, aangedaan blijft met het „droomende" en „slaapwandelende". Ontworstelt een dichter zich aan deze momenten der werkelijkheid en waarheid, dan blijft hij geen dichter meer en komt op den weg der vergeestelijking inderdaad een schrede verder. En in dat verband, en ook in aansluiting aan hetgeen ik in het eerste deel dezer studie over dat gewichtig punt reeds heb te berde gebracht, wil ik hier laten volgen, wat Goethe op den 14 Maart 1830, dus als eenentachtigjarige, tot Eckermann van zijne Balladen heeft gezegd: „Ich hatte sie alle schon seit vielen Jahren im Kopf; sie beschaftigten meinen Geist als anmutige Bilder, als schone Traume, die kamen und gingen und womit die Phantasie mich spielend beglückte: Ich entschloss mich ungern



179
dazu, diesen mir seit so lange befreundeten glanzenden Erscheinungen ein Debewohl zu sagen, indem ich ihnen durch das ungenügende dürftige Wort einen Körper verlieh. Als sie auf dem Papiere standen, betrachtete ich sie mit einem Gemisch von Wehmut; es war mir als sollte ich mich auf immer von einem Freunde trennen. „Zu andern Zeiten", fuhr Goethe fort, „ging es mir mit meinen Gedichten ganzlich anders. Ich hatte vorher durchaus keine Eindrücke und Ahnung, sondern sie kamen piötzHch über mich und wollten augenbhckhch gemacht sein, so dass ich sie auf der Stelle instinktmdssig und traumartig niederzuschreiben mich getrieben fühlte. In solchem nachtwandierischen Zustande geschah es oft, dass ich einen ganz schief hegenden Papierbcgen vor mir hatte, und dass ich dieses erst bemerkte, wenn alles geschrieben war, oder wenn ich zum Weiterschreiben keinen Platz fand. Ich habe mehrere solcber in der Diagonale geschriebene Blatter besessen ; sie sind mir jedoGh. nach und nach abhanden gekommen, so dass es mir leid tut, keine Proben solcher poetischen Vertiefung mehr vorzeigen zu körmen."
Goethe's voortdurend verhefd zijn is te beschouwen als kenmerk van zijn zieligen en halfontwikkelden geestestoestand. Elke verhefdheid gaf als het ware aanzijn aan verschillende gedichten of aan dichterlijke werken, en na de geniale berouwpoëzie van de jaren '71—75, tot welke het gebeurde te Sesenheim den stoot gegeven had, bracht zijne liefde voor Dili 1) hem toch weer nieuw leven. Hiervan getuigt zijn schitterend gedichtje:
„Neue Diebe, neues Deben".
Herz, mein Herz, was soll das geben ? Was bedranget dich so sehr ? Welch ein fremdes, neues Deben !
1) „Sie war die erste, die ich tief und wahrhaft liebte; auch kann ich sagen, dass sie die letzte gewesen". (Goethe zu Eckermann 5 Marz 1830. — Gestern Nacht lieg ich im Bette, schlafe schon halb, Philip bringt mir einen Brief, dumpfsinnig les ich — dass Lüi eine Braut ist 11 kehre mich um und schlafe fort.. Goethe an Frau von Stein 2 Juli 1776. Als er sie am 26 Sept. r779 in Strassburg wiedersah, fand er zu seinem Ergötzen, dass die gute Creatur recht glücklich verheiratet war.. Die schone Empfindung, die mich begleitet, kann ich nicht sagen". (Brief an dieselbe) B.



x8o
Ich erkerme dich nicht mehr. Weg ist alles, was du liebtest, Weg, warum du dich betrübtest, Weg dein Fleiss und deine Ruh' — Ach, wie kamst du nur dazu !
Fesselt dich die Jugendblüte,
Diese liebliche Gestalt,
Dieser Bhck voll Treu und Güte
Mit unendlicher Gewalt ?
WiU ich rasch mich ihr entziehen,
Mich ermannen, ihr entfliehen,
Führet mich im Augenblick,
Ach, mein Weg zu ihr zurück.
Und an diesem Zauberfadchen, Das sich nicht zerreissen lasst, Halt das hebe lose Madchen Mich so wider Willen fest: Muss in ihrem Zauberkreise Deben nun auf ihre Weise. Die Verandrung, ach, wie gross! Diebe, Diebe, lass mich los !
„Ich muss fort in die freie Welt", schrijft Goethe in een brief uit dien tijd (1775) en in een brief van 17 Augustus van datzelfde jaar luidt het: „Vielleicht peitscht mich bald die unsichtbare Geissel der Eumeniden wieder aus meinem Vaterland". 1)
Op 7 October wordt aan Merck geschreven : „Ich habe das Hohelied Salomons übersetzt, welches ist die herrhchste Sammlung Diebesheder, die Gott erschaffen hat. Hab am Faust viel geschrieben". 2)
Op 7 November 1775 brengt Goethe den „Urfaust" 3) mede
1) Aan Anna Louise Karsch.
2) Dat moet dan waarschijnlijk betrekking hebben op ,,de eerste tuinSCène" en op Gretchen aan het spinnewiel (G. J. r3 r83). B.
3) P. J. Möbius (f1907): „Dem Urfaust verdankt der spatere Faust seine Macht über die Geister; durch ihm wird das Stück zum Führer und



i8i
naar Weimar, i) waar eene hofdame, met name Luise von Göch* hausen, een afschrift ervan maakt, dat in 1887 door Erich Schmidt in Dresden is teruggevonden.
In 1776 wordt Herder door Goethe's invloed naar Weimar beroepen ; 2) daarmede kwam weer tot onzen dichter de man,
zum Ideal der Jugend. Erreichen auch die Teile des Faust, die der reife Mann und dann der Greis Goethe geschrieben hat, die hinreissende Gewalt des Jugend-Faustes nicht, so gehören sie doch zum schönsten, was der Menschengeist hervorgebracht hat; gerade die Beitrage des Greisenalters sind zum grössten Teile unschatzbar durch die vollendete Form einerseits, durch Weisheit und Frömmigkeit andererseits. Warm hat ein achtzigjahriger Mann so etwas geschrieben ? Psychologisch genommen muss die Verwunderung über die Eeistungen des Greises fast noch grösser sein als über die des Jünglings". („Goethe" Lpz. Barth rgog, 1 : 200—201). B.
1) Ueber die ersten Anfange des Faust.
„Der Faust entstand mit meinem Werther; ich brachte ihn im Jahre 1775 mit nach Weimar. Ich hatte ihn auf Postpapier geschrieben und nichts daran gestrichen; denn ich hütete mich, eine Zeile niederzuschreiben, diê nicht gut war und die nicht bestehen konnte".
(Eckermann. Gesprache mit Goethe, Dienstag den ro Februar T829.)
Fritz Stolberg Ende Nov. ^75 an seine Schwester Henriëtte: „Einen Nachmittag las Goethe seinen halbfertigen Faust vor. Es ist ein herrliches Stück; die Herzoginnen waren bei einigen Scenen gewaltig gerührt.
(Die Zeit der strotzenden „Urkraft" war aber jetzt im Dichter selbst vorüber). B.
2) An Herder : „Eieber Bruder, der Herzog bedarf eines General Superintendenten ; hattest du die Zeit deinen Plan auf Göttingen geandert, ware hier wohl was zu thun. Schreib mir ein Wort. Allenfalls ist auf die VeranderUchkeit der Zukunft ein Bliek hierher. Leb wohl. Grüs das Wibele. Mir ists wohl hier, in aller Art. Wieland ist eine brave Seele und die Fürstenkinder edel heb und hold. Weimar d. 12 Dezember 1775. (Aus „Goethe's Briefen".)
An Herder : (Weimar 24 Januar 1776). „Bruder sei ruhig, ich brauch der Zeugnisse nicht, habe mit trefflichen Herpeitschen die Kerls zusammengetrieben, und es kann nicht lang mehr stocken, so hast du den Ruf. Ich will dir ein Plazgen kehren, dass du gleich hier solist die Zügel zur Hand nehmen. Vielleicht bleib ich auch eine Zeitlang da. — Wenn ich das inS rein hab, dann ist mirs auf eine Weile wohl; denn mit mir ists aufgestandeU und schlafen gangen, das Projeckt, nnd durch die besten Weege. Eh du herkommst Bruder, muss noch erst bellus modus vieler Sachen verabredt werden. Unser Herzog ist ein goldner Junge. Die Herzoginnen wünschett dich auch. Schreib mir doch einmal weitlaufig. — Es geht nichts in def Welt mit coups de baguette — und doch auch — Vielleicht kriegst du deü Ruf mit dieser Post schon". (Aus „Goethe's Briefen").



182
die tot zijn Faust den eersten stoot heeft gegeven. Weliswaar, toen Goethe eraan begon, had hij ongetwijfeld vaak aan de oude Faustvertelhng gedacht en bij de bewerking moeten het poppenspel uit zijn jeugd I) en de opvoeringen van Doctor Faust hem door het hoofd hebben gespeeld. Toch hebben wij den Urfaust nog uit een ander oogpunt te bezien, waarbij hier zij aangestipt, dat wij met den Urfaust om te beginnen slechts het meest oorspronkelijke deel bedoelen uit den Urfaust, zooals wij dien thans kennen. Want in dezen Urfaust laat zich immers heel duidelijk weer een Urfaust onderscheiden, welke o.a. de Gretchentragedie nog niet behelst, daar deze eerst later, na zijn Sesenheimer periode, door Goethe eraan is toegevoegd.
Eigenlijke aanleiding tot het ter hand nemen van het Faustwerk is en blijft het ontwerp van Dessing's Faust, waarvan Goethe had gehoord door Herder en dat in verband met zijn jeugdig verlangen om eene poging te doen tot verwezenHjking van Herder's plan om in den vorm van een groot epos veelzijdig en indrukwekkend de menschelijke ziel te beschrijven. Herder zal naar alle waarschijnhjkheid hebben -willen getuigen van het hoogere in den mensch, en in zijne bedoeling zal het dus gelegen hebben, een gedicht te maken, waarin het ging om den menschelijken geest. In ons menschen het hoogere besprekende, bespreekt men immers niet de ziel, maar den menschelijken geest. Dat is echter een schier onnastreefbaar doel, een onderwerp, hetwelk vrijwel tot onuitvoerbaarheid gedoemd is. Denken wij ons daar eens terdege in! Een microopsmisch gedicht! Want microcosmisch wordt toch het epos, waarin al het gebeuren in de wereld, al het menschelijk wel en wee, het macrocosmische, de wereldgeest, geconcentreerd
r) Hatte ich das erstemal die Freude der Ueberraschung und des Staunens, so war zum zweiten Male die Wollust des Aufmerkens und Forschens gross. Wie das zugehe ? war jetzt mein Anliegen. Dass die Puppen nicht selbst redeten, hatte ich mir schon das erstemal gesagt; dass sie sich nicht von selbst bewegten, vermutete ich auch; aber warum das alles doch so hühsch war I und es doch so aussah, als wenn sie selbst redeten und sich bewegten? TJnd wo die Lichter und die Leute sein mochten ? diese Ratsel beunruhigten mich um desto mehr, je mehr ich wünschte, zugleich unter den Bezauberten und Zauberern zu sein, zugleich meine Hande verdeckt im Spiel zu haben und als Zuschauer die Freude der Hlusion zu geniessen. (Wilhelm Meisters Lehrjahre I, 4.)



i83
en gespiegeld worden door slechts énkele personen ; microcosmisch het gedicht, waarin uit den mensch, uit de volledige nietigheid, -uit de verkeerde oneindigheid, de idee der waarheid, de waarheid ■der idee te spreken heeft, waarin door middel der bekrompene en beperkte eindigheid de ware oneindigheid, de oneindige waarheid voelbaar tot haar recht heeft te komen.
Aan Herder zou het niet gelukt zijn. En ook den genialen Goethe is het bij slot van rekening veel te machtig geweest. Zijn pogen en streven zijn niettemin heel duidelijk te onderkennen. Wat ons in het werk boeit, is juist dat op dichterlijke wijze uitgewerkte plan van Herder. In Eaust ligt iets representatiefs, zoowel in Eaust I met zijn Gretchen, als in Faust II met zijne Helena. Faust I is nog het meer jeugdige en dus het minder rijpe, het voelbaar meer tragisch verhevene, doch minder bezadigde in vergehjking met Faust II, en beide deelen van het gedicht zullen alleen door een betrekkelijk bejaard philosophisch mensch naar billijkheid kunnen worden beoordeeld en in de juiste verhouding gedacht, in verband met hetgeen Goethe zelf heeft doorleefd. Het inderdaad meer verhevene en van grooter geestelijke rijpheid getuigende tweede deel is en blijft minder bekend, gewaardeerd en begrepen dan het eerste, dat gevoelvoller en hartstochtelijker geschreven en daarom ook meer populair is. „Alles Grosse und Gescheite", heeft Goethe op 12 Februari 1829 tot Eckermann gezegd, „existiert in der Minoritat. Es hat Minister gegeben, die Volk und König gegen sich hatten und die ihre grossen Plane einsam dmchführten. Es ist nie daran zu denken, dass die Vernunft popular werde. Deidensehaften und Gefühle mögen popular werden, aber die Vernunft wird immer im Besitz einzelner Vorzüglicher sein".
In het eerste deel dezer studie heb ik uiteengezet, wat in Goethe's phantasie heeft bijgedragen tot het ontstaan der Gretchentragedie. Angstig en geprangd had hij zich immers gevoeld door hetgeen had kunnen gebeuren als gevolg van zijn te iatiemen omgang met Friederike Brioo. Dat die gevolgen uitgebleven of afgewend zijn, heeft niet kunnen beletten, dat Goethe berouw over liet gebeurde heeft gevoeld. Wanneer wij dan verder bedenken, dat uze dichter in zijn Straatsburger periode de terechtstelling van een kindermoordenares heeft bijgewoond en ook eens nagaan,



184
wat het gebruik van het Pfitzersche Faustboek van 1764 1) heeft kunnen bijdragen tot vervollediging van hetgeen hij in 1790 van het Faustwerk reeds klaar had, dan worden wij in staat gesteld zoo langzamerhand te gaan begrijpen hoe de Gretchenscène zich i» zijn geest ontwikkeld heeft en wat hare idtweriring mogelijk heeft gemaakt. Het Pfitzersche Faustboek zal waarschijnlijk eene bewerking van dat van Widmann zijn. 2) In een noot, toegevoegd aan het tweede hoofdstuk van het eerste deel, wordt in PfitzerSbewerking de volgende geschiedenis van een zekeren student Apion verteld, door Prof. Bolland op blz. 30 van zijn leiddraad aldus kortelijk saamgevat: ,,Apion hebt Amée, gewinnt sie und ihre Magd Caride durch Geschenke, wahrend die Mutter, im Hauswesen beschaftigt, nichts merkt; Amée wird schwanger und Apioü verlasst sie. Durch Caride wird sie vom Selbstmorde zurückgehalten ; sie gebiert eine Tochter und ermordet dieselbe. Nach zwei Jahren wird des Kindes Deichnam gefunden ; Amée und die kupplerische Magd werden zum Tode verurteilt, und die Mutter wird der Stadt verwiesen, weü sie ihre Tochter nicht besser gehütet hatte.'f (Goethe-Jahrbuch für 1886, 7 : 278.) In Dichtung und Wahrheit, deel III, boek 14, vinden wij door
r) ,,Er ersah aber zu dieser Zeit in seiner Nachbarschaft eine schone doch arme Dirne, welche vom Land herein in die stadt gekommen und sich in Dienste bei einem Kramer begeben hatte. Diese gefiel nun Doktor Faust über die Maassen wohl, dass er nach ihr auf allerlei Weise undWege trachtete und sie zu eigen haben wollte; die Jungfrau jedoch woUte niemals, wasman ihr auch versprechen mochte, in seinen sündlichen Willen sich fügen, sondern sie bheb ehrlich und woltte nur von der Ehe hören". Die Faustsage nach Gustav Schwab (1792—1850) (mit feinem Geschick wusste Schwab Sagen nachzuerzahlen Brockh. 14); gemeint ist die Bearbeitung N Pfitzers vom Jahre r674. Da will Faust sie zur Ehe nehmen; der Teüfel aber hindert es und giebt ihm Helena zum Ersatz. (Leiddraad blz. 29 en 30 B.).
2) Georg, Rudölf Widmann, aus Schwabisch-Hall (Stadt im Württemberg) hat das alte Volksbuch von Dr. Faust so bearbeitet, dass Fausts wissenschafthcher Erkenntnistrieb zurücktritt, daftir umfangliche antipapistische Dispute, gelehrte Erlauterungen und theologische Exkurser eingeführt sind. (3 Bde, Hamb. 1599, neu gedruckt in Scheibles „Kloster" 2, 275, Stuttg. 1846) Brockhaus 16. Goethe hat es nicht gekannt. „Letzlich, wird auch alhier in dieser Erzahlung angezeigt, dass sich D. Fausti Geist Mephistophiles nennen lasse, welches sonsten ein persischer Namen seirt soll". (I cap 11). B.



i85
Goethe het volgende neergeschreven : „Vorübergehend will ich nur, der Folge wegen, noch eines guten Gesellen gedenken, dert obgleich von keinen ausserordentlichen Gaben, doch auch mitzahlte. Er hiess Wagner, erst ein Glied der Strassburger, dann der Frankfurter Gesellschaft; nicht ohne Geist, Talent und Unterricht. Er zeigte sich als ein Strebeader, und so war er willkommen. Auch hielt er treulich an mir, und weil ich aus allem, was ich vorhatte, kein Geheimnis machte, so erzahlte ich ihm wie andern meine Absicht mit „Faust", besonders dieKatastrophe vonGretchen. Er fasste das Sujet auf und benutzte es für ein Trauerspiel: „Die Kindermörderin". Es war das erstemal, dass mir jemand etwas von meinen Vorsatzen wegschnappte; es verdross mich, ohne dass ich's ihm nachgetragen hatte. Ich habe dergleicherl Gedankenraub und Vorwegnahmen nachher noch oft genug erlebt und hatte mich, bei meinem Zaudern und Beschwatzen so manches Vorgesetzten und Eingebüdeten, nicht mit Recht zu beschweren." Dragen deze en dergelijke mededeelingen en aanhalingen niet bij tot vermeerdering van ons in- en doorzicht ?
Daat ons verder overwegen en vragen wij ons af of uitsluitend en alleen Friederike Brion Goethe voor den geest gezweefd heeft bij de uitbeelding zijner Gretchengestalte. Wij hoorden het reeds. Zooals de dichter Gretchen ons schildert, moeten wij haar ons wel voorstellen als toonbeeld van vrouwelijke schoonheid, als maagd naar lichaam en ziel, lieftallig, zachtmoedig, inschikkelijk, bereidwillig en bovenal rein en onschuldig. En wanneer wij dat dan zoo bedenken, komt ons dan niet als vanzelf het „Frankforter Gretchen" uit Dichtung und Wahrheit in de gedachte, het meisje, waarmee Goethe in de jaren 1763 en '64 omgang heeft gehad ? Of dat jeugdig Frankforterinnetje wel Gretchen heeft geheeten, is nog de vraag. Mogelijk is, dat het haar naam uit Faust eerst heeft ontvangen. 1) WaarschijnUjk zal de naam wel verdichtsel van Goethe zijn geweest, want ofschoon bij het eerst op lateren leeftijd te boek stellen zijner lotgevallen „Wahrheit" het Deitmotiv moest
1) Rückwirkung spaterer Dichtung auf die Berichte früheren Erlebens lasst sich hier wenigstens vermuten ; vielleicht hat die junge Frankfurterin ihren Namen erst aus dem „Faust" empfangen. „Gretchen" ist überhaupt ein volkstümhcher Namen; im Kalender kommt nach Heinrich (12 Juli)' unmittelbar (am 13 Juli) Margareta. B.



i86
fcijn, had het toen toch nooit uitsluitend Wahrheit kunnen zijn, wat door hem neergeschreven werd en was „Dichtung" bij de samenstelling van het werk onvermijdelijke factor. Uit het vijfde en zesde boek van Wahrheit und Dichtung blijkt overvloedig, dat het „Frankfurter Gretchen" op Goethe grooten indruk heeft gemaakt en voor mijn doel is het weer van belang de volgende plaatsen uit die boeken nog eens onder de aandacht van den lezer te brengen, om hem te doen beseffen, dat hier iets van gewicht wordt aangehaald, iets wat zeer ter zake is. Duisteren wij dan naar hetgeen Goethe daar over haar schrijft :„ Als es aber doch zuletzt an Wein gebrach, rief einer nach der Magd; allein statt derselben trat ein Madchen herein von ungemeiner, und, wenn man sie in ihrer Umgebung sah, von unglaublicher Schönheit. — „Was verlangt ihr ?" sagte sie, nachdem sie auf eine freundhche Weise guten Abend geboten; „die Magd ist krank und zu Bette. Kann ich euch dienen ?" — Es fehlt an Wein, sagte der eine. Wenn du uns ein paar Flaschen holtest, so ware es sehr hübsch. — Tu es, Gretchen, sagte der andere: es ist ja nur ein Katzensprung. — „Warum nicht!" versetzte sie, nahm ein paar leere Flaschen vom Tisch und eilte fort. Ihre Gestart war von der Rückseite fast noch zierlicher. Das Haubchen sass so nett auf dem kleinen Kopfe, den ein schlanker Hals gar anmutig mit Nacken und Schultern verband.Alles an ihr schien auserlesen, und man konnte der ganzen Gestart um so ruhiger folgen, als die Aufmerksamkeit nicht mehr durch die stillen, treuen Augen und den hebhchen Mund allein angezogen und gefesselt wurde. Ich machte den Gesellen Vorwürfe, dass sie das Kind in der Nacht allein ausschickten; sie lachten tnich aus, und ich war bald getröstet, als sie schon wiederkam; denn der Schenkwirt wohnte nur über die Strasse. „Setze dich dafür auch zu uns", sagte der eine. Sie tat es, aber leider kam sie nicht neben mich. Sie trank ein Glas auf unsre Gesundheit und entfernte sich bald, indem sie uns riet, nicht gar lange beisammen zu bleiben und überhaupt nicht so laut zu werden; denn die Mutter wolle sich eben zu Bette legen. Es war nicht ihre Mutter, sondern die unserer Wirte. Die Gestalt dieses Madchens verfolgte mich von dem Augenbhck an auf allen Wegen und Stegen : es war der erste bleibende Eindruck, den ein weibliches Wesen auf mich gemacht hatte; und da ich einen Vorwand, sie im Hause



187
zu seheu, weder findea konnte noch suchen mochte, ging ich ihr zuliebe in die Kirche und hatte bald ausgespürt, wo sie sass; und so konnte ich wahrend des langen protestautischen Gottesdienstes mich wohl satt an ihr sehen. Beim Herausgehen getraute ich mich nicht, sie anzureden, noch weniger sie zu begleiten, und war schon selig, wenn sie mich bemerkt und gegen einen Gruss genickt zu haben schien".
Een weinig verder lezen wij dat, „Gretchen am Fenster sass und spann", dat „die Mutter ab und zu ging", en daarna luidt het in datzelfde boek : „Die ersten Diebesneigungen einer unverdorbenen Jugend nehmen durchaus eine geistige Wendung. Die Natur scheint zu woüen, dass ein Geschlecht in dem andern das Gute und Schone sinnhch gewahr werde. Und so war auch mir durch den Aablick dieses Madchens, durch meine Neigung zu ihr, eine neue Welt des Schonen und Vortrefflichen aufgegangen".
Wanneer Goethe later, in het zesde boek, na eene netelige gebeurtenis, naar Gretchen vraagt, blijkt uit het antwoord, dat hem daar gegeven wordt, ten duidelijkste Gretchens onschuld. Wat toch lezen wij in het begin van dat boek: „Nach allem diesem konnte ich mich zuletzt nicht halten und fragte, was aus Gretchen geworden sei, zu der ich ein für allemal die grösste Neigung bekannte. Mein Freund schüttelte den Kopf und lachelte. „Benihigen sie sich, war die Antwort; dieses Madchen ist sehr wohl bestanden und hat ein herrhches Zeugnis davongetragen. Man konnte nichts als Gutes und Diebes an ihr finden".
Na deze uitweidingen zullen wij langzaam aan wel den waan hebben verleerd, dat achter Goethe's Gretchen slechts eene enkele vrouwenfiguur schuilt. Wij vértrouwen, dat de lezer heeft leeren begrijpen, dat de Gretchengestalte eene phantasie van Goethe is, die in zijn geest ontstaan is als zuiverst destillaat van al wat in de vrouw het vrouwelijke bij uitnemendheid mag heeten. Op blz. 40 van zijn leiddraad schrijft Prof Bolland: „Goethe ist ein tiefer Frauenschilderer, vielleicht der tiefste ; Gretchen in Goethe's Faust, sein rührendstes Frauenbild, 1) ist vielleicht die schönste Blume, die jemals auf dem Felde der Dichtkunst gewachsen,
1) Eewes im Jahre 1855 : „das erste Erfordernis der Poësie ist, dass sie uns rührt, nicht dass sie uns belehrt". B.



i88
und sie erwuchs als solche auf seijiem Debenswege. Sie ist die reife Frucht der Etfahrungen seines jungen Herzens, ein Ideal ewiger Weiblichkeit, welches die deutsche Volksseele durch tatsachhche Erlebnisse in seinetn Geiste hervorgebracht. Wie der sogenannte Müitarismus als Geist der Ordnung und der Treue, als Geist der vernünftigen Gewissenhaftigkeit in der Hingabe an das Ganze, die beste deutsche Mannbchkeit bezeichnet, so ist das Gretchenhafte das Beste, Reinste und Zarteste in der deutschen Weiblichkeit, in aller Weiblichkeit. „Shakespeare selbst hat kein solches Bild wie Gretchen gezeichnet, keine solche eigentümHche Vereinigung von Deidenschaft, Einfalt, büxgerlicher Einfachheit und bezaubemder Anmut". (Dewes). Gretchen ist die lieblichste und reichste von Goethe's Frauengestalten, und doch auch wieder so einheitlich ; sie ist ein Geschöpf, das ihm freilich mit der Gesamtheit und Fülle seiner Züge nie und tiirgends begegnet, i) gleichwohl aber so lebendig angeschaut und empfunden ist, dass es nimmermehr veralten und vergehen kann. Die Gretchenscenen in Goethe's Faust sind vielleicht das Höchste von Poësie, was jemals von einem Dichter geschaffen worden, ein UnendUches von Schönheit und Zartheit und zugleich tief tragisch, der Menschheit ganzer Jammer im engsten Rahmen eines klein bürgerUchen Debensschicksals".
Faust wordt bij den aanblik van Gretchen „verliefd". Wat is eigenlijk „verliefd worden" ? Verliefd worden is het gewaarworden der vermeende eens voor al voegende natuurlijke wederhelft, waarbij men in een toestand geraakt, waarin men in de voor het oogenbhk machtig aantrekkelijke overzijde onzeggelijk veel meer ziet, dan ze is, om haar zoo dan ook onmiddellijk te verafgoden. Alle kans bestaat echter, dat op die natuurlijke afgoderij teleurstelling volgt, want uiteraard slaat men in de verliefdheid de overzijde te hoog aan. En wanneer men dan bedrogen uitkomt, zal men allicht in de meening gaan verkeeren het ware „nog" niet te hebben gevonden. Men zal dan trachten de andere, zich beter
i) Goethe zu Eckermann am 22 Oct. 1828 : „Meine Idee von den Frauen ist nicht von den Erscheinungen der Wirkhchkeit abstrabiert, sondern sie ist mir angeboren, oder in mir entstanden, Gott weiss wie ! Meine dargestellten Frauencharactere sind daher auch alle gut weggekommen sie sind alle besser als sie in der Wirkhchkeit anzutreffen sind". B.



i8q
passende wederhelft elders te vinden, en allereerst zal meer in het bijzonder de man in zijne verliefdheid de wispelturigheid zelve blijken. In zijne natuurlijkheid zal hij willen verlaten, wat hem niet meer bekoort, om zoo dan niet beter te handelen dan de dieren des velds, die óók verlaten, wat zij niet meer begeeren, die óók heengaan, wanneer zij natuurlijke bevrediging hebben gevonden.
Onze verhefdheid waarborgt echter in geen geval eene „blijvende geestelijke wederhelft", die in den regel niet wordt gevonden maar te kweeken is. Even weinig als „personen" geboren worden, omdat, wat geboren wordt slechts zielige menschéhjkheid of menschehjke zieligheid is, menschéhjkheid in aanleg, die zich juist tot persoonlijkheid zal hebben te ontwikkelen om op den duur geestelijk te bhjken, even weinig wordt onze blijvende geestelijke wederhelft ook zoo maar gevonden of aangetroffen. Veeleer zullen wij moeten trachten, juist bij het verhes onzer verhefdheid, van onze vaak toevallig aangetroffene natuurlijke wederhelft eene blijvend geestelijke te maken. Wie het plicht acht een huwelijk te ontbinden, mochten echtgenooten elkander niet meer begeeren, heeft zich niet in redelijkheid van bezinning leeren zeggen, dat juist het huwelijk vergeestelijking onzer natuurlijkheid heeft mede te brengen. Van nature fe de man wispelturig in zijne verhefdheid, doch in en door het huwelijk zal wispelturige verhefdheid zich hebben te verkeeren tot standvastige huiselijke liefde. Hoe verhouden zich man en vrouw ? Gelijk het sterkere en het zwakkere, het bedrijvige en het lijdelijke, gehjk het mededeelzame en het ontvankelijke, gehjk het afdwalende en het blijvende, het vooruitstrevende en het vasthoudende; man en vrouw verhouden zich ook als het offervaardige en het inhalige, als het genakend verkeerende en de afwachtende gesteldheid, als wijsgeerigheid en godsdienstigheid. Geen uitzondering of uitzonderingen doen deze verhouding te niet. Als uitzonderingen fliet den regel bevestigen, maar zelf regel worden, is daardoor slechts de verhouding verkeerd en verkracht, maar niet weggeredeneerd. Verhoudingen blijven verhoudingen, in alle eeuwigheid, en man en vrouw verhouden zich in den aangegeven trant, lichamelijk om te beginnen, doch verder ook maatschappelijk en ten slotte verstandelijk. En of zij het zich duidelijk maakt of niet, zoo ver-



IQX)
langt toch de vrouw, als afwachtende gesteldheid, onbewust, d.i. natuurlijkerwijze, naar den man, die haar meerdere blijkt te zijn, en die offervaardig en mededeelzaam zal hebben te blijken in drieërlei opzicht. Zonder eenige gemeenheid en zonder loszinnigheid vaa bijgedachte hebben wij in allen ernst te begrijpen, dat reeds geslachtelijk de man het vrouwelijk orgaan van gevoelige ontvankelijkheid tot zich neemt om te géven, terwijl de vrouw zich te geven heeft om te ontvangen. Maatschappelijk heeft de vrouw te leven van den arbeid, van de verdiensten des mans, en, is de verhouding goed, dan zal de vrouw ook verstandelijk baat hebben te vinden bij, of voordeel hebben te trekken van, den geestehjk meer ontwikkelden man. Het gaat hier aldoor slechts om de verhouding ; dat moeten wij altijd weer van voren af bedenken. De echt liefhebbende vrouw ontvangt immers bereidwillig, ook geestehjk, van haar man, en hare trouwhartige onontwikkeldheid, hare innemende onschuldigheid blijft eene aantrekkelijkheid van hare vrouwelijkheid. In en door het huwelijk verkeert zich veel, of beter, veredelt zich veel. Verkeert zich niet de aanvankelijke zelfzucht der vrouw in offervaardigheid jegens haar kind ? „Geeft" de moeder, de ware moeder, zich niet geheel aan haar kinderen ? Den man adelt reeds echte verhefdheid, de vrouw nog niet; niét door de verhefdheid, eerst door het moederschap wordt de vrouw geadeld. Zuiver is daarvoor de offervaardigheid van de moeder tegenover haar kind; onzuiver en betrekkelijk kunstmatig die van den vader. Jegens het kind is de vader slechts middellijk offervaardig, want m het kind heeft hij de moeder hef. Zij is als het ware de trait d'union, de brug voor de liefde van vader tot kind, en te begrijpen is het, dat onechte kinderen eer door den vader, dan door de moeder worden verlaten.
Wij hebben vernomen, wat tusschen Goethe en Friederike Brion te Sesenheim was voorgevallen. Goethe was heengegaan, nadat hij natuurlijke bevrediging gevonden had en of hij verplicht geweest was haar te trouwen, zal voor hem wel geen overweging zijn geweest.
Wat Friederike betreft, willen wij hier nog even opmerken, dat hare houding tegenover Goethe heel wat sympathieker geweest is dan b.v. die van Charlotte von Stein, eene getrouwde vrouw, die door onzen dichter, meer dan zij feitelijk verdiende, elf jaar



iqi
lang is opgehemeld. Daarom is Goethe zich ten laatste door haren omgang te beklemd en te onvrij gaan voelen en is hij ia alle stilte» zonder haar iets vooraf te laten weten, naar Itahë vertrokken. Wij komen hierop later nog terug. Voorloopig zij gezegd, dat Charlotte, na Goethe's vertrek, wellicht uit nijd, veel hatelijks over hem geschreven heeft, met name ook over zijne verhouding tot Christiane Vulpius, zijne latere vrouw. Veel zaaks hield dat geschrijf niet in, zoodat achterna is gebleken, dat Goethe's belangstelling eigenlijk gewijd was geweest aan eene vrouw zonder diepte van gemoed, zonder grootheid van geest. Hiermede is geenszins omgekeerd beweerd, dat Christiane Vulpius geestehjk zoo hoog stond, maar te bedenken hebben wij, dat deze Goethe's vrouw was en de waarde van de vrouw voor den man nooit ligt in wat zij geestehjk presteert, maar in datgene, wat zij voor hem betéékent. Gaat het goed, dan moet zich door den man altijd „iets" van het hoogere aan de vrouw openbaren en heeft de liefdevolle gade haar manlijke wederhelft wederkeerig tot openbaring te bezielen. Een man op zichzelf is eene volledige halfheid en honderd mannen bijeen zijn wellicht niet veel meer dan honderd bruten. Maar ook de vrouw op zichzelf blijkt eene halfheid en honderd vrouwen op een hoop zijn niet veel meer dan honderd ganzen. En dat geldt van Charlottes zoowel als van Christianes. Ik wil hopen, dat de zin dezer opmerking zal worden gevat en tot verder overdenken stemmen zal. Eerst in de ware menschéhjkheid worden menschelijke tegenstellingen verkeerd en opgeheven; eerst man en vrouw te zamen kunnen het ware menschelijke leven beleven. Over en weer zijn man en vrouw bestemd om aan elkaar „voorloopig" zinnelijk het hoogere gewaar te worden, juist in zooverre zij ook over en weer de onzienlijkheid van het hoogere beteekenen of liever symbolizeeren. Het gaat aldoor, het zij nog eens herhaald, om de verhouding tusschen man en vrouw. Wij weten wel, dat de gemiddelde man innerlijk nooit veel vereering verdient, even weinig als de gemiddelde vrouw de adoratie waard is. Zij zien in elkander wat zij divineeren, niet wat zij zijn, en zonder vereering eenerzijds en adoratie anderzijds was het leven dor en vreugdeloos.
En ziet nu wat er gebeurt, wanneer een geleerde als Faust tot een onschuldig en eenvoudig meisje als Gretchen komt I Wanneer



192
«en meisje het voorrecht heeft, dat een man van hoogere ontwikkeling tot haar komt, dan kan voor haar als het ware de geheele kosmos zich ontsluiten ; dan kan het haar toeschijnen, alsof hij al datgene brengt, wat haar het leven rijk en veelbeteekenend zal maken. En wanneer nu inschikkelijkheid, meegaandheid, toegeeflijkheid, goedwilligheid in het algemeen juist het lieflijke in de vrouw zijn, laat zich dan niet heel wel begrijpen, dat zij zich in dat geval geheel en al aan den man overgeeft en zich op hem verlaat ? Eene vrouw moet vertrouwen. Dat nu deed Gretchen. Gretchen gaf zich aan Faust, vertrouwde hem aanvankelijk ten volle. Maar Faust kwam slechts uit lust tot vrijage; Faust dacht er geen oogenblik aan haar te trouwen. Faust is in booge mate egoïst, gebruikt Gretchen, zonder phchtsgevoel of recht, en misbruikt haar alzoo. Wie eene vrouw gebruikt zonder haar daarvoor rechten te geven, maakt van haar misbruik, want hij behandelt haar als zaak. Niet voor niets heeft Kant gezegd: „Behandel menschen als personen". Faust is in Faust I de dédoublure van Goethe, die, wanneer het erop aankwam „die Diebe nur um die Diebe" zocht. Wanneer wij echter allen zoo zielig zouden blijven handelen, zou het tot eene geregelde samenleving nooit komen kunnen, het eenige, waarin de geest van het hoogere gedijen kan.
Doch wij, mannen en vrouwen, zijn geboren om elkander aan te vullen, om eensgezind te zijn, om als vrienden elkanders geluk te zijn en te bevorderen. Spanning weliswaar blijft er eeuwig, en tot elkanders ongeluk worden wij ook geboren. Want er is iets in ons over en weer, dat ons drijft in het eene op te gaan, ons te verdoen, hetzelfde waardoor het leven gaande wordt gehouden, en dat is de geslachtsdrift, het mysticisme der natuurlijkheid en dierlijkheid.
Gretchen is door de schijnbare trouwhartigheid van Faust ten val gebracht. Gretchen, onschuldig en rein, lieftallig en goedwillig heeft niet alleen niet naar de gevolgen van haar daad gevraagd, maar de gedachten zelfs aan die gevolgen zijn in haar zuiver maagdelijk brein niet opgekomen. Het ligt niet in de idee, Gretchen's bereidwilligheid ten val als opzettelijk te beschouwen. Als zuiverste en reinste maagd hebben wij haar te beschouwen, en als zoodanig is zij eene prooi geworden van mardijk bedrog. Gretchen valt zonder zonde.



*93
Zonder zonde valt Gretchen, maar zij is niet zonder zonde gebleven, wat duidelijk uitkomt in haar gesprek met Diesje aan de put en mede blijkt uit de woorden, die zij bij bet naar huis gaan zachtkens tot zichzelve spreekt:
„Wie konnt' ich sonst so tapfer schfflalen
Wenn tat ein armes Magdlein fehlen!
Wie konnt' ich über andrer Sünden
Nicht Worte g'nug der Zunge finden!
Wie schien mir's schwarz, und schwarzt's noch gar
Mir's immer doch nicht schwarz g'nug war,
Und segnet' mich und tat so gross,
Und bin nun selbst der Sünde bloss!
Doch ■—- alles, was dazu mich trieb,
Gott 1 war so gut, ach, war so heb t"
Zonder zonde is zij niet gebleven. Is hare moeder niet bezweken aan het herhaalde toedienen van den slaapdrank ? Aan te nemen is het, dat zij die de eerste keer zonder bewüste verkeerdheid heeft gegeven, eenvoudig en alleen uit volgzaamheid en inschikkelijkheid jegens Faust. Uitsluitend ten gerieve van Faust, want jaj zag geen anderen uitweg om aan zijn verlangen te voldoen :
Faust: „Ach, kann ich nie
Ein Stündchen ruhig dir am Busen hangen Und Brust an Brust und Seel' in Seele drangen ?
■Gretchen: Ach, wenn ich nur alleine schlief'
Gretchen:
Faust:
Faust:
Ich hess' dir gern heut Nacht den Riegel offen;
Doch meine Mutter 9chlaft nicht tief,
Und werden wir von ihr betroffen,
Ich war' gleich auf der Stelle tot!
Du Engel, das hat keine Not.
Hier ist ein Flaschchen! Drei Tropf en nur
la ihr en Trank umhüllen
Mh tiefem Schlaf gefalhg die Natter.
Was tu' ich nicht um deinetwillen ?
Es wird ihr hoffenthch nicht schaden !
Würd' ich sonst, Diebchen, dir es raten?
13



194
Gretchen : Seh' ich dieb, bester Mann, nur an,
Weiss nicht, was nhch nach deinem Willen treibtjf
Ich habe schon so viel für dich getan,
Dass mir zu tun fast nichts mehr übrig bleibt".
Nog eens : zonder zonde is Gretchen gevallen, alhoewel zij niet zonder zonde is gebleven. Spreekt de Domscène dan ook niet van Gretchens wroeging ? Is de „Böser Geist hinter Gretchen"" niet Gretchen's geweten, dat spreekt ? i)
De Gretchentragedie is allicht voor ieder genietbaar. Zij is gevoelvol, roerend en indrukwekkend geschreven en de Gretchengestalte van Faust I boeit door de meer zinnelijke uitbeelding machtiger dan de Helenafiguur uit Faust II.
Kunnen wij tot op zekere hoogte beweren, dat achter Gretchen Friederike Brion blijft opdoemen, zoo kan aan den anderen kant niet worden gezegd, dat achter Helena Ulricke von Devetzow schuiït. Iets anders is het op te merken, dat Goethe bij het uitwerken van de Helenafiguur aan Ulricke heeft gedacht. De:e was geboren in 1804, en Goethe had haar ontmoet, toen zij zeventien jaar oud wds; twee jaar later werd zij door den hertog voor Goethe ten huwehjk gevraagd. Die wendde zich tot hare moeder. En wanneer wij, na het voorstel, de dochter hooren uitroepen : „ja, wenn die Mama es wünscht!" kunnen wij moeilijk aannemen, dat Ulricke's lust in een dergelijk huwehjk groot is geweest. Wat voor zichzelf en vanzelf spreekt!
Goethe heeft op het huwehjk niet verder aangedrongen; hij Heeft ervan afgezien en niet de overredingsmiddelen in het werk gesteld, waarover hij nog zoo rijkelijk zou hebben kunnen beschikken. Want niettegenstaande zijn hoogen leeftijd ging er steeds nog gróóte bekoring van hem uit, en door zijne welsprekendheid, door de charme zijner woorden, ware hij wellicht nog wel in staat geweest Ulricke te overreden. Zijne „Entsagung" heeft gelukkigerwijze eene diepere tdeurstelling voor beiden doen uitblijven.
Maar wie voelt niet, dat de vierenzeventigjarige Goethe op geheel andere wijze verliefd is geweest op Ulricke, dan de eenentwintigr
1) Verg. Die wandelnde Glocke (Goethe's Balladen).



195
jarige op Friederike ? Op hoogen leeftijd behoeft de mannelijke geslachtelijkheid wel niet geheel en al het vermogen tot verhefdheid te hebben verloren, maar kan zij toch moeilijk meer zoo heftig natuurhjk werken als in den jongen man.Dienovereenkomstig teekent Goethe in de figuur van Gretchen, „Herzensnot", in die van Helena allicht slechts „Herzensphautasie". Dat wil zeggen, dat Goethe tot het einde toe „in de phantasie" zinnelijk is gebleven.
Ulricke is oud geworden. Zij stierf in 1899 en is niet getrouwd geweest.
Bij de onthulling van het standbeeld van den grooten dichter te Weimar is zij tegenwoordig geweest als eenig overgeblevene, en zij heeft er zich op beroemd, dat haar de stralen der ondergaande zon nog hadden beschenen.



6 Februari 1919*
Gretchen valt zonder zonde, maar blijft niet zonder zonde. Al zal deez' opmerking wel aanleiding tot heel wat misvatting geven, zoo onthult zij niettemin den eigenlijken zin der Gretchentragedie.
Wellicht zal een geloovig en kerkelijk mensch een handelen in strijd met Gods wil, een handelen, dat tegen het van boven komend verbod indruischt, juist recht „zonde" noemen. Maar het gaat bier om eene redelijke bespreking van het Faust werk. Boven eene godsdienstige hebben wij uit te zijn, en in het hebt van zuivere rede hebben wij te vragen, hoe de Gretchentragedie naar waarheid is op te vatten.
Bedenken wij dan nog eens, dat wij eene natuurlijke en eene geestelijke zijde aan ons hebben, wat niet anders zeggen wil, dan dat in ons menschen zoowel bet lagere als het hoogere, elk op eigene wijze, meedoet. Zij zijn, goed- of afkeurenswaardig, nu eenmaal factoren der werkelijkheid, wat hier beteekent, dat, wanneer wij ons helder bezinnen, het lagere niet eenzij diglijk bet afkeurenswaardige zal hebben te heeten, noch het hoogere enkel te prijzen zal zijn. Immers het natuurhjke, het lagere, zeggen wij maar gerust het minderwaardige, is en bhjft eeuwighjk ontstaansvoorwaarde van het geestehjke, het hoogere, het meerderwaardige. Menschelijke geest kan nu eenmaal nooit buiten menschelijke natuur. Zij kunnen elkander niet derven, maar hebben elkaar over en weer te vooronderstellen. Zij zijn ongescheiden onderscheiden, al zal, zooals vanzelf spreekt, de menschelijke geest de menschelijke natuur hebben te beheerschen.
Inzooverre wij in den waren zin des woords aanspraak op den naam van „mensch" willen maken, zullen wij ervoor hebben te zorgen, dat steeds datgene in ons overheerscht, wat gezegd kan worden onze eigenlijke menschéhjkheid uit te maken. En beteekent dat nu niet juist, dat de geest het lagere in ons te overstemmen heeft en aan onze natuurhjke neigingen, die toch in den grond slechts het dierlijke zijn, paal en perk moet stellen ?
Zoo zal door ons, die dat bedacht hebben, in ruimer zin al datgene „zonde" zijn te noemen; wat voor ons hooger bewustzijn



197
niet meer te rechtvaardigen valt. Alle blootelijk van nature begane zaken hebben in zekeren zin in den geest afkeurenswaardig te heeten, en zonde is in den grond al wat ons beneden ons zelf doet zinken. „Het is zonde en jammer", wordt dan ook in den wandel gezegd, wanneer wij bij gelegenheid het hoogere voor het lagere het veld zien mimen.
Alles echter, wat ons beneden eigen peil doet zinken, zullen wij daarom nog geen zonde voor Gód kunnen noemen. Dat blijft slechts zonde tegenover onszelf. Gehjk voor den geloovige de openbaring slechts van Gód te komen heeft, zoo kan men, volgens hem, ook slechts tegenover Gód zondigen.
Door openbaring erlangt men kennis, die men uit eigen kracht niet zou hebben kunnen verwerven, waarom dan inzooverre de opvatting van den kerkdijken mensch in de rede hgt, dat openbaring van God te komen heeft.
Maar eerst in zuivere redelijkheid zal men te hooren krijgen, wat eigenlijk met God bedoeld wordt, om daarna te begrijpen, dat de openbaring voor het menschdom uit het menschdom zelf zal dienen te komen. Openbaring heeft het menschdom als geheel van noode uit en dóór het bedroevend kleine geestehjk aristocratische deel ervan. En als dan openbaar wordt, wat in het godsdienstige schuilt, dan moet bij slot van rekening het zuiver redelij ke aan het hcht komen, dat toch de zin van alles en in alles is. Zin en beteekenis van het godsdienstige, ware exegese, geeft eerst wijsgeerigheid, waarom de vrouw haar leven lang de openbaring van den man behoeft en te verwachten heeft. Dat hgt in de rede, dat wordt door de ware verhouding medegebracht, door de verhouding van het ware, die ook de verhouding tusschen man en vrouw in het huwehjk behoort te zijn. Van den meer geestelijken man behoort de openbaring tot de meer ziehge, tot de hem dierbaar en bij haren aanbhk hem bezielende gade te komen, waardoor dan zij geadeld worden moet. Doch hoe moet nu tot het menschdom openbaring komen ? De ware openbaring is de openbaring van het ware in en van alles; zij is de openbaring van datgene, wat zich niet tot dit of dat laat verbijzonderen, maar niettemin de zin van alles kan worden geacht.
Die het ware openbaart, openbaart het algemeene in het bijzondere, onthult van alles zin en beteekenis. Alles, wat zich ont-



198
wikkelt, maakt zich eigenlijk zoo vanzelf al openbaar, en wat geheim blijft of gehouden wordt, komt niet tot ontplooiing en ontwikkeling. Het ware geheim laat zich dan ook als geheim van het ware nooit ofte nimmer verraden ; door begrijpend nagaan laat het zich slechts onthullen en ontvouwen, en het geheim van het ware blijkt achterna ook openbaar gemaakt te kunnen worden Zonder te zijn verraden, dat is zonder algemeen te worden begrepen. Het geheim, dat openbaar gemaakt, van meet af ook begrepen is, is nooit het ware geheim. Dat laat zich om zoo te zeggen ten allen tijde en overal uitspreken, zonder daarom nog geestehjk eigendom te worden van hem of haar, die het vernomen heeft.
Alleen de ware redemeester kan verhchting brengen, doch zal in den regel, na zwaren arbeid, weinig dank oogsten. Wekt hij geen ergernis, als hij het ware laat vernemen, zonder dat het wordt verstaan ? En verdraagt men dat eigenlijk wel ?
Gretchen valt zonder zonde... zonder zonde ? ! Had zij zich aan Faust dan zoo maar mogen prijs geven ? De redemeester heeft het wezen der zaak te openbaren, en zal op deze vraag uiteraard heel wat anders te antwoorden hebben, dan bijgeval een vader van het betrokken meisje. Alles is betrekkelijk, wat bij voorbaat beteekent, dat op alles, wat wij hier gaan zeggen, verstandig wel wat aan te merken valt. Zal niet een vader met maatschappelijke omstandigheden en convenances, met factoren als fatsoen en stand hebben rekening te houden ? Maar zien wij eens af van alles, wat niet rechtstreeks geacht kan worden ter zake te zijn, dan wordt het toch eigenlijk slechts de vraag of een ongerept en onbesproken meisje zondigt, doordat zij zich overgeeft aan den man, die, voor haar voelbaar als haar geestehjk meerdere, offervaardig en vertrouwelijk tot haar komt. Wij moeten niet uit het oog verhezen, dat het klaarblijkelijk in de bedoeling heeft gelegen in Gretchen de eigenschappen te vereenigen, die haar juist tot een toonbeeld van vrouwelijkheid maken, en wij moeten voorloopig eens niet denken aan het tragisch eind, waartoe hare overgave aan Faust ongelukkigerwijze leidt, — niet denken aan de gevolgen, welke haar daad voor haarzelve na zich sleept. Gretchen valt door haar goedwillige meegaandheid en trouwhartige toegeeflijkheid jegens Faust. Zij heeft zich geheel en al op Faust, den ontegenzeggelijk geestehjk hooger staande, verlaten en is er niet minder



199
•om, wanneer achterna bhjkt dat Faust, groot en mooi pratend -egoïst als hij is, het in hem gestelde vertrouwen misbruikt en zoo ■dan beschaamt. Inderdaad, juist als heftalhge, goedgeloovige -en teerhartige vrouw biedt zij geen weerstand, maar toont zich bereidwillig lijdelijk, en veroorlooft Faust als vanzelve, geheel onbewustehjk en onwiUekeurig, de door hem verlangde overmatige vrijheid. Och, wanneer het vertrouwen inderdaad gerechtvaardigd bhjkt, en ook dat is toch vaak genoeg het geval, zijn dan niet •de kwade gevolgen eener te groote inschikkelijkheid jegens den man voor de vrouw veelal gering te achten ?
Zijn de mannen geregeld schelmen, en worden zij niet vaak juist vastgehouden, wanneer de vrouw inschikkelijk bhjkt ?
Niet dat er niets zou zijn aan te merken op zulk zich vertrouwend overgeven van Gretchen aan Faust! . . . Wie echter begrijpt, waarom het hier te doen is, voelt als het ware vooruit, dat het in de idee hgt, dat onze dichter Gretchen zonder schroom en terughoudendheid Faust laat aanvaarden. Tegen alles is wat te zeggen, •en zou er dan ook niets in eenigerlei zin afkeurenswaardigs in Gretchen's gedrag te beredeneeren zijn ? Wie echter voelt, wat Goethe met en door de Gretchenfiguur heeft willen uitbeelden, voelt ook onmiddellijk, dat het op de hjn dier uitbeelding ligt, hare vrouwelijke meegaandheid en toegeeflijkheid met en voor Faust tot het uiterste te voeren, om juist die vrouwelijke eigenschappen des te tragischer te doen uitkomen.
Gretchen valt zonder zonde, maar blijft niet zonder zonde. Zij geraakt door Faust's egoïsme op het hellend vlak, en gaat te gronde. Dat alles werkt Goethe wel niet haarfijn uit, maar hij vertelt toch net genoeg, om ons dat te doen bedenken.
Faust behandelt Gretchen als zaak, en overweegt niet, dat rechten van personen jegens personen nooit die van personen op zaken worden. Dat juist is het min edele in Faust. Dat is het, wat hem er geen oogenblik over laat denken, Gretchen te huwen. Uit zijne daden spreekt slechts de duivel in hem, die in hooge mate •egocentrisch is :
„Nein, nein ! der Teufel ist ein Egoist Und tut nicht leicht um Gottes willen. Was einem andern nützlieh ist". zegt Faust zelf in Faust I (Studierzimmer z). En zoo is het 1 Wat



200
was hij, na zijn daad, tegenover Gretchen feitehjk verplicht ge» weest ? Behoorde dat geen probleem voor bem te zijn ? Faust heeft zich slechts willen „uitleven", zietdaar de zaak. Had hij niet afscheid van zijn studeervertrek genomen om voor zijn genoegen de wijde wereld in te gaan ? Het hoogere heeft stellig niet in Faust gewerkt, nog minder gesproken, toen hij zich van Gretchen afwendde, al had een huwehjk met haar hem misschien allerminst het paradijs bezorgd- Paradijzen worden hier beneden nu eenmaal niet verstrekt. Niettemin blijft het huwehjk onze bestemming, in weerwil van het onornstootehjk feit, dat het huwelijk een zeer „onnatuurlijke" zaak te heeten heeft. Het huwelijk is immers geen natuurhjke aangelegenheid, maar eene geestelijke, geene zaak van dierlijkheid zonder meer, maar van menschéhjkheid. Van nature is de man polygamiscb, d.w.z. beestachtig en belust opveelheid van bruikbaarheid en juist in en door het huwehjk zal hij boven zijne dierlijkheid tot ordelijkheid en ordentelijkheid van levenswijze hebben uit te komen. Niet dat wij onze natuur eenvoudig kunnen of moeten uitschudden, maar in en door het huwelijk hebben wij ze te beheeischen,
Na 't verliefd zijn óp de vrouw, en 't geboeid «ju dóór de vrouw, moet eene leiding vóór de vrouw, haar ten zegen volgen.
Doch die leiding voor de vrouw kan nooit op behoorlijke wijze in ongebonden staat worden verwerkelijkt. In en door bet ware en rechte huwehjk wordt aan dierlijkheid, ongebondenheid, teugelloosheid en anarchisme der zieligheid paal en perk gesteld, al blijft voor den geestehjk zieligen mensch de „vennaledeite Rattenfanger" (Faust I, Nacht, strasse vor Gretchens Türe) steeds over» wegend veel bekoorlijks behouden.
„Ich bin der wohlbekannte Banger, Dei vielgereiste Rattenfanger, i) Den diese artberühmte Stadt Gewiss besonders nötig hat. Und wareu's Ratten noch so viele, Und waren Wiesel mit im Spiele,
i) Vgl. Vischer's Faust III, eerste bedrijf, vijfde tooneel: Half dir nicht einst, dem üppigen Minnes anger, Mit seinem Schwert der schnöde Rattenfanger.



201
Von allen saubr' ich diesen Ort, Sie müssen mit eiuander fort.
Dann ist der gutgelaunte Sanger Mituater auch ein Kinderf anger, Der selbst die wildesten bezwingt, Wenn er die goldnen Mare hen singt. Und waren Knaben noch so truïzig, Und waren Madchen noch so stutzig, ln meine Saiten greif' ich ein, Sie müssen alle hinterdrein.
Dann ist der vielgewandte Sanger Gelegentlich ein Madchenfanger; In keinem Stadtchen langt er an, Wo er's nicht mancher angetan. Und waren Madchen noch so blode, Und waren Weiber noch so spröde, Doch allen wird so liebebang Bei Zaubersaiten und Gesang".
De „vielgewandte Sanger Goethe" is menigmaal „gelegentlich ein Madchenf anger" gebleken. Hebben wij vroeger al niet reeds de opmerking gemaakt, dat de eigenlijke wortel der poëzie de verhefdheid is ? Die „vielgewandte Sanger" heeft intusschen ook bezongen, dat hij over het denken zelf nooit heefc nagedacht. De „vielgewandte Sanger" is dan ook nooit „ein vielgewandter Mann des Begriffes" geworden. Als Sanger mag men een Madchenfanger worden, — de man van begrip zal zelden of nooit een „Menschenfanger" worden. Voor wie worden bij slot va» rekening eigenlijk wijsgeerige colleges gegeven ? Wel, voor wie anders dan voor degenen, die „wijs" willen worden. Wie echter wil zich uitsluitend en alleen op redehjke wijze laten voorhehten ? . ..
Goethe was en bleef, ook in zijne verliefdheid, de wispelturige, wat hem, in zekeren zin, ook eeuwig jongeling deed zijn. Een echt geestehjk mensch zal ook op lager peil en in het zinnelijke op den duur de wispelturige niet kunnen blijken. Kunnen wij ons, zelfs bij meer geestelijke rijpheid, het lagere wel met geheel ont»



202
zeggen, gelijk dat het kerkelijk idéaal der middeleeuwen was, daar het immers op dwaling berust het hoogere „zónder" het lagere te willen, zoo voegt ons toch in zekere mate de ingetogenheid, en zelfveistervers of asketen worden wij in zekeren zin ook wel, wanneer wij namelijk ter wille van het hoogere ons een en ander van het lagere ontzeggen. En ik wil hopen, dat men den zin zal verstaan, die in . de opmerking is gelegen^ dat van uit een bepaalden gezichtshoek de kamergeleerde en de heilige zich laten vergelijken. Den werkelijk geleerden past matigheid in alles, want geleerdheid laat zich moeilijk samendenkeu met den drang zich te willen „uitleven", waarom het dan ook geniaal van Goethe was gezien, dat hij, nauwelijks tweeentwintig jaar oud, Faust de studie laat vaarwel zeggen, alvorens hem te laten uitgaan, ten einde het leven te kunnen genieten. Waarachtige studielust zal ouvermijdelijkerwijze met eene zekere reinheid van levenswandel gepaard gaan. Nu neemt Faust eerst, na een lang leven achter zich te hebben, afscheid van de studie, zoodat hij zich, toen hij tot „verkeering" kwam, een kapitaal van kennis had vergaard. Zijne hoogere phantasie, die zich in den loop der jaren sterk had on+wikkeld, en zijne groote bespraaktheid maakten hem tot een boa constrictor voor Gretchen, het onschuldig eekhoorntje. Is het wonder, dat het 'ongeleerde meisje als vanzelf in Faust baar noodlot aanvaardde ? Is haar overgave haar als zondig aan te rekenen ? In géenen deele. Hare min ofte meer onvoorzichtige en argeloozè toegeeflijkheid had haar achterna heil en zegen moeten brengen,wanneer Faust hoog genoeg had gestaan en zich, na zijne „natuurhjke" daden ook edelmoedig en betrouwbaar had betoond. Bezit een man die eigenschappen inderdaad, dan zijn zij als het ware in staat hem bij voorbaat te ontzondigen en onheil sticht hij niet, hoe hoogdravend en roerend zijn woorden bij gelegenheid mogen klinken. Want trouwhartig en ridderlijk zal hij, bij ontwikkeld verantwooTdehjkheidsgevoel, de gevolgen zijner daden aanvaarden. Maar ziet; daar komt het nu juist op aan l Faust is niet ridderlijk.' Ridderlijkheid voegt den man, wat* hij dan ook in den regel wel voelt, en waarvan hij bhjk geeft, doordat hij in de oogen der vrouw, die hij aanbidt, een beid zou willen schijnen. Heldhaftigheid en grootmoedigheid, zietdaar eigenschappen, die men méér bij den man, minder bij de vrouw behoort te verlangen, al zal of



203
liever moet de laatste teerhartig kunnen blijken. Den waren man en de rechte vrouw hebben wij te denken in verhouding van grootmoedigheid en teerhartigheid.
Gretchen wordt door de bespraaktheid van den „Maulbeld" Faust gevangen in diens net. Onbewustelijk en onwinekeurig voelt zij zich tot hem aangetrokken- Boos kan zij immers niet op hem worden:
„Allein gewiss, ich war recht bös auf mich, Dass ich auf Euch nicht böser werden konnte",
luiden Gretchen's vriendelijke en, innemende woorden tot Faust in de Gartenscène van Faust I, terwijl uit haar spreken in de scène van Marthens Garten :
„Seh' ich dich, bester Mann, nur an,
Weiss nicht, was mich nach deinem Willen treibt",
ten duidelijkste bhjkt, dat zij reeds geheel en al onder zijn invloed is. Zij staat dan ook, geestehjk, ver beneden hem en is verlegen, ongeleerd en weinig kundig als zij is. En dat voelt zij en uiten doet zij het ook:
„Ich fülh' es wohl, dass mich der Herr nur schónt,
Herab sich lasst, mich zu beschamen ;
Ein Reisender ist so gewohnt,
Aus Gütigkeit für heb zu nehmen.
Ich weiss zu gut, dass solch erfahrnen Mann
Mein arm Gesprach nicht unterhalten kann".
(Garten).
Machtigen indruk heeft Faust op haar gemaakt, en wanneer Zij dan ook, na het vertrek van Faust met Mephisto, welke laatste Was komen storen, toen de eerste haar in het tuinhuisje een bezoek bracht, daarin alleen achterbhjft, mijmert zij en prevelt :
„Du heber Gott! was so ein Mann Nicht alles, alles denken kann ! Beschamt nur steh' ich vor ihm da Und sag' zu allen Sachen ja. Bin doch ein arm unwissend Kind, Begreife nicht, was er an mir findt".



204
Is het nu nog niet duidelijk, in welke verhouding de dichter Gretchen tot Faust gedacht wil hebben ? En hebben wij daarmee niet redelijkerwijze rekening te houden ?
Man en vrouw zijn aanvankelijk, wanneer zij verliefd op elkander het oog hebben laten vallen, in verhouding te denken van offervaardigheid en ontvankelijkheid, dat is inhaligheid, en mag dan al in die verhouding het meer edele aan den kant van den man gedacht schijnen, het min edele aan dien van de vrouw, zoo behoort zulks voor den eerste geenszins aanleiding tot overmoedigheid te worden, terwijl de laatste zich met de gedachte zoude kunnen troosten, dat alles zich verkeert. Want, niet waar, den man, die op eene vrouw het oog heeft laten vallen, past gulheid; als afwachtende ontvankelijkheid zal de vrouw vanzelve als de inhaligheid te quahficeeren zijn. Doch later bhjkt allicht in de verliefdheid de man de wispelturige. Geeft hij, na door de verhefdheid juist eerst te zijn geadeld, aan zijne wispelturigheid toe, dan wordt hij weer vernederd tot gemeenheid.
Waarin verkeert zich de inhahgheid van de vrouw ? Zij wordt, want ook dat gaat weer natuuihjk toe, geadeld door het moederschap. De vrouw is van nature moeder en haar aanvankelijke inhahgheid wordt gerechtvaardigd door datgene, wat later moet komen; zij zorgt bij voorbaat voor het kroost, — onbewust is hare inhahgheid eene offervaardigheid ten behoeve van het komende kind. Want dat heeft zij hef van nature, let wel, van nature, dat is in de eerste plaats, of in eersten aanleg. Van tweeden aanleg is of wordt dan haar eigenlijke of huiselijke liefde tot den man en vader. Hoe is het gesteld met de vaderhjke hefde ? De man heeft in het kind de moeder hef, de vrouw in den vader het kind. Dat heeft voor zichzelf en vanzelf te spreken, geene uitzonderingen doen die verhouding te niet. Ieder voelt dat onmiddellijk. En toch zal niemand, naar ik hopen wil, uit het bovenstaande ooit opmaken, dat er wordt beweerd, dat een vader zijn kind niet hef heeft. Dat wordt niet betoogd ! Betoogd wordt, dat het natuurhjk dient te heeten, dat de hefde van den vader voor het kind middehjk is en secundair, die tot de moeder rechtstreeks of primair, terwijl omgekeerd de hefde van de moeder tot het kind onvoorwaardelijk zou mogen worden genoemd, die tot den vader voorwaardelijk. Kan hetdan ook, nogmaals gevraagd, voor iemand, die in dat verband



205
doordenkt, verwondering baren, dat eer een vader het onechte kind veriaten zal dan de moeder ?
Gretchen is dupe geworden van het mephistopbehsche in Faust,
den hoogdravenden, mooipratenden zondaar. En wil zoo'n
uitlating nu weer zeggen, dat het onmogelijk zou zijn te pleiten vóór de schuld van Gretchen en tegen die van Faust ? Is niet in werkelijkheid, in menschelijke werkelijkheid, alles eenheid van tegendeelen ? Menschelijke werkelijkheid laat zich altijd denken als eenheid van werkeloosheid en werkzaamheid, van ontvankelijkheid en mededeelzaamheid, van lijdelijkheid en bedrijvigheid en op de wijze der tegenstelling loopen wij menschen, ieder voor zich, rond als volledige halfheden. Alles wat de manlijke zijde heeft, heeft ook de vrouwelijke overzijde, en omgekeerd, maar op de wijze der ontwikkelde tegenstelling. Menschelijke werkelijkheid, werkelijke menschéhjkheid, gaat uiteen tot gepolarizeerde volledige halfheden. Is de jonge vrouw niet bedrijvig, wanneer A] in stille lijdelijkheid haar best doet de aandacht van den man op zich te vestigen, en kan van dezen niet gezegd worden, dat hij bij alle bedrijvigheid ook lijdelijk is, juist inzooverre hij door de vrouw geboeid wordt en aangetrokken ? Man en vrouw zijn bedrijvig en lijdelijk in eenen, doch met verschil van nadruk; „polariteit" valt hier te bedenken. Man en vrouw verhouden zich gehjk de hjdehjke bedrijvigheid en de bedrijvige lijdelijkheid, gehjk de ontvankelijke mededeelzaamheid en de mededeelzame ontvankelijkheid, zietdaar de waarheid.
En wie heeft nu het antwoord op de bovengestelde vraag nog niet in stilte bereids vernomen ? Was Gretchen, Faust haar vertrouwen schenkend, reeds daardoor niet verleidelijk ? Immers ja. Zij was zelfs zoo verleidelijk, dat zij den verleider tot verleiding verleidde. Zal het daarom nu in de bedoeling liggen Gretchen als de verleidster aan te merken ? Moge al dikwijls de verleiding van de vrouw door haarzelve beraamd zijn, duidelijk is het, dat Goethe dat in Gretchen niet heeft willen uitbeelden. Friederike, die wij achter de Gretchenfiguur te denken hebben, het zij terloops hier even weef ingelascht, behoorde trouwens in het geheel niet tot dat type vrouwen, dat zich bewustelijk eene houding geeft om den man te behagen. Gretchen wordt ons geschilderd als eenvoudig en fijngevoelig, gehjk Friederike dat was, en bezwaarlijk



206
laat bet zich met de uitbeelding harer gestarte in overeenstemming brengen aan te nemen, dat zij een overdacht plan heeft gehad, om Faust tot verleiding te verleiden. Mccht men a tort et a travers toch willen volhouden, dat zijzelve verleidster is geweest, welaan, het zij zoo, maar dan heeft zij toch die rol geheel onbewustehjk en onopzettelijk gespeeld. In ieder geval had Faust, de in geestehjke ontwikkeling bewustehjk zoo verre boven haar uitblinkende, zich zijne houding behoorlijk duidelijk moeten maken en zich van zijne daden beredeneerde rekenschap moeten geven.
Nog eens: Gretchen heeft als zuiverste maagd in al haar volheid de geestehjke meerderheid van Faust gevoeld. Als vertrouwende ontvankelijkheid staat zij ver beneden hem en reeds aan de boven door mij aangehaalde woorden: ,,Und sag' zu allen Sachen ja", komt haar vertrouwende overgave aan het licht. Bouwende en steunende op zijne voor haar vanzelve sprekende edelaardigheid, wijdt zij zich geheel aan den man, die, geestehjk niet hoog genoeg gestegen, voor haar geen getrouw leidsman bedoelt te zijn.
Maar wij hebben hier alles onder de oogen te zien. De opmerking zou kunnen gemaakt worden, en zij is gemaakt, dat Gretchen dan toch maar gezegd heeft:
„Ach, wenn ich nur alleine scblief'!
Ich liess dir gern heut Nacht den Riegel offen;"
en dat Gretchen, zoo sprekend, toch stellig geen inhibitie, geen ingetogenheid aan den dag heeft gelegd. Wat echter i» het geval ? Om te beginnen heeft zij die wel degelijk getoond. Wanneer Faust bij zijne eerste ontmoeting tot haar zegt:
„Mein schönes Fraulein, darf ich wagen, Meinen Arm und Geldt Hrr anzutragen ?"
dan antwoordt Gretchen daarop, zeer terughoudend en zedig:
„Bin weder Frauldn, weder schön, Kann ungeleitet nach Hause gehn".
Wanneer echter Faust, na zijne tweede ontmoeting, afschdd van haar neemt, smeekt:



207
„Ach, kann ich nie
Ein Stündchen ruhig dir am Busen hangen, Und Brust an Brust und Seel' in Seele drangen ?"
dan schijnt de mooiprater Faust het arme kind om niet meer dan een vertrouwelijk gesprek te vragen. Gretchen ziet geen kans Faust die gelegenheid te verschaffen; zij is nooit alleen, zelfs des nachts niet. Haar moeder is altijd om haar heen, en die is streng in haar opvattingen, ouderwets streng, zouden wij kunnen zeggen. Als Gretchen dan ook haar verzuchting heeft geslaakt en Faust gezegd heeft, wat zij bij gelegenheid gaarne voor hem zou willen doen, voegt zij er aan toe :
„Doch meine Mutter schlaft nicht tief, Und würden wir von ihr betroffen, Ich war gleich auf der Stelle tot 1"
Denkt zij hier aan een bijslaap met Faust ? De lezer ziet, naar ik hopen wil, van het hier beweerde, de bevestiging niet alleen, maar ook het in de rede hggende en van zelfsprekende. Zij wil Faust argeloos weg ter wille zijn, doch ziet geen uitweg en weet niet waarmee:
„Ich habe schon so viel für dich ge tan,
Dass mir zu tun fast nichts mehr übrig bleibt".
Men voelt, dat zij onschuldig denkt, en het haar geen oogenbhk in de gedachte komt, dat het in hun verhouding nu toch eerst ernst begint te worden. En nu kan men wel weer van voren af tegenwerpen, dat zij door „fast" te zeggen op meer gezinspeeld heeft, maar dan moet men zich toch eens afvragen of op die wijze „gehjk willen hebben" niet „onredehjk maakt", en of het niet bijdraagt, het werkehjk lieflijke in de Gretchengestalte eer te vertroebelen, dan dat daarin te doen uitkomen. Gretchen heeft zich om te beginnen tegenover Faust zedig en ingetogen gedragen, maar dacht, nadat haar beslist weigerend antwoord aan Faust, bij wijze van natuurhjke rem, om te beginnen gegeven was, over een en ander nog eens na. Hare belangstelling, zeggen wij voorloopig, hare nieuwsgierigheid, had Faust toch weten op te wekken :



208
„Ich gab' was drum, wenn ich nur wüsst', Wer heut der Herr gewesen ist l Er sah gewiss recht wacker aus, Und ist aus einem edlen Haus; Das konnt' ich ihm an der Stirne lesen. — Er war auch sonst nicht so keek gewesen''.
Ziet, na de ontmoeting denkt ze met nattrariijke belangstelling over hem na, en in haar overpeinzingen schildert Goethe haar toch als zuiver ongerept meisje, als maagd, eenvoudig en onwetend. Maar zal het voor het ideaal van vrouwelijkheid ideaal zijn, haar leven lang „maagd" te bhjven ? Het toonbeeld van vrouwefijkheid beschrijvende, zal men toch op haar duidelijkst de specifiek vrouwelijke eigenschappen tezamen moeten laten uitkomen. En hoe zal dat gebeuren, tenzij men in het maagdelijk meisje het instinctmatige verlangen legt om vrouw te worden ? Ongeiept kan het meisje dan niet bhjven; hare maagdelijkheid zal zij op de eene of andere wijze hebben prijs te geven. Maar dat moet langzaam gaan, met ingetogenheid. Door ingetogenheid en kuischheid openbaart de vrouw het verlangen om persóón te bhjven, en dat blijft zij dan ook door eene soort zehcontractie van haar vrouwelijk gemoed. Voor een betrouwbaar liefhebbend man zal dat wel zijne ontvankelijkheid onthullen, ten einde zich voor hem met hefde ten verderve te wijden. Wanneer de vrouw in drieërlei trant, lichamelijk, maatschappelijk en verstandelijk, de vertrouwende ontvankelijkheid typeert, dan kan zij, zelfs al9 moeder van veel kinderen, nog maagdehjk van gemoed te denken zijn, gehjk er omgekeerd meisjes kunnen zijn, die; hoewel nog maagd naar het lichaam, in eigen gemoed bedorven zijn, virulent. Kuisch heeft een meisje te zijn, maar dat bewerende, moeten wij niet denken aan de geforceerde beteekenis, die de Angücaan der achttiende eeuw aan dat woord gaf, eene beteekenis, waarvan de roman van Fielding „Pamela or the reward of virtue" nog duidelijk getuigenisaflegt. Want Pamela bleef maagd en was door niets te bewegen om voor haren verleider te zwichten, — tenzij deze met haar trouwde. Wanneer Jozef, Pamela's broer, bij gelegenheid tot lady Booby zegt: „but madam, think of my virtue", antwoordt de laatste: „Who ever heard of a man's virtue ?" Kuischh.fid is



209
Inderdaad geen natuurlijke eigenschap van den man. Dat heeft "weer voor zichzelf te spreken, en de kuischheid bij de vrouw zou ^als haar natuurhjke onberedeneerde zelfverdediging . . tot nader order kunnen te qualifïceeren zijn.
Gretchen valt zonder zonde, maar blijft niet zonder zonde. Daat ons nu nog eens tot slot Prof. Bolland's woorden in herinneïing brengen, om die te laten beklijven :
„Die Gretchenscenen in Goethe's Faust sind vielleicht das DTöchste von Poësie, was jemals von einem Dichter geschaffen worden, ein Unendliches von Schönheit und Zartheit und zugleich üef tragisch, der Menschheit ganzer Jammer in engsten Rahmen eines kleinbürgerhchen Debensschicksals".
u



I3 Februari JQfQ~
Merkten wij reeds op, dat bet in dezen allereerst yerejschte zal zijn te wgfen, welke oudere fcbrijysrs op Qp^the irjvloejj hebben gehad, ahjhanjj indien men het F^ustwerk naar behooren^ wil kunnen bespreken, zoo zal nj} Tffftfêf we| drn'djhjk zijn geworden,, dat men heeft om te zien ook naar tijdgenooten, die op den dichter
een iteï"ffi&*§ 8rWt^§^&feaiS?r *9flFHlÉ ^>?^en geflikt, da); de sporen van hun omgang onmiskenbaar in ziin werken te ont; waren zijn.
Bleek achter Gretchen eerj Friederike Brion te: jfphujlen, een Merck en Herder achter de figuur van Mephistopheles, te bedenken hebben wij steeds weer van voren af, dat het van doorzicht in. Goethe's persoon geenszins getuigen zou, te meenen, dat door hem met Gretchen uitsluitend en alleen op Friederike is gedoeld,, dat door Mephisto, hetzij Herder, hetzij Merck is aangeduid. Zoo is het niet. Zijn Gretchen en Mephisto zijn phantasiegestalten,. tot welker vorming zonder twijfel een aantal personen, met wie hij in aanraking is gekomen en min of meer vriendschappelijk heeft omgegaan, elk voor zich hun bijdrage hebben geleverd. Zoo is er b.v. alle reden te gelooven of te vooronderstellen, dat Goethe, behalve aan Herder en Merck, ook aan een zekeren Ernst Wolfgang Behrisch (1738—1809), elf jaar ouder dan hij, menigmaal zal hebben gedacht, toen hij aan de uitbeelding van zijn „duivel"" bezig was. Even weinig als het echter ooit de vraag mag worden, of allicht met Goethe's Gretchen, zeggen wij eens bet Gretchen uit Offenbach kan gemeend zijn, op wie de dichter immers het eerst verhefd zijn blikken schijnt te hebben laten vallen, even weinig is het mogehjk te achten, dat slechts één enkele persoon door of met Mephisto zou zijn weergegeven. Neen, veeleer hebben wij de personen, die zijn dichterlijk brein ons op zulk een geniale wijze voor de verbeelding heeft getooverd, te beschouwen als daarin te zijn ontstaan naar aanleiding van allerlei, wat Goethe van menschen daadwerkelijk ondervonden hadOp 13 October 1767 schrijft hij op het einde van een brief aan Behrisch: „Woütest du mich vor deiner Abreise noch einmal sehen, so komme um 5, 6 zu mir". Op het eind van 1767 heeft



211
Behrisch n.1. Leipzig yerlqten, dach heeft Gqethe later in Weimar npj| eens bezocht;. „Ich }jabe ihn wi^4er gesehn", heeft Goethe op 24 Januari 1830 tot Eckermajrp gezegd, „und zwar bald nach meiner Ankunft in Weimar, ungefahr ün Jahre 1776, wo ich mit depi Herzog eine Reise nach Dessau machte, wohin Behrisch von Defpzig aus als Erzieher des Erbprinzen b^fjrfen war. Ich fand ihn noch ganz wie sqn$, als feinen Hofmgnjj und vom bjejjten Humor". — ,?^uletzt habe ich ihn im Jahre 1801 gesehen, wo er schon a|£ war, aber jmmer noch in der besten Daune".
Op blz. 42 van prof. Bolland's leiddraad yirijJen wij de opnter king, dat Haarhlijkejijk „der dürre Teufel" zijne bijdrage tot Goethe's Mephistopheles geleverd heeft. Terecht, want leggt men nauwlettend en aandachtig, hetgeen in Wahrheit,und Dich$nng omtrent Behrisch in het zevende boek wordt voorgedragen, dan zal mep mpeten toegeven, dat er voor de opmerking a]le aan leiding bestaat. VoUedigheidshalve wil ik die mededeeüngen hier onder de oogen van den lezer brengen, om hem te laten voelen en te doen beseffen, dat er samenhang en verband te erkennen valt in Goethe's leven en zijn Faust:
„Wie micli nun die Einwohner von Dejpzig um das angenehme Gefühl brachten", zoo yerhaalt de dichter zelf, „einen grpsgen Mann zu verehren, so yerjnjpdfirte ein neuer Freund, den iel, zu der Zeit ggwaim, gar sehr di,e Achtung, welche ifih tijr rnejne ge genwartjgen Mjtbürger begie.
Dieser Freund war einer dep wunderlichsten Kauze, die es auf der Welt geben kann. Ef hiess Behrisch und befand gjjch a}s Hof meister bei dem jungen Grafen Dindenau. Schon sein Ausseres war sonderbar genug. Hager und wohlgebaut, weit in den Dreisgige», &np stfff gjpsse Nase und überhaupt markierte Züge ; eine Haartour, die rnan wohl eine Perücke bijtte nermen können, trug er vom Morgen bis in die Nacht, kleidete sich sehr nett und ging niemals aus, als den Degen an der Seite und den Hut unter dem Arm. Er war einer von den Menschen, die eine ganz besondere Gabe haben, die Zeit zu verderben, oder vielmehr die aus nichts etwas zu machen wissen, um sie zu vertreiben. Alles, was er tat, musste mit Dangsamkeit und einem gewissen Anstand geschehen, den man affektiert hatte nennen können, wenn Behrisch nicht schon von Natur etwas Affektiertes in seiner Art gehabt bafte. Er ahnelte einem alten



212
Franzosen, i) auch sprach und schrieb er sehr gut und leicht französisch. Seine grösste Lust war, sich ernsthaft mit possenhaften Dingen zu beschaftigen und irgend einen albernen EinfaU bis ins Unendhche zu verfolgen. So trug er sich bestandig grau, und weil die verschiedenen Teile seines Anzuges von verschiedenen Zeugen und also auch Schattierungen waren, so konnte er tagelang darauf sinnen, wie er sich noch ein Grau mehr auf den Deib schaffen wollte> und war glückhch, wenn ihm das gelang und er uns beschamen konnte, die wir daran gezweifelt oder es für unmöghch erklart hatten. Alsdann hielt er uns lange Strafpredigten über unsem Mangel an Erfindungskraft und über unsern Unglauben an seine Talente.
Uebrigens hatte er gute Studiën, war besonders in den neueren Sprachen und ihren Diteraturen bewandert und schrieb eine vortreffliche Hand. Mir war er sehr gewogen, und ich, der ich immer gewohut und geneigt war, mit altern Personen umzugehen, attachierte mich bald an ihn. Mein Umgang diente auch ihm zur besondern Unterhaltung, indem er Vergnügen daran fand, meine Unruhe und Ungeduld zu zahmen, womit ich ihm dagegen auch genug zu schaffen machte. In der Dichtkunst hatte er dasjenige, was man Geschmack nannte : ein gewisses allgemeines Urteil über das Gute und Schlechte, das Mittelmassige und Zulassige; doch war sein Urteil mehr tadelnd, und er zerstörte noch den wenigen Glauben, den ich an gleichzeitige Schriftsteller bei mir begte, durch lieblose Anmerkungen, die er über die Schriften und Gedichte dieses und jenes mit Witz und Laune vorzubringen wusste. Meine eigenen Sachen nahm er mit Nachsicht auf und Hess mich gewahren ; nur unter der Bedingung, dass ich nichts sollte drucken lassen. 2) Er versprach mir dagegen, dass er die jenigen Stücke, die er für gut hielt, selbst abschreiben und in einem schonen Bande mir verehren wolle. 2) Dieses Unternehmen gab nun Gelegenheit zu
1) Fjgentlich haben wir an die Figur eines alten Franzosen aus seinen eigenen Tagen zu denken, wenn es sich um „des Pudels Kern" handelt (Leiddraad blz. 27. B.)
Faust: Das also war des Pudels Kern I
Ein fahrender Scolast ? Der Kasus macht mir lachen.
(Faust I, Studierzimmer 1.)
2) „Hab' ich es dir nicht gesagt ? war es nicht gescheit, dass du damals



213
dem grösstmöglichsten Zeitverderb. Denn ehe er das rechte Papier finden, ehe er mit sich über das Format einig werden konnte, ehe er die Breite des Randes und die innere Form der Schrift bestimmt hatte, ehe die Rabenfedern herbeigeschafft, geschnitten und Tusche eingerieben war, vergingen ganze Wochen, ohne dass auch das nündeste geschehen ware. Mit eben solchen Umstanden begab er sich denn jedesmal ans Schreiben und brachte wirkhch nach und nach ein allerliebstes Manuskript zusammen. Die Titel der Gedichte waren Fraktur, die Verse selbst von einer stehenden sachsischen Handschrift, an dem Ende eines jeden Gedichtes eine analoge Vignette, die er entweder irgendwo ausgewahlt oder auch wohl selbst erfunden hatte, wobei er die Scbraffuren der Holzschnitte und Druckerstöcke, die man bei solcher Gelegenheit braucht, gar zierhch nachzuahmen wusste. Mir diese Dinge, indem er fortrückte, vorzuzeigen, mir das Glück auf eine konüsch-pathetische Weise vorzurühmen, dass ich mich in so vortreffhcher Handschrift verewigt sah, und zwar auf eine Art, die keine Druckerpresse zu erreichen imstande sei, gab abermals Veranlassung, die schönsten Stunden durchzubringen. Dadessen war sein Umgang wegen der schonen Kenntnisse, die er besass, doch immer im stillen lehrreich und, weü er mein unruhiges, heftiges Wesen zu dampfen wusste, auch im sitthchen Sinne für mich ganz heilsam. Auch hatte er einen ganz besonderen Widerwillen gegen alles Rohe, und seine Spdsse waren durchaus barock, ohne jemals ins Derbe oder Triviale zu fallen. Gegen seine Dandsleuce erlaubte er sich eine fratzenhafte Abneigung und schilderte, was sie auch vornehmen mochten, mit lustigen Zügen. Besonders war er unerschöpfhch, einzelne Menschen komisch darzustellen; wie er denn an dem Ausseren eines jeden etwas auszusetzen fand. So konnte er sich, wenn wir zusammen am Fenster lagen, stundenlang beschaftigen, die Vorübergehenden zu rezensieren und, wenn er genugsam an ihnen getadelt, genau und umstandlich anzuzeigen,
die Verse nicht drucken liessest, und dass du gewartet hast, bis du etwas ganz Gutes machtest ? Freilich, schlecht waren damals die Sachen auch nicht, denn sonst hatte ich sie nicht geschrieben. Aber waren wir zusammen geblieben, so hattest du auch die andern nicht sollen drucken lassen; ich hatte sie dir auch geschrieben und es ware ebenso gut gewesen." (Eckermann 24 Jan. 1830.)



214
wië sie met. eigeritfiéB hStten kleiden1 Söaeh, wie èlë sich betragen rhüs?tèn, um' 'Hé ordentliche Detrtè ztr ëfSthémen. ï^glerrhèn Vö^cblage liëfeu meistèrttèils duf etw&S Ur%err8Hges trfld AbgeSChlft&éktës HrflÖtts; sö dass mkü h%Ht SoVbrrl ra£rrte tibèr das, wié der Mênseh aiftsSh, sondern dafüber, wie er aUehfèHs hltrïé aussehen können, wenn er verfuëkt genug gewesen ware, sich 2u vërbilden. Ir» èflen solchen Dingen giü^ er ganz unbarhiherzig zu Wëfjtj bhrie dass er nur iht rnihdèsteti bdshaft gewesen wate. Dagegen wtisstra wir ihn von tthsfcrer Seitë zü Qtnuèii, wenn wir verHchërten, dass man ihn nach seinerh Ausseren, wo nicht für elften französischen Tanzmeister, doch wënigstens für den akademischërf Spirachrtièistèr ansehen nrüèse. Dieser vbrwtrrf war denn gèwoTmhch das Signal zu stundenlangen Abtórirdlungen, worin er dën himmelwëltën Unterschied herauszusetzen pflegte, der zwischeh ihm und einem alten Franzosen obwaltfe. Hiêrbei bürdete er uns gewöhrllich allerlei vüigeéchickte v^rschlage auf, die wir ihm zur Vëfartóefuilg ühd Modifizièrung seiner Garderobe hitten tun können."
En tegen het einde van het zevende boek van Wëhfheit und Dichtung lezen wij : „Üngltic^chèrweise hatte Behfis'ch, und wit dttrch ihn, noch einen1 géwissen adderen Hang zu einigen Madchen, Ttièkhe besser warett als ihr Ruf J woduffch denn aber uhsfer Ruf nicht gefördert werden kóhnte. Man hatte uns manchmal in ihrem Garten gesehen, uhd wir leukteri auch wohl unsern Spaziergang dahih, wenn der junge Graf dabei war. Dieses alles mochte züsammen aüfgëspart und dem Vater zuletzt berichtet worden 3ëih : genug, er suchte auf eine ghm|ffliciBë Weisé den Hofmeister loszuwerden, dem es ^edoch zum Gltick gereichte. Sëin gutes Aüssefëj sëihe KerihtriiSse und Talëiite, seine Rechtschaffèhhëit; an der niemand etwas auszüsétZen wusste, hatten ihm Nëig^itlg' tihd Achtuhg vdrztigficher PërsÖhen erworben, aüf deren Erripfërllting ër zu défh Erbprinzefl vbri Dessau als Efzièher berufèn wurde und an dem Hofe eines in jeder Rücksicht treffhchen Ftitsten ein solides Glüek fand.
Der Verlust eines Freundes wie Behrisch war für mich' von der grössten Bedeutung. Er hatte mich verzogen; indem er mich bildete, und seine Gegenwart war nötig, wèrin das einigërrhasSërl für die Societat Frucht bringen sohte, was er an mich Zu wenden



215
Ttfif gut gëfüfldén hatte. Er wVisste mith zu aTlenëi Artigem dSÜ, ■iSiÊmcldichem. zu bëwëgeii, was gerade am Platz war, und meine geselligen Tatótltè herauszusetzeri. Wèil ibn aber ih sölchen Dingkëihe Sêitatandigkëït- ërworben hatte, so BÉ. icn glScxi, da ieh w^ëder allein waf, in fneih wifflg^ëé, stCTOscnéè Wesen zürück, Wèïcnéss ffhiner zunahrh, je unzufriedehèr ich über meine Um^éftüiig war.indem icb mif ëïtiraldete, dass sie nicht fflit ffUr itimfÊQëh ■êö: Mit der wink^rfiichstèn Laune nahin ich übel auf; was ich rftff hatte zuffl VorteÜ rëcnhéh* kramen, entfernte manchen dadurch, mit dem ich bisher in leidhchem Verhaltnis gestanden hatlë, und rtitikèi&é bei rhayicherlei widërwaftlgkfeitèn, diè' ich mir Ünd andefn, ës sei nun im Tun oder UnterlaSsen, im Züviél bder Züwe*iü£ zugezdgèfi natte', von Wohlwollenden die Bemerkung hofëü, dass es mir an Effahfung fehle. Das Gleiche sagte mir wohl irgend ein Gutdenkender, der rneine Prödiiktionen sab, besonders wenn sie sich auf die Ailésehwëlt bèzogën. Ich beobachtetè diese, so gut ich konnte, fand aber daran wenig Erbauliches und musste noch immer genug Von dem Mèlfligen Idftëüéüh, um sie nur éftfaglich zu finden. Auch meinem Freunde Behrisch hatte ich inanchmal zttg'esetzt, er solle mir dëutficn öxachen, waS Etfahrung sei ? Weil er aber voller Tdrhelten steckte, so veftröstete er fnich von einem Tage ztirfl ahdern und eröffnete mir züiëtzt nach gróssefl Vorbefeittihgen : die wahre ErfaHfang sei ganz eigeütüch, wenn man -OTafrffe, wie ëin Erfanfiier die Erfahrung erfahrend erfahren musSè. i) Wëhn wir ihn nüh hierübéf Itüsserst kHêschaltëh Und
i) „Auch muss ich an Behrisch denken", fuhr ich fort, „wie er Sie b'elehrt, was BffaTifung sei, wëlches Kapitel ich gerade diésër Tage zu abermaliger KrryStiüng geleseh i „Erfahrung aber ist, dass man erfahrend: ërrahrt, was éifahtèn zu haben man nicht gern ëtfanffeti habën möchtë". ,,Ja", sagte Goethe lachend, ;,das sind dié altén Spassé, womit wir sö schaneHich unsere Zeit verdarben I" „Behrisch", fuhr ich fort, „scheint ein Mensch gewesen
•-til 3em voller Anmut und Zierlichkeit. Wie artig ist der Spass im Weinkeller, wo er abends den jungen Menschel vérhindern will, zü seinen Liebchen
ift gefjïSi; ünö fliései auf 'dlè heiterstè Wëise vdlltóMgt, Indem er seinen Degen umschnallt, bald sö und bald fea, Sb dass èï allé zum Lachen bringt und den jungën Menschert die Stunde des Rendezvous dafüber vergessen
-macht". ,,Ja"; sagte Goethe, „es war artig, es ware eine der anmutigsten Szenen auf der Bühne, wie denn Behrisch überall für das Theater ein guter
«chafactéi Wèr". (verg'. Eelt. 24 Jan 1830.)



2l6
zur Rede setzten, so versicherte er, hinter diesen Worten stecke ein grosses Geheimnis, das wir alsdarrn erst begreifen würderv werm wir erfabreu hatten, — und immer so weiter ; denn es kostete ihm nichts, viertelstundenlang so fortzusprechen; da denn das Erfahrung werden würde. Wollten wir über solche Possen verzweifeln, so beteuerte er, dass er diese Art, sich deutlich und eindrücklich zu machen, von den neusten und grössten Schriftstellern gelernt, welche uns aufmerksam gemacht, wie man eine ruhige Ruhe ruhen und wie die Stille im stillen immer stiller werdenkönnte".
Rechtstreeks laat zich nooit bewijzen, dat achter Mephistopheles Behrisch valt mede te denken, want Goethe zelf heeft slechtsvan „Mephistopheles-Merck" gewaagd, gehjk wij reeds hebben gehoord. Wie echter door het hier uit Wahrheit und Dichtung. aangehaalde en uit de daarbij gevoegde noten niet geleidehjk tot het inzicht is gebracht, dat toch de Mephistophelesgestalte niet uitsluitend en alleen met Merck voor oogen uitgewerkt werd, heeft in het onderhavige vraagstuk allicht geen diepen bhk, en doorziet den dichter niet.
Is Merck een Mephistopheles geweest ? Behoeven wij het antwoord nog te herhalen ? Ieder onzer bhjkt op zijne wijze en opzijne beurt een Mephistopheles te zijn en zou er dan geen aanleiding, voor Goethe hebben bestaan bij gelegenheid opk vriend Merck als zoodanig te qualificeeren ? Een andere vraag is echter of Merck,. toen hij kortweg Mephistopheles werd genoemd, door Goethe wel billijk is behandeld, al valt het niet te ontveinzen, dat hij vaakvinnige, critische opmerkingen heeft gemaakt, meedoogenloos en scherp als hij zijn woorden soms te kiezen wist. In geenen deele. Mephisto vertegenwoordigt de menschéhjkheid zonder gevoel; Mephisto is toonbeeld van hardvochtige, roerloos koude en zoo dan slechts afbrekende critiek; hij is de vertegenwoordiger der koele verstandigheid. Diegen doet hij wel niet, al zal hij in zuiverheid van rede geen gehjk hebben, omdat hij de waarheid nu eenmaal op volslagen onbarmhartige en eenzijdige wijze laat. vernemen. Nooit spreekt hij tot het gemoed, wijl in zijne woordengeen sprankje hartroerendheid te onderkennen valt. De arme Merck echter is geenszins zonder gevoel geweest. Hoe had hij" anders, op vijftigjarigen leeftijd, tengevolge van huiselijke twisten,.



217
de hand aan zichzelf kunnen slaan ? Dat doet toch geen Mephistopheles ! Neen, Merck heeft zich menigmaal, bij allen schijn van het tegendeel, als waar vriend van Goethe betoond, juist inzooverre hij niet steeds met Goethe meesprak, maar integendeel vaak ontkend heeft, wat onze dichter zoo graag bevestigd had gezien.
Niet zonder reden was het in dien zin, dat Merck door Goethe is gebrandmerkt als „der Geist, der stets verneint". Ontkend heeft Merck, dat Charlotte Buff eene passende vrouw voor Goethe was. Dat was zij dan ook niet. Maar luistert men ooit in de natuurhjke verhefdheid naar de stem van de rede ? Immers neen, want de stem der natuur gaat hieraan die van de rede steeds vooraf, om aldoor allereerst te gelden. Merck's woorden zijn intusschen in de zaak van Charlotte Buff niet zonder uitwerkiag gebleven, want ofschoon zij Goethe aanvankelijk wrevelig stemden, kwamen zij hem later verstandig voor, en is hij van Charlotte heengegaan. Zij was dan ook niet de vrouw van zijn toekomst, al meende hij eene wijle in haar eene natuurhjke wederhelft te zien. In eigen contrast denkt men op de wijze der verhefdheid zijn natuurlijk complement gevonden te hebben, en natuurhjke contrasten leiden tot vereeniging. Slappe, weekehjke mannen verheven vaak op katten van vrouwen, en omgekeerd zal een man, heftig en opbruisend van karakter, in een zachtmoedige, kalme, rustig afwachtende vrouw zijn natuurhjke wederhelft meenen te zien. Men zie hierin weer geen dogmatisme : het wordt gezegd, omdat het als verhouding in het begrip hgt, of door het begrip wordt meegebracht. Want men hoeft zich in het geheel niet te verbeelden, dat natuurhjke vereeniging van contrasten, van lijnrecht tegenover elkaar gestelde mannelijkheid en vrouwelijkheid steeds waarborg moet bhjken voor blijvende wederkeerige geschiktheid en geestehjke eenheid. Is de veelvuldig voorkomende oneenigheid tusschen geheven niet bewijs van het tegendeel ? Natuurlijke samenkomst is nog geen geestehjke samenleving, al zal zij er toe hebben te leiden. En waar zij dat niet doet, bhjkt men zich in zijne keuze allicht te hebben vergist, naar het heet. Eene vrouw, die er voor een man zeer aantrekkelijk uitziet, behoeft nog niet in den geest aan hem verwant te zij n. En verstaat het nu ! Ondanks alles, wat wij daar opmerkten, kunne i wij toch onmogelijk de natuurhjke verliefdheid uitschakelen of wegdenken. Die laat zich



2l8
riti eenmaal Üóbrfc irl Ö r êehwigflëro afsëh&ifërl; wat verdef «eggen wil, dSit wrj niét voor het geluk geboren zijH: Doch wie slechts hét geluk najaagt* blijft ziëÜg" ; Üérik aan Faust \ Wij zullen* 88s hebben te vergeestëiijfeétt. Geboren worden is om të bë^hrlëh. zieltje worden en de leer der levenSvétóehtihgèn of physiologië hèeft aan de psychologie óf zielkunde vooraf te gaan, want psychologie voórönderstelt eeuwig physiologiè, daar Hj de ziel het lichaam is mee te derikéh: Ook psychologie weliswaar is niet het febEltétë woord en de psycholoog is nog geen kèhher van den wifëh £h wèrkelijfcëri gëëstëstoéstand. Geëö zielearts zelfs ten onzeht; cHfe geacht kin worden bbvën het zielige behoorhjk hit te zijn:
Ndtürrrlijke aantfekkehjkhfeiri heeft wel tot het huwelijk te vöëtfenj Mtóar zij is nog gëën waarborg voor de geestehjke éênhöft, <Ü€ wrj vobr het huwehjk blijken ie behoevén: Slechts geëstëHjkè eehHèïd kan in zekerën zin, te midden bnzer dagehjksche zorgen én beslommeringen, huiselijk geluk aankweeken, wanneer hatuurlijkë verhefdheid tot zwijgen is gebracht. In de bevrediging van het riatüurlijk Verlangen inöet verHeftiheld wegsterveb, en als ■wij hboren zeggen ,,le rhariage est le töiribeau de 1'amour", zullen ^Wj tri rëdëfljkneid daaraan hebben toe te voëgen, dat op het graf tiet verllëf&heid dë huiselijke liëföë zal hebben të orrtiuikën en op tê blheiëri.
Éthtèhjke liefde is reeds heel wat meer daii verliefdheid; zij heeft deze achter zich, maar zal daarom dan ook als lkter komende, eën naklank laten Hdorëh van hetgeen er Viöegër Is geweest.
„Dotté" was inderdaad vah mtxLeSt zeer aantrekkelijk, en té tfërwondereh was Hët niet, dat Goethe eene wijle in haar dë fiJè* ttrïffiijke overzijde meëhdë te zien. Merck heeft met zijn ontrsldéh slechts het öbg gehad op beidér géestëhjk verschil. Dotte was ëèhe kalme, rustige natuur, irlaar koel. Zij was een ihooi nieiSjë ëfi iffië aanleiding bestónd er voor Goethe öm te zeggen, dat flair gèlftSLl voor hem was m» als het schijnen der Idee, als het verscHijSerl eener éëflHëid van emvéfë verhoudingen: Schoonheid is öog geen wijshëld ëh wijsheid geen schoonheid meer, ofschoon hlëfc zonder fehótfflhëid: Als vertutweMrhgdë wijsheid laat schodrlheid iicfl dénkën; tér wijl dè wijsheid öp1 hare beurt Sis verin wendigde schoonheid te begrijpen is. Beautés of schoonheden &jB in den regel Hiët wijsi Bai is niét toevallig ; ditt bgt id de rede, gehjk* Hët ëveft*



219
ëerd in de rede Hgt, dat niemand wijé Wórdt zónder schoonheid tê vërfiezefi.' V9ii het wijs worden wordt het gelag onvermijdelijk betaald, ëh wijsheid is meestal niet eerder te wafchtëh, dan na hei verwelken van elk trrtëfHjk schoon. Gaat een mooi meisje ètti"deeren, érnstig sthdëèrën, dan schiet zij daarbij mëëStal hüè schoonheid: in. Hebben vrouwen iÜ dén regel wel veel ziri hare schoonheid tot wijsheid te veririwendigen ? Dat zóu Q&H töbn bok grensfofceerrug zijn, ën meer overeenkomstig hare kuhhè behoort het gelaat der oude vrouw èen trek v^rl het vronie 'én heilige te krijgen.
Goethe heeft verscheidene keeren gemeehd zijn nattiurrljke wèderhèlft te zien, ofschoon Mij e%eulijk maar eens verliefd geweest is in den trant van den jongen hxaii, èn dat wél ÖjS Elisabeth SfchÖnëmann (Dili). Doorloopéhd was hij verliefd op jonge meisjes", die meestal nog gëen duizend wéken telden. En niëttègënStaahdë diè enorme vatbaarheid voor Verliefdheid, hebben wij ih Gbe'tfië toch eën rnM van zwakke natuufhjkheid te zien ! Verliefd was Hij eigenlijk ook slechts op de wijze der phantasie. Den rijkdbrri der werkelijkheid, dien wij als rijkdbih van wérkehjke waafheJü fit de leerzaal van zuivere rede door, aan ert ia het Wtfbrd diët reae të bedenken krijgén, wilde Gbèthé, op dë wijze der aanschouwing, rÜj rjëii aihblik van het vrouwelijk schoon beleven'. Èfl wéé hrj bij geleg^erihëid dbbr een hef gezicht geboeid, dan phantaseerde Sjh dichterlijk brein in de eenzaamheid aUerlëi óm het jonge meisje heen ; dan idëahseerde hij het jeugdig kind, dat dltèraard ttich imnfler uitgesproken handelt ëil denkt, doch door het aantrekkelijk aanschijh altijd meer beteekent dan het is\ RechtStrëëkschen aanbhk van het hem zoo dierbaar meisje had hij dan niet meer noodig om het inwendige der natdtür të verheerlijken eh te verheffen én mét het roerend schobne uitwendige in overeenstemming te brerigëH. Als het geestelijke, het ideëele, het aetheriSfchë in hem bovéH kwamen, moëstën het natuurlijke, het reëëlë êH tastbdaf schoófaë toch weer wijkèti. En begrijpe^n wij nu niet, dat met hét sëhob'rj gèlaat slechts zelden het inwehdige Wezen in völkorfleri harmonie kon zijn; ih werkelijkheid Wei te vététÜ&H! Wïtè rdfevróuw Vöh Stein, eèhê gëtrötlWcle vrouw eh moedér v^fl ver§6rlëldêh kthderen, qtë acht jaar ouder wal dan Goethe, eri hein geduréödé bijkans ëlf jaar heeft wetëtt tè boeien, bijgeval zoo'il



220
hoogstaande vrouw ? Was haar boeiend uiterlijk waar en onbedriegehjk afschijnsel Van wat innerlijk bij haar omging ? Zij was eene vrouw zonder diepte van gevoel, zonder geestehjke grootheid. Las zij niet hever Kotzebue dan Goethe's gedichten ! Heeft zij niet Egmont's Clarchen „eine Dirne" genoemd, instede van er veeleer een „heroisches Gretchen" in te ontdekken ? Is het niet ten duidelijkste uit haar houding tegenover Goethe gebleken, dat er „niet het minste gevaar" bestond, dat zij in hare „bedachtzaamheid" door hem zoude worden verleid ? Heeft ze hem feitelijk niet door haar geheele gedrag naar Itahë gedreven ?
En Lotte ? Was bij haar het schoon gelaat, het lieflijk uiterlijk, wel in zoete harmonie met het inwendige ? Bielschowsky, een literator, die zich vaak op zijn psychologische kennis laat voorstaan, noemt haar fijngevoelig, flink en arbeidzaam. Arbeidzaam en fhnk is zij geweest, ofschoon haar fijngevoeligheid niet overhield. Wien het lust omtrent dat punt breedvoeriger te worden ingelicht, heeft slechts het dagboek van Kestner, haar verloofde, in te zien om tot de overtuiging te komen, dat ook Lotte niet gebleken is, geestehjk genomen, een ideaal van vrouwelijkheid te vertegenwoordigen. „Lotte war klug, kühl verstandig aber beziehungsweise eine recht prozaïsche Frau". Verstandig is het in haar geweest, dat zij zich aan Kestner heeft gehouden en van Goethe als minnaar niet weten wou, want of de aantrekkelijke dichterlijke jongeling haar een trouw echtgenoot zou zijn geworden, valt zeer te betwijfelen. Als drieenzestigjarige weduwe intusschen heeft zij met haar dochter Goethe later in Weimar toch nog eens bezocht. Goethe heeft zich uiterst hoffelijk jegens haar betoond, doch op vroegere verhoudingen is niet meer gezinspeeld, waarom Lotte over het onthaal dan ook slechts matig is te spreken geweest.
Zij heeft meer dan een maand in Weimar vertoefd, is slechts eens door Goethe ontvangen, heeft zónder hem in zijn loge gezeten en heeft hem voor haar afreis geen afscheidsbezoek gebracht. Ongetwijfeld zal Kestner aan haar eene goede vrouw hebben gehad, want zij is ordelievend en ... „arbeidzaam" geweest. Na den dood van haar moeder heeft zij de zorg voor het groote gezin van haar vader op zich genomen en zoo vinden wij dan ook Lotte in „Faust" terug, wanneer Goethe Gretchen „de moederlijke trekken" verleent, tot welke een Friederike Brion hem moeilijk



221
aanleiding heeft kunnen geven. En wat werkt Goethe dat heel mooi en fijn uit, wat teekent hij dat geniaal en toont hij hier weer, hoe het schitterendste der poëzie vaak voortkomt uit de ellende van het beklemd gemoed ! Als Faust aan Gretchen vraagt : „Ihr seid wohl viel allein ?"
antwoordt het Gretchen, vol moederhjke zorgen : „Ja, unsere Wirtschaft ist nur klein, Und doch will sie versehen sein.
Wir haben keine Magd, muss kochen, fegen, stricken Und nahn, und laufen früh und spat ; Und meine Mutter ist in allen Stücken So akkurat!
Nicht, dass sie just so sehr sich einzuschranken hat;
Wir könnten uns weit ehr als andre regen:
Mein Vater hinterliess ein hübsch Vermogen,
Ein Hauschen und ein Gartchen vor der Stadt.
Doch hab' ich jetzt so ziemhch stille Tage :
Mein Bruder ist Soldat,
Mein Schwesterchen ist tot.
Ich hatte mit dem Kind wohl meine liebe Not; Doch übernahm' ich gern noch einmal alle Plage, So heb war mir das Kind."
Faust vleit haar dan en zegt:
Ein Engel, wenn dir's glich.
En Gretchen gaat in haar eenvoud voort:
„Ich zog es auf, und herzlich hebt' es mich Es war nach meines Vaters Tod geboren. Die Mutter gaben wir verloren, So elend wie sie damals lag,
Und sie erholte sich sehr langsam, nach und nach.
Da konnte sie nun nicht dran denken,
Das arme Würmchen selbst zu franken,
Und so erzog ich's ganz allein,
Mit Milch und Wasser; so ward's mein.
Auf meinem Arm, in meinem Schoss
War's freundlich, zappelte, ward gross".



223
Faust denkend aan de rnpedgrw£Ê|de» zegt andeinaaal tot haar : „Du hast gewiss das reinste Glück empfunden.'2
Wijs wordt men niet dan na zuren geestesarbeid en ook voor het reinst geluk geldt het eenigermate, dat het zich even weinig zoo maar beleven laat, wat Gretchen Faust te kennen geeft.
„Doch auch gewiss gar manche schwere Stunden. Des Kleinen Wiege stand zu Nacht An meinem Bett: es durfte kaum sich regen, War ich erwacht;
Bald musst' ich's tranken, bald es zu mir legen, Bald, wenn's nicht schwieg, vom Bett aufstehn Und tanzelnd in der Kammer auf und tiieder gehn, Und früh am Tage schon am Waschtrog stehn ; Dann auf dem Markt und an dem Herde sxxrgen, Und immer fort wie heut so morgen. Da geht's, mein Herr, nicht immer mutig zu; Doch schmeckt dafür das Essen, schmeckt die Ruli".
Wat van belang is tot het recht verstaan der Gretchentragecbe, mag thans allicht geacht worden behandeld en besproken te zijn. Daat ons nooit vergeten, wat Gretchen heeft te symbolizeeren, en onthouden wij, dat de wijze, waarop Faust tot Gretchen is gekomen, van meet af niet heeft gedeugd. Want jongeling was hij niet meer, en op genietingen is hij met voorbedachten rade uitgegaan, wijl wetenschap hem niet meer kon bevredigen. De verliefdheid, die hooger stadium kan zijn voor den jongeling, beteekent inzinking voor Faust. Een jongeling toont al dadelijk, al zij het dan ook in den trant der onmiddelhjkheid en voorloopigheid, in zijne verhefdheid de offervaardigheid in den vorm der gulheid; die toont vrijgevigheid zonder eenigerlei vasthoudendheid. En handelt Faust te dezen aangaande zoo achteloos ? Is bij in zijne verhefdheid wel zoo gul en kwistig, als dat eigenlijk behoorde ?
In Faust I (Abend) zegt Faust:
„Ich weiss nicht, spil ich ?"



223
waarop Mephisto antwoordt:
Bragt Dar viel ? Meint Bar vielleicht den Schatz i) zu wahren ? Dann rat' ich Eurer Düsternheit Die liebe schone Tageszeit Und nur die weitre Müh zu sparen. Ich hoff' nicht, dass Drr geizig seid! Ich kratz' den Kopf, reib' an den Handen. —
Wie verstaat nu niet wat ? Wanneer de man het voorwerp zijner hefde voor zich tracht te winnen, wordt hij als vanzelf vrijgevig en gul en wanneer het fel bij hem is ingeslagen, zal hij bereid zijn zich in alles op te offeren, ja, des nood zijnde, zelfs te sterven. Te sterven V Zeker en gewis. Wat is verliefd' zijn feitelijk anders dan sterven willen ? Dat mag aanvankelijk wel niet zoo lijken, wijl in den regel de geboorte van het kind met den dood van het ouderenpaar gelukkig niet samenvalt, doch wie er goed over doordenkt, zal niettemin hebben te erkennen, dat wij door onze verhefdheid den sterken drang en het vurig verlangen toonen, geheel en al op te gaan in het andere van ons zelf, in de overzijde, om zoodoende aanzijn te geven aan het nieuwe individu. Zoo verdoen wij in beginsel onszelf, terwijl wij onszelf bestendigen. Subjectief beschouwd beteekent de verhefdheid de doodehjke ernst des levens, waarom het zoo verklaarbaar is, dat aanschouwde verhefdheid in levenden hjve de belachelijkheid zelve is. Want zij is het onverstand eener onvoorwaardelijke en nooit verdiende offervaardigheid.
De opmerking kan worden gemaakt, en zij is gemaakt, dat de man tot de vrouw komt uit hchamehjken nóód. Is echter met zoo'n opmerking wel veel gezegd ? Is zij niet veeleer bewijs van onzuiver, of beter gezegd, van onvolledig en dus onwijs denken ? Want behoeven wij er nog aan te herinneren, dat er iets gebeurt op groote schaal, wat voorkomt, dat de man louter en alleen uit physieke behoefte de vrouw genaakt ?
Dat er bij den toestand der verhefdheid reeds iets hoogers in het spel is, bewijst immers juist de merkwaardigheid, dat de weer-
i) n.1. das Kastchen.



224
zin tegen het bedoelde zich krachtig openbaart vanaf hetzelfde oogenblik, dat de man in de aantrekkelijke overzijde de hem passende wederhelft meent te ontwaren.
En nu nog eens. Verkeert Faust in den toestand der echte en rechte of ware verhefdheid ? Is het hem inderdaad doodelijke ernst ? Meent hij het, wanneer hij Gretchen zijn hefde verklaart, oprecht en hartgrondig ? . . .
Wij eindigen en herhalen slechts dit: „Mephisto wil gehjk hebben, maar gehjk willen hebben maakt onredelijk, harteloos, gevoelloos, ongemoedehjk, meedoogenloos en scherp. Mephisto handelt, en hij is het, die de koelverstandige op- en aanmerkingen maakt.
Faust is de mooiprater, die niet uit echte hefde komt tot Gretchen, en zij het arme kind, dat ons geschilderd is als toonbeeld van vrouwelijkheid, dat slachtoffer is geworden van mannelijke lust en verleidende leugen. En denkend aan al hetgeen wij thans overwogen hebben, herlezen wij tot slot uit Faust I het gesprek tusschen Faust en Mephisto (scène „Strasse") om daarna dan te erkennen, dat het hier ontwikkelde inzicht door dat gesprek toch zeker wel bevestigd heeten mag :
Faust: Wie ist's ? Will's fordern ? Wül's bald gehn ?
Mephistopheles : Ah bravo ! Find' ich Euch in Feuer ?
In kurzer Zeit ist Gretchen Euer.
Heut Abend sollt Ihr sie bei Nachbar' Marthen
sehn:
Das ist ein Weib wie auserlesen Zum Kuppler- und Zigeunerwesen !
So recht!
Doch wird auch was von uns begehrt. Ein Dienst ist wohl des andern wert. Wir legen nur ein giiltig Zeugnis nieder, Dass ihres Ehherrn ausgereckte Gheder In Padua an heil'ger Statte ruhn. Sehr klug ! Wir werden erst die Reise machen
müssn !
Sancta simplicitas 1 da rum ist's nicht zu tun ; Bezeugt nur, ohne viel zu wissen, Wenn Er nichts Bessers hat, so ist der Plan
zerrissen.
Faust:
Mephistopheles: Faust:
Mephistopheles:
Faust:
Mephistopheles:
Faust:



225
Mephistopheles:
Faust:
Mephistopheles:
Faust:
Mephistopheles:
Faust:
Mephistopheles Faust:
O heü'ger Mann ! Da wart Ihr's nun! Ist es das erstemal in Eurem Deben, Dass Ihr falsch Zeugnis abgelegt ? Habt Ihr von Gott, der Welt und was sich
drin bewegt,
Vom Menschen, was sich ihm in Kopf und
Herzen regt,
Definitionen nicht mit grosser Kraft gegeben ? Mit frecher Stirne, kühner Brust ? Und wollt Ihr recht ins Innre gehen, Habt Ihr davon, Bar müsst es grad' gestehen, So viel als von Herrn Schwerdtleins Tod gewusst l Du bist und bleibst ein Dügner, ein Sophiste. -Ja, wenn man's nicht ein bisschen tiefer wüsste. Denn morgen wirst, in allen Ehren, Das arme Gretchen nicht betören Und alle Seelenlieb' ihr schwören ? Und zwar von Herzen.
Gut und schön 1 Dann wird von ewiger Treu und Diebe, Von einzig überallmacht'gem Triebe — Wird das auch so von Herzen gehn ? Dass das ! Es wird! — Wenn ich empiïnde, Für das Gefühl, für das Gewühl Nach Namen suche, keinen finde, Dann durch die Welt mit allen Sinnen schweife, Nach allen höchsten Worten greife, Und diese Glut, von der ich brenne, Unendhch, ewig, ewig nenne, Ist das ein teuflisch Dügenspiel ? Ich hab' doch recht!
Hör' ! merk' dir dies — Ich bitte dich, und schone meine Dunge —: Wer recht behalten will und hat nur eine Zunge, Behalt's gewiss.
Und komm, ich hab'des Schwatzens Ueberdruss; Denn du bast recht, vorzüglich weil ich muss.
15



20 Jfebïtjari ï0,ïp;r
|Je ware zelfkennis i§ wereldkennis en de ware wereldkennis zelfkennis Wie goed zichzelf kent, begrijpt anderen ook en wie !8§l h^grjp e$n. adders fouten ziet, za} in, zijn medemensch eigene gebjek§n en tekortkomingen ontwaren. In de rede ligt het weliswaar, dat de. fneugeh, die niet is opgeleefd tot recht besef en wijsheid, anderrna»s feilen van ttit eigen gezichtshoek meerendeelsopneemt om ze te beyitteri §» te hekelen, eer dan hij door zelfc»t§ek tot het besef zal k^men, dat het ragt hemzelf ook slechtsmatjg is gesteld en hij pp *jjne wijze dpprtfpkken is van al hetgeen in anderen te laken valt en af te keuren..
Meent een min §f meer onphjjpijephisch deskundige, dat bi| Faust om te beginnen alleen, aan Herder is gedacht, te begrijpen zal bhjven, d§| Fgust één kant van Goethe zelisymbolizeert en dat, waar 's dichters ejgg» Éubbjsle natuur tot F»ust en Mephisto onvermijdelijk had uiteen te g^an, bij Herder zulks eveneens toer passelijk moet blijken. igaude. het mephistophelische bijgeval niet in een Hef der hebbgn gescholen ? En fca» rnen aannemen, dat Goethe dien. k$nt in Herder- ©ye? het hoofd zou hebben gezien ? Dat kan meg, als mgjO, van. &gt geval Herder in dezen niet al het npodige in aggrn^rkiig n«g|at, of Goethe's ejgen persoonlijkheid niet voldoende heeft begrepen.
Na Goethe's §tfagt§bufger periode was tussehen hem en Herder yoorj^opig egg gesg§pgen verhouding sptStaan. En in zulk eene omstandigheid, zpude Hefder des dichters oog niet uitsluitend verhevene, aangename aantrelgkelijke eigenschappen kunnen hebben gehad, doch §&§ete» hem ook diens lagere meer afstootende en weerzinwekkend^ hoedanigheden eveneens getroffen hebben. Ook de mensch Herder was., bij het Fansösfhe, <^t hij ajeer zeker inhield, tevens dragpr van het Faunische of MephistophelisèfeSv g^ijk fe8S"*ag.fes tegelijk onzer dat in mindere of meerdere mate inhoudt,
Zoowel Faust als Mephisto is, elk voor zich, eenzijdigheid, halfhtï4j fefit ¥38 zeP- @ü de&ejfde pefsoönhjkheid. Van de
§ëBê .ziiéS g§*A°ï?en is Goethe. spjf e§n faust, van de andere een Mephisto geweest. Dat alles beteekent, dat Goethe's eigene natuur



227
zich in g£ju levensg?dicht tot die twee gestalten als het ware vanzelf heeft vertweevoudigd en ontplooid. Vroeger al vinden wij zijne flfituixr uiteengegaan tot de personen van Götz en Weis» lingen» van Clavigo en Beaumarchais, van Tasso en Antomo, e^ later nog tot bijv. die van Eduard en den „Hauptmann". Ont-t houden wij ui dat verband, wat indertijd door Duise von FraHgojj§ (1817—1893) moet zijn opgemerkt, dat namelijk „von Goethe's Helden nur inrrner zwei verschmolzen einen ganzen Mann abgeben".
Jn het twaalfde boek van Wahrheit und Dichtung erkent Goethe eg lateren leeftijd : „Die beiden Marien in „Gbtz vpn.Berhchingen" und «Clavigo", 1) upd die beiden sehlechte» Figuren, die ihff Djgbhaber spiekm, mochten wohl Resultate solcher reuigen Betrachtunge» gewesen sein". Wij behoeven niet meer te vragen : „Resultate welcher reuigen Betrachtungen ?" . . . Goethe had diep berouw gevoeld over zijn gedrag tegenover Friederike Brion. Herhaaldelijk is dat duidelijk genoeg uitgekomen, gehjk wij breedvoerig hebben betoogd, ep uitdrukkelijk; getuigt van des dichters berouw een schrijven aan Zijn vriend Joh. Dan. SalzmanUt wien Goethe voor Friederike een exemplaar van zjj.n Götz had toegezonden, en waarin Wij de volgende uiting aantreffen : „Die arme Friederike wifd einigermaassep. s*£b. ge^röstet finden, wenn der Untreue yefgjftet wird". We?d Weigüngen niet uit het leven weggerukt door het gift der boeleerster Adelheid, door die zich in
ij 1774. Goethe's „Clayigo". Der Spanische Kronarchivar José Clavigo y Fa j ar do (1730—-1806) war zu Mademoiseile Caron, einer Schwester des Beaumarchais, des Verfassers von „Le barbier de Séyille" (1775) und „La mariage de Figare" (1784) in nahere Beziehung getreten, hatte dieser aber das gegebene Eheversprechen nicht gehalten; da hat ihm Beaumarchais in Madrid ein schriftliches Eingestandnis eigener Unehrenhaftigkeit abgenötigt, und ihn nachher durch öffentliche Schriften an den Pranger gestent".(Leitfaden blz 52 en 53) B. Verg. ook W. u. D. III boek 15. „Weü nun bei jeder unserer gesplligen Zusammenkünfte etwas Neues vorgelesen werden musste, so brachte ich eines Abends als ganz frische Neuigkeit „das Memoire des Beaumarchais gegen Clavigo im Original mit". Goethe's Clavigo : „Ich kann die Erinnerung nieJit Jps werden, dass ieb, Marien verlassen, hintergangen habe ; nenn es wie du willst. Sein Freund Carlos : „Dass du sie liebtest, das war nat^fjich j dass du ihr Ehe versprachst, war eine Narrheit. Und wenn du Wp1* gehalten W$&ï> war's gar Raserei gewesen". (Clavigo, acte I.) B.



228
alle richtingen kronkelende, venijnige slang, door die betooverende duivelin, die ons doet denken aan de Helèna van het poppenspel, en aan wie hij zich, verbhnd van zin, had overgegeven ? En wanneer wij daarbij nog bedenken, dat de arme Friederike, die indertijd een beter lot waardig was geweest, Goethe zijn gedrag nooit heeft verweten, integendeel, edel genoeg is geweest hem in stilte alles te vergeven, dan zullen wij wel verstaan, waarom onze dichter, wanneer Weishngen in het vijfde bedrijf tot Maria zegt: „Verlass mich, dass ich sterbe", haar dit antwoord laat geven : „Dass mich bleiben ! Du bist allein ; denk ich sei deine Warterin. Vergiss alles. Vergesse dir Gott so alles, wie ich dir alles vergesse". i) „Götz von Berhchingen" heeft Goethe ook toegezonden aan een zekeren vriend Gotter, en de zending liet hij vergezeld gaan van een brief óp rijm. En Gotter antwoordt hem in kreupel- of knuppelrijm, „mit sogenannten Knittelversen", terwijl hij vraagt om „Doctor Faust", mocht Goethe's brein ook dezen hebben uitgebroed. . Een typisch Duitsche versmaat is het zoogenaamde „Knittelvers", met onregelmatig aantal van lettergrepen en vier verheffingen in iederen regel; die versmaat schijnt afkomstig van Hans Sachs. Vandaar dan ook, dat „Hans Sachsen's Poëtische Sendung" door Goethe in diezelfde versmaat gedicht is, evenals hij dat in den aanhef van het Faustwerk heeft gedaan. In even zulke „knuppelverzen" is verder ook „Satyros oder der vergötterte Waldteufel" geschreven.
Wie „Satyros" was, hebben wij reeds vernomen. Met hem had Goethe op Herder gedoeld. Hadden zij al in de Straatsburger dagen vriendschappehjken omgang met elkander gehad, verkeerd had die zich later in een gespannen verhouding. Doorloopend verkeerde Herder in geldnood, en bij zijn vertrek uit Straatsburg heeft hij zich genoodzaakt gezien bij vrienden en kennissen geld op te nemen, teneinde als fatsoenlijk man zijn schulden te kunnen afdoen. Met name heeft toen Goethe geholpen ; Goethe had, mede
i) Goethe hat selbst gelegenthch erklart, er habe dasjenige, was ihn erfreute, qualte oder sonst beschaftigte, in ein Gedicht verwandelt, um sowohl seine Begriffe von den Dingen zu berichtigen, als sich im Inneren zu beruhigen. Vgl. Spin. Eth. 5 : 3. Und das dramatische Werk der Frankfurter Jahre überhaupt Reuedichtung von Weishngen über Clavigo zur Stella. B.



229
door bemiddeling zijner vrienden, het benoodigde geld weten bijeen te krijgen. Toen Herder later door zijn dichterlijken maar op het geld goed passenden vriend aan zijne verphchtingen werd herinnerd, heeft hij, na herhaalde aanmaningen, het geld ten langen leste gestuurd, maar hij liet dé overzending van het bedrag van •eea zeer onaangenaam schrijven vergezeld gaan. Een innemende persoonlijkheid moet Herder op den duur in het geheel niet zijn geweest, terwijl zijne vrouw, Caroline Flachsland, moeilijk voor eene van de zuinigste heeft kunnen doorgaan.
Van Herder's hand was vroeger een bundel critieken verschenen, getiteld „Kritische Walder". „Wald" is hier de Duitsche vertaling van het latijnsche woord „silva", dat naast „bosch" mede een stel min geordende aanteekeningen of een voor de vuist geschreven opstel kan beteekenen. In den tijd der Renaissance is het woord in deze beteekenis menigmaal gebruikt; zoo heeft o.a. Francis Bacon op het gebied der toenmalige natuurphilosophie losse stukken geschreven, die onder den titel „Silva silvarum" verzameld het licht hebben gezien.
Zijne ..Kritische Walder" had Herder anoniem uitgegeven. Niettemin was het onder kenners spoedig uitgelekt, wie er de schrijver van was, wat tot gevolg had gehad, dat men hem den bijnaam „Waldmann" had gegeven.
Waarom hij niet heeft willen weten, dat hij van „Kritische Walder" de schrijver was, hebben wij reeds vroeger uiteengezet. Hoe had een opperdominee, die ook al moest verborgen houden, dat hij vrijmetselaar was, er ronduit en vrijmoedig voor kunnen uitkomen, dat hij „naaktlooperij" voorstond of voorgestaan had ? Met het feit, dat hij macon is geweest, hangt nog samen, dat men bij hem in 1780 over de „humaniteit" kan lezen. „Waldteufel" is niettemin dezelfde Herder. „Generaal Satyros" werd, hij bij gelegenheid eveneens genoemd, in zijne afwezigheid wel te verstaan. En had niet aan iemand, die over „humaniteit" zoude schrijven, indien hij begreep waarom het ging, een pleidooi vóór de „onnatuur" der kleeding beter gepast dan een er tégen ? „Gééstelijk" worden, echt ménschelijk worden, dat is in den waren zin des woords „humaan" worden,, is nu eenmaal „onnatuurlijk", worden; daaraan valt niets te veranderen. Hoe geestehjker, des te onnatuurlijker. De gaandeweg onzedelijker wordende kleeder-



230
dracht onzer dagen wijst stellig niet op een streven naar veredeling én Vergeestelijking der menschelijke natuur, doch wijst veeleer op eeüfe geestelijke leegte, die aan natuurlijke zieligheid maar al te groote ruimte openlaat. Wilde Herder, de weliswaar nog jonge Herder, van voren af weer aan natuurvergoditig doen, dan toonde bij allerminst begrepen te hebben, Wat tusschen natuur en geest» tiisschen dierlijkheid en menschelijkheid de ware en rechte ver-» houding heeft te heeten. Eö ihzooverre behoorde dftri zelfs hij weer tot de Smenigtë, die, als geheel, nooit veel begrepen heeft» nu nog begrijpt, of ooit begrijpen zal. De onomwonden èrt naakte waarheid is der menigte ten eenen male te machtig en kan door haar slechts worden aangegaapt of bespot en beschimpt of door het slijk gehaald. Tot eigen heil behoort zij eigenlijk, juist wijl zij altijd wéinig begrijpend en dus minderwaardig blijft, kort gehouden te worden, ook in zaken van ordening def samenleving* Voor de menigte moet zeer beperkt vrijheid geldeft van doen eri kiten, want dii Wordt eeuwig schromelijk door haar misbruikt, gehjk ook nooit veel waarheid onomfloerst of onomwonden aatt haar moet worden getoond, of tot haar worden gesproken ; immers éiende blijft fcij weinig Waarnemen en hoorende verstaat zij nog mlöder, en zij is als de dieren van Matth. 7 : 6, bij wie de beste giften tot gevaren voor de gevers worden. Aan banden van „fatsoen" moet zij gehecht bhjven, en tot eigen Welzijn ifaoet ze gestadig gewezen worden op haar „plichten". Aah den grooten hoop aldoor juist Zijne rechten voor te houden» maakt hem niet beter, maat zedelijk Verkeerd ; het maakt hem traag, veeleischend en gewetenloos. Onwenschelijk is het, dat de menigte gaat heerschett en het juk der onderworpenheid geheel afschudt, want waar zij aan het hoogere niet eens meer voor den vorm dridetdattig is, komen zelfzucht en dierlijkheid en al wat laag ië ën minderwaardig tot schrikwekkende openbaarheid. Het edele kan niet gëdijen, wanneer het overmand wordt door het gemeene, dat weliswaar na tijdett van verfijning op den duur overal weer de overhand zal krijgen. Het edele, het fijne, het verheffing- brengende, het stichtelijke en geestelijk hoogere WÖfdt aldoor naar beneden getrokken door het or edele, het grove, het rtiwe en ongèkuischte, het vernielende èn zielig iagere ; doch vertrapt Wordt al het hoogere pas recht, wanneer in dagen van gepeupelregeering schuim' eri heffe des



231
^völks komen bovendrijven en het gemeene of in alie opzichten -tttttetiie het toonaangevende en Overheerschende wordt* kötnmên dië Zëiten", zegt Götz in het 5e bedrijf „des Bëtrugs; es tót ihm Freiheit gegeben. Die Nidhtswürdigen werden regieren mit Dist tnttl dëf EtUe wird in ihre Netze fahfen". Dat is verouderd en het is toeh ook weer van ahe tijden.
„Satyros und Faust sind zusammen zu halten", merkt Pfof.Bolland op, en dat Schijnt inderdaad het geval té zijn.
Herhalen wij, dat na den Straatsburger tijd Goethe Herdér tiiet altijd even vriendschappelijk méér gezind is geweest; en dat van die rniflder goéde gezindheid o.m. de spottëHdë wijziging van „Waldmahh" in „Waldtëtifel" vroegtijdig getuigt. Maar vragen wij nu eens waarom Satyros, der Waldteufel, „vergöttert" was ? Vergood, verafgood Werd Herder om zijne welsprekendheid door -vele vrouwen, en allereerst door eigetle „Psyche", gehjk süjhé vrouw, Caroline Flachsland, in de studentenwereld werd genoemd. Instemmen kunnen wij vöbr ons deel van de eene zijde rhet dé letterkundigen, die Herder achter Faust zoekeh» maar wij bedenken daarbij tevens, dat bij tijd en wijle het mephistopbehsche in Herder Goethe evenzeer moet hebben getroffen. Warit heel duitje-» lijk sprak uit Herder flu eens het stichtelijk hoogdraVènde, dan weer het onverzoenlijk crifizeerende. Eii heel duidelijk wordt Satyros door Goethe uitgebeeld als eeb daemöiiiseh of half natuurlijk geestehjke meerdere, die aan zijne minderen geestdrift kan inboezemen, en in wiën toch duidelijk bok ëen ondergrond van lagere natuurlijkheid opduikt of bovenkomt, zoodat zijne verhevenheid een gemeenen bijsmaak krijgt. Klaar is het ais de dag, dat met Satyros Herder is aangewezen» Warit ook het door SatVrbë verleide vrouwtje heet immers „Psyche". Of mag dat Soms geen argument worden gënoemd ? Inderdaad ondërVohd Herdér veel dwaze adoratie van een bepaaid slag vrouwen, wat Goethe, ziet men goed toe, nu maar eens in het zonnetje hééft willën zeütëh; Onder vrienden altijd, want voor publiciteit Was Satyros oorspronkelijk niet bestemd. Wereldkennis had de dichter al een heelen boel en zoo dus ook tot zekëré hoogte heel Wat Zelfkennis, en vooronderstellen laat hét Zich daarbij inët vrij groote waarschijnlijkheid dat hij, waar hij eens anders fdutén zag, in zijn medemensch éigene gebreken mede öfltwaarde. Maët feij heeft toch



232
aan Herder in het door ons bedoelde opzicht iets willen verwijten f hij keurde de wijze af, waarop Herder met vrouwen van zijn kring placht om te springen. Hoe dat zij, Satyros wordt door Goethe geschilderd als ruw hoogdravend vrouwenverleider, en gelijk Gretchen dupe wordt van Faust, zoo wordt Psyche de prooi van Satyros. Ook Psyche is niet bij machte den man te weerstaan, in wien zij haar geestelijken meerdere voelt, zoodat zij zich dan willoos aan hem overgeeft, zonder dat er eenige voorwaarden worden gesteld. En Satyros is, evenals Faust, op zijne wijze een mooiprater, een „Maulheld", voor wien Psyche is bezweken, gehjk Gretchen van Faust slachtoffer werd, omdat bij namelijk zoo onweerstaanbaar praten kon. Zoo is dan tusschen Satyros en Faust overeenkomst ten duidelijkste te onderkennen, terwijl hier en daar ook Psyche's woorden met die van Gretchen treffend! als het ware evenwijdig loopen:
Satyros : „So sind wir denn alleia und frei.
O Ëngelskind ! dein himmlisch Bild
Hat meine Seel' mit Wonn' erfüllt. Psyche: O. Gott! seitdem ich dich gesehn,
Kann kaum auf meinen Füssen stehn. Satyros: Von dir glanzt Tugend, Wahrheitshcht,
Wie aus eines Engels Angesicht. Psyche: Ich bin ein armes Magdelein,
Dem du, Herr! Wollest gnadig sein {Er umfasst sie), Satyros: Hab' alles Glück der Welt im Arm
So Diebe-Himmels-Wonne-warm! Psyche : Dies Herz mir schon viel Weh bereit't ;
Nun aber stirbt's in Sehgkeit. Satyros: Du hast nie gewusst, wo mit hin ? Psyche : Nie — als seitdem ich bei dir bin. Satyros: Es war so ahnungsvoll und schwer,
Dann wieder angsthch, arm und leer;
Es trieb dich oft in Wald hinaus,
Dort Bangigkeit zu atmen aus ;
Und wollustvolle Thranen flossen
Und heil'ge Schmerzen sich ergossen
Und um dich Himmel und Erd' verging ?



233
Psyche : O Herr ! du weissest alle Ding'
Und aller Seligkeit Wahntraumbild
Fühl ich erbebend voll erfüllt (Er küsst sie machtig) Psyche: Dasst ab ! — mich schaudert's — Wonn' und Web ! —
O Gott im Himmel! ich vergeh' !"
Wie ontwaart niet, bij bet lezen van het bier uit bet derde bedrijf aangehaalde, eene duidelijke overeenkomst met plaatsen uit Faust ? Waar Psyche zegt:
„Ich bin ein armes Magdelein
Dem du, Herr! wollest gnadig sein",
laat Gretchen hooren:
„Bin doch ein arm unwissend Kind Begreif' nicht was er an mir find't".
Waar Psyche uitroept:
„Dasst ab ! — mich schaudert's — Worm und Weh I O Gott im Himmel! ich vergeh' 1
zegt Gretchen tot Faust:
„Mich überlauft's,"
waarop Faust antwoordt:
„O, schaudre nicht I"
En wanneer Goethe Satyros de woorden in den mond legt: „Hab' alles Glück der Welt im Arm So Diebe-Himmels-Wonne-warm!",
daarmede natuurlijk op Herder en Caroline doelend, laat hij Gretchen bekennen:
„Mir wird's so wohl in deinem Arm,
So frei, so hingegeben warm".
„Psyche" beteekent hier eigenlijk „vrouwelijke ziel", en de beide overeenkomstige uitspraken zijn inderdaad die van de zielige vrouwehjkheid, het woord richtend tot eene meer scherpzinnige mannelijkheid, die dierlijk ruw is gebleven, maar waarin zij toch haar geestelijken meerdere voelt en die zij daarom trouwhartig verheft en ophemelt, dewijl zij slechts het goddelijke, niet het



234
faunische en duivelachtige, in hem ziek Psyche, Satyros aanschouwend, roept in verrukking tiit:
„Wéich göttlich hohes Angesicht!"
En zij vraagt zichzelve af:
„Sollt' er wohl gar vom Himmel kommen ?"
In Satyros ziet zij het Mephistophélische niet, hetgeen dan haar zelfvernedering medebrengt, gehjk Gretchen blind is voor het lagere in Faust, die feitelijk een verschoten, een verbleekte SatyYos te heeten heeft, een Satyros» in wien de duivèlsehe trekken eenigermate verzacht en verzwakt of veredeld zijn.
Psyche wordt het slachtoffer van Satyros' onstuimig mooie praatjes. En wie Satyros gelezen heeft, weet, dat hij in het laatste bedrijf door den „Einsiedler" betrapt wordt met Eudora, maar daardoor in het geheel niet van zijn stuk raakt of daarbij zelfs maar een schijn van verlegenheid toont, integendeel, afscheid neemt met vorstelijk gebaar, doordat hij vóór zijn vertrek het volk nog eenmaal uit de hoogte met een ongemakkelijk standje toespreekt:
„Von euch Schurken kéinéh Spott 1 Ich that euch Eseln eine Ehr an, Wie mein Vater Jupiter vor mir gethan ; Wollt' eure dummen Köpfe belehren Und eureri Wèibern die Mücken wehren, Die iht ihcht gedenkt ihneti zu vertreiben ; So mögt ihr derin im Dreck bekleibeh, Ich zieh rriéine Hand von éuch ab, Dasse zu edlem Sterbhchen mich herab".
Laat ons hier in het voorbijgaari nog even opmerken, dat met den „Einsiedler" Goethe in stilte zichzelf heeft bedoeld. Satyros betoont zich uitermate ondankbaar jegens den „Einsiedler" ; het korte tweede bedrijf betreft eene schromelijke ondankbaarheid jegens den kluizenaar, die Satyros niets dan goed had gedaan 1 Ook Goethe was tegenover Herder dienstvaardig en hulpvaardig geweest en hij was er slecht voor beloond. Bovendien laat het tweede bedrijf uitkomen, dat Satyros, evenals later het geval



235
blijkt met Faüst, in het algemeen gezegd, een groot egoïst is. Zeggen
doet Satyros dat immers zelf:
,,Mir geht ih der Welt nichts über mich: Denn Gott ist Gott, und ich bin ich".
Herder, dit niet te vergeten, had zich jegens Goethe ondankbaar betoond. En „Einsiedler" werd Goethe wel eens ih zijn studententijd genoemd, wanneer hij voor zijn exatriehs of op zijne geschriften aan het werk was en zich dan voof korter of langer tijd opsloot in zijn kamer, waar hij, zoo lang het duurde, zijn vrienden niet ontving of toehet.
Kenmerkend blijft het, dat Goethe, zoowel in Satyros als in Faust, de vróuw aldoor de mooie rol laat spelen, terwijl de man doorloopehd in "het slechte daglicht wordt gesteld. Daarmee is dan ook al weer wat gezegd of beter, er wordt wat door aangeduid; Te begrijpen valt hier, dat de vrouw van nature slachtoffer is van de verhouding tusschen vrouw en man. Zij is de zwakkere en in elk opzicht de „onderliggende" partij, waarvoor weliswaar de man niet eenzijdig en uitsluitend aansprakelijk is te stellen, omdat de geslachtelijke verhouding zülkë nu eenmaal medebrengt. De man is tegenover de vrouw de natuurhjke, dat is ook weer onschuldige, onrechtpleger.
Maar hoe men over die bijzondere algemeenheid wijsgeerig denken mag, te bestrijden valt het niet, dat Satyros eh Faust géene geslachtelijke zelfbeheersehing toöneh, en tegenover het „wijfje" geen geweten. Allereerst echter geen zelfbeheersehing, die toch eerst de ware vrijheid heeft mee te brengen, èéné vrijheid^ die riooit de anarchistisch bedoelde zijn kan. Anarchistische vrijheid is bandeloosheid ; anarchistische vrijheid is, weloverwogen, de hoogste leuze, die nu eens door wehneenende dwazen, dan weer door balsturige warhoofden, maar altijd op de wijze der Vers keerdheid, getut wordt. Eenzijdige opvatting der vrijheid maakt haar pervers en tot eenzijdige bandeloosheid van willekeur, wat voor de hand ligt, want zoo verstaat de menigte het woord. Dat is de opvatting, of hever, de natuurlijke misvatting, van Jan Alleman. Werkehjke en ware vrijheid is geen losbandigheid Van willekeur, maar ongedwongenheid Van redelijkheid; wat niet het* zelfde is; zij is eene vrijheid, die allen dwang te buiten gaat, wat



236
zij slechts vermag te doen op voorwaarde van dien als zelfbedwang te bhjven inhouden. De ware en werkelijke vrijheid, niet lós van dwang of zónder dwang te denken, laat in allen dwang nog ongedwongenheid van beweging toe. De ware geestehjke vrijheid is de edelste ongedwongenheid, daar zij zich zelfs in boeien laat beleven, omdat men in laatsten aanleg vrij is in zijn denken, al is men naar het lichaam gekluisterd. De ware vrijheid is, als het er op aankomt, de ommezijde van de vrije waarheid, het vrije ware of geestehjke, dat het aardsche wel vooronderstellen moet, doch er nooit aan is „gehecht", integendeel, er in stilte bovenuitgaat.
Satyros en Faust toonen geen zelfbeheersehing. En een ieder onzer zal toch met zijn geest zijne natuur te beheerschen hebben, indien het niet verkeerd zal gaan. En is een mensch zonder zelfbeheersehing, stel dat hij dien naam in dat geval verdient, niet veel bijzonders, hoeveel slechter zou het er in de maatschappij uitzien, mocht daar in de ongetelde velen, die zich natuurlijk zouden willen uitleven, het remtoestel van onderlingen dwang ophouden zijn werk te doen.
De zelfbeheersehing van en in de maatschappij geschiedt vooralsnog door middel van het recht, zoo goed en zoo kwaad zulks tot dusver in den wandel gaat. Het recht is het maatschappelijk rechte in gestelde bepaaldheid en het rechte, in menschéhjkheid van samenleving, het wenschehjke daarin. Want dat wenschelijke moet zich op de wijze der onmiddellijkheid als recht verwerkelijken. In en door het recht beheerscht, in het algemeen gezegd, de menschelijke geest niets anders dan zijn verkeerde ommezijde, de menschelijke natuur. Het recht houdt dan ook bepaalde vrijheden of rechten zoowel als plichten in van menschen, die geordend, ordelijk of ordentelijk samenleven. Van allerlei heeft het recht te regelen, o.a. ook rechten en plichten van echtelijk, dat is wettelijk verbonden man en vrouw, al zal in het ware huwehjk over die rechten en plichten over en weer gezwegen worden. Verraadt niet het redeneeren over rechten en phchten in onze dagen, het vele redetwisten óver, en betwisten van, die rechten en phchten, eigenlijk slechts een ziek zijn onzer zedelijkheid ?
Satyros zoowel als Faust willen genieten van de vrijheid zonder, voor die vrijheid veel over te hebben ; zij wenschen „rechten" te hebben, doch zijn beiden . . . „phchtvergeten".



237
Faustische vrijheid is anarchistische vrijheid, vermomd satyrische vrijheid, daemonisch verkéérde vrijheid. Faust en Satyros vinden hun hoogste vrijheid in de voorloopige en onnüddelhjke vrijheid „van" alle banden, waaraan zij zich eenzijdig houden; zij komen er niet aan toe den factor van den dwang als zelfbedwang te laten mededoen, laat staan dat zij in bewuste redelijkheid ongedwongenheid en ordelijkheid tot factoren van de ware vrijheid maken. Van de ware „zelfbevrijding" hebben geen Satyros of Faust nog ooit gedroomd.
Faust heeft de studie verzaakt en is als het ware verstijfd in de „cold fit" ten aanzien der wetenschap, in eene plotsehhge opwelling en lust om zijn dagehjkschen, wetenschappelijken arbeid vaarwel te zeggen, omdat die hem verveelde. Wie onzer zoude zulke oogenblikken nooit hebben doorleefd ? Maar wie behoort daarin te verbhjven en te verstijven ? Zulke stemmingen behooren even snel voorbij te gaan, als zij zijn gekomen. En Satyros ? Hij spreekt bezielend, meesleepend, verheven zelfs, doch predikt welbezien de vrijheid, die alleen verlangt de orde te verstoren, de perken der welvoegehjkheid naar willekeur te buiten te gaan. In het derde bedrijf slaat hij door als volgt:
„Selig, wer fühlen kann,
Was sei: Gott sein! Mann !
Seinem Busen vertraut,
Entaussert bis auf die Haut
Sich alles fremden Schmucks,
Und nun ledig des Drucks
Gehaufter Kleinigkeiten, fret
Wie Wolken fühlt, was Leben sei!
Stehn auf seinen Füssen,
Der Erde geniessen,
Nicht kranklich erwahlen,
Mit Bereiten sich qualen ;
Der Baum wird zum Zelte,
Zum Teppich das Gras,
Und rohe Kastanien
Ein herrhcher Frass!" Wij behoeven er niets meer aan toe te voegen. De regels spreken voor zichzelf. Richt Satyros zich tot het volk, dan wijst hij op



238
eijn rechten, dan spiegelt hij het een wereld van geluk voor, dan vleit hij het en misleidt het zoo tevens. Want schreeuwt het volk, wakker geworden,
„Rohe Kastanien I O hatten wir'6 schon !", dan vervolgt Satyros:
„Was halt euch zurücke
Vom himmhschen Glücke
Was halt euch davon ?"
om andermaal daarna hun geroep als volgt te beantwoorden : MEolgt nur, ihr Werten ! Herren der ISr(len ! Alle gesellt!"
waarop het vejjï dan ten slotte reageert met :
„Rohe Kastanien. J Unser die Welt !"
Verkeerde voorlichting doet de menigte haken naar verwerkehjking van haar recht, om „Herren der Welt" te worden. Het „unser die Welt" is het onbescheiden en aanmatigend verlangen van het minderwaardige, waaraan men heeft bijgebracht, dat het meerderwaardige moet worden overmand, en dat nu zijne meerderen wil overheersehen, . . . tot eigen nadeel! Want waar het volk den toon aangeeft, heerscht nooit het beste. En „die Besten sollen herrschen", heeft ook Schelling gezegd; bet moet maar eens gezegd worden: ,,het volk, de groote hoop, is nooit het beste, het trouwhartigste, het nauwlettende, het begrijpende, de geestehjke meerderwaardigheid. „Heutzutage", heeft overigens reeds Hegel geschreven, „kommt einer schlecht an, der gegen das Volk etwas sagt". „Das Volk", veryolgt hij spottend, „ist vortrefflich der Intelhgenz nach, versteht alles, und hat nur vortreffliche Absichten. Von Fürsten, Regierungen, Ministern, versteht es sich von selbst, dass sie nichts verstenen, nur das Schlechte wollen und voUbringen"- i) Dat zouden wij hem in onze dagen weer kunnen nazeggen. Waar voor de menigte zelden of nooit een goed woord wordt gedaan ten behoeve van hoogere zelfverloochening, maar altijd gewerkt wordt op de zelfzucht, waar de staat en de staatsidee slechts egoïstisch worden opgevat en
i) Geschichte der Philosophie (Hegel), Ausgabe Bolland 1908, blz. 39?;



239
om hunne vorderingen worden gehoond, bespot en vernield, is het daar geen bedroevend feit geworden, dat met eenige piëteit juist over de best bedoelde maatregelen nooit wordt gesproken, en dat alleen Jan Alleman zich mag verbeelden, in alle bekrompenbeid van eigenbelang, het rechte voor te hebben ? Recht, rechtvaardigheid en zedelijkheid, waarvan gesproken wordt, zullen door die domheid eeuwig verkeerd worden verstaan. Zij vorderen bewuste zelfverióóchening. Zelfverloochening zal in zekeren zin het ware en het rechte zijn te noemen, en dat heeft Goethe ten slotte óók gevoeld:
,,Im Grenzenlosen sich zu finden,
Wird gem der einzelne versehwinden,
Da lost ach aller Ueberdruss.
Statt heissem Wünschen, wildem Wollen,
Statt last' gem Fordern, strengem Sollen
Sfeh aufzugeben ist Genuss." i)
Goed gevoeld en schitterend gedicht. Véél geniaals, heeft Goethe; gezegd en geschreven, 2) maar ordelijk en stelselmatig begrepen heeft hij het ware nooit. In het dichtwerk speelt het gevoel dan ook altijd de groote rol en hééft dat ook te doen, zal het dichtwerk, dichtwerk bhjven. Nooit kan een gedicht §Js zoodanig doortrokken zijn van beredeneerde stelselmatigheid van begrip ; slechts hier en daar kan daarin een wijs woord geformuleerd opdoemen. Sporadisch slechts verneemt men uit de taal der gevoelypHe voorStelling het begrepene redelijke ; zoo nu en dan slechts ka» zjcb, als bij toeval een hchtstraal van echte begrijpelijkheid baan breken, gen dichter kan veel te voelen en te bedenken geven. Maar de vonken van het dichterlijk genie vereenigen zjeh zelden of nooit tot het ware licht, dat zijne omgeving tot voUedige begrijpelijkheid verheldert, ook niet bij een Goethe, die een echt toonbeeld geweest ig van een omhoog strevend en hoog staand geestehjk mensch, bij wien toch het gevoel van de waarheid zich njet heeft yermpgeri te verhelderen tot zuiver en echt redelijke bezinning qnrtrerrt den zin. der werkelijkheid.
1) Gott und Welt — „Eins und Alles".
2) Vgl. ook Eins und Alles; Vermachtnis aus „Gott und Welt?s.



27 Februari 1919.
Wil men weten en verstaan op welke wijze eri onder welke omstandigheden Faust I is bij- en afgewerkt en hoe zich later tot dat eerste deel Faust II verhoudt, dan zal het noodig zijn Goethe's leven na te gaan na 1775, alzoo na het jaar, waarin hij zijn „Urfaust" naar Wejmar bracht.
Gelijk wij reeds vroeger hebben opgemerkt, vinden wij dat feit in Eckermann's „Gesprache mit Goethe" aangeteekend onder den ioen Februari 1829. Vermeld vinden wij onder dien datum tevens, dat Goethe met Eckermann op genoemden dag over verschillende zaken heeft gesproken, welke het in dit verband de moeite waard is in herinnering te brengen. .
„Sodann", aldus lezen wij, „viel über Merck gesprochen, von welcbem Goethe eine poëtische Epistel an Wieland vom Jahre 1776 vorheset, in höchst geistreichen, aber etwas derben „Krrittelversen". Der sehr heitere Lahalt geht besonders gegen Jacobi, den Wieland, in einer zu günstigen Rezension im Mercur, überschatzt zu haben scheint, welches Merck ihm nicht verzeihen kann.
Ueber den Zustand damaliger Kultur, und wie schwer es gehalten, aus der sogenannten Sturm- und Drangperiode sich zu einer höheren Bildung zu retten.
Ueber seine ersten Jahre in Weimar. Das poëtische Konfhkt riüt der Realitat, die er, durch seine Stellung zum Hof und verschiedenartigen Zweigen des Staatsdienstes, zu höherem Vorteil in sich aufzunehmen genötigt ist. Deshalb in den ersten zehn Jahren nichts Poetisches von Bedeutung hervorgebracht. Fragmente vorgelesen. Durch Diebschaften verdüstert. Der Vater fortwahrend ungeduldig gegen das Hofleben. Vorteile, dass er den Ort nicht verandert, und dass er dieselben Erfahrungen nicht nötig gehabt zweimal zu machen.
Flucht nach Italien, um sich zu poëtischer Produktivitat wieder herzustellen. Aberglaube, dass er nicht hinkomme, wenn jemand darum wisse. Deshalb tiefès Geheimnis. Von Rom aus an den Herzog geschrieben. Aus Italien zurück mit grossen Anforderungen an sich selbst".



241
Aldus Eckermann's aanteekeningen. Toen Goethe te Weimar ïwam, is hij zich inderdaad schier uitsluitend met de zaken van het hertogdom gaan bemoeien, waarbij hij aanvankelijk schijnt ;geholpen en gesteund te zijn door mevrouw Charlotte von Stein, i) -de vermaard geworden getrouwde en niet zonder kinderen gebleven oudere dame, die, zooals ten duidelijkste uit zijne briefwisseling met haar bhjkt, aldra een diepen indruk op hem had gemaakt. Reeds is gewaagd van een schrijven van Goethe aan -genoemde dame van den qen Juli 1776, waarin hij haar mededeelde, dat DUi, Elisabeth Schönemann, gehjk wij ons allicht herinneren, de bruid was geworden. Thans zal ik hier een brief van hem aan Charlotte laten volgen, waarin voor den aandachtigen lezer duidelijk zal worden, dat al spoedig, na kennismaking, tus-schen onzen dichter en „Frau von Stein" eene meer gemeenzame verhouding was ontstaan, en waaruit voor de zooveelste maal nog eens weer bhjkt, dat iets, wat Goethe doorleefde of wat zijn hart beroerde, meestal bij hem praecipiteerde tot letterkundig werk of in een zoodanig althans tot uiting kwam.
„Deine Gegenwart", zoo schrijft dan Goethe op den 8sten Augustus van het jaar 1776, „hat auf mein Herz eine wunderbare Würkung gehabt; ich kann nicht sagen wie mir ist! Mir ist wohl und doch so traumig. Zeichnen konnt' ich gestern nicht...
Heut will ich auf den Hermanstein, und womöghch die Höhle -zeichnen; hab auch Meissel und Hammer die Inschrifft zu machen, die sehr mystisch werden wird. Ihr Zettelgen hab ich kriegt, hab mich viel gefreut — Ich schwöre dir ich weis nicht wie mir ist. Wenn ich so dencke, dass Sie mit in meiner Höhle war, dass ich ihre Hand hielt indess sie sich bückte und ein Zeichen in den Staub schrieb 1! Es ist wie in der Geisterwelt, ist mir auch wie in der Geisterwelt. Ein Gefühl ohne Gefühl. Dieber Engel! Ich habe an meinem Falcken geschrieben; meine Giovanna wird viel von Lili haben, du erlaubst mir aber doch dass ich einige Troffen deines Wesens drein giesse, nur so viel es braucht um zu tingiren. Dein Verhaltniss zu mir ist heilig sonderbaar, dass ich erst recht bey dieser Gelegenheit fühlte : es kann nicht mit Worten ausgedrückt werden, Menschen könnens nicht sehen. Vielleicht macht mir's
1) Verg. W. u. D. boek XIV.
16



242
einige Augenblicke wohl, meine verklungenen Leiden wieder als Drama zu verkehren. Adieu liebe."
Wknneer wij hier bedenken, dat door Göèthe aan bedoelde dame ongeveer een vijftienhonderd brieven geschreven zijn, die meerendeels, gehjk deze, min Ofte meer den stempel der verhefdheid dragen, dan mogen wij wel beweren met een zeer eigenaardig Of liever buitengewoon geval van dichterlijk erotische briëfschrijverij te doen te hebben en mogen wij gerust in den hier te vooronderstellen gemeenzamen omgang eene overmatige ophemelarij rhededenken, die door de betrokkene dame is aanvaard zonder behoorlijke bezinning omtrent hetgeen zij er eigenlijk van verdiende, of liever niet verdiende.
Was Ööethe's toewijding voor haar niet geheel te rechtvaardigen, onverklaarbaar was zij eigenlijk ook. Frau von Stein was in den grond eene vrouw zonder grootheid van geest, zonder diepte vatt gemoed. „Egmont's Klarehètt" i) heeft zij „eine Dirnë", „een meid" genoemd, en wanneer zij aldus kortweg eene vrouw betitelt,, die dan toch in de vernedering zielenadel heeft getoond, dan moet dat voor haarzelve teekeriend en kenmerkend heeten.
„Wie eine Stisse Melodie", zoo schrijft hij weer op 25 Augustus 1782, het jaar waarin hij door den keizer in den adelstand vdrheven werd, aan mevrouw von Stein, „unS in die Höhe hebt, unsern Sbrgen und Schmerzen eitte weiche Wolke üttterbaut,. so ist Mit "dèVk Wesen und deine Liebe. Ich gehe überall herum bei allen Freunden und Bekannten, als wenn ich dich süfchte ; ich findë dich nicht und kehre in die Einsamkeit zurtick".
In 1784 dicht Goethe zijne ,,Züeignung", waarin hij, gelijk wij vernamen, den ëluier der dichtkunst wil ontvangen hebben uit de hand van de Waarheid, die hem in de gedaante eener hemelsche jonkvrduw is verschenen. Klaarblijkelijk heeft hij daarbij iit Stilte gedacht aan de door hem zoo hóbg opgehemelde mevtöüw" VÖn Stein. Aan haar werd het gedicht later ook opgedragen f Ui zijne bewondering vóór haar meende hij öök Vatt haar geestelijk veel te ontvangen, en niet zonder bijgedachten aan Charlotte heeft bij iëtèr in het Vijftiende hoofdstuk van het eerste boek van Wilhehh
1) Goethe's Ëgmont (1788) Der Plan scheint im Dichter 1774 zuerst aufgestiegen zu sein und war aus Prankfurt mitgebracht worden. — Die Gestalt Klarchens ist ein pathetisch.es Seitenstück zu Fausts Gretchen. B.



243
Meisters Dehrjahre het woord geboekt, dat hij „flen ganzen Reichtum seines Gefühls auf sie hinübertrug und sich dabei als einen Bettler ansah, der von ihren Almosen lebte". Op den duur heeft hem zulk een omgang moeten benauwen en naar bevrijding doen haken. Het was en bleef eene „vrijerij van één kant" in eenzijdigheid van toewijding» en Goethe voelde heel goed, dat zij hem geen vrijheid het, dat hij, zoo niet eenvoudig in haar zelfzuchtige macht, dan toch onder haar invloed al te onvrij was, zonder dat zij dat ergens mee verdiende. In de „Biographische Einzelheiten", „Bedenklichstes", vinden wij het volgende : ,,Gar oft im Daufe des Lebens, mitten in der grössten Sicherheit des Wandels, bemerken wir auf einmal, dass wir in einem Irrtum befangen sind, dass wir uns für Personen, für Gegenstande einnehmen hessen, ein Verhaltniss zu ihnen_ ertraumten, das dem erwachten Auge sogleich verschwindet. Und doch können wir uns nicht losreissen; eine Macht halt uns.fest, die tuis unbegreifhch erscheint. Manchmal jedoch kommen wir zum völligen Bewusstsein und begreifen, dass ein Irrtum so gut als ein Wahres zur Tatigkeit bewegen und antreiben kann".
Goethe's „Zueignüng" was oorspronkelijk bedoeld als praeludium bij „Die Geheimnisse", een gedicht, dat hij in 1785 heeft gecomponeerd, nadat in 1783 van zijn hand ook het „Bmenauer Gedicht" was verschenen. 1)
„Die Geheimnisse" zijn, gehjk zooveel van Goethe, als fragment nagelaten. Het is een Rozekruisersgedicht:
Es steht das Kreuz mit Rosen dicht umschlungen.
Wer hat dem Kreuze Rosen zugesellt ?
Es schwillt der Kranz, um recht von allen Seiten
Das schroffe Holz mit Weichheit zu begleiten.
„Geheimnisse" zijn het ware en rechte bij slot van rekening voor Goethe tot aan zijn dood gebleven. Magie konnte er nicht
1) „Das Ibnenauer Gedicht", fuhr Goethe fort, „enthalt als Episode eine Epoche, die im Jahre 1783, als ich es schrièb, bereits mehrere Jahre hinter uns lag, so dass ich mich selber daritt als eine historische Pigur zeichnen und mit meinem eigenen Ich früberer Jahre eine Unterhaltung führen konnte. Knebel, Seckéndorf und der junge Ftirst scheinen mit nicht schlecht gezeichnet". (Eckermann, Gesprache mit Goethe, 23 October 1828.)



244
von seinem Pfad éntfernen, laat ons dat niet meer vergeten, want dat laat Goethe Faust in heihgen ernst getuigen, gehjk hij Faust bekennen laat, dat hij „die Zaubersprüche nicht ganz und gar verlemen konnte". Dat alles beteekent, dat Goethe dichter en inzooverre kinderlijk mensch is gebleven. In zijne genialiteit heeft hij overigens onophoudelijk veel treffends en redelijks laten hooren, zelfs zooveel, dat hij zich daardoor ongetwijfeld boven de dichterlijkheid als zoodanig meermalen heeft verheven. Goethe is grensgeval, want zijne redelijke gedachten bhjven omhangen, omkleed en omwikkeld met het bloemrijke, bhjven verborgen onder het verbeeldingrijke, het zinnebeeldige, het geheimzinnige.
Het Ware kan in allerlei trant worden gezegd, in allerlei graden van zuivering en zuiverheid, maar bij Goethe is het steeds omfloerste of omwonden waarheid, die vernomen wordt. Onomwonden, zuiver en helder het woord van waarheid en het ware te laten vernemen, blijft in laatsten aanleg taak en werk van den redemeester, d.i. van den wijsgeerigen mensch, die het tot het begrip der zaak gebracht heeft. Hoort Goethe in „die Geheimnisse" :
„Von der Gewalt, die alle Wesen bindet,
Bef reit der Mensch sich, der sich überwindet".
Goethe beseft, wat „ware vrijheid" is, en heeft toch nooit in ordelijke stelselmatigheid van redeneering bedacht, dat en hoe die zich verhoudt tot het andere, tot al het andere.
In 1785 bestudeert Goethe te Weimar, samen met Herder, de werken van Spinoza, en wanneer het in „die Geheimnisse" luidt:
„Humanus" heisst der Heilige, der Weise, Der beste Mann, den ich mit Augen sah,
wordt met „Humanus" ditmaal vermoedehjk weer gedoeld op Herder, dien Goethe op zijne wijze wist te eerbiedigen en zelfs te Weimar had doen benoemen tot superintendant. Bezwaarde hem voorts de verhouding, waarin hij tot mevrouw von Stein verkeerde, zoo mag men, Goethe kennende, wel vermoeden, dat oogenbhkken van groote somberheid en diepe neerslachtigheid werden doorleefd, en in een brief van Juni 1786 aan Charlotte schrijft hij dan ook: „Ich corrigiere an Werther, und finde immer



245
dass der Verfasser übel getan bat, sich nicht nach geëndigter Schrift zu erschiessen".
Wie zichzelf en anderen heeft leeren doorzien, zal den toestand begrijpen, waarin onze dichter verkeerde door zijne vaste verhouding tot eene getrouwde vrouw, die zich niet gaf, eene verhouding, die hem ten laatste dwong om zijn heil als het ware in een vlucht naar Italië te zoeken, het land; waar hij dan gedurende bijkans twee achtereenvolgende jaren heeft vertoefd. En van Rome uit licht hij in een schrijven van 1787 Charlotte op de volgende wijze ia : „Den driften September früh, drei Uhr, stahl ich mich aus Karlsbad, weil man mich sonst nicht fortgelassen hatte. Wie das Deben der letzten Jahre wollte ich mir eher den Tod gewünscht haben".
In een brief aan- den hertog, de dato 6 Maart 1788, getuigt hij o.m. „Die Hauptabsicht meiner Reise war, mich von den physisch moralischen Uebeln zu heilen, die mich in Deutschland qualten. In Rom habe ich zuerst mich selbst gefunden".
. . . Had hij eerst zichzelf weer (terug)gevonden ! Zoo was het, want verloren had hij zichzelf tot op zekere hoogte inderdaad. Het tijdperk van 1775 tot 1786 was door zijn omgang met Frau von Stein een vrij onvruchtbare periode gebleven. Veel nieuws had hij niet gewrocht, meer het door hem aangevangene vervolledigd en voltooid. Had deze vrouw dat aan hem verdiend: had zij eigenlijk zelve wel veel aantrekkelijks en bekoorlijks ? Mooi is zij blijkbaar niet geweest, maar verhefdheid oordeelt nooit neutraal of onpartijdig, idealiseert sterk in hare hartstochtelijke partijdigheid en eenzijdige adoratie, en ziet in of maakt veelal van het daadwerkehjk lagere het voorgewend hoogere, op allerlei wijzen, in allerlei trant. Wie zal er der verhefdheid een verwijt van maken ? Over den smaak valt voor het overige met te twisten, en zeer wel is het mogehjk, dat beide personen zich aanvankelijk tot elkander wederkeerig hebben aangetrokken gevoeld, wat dan noch aan een Goethe, noch aan Charlotte von Stein kwalijk valt te nemen. Wat aan de laatste echter wel euvel kan worden geduid, is, dat zij zich zoo lang mogehjk heeft vastgeklampt aan eene onzuivere verhouding, waarin de minnaar zich had te onthouden en zijzelf als vrouw van een ander leefde, zonder dat zij den onbeloonden minnaar aan iemand anders gunde,



246
zonder dat zij, na het verbreken der verhouding, ooit hare spijt daarover is te boven gekomen; dat zij later den man, door wien zij zich zoo had laten bewierooken, onvermoeid achter zijnen rug met schimpscheuten en hatelijkheden heeft vervolgd.
Was Charlotte von Stein al niet van geest verstoken, eene echt geestehjk hoogstaande vrouw is zij niet geweest. Waarheidszin had zij, in den gehjkvloerschen trant bedoeld, op hare wijze, want de zoogenaamde waarheid kon zij iemand ongezouten zeggen. Uit haar omgang met Goethe spraken echter geen diepte van gemoed, geen fijnheid van gevoel, geen vrouwelijke teerhartigheid, geen trouwhartige toegeeflijkheid. Haar voordeel deed zij met den grooten man, — die op een afstand had te bhjven. Charlotte mocht hem niets toestaan en kón hem de verlangde vrijheid niet veroorlooven, zoolang zij met eere de vrouw van haar man en de moeder van hare kinderen wou bhjven; te dien aanzien is haar gedrag van de eene zijde maatschappehjk te billijken, want met de zelfverloochenende toewijding eener moeder kunnen het ruïneeren van eigen gezin, het in den wind slaan van de belangen van eigen kroost nu eenmaal niet strooken. Maar daarom had zij dan ook aan hun verhouding een einde moeten maken ; zij heeft echter tot het laatste toe gewild, dat Goethe haar onbeloonde minnaar bleef.
Ook van hare geestehjke gehjkvloerschheid zal hier geen kwaad worden gesproken, want in geestehjke grootheid hgt nu eenmaal voor den man nooit de aantrekkelijkheid van de vrouw. Voor den man heeft zij in de eerste plaats beteekenis als „Aufgabe der Hingabe". Overigens mag aanvankelijk de man de schoone rol der offervaardigheid hebben te spelen, de vrouw de meer beredeneerde zelfzucht vertegenwoordigen, inzooverre zij allicht in stilte overwegen moet, in hoeverre de zich aanbiedende partij voor haar de aannemelijke blijken kan, verkeeren zal zich die verhouding vanzelf ook weer. Doch om te beginnen is zij, zooals zij daar door mij werd aangegeven ; vandaar dan ook, dat door de verhefdheid de man al dadelijk merkbaar wordt geadeld, zelfs de bon-vivant, terwijl de vrouw eerst door het moederschap inwendig veredeld wordt tot echte offervaardigheid. Nog eens: wie doorvoelt niet in welken pijnlijken toestand Goethe, fijngevoelig en wars van alle mogehjke scènes als hij was, zich op



247
■den duur door die te ver gedreven verhouding moet hebben geplaatst gevoeld, lang eer hij ertoe kwam, aan de zaak een einde te maken ? Het is niet te verwonderen, dat hij ten laatste in stilte Duitschland verhet, om in Italië uitkomst en verpoozing te zoeken.
Verum non est factum, het ware is geen feit, wat niet wegneemt, dat wij hier de feiten moeten durven zien, niet om voor of tegen hem of haar partij te kiezen, maar om pp alle zijden zooveel licht te laten vallen, dat wij Goethe voldoende verstaan- Wij sommen geenszins het pro en contra op, om positief of negatief iets over te houden als slotsom, maar verheffen, al redeneerend, de gegevens tot factoren van een ruimer en meer omvamend product, het product, zoo mogehjk van het werkelijk begrip omtrent het meesterwerk van een groot dichter. Ook zielige werkelijkheid doet op hare wijze mee in het geestehjke ware.
Na Goethe's vertrek hooren wij Charlotte klagen over hare verlatenheid, over hare eenzaamheid; zij voelt zich in den steek gelaten. En wij willen hier bedenken, dat de verlatenheid als zoodanig altijd medelijden dient te wekken, ze is verdiend of onverdiend ; ook zijn er onder Charlotte's gedichtjes, vervaardigd na Goethe's vertrek, die stellig sympathiek te noemen zijn. Niets meer is zij, sedert zij verlaten is door Goethe, volgens wien zij toch zóó rijk van geest was, dat hij haar tot eene mythologische gestalte had kunnen verheffen.
• ,,Ihr Gedanken fliehet mich, Wie mein Freund von mir entwich! Ihr erinnert mich der Stunden, Mit ihm liebevoll verschwunden O, wie bin ich nun allein ! Ewig werd' ich einsam sein! —
Ach, ich möchte fort und fort Eilen und weiss keinen Ort! Weiss mein Herz an nichts zu binden, Weiss nichts gutes mehr zu finden: Alles, alles floh mit Dir! Ich allein, verarmt' in mir!



248
En toch is het moeihjk voor haar te bhjven voelen. Daarvoor heeft zij zich later te onvermoeid in hare hatelijkheden getoond ; daarvoor is zij te duidelijk eene vrouw gebleken zonder grootheid van ziel, zonder diepte van gemoedsleven. Bij een eersten aanblikder vrouw voelt een man aanvankelijk wellicht veel, waarvan hij voorloopig nog weinig begrijpt of ooit begrijpen zal. En het natuurlijk gevoel heeft slechts in zooverre wat met het hoogere te maken,, als het daarvan als voorbode kan worden beschouwd; zoo kan men zich in zijn gevoel vergissen.
Getroffen en dan getrokken wordt de man voornamelijk door het vrouwelijk gelaat.
„Who ever lov'd, that lov'd not at first sight ?" vraagt de herderin Phebe in het vijfde tooneel van het derde bedrijf van Shakespeare's bhjspel „As you like it". Den verhef den man treft „het schoone" in het gelaat der aantrekkelijk bevonden vrouw, maar het schoone is nog niet het ware ; het schoone kan hoogstens symbool of teeken daarvan zijn.
Charlotte's Anthtz mag aan Goethe „wie das Scheinen der Idee" zijn voorgekomen. Zoo stond het namehjk, al zou zoo'n uitspraak Goethe zelf niet duidelijk zijn geweest. Door het gelaat der vrouw zal de man geïnspireerd moeten worden, teneinde haar op zijne beurt iets van het hoogere te kunnen openbaren, haar geestehjk. voedsel te verschaffen, haar, zij het verbloemd, het ware te laten vèrnemen. De ware en rechte verhouding zal moeten meebrengen,, dat de man in de vrouw het ware betrekkelijk als schoonheid, lieftalligheid, aanvalligheid waarneemt en op den duur ook gelden laat, de vrouw daarentegen uit den mond van den man het ware verneemt als bloemrijke en omfloerste rede. Ten allen tijde verlangt de vrouw in haren man vooreerst haar meerdere te zien en dan nog koestert zij, al zij het half bewust, de verwachting, dat hij, door haar bezield, van zijne meerdere geestesgaven bhjk zal. geven, daar de verhouding tusschen man en vrouw nu eenmaal is en blijft die van de revelatie en de inspiratie, die van de openbaring en de beziehng. Geen vrouwenbeweging zal en kan die verhouding ooit te niet doen, wel verkrachten, nooit wegwerkenDe vrouwenbeweging is op hare wijze eene onvermijdelijkheid,doch kan des te betreurenswaardiger worden geacht, naarmate zij er meer toe zal bijdragen de ware verhouding van mannen ent



249
vrouwen te verkeeren. En wij hebben niet te verwachten, dat zij veel zal bijdragen tot vrijmaking der vrouw in de richting eener ontwikkeling van meer bepaald vrouwelijken aanleg en vrouwelijke begaafdheden.
Heeft Charlotte Goethe ooit sterk geïnspireerd ? Wanneer hij van Italië uit den hertog schrijft, dat hij zichzelf in Rome heeft teruggevonden, bedoelt hij daarmee hoofdzakehjk zichzelf als dichter, want de achter hem liggende periode in Weimar was deels door ambtehjke bezigheden, deels ook door mevrouw von Stein, zeer onvruchtbaar geweest. Te veel had zij hem in beslag genomen, te weinig hem „begeistert", zietdaar de waarheid, en na zijne geniahteitsperiode van de jaren 1771—1775 had hij als dichter weinig meer gepresteerd. Dat heeft Goethe op den duur maar al te zeer gevoéld. En waar nu de verhouding tusschen haar en hem nooit de rechte worden kon, Charlotte voor hem nooit gulle, meegaande, toegevende ontvankelijkheid bhjken kon, of hever bhjken mocht, maar uit den aard der zaak zich weinig toeschietelijke hoewel hem vast houdende geslotenheid te betoonen had, kan het ons kwahjk verwonderen, dat zij hem op den duur niet vastgehouden hééft, om er niet eens van te spreken, dat reeds, toen Goethe te Weimar kwam, haar eerste jeugd en schoonheid voorbij waren.
Ach ! verwelkt niet al het schoone met spoed en sterft het geen vroegen dood ? Dat is nu eenmaal niet anders :
„Tant qu' on est belle, on fait naitre
Des désirs, des transports et des soins assidus,
Mais on a peu de temps a 1'être
Et longtemps a ne 1'être plus.. ."
•
Zou de schoonheid dan ook niet van korten duur zijn, in dit ons leven, dat zelf reeds zoo'n kortstondigheid te midden der eeuwigheid is ?
,,Da vie est vaine; Un peu d' amour Un peu de haine Et puis bonjour!



250
Da vie est bièvej Un peu d' espoir Un peu de rêve Et puis . .. bonsoir !"
„Psychische genezing". Zietdaar wat Goethe's reis naar Italië beoogde. Van knellende banden wilde hij zich bevlijden, wat als noodzakelijk gevolg heeft meegebracht, dat hij ook iet of wat loszinniger en losbandiger geworden is. Al mag hij yan zichzelf hebben getuigd, dat hij zich in Rome had teruggevonden, dat neemt niet weg, dat in Italië zijne levensopvattingen voorloopig heel wat luchtiger zijn geworden en hij er na zijn terugkomst geen been in heeft gezien, het „bloemenmeisje" Christiane Vulpius als huishoudster in huis te nemen, als „demoiselle de la maison", zooals de Franschen plegen te zeggen.
Na den slag bij Jena (14 Oct. 1806) heeft hij Christiane tot vrouw genomen, en dat dat huwehjk voor hem eene geestehjke mésalliance is geweest, behoeft geen nader betoog. Wat Goethe in dezen eere aandoet is dit, dat hij Christiane steeds de hand boven het hoofd heeft gehouden, altijd eischte, dat men haar in zijn bijzijn en achter zijn rug fatsoenlijk bejegende ; feitelijk had hij haar juist tot vrouw genomen naar aanleiding van de grove en onhebbelijke bejegeningen, welke zij als demoiselle de la maison in 1806 van Franschen kant had te verduren gehad.
En pleit het nu weer niet tégen Frau von Stein, wanneer men in haar Dido, eene tragedie in proza van het jaar 1794, allerlei onkiesche toespelingen op Goethe, op zijne verhouding tot haarzelf en tot Christiane Vulpius te lezen krijgt ? 1)
Daat mij hier in het voorbijgaan aanstippen; dat Dido voor het overige als een werk zonder dichterlijke waarde wordt beschouwd.
Enkel voordeel echter is voor Goethe zijn reizen in Italië stellig niet geweest; zonder kleerscheuren komt een man dan ook zulk land zelden terug.
r) In een brief aan haar zoon Fritz heet het, sie sei fioh, „dass man den zwei Herren (Schiller und Goethe), welche glaubten, allein auf dem Parnass zu befehlen, in ihrer Manier geantwortet hat", und besonders darüber, dass sie Goethe „seine unsittliche Verbindung mit Christianen nicht geschenkt haben". B.



251
Wij blijven bij de zaak en denken aan Faust. Maar men dient goed te weten, in welken loop van omstandigheden Goethe's levenswerk is tot stand gekomen, op welke wijze hij er in zijn geest mee is bezig geweest, terwijl bij kleinere of grootere tusschenpoozen verschillende andere geestesproducten het licht zagen.
Van 1787 dagteekent het toonbeeld van zijn classicisme, „IplriV genie", 1) in welk stuk Schiller „das rechte Deben, die sinnhche Kraft" heeft gemist.
In December van datzelfde jaar schrijft Goethe in een brief aan Karl August: „An Faust gehe ich ganz zuletzt, wenn ich alles andere hinter mir habe ; um das Stück zu vollenden, werde ich mich sonderbar zusammennehmen müssen". Zegt zoo'n bekentenis niet veel ? Spreekt er niet uit, dat Goethe de stemming kwijt was, waarin de^ürfaust was ontstaan en toch het Faustwerk als zijn hoofdwerk is bhjven beschouwen ?
In 1789 verschijnt „Tasso", naar aanleiding van welk werk Herder de opmerking heeft gemaakt, dat „Goethe nicht anders als sich selbst idealisieren und immer aus sich heraus schreiben könne." Zichzelf idealiseeren ! „Dichter gleichen Baren, die immer an eigenen Pfoten zehren", zoo lezen wij weer bij Goethe zelf, naar wiens zeggen hertogin Duise in Weimar de eenige is, die in staat is Tasso mee te voelen.
In 1790 wordt Faust als fragment gepubhceerd. Dat fragment behelst nog niet het contract met den duivel; Gretchen in de gevangenis is weggelaten, zoodat het sluit met Gretchen en den boozen geest in den dom. Over het geheel maakte het om te be-
1) In einem dem Schauspieler Kriiger gewidmeten Exemplar der Iphigenie hat Goethe 1&27 geschrieben, „alle menschhche Gebrechen. sühne reine Menschlichkeit" ; gelegentlich aber soll er yon seinem „graecisierenden verteufelt humanen SchauspieT'wegwerfend gesprochen haben. Schiller im Jahre 1789 zu Goethe's Iphigenie: „Die griechischeWeiblichkeit und das Verhaltnis beider Geschlechter zu einander bei diesem Volke, so wie beides bei den Poëten erscheint, ist doch immer sehr wenig aesthetisch und im ganzen sehr geistleer". Goethe im Jahre 1805 über „Winekelmann und sein Jahrhundert" : „Das Verhaltris zu den Frauen, das bei uns so zart und geistig geworden, erhob sich kaum über die Grenze des gemeinsten Bedürfnisses". — „Für eine" Natioa ist nur das gut, was aus ihrem eigenen Kern und ihrem eigenen allgemeinen Bedürfnis hervorgegangen, ohne Nachaffung eines anderen". B.



252
girrnen weinig indruk. En Goethe's eigen belangstelling was toen elders. Hij was niet alleen dichter; goed observator als hij was, had hij wel degehjk ook de wetenschappelijke attitude, daar vermeidde hij zich toen in. Dat alles wil van voren af zeggen, dat wij in Goethe te doen hebben met een merkwaardig grensgeval; juist om hem goed te beoordeelen, hebben wij nooit uit het oog te verhezen, dat hij nog iets anders dan dichter was. Bij al zijn dichten is hij tegelijkertijd voortdurend ook wetenschappelijk bezig, en zoo ontwikkelt hij in 1790, in een opstel over „die Metamorphosen der Pflanzen" het denkbeeld van eenen samenhang en een ontstaan aller georganiseerde wezens uit eenzelfden grondvorm. 1)
Dj. 1791, het jaar waarin de vertaling van Homerus' Bias van Voss verscheen, kwam „Faust's Deben, Taten und Höüenfahrt" van Klinger uit in romanvorm. 1791 is ook het jaar, waarin Forster's vertaling van „Cakuntala", van den Brdischen dichter Kalidasa, uit de zesde eeuw na Christus, het licht zag. „Cakuntala" is Kalidasa's meest gevierd tooneelstuk, een stuk in zeven bedrijven, waarvan de stof ontleend is aan het groote nationale epos der Lidiërs, het Mahabharatam. Genoemde werken zijn Goethe niet onbekend gebleven; veel werd door hem gelezen en bestudeerd en op den eersten Februari 1793 schrijft hij „Seit einigen Tagen habe ich gleichsam zum ersten Mal im Plato gelesen, und zwar das Gastmahl, Phadrus und die Apologie". Plato's „Parmenides" schijnt hij niet te hebben kunnen doorworstelen.
Da 1794 schrijft Schiller aan Goethe zijn beroemden grooten brief van den 23sten Augustus. In dezen geeft hij eene heldere en in hooge mate juiste uiteenzetting van Goethe's persoon, in nauw verband met hetgeen de dichter heeft doorleefd. Goethe is door dezen brief diep getroffen en erkent, dat hij nog nooit zóó doorzien en begrepen was.
Schiller is een van de weinigen, die in Goethe zijn bhjven gelooven in dagen, toen hij uitgedicht scheen, en op 29 November van hetzelfde jaar schrijft bij : „Mit nicht weniger Verlangen würde ich die Bruckstücke von Earem Faust, die noch nicht ge-
r) Durch Ehtdeckung des Zwischenkieferknochens berm Menschen hatte *r 1784 den einzigen angebhch scharfen anatomischen Unterschied zwischen Menschen und Tier beseitigt. B.



253
druckt sind, lesen, denn ich gestehe Ihnen, dass mir das, was ich von diesem Stücke gelesen, der Torso des Hercules ist. Es herrscht in diesenScenen eine Kraft und eine Fülle des Genies, die den besten Meister unverkennbar zeigt, und ich möchte diese grosse und kühne Natur, die darin atmet, so weit als möglich verfolgen".
In 1795 verschijnt „Wilhelm Meisters Dehrjahre", waarover wij reeds gehandeld hebben. Op 15 November 1796 schrijft Goethe aan Schiller: „nach dem tollen Wagestück mit den „Xenien" müssen wir uns bloss grosser und würdiger Kunstwerke befleissigen und unsere proteische Natur zur Beschamung aller Gegner in die Gestalten des Edlen und Guten verwandein". Tot „Verwandlung seiner proteischen Natur in die Formen des Begriffes" is Goethe nooit in staat geweest.
Maar wat bedoelde Goethe met „das tolle Wagestück mit den Xenien" ? „Xenien" was de naam, welken Schiller en Goethe aan een bepaald gemeenschappelijk werk gegeven hadden, aan hun beider „puntdichten of epigrammen", die in Schiller's Muzenalmanak van het jaar 1797 zijn uitgekomen, en sterk het erbarmelijke en verdraaide in de letteren hunner tijdgenooten hekelden. Marcus Valerius Martialis, de beroemde Romeinsche puntdichter, {40—100 n. Chr.) had het dertiende van zijn vijftien boeken epigrammen dien titel ook gegeven; eigenlijk waren févta gastgeschenken, welke de ouden, inzonderheid vreemden gasten, na het gastmaal plachten mee naar huis te geven.
Door het schrijven dier hekeldichtjes hebben Schiller en Goethe zich den haat van velen op den hals gehaald; zij hadden echter ook op veel verkeerds de aandacht gevestigd. Merkwaardigerwijze bevindt men in ditzelfde jaar, in 1797 wel te verstaan, in een brief van onzen dichter aan Schiller, dat hijzelf thans Faust „eine barbarische Composition" acht. En hij noemt het werk ook „Possen und Fratzen".
Op 23 Juni 1797 schrijft dan Schiller aan Goethe: „Soviel bemerke ich hier nur, dass der Faust, das Stück namlich, bei aller seiner dichterischen Ladividuahtat die Forderung einer symbolischen Bedeutsamkeit nicht ganz von sich weisen kann, wie auch wahrscheinhch Ihre eigene Idee ist. Die Duphcdtat der menschhchen Natur und das verunglückte Streben, das Göttliche und das Physische im Menschen zu vereinigen, verhert man



254
nicht aus den Augen, und weil die Fabel ins Grelle und Formlose geht, will man nicht beim GegenStand stille stehn, sondertt von ihm zu Ideén geleitet werden. Kurz, dife Auf ordeningen an deö Faust sind zugleich poëtisch und philosophisch, und Sie mögen sich wenden wie Sie wollen, so wird Ihnen die Natur des Gegenstands eine philosophisehe Behandlung auflegen, und die Einbildungskraft wird sich zum Dienste einer Vetttunftidee bequemen müssen".
En wat zegt Schiller in zijn schrijven van den 2Óen Juni van dit jaar ? „Verstand und Vernunft scheinen mir in diesem Stoff auf Tod und Deben mit einander zü ringen. Der Teufel behalt durch seinen Realismus ftir den Verstand und der Faust vor dem Herzen Recht; zuweilen aber scheinen sie ihre Rohe zu tauschen, und der Teufel nimmt die Vernunft gegen den Faust in Schutz. Eine Schwierigkeit finde ich auch darin, dass der Teufel durch seiriem Charakter, der realistisch ist, seine Existenz, die idealistisch ist» aufhebt; die Vernunft nur kann ihn glauben, und der Verstand nur kann ihn so, wie er da ist, gelten lassen und begreifen. leh biü überhaupt sehr erwartend, wie sich die Volksfabel dem philosophischen Teil des Ganzen anschmiegen wird". — „Es gehorte sich meines Bedunkens, dass der Faust in das handelnde Deben geführt würde".
Schiller heeft Goethe aangespoord het Faustwerk weer ter hand te nemen en voort te zetten; Hij spreekt hem moed in en wekt hem op, door in hein vertrouwen te toonen, met nieuwen ijver zijn eens begonneii arbeid te vervolgen. Hoe echter heeft Goethe, om te beginnen op Schiller's vermaningen geantwoord ?
„Er ist erschrocken, hat gestutzt,
Und vor erst nun gèrade nicht weiter gewusst".
En zoo dicht in dit jaar de slaapwandelaar op den Olympus Van Faust I de „Zueigüüng", het „Vorspiel" en den „Prolog", die wel rdet mets, maar dan toch betrekkelijk weinig met het eigenlijke werk hebben uit tè staan. En in 1798 wordt het kerkertoonëel van zijn Urfaust, dat in proza was geschreven, in verzen omgezet.
Men riet, hij vordert, maar het gaat langzaam. En rh Ifffriê hij nog niet in staat te bepalen, wanneer zijn werk het einde nabij



255
zal üja., want in Januari van dit jaar schrijft hij in een brief aan Gotta : „Mein Faust ist zwar im vorigem Jahre ziemlich vorgerückt, doch wusste ich bei diesem Hexenproducte die Zeit der Reife nicht voraus zu sagen".
Nu compdneert hij zijn bekende ballade „Die erste Walpurgisnaeht", waarvan de aanhef luidt:
„Es lacht der Mai J
Der Wald ist frei
Von Eis und Reifgehange.
Der Schnee ist fort;
Am griinen Ort
Ersehallen Lustgesange
Ein reiner Schnee
Diegt auf .der Höh' ;
Doch eilen wir nach oben,
Begehn den alten heil'gen Braüch,
AUvater dort zu loben.
Die Flarhme lodre durch den Rauch!
So wird das Herz erhoben". j.WalpurgiSriaèht" is de naëht van den eerstea Mei, de oude „Druderinacht", i) waarin op dén Blocksberg 2) de heksen haar bedrijf uitoefenden. Als hoofdplaats voor de samenkomst der heksen wordt de Blocksberg niet voor het midden der vijftiende eeuw genoemd ; toch zal hij in oude tijden eene plaats zijn geweest, waar de Germanen hunne rechtszittingen hielden en den goden plechtig offers brachten.
Op den eersten Mei is in oudgermaanscben tijd het naderen van den zomer met zang en dans gevierd geworden ; eene feestelijke bijeenkomst had dan plaats, waarbij tegelijkertijd geofferd werd.
1) Draden (Traden), im altdeutscheh Volksglauben weibliche Nachtgeister, die die Schlafenden angstigten, Kinder und Haustiere schadigten und allerlei bösen Zauber trieben, gegen den der „Dradenfuss" oder auch der „Drudenstein" d.i. ein irh Wasser rund geriebener Kalkstein mit einem natürlichen Loch, auch ein Hufeisen, ein Besen vor oder das Kreüzzeichen über der Thür als Schutzmittel dienten. Der Glaube an sie haftete im Bayern, Tirol, und Oestefreich am festest en (Br' konv. Lex. 5.)
2) Georg Christoph Lichtenberg (1742—'99) : „Auf dem Blocksberg, ein Traum" ; S 80 ff in B Grisébachs Ausgabe von ;,I*iëhtenbergs Gedanken und Maximen" (Lpz. 1871). B.



256
Op die plaatsen nu, waar voorheen recht gesproken was, spookten in de middeleeuwen de heksen rond, en haar ketels en vaatwerk herinneren er nog aan, dat de deelnemers aan dat offeren in het Noorsch „Sudnautar" i) hebben geheeten. 2)
De eerste Mei is nu echter ook de dag, waarop het gebeente der heihge maagd Walburga te Heidenheim heet te zijn opgegraven en naar Eichstadt overgebracht. De heihge Walburga is te Heidenheim in de achtste eeuw abdis geweest, en de Walpurgiskerk te Eichstadt bewaart nog hare borstbeenderen, waaruit, naar luid van de overlevering, op gezette tijden de voor wonderdadig gehouden „walpurgisohe" druppelt. 3) Genoemde heilige, eene omtrent 780 na Chr. gestorven Angelsaksische, die eigenlijk „Wealdburh", d.i. „Waldburg" had geheeten, heeft vermoedelijk de Roomsche kerk moeten dienen om door haren naam de heiden■sche afkomst van het betrokken nachtfeest te verduisteren, ten einde daaraan een waas van heiligheid te geven, en het als zoodanig voor geoorloofd te kunnen verklaren.
Omtrent 175 na Chr. was op het Nijleiland Elephantine, aan de zuidgrens van het oude Egypte, een scherf, bekrast met den naam van eene Semnonische en dus als zoodanig Germaansche zieneres, van eene sibylle der Semnonen (2é/j,va>v olfivXXa) „Waluburg" gevonden. Semnonen 4) waren Germanen, die tusschen de
1) „Sudgenossen" „Sud" (vgl. het w.w. zieden) beteekent „kooksel".
2) „Idemque afferendum de conventibus diabolicis in monte Bracteroram, vulgo Blocksberg, in quem lamias totius Germaniae certis unguentis illitas, noctu calend. Maji, partim a fatniliaribus suis daemonibus ac amasiis, qui praestigios formam hirci porei vituli et siniilis animalis induunt, brevissimo temporis spatio bajulari, partim scopis et baculis insidentes vehi et deinde noctem totam ludis jocis comissationibus et choreis cum amasiis consumere ajunt". Aldus Benedict Carpsov (1595—r666), een vermaard criminalist, in zijn: „Practica nova Imperialis Saxonica rerum criminahum". (On English ground a fhght of witches by moomight is described in the Witch of Thomas Middleton f 1627). B.
3) Edwin A Abbott, „Philomythus, an antidote against creduhty", sec. ed. London Macmihan 1891; videantur p.p. 140—149 on „the oil of St. Walburga". B.
4) Men vindt de Semnonen vermeld bij Strabo (7 : r, 3) Tacitus (Germ. 39) en bij Veile jus Pater culus (2 : 106.) Men vergelijke hier bij Cassius Dio (67 : 5) de Semnonische Ganna, die met haar koning naar Domitianus ^81—96) te Rome gekomen en daar eervol opgenomen was. B.



257
Tnidden-Elbe en den Oder woonden, aan weerskanten van de Spree. •Omtrent het einde der tweede eeuw is die naam verdwenen. De bovengenoemde scherf zou afkomstig kunnen zijn van een Germaanschen huurling in de Romeinsche bezetting van /Egypte ; in ieder geval maakt de vondst het denkbaar en aannemelijk, ■dat de „Drudennacht" ook of eigenhjk „Walburgnacht" geheeten heeft. Niet heilig, maar heidensch is in elk geval zijn oorsprong.
In 1800 komen Standchen, Valentijns dood en de Walpurgisnacht gereed; in ditzelfde jaar voltooit Goethe ook zijne Farbenlehre, een werk, dat hijzelf ver boven zijne dichtwerken heeft .gesteld. Het begin van 1801 werpt onzen dichter op het ziekbed. De zware ziekte nam gelukkigerwijze eene gunstige wending, en op 26 Maart schrijft Schiller aan Goethe : „Viel Glüek zu den Fortschritten in Faust, sauf den die hiesigen Philosophen ganz unaussprechlich gespannt sind". Tegen het einde van het jaar schrijft Goethe aan Rochlitz : „Von Faust kann ich nur so viel sagen, dass in den letzten Zeiten wohl manches daran gearbeitet' worden • in wiefern er sich aber seiner Vollendung, oder auch nur seiner Beëndigung nahen dürfte, wüsste ich wirklich nicht zu sagen."
Van 1802 tot 1803 zijn over Goethe's Faust lezingen gehouden te Berhjn door Aug. Wilhelm Schlegel (1767—1845,) die o.m. daarover heeft gezegd: „Goethe hat die eigentümlichsten Anschauungen seines Genius und seines Debens in diese Dichtung concentriert; Faust ist einer seiner frühesten Jugendgedanken gewesen und noch immer ist er mit der Vollendung desselben beschaftigt. Bis jetzt steht das mitgeteilte Fragment wie ein unaufgelöstes Ratsel da, welches man bewundern muss, ohne die Ansichten des Dichters ganz überschauen zu können".
In 1805 treft onzen dichter een zware slag, want den negenden Mei van dat jaar sterft Schiller. Dat diens dood bij Goethe een -gevoel van verlatenheid en vereenzaming teweegbracht, spreekt vanzelf, want Goethe zoude voortaan den eenigen vriend en lezer moeten derven, die met hem op gelijke geestehjke hoogte stond.
„Pandora" is een werk van de jaren 1807 en 1808, en naar vorm en inhoud eigenhjk voorlooper van Faust II. Het is het drama, dat tot voorbeeld kan dienen om er Goethe's symbohschen dichttrant aan te leeren verstaan. Terwijl Pandora staat voor het hoogste •doel, dat het menschdom heeft na te streven, verhouden zich
1T



258
Prometheus en Epimetheus gelijk kleinburgerlijke verwaandheict en haarkloverij, gelijk „Pbilistertum" en „Grübelei" in Goethe's-, oogen de twee groote hinderpalen der Duitsche ontwikkeling. Bx 1808 verschijnt ten laatste het eerste deel van Faust in zijn geheel. Het maakt nu op het pubhek een machtigen indruk, en het wasmeer dan phrase, wat ditmaal een tijdschrift uit Deipzig te lezen gaf : „Es ist das Höchste, was der Genius der deutschen Dichtkunst hervorgebracht hat". Het is uit alles duidelijk, dat het eerste deet in 1808 epoche heeft gemaakt en Goethe toen terstond als koning der duitsche dichters is erkend.
1809 is het jaar zijner „Wahlverwandtschaften". Wat heeft Goethe daarmede bedoeld ? Daat ons hier vooreerst bedenken,, dat, in het algemeen gesproken, het polaire, het natuurhjkerwijze tegenover elkaar gestelde, elkander aantrekt, maar dat „verwante zielen" om te beginnen nog niet veel meer zijn dan over en weer sterk aantrekkende zieligheden, die in de toekomst zich nog zullen, hebben te herzien, te schikken en te ontwikkelen, ten einde gééstelijk voor elkaar geschikt te worden of te bhjken.
Omtrent 1775 was, naar het schijnt, de Zweedsche scheikundige Bergmann gekomen met dat woord,,Wahlverwandtschaft'', dat in_ zijn werk „De attractionibus electivis" voorkomt en van hetwelk Goethe zich hier bedient, terwijl bij over de menschehjke geslachts» hefde handelt. 1) Men heeft willen beweren, dat zijn „Wahlverwandtschaften" het huwehjk ondermijnt, tegenover welk beweren echter ook de meening is gesteld, dat het juist het heihge daarvan tot bewustzijn doet komen. Wanneer Goethe ons het lot van, menschen schildert, die ons telkens doen verwachten, dat zij hun huwehjk verbreken zullen, als Goethe ons een dubbele, ja zelfs viervoudige ongelukkige hefde schildert tusschen menschen, die in een wereld leven, waarin onverschilligheid en afgunst door de huisgezinnen heen heerschappij voeren, dan kan natuurlijk altijd worden beweerd, dat hij hiermee heeft willen te verstaan geven, dat er tegen het huwehjk veel te zeggen valt. Hoe zou dat ook anders ? Wie
1) Der Cheraiker Spielmann hatte 1763 in Strassburg drucken lassen, es sei sehr wichtig, Verwandtschaftstafeln aufzustellen, „denn die Teile, welche zu einander mehr Verwandtschaft haben, verlassen jene, zu denen die Verwandtschaft geringer ist und vereinigen sich gegenseitig mit ein-. ander". B.



259
heeft nog niet beseft, dat het huwelijk, als geestehjke instelling, tegen alle „natuur" der samenleving indruischt, dat het ons aart banden legt en ons in zekeren zin van onze vrijheid berooft, dat het onze phchten verdubbelt, onze rechten halveert en onze zorgen en lasten verzwaart ? Zou er tegen het huwehjk niets zijn in te brengen ? Maar tegen wat zijn eigenhjk géén bezwaren te opperen ? Letterlijk kan men iets aanvoeren tegen alles. Moet echter de tegenspraak het laatste woord zijn ? Druischt het huwehjk ook soms in tegen den géést van' de samenleving, van eene geordende samenleving ? Zietdaar een vraag van dieper beteekenis, zietdaar een redehjker vraag. En leeren wij ons in het huwehjk niet beheerschen, onze wispelturigheid onderdrukken, aan ons egoïsme een inhoud geven van altruïsme, onze natuur bepalen en beperken, aan bandeir leggen zoo men wil, om juist zoo geestehjk vrijer te kunnen uitgaan ? Wij beantwoorden vragen, of Goethe een pleidooi vóór dan wel tégen het huwehjk heeft gehouden, niet meer met eene overeenkomstige eenzijdigheid. Het eenzijdige antwoord is nooit het ware. „Die Poësie" heeft Goethe zelf eens aan Schiller geschreven, „schildert das empirisch Pathologische der Menschheit". En in het dertiende boek van Wahrheit und Dichtung legt hij er den nadruk op „dass die wahre dichterische Darstellung keinen didaktischen Zweck habe, sie weder billige noch tadle und einfach die Gesinnungen und Handlungen in ihrer Folge entwickle". Overigens zij hier medegedeeld, dat Goethe in een brief aan Prof. Zauper van het jaar 1821 geschreven heeft : „Text des Büchleins seien die Worte Christi in Matth. 5 : 28. 1) Wat is dan ook het slot van den roman ? Het is dit, dat Eduard en Ottilië te gronde of verloren gaan, omdat zij aan hun neigingen den vrijen loop hebben gelaten. En daarbij hebben, wij zeiden het reeds, „die Wahlverwandtschaften", met Faust het kerkelijk middeleeuwsch romantische slot gemeen, wat niet wegneemt, dat de afloop modern tragisch is. Na den dood van het kind slaat Ottilië tevergeefs haar blikken ten hemel, „wo ein zartes Herz die grösste Fülle zu finden hof ft, wenn es überall mangelt". (2:13) 2)
1) „Maar ik zeg u, dat ieder, die eene vrouw aanziet om haar te begeeren, reeds overspel met haar gedaan heeft in zijn hart".
2) Niemand verkennt an diesem Roman eine tief leidenschaftliche Wunde, die im Heilen sich zu schliessen scheut, ein Herz, das zu genesen



2Ö0
Vraagt men nu van voren af aldoor weer : „maar hoe denkt Goethe over het huwehjk in laatsten aanleg en wat heeft hij met de „Wahlverwandtschaften" eigenhjk en werkelijk gewild, dan verneme men nog eens, wat in Eckermann's „Gesprekken met Goethe" te lezen staat op den 30sten Maart 1824 : „Wir kamen sodann auf die Wahlverwandtschaften zu reden, und Goethe erzahlte mir von einem durchreisenden Englander, der sich scheiden lassen wohe, wenn er nach England zurückkame. Er lachte über solche Torheit und erwahnte mehrere Beispiele von Geschiedenen, die nachher doch nicht hatten voneinander lassen können. „Der sehge Reinhard in Dresden", sagte er, „wunderte sich oft über mich, dass ich in bezug auf die Ehe so strenge Grundsdtze habe, wahrend ich doch in allen übrigen Dingen so lasslich denke." Diese Aüsserung Goethes war mir aus dem Grunde merkwürdig, weil sie ganz entschieden an den Tag legt, wie er es mit jenem so oft gemissdeuteten Romane eigentlich gemeint hat".
Wat nu juist de Wahlverwandtschaften tot een der meest aantrekkelijke en leerrijke romans maakt, is dit, dat Goethe ons hier aan een zeer sprekend voorbeeld het maatschappelijk gevaarlijke der natuurhjke Wahlverwandtschaft schildert. Wanneer men niet laat gelden, dat, ten spijt van al het andere, het huwehjk in beginsel als onontbindbaar heeft te gelden, dan bhjkt toch aldra op natuurhjke basis een „geest" van samenleving niet mogehjk. En Goethe's „Wahlverwandtschaften" is, waarin dat tot bewustzijn komt, voortreffelijk boek, rijk ook aan schoonheden. 1)
Wij bhjven aldoor denken aan het Faustwerk, en, voor wie het verstaat, zijn wij bij de zaak gebleven. Wij zien meer en meer dat de woorden van Madame de Staël : „Faust kan men niet lezen, zonder op duizenderlei wijzen tot denken te worden opgewekt", inderdaad waarheid behelzen. 2) Faust wordt aan het einde schijn-
fürchtet. Goethe selbst in den Annalen; gedacht hat er dabei wohl an Silvie von Ziegesar, in die er sich 1808 verliebt hatte, obgleich bei der Ottilië noch an Minna Herzlieb gedacht werden soll. B.
1) P. Mérimée r853 : c'est, ie crois, ce qu' il fait de plus bizarre et de plus antifrancais". (Lettres a une inconnue r : 328.) B.
2) „Beurteilen muss man eine solche Dichtung wie einen Traum. Sicherlich ist Faust kein gutes Muster, und auf alle Falie ist zu wünschen, dass dergleichen Erzeugnisse nicht wiederkehren". (Madame de Staël „De 1'Allemagne" 2 : 23. Leitf. B. blz. 66.)



2ÖI
baar gered, wat zeggen wil, dat de humaniteitsgedacbte in Goethe Faust terecht laat komen. Ook in het dertiende boek van het tweede deel der Wahlverwandtschaften heeft Ottilië zoo vaak van „Rettung der Ertrunkenen" gehoord. Voor verdronkenen is echter redding niet meer mogelijk, en daar ook het Faustische in Goethe zich tijdens zijn leven niet heeft vermogen te ontwikkelen en te ontplooien tot de ware of geestelijkste menschéhjkheid, doet zuivere en oprechte waarheidszin ons hier nu onomwonden zeggen, dat in dien zin Goethe zelf is verloren gegaan.
Laat ons in het voorbijgaan ook nog even vermelden, dat in het tweede deel der „Wahlverwandtschaften", met name in het elfde boek, leer en handelwijze der zoogenaamde „metaal- en watervoelers" worden ter sprake gebracht, i) Het geheimzinnige vindt altijd belangstelling op lager peil, vooral van den kant van vrouwen en vrouwelijk voelende mannen. En meestal verwekt het ook een ondoordacht vertrouwen bij deze kategorieën. Achter of als het geheimzinnige zoeken zij wel het hoogere, doch dat steeds op de wijze van het lagere, van het zielig ondoorzichtige. Hoever zijn zij niet verwijderd van het besef, dat het beste, wat er te beleven valt, een openbaar geheim is, het begrijpelijk geheime ware, dat, al wordt het luidkeels verkondigd, eeuwig geheimzinnig bhjven zal voor de velen, die niet doordenken. Want weinigen zijn voor het begrijpen geboren, en zelfs van velen, die een „collegium logicum" volgen, kan gezegd worden, wat Goethe in het eerste bedrijf van Faust II Mephisto tot de menigte laat zeggen : „Da Stehen sie umher urid staunen, Vertrauen nicht dem hohen Fund; Der eine faselt von Alraunen, 2) Der andre von dem schwarzen Hund".
Wat eigenhjk niet begrepen wordt, moet, als het toch wordt aangehoord, vanzelf „verkeerd" worden begrepen.
r) Vergelijk ook : „Wanderjahre" (3 : 14); Hegel im Gc*rae-Jahrbuch für 1895 (16 : 59), Schellings Werke r.7 : 487—497, und, von der neueren Literatur, etwa Prof. Dr. E. Hennig über Matthias Leisen aus Dasburg (Kreis Prüm) in'der „Naturwissenschaftiichen Wocbenschrift" vom 30 Sept. 1917. B.
2) Alraunen zijn wortelstokjes van de plant mandragora, waaraan men tooverkracht placht toe te schrijven.



2Ó2
„Selbst durch des Geistes Kraft und Mund Wird „das Geheimnis" nimmer kund."
De menigte, als geheel, verstaat het ware i) niet, en ook de leerlingen, die den redemeester verstaan, zijn en bhjven schaarsch.
Di September 1811 is het eerste deel van „Wahrheit und Dichtung" Maar gekomen ; in October 1812 volgde het tweede, in Januari 1814 hetlderde, terwijl het vierde, dat de boeken vijftien tot en met twintig omvat, eerst na Goethe's dood, in 1833, is verschenen.
„Wahrheit und Dichtung" is een grootsch werk, waardoor Goethe zichzelf uit eigen verleden heeft leeren kennen en aan anderen kenbaar heeft gemaakt. Op 15 Februari 1830 schrijft hij aan Zeiter een brief, waarin wij onder meer eene verklaring vinden van den titel: „Was den ireihch einigermassen paradoxen Titel der Vertrauhchkeiten aus meinem Deben, „Wahrheit und Dichtung" betrifft, so ward derselbige durch die Erfahrung veranlasst, dass das Publikum immer an der Wahrhaftigkeit solcher hiographischen Versuche einigen Zweifel hege. Diesem zu begegnen, bekannte ich mich zu einer Art von Fiction, gewissermassen ohne Not, durch einen gewisstn Widerspruchsgeist getriebzn; denn es war mein ernstestes Bestreben, das eigenthche Grundwahre, das, insofern ich es einsah, in meinem Deben, obgewaltet hatte, möglichst darzustellen und auszudrücken. Wenn aber ein solches in spateren Jahren nicht möghch ist, ohne die Rückeiinnerung und also die Einbildungskraft wirken zu lassen, und man also immer in den Fall kommt, gewissermassen das dichterische Vermogen auszuüben, so ist es klar, dass man mehr die Resultate und wie wir uns das Vergangene jetzt denken, als die Einzelnheiten, wie sie sich damals ereigneten, aufstellen tmd hervorheben werde . . . Dieses alles, was dem Erzahlenden tmd der Erzahlung angehört, habe ich hier unter dem worte „Dichtung" begiiffen, um mich des Wahren, dessen ich mir bewusst war, zu meinem Zweck bedienen zu können." Aldus Goethe, die dan voorts op 30 Maart 1831 tot Eckermann heeft gezegd : „Ich nannte das Buch Wahrheit und Dichtung, weil es sich durch
1) Wenn die Menge den Stein der Weisen hatte,
Der Weise mangelte dem Stein.



263
höhere Tendenzen aus der Region einer niedern Realitat erhebt." — „Aber die Deutschen wissen nicht leicht, wie sie etwas Ungewohntes zu nehmen haben, und das Höhere geht oft an ihnen vorüber, ohne dass sie es gewahr werden. Ein Factum unser es Lebens gilt nicht, insofern es wahr ist, sondern insofern es etwas zu bedeuten hatte."
Aan Faust wordt steeds gewerkt. En op 4 April 1813 schrijft Knebel aan Goethe : „ich hoffe und wünsche, dass dir die geigenwartigen Stürme nicht den Geist bei deinen Arbeiten beunruhigen mogen; gar oft denke ich deshalb an dich, den Einzigen, ■der so hoch durch seinen Geist über dies Zeitalter emporragt."
Da 1814 ontmoet Goethe op 18 September te Frankfort Marianne Jung (1784—1860), die toen nog ongetrouwd was, en wel op bet landgoed van Willemer, een bankier, die met haar den 27en September daaraanvolgende in het huwehjk trad. Da 1815 brengt Goethe met het echtpaar gelukkige dagen door. Bij zijn vertrek het hij bij Marianne zijn stamboek achter, hetwelk zij hem spoedig •daarop terugzond met deze woorden :
„Zu den Kleinen zahl' ich mich;
„Diebe Kleine" nennst Du mich.
"Willst Du immer mich so heissen,
Werd' ich mich stets glückhch preisen.
Bleibe gern mein Deben lang
Dang wie breit und breit wie lang.
Als den Grössten nennt man Dich-;
Als den Besten ehrt man Dich.
Sieht man Dich, muss man Dich lieben;
Warst Du nur bei uns gebheben !
Dos Gedachtnis pragt' ich Dich,
Da dem Herzen trag' ich Dich.
Als antwoord op Marianne's gedicht ontstonden op 24 Mei 1815 twee gedichtjes, waarin zij voor het eerst met den naam „Süleika" 1) werd betiteld.
Nog geen jaar na dien gelukkigen zomer op de „Gerbermühle"
' r) Suleika soll Marianne fortan im Divan heissen. „Die Frauen um Goethe" jblz. 439, deel II. Paul Kühn. B.



264
sterft op 6 Juni 1816 Goethe's vrouw, Christiane Vulpius, juist ophaar geboortedag. En op dienzelfden sterfdag gaf hij in de volgende gevoelvolle dichterlijke bewoordingen uiting aan zijn smart:
„Du versuchst, O Sonne vergebens, Durch die düstren Wolken zu scheinen 1 Der ganze Gewinn meines Debens, • Ist ihren Verlust, zu beweinen."
Teekenend blijft het voor onzen dichter, dat wij hem den 22 Mei 1822 tot „Julie von Egloffstein" hooren zeggen: „Es geht mir schlecht, denn weder bin ich verhebt, noch ist jemand in mich verliebt."
1823 is het jaar zijner beroemde Marienbader Elegie. Op i6> Februari 1826 zegt Goethe tot Eckermann: „Beim Werther und Faust musste ich in meinen eigenen Busen greifen, denn das Ueberlieferte war nicht weit her. Das Teufels- und Hexenwesen machte ich nur einmal; ich war froh, mein nordisches Erbteil verzehrt zu haben und wandte mich zu den Tischen der Griechen. 1) Hatte ich aber so deutlich wie jetzt gewusst.^wie viel Vortreffhches seit Jahrhunderten und Jahrtausenden da ist, ich hatte keine Zeile geschrieben, sondern etwas anderes getan." En wat voor ons, na al het over Goethe's persoon bereids medegedeelde, nu toch vanbelang kan zijn nog eens te vernemen, is datgene, wat hij over een jeugdig Fransch beoordeelaar van zijnen Faust den derden Mei 1827tot Eckermann gezegd heeft: „Der Standpunkt des Herrn Ampère ist ein sehr hober. — Als einer, der das Métier aus dem Grande kennt, zeigt er die Verwandtschaft des Erzeugten mit dem Erzeuger, und beurteilt die verschiedenen poetischen Produktionen als verschiedene Früchte verschiedener Debensepochen des Dichters. Er hat den abwechselnden Gang meiner irdischen Daufbahn und, meiner Seelenzustande im tiefsten studiert und sogar die Fahigkeit gehabt, das zu sehen, was ich nicht ausgesprochen und was,
1) 1818. „Ein jeder sei auf seine Art ein Grieche, aber er sei es"! (Aursatz; über „Pbilostrats Gemalde")
„TJnd so geschlossen sei der Barbareien beschrankter Kreis mit seinen
Zaübereien,
Xeb alles wohl, was wir hiermit bestatten ; nach Osten sei der sichre Bliek
gewandt'. B^



265
so zu sagen, nur zwischen den Zeilen zu lesen war. Wie ricbtig hat er bemerkt, dass ich in den ersten zehn Jahren meines weimarischen Dienst- und Hoflebens so gut wie gar nichts gemacht, dass die Verzweiflung mich nach Itahen getrieben, und dass ich dort mit neuer Dust zum Schaffen die Geschichte des Tasso ergriffen, um mich in Behandlung dieses angemessenen Stoffes von demjenigen frei zu machen, was mir noch aus meinen weimarischen Emdrücken und Erinnerungen Schmerzhches und Dastiges anklebte. Sehr treffend nennt er daher auch den Tasso einen gesteigerten Werther.
„Sodann über den Faust aussert er sich nicht weniger geistreich, indem er nicht bloss das düstere unbefriedigte Streben dei Haupttigur, sondern auch den Hohn und die derbe Dorde des Mephistopheles als Teile meines eigenen Wesens bezeichnet".
Den 22en October 1826 lezen wij in een brief van Goethe aan Wilhelm von Humboldt: „Ich habe den ganzen Sommer zu Hause zugebracht und ungestört an der Ausgabe meiner Werke fortgearbeitet. Erinnern Sie sich wohl noch, mein Teuerster, einer dramatischen Helena, die im zweiten Teil von Faust erscheinen sollte ? Aus ScMller's Briefen vom Anfang des Jahrhunderts sehe ich, dass ich ihm den Anfang vorzeigte, auch, dass er mich zur Fortsetzung treulich ermahnte. Es ist eine meiner altesten Konzeptionen; sie ruht auf der Puppenspiel-Ueberheferung, dass Faust den Mephistopheles genötigt, ihm die Helena zum Beilager heranzuschaffen. leb habe von Zeit zu Zeit daran fortgearbeitet, aber abgeschlossen konnte das Stück nicht werden als in der Fülle der Zeiten, da es denn jetzt seine volle 3000 Jahre spielt, von Trojas Untergang bis zur Einnahme von Missolunghi. Dies kann man also auch für eine Zeiteinheit rechnen, im höheren Sinne ; die Einheit des Orts und der Handlung sind aber auch im gewöhnhchen Sinn aufs genauste beobachtet. Es tritt auf unter dem Titel: „Helena, klassisch-romantische Phantasmagorie. 1) Zwischenspiel zu Faust.
Das heisst denn freilig wenig gesagt, und doch genug, hoff' ich, um Ihre Aufmerksamkeit auf die erste Dieferung lebhafter zu
1) Das Stück fangt wie eine antike Tragödie an und schliesst, opernartig romantisch. B.



266
richten, die ich von meinen Arbeiten zu Ostern darzubieten gedenke".
Ofschoon Goethe in 1817 gezegd heeft „Nach Itahen, wie ich aufrichtig gestehe, habe ich keine weitere Sehnsucht", is hij toch meer in het bijzonder na zijn Itahaansche reis van de klassieken blijven houden J uit dat land had hij een wel wat eenzijdig klassiek ideaal meegebracht, dat hij niet meer heeft laten varen.
Schoonheid der antieken is echter schoonheid zonder meer, schoonheid -Zonder gemoed, schoonheid zonder warmte, schoonheid, die koud laat. Mogen al de Venus van Milo en de ApoUo van Belvedère toonbeelden van schoonheid genoemd worden, ontroeren en verwarmen doen zij minder. Antieke schoonheid is en bhjft min zinrijke en interessante schoonheid. En die schoonheid was in zekeren zin Goethe's ideaal geworden. Na zijn Itahaansche periode is zijn poëzie dan ook sterk afgekoeld, en verwonderen moet het ons niet, dat van Eaust I heel wat meer warmte uitgaat dan van Faust II; wij kunnen, vergehjkenderwijs gesproken, eigenhjk wel zeggen, dat van Faust II in het geheel geen warmte meer uitgaat.
Faust I, kan, juist omdat er zooveel gloed van uitstraalt, door betrekkelijk velen genoten worden, ofschoon het dan altijd zeer de vraag bhjft, hoeveel van het genotene ook begrepen is ; wien zal om te beginnen Gretchen's hed „der König von Thule" 1) niet lieflijk aandoen ?
„Es war ein König in Thule,
Gar treu bis an das Grab,
Dem sterbend seine Buhle
Einen goldnen Becher gab.
Es ging ihm nichts darüber,
Er leert' ihn jeden Schmaus;
Die Augen gingen ihm über,
So oft er trank daraus.
Und als er kam zu sterben,
Zahlt er seine Stadt' im Reich,
Gönnt' alles seinem Erben,
Den Becher nicht zugleich.
1) Verg. W. u. D. boek XIV.



267
Er sass beim Königsmahle,
Die Bitter um ihn her,
Auf hohem Vatersaale,
Dort auf dem Schloss am Meer.
Dort stand der alte Zecher,
Trank letzte Debensglut
Und warf den heiligen Becher
Hinunter in die Flut.
Er sah ihn stürzen, trinken
Und sinken tief ins Meer,
Die Augen taten ihm sinken,
Trank nie einen Tropfen mehr".
Een ieder zal dat-ongetwijfeld een lieflijk gedichtje vinden, al zal niet ieder onmiddellijk bedenken, dat aan het woord „souvenir" twee beteekerissen zijn te hechten. Want overdrachtehjk duidt „souvenir" het voorwerp aan, dat tot aandenken bewaard wordt, maar om te beginnen wordt souvenir voor de herinnering zelve gebruikt. En is de beker hier niet duidelijk symbool van de herinnering zelve aan 's konings overleden geliefde ? Vandaar, dat hij den beker niet weggééft, maar wegwérpt. Den symbohschen beker kan hij niet weggeven, evenweinig als hij eigen herinnering aan de geliefde wegschenken kan. Het zinnebeeldige souvenir heeft op hetzelfde oogenblik, dat de koning den geest geeft, met diens eigen souvenir of aandenken te verdwijnen.
Op 3 Januari 1830 heeft Goethe tot Eckermann gezegd: „Der Faust ist ganz etwas Inkommensurabeles, und alle Versuche, ihn dem Verstand naher zu bringen, sind vergeblich. Auch muss man bedenken, dass der erste Teil aus einem etwas dunkeln Zustand des Individuums hervorgegangen. Aber eben dieses Dunkel reizt die Menschen, und sie mühen sich daran ab, wie an allen unauflösbaren Problemen". En wanneer vervolgens op 17 Februari 1831 Eckermann de opmerking maakt „dass im zweiten Teil des Fausts eine weit reichere Welt zur Erscheinung kommt als im ersten", hooren wij Goethe dit merkwaardige antwoord geven : „Ich sollte denken". „Der erste Teil ist fast ganz subjectiv; es ist alles aus einem befangeneren, leidenschaftlicheren Individuum hervorgegangen, welches Halbdunkel den Menschen auch so wohl tun mag. Im zweiten



268
Teile aber ist gar nichts subjectives ; es erscheint hier eine höhere, breitere, hellere, leidenschaftlosere Welt, und wer sich nicht etwas umgetan und einiges erlebt hat, wird nichts damit anzufangen wissen".
Mag een jong mensch al in staat zijn, bij Faust I mee te voelen, omdat hij bij het geval Gretchen meent, zich mee te kunnen aanpassen, en dat dewijl in Faust I het menschelijke zoo voel- en tastbaar uitkomt, — Faust II zal een jeugdig lezer wel niet in staat zijn te genieten. Hoe kan men dan ook bij hem belangstelling voor de verbeeldingrijke hefde van een grijsaard verwachten ? Onvermogend is de jonge man voorloopig om de diepte van Faust II te peilen en de uitbeelding eener Helenafiguur i) te vatten. Nog daargelaten, dat hij zich reeds moeilijk in des ouden mans gewaarwordingen verplaatsen kan, bhjft te bedenken, dat in de meeste gevallen het oude bewustzijn te rijk en te rijp is om door het jongere te kunnen worden bedacht en begrepen. Een-jeugdig commentator zal geen goed commentaar op Faust II kunnen leveren ; dat hgt in de rede.
Ouder wordend, bleef Goethe verhefd, hoewel voortdurend anders; de factor der zinnehjkheid verflauwde en verzwakte, om van het hoogere steeds meer en meer te laten doorschemeren en het niettemin aldoor vast te houden in de spheer van de verbeelding, de poëzie. Het derde bedrijf van Faust II is in den grond eene beschrijving door een geenszins seniel te achten grijsaard, gegeven van de herinnering aan al datgene, wat voor hem in zijn leven de vrouw is geweest. Als dichter kan hij het hoogste niet anders dan aan en in aanschouwelijkheid uitbeelden, en gehjk de philosoof vol besef en met bewustzijn zegt, dat de waarheid niet voorkomt en het ware elk bestaan te buiten gaat, zoo voelt Goethe als dichter, dat de zonder voorbehoud als zoodanig te erkennen schoonheid, de schoonheid zonder vlek of smet, nergens voorhanden is en niet tot aanzijn komt. En al mag hij bij Hegel „der ewige Jüngling" hebben geheeten, verhefd was hij in den trant van den jongeling op lateren leeftijd niet meer.
Gehjk de afgesneden plant in het water nog wel knoppen tot
i) „Unter den Offenbarungen der antikisierenden Kunst Goethe's bildet Helena den weithinschauenden Mittel- und Höhepunkt; sie ist auch der breite Gipfel seiner erweiterten Faustdichtung". Traumann 2:8. B.



269
ontluiking brengen kan, zoo vermag in zeer bijzondere gevallen bij tijd en wijle ook de menscbelijke verliefdheid neg wel eens te ontluiken in eene bejaarde verbeelding, al zijn in den grond der ziel de wortelen der zinnelijkheid reeds afgestorven.
Tot Kanzier Friedrich von Müller beeft Goethe gezegd : „ich bin zwar spat vernünftig geworden, aber ich bin es nun doch". 1) Wij weten beter. Of het graag gehoord wordt of niet, of het zich eigenhjk al dan niet laat zeggen, het woord van de waarheid heeft te gelden. Wie tot in hoogen ouderdom magie niet van zijn pad heeft weten te verwijderen en zelfs de tooverspreuken niet geheel en al heeft kunnen verleeren, is niet „vernünftig'' geworden en moet ten grave dalen zonder de ware menschéhjkheid te hebben gekend; het mag hard klinken, maar het is de waarheid.
In 1829 is het eerste deel van Faust in zijn geheel te Brunswijk door August Klingemann voor het eerst opgevoerd. 2)
„Es ist nicht gut", heeft Goethe op 7 Maart 1830 tot Eckermann gezegd, „dass der Mensch allein sei", „und besonders nicht, dass er allein arbeite; vielmehr bedarf er der Teilnahme und Anregung wenn etwas gehngen soll. Ich verdanke Schillern die Achilleïs und viele meiner Balladen, wozu er mich getrieben, und Sie können es sich zurechnen, wenn ich den zweiten Teil des Faust zustande bringe. Ich habe es Thnen schon oft gesagt, aber ich muss es wiederholen, damit Sie es wissen".
17 Maart 1832 schrijft Goethe ten slotte aan Wühelm von Humboldt en bericht hem, dat het Faustwerk is voltooid. Onder meer zegt hij : „Es sind über sechzig Jahre, dass die Konzeption des Faust bei mir jugendheh von vorne herein klar, die ganze Reihenfolge hin weniger ausführlich vorlag. Nun hab' ich die Absicht immer sachte neben mir hergehen lassen und nur die
r) ,,I gaze at a field in the past" ... Tennyson.
2) Otto Roquette im Jahre 1879 : „Goethe's Faust auf der Bühne ist ein misshches Unternehmen; das scenisch allein Wirksame, die Tragödie Gretchen, gruppiert sich breit an das Ende und schhesst alles Faustische aus, wahrend die Monologe und Dialoge des Anf angs scenisch ebenso unmöglich als poëtisch unentbehrlich sind. Man sucht sie meist durch Musik und Ausstattung opernartig wirksamer zu machen, ein Missbrauch gegen welchen sich der Geist dieses Werkes auflehnt" . („Geschichte der deutschen Dichtung", 2 : 371). B.



270
mir gerade interessantesten Stellen einzeln durchgearbeitet, so dass im zweiten Teil Liicken blieben, durch ein gleichmassiges Interesse mit dem Uebrigen zu verbinden. Hier trat nun freihch die grosse Schwierigkeit ein, dasjenige durch Vorsatz und Character zu erreichen, was eigentlich der freiwillig tatigen Natur allein zukommen sollte. Es ware aber nicht gut, wenn es nicht auch nach einem so langen, tatig nachdenkenden Leben möglich geworden ware, und ich lasse mich keine Furcht angehen, man werde 'das Aeltere vom Nmeren, das Spdtere vom Früheren unterscheiden können, welches wir denn den künftigen Lesern zur geneigten Einsicht übergeben wohen".
Goethe sterft den 22sten Maart te Weimar. i) Kort na zijn dood verschijnt het geheele Faustwerk in zijn bij- en afgewerkten vorm.
Terwijl het eerste deel van Faust eigenhjk losse tafereeltjes zijn, is het tweede deel duidelijk in vijf bedrijven verdeeld. En als wij goed overwegen, vertoont dan het eerste bedrijf niets anders dan een betrekkelijk zinledig spel van kinderlijke menschen, die bij wijze van onderlinge vertooning prét trachten te hebben,
i) „Es kann die Spur von seinen Erdetagen
Nicht in iEonen untergehn 1" (Faust II, vijfde bedrijf).
Josepk von Zedlitz: „Horch, durch Deutschlands weite Gauen, Schallt der Grabes-Tubeklang I"
Karl von Holtei : Es geht ein Riss durch die Welt, nun Er geschieden ist".
Ed. Engel: „Urd wie das ganze griechische Volk durch seine grössten Staatsmanner, Bildner, Dichter und Denker über die Jahrtausende hinweg als eine Hochwarte in der Menschheitsgeschichte auf ragt, so werden durch den einen Goethe die Deutschen als ein Volk der Höhe noch den fernsten Geschlechtern gelten. Denn ein einziger Genius vermag ein ganzes Volk, unter dem er geboren, zu adeln".
Schelling : Deutschland ist (in seinen Tagen) nicht verwaist, nicht verarmt gewesen; es war in aller Schwache und innerer Zerrüttung gross, reich und machtig von. Geist, so lange Goethe lebte".
Nietzsche : „Goethe ist der letzte Deutsche, vor dem ich Ehrfurcht habe". (Götzendamm'4. 104).
Emerson: ,He was the soul of his century ... the head and body of the German nation".
Jacob Grimm: „Wenn Goethe unserer Literatur fehlte, so fehlte ihr die Sonne am Himmel". B.



271
zonder daarbij veel na te denken. Het eerste bedrijf met de „Mummenscbanz" is nog slechts :
„Leeres Spiel";
„Vernünftiges Spiel" is eigenhjk zelfs eerst de leer van de zuivere rede, het uiterst geestehjke spel, bij welks beoefening wij ons waarhjk vrij weten, zoodat het geestehjk inspanning en ontspanning in éénen medebrengt of hever zelf reeds is.
En wanneer ons dan in het tweede bedrijf de wording van den „homunculus" beschreven wordt, gevolgd door den klassieken Walpurgisnacht, dan zouden wij dat bedrijf Goethe's „Traum einer Weltentstehung"
kunnen noemen.
Aan het derde geven wij dan het opschrift:
„Schönheitsglück ohne Wirklichkeit", voor welk opschrift, na al het medegedeelde, zeker wel niet meer zal moeten worden gepleit.
Dan volgt als vierde bedrijf de
„Schattenkampf", waarin ons door de beschrijving van het ongebeurhjke, dat bij eenen opstand zoude gebeurd zijn, de zin van de gebeurlijkheden der opstanden en omwentelingen tot bewustzijn komt, en waarin met name de booze geest van verzet en wanorde door Mephistopheles wordt gefnuikt, dat is, de duivel door Beëlzebub wordt uitgedreven.
Oud worden is wel niet altijd „wijs" worden, maar dan toch tot zekere hoogte „wijzer" worden. En wie den zin der gebeurlijkheden min of meer heeft doorvoeld en doordacht, krijgt lust het aardsche te ontvluchten. Waarheen ? De eeuwigheid in I
„Flucht in's Ewige" heeft van Faust H het slotbedrijf te heeten.



6 Maart IQIQ.
„Eor woman is not lesser man, but diverse", beeft Tennyson (1809—1892) opgemerkt. Wat wordt met zoo'n opmerking eigenlijk te verstaan gegeven ? Niet meer of niet anders dan dat de vrouw van den man verschilt, terwijl geheel en al in het midden wordt gelaten in welk opzicht en hoedanig zij van hem onderscheiden is. Wie voelt dus niet onmiddelhjk het vooralsnog weinig zeggende der opmerking ? ! Het blootelijk verschillen of anders zijn van de vrouw kan immers niet alleen van haar worden beweerd, wanneer zij in verhouding tot den man besproken wordt, maar ook, indien men haar met een of ander deel der zakelijke werkelijkheid mocht willen vergehjken. Verschilt toch eene vrouw niet van een stoel of tafel, is zij niet anders, laat ons eens zeggen, dan een lessenaar ? Dat wordt hier niet gekscherenderwijze, maar in. allen, ernst gevraagd, om te doen bedenken, dat Tennyson's uitspraak te onbepaald, gevolgehjk te weinig zeggend is. Minder algemeen of meer bepaald en zoo dan meer zeggend en zinrijker heeft de opmerking te heeten, niet dat de vrouw anders, maar meer in het bijzonder „het andere" van den man is, het tegenóver den man gestelde, dat man en vrouw niet alleen hetzelfde anders hébben, doch ook hetzelfde anders zijn.
Wie van onbepaaldheid tot bepaaldheid komt, komt daarmee tot beperktheid, welke wij intusschen bhjvend van noode hebben, willen wij gaandeweg zinrijker worden. Zeggen kan men nu eenmaal nooit anders dan eenzijdigheden, door middel waarvan niettemin of juist de veelzijdigheid der ware werkelijkheid en de alzijdigheid der werkelijke waarheid op den duur tot bewustzijn hebben te komen.
De waarheid laat zich in éénen zin nooit zeggen, even weinig in een stel zinnen. Terwijl zij alzoo, van den eenen kant genomen, het onzeggehjke en het onuitsprekelijke is, hebben wij van den anderen kant te bedenken, dat zij toch te beredeneeren is en zoo dus het onzeggehjke bhjkt, dat niettemin zich zeggen laat, het onuitsprekelijke, dat zich ten slotte laat uitspreken. En dat nu het onzeggehjke zich laat zeggen, het onuitsprekelijke zich bespreken laat, beteekent niet anders dan dat van en in alle zeggelijk-



273
leden vanzelf het veeleenige ware het onzeggehjke bhjkt te zijn en heeft te heeten. Nader bedacht is de waarheid evenzeer het ongerijmde, dat zich aanhoudend toch weer rijmen laat, wat dan -voorts weer zeggen wil, dat de waarheid en het ware niet uitsluitend verstandig, doch redehjk te beredeneeren zijn. Bij het redelijke denken weet men van geven en nemen, van stellen en het -gestelde opheffen, ten einde dat vervolgens weer anders te stellen, te verkeeren of om te keeren en zoo tégen te stellen, om daama •gestelde en tegengestelde te vereenigen door middel van eene ruimere zeggelijkheid, welke zich tot dat gestelde en tegengestelde verhoudt gehjk het steeds omvamend te denken product tot zijne factoren.
De waarheid is de eenheid van alles en het ware denken eenheid van alles denken, dat is eenheid denken én het verschillende, eenheid denken van en zelfs of juist in het verschillende, eenheid van het ten slotte hjnrecht tegenover elkander gestelde. Verstandig laat zich allereerst zeggen, dat iets is, wat het is en met iets anders. Denken wij evenwel door, dan zal voorts toe te geven zijn, dat iets, in verhouding tot iets anders, zelf ook weer iets anders heeft te heeten, waarmee begrepen is, dat iets en iets anders, dat iets en het andere van iets, dat is het iets, anders of veranderd gedacht, zich over en weer spiegelen. In logische volgorde zullen wij, na het denken van iéts, vanzelf een ander iets te denken krijgen, dat nooit eenvoudig met het eerste iets te vereenzelvigen of zonder meer daaruit te halen of van af te leiden is. Wie dat begrijpt, begrijpt, in beginsel althans, het zoogenaamd gehdnizinnige der ontwikkeling, van alle ontwikkeling. Het iets, dat in iets anders overgaat, het iets, dat tot iets anders komt, gaat niet enkel in dat andere te loor, doch vindt er zich betrekkelijk toch ook weer in terug. Na het denken van iets hebben wij vanzelf iets anders te denken, op straffe van anders niet verder te komen. Niet dat wij iets anders ergens vandaan halen, doch na het denken van iets ligt, weloverwogen, iets anders in de naaste toekomst en heeft dus bij het vérder denken allereerst aan de beurt te komen.
Het „iets anders" wordt in ons bewustzijn onophoudelijk geboren, waarom dan ook bewustzijn voortdurend bewustwórden is of bhjkt. Al denkend komt men steeds van het een tot het ander,
is



274
wat evenwél niet wegneemt, dat wij alled mettemih over eénef en dezelfde werkelijkheid denken, dat het aldoor eenè en dezelfde werkelijkheid is» diè in en door ons denken tot bewustzijn èn begrip- van haarzelve tracht te komen. Feitelijk komt het dus hieropneèr, dat rhéü het iets der Werkelijkheid en waarheid voortdurend anders deilkt.
Iets is nooit iets anders, doch inzooverre iets attders toch ook weer iets heeft te bhjken, kan het niet anders of iets is, nader bedacht, juist wat het afwijst en weigert té zijn, n.1. iets anders,, in alzijdigheid van werkehjke toepassing.
Iets ontwikkelt zich uit zichzelf en vanzelf tot het andere van zichzelf. Iets gaat in iets anders teloor en vindt er zich in weer,: veranderd wel te verstaan, waarom dan ook ontwikkeling van iets tot iets anders tegelijkertijd afwikkeling en mwikkeliög van iets blijkt te zijn, al naar men het neemt. Is de ontwikkeling der wereld niet altijd op te vatteh als afwikkeling van de heden* daagsche en inwikkéling van deze in die van morgen ? Zoo zijn dan in de werkehjke revolutie, in de revolutie der werkehjkheid involvéereó en evolVeeren eeuwig saam te bedenken, gelijkelijk te vooronderstellen. In alle verscheidenheid blijft eenheid te denken, üi alle eenheid verscheidenheid. Begrijpen doen wij, inzooverre wij iets èn iets anders onzienlijk samengrijpen, denkend véreenigem En denkend heeft men zelfs of juist tegettdfeelen, iets en het geheel veranderde of verkeerde iets te vereenigen. Aan ifets zohdér meet valt nieté te begrijpen. Verstdat nu wat dat zeggen wil en verkeert dan aanstonds de aafavankelijke of voórloopige bedoeling van de zegswijze, bin letterlijk tè vatten, dat Met het „iets" het „niets" is saam te grijpen, op onzienlijke wijze wel te verstaan. Aan „iets" bhjkt in de gedachte „niéts" onmiddellijk vast te zitten. Wie iets doordenkt, denkt iets ten einde, denkt iets weg, komt aan hèt niéts van iets én zoo vanzelf tot iets anderéi Is niets niet iets anders ten bpziehtè van iets, is niets niét in waarheid het volslagen ontkende en dus veranderde iets ? Spiegelen over en weer zich niet iets en niets ? Inzooverre aan niets iéts is weggedacht, is nietsontkenning of negatie van iets, welke het „anders zijn" van ietsonthtülèn gaat. Aan het niets van iets, aan de grens van iets, kan zich het anderfe Van iets nooit onbepaald vterbergen, doch heeft het andere ach zeer bepaald te openbaren.



*75
For wóinan is not lesse1 man, but diverse; — niet is de vrouw Slechts anders dan de man, maar zij is zeer bepaaldelijk en beslist het andere van den man. Man en vrouw hebben hetzelfde en zijn hetzelfde op de wijze der ontwikkelde tegenstelling. Zietdaar de waarheid. Vreemd mag het wellicht in de ooren klinken, doch vrouw zijn is in zekeren zin ook man zijn ; op hare wijze heeft de vrouw het mannelijke aan zich en omgekeerd. Om zichzelf volledig te leeren begrijpen, heeft de man zich in en aan zijn tegendeel, de vrouw, te spiegelen, en zij aan hem. Tegendeelen vallen, in het algemeen gesproken, nooit geheel buiten elkaar. Man en vrouw zijn steeds in onderling verband te denken en spiegelen zich aan elkander op de wijze der bekende vreemdheid. Vreemd toch bhjven man en vrouw, bij overigens alle bekendheid, toch ook weer voor en aan elkander, waarin nu juist de wortel der belangwekkendheid schuilt, die zij wederkeerig voor elkaar behoeven.
Inzooverre twee denkbaarheden elkaar postüleeren, spiegelen zij zich en postüleeren doen man en Vrouw elkander. Wie er goed over doordenkt, Verstaat wat ik zeggen wil met de bewering, dat, mochten zij elkaar niet vinden, zij, elk voor zich, buiten de zaligheid bhjven. In afzondering zijn of worden man en vrouw aanhoudend verkeerdheden, wijl zij nu eenmaal voor elkaar zijn geboren en bestemd. In zijn tegendeel moét alles zich spiegelen en het eigenaardige of kenmerkende Van een gegeven of gestelde komt eerst pas duidehjk aan het hebt aan en door zijn tegendeel. ,,Opposita sunt circa idem, unumque contrariorum ratio intelHgibihs est altèrius-unüm per ahud cognoscitur (verg. Thom. Aq. Summa Theologica i : 71; Summa contra Gentiles 2 : 50.)
„Es ist ein alter Satz", heeft Hegel geschreven, „dass das Eine Vieles und insbesondere dass das Viele Eins ist; 1) das Wahre ist nur als die Einheit schlechthin Entgegengesetzter". Het denken
1) conferanraf Linus ap. Joh. Stob. Bel. 1 : 10,5 ; „Mnsaeus" ap. Laërt. Diog. 1:3; Heraclitus ap. aast. Stoïc. de Mundo 5 ; Bmpedocles ap. Simpl. in Arktot. Phys. 1 : 4; Cleanthea ap. Stob. Bel. 1 : 17 p 374; Phüo Judaeus Alexandrinus de Victimis 6; „Paulus" ad Romanos 11 : 36; etc. (Der Satz gehort zum TJnmittelbaren in der griechischen Weisheit und ist eigentlich schon „orphïsch", „aus" oder „an" den orphischen Deuren hat sich überhaupt die Phüosophie der Griechen eütwittkelt). B.



276
over iets, onverschillig over wat of in welken trant over het een of ander wordt gedacht, is toch nooit anders dan op de wijze der onzienlijkheid verband tusschen iets en iets anders opzoeken, gelijkheid van en in het verschillende trachten te beseffen, eenheid van het zelfs lijnrecht tegenover elkaar gestelde pogen op te sporen. Zoo denken wij, weloverwogen, tegelijk steeds uiteen en ineen. Denkt men aan noord- en zuidpool de magneet niet uiteen, gelijk men omgekeerd die beide polen aan de magneet weer ineendenkt ? „In der Einheit den Gegensatz und in dem Gegensatze die Einheit wissen, dies ist das absolute Wissen", luidt het andermaal bij Hegel, die, Kant's wensch in vervulling brengend, voor het eerst ordelijk en stelselmatig, met de middelen van zijn tijd, de encyclopaedische begripsleer heeft ontwikkeld. Overbodig is het in den loop der tijden allerminst gebleken, hier nog eens uitdrukkehjk te verklaren, dat Hegel met het „absolute Wissen" geenszins de „alwetendheid" heeft bedoeld. Hoe toch zou hij, die sterker dan de meesten doordrongen was van het besef, dat juist de grootste veelweterij toch altijd nog maar eene te verwaarloozen nietigheid te heeten heert in vergelijk met de eindelooze zee der ontelbaar vele wetenswaardigheden, in genoemd zinsverband die hebben kunnen meenen ? Dat heeft hij dan ook niet. Met het absolute weten werd door Duitschland's grooten wijsgeer slechts de wijsheid zelve bedoeld, die, alhoewel zij het wetenschappelijk stadium vooronderstelt, zelve toch daarboven uit heeft te zijn. Aan wijs worden zal noodwendig steeds wetenschappelijk worden vooraf hebben te gaan. Geene wijsheid zonder wetenschap, maar de wijsheid heeft de wetenschap achter zich. Verstaat, wat dat wil zeggen. Hegel wist, dat men meer kon begrijpen dan men aan volstrekte kennis in het hoofd had en door zijne werken heeft hij het besef trachten te wekken, dat het in laatsten aanleg niet de vraag behoort te zijn hoeveel men weet, maar op welke wijze men weet. Ons weten moet er toe bijdragen den zin der werkelijkheid te leeren verstaan en zóó moeten wij trachten te weten, dat het zuivere en rechte begrip der waarheid in ons zich verwerkelijkt, doordat het in ons naar behooren wordt verwerkt. Schopenhauer, die hier niet wordt aangehaald om zijn goed verstaan van Hegel, want dezen heeft hij menigmaal of niet, of zeer verkeerd begrepen, heeft niettemin toch zeer juist opgemerkt: „die Fahigkeit zur Philo-



277
sophie besteht eben im Erkennen des Einen im Vielen und des Vielen im Einen; Gegensatze zu vereinen ist eigentlich das Thema der Philosophie". (i : 130 en 5 : 288 Reclam.) Ook Goethe, om wien het, gehjk vanzelf spreekt, van voren af aldoor weer te doen is, heeft vaak genoeg overeenkomstig redehjke gedachten neergeschreven, doch steeds zoo hier en daar, en op betrekkelijk verstrooide en regellooze wijze. Behoorlijke ordening van eigen en algemeen begrip is althans in en door zijne talrijke werken heen niet te onderkennen. Bewustelijk is het hem dan ook nooit om de zuivere waarheid te doen geweest. Hij was dichter en is tot het laatst dichter gebleven, wat zeggen wil, dat hij, als het er op aankomt, gevoelsmensen, geen man van begrip, is geweest. En als dichter was hij dan profeet, want dichterlijkheid op haar best zal inderdaad profetie te bhjken hebben. „Bes vrais profetes", merkt Pierre Joseph Proudhon (1809—1865) zoo treffend op, „sont ceux, qui ne comprennent pas, ce qu'ils annoncent". Dat geldt ook zoo menigmaal voor Goethe, hoe fel onwijsgeerige Goethekenners zich ook bij gelegenheid tegen deze uitspraak zullen kanten. Van het debatteeren zonder begrip van het begrip wordt de waarheid niet anders. Als profetisch dichter laat Goethe ons van allerlei voelen, wat hijzelf bij slot van rekening niet waar heeft kunnen maken, niet redelijk heeft kunnen ontwikkelen. Den Goethekenner worde hier dan ook eens in gemoede de vraag ter beantwoording voorgelegd of onze dichter er bijgeval toe is gekomen, in ordelijkheid van bezinning, de waarheid en het ware zuiver te beredeneeren. Goethe was gevoelsmensch, dichter, maar was ook verstandig wetenschappelijk en had onbewust iets van het wijsgeerige, want uit zijne zoo in ruime mate van redehjke opmerkingen overvloeiende geschriften, uit zijne vaak zuiver gedachte uitingen bhjkt verstandelijke meerderwaardigheid, vonkelt en tintelt zijn genie, straalt zijn hcht en spreekt zijn heldere geest. Alhoewel hij zich van de wijsbegeerte zooveel als doenlijk heeft afgewend, was hij toch bij tijd en wijle wijs, zelfs tegen wil en dank. 1) Hoort hoe redelijk hij, volgens Friedrich, Wilhelm Riemers
• 1) „Ich habe im Schubart zu lesen fortgefahren", sagte Goethe; „er ist freilich ein bedeutender Mensch, und er sagt sogar manches sehr Vorzügliche, wenn man es sich in seine eigene Sprache übersezt. Die Hauptrichtung seines Buchs geht darauf hinaus, dass es einen Standpunkt ausserhalb der



27$
(lW~x$45) Mitteütwgen über Goethe vom Jahre 1841, (2 : 583) zich moet hebben uitgelaten: „Da sich gar manches unserer Erfahrungen nicht rund aussprechen und geradezu mitteüe» lasst, so habe ich seit langem das MitteJ erwahlt, durch einander gegenübergestellte und gleichsam in einander sich abspiegelnde Gebilde den geheimen Sinn den Aufmerkenden zu offenbaren'\ Buiten alle zuivere bezinning en stelselmatig sprekende wijsheid om voorzekea goed gevoeld en vernuftig gezegd. Buiten alle redehjke bezinning om, want in ordelijkheid en stelselmatigheid van denktrant heeft men niet meer naar een middel om te rien, om daarmee den geheimen zin te kunnen openbaren, doch is in de wezensleer behoorlijk doordacht, dat alles door zijn tegendeel zijne begrijpelijkheid ontvangt en in het wezen der werkelijkheid en waarheid alles spiegeling is. Bewijzen de boven aangehaalde woorden weer niet opnieuw, dat dit dichterhjk genie met half geopende oogen op den Olympus rondgewandeld heeft, half bewust, maar ook half droomend, door het hemelsch licht steeds is bestraald geworden, dat het intusschen niet geheel en al ver» mocht te doen ontwaken, maar het niettemin toch voortdurend het getuigen, dat zijne bestraling niet gansch en al zonder uitwerking bleef ?
„Unter manchen andern Gesprachen kamen sie auch auf die Neigung des werten Mannes", zoo lezen wij in de ,,Wanderjahre" 1 : 6 „überall Inschriften zu beheben. — Dergleichen Daschriften seheint es, hat der Oheimvon den Orientalen genommen, die an allen Wanden die Sprüche des Korans mehr verehren als ver» stehen". Een weinig verder lezen wij : „Hierauf nahm Wilhelm das Wort und sagte bedachtig: Kurz gefasste Sprüche jeder Art weiss ich zu ehren, besonders wenn sie mich anregen, das Entgegengesetzte zu überschauen, und in óhereinsfïmmung zu bringen.
Philosophie gebe, namlich den des gesunden Menschenverstandes ; und dass Kunst und Wissenschaft, unabhangig von der Philosophie, mlttels freier Wirkung natürlicher menschlicher Krafte immer am besten gediehen sei.
Dies ist durchaus Wasser auf unsere Mühle. Von der Philosophie habe ich mich selbst immer frei er halten ; der Standpunkt des gesunden Menschenverstandes war auch der meinige und Schubart bestatigt also, was ich mein ganzes Deben selber gesagt und getan habe. (Eckermann, Gespr. m. G. 4 Februari 1829).



279
<ïanz richtig ! erwiderte der Oheim, hat doch der vernünftige Mann in seinem ganzen Leben noch keine andere Beschdftigung gehabt". En in § 739 zijner Farbenlehre treffen wij de merkwaardige woorden aan : „Das Geeinte zu entzweien, das Entzweüe zu einigen, ist das Leben der Natur".
Zijn deze en dergelijke aanhalingen kenschetsend en karakterisr tiek te noemen, ter zake dienend zijn zij bovendien voor wie het begrijpen. Ik wil hopen, dat den nauwlettenden en aandachtigen lezer toch gaandeweg en geleidelijk de oogen worden geopend en het mij gelukt hem een dieperen blik in Goethe's geestestoestand te doen slaan. Zal dat niet noodig zijn, wanneer het gaat om de bespreking van zijn levenswerk ?
In „Die Metamorphosen der Fflanzen" dicht Goethe :
„Alle Gestalten sind .ahnlich, und keine gleichet der andern; Und so deutet das Chor auf ein geheimes Gesetz."
Heeft hij „das, geheime Gesetz" in zuiverheid var rede ooit •dialectisch leeren bedenken aJs de absolute negativjteit, als de ^zelfbestendiging in de zejfverkeering ? Immers neen! Maar hem is ook eeuwig het natuurbegrip verborgen gebleven, zijn groot waarnemend vermogen en zijne onmiskenbaar geniaal te noemen uitingen ten spijt, ©n talloos vele zijn de vprnuitige uitspraken van dat dichterhjk genie. Overweegt weer in dat verband de volgende woorden uit het veertiende boek van Wahrheit und Dichtung; „Uebrigens möge auch hier nicht verkannt werden, dass eigentlich die innigsten Verbindungen nur aus den Entgegengesetzten folgen". Is het niet treffend te ontwaren, hoe evenwijdig de gedachten van dezen dichterlijken geest met die zijner philosophische tijdgenooten menigmaal geloopen hebben, zonder dat hij tpch heeft bevroed, hoe dicht hij die ten aanzien van het denken onbewustelijk genaderd was ? „Was Sie schwerlich wissen können", schrijft dan ook Schiller aan Goethe in zijn bekenden grooten brief van den 23en Augustus 1794, waarvan ik reeds melding maakte en waarin Schiller duidelijk blijk gegeven heeft onzen ■dichter door en door te kennen en te hebben verstaan, „weil das Oenie sich immer selbst das grösste Geheimnis bleibt, ist die schone Uebereinstimmung Lhres philosophischen Instinctes mit den reinsten Resultaten der speculier enden Vernunft". „He has said the best



280
things", getuigt andermaal Emerson van Goethe, „about nature, that ever were said". Inderdaad, te ontkennen valt het niet, dat er alleszins aanleiding voor dusdanige getuigenis bestaat. Had Goethe den geestehjk hooger staanden en daardoor meer verguisden Hegel begrepen, hij zou hebben ingezien dat „die Dehre Hegels den Begriff zu seiner intellectualer Anschauung hefert", gehjk Prof. Bolland het zoo treffend juist heeft uitgedrukt. Goethe zag, wat Hegel verstond. Goethe deed op eigenaardig vernuftig dichterlijke wijze ons gevoelen, hetgeen Hegel, zooveel als doenlijk, door en in het begrip heeft trachten te verhelderen. Goethe moest, bij overigens alle geestehjke verwerking, ten slotte toch het al aanschouwen, terwijl Hegel den aanblik ten langen leste heeft kunnen derven, omdat hij nu eenmaal, wat het denken betreft, den dichter verre achter zich heeft gelaten :
„Die Welt, sie ist so gross und breit. Der Himmel auch so hehr und weit. Ich muss das alles mit Augen fassen Will sich aber nicht recht denken lassen!
Dich im Unendlichen zu finden. Musst unterscheiden und dann verbinden; Drum danket mein beflügelt Died Dem Manne, der Wolken unterschied.
(Atmosphare, uit: Gott und Welt.)
Is Goethe nu niet in hooge mate geestehjk in en bij alle dichterlijke verbeelding geweest ? Merkt verder ook eens op wat onbewuste of hever halfbewuste wijsheid uit zijn Epirrhema (Gott und Welt-Sprüche in Reimen) spreekt:
Müsset im Naturbetrachten Immer eins wie alles achten; Nichts ist drinnen, nichts ist draussen, Denn was innen, das ist aussen. .So ergreifet, ohne Saumnis, Heilig öffenthch Geheimnis.



28l
Freuet euch des wahren Scheius Euch des ersten Spieles : Kein Lebendiges ist ein Eins Immer ist's ein Vieles.
Ook Goethe's Parabase, uit Gott und Welt, is sprekend voorbeeld van wijsgeerige dichterhjkheid :
„Freudig war vor vielen Jahren
Eifrig so der Geist bestrebt,
Zu erforschen, zu erfahren,
Wie Natur im Schaffen lebt.
Und est ist das ewig Eine,
Das sich vielfach offenbart:
Klein das Grosse, gross das Kleine,
Alles nach der eignen Art.
Immer wechselnd, fest sich haltend,
Nah und fern und fern und nah,
So gestaltend, umgestaltend. —
Zum Erstaunen bin ich da".
Te zorgen hebben wij, dat wij, hoe ouder wij worden, ons hoe langer hoe minder verwonderen en verbazen, daarentegen hoe langer hoe meer verstaan en begrijpen. Al wordt men als zieligheid geboren, plicht is het te trachten, naar vermogen, zichzelf op te voeden en op te kweeken tot een geval van het begrip in levenden hjve.
Ongescheiden onderscheiden zijn en bhjven natuur en geest. Geen geest te denken buiten de natuur of van alle natuurlijkheid verstoken. Om voor de voorstelling te spreken, kunnen wij zeggen dat God het Al doorwoont en al het nietige in graden doortrekt. De ware mensch is de volledige mensch en de volledige mensch als volledige nietigheid, keerzijde van het oneindige, dat hij geenszins objectievelijk voor zich uit of om zich heen, in casu buitén zich te denken heeft, maar waarvan hij juist als nietigheid de verkeerde ommezijde is. Juist doordat het goddeüjk oneindige zich in ons, menschen, heeft verengd en vernietigd, kan het tot bewustzijn en begrip van zichzelf komen. Ook het oneindige en



282
het nietige postüleeren elkaar en spiegelen zich dus over en weer.
Naar aanldding van zijne Farbenlehre heeft Goethe op den eersten Februari 1827 tot Eckermann gezegd, sprekende over ,das Gesetz des geforderten Wechsels" I „es ist nichts ausser uns, was nicht zugleich in uns ware, en, doelende op bovengenoemde wet, heeft hij er bovendien nog aan toegevoegd : „Es ist dieses nicht aUein mit allen anderen Sinnen, sondern auch mit unserem höheren geistigen Wesen. Schemert de waarheid niet telkens door zijne woorden heen ? Hoort, hoe meesterlijk dichterlijk het ware, ongezegd en toch gezegd, ook heenspeelt door de volgende verheven versregels :
„Was war' ein Gott, der nur von aussen stiesse, lm Kreis das AU am Finger laufen hesse, Ihm ziemt's, die Welt im Innern zu bewegen, Natur in sich, sich in Natur zu hegen, So dass, was in ihm lebt und webt und. ist, Nie seine Kraft, nie seinen Geist verrnisst. 1)
(Uit: Gott, Gemüt und Welt).
Goethe is geestehjk nooit ver genoeg gekomen om rustig en aandachtig Hegels „Logik" te bestudeeren ; die Dehre von dem Sein, vom Wesen, vom Begriffe oder von der Idee zijn in laatsten aanleg gesloten boekdeelen voor hem geweest en . . gebleven. Tot eigene sehade I En wie mag tegenwoordig eigenhjk worden geacht degelijk op de hoogte te zijn van het huidige eindpunt der wijsbegeerte na hare eeuwenlange ontwikkeling ? Die vraag beantwoorde een ieder in stilte voor zichzelf. Heeft men evenwel het philosophische richtsnoer niet ter beschikking of het bijgeval in de wijsheid niet verder gebracht dan onze dichter, dan is het onmogelijk, het Faustwerk naar behooren te bespreken.
De lezer zal, naar ik wil hopen, nu langzamerhand zoover gevorderd zijn, dat hij, in beginsel althans, verstaat, wat Prof. Bob land pp blz. 71 van zijn leiddraad neergeschreven heeft, al zal hetgeen hier volgt ongetwijfeld nadere toehchting behoeven: „Die Goethe'sche Debensarbeit zeigt das Verhaltnis wechseb
1) Quelle ist hier der Prosacommentar zu Bruno's Gedichte De Immenso V 12 : Goethe-Jahrbuch für 1886, 7 : 244. B.



283
seitiger Spiegelung schon an der Persen seines Faust an und für «ich genommen, indem dieser ganz offenbar aus Widersprüchen zusammengesetzt erscheint; sodann ist der Gegensatz zwischen Mephistopheles und Faust der GegetMatz zwischen Verstand und Vernunft, zwischen Realismus und Ideahsmus. Nachher spiegein sich auch Faust und Gretchen, indem diese beiden verhangniavoll und wechselseitig das Schone und Gute sinnlich an einander empfinden und gewahr werden, ■»*■ und eine Reihe von so zu sagen „entoptisch", dem polarisierten Lichte gemass, ge» spiegelten Gegensatze sind }m zweiten Teil der zweite und der dritte Aufzug ; im letzteren ist vorübergehend an aesthetisch reine mephistophelische Verkehrtheit i) zu denken, durch die sich der Geist der Verkehrtheit als Phorkyas zur Helena wie die Hasshchkeit ZUr Schönheit verhalt. Denn im Reiche des ideal Plastischen wird die Verkehrtheit zur reinen Hasahchkeit. Und schliesslich spiegejn sich überhaupt oder in einem aUgemeinen Sinne die beiden Halften des ganzen Gedichts, wofern Faust und Gretchen den Menschen seiner Natur, Faust und Helena den Menschen seiner Cultur nach vertreten, ohne deshalb eins von beiden einseitig zu tun oder nicht zu tun. a)
De verhouding tusschen Faust en Mephisto is reeds in den breede besproken. Denken wij hier echter die beide persoonsverbeeldingen opnieuw als vertegenwoordigend het edele en min edele in ons menschen, dan zullen wij niettemin, zoowel bij Faust als bij Me» phisto, van al datgene kunnen aantreffen, wat toch meer in het bijzonder kan worden gezegd de overzijde te karakteriseeren. Want schuilt niet in Faust's ontevredenheid het onedele en is, inzooverre Mephisto doorgaans bedrijvig bhjkt en vindingrijk en Faust zoo menigmaal tot handelen door hem wordt aangezet, niet omgekeerd een edele factor in dien duivel te ontwaren? Ontevreden is Faust, niet alleen met de wetenschap, maar ook,
1) in der von den Phorkyaden entlehnten Maske. B.
2) Der Pythagoreiemus : „Harmonie entsteht überhaupt aus Gegenteilen; sie ist Vereinigung verscheidener und Uebereinstirnmung uneinig Gesinnter (Diels F V S3 i : 312) Seneca : „tota haec mundi cpncordja er discordibus constat". (Qu. Nat. 7 : 27). Dactantius : „et philospphi quidam et poetae discordi concordia mundum constare dixeruht, sed rationem penitus non videbant". (I. D. 2 : 9). B.



284
en dit wel in de eerste plaats, met eigen lot. Is zijne ontevredenheid niet oorzaak van de meeste misstappen, die in het Faustwerk voorkomen ? Faust zouden wij de persoonsverbeelding van de „verkeerde ontevredenheid" kunnen noemen. Waarom verkeerde ? Hebben wij bedacht, dat de gehjkmoedigheid de onverschilligheid als verkeerde ommezijde aan zich heeft, dat met de zelfbeheersehing de huichelarij in verband is te denken, de spaarzaamheid met de gierigheid, de stoutmoedigheid met de roekeloosheid, dan zal vanzelf met de verkeerde ontevredenheid de rechte mee te denken zijn, die wij allen met ons moeten ronddragen, wijl wij allen haar behoeven. Die rechte ontevredenheid, welke op het inwendige van onszelf betrekking heeft, is de ontevredenheid, die ons eigen ik zal hebben te herstellen en te veredelen, die tot verwerkehjking der ware en rechte zelfbeheersehing leiden kan. In dien zin echter heeft Faust zich zelden of nooit ontevreden betoond. Ontevreden over eigen ik was onzë held aherminst, doch uitsluitend en alleen over al wat rondom hem placht te gebeuren, ontevreden ook over zijne omgeving. In geenen deele brengt ons de verkeerde ontevredenheid op hooger peil, veroorzaakt zij beterschap in de gewenschte richting. Haken deed zij Faust naar de geneugten des levens en afzien van het streven naar menschwording. Aan het leven werden door Faust te hooge eischen gesteld, waaraan uiteraard niet kan worden voldaan. Aan welke eischen Faust zélf echter beantwoordt, vraagt hij zich niet af, gehjk velen onzer zelden of nooit hand in eigen boezem steken, gebreken steeds bij anderen willen zien en niet voldoende begrijpen, in hoe menig opzicht zijzelven tekort schieten. Ook voor de ontevredenheid is een goed woord te doen, voor de rechte wel te verstaan. En van het mephistophelische, dat ons voor een niet onbelangrijk deel doet handelen, valt niet eenzijdig kwaad te spreken. Dj. waarheid gaan in ons het Faustische en Mephistophelische, het goede en het kwade, het edele en het onedele, dat wij ook niet kunnen derven om ons te midden dezer wereld vol eigenbelang overeind te houden, gestaag tezamen. Het rechte brengt het verkeerde mee en zal, om zelf recht te bhjken, zich juist aan het verkeerde hebben te spiegelen. Faust zonder Mephisto als keerzijde, verliest onmiddelhjk aan belangwekkendheid, dat gevoelt een ieder, en dat wil eenvoudig zeggen, dat zij elkander



285
in wezen postüleeren. Geen Faust zonder Mephisto, geen Mephisto zonder Faust of, wat op hetzelfde neerkomt, geen idealisme zonder realisme, geen realisme zonder idealisme. Dat wij het goede en edele niet alleen niet missen kunnen, maar ook niet missen willen, behoeft nauwehjks te worden bevestigd, maar gevaar brengt het mee te laten vernemen, dat het verkeerd is uitsluitend verkeerd over het verkeerde te denken. Alles hgt op zijne wijze in de rede. Ben wereld zonder duivel, nog niet eens ervan gesproken, dat zulk eene wereld eene onmogelijkheid te achten is, zou toch ook inderdaad eene in hooge mate onbelangwekkende te heeten hébben. Ook den duivel kan in en bij ons denken te kort worden gedaan, wanneer wij bijgeval niet vermogen te beseffen, dat het duivelsche onontbeerlijk is, ook of juist voor het openbaren onzer goddelijke zijde. Verstaat dan \m, bij het herlezen van de volgende versregels uit Faust i, (Marthens Garten) weer meer, dan allicht zoo onmiddellijk door een onwijsgeerig mensch begrepen wordt. Gretchen : Seine Gegenwart bewegt mir das Blut.
Ich bin sonst allen Menschen gut;
Aber wie ich mich sehne, dich zu schauen,
Hab' ich'vor dem Menschen ein heimhch Grauen,
Und halt' ihn für einen Schelm dazu!
Gott verzeih mir's, wenn ich ihm Unrecht tu'! Faust: Es muss auch sqlche Kauze geben.
Gretchen : Wollte nicht mit seines gleichen leben !
Kommt er einmal zur Tür herein,
Sieht er immer so spöttisch drein
Und halb ergrimmt;
Man sieht, dass er an nichts keinen Anteil nimmt; Es steht ihm an der Stirn' geschrieben, Dass er nicht mag eine Seele heben.
Het koude en onaandoenlijke verstand i) van den onbeschaamden
i) O dass dem Menschen nichts Vollkommnes wird,
Empfind' ich nun. Du gabst zu dieser Wonne, Die mich den Göttern nah und naher bringt, Mir den Gefahrten; den ich schon nicht mehr Entbehren kann, wenn er gleich, kalt und frech, Mich vor mir selbst erniedrigt, und zu nichts



286
eri vermetelen Mephisto had van de verhouding tusschen Faust en Gretchen niet veel meer dan een gemeen, plat en alledaagsch geval van vetldding willen maken. Maar als zoodanig is zij tóch niet te beschouwen. Uit die verhouding heeft Zich eene tragedie ontwikkeld, in welke Faust en Gretchen op hartverscheurende wijze de idealiteit hunner natuurlijkheid tot uiting hebben gebracht. Voor onze natuur behoeven wij ons niet te Schamen > eerst het noodige, daarna het hoogere. Waarvoor wij onS echter wél té schamen hebben, het is voor het verzuim na het noodige het hbögere aan de bèttrt te laten komen. Onze geestelijkheid moet op den duur toch onze zieligheid beheerschen om ten langen leste te kunnen zegevieren.
In de Faust-Gretchen tragedie is duidelijk spiegeling te onderkennen. Bij den aanbhk van Gretchen geraakt Faust in geestdrift en Gretchen is hij daarbij openbaring. Verhouden doet hij zich tot haar gehjk de revelatie en de inspiratie en tezamen zijn zij toonbeelden van de verhouding der geslachten. Al bleek ook Faust voor Gretchen openbaring ten verderve, al heeft hij haar de ware en de rechte openbaring nooit gebracht, haar leven had hij niettemin en ontegenzeggelijk verrijkt. Even weinig als openbaring gelukkig maken kan, even weinig kan levensverrijking gelukkiger worden beteekenen. Veeleer brengt openbaring teleurstelling mede en wijs worden ontgoocheling; dat is nu een* maal onvermijdelijk. Weloverwogen hebben wij te laten gelden, dat het in het geheel niet de vraag behoort te wezen of Gretchen al of niet gelukkig is geworden, maar of zij verhéffing heeft beleefd. En had zij die beleefd, alvorens Faust te hebben ontmoet ?
In de dichtkunst is het om de waarheid als zoodanig nooit te doen en wordt door een dichter gephilosopheerd, dan wordt niet de waarheid zelf in en door het woord ontwikkeld, maar wordt die ons slechts voelbaar gemaakt, voelbaar in en aan symbolen. Symbolische waarheid, gevoelvolle waarheid, voorbeeldige waar-
Mit einem Worthauch deine Gaben wandelt.
Er facht in meiner Brust ein wildes Feuer
Nach jenem schonen Bild geschaftig an.
So tauml' ich von Begierde zu Genuss,
TJnd im Genuss veïschmacht' ich nach Begierde.
(Wald und Höhle, Faust I).



287
beid is dichterlijke waarheid, ii èn bhjft de Waarhèid van en in dichterlijkheid. „Alles, was geschieht, ist Symbol", schrijft Öoeth» aan Scïkubarth op den aen April 1818. Zoo'n uitspraak Van onHüti, dichter hebben wij te doorzien en te begrijpen. Hebben wij niet reeds gezegd, dat onzen dichter, als symbool van de waarheid, eene hemëlsche jonkvrouw Voor oogen heeft gezweefd ?
„Da schwebte, mit den Wolken hergetragen, Eih götthch Weib vot meineh Aügen hlh".
Zoo luidt het in de „Zueignung". In de kunst gaat het bij slot van rekening om de schoonheid, niet om de waarheid. Als in de kttflst iets ten gehoore wordt gebracht, moet het vooral „móói klinken" en wordt iets voor de verbeelding getooverd, dan moet het „schoon" Zijh te aanSëhouWen. Als echter in de kunst het schöó« ne het Ware is, dan vic&rieert in alle kunst de schoonheid vööï de waarheid. Voor de verbeelding heeft Oöethe de zuivere en teinè waarheid laten Zweven in de gedaante van de vrouwelijke schoonheid in volmaaktheid. Een dichter als dichter zal zich de waarheid van vórefi af altijd Weer moeten verbeelden en haar vafizëlf dtiè ook tot uitbeelding brengen. Om de ZtiiVeftè waarheid was het Goethe niet te doen, even wéinig als het Faüst daarom te döèü was. Eaust wil de zuivërfe Schoonheid Zonder meer aanschouwen, ï)
1) Nach dem ersten Faustbuche hat Faustus das Paradies sehen wollen und tatsachhch erblickt, wobei zu bedenken ist, dass eine alte Gnosis das Paradies zur Weisheit allegorisiert hatte. * — Leiddraad blz. 87.
* Philo Judaeus zu Gen. 2,8: trjv èmyeiov ooyiav vvvl nagtatrjai dia riff tbv rtagaöefoov <pvxovQyiag. (L. A. r : 14,) Das agyptische (oder alexandrinische) Evangelium : „das Himmelreich ist in euch selbst; wer sein Insefes erkennen lernt, wird es fiftden". (Papyrusblatt aus Oxyrynehos.) Hippalytus Romanus von den Nahassenern : nagéèeiaov dvai vbfjU£ovm vèv ptêftQt póvns rijs x&paiijs av&ownvv. (Réf. 3:9). Das Paradies, flüstert spater auch die Kabbala, ist die Weisheit, und die Unwissenheit ist da» Exil. Und noch am Anfang des dreizehnten Jahrhunderts haben Anhanger des Amaury dé Bennes gelebt und gelitten, von denen Caesarius Von Heisterbach berichtet, sie hatten die leibliche Auferstehung geleugnet und Paradies wie Uhterwelt für nichts erklart, hingegen behauptèt» dass der Mensch, weieher ia sich selbst die öamhche Kenntnis Gottes habe wie «ie, in sich selbst das Paradies habe. „Negabant resurrectionem corporum, dieentes rdhil esse paradisum neque infernum, sed qtü haberet cognitionem Dei in se, quam ipsi habebant, haberet in se paradisum". B,



288
de schoonheid zonder smet of vlek, die hem in het derde bedrijf van Faust II in de gedaante van de grieksche Helena verschijnt. Betrekkelijk onverwacht wordt zij dan ook door Goethe bij den aanvang van dat bedrijf ten tooneele gebracht. Met hare vrouwen staat zij op Spartaanschen bodem, terwijl zij, zoo juist van Troje teruggekeerd, Menelaos opwacht, die haar, na zijne landing, daarheen vooruitgezonden heeft. In de afschuwelijke en afzichtelijke gestalte van Phorkyas, i) eene van de dochters van Phorkys, treedt Mephistopheles te voorschijn, en jaagt haar schrik aan door te beweren, dat haar echtgenoot, 2) als straf voor haar ontrouw, voornemens is haar ten offer te brengen. 3)
Gedachtig aan zijn weddenschap, ligt het in de bedoeling van Mephisto haar door eene hst Faust in de armen te voeren, die zich in het noorden van Sparta heeft gevestigd en zich aan het hoofd van germaansche jongelingsscharen heeft gesteld. Wien treft in dat derde bedrijf niet onmiddelhjk de spiegeling van de meest volmaakte schoonheid der Helenafiguur aan de meer dan afschuwelijke en afzichtelijke leehjkheid der Phorkyadegestalte ? Het grootsche van dat bedrijf komt daarin juist aan het hebt. Aan de leehjkheid zonder meer en onvervalscht of onvermengd van Mephisto, de persoonsverbeelding der verkeerdheid zelve, in de gedaante van Phorkyas, spiegelt zich de zuivere en reine schoonheid van Helena. De zuivere schoonheid is de smetteloosheid zelve, waarom het te begrijpen is, dat men haar, die de ten top gestegen schoonheid te symbolizeeren heeft, ook niet „zondig" vermag voor te stellen.
Dat de zuivere schoonheid, 4) de schoonheid zonder meer,
1) Phorddes in plurali bei Ovid: Metara. 4,774; vgl. Hesiod. Theog. 270—276: <Póqxvg öai/ucov ftaMooio?. (F. H. G. 2 : 41, 3 : 231) erscheint zuuachtst in der homeriscben Odyssee r : 72, 13 : 96. 345, dessen Tochter in der hesiodischen Theogonie; dass sie zusammen ein einziges Auge natten, bezeugt Ovid. B.
2) Nach der homerischen Schilderung (Odyss. 4 : 563—564) von den Göttern in die elysischen Gefilde versetzt. B.
3) Nach Hom. Odyss. 4 : 121 ff hat sie wieder friedlich mit ihm gelebt. B.
4) „Sie ist es, die im jEthersraum ihr hier erblickt, gerettet, nicht getötet". (Euripides, „Orestes" 1630—'31) Helena ist schon früh zum Ideal vollendeter. Schönheit, seelischer Schönheit, ja geradezu zum Ideal der Schönen-Seele gemacht worden. B.



28q
nergens aangetroffen wordt, behoeft geen nader betoog ; die laat rinsscbien zich in den droom aanschouwen, j) Is het derde bedrijf van Faust II eigenlijk wel veel meer dan een dichterlijke roes omtrent de schoonheid te noemen ?
Helena heeft, als het er op aankomt, slechts schoon te rijn,, handelen moet zij eigenhjk niet eens en dus ook tot zondigen niet in staat zijn. Brengt eehter de idee dan eveneens r*let mede, dat Mephisto nu ook niet „verkeerd" moet doen, hier niet boosaardig heeft te zijn, althans zoolang hij in de rol van Phorkyas, tegenover Helena, de leehjkheid sans phrase op haar duidelijkst moet doen uitkomen? Ongetwijfeld. Ook hij heeft ditmaal niet den chiivel te spelen, omdat hij slechts leelijk, zoo het kan foei leehjk heeft te zijn. Dat hgt hier in de lijn. La het derde bedrijf van Faust II is Mephisto dan ook betrekkelijk „goedaardig". Bij Homerus kan men meerdere malen van Phorkys, een zeegod of zeedaemon lezen, die drie dochters had, de Phorkyaden, elders ook wel Graien of Gorgonen z) genoemd, t.w. Medusa, Stheno «f Stbeino en Euryale, berucht om hare weerzinwekkende wanstaltigheid. Tezamen hadden zij één oog en één tand, welke «ij aan elkander konden doorgeven.
ïxl de Klassieke Walptrrgisnacht van het tweede bedrijf van
r) Vgl. hier Hom. Odyss 4 :121 237^-239, 351—352. Herodot 3 :112 :130, Trojerinnen und Helena des Euripides, Piato's Phdr 243a, Civ 586c, Fausan.. 3 : 19. 13,10 : 25, 4,9, Sext. Emp. adv Math 7 : 180 255, Philostr. Hercic. 20 : 32—35- Das erate Auftreten der Helena ist wie das Auftreten der Aphrodite am Anfang des Hippolytus beim Euripides. Plato: „Für die Sünder wider die Götterlehre giebt es eine alte Reinigung, die Homer nicht gekannt hat, wohl aber Stesichorus. Der Augen namlich beraubt wegen der Sehmahung auf die Helena, Wt ihm nicht wie dem Homer die TJrsacbe unbekauat gebjjeben, sondern als ein mit den Musenkftnsten Vertrauter -erkannte er sie, und dichtet sogleich : Nicht wahr ist diese Rede, noch bestiegst du die wolhberuderten Schiffe, noch kamst du zur Peste von Troja. Und als er nun den sogenannten Widerruf gedichtet, bekam er auf der Stelle sein AngeiUieht wieder".
Helena selbst beim Euripides: „Nicht mich gewahrt' sie, sondern ein lebendig Bild, aus Himmelstoff geschaffen, das mir ahnhch war" („Helena" 33—34-) B.
2) Das Wunder" von Hasshchkeit, die unheilvolle Erscheinung, hat •Goethe der Gorgonen entnommen, welche in den Eumeniden des ^schylus ■die Pythia vor dem blutbefleckten Qresies siteen sieht. B.
19



290
Faust II is Mephisto bij die Phorkyaden verzeild geraakt. Hos kwam hij daar, die toch het best te denken is en thuis hoort op den Blocksberg, omringd door zijne heksen, van oudsher zijn trawanten ? Had hij niet door Homunculus van Thessahsche heksen hooren spreken, die nog veel leehjker dan de zijne moesten zijn ? Nooit had Mephisto van ze vernomen en dies wordt hij nieuwsgierig. Wat werd er dan ook al niet van die heksen verteld f Niet alleen deed het verhaal de ronde, dat zij zoo afgrijselijk leelijk waren, maar ook, dat zij het vermogen bezaten allerlei wonderen te verrichten en onder meer de zielen der overledenen in het lichaam vermochten te doen terugkeeren. Te zien krijgt Mephisto ze en verstomd staat hij van zooveel afzichtelijks. In leehjkheid, dat moest hij zich bekennen, konden zijne heksen van den Blocksberg met deze op verre na niet wedijveren. En overweegt nu met mij het weergaloos geniale, wanneer de dichter bij Mephisto het verlangen laat opkomen ook eens een oogenbhk zoo leelijk als die Phorkyaden te zijn. Want bedenkt steeds en van voren af, dat Mephisto de persoonsverbedding voor de daadwerkelijke verkeerdheid is, die, al is van haar nooit eenzijdiglijk verkeerd te spreken, zich altijd toch aan het rechte en de rechtgeaardheid te spiegelen zal hebben. Tegenover het rechte staat het verkeerde, het verdraaide, het verwrongene en wordt dat rechte door de verblindende schoonheid eener Helenagestalte gesymbohzeerd, dan getuigt het zoowel van vernuftig overleg als van aan wijsheid grenzend dichterlijk gevoel de verkeerdheid tot het uiterste gedreven voor de verbeelding te laten zweven in den persoon van Mephistopheles, vermomd als eene van Phorkys' dochters, die meest wanstaltige, afgrijselijke en weerzinwekkende aller mythologische vrouwenfiguren. Want de verkeerdheid veraanschouwelijkt wordt de leehjkheid in folio, de aartsleehjkheid en vanzelfsprekend moet het achterna thans voor den lezer wezen, dat Mephisto eene wijle het evenbeeld der phorkyaden verlangt te zijn. Men leze in dat verband nu nog eens hier nauwlettend en met allerlei bijgedachten het bekende tooneel uit de klassieke Walpurgisnacht van Faust II, dat ik hier, voUedigheidshalve, volgen laat: Mephistopheles (an der Gegenseite kletternd)
Da muss ich mich durch steile Felsentreppen, Durch alter Eichen starre Wurzeln schleppen l



2qi
Dryas
Mephistopheles
Dryas
Mephistopheles
Phorkyas
Mephistopheles
Auf meinem Harz der harzige Dunst
Hat was vom Pech und das hat meine Gunst;
Zunaehst der Schwefel. . Hier, bei diesen Griechen
Ist von dergleichen kaum die Spur zu riechen;
Neugierig aber war' ich nachzuspüren,
Womit sie Höllenqual und-flamme schüren.
Dj deinem Dande sei einheimisch klug,
lm fremden bist du nicht gewandt genug.
Du solltest nicht den Sinn zur Heimat kehren,
Der heiligen Eichen Wiirde hier verehren.
Man denkt an das, was man verliess ;
Was man gewohnt war, bleibt ein Paradies.
Doch sagt, was in der Höhle dort
Bei>schwachem Dicht' sich dreifach hingekauert ?
Die Phorkyaden ! Wage dich zum Ort
Und sprich sie an, wenn dich nicht schauert.
Warum denn nicht! — Ich sehe was und staune l
So stolz ich bin, muss ich mir selbst gesteun :
Dergleichen hab' ich nie gesehn,
Die sind ja schlimmer als Alraune . .
Wird man die urverworfnen Simden
lm mindesten noch hasslich finden,
Wenn man dies Dreigetüm erblickt ?
Wir litten sie nicht auf den Schwellen
Der grauenvollsten unsrer Hollen.
Hier wurzelt's in der Schönheit Dand,
Das wird mit Ruhm antik genannt. . .
Sie regen sich, sie scheinen mich zu spüren,
Sie zwitschem pfeifend, Fledermaus-Vampiren.
Gebt mir das Auge, Schwestern, dass es frage,
Wer sich so nah an unsre Tempel wage.
Verehrteste ! Erlaubt mir, euch zu nahen
Und euren Segen dreifach zu empfahen.
Ich trete vor, zwar noch als Unbekannter,
Doch, irr' ich nicht, weitlaufiger Verwandter.
Altwürdige Götter hab' ich schon erblickt,
Vor Ops und Rhea tiefstens mich gebückt ;
Die Parzen selbst, des Chaos, eure Schwestern,



292
Phorkyaden Mephistopheles
Phorkyaden
Mephistopheles
Phorkyaden
Mephistopheles
Eine
Die Andern Mephistopheles
Eine
Mephistopheles
Jcb, s^h sie gestern — oder ehegestern Doch euresgleicheri hab' ich nip erblickt, Ich schweige nun und fühle nuch entzückt. Er scheint Verstand zu haben, dieser Geist, Nur wundert's mich, dass euch kein Dichter preist Und sagt: wie kam's, wie konnte das geschehn ? Im Bilde hab' ich nie euch Würdigste gesehn ; Versuch's der Meissel doch, euch zu erreichen, Nicht Juno, Pahas, Venus und dergleichen. Versenkt in Einsamkeit und stülste Nacht, Hat unser drei noch nie daran gedacht! Wie soUt' es auch ? da ihr, der Welt entrückt, Hier niemand seht und niemand euch erblickt. Da müsstet ihr an solchen Orten wohnen, Wo Pracht und Kunst auf gleichem Sitze thronen, Wo jeden Tag behend im Doppejschritt Ein Marmorblock als Held ins Deben tritt. Wo —
Schweige still und gib uns kein Gelüsten! Was hülf' es uns, und wenn wir's besser wüssten ? La Nacht geboren, Nachthchem verwandt, Beinah uns selbst, ganz allen unbekannt. Bi solchem Fall hat es nicht viel zu sagen, Mann kann sich selbst auch andern übertragen. Euch dreien gnügt ein iroge, gniigt ein Zahn; Da ging' es wohl auch mythologisch an, Ih zwei die Wesenheit der drei zu fassn, Der dritten Bildnis mir zu überlassene Auf -kurze zeit.
Wie dünkt's euch ? ging' es an ? Versuchen wir's ! — doch ohne Aug' und Zahn. Nun habt ihr grad das Beste weggenommen. Wie würde da das strengste Bild vollkommen ! Drück' du ein Auge zu, 's ist leicht geschehn, Dass alsofort den einen Raffzahn sehn, Und im Profil wirst du sogleich erreichen, Geschwisterhch voUkommen uns zu gleichen. Viel Ehr'! Es sei!



Phorkyaden
Mephistopheles
Phorkyaden Mephistopheles
Phorkyaden
Mephistopheles
Ës sei \-
(als Phorkyas im ïrrüfit)
Da steri' ich schon,
Des Chaos vielgeliebter Sohn !
Des Chaos Töchtej sind wir nnbestritten.
Man schilt mich nun, O Schmach! Herma-
phtoditen.
Im neuen Drei der Schwestern welche Schone! Wir haben zwei der Augen, zwei der Zahhe. Vor aller Augen muss ich mich verstecken, lm HöUenpfuhl die Teufel zu erschrecken {Ab).
Faust had zich, gehjk gezegd, in het noorden van Sparta gevestigd. Bij de beschrijving van zijnen burcht, welke Phorkyas geeft, heeft Goethe naar alle waarschijnhjkheid aan den frankischen ridderburcht Mistra gedacht, een slot in de nabijheid van het oude Sparta en gelegen boven de stad van dien naam op een vooruitspringenden berg van den Taygetus, welk slot omtrent bet midden der dertiende eeuw door den vorst van Morea, Guillaume de Vülehardouin werd gebouwd en tot op den huidigen dag nog altijd den bezoeker als een toeverslot wil voorkomen, i) ln zijnen burcht neemt Faust de vluchtehngen op. „Dynceus" is de torenwachter en heeft zijn naam ontleend aan de Argonauten, zijn ambt echter geërfd van den wachter uit jEschylus' Agamemnon. Heiena met hare vrouwen is zoo tegen den aanval van Menelaos beschermd en tot loon wint Faust hare liefde om met haar in Arcadië, het land der droomen, eene wijle gelukkig te zijn. Dat oogenblik zou Faust wel willen vasthouden :
Faust Nun schaut der Geist nicht vorwarts, nicht zurück,
Die Gegenwart allein —
ist unser Glück. Schatz ist sie, Hochgewinn, Besitz und Pfand; Bestatigüng, wer gibt sie ?
Meine Hand. 2)
Helena Faust
Helena
Is door Mephisto's hst Faust niet eigenhjk in Heiena's macht
1) Zie daaromtrent Öoethe Jahrbuch 17 : 214—218. B.
2) Dritter Act, Innerer Burghof, Faust II.



294
gevallen ? Denkt hier eens aan de weddenschap. Di Faust I, Studierzimmer (2) zegt immers Faust:
Werd' ich beruhigt je mich auf ein Fauïbett legen,
So sei es gleich um mich getan !
Kannst du mich schmeichelnd je belügen,
Dass ich rnfr selbst gefallen mag,
Kannst du mich mit Genuss betrügen —
Das sei für mich der letzte Tag !
Die Wette biet' ich !
Mephisto neemt de weddenschap aan en zegt dus : Topp !, waarop dan Faust weer vervolgt:
Und Schlag auf Schlag! Werd' ich zum Augenblicke sagen: Verweile doch ! du bist so schön ! Darm magst du mich in Fesseln schlagen, Dann will ich gern zugrunde gehn ! Dann mag die Totenglocke schallen, Dann bist du deines Dienstes frei, Die Uhr mag stehn, der Zeiger fallen, Es sei die Zeit für mich vorbei!
Volgens zijn zeggen zal Mephisto de weddenschap niet vergeten, wat dan ook later inderdaad het geval bhjkt. La het vijfde bedrijf van Faust II (Grosser Vorhof des Palasts) hooren wij Faust uitroepen :
Zum Augenbhcke dürft' ich sagen :
Verweile doch, du bist so schön !
Es kann die Spur von meinen Erdetagen
Nicht in Aeonen untergehn. —
lm Vorgefühl von solchem hohen Glück
Geniess' ich jetzt den höchsten Augenbhck.
Na deze woorden zakt hij onmiddelhjk ineen en wanneer de Demuren hem grijpen en hem ter aarde leggen, zegt Mephistopheles zegevierend :



295
Ihn sattigt keine Lust, ihm gnügt kein Glück,
So buhlt er fort nach wechselnden Gestalten;
Den letzten, schlechten, leeren Augenblick,
Der Arme wünscbt ihn festzubalten.
Der mir so kraftig widerstand,
Die Zeit wird Herr, der Greis hier liegt im Sand.
Die Uhr steht still —
„Steht still", herhaalt het koor, en vult dan verder aan:
Sie schweigt wie Mitternacht Der Zeiger fallt.
wat door Mephisto andermaal bevestigd wordt: Er fallt, es ist vollbracht.
Wie het derde bedrijf aandachtig heeft gelezen en bestudeerd, zal hebben toe te geven, dat reeds door Mephisto de weddenschap met Faust toch eigenlijk gewonnen is. Bedenk echter, dat hij in dat bedrijf als Phorkyas niets anders dan de verpersoonlijkte leelijkheid heeft te zijn. Door die rolverwisseling wordt 's dichters bedoeling genoegzaam verraden : slechts leelijk heeft Mephisto te zijn en daarom eene wijle af te zien van alle booze plannen. Met de vermomming van Mephistopheles als Phorkyas eene wijziging van gedrag gepaard te laten gaan, is goed gevoeld en logisch gedacht.
Voor het overige hebben wij hier te bedenken, dat klassieke schoonheid uit den tijd is en voorbij. De leelijkheid is, achterna beschouwd, de brug, waaroverheen die onaandoenlijke schoonheid uit de antieke wereld heeft te gaan om meer tot bet gemoed te kunnen spreken. Want dat doet klassieke schoonheid aherminst. Dat heeft Goethe gevoeld en te bedenken hebben wij dat bij het lezen van de woorden, welke onze dichter Phorkyas, alvorens •deze zich tusschen de rotsen terugtrekt, half zingend spreken laat:
Höret allerliebste Klange
Macht euch schnell von Fabeln frei !
Eurer Götter alt Gemenge
Dasst es hin, es ist vorbei.



2g6
Niemand Will euch mehtf Verstehen, Forderu wit doch hohern Zöll ! Denn ei muss v*ti Héfzen gehen Was auf Herzen wirken soll.
Overigens laat ook het koor duidelijk vernemen, dat het bij de schoonheid zonder meer niet bhjven kan, dat er wat leehjkheid van noode is, wil het gevoelvollere aan de beurt komen. Het schoone en leelijke in zoete harmonie vermogen oog en oor te stieelen en het hart te ontroeren.
Bist du, fürchterhches Wesen, Diesem Schmeichelton geneigt, Fühlen wir, als frisch genesen, Uns zur Tranenlust erweicht. Lass der Sónne Glanz vetsehwhiden, Wenn es in der Seele tagt, Wit im eignen Herzen findèn, Was die ganze Welt verèagt.
tilt den écht van Faust en Hèlenfij m.a.w. tiit het huwehjk Van den rontantischen geest éfi de antieke Schoonheid wordt een zoon, Euphorion, ï) symbool der poëzie, geboren, die v*n harts* töchtelijkefl aard is, waarin een tragisch element té Onderkennen Valt en welke voor" hem oorzaak Vftn een levenseinde Wötdt, niét ongelijk aan dat van Iêaws\ a) En hem, die Byron's levensloop
1) „Det Name Euphorion weist deutlich auf das mythologische Handbuch des alten Hederich, wo Goethe den Artikel über Helena mit den nötigen Quelienangaben studiert hatte, um dann auch wohl selbst manche Quelle nachzuschlagen". Rob. Pétsch, Goethe-Jahtbuch für ïgoy, 28 : rrj VösS t „Ptölemaeus Hephastion (bei Phot. p. 247) erzahlt in seinen- Wunderge-' schichten, dass Helena dem Achilleus in den saligen Eilanden einen geflügelten Sohn, namens Euphorion geboren, den Zeus, verachmater Liebe wegen, mit dem Blitze vertilgt habe" (, (Mythologische Briefe" 2 : 57.} Von einem Sohne der Helena namens Euphorion ist freilich im Altertüm sonst nicht die Rede, aber Euphorion Vttü Chalcis (PattS. 2 ! 42,7) ***t vótt der Iphigenie als einer Tochter der Helena und des Theseus gesprochen; auch ist (Philostr. Heroic. 20) erzahlt worden, das Helena tmd Achilles. dem Hades entstiegen, auf der Insel Leuce eine gespenstiche Ehe geschlossen hatten. (Leitfaden, zweite Ausgabe p. 89—90). fi.
2) Verg. Ovid. Metam 8 : 2-3ï**^33. B.



297
kent, zal het üiet zwaar vallen te ontwaren, dat de treurzang van het koot eigenlijk als een „ia memoriam" voor dien beroemden bard, die óp den iqen April 1824 te Missohmghi stierf, gelden moet:
Nicht allein! — wo du auch weilest, Denn wir glauben dich zu kennen; Ach! Wenn dti dem Tag enteflest, Wird kein Herz von dir sich tïtennen. Wüssten wir doch kaum zu klagen, Neidend singen wir dein Dos: Dir in klar- und trüben Tagen Died und Mut war schön und gross.
Ach ! zum Erdenglück geboren, Hoher Ahnen, grosser Kraft, Leider frtih dir selbst verloren, Jugendblüte weggerafft! Scharfér Bliek, cüe Welt zu schauen, Mitsinn jedem Herzendrang, Liebesglut der besten Frauen Und ein eigenster Gesang.
Doch du ranntest unaufhaltsam Frei ins willenlose Netz, So entzweitest du gewaltsam Dich mit Sitte, mit Gesetz; Doch zuletzt das höchste Sinnen Gab dem reinen Mut Gewicht, Wolltest Heftliches gewinnen, Aber es gelang dir nicht.
Wem gélingt es ? -»* Trübe Frage, Der das Scbicksal sich vermummt, Wenn am unglücksehgsten Tage Blutend alles Volk verstummt. Doch erfrischet neue Lieder, Steht nicht langer tief gebeugt; Denn der Boden zeugt sie wieder. Wie von je er sie gezeugt.
(Klagesang des Chors, Faust II 3e bedrijf.)



298
Alles heeft zich te verkeeren en ook alles verkeert zich in de ware werkelijkheid. Gehjk zonneschijn na regen komt, komt eveneens na vreugd maar al te vaak ook smart. Is Euphorion voor de voeten van Helena en Faust van de hoogte neergestort, dan roepen beiden uit:
Der Freude folgt sogleich Grimmige Pein.
waarop Euphorion's stem onmiddelhjk uit de diepte roept:
Dass mich im düstern Reich, Mutter, mich nicht allein !
Daarop verdwijnt Euphorion's moeder om haar kind ter hulp te snellen. En op hetzelfde oogenbhk, waarop zij Faust voor het laatst omarmen wil, vervluchtigt zich hare hchamehjkheid om slechts gewaad en Sluier als omhulsels der schoonheid in zijne handen achter te laten, die Faust klaarbhjkehjk boven alledaagschheid en gehjkvloerschheid uit te verheffen hebben tot in de hooge hemelen. Wat kan zoo'n symboliek nu anders beteekenen dan dat voor en in het romantische de tast- en zichtbare schoonheid is verdwenen, doch het meer edele behouden is gebleven, wat anders, dan dat het reëele zich heeft geïdeahseerd ?
Aan het eind van het derde bedrijf richt Phorkyas zich op, reuzengroot, ontdoet zich van de cothurnen, 1) treedt voor het voetlicht, licht gewaad en masker op en laat zich als Mephistopheles weer kennen, om, voorzoover dat noodig bhjken mocht, in de narede het stuk nader te verklaren.
„Dass Glück und Schönheit dauerhaft sich nicht vereint", is Goethe zelf maar al te duidelijk gebleken. Van korten duur is uiteraard elk aardsch geluk en alle aardsche heerlijkheid; die moeten zich verkeeren en met genot en vreugd drijft eeuwig toch den spot „der Geist, der stets verneint". Is van het derde bedrijf, bij nader overdenken, de inhoud zoo mystiek te achten, als te verstaan wordt gegeven, dat, na den droom van heerlijkheid en schoonheid, na de phantasmagorie, het toch weer Mephisto is,
1) Antieke tooneellaarzen. Van hooge hakken voorzien.



299
die het laatste woord behoudt ? . . Voor mijn deel wil ik hopen, dat den lezer wat meer licht is opgegaan.
De tijd heelt alle wonden, pleegt men te zeggen. Heeft de tijd bijgeval ook Faust van zijne wonden genezen ? Anders gevraagd : Heeft Faust in den loop der tijden, heeft Faust in de toekomst getoond van het verleden te hebben geleerd ? Heeft hij waar gemaakt, dat hij door schade en schande „wijs" geworden is ? Hier zij vermeld, dat in 1862 „Faust, Der Tragödie dritter Teil" verschenen is, trouw in den geest van het tweede deel van Goethe's Faust gedicht door Friedrich Theodor Vischer, 1) anders genaamd Deutobold, Symbohzetti, Allegoriowitsch, Mystifizinsky, eigenhjk een Duitsch-Itahaansch-Servisch-Poolsche naam, gehjk men ziet. Deze buiten twijfel wijsgeerig aangelegde schrijver schijnt zich aan het tweede deel van Goethe's Faust dermate te hebben geërgerd, dat hij zelfs heeft verklaard, dat door dat deel zijne genegenheid voor en ingenomenheid met onzen dichter deerhjk zijn verflauwd. Wat heeft dan meer in het bijzonder hem in dat deel gehinderd ? Aanstoot heeft hij voornamelijk genomen aan het valsch romantische slot met zijn middeleeuwsch kerkelijk voorgestelden hemel, m.a.w. aan het tweede slot, dat onmiskenbaar den invloed van het humanisme op Goethe toont. Aanleiding voor zijne ergernis bestaat er inderdaad. Wanneer de engelen, het onsterfelijke van Faust met zich dragend, al zwevend in de hoogere luchten zingen :
„Gerettet ist das edle Ghed Der Geisterwelt vom Bösen : Wer immer strebend sich bemüht, Den können wir erlösen. Und hat an ihm die Diebe gar Von oben teilgenommen, Begegnet ihm die sehge Schar Mit herzlichem Willkommen",
dan mag toch zeker wel eens worden gevraagd, waarmee Faust den hemel eigenlijk heeft verdiend. Heeft hij zich hersteld ? Heeft de tragedie, die zich tusschen hem en Gretchen had afgespeeld,
1) Vgl. Vischers „kritische Gange" neue Folge, drittes Heft. B.



3eo
bij slot van rekening bijgedragen tot zijne geestelijke verheffibg-j tot zijne loutering en vetedeling ? ïee te gever» is, dat Fatüft in menig opzicht geestelijk «eet is te kort geschoten. Blind is* hij geworden en gestorven naar lichaam en ilaar . . . geest. Zoo is H« tragisch einde, zoo het ware slot. Maat op betrekkelijk operaachtige wijfce ië Faust's herstel als het werk van goede geesten" uitgebeeld geworden. Door zelfherstel, zelföpbouw, door zelf* beheerschlftg eü onthouding, door geestelijken arbeid hééft Faust geenszins getracht deelachtig aan de wate menschelijkheid té worden.
Waaneer in het tweede tooneel van het tweede bedrijf Visehef ia zijn Faust Mephistopheles laat zeggeö:
„Doch alë ich schon dem höchsten Himmel nah
Des Faust Unsterbliches getragen sah,
Hab ich nicht faul nachtraglich mich gewehrt!
Mit würd'gem Nachdruck macht' ich geltend,
Zu leicht sei ihm die Seligkeit beschert.
Wie ? rief ich edel zürnend, sitthch scheïtend:
Der Mensch hat ja int Grunde nichts gethan,
Ünd dafür langt er nun int Himmel anV
mogen ons die woorden Wellicht ironisch in de ooren klinken", doch zullen wij desondanks te erkennen hebben, dat zij van waarheid geenszins geheel en al verstoken zijn. Even weinig zullen wij het slechts onbillijk kunnen noemen, wanneer Vischer in het vijfde tooneel van het derde bedrijf van zijn Faust III de volgende regels dicht:
„Hat man ein Weib so scheuslich ruinirt, Wird man von Elfensang nicht absolviri! i)
Daat ons erkennèö, éat in Fattst II op geen enkele plaats de
r) Goethe selbst zu Eckermann : „ Bei den Elfen kommen solche Dinge nicht in Erwagung". Engel: „Nur eine Möglichkeit gabe es, auch bei uns solche Dinge nicht in Erwagung kommen zu lassen — wenn Faust fortan aus eigenem Entschluss so grossartige Taten Völlbrachte, dass die Gretchentragödifc zwar nicht vetgesseh würde, aber als eine im Fausts aufsteigender Entwicklung schicksalsnotwendige Stufe herbster Marmesprüfung erschiene". (A. a. O. 3 549.) B.



30i
herinnering aan Qfetphen als louteringsfactor ingevoegd is, dat nergens Faust's verleden tot vermijding van verdere verkeerdheden blijkt te dienen, dat Faust geen enkel oogenbük berouw toont over zijne zonden, gevolgelijk ook niet tot inkeer komt, wat toch had moeten geschieden, had hij zichzelf tot hoogere menschéhjkheid willen opkweeken en omhoog werken.
Faust's besluit naar het keiaerhjke hof te gaan is in het tweede deel van Goethe's werk ongemotiveerd gebleven. Eerst achterna heeft Eckermann dat door een gesprek tusschen onzen held en Mephistopheles op zijne wijze weten op te helderen, waarna het eerste bedrijf van het tweede deel, na inlassching van dat gesprek, in 1856 te Weimar is opgevoerd. Men kan het lezen in het GoetheJaarboek van 1881, 2 : 446—449.
Reeds in het college van 10 October is van dat keizerlijk hof sprake geweest. Daar werd over de Mummenschanz, het feest ten hove in ItahaaHSchen trant, het een en ander meegedeeld. Dat hof was, gelijk vanzelf spreekt, een hof van nergenshuizen, wat niet belet, dat Goethe bij de beschrijving ervan aan de toestanden van het oude Duitsche hof van keizer Maxinnliaan I (1493-—1519) gedacht kan hebbenWat onze dichter in den keizer heeft willen uitbeelden, kan men lezen in Eckermann's gesprekken. Dj. diens aanteekeningen van den ien October 1827 vindt men vermeld, dat Goethe hem het tweede tooneel van zijn „nieuwen" Faust, van Faust II dus, heeft voorgelezen, naar aanleiding waarvan de dichter hem het volgende had gezegd: „Br dem. Kaiser habe ich einen Fürsten darzustehen gesucht, der alle .mögliehen Eigenschaften dazu hat, tein Dand zu verheren, welches ihm denn auch spater wirklich gehngt. Das Wohl des Reichs und seiner Untertanen macht ihm keine Sorge; er denkt nur an sich und wie er 6ich von Tag zu Tag mit etwas Neuem amusiere. Das Dand ist ohne Recht und Gerechtigkeit, der Richter selber mitschlddig und auf der Seite der Verbrecher ; die vmerhörtesten Frevel geschehen ungehindert und ungestraft. Das Heer ist ohne Sold, ohne Ddsciplin, und stareift raubend urnher, um sich seinen Sold selber zu verschaffen, und sich selber zu helfen wie es kann. Die Staatskasse ist ohne Geld und ohne Hoffnung weiteper Zuschüsse. Im eigenen Haushalte des Kaisers sieht es nicht besser aus : es fehlt in Küche und Keiler.



302
Der Marschall, der von Tag zu Tag nicht mehr Rat zu schaffen weiss, ist bereits in den Handen wuchernder Juden, denen alles verpfandet ist, sodass auf den kaiserlichen Tisch vorweggegessenes Brot kommt. Der Staatsrat will Sr Majestat über alle diese Gebrechen VorsteUungen tun und ihre Abhilfe beraten, aüein der gnadigste Herr ist sehr ungeneigt, solchen unangenehmen Dingen sein hohes Ohr zu leihen; er möchte sich heber amusieren. Hier ist nun das wahre Element für Mephisto, der den bisherigen Narren schnell beseitigt tmd als neuèr Narr und Ratgeber sogleich an der Seite des Kaisers ist".
Aanhalen wil ik voorts een en ander uit Eckermann's aanteekeningen van den 20sten Dec. 1829, zoowel met het oog op „die Mummenschanz", als om.hetgeen daar ter plaatse over „Euphorion en den Knabenlenker" wordt medegedeeld. Onder dien datum lezen wij n.1. het volgende : „So auch gedachten wir des grossen Karnavals und inwiefern es möglich, es auf der Bühne zur Erscheinung zu bringen. „Es ware doch noch ein wenig mehr", sagte ich „wie der Markt von Neapel". „Es würde ein sehr grosses Theater erfordern", sagte Goethe, tmd es ist fast nicht denkbar". „Ich hoffe es noch zu erleben", war meine Antwort. „Besonders freue ich mich auf den Elefanten, von der Klugheit gelenkt, die Victoria oben, und Furcht und Hoffnung in Ketten an den Seiten. Es ist doch eine Allegorie, wie sie nicht leicht besser exïstieren möchte. Ter inhchting diene, dat de olifant, met Prudentia op den nek, met op den rug de sierhjk met een krans getooide Victoria en geflankeerd door twee vrouwen,- die de Hoop en de Vrees voorstellen, symbool is van een op deugdelijke wijze bestuurden staat. Gehjk vanzelf spreekt, bedoelt men slechts met een en ander den keizer welgevallig te zijn.
„Es ware auf der Bühne", zoo lezen wij weer verder, „nicht der erste Elefant", sagte Goethe. „Dn Paris spiert einer eine völlige Rohe ; er ist von einer Volkspartei und nimmt dem einen König die Krone ab und setzt sie dem andern auf, welches freihch grandios sein muss. Sodann, wenn amSchluss des Stückes der Elefant herausgerufen wird, erscheint er ganz allein, macht seine Verbeugung und geht wieder zurück. Sie sehen also, dass bei unserm Karnaval auf den Elefanten zu rechnen ware. Aber das Ganze is viel zu gross und erfordert einen Regisseur, wie er deren nicht leicht



303
gibt". „Es ist aber so voller Glanz und Wirkung", sagte ich, „dass eine Bühne es sich nicht leicht wird entgehen lassen. Und wie es sich aufbaut und immer bedeutender wird! Zuerst schone Gartnerinnen und Gartner, die das Theater dekorieren und zugleich eine Masse bilden, so dass es den immer bedeutender werdenden Erscheinungen nicht an Umgebung und Zuschauern mangelt. Dann, nach dem Elefanten, das Drachengespann aus dem Hintergrunde durch die Lüfte kommend, über den Köpfen hervor. Ferner die Erscheinung des grossen Pan und wie zuletzt ahes in scheinbarem Feuer steht und schhesshch von herbeiziebenden feuchten Nebenwolken gedampft und gelöscht wird !" —
Bij de verschijning van „den grooten Pan" hebben wij te denken aan eene poging den keizer welgevallig te zijn. Pan kan tweeërlei beteekenen. In de eerste plaats is Pan als vertahng van het grieksche LTdv, mannelijk, een herdersgod, die o.a. in Arcadië werd vereerd, en in de tweede plaats kan Pan, als vertahng van het grieksche LTav, het onzijdige van LTa<;, „het al" beteekenen. Achter het masker van Pan schuilt niemand meer of rninder dan de keizer zelf. De herder van het volk behoort als hoeder over het volk een centrale gestalte voor het volk te zijn, om welke bet zich in tijden van nood, van ramp en tegenspoed te scharen heeft. De vorst is de staat. Wie tot begrip is gekomen, verstaat wat het : ,,ö LTdv rö adv êati" te beteekenen heeft. Dat behoort geen woordverbinding zonder zin te zijn.
Wij lezen door in Eckermann : —„Wenn das alles so zur Erscheinung kame, wie Sie es gedacht haben, das Publicum müsste vor Erstaunen dasitzen und gestehen, das es ihm an Geist tmd Sinnen fehle, den Reichtüm solcher Erscheinungen würdig aufzunehmen". „Geht nur", sagte Goethe, „und lasst mir das Publicum von dem ich nichts hören mag. Die Hauptsache ist, dass es geschrieben steht; mag nun die Welt damit gebahren, so gut sie kann, und es benutzen, soweit sie es fahig ist".
Wir sprachen darauf über den Knaben Denker. „Dass in der Maske des Plutus der Faust steekt, und in der Maske des Geizes der Mephistopheles, i) werden Sie gemerkt haben. Wer aber ist der Knaben Denker J" — Ich zauderte und wusste nicht zu ant-
r) Vergelijk hier het college van 10 October.



3«4
gorten, „ïfc ist déf Snphorion I" sagte Goethe, -"-„Wie kann aber dieser", fragte |cb, „scbon bier im Karneval erseheinen, da er doch erart iaa dritten Akt geboren wird ? — „Der Euphorion", antwortete Goethe, „igt kein menschliches, sondern nur ein allegorisches Wesen. Es ist in ihm die Poesie i) personifiziert, die a» keine Zeit, an keinen Qrt mnd an keine Person gebunden ist. Dersdbige Geist, dem es spater beliebt, Euphorion zu sein. er» scheint jetzt als Knaben Denker, und er ist darin den Gespenstem ahnlieh, die inberall gegenwartig sein und zu jeder Stunde hervortreten können".
Den 27sten December 1829 las, volgens Eckermann's berichten, Goethe hem „die Szene vom Papiergelde" voor. „Sie erinnern sich, sagte er, „dass bei der Reichsversammlung das Ende vom Diede i»t, dass es an Geld fehlt, welches Mephistopheles zu verschaffen verspricht. Dieser Gegenstand geht durch die Maskerade fort, wo Mephistopheles es anzustellen weiss, dass der Kaiser in der Maske des grossen Pan ein Papier unterschreibt, welches, dadurch an Geldeswert erhoben, tausendmal vervidfaltigt und verbreitet wird.
„Ln dieser Szene nun wird die Angelegenheit vor dem Kaiser zur Spracbe gebracht, der noch nicht weiss, was er getan hat. Der Schatzmeïster übergibt die Banknoten und macht das Verhaltnis deutlich. Der Kaiser, anfanglich erzürnt, dann bei naherer Einsicht in den Gewinn hocherfreut, macht mit der neuen Papier» gabe seiner Umgebung reicbliche Geschenke, und lasst im Abgehen noch einige tausend Kronen fallen, die der dicke Narr zusammenraff t und sogleich geht, um das Papier in Grundbesitz zu verwandein"'
Op den 30sten December 1829 las Goethe het vervolg : „Nachdem sie nun am kaiserhchen Hofe Geld haben", sagte er, „wollen sie amüsiert. sein. Der Kaiser wünscht Paris und Helena zu seben; und zwar sollen sie durch Zauberkünste in Person erseheinen. Da aber Mephistopheles mit dem griechischen Altertum nichts zu tun und über solche Figuren keine Gewalt hat, so bleibt dieses Werk Fausten zugeschoben, dem es auch vollkommen gehngt. Was aber Faust unternehmen muss, um die Erscheinung möghch
1) Vergelijk hier het college van 10 October.



305
zu noachen, ist noch nicht vollendet, und ich lese es Ihnen das nachste Mal. Die Erscheinung von Paris und Helena i) selbst aber «ollen Sie heute hören".
Ich war glücklich im Vorgefühl des Kommenden und Goethe fing an zu lesen. Lu dem alten Rittersaale sah ich Kaiser und Hof einziehen, um das Schauspiel zu sehen. Der Vorhang hebt sich und das Theater, ein griechischer Tempel, ist mir vor Augen. Mephistopheles im Souffleurkasten, der Astrolog auf der einen Seite des Proszeniums, Faust auf der andern mit dem DreifttSS heraufsteigend- Er spricht die nötige Formel aus und es erscheint, aus dem Weihrauchdampf der Schale sich entwickelnd, Paris.
Ihdem der schone Jünghng bei atherischer Musik sich bewegt, wird er beschrieben. Er setzt sich, er lehnt sich, den Arm über den Kopf gebogen^- wie wir ihn auf alten Bildwerken dargestellt finden. Er ist das Entzücken der Frauen, die die Reize seiner Jugendfülle aussprechen; er ist der Hass der Marmer, in denen sich Neid und Eifersucht regt und die ihn herunterziehen, wie «ie nur können. Paris entschlaft und es erscheint Helena. Sie naht sich dem Schlafenden, sie drückt einen Kuss auf seine Dippen; sie entfernt sich von ihm und wendet sich, nach ihm zurückzublicken. Ln dieser Wendung erscheint sie besonders reizend. Sie macht den Eindruck auf die Manner, wie Paris auf die Frauen. Die Manner zu Diebe und Dob entzündet, die Frauen zu Neid, Hass und Tadel. Faust selber ist ganz Entzücken und vergisst, im Anblick der Schönheit, die er hervorgenrfen, Zeit, Ort und "Verhaltnis, so dass Mephistopheles jeden Augenblick nötig findet, ihn zu erinnern, dass er ja ganz aus der Rolle falie. Neigung tmd Emverstandnis scheint zwischen Paris und Helena zuzunehmen, der Jünghng umfasst sie, um sie zu entführen ; Faust will sie ihm entreissen, aber, indem er den Schlüssel gegen ihn wendet, erfolgt eine heftige Explosion, die Geister gehen in Dunst auf und Faust liegt paralysiert am Boden".
Wetenschap is nog geen wijsheid, maar kennis is toch macht en in wijsheid steeds te vooronderstellen. Noodzakelijk is wijsgeerige voor- en inhchting nu toch zeker wel gebleken, ten einde het Faustwerk naar behooren toe te lichten. Het feitenmateriaal
i) Faust U ie bedrijf. Ridderzaal.
20



3o6
kan daarbij, gelijk vanzelf spreekt, niet worden gemist, al zullen wij ons te dienaangaande hebben te beperken. In laatsten aanleg kan het immers om de feiten nooit te doen zijn, maar heeft men te vragen naar de idee van bet werk. De lezer, die met aandacht mijne studie heeft gevolgd, en onbevooroordeeld, tot klaarheid omtrent bet levenswerk van onzen dichter wenscbt te komenr zal hebben toe te geven, dat Eckermann's mededeelingen, met bet oog op velerlei plaatsen uit het gedicht, voor het goed verstaan niet onverschillig zijn te achten. Ik wil hier thans nog uit bet eerste bedrijf van Faust II de „Finstere Galerie" laten volgen, een tooneel, dat zich tusschen Faust en Mephistopheles afspeelt. Tot vermeerdering en verrijkicg van kennis en inzicht zal ik daaraan een en ander toevoegen en bovendien de aanteekeningen en noten inlasschen, die eensdeels in Professor Bolland's Deitfaden aan te treffen zijn en anderdeels mij door Z.H.G. welwillend werden verschaft, ten einde mij in staat te stellen de Faustcolleges, zooveel als doenlijk, tot een bevredigend geheel uit te werken.
Finstere Galerie. Faust, Mephistopheles.
Mephistopheles Was ziehst du mich in diese düstern Gange ? Ist nicht da drinnen Dust genug, lm dichten, bunten Hofgedrange Gelegenheit zu Spass und Trug ?
Faust Sag' mir das nicht, du hast's in alten Tagen
Dangst an den Sohlen abgetragen ; Doch jetzt dein Hm- und Widergehn Ist nur, um mir nicht Wort zu stehn. Ich aber bin gequalt zu tun, Der Marschall und der Kammrer treibt mich nun. Der Kaiser will, es muss sogleich geschehn, Will Helena i) und Paris vor sich sehn; Das Musterbild der Manner so der Frauen Ln deuthchen Gestalten will er schauen. Geschwind ans Werk ! ich darf mein Wort nicht
brechen.
i) Von einem „Idol" der Helena hatte man schon im Altertum geredet;
siehe z. B. Platons Staat 586 c und Sext. Emp. adv. Math. 7 : r8o, 255 ;
zum Ideal der Schönheit war sie im spateren Mittelalter gemacht worden. B.



307
Mephistopheles Faust
Urisinnig war's, ldchtsimiig zu versprechen. Du hast, Geselle, nicht bedacht,
Wohin uns deine Künste führen ; Erst haben wir ihn reich gemacht, Nun sollen wir ihn amüsieren. Mephistopheles Du wahnst, es füge sich sogleich;
Hier stehen wir vor steilern Stuf en, Greifst in ein fremdestes Bereich; Machst frevelhaft am Ende neue Schulden, Denkst Heienen so leicht hervorzurufen. Wie das Papiergespenst der Gulden. — Mit Hexen-Fexen, mit Gespenst-Gespinsten, Kielkröpfigen Zwergen steh' ich gleich zu Diensten Doeh Teufels-Diebchen, wenn auch nicht zu
schelten,
Sie können nicht für Heroïnen gelten.
Da haben wir den alten Deierton !
Bei dir gerat man stets ins Ungewisse.
Der Vater bist du aller Hindernisse,
Für jedes Mittel willst du neuen Dohn.
Mit wenig Murmeln, weiss ich, ist's getan;
Wie man sich umschaut, bringst du sie zur Stelle.
Das Heidenvolk geht mich nichts an.
Es haust in seiner eignen Hölle ;
Doch gibt's ein Mittel.
Faust
Mephistopheles
Daat mij er andermaal den lezer nog eens op wijzen, dat bij het werken en strijden de booze geest altijd eene rol te spelen heeft, misschien wel eene voornamere dan men zich duidelijk maakt. Daar, waar hij niets meer vermag, daar, waar hij aan niets meer aandeel heeft, is het aardsche rijk ten einde ; daar is het hemelrijk, het rijk der heerlijkheid en schoonheid, daar is het Godsrijk. „Die Sphare", merkt Prof. Bolland op, „wo der böse Geist nichts mehr vermag, ist freihch nicht da ; sie existiert nicht". En Nietzsche heeft geschreven: „das Deben ist zu Ende, wo das Reich Gottes anfangt".
Goethe's Faust heeft men met allerlei bijgedachten te lezen. Wij lezen verder :



3«8
Faust Sprich, und ohne Saumnis !
Mephistopheles Ungern entdeck' ich höheres Geheinmis. — Göttinnen thronen hehr in Einsamkeit, Um sie kein Ort, noch weniger eine Zeit; Von ihnen sprechen ist Verlegenheit. Die Mütter sind's !
Faust (aufgeschreckt) Mütter !
Mephistopheles Schaudert's dich ?
Faust Die Mütter ! Mütter — 's klingt so wunderlich 1
Mephistopheles Das ist es auch, Göttinnen, ungekannt
Euch Sterblichen, von uns nicht gern genannt, Nach ihrer Wohnung magst ins tiefste schürfen ; Du selbst bist schuld, dass ihrer wir bedürfen.
Faust Wohin der Weg ?
Mephistopheles Kein Weg ! Ins Unbetretene,
Nicht zu Betretende; ein Weg ans Unerbetene, Nicht zu Erbittende. Bist du hereit ? — Nicht Schlösser sind, nicht Riegel wegzuschieben, Von Einsamkeiten wirst umher getrieben. Hast du Begriff von Oed' und Einsamkeit ?
Men overwege ! ,,De „Natuur" is de buiten zichzelve verkeerende en onbewuste werkelijkheid, die in den „Geest''' tot zichzelve en zoodoende tot zelfkennis komt; omgekeerd is de Geest de zich kennende en van zichzelve bewuste werkelijkheid, die zich aan de Natuur als aan het andere van zichzelve te buiten gaat", schrijft Professor Bolland op blz. 54 zijner in 5den druk verschenen proeve yan toegepaste redeleer, getiteld „de Natuur". Wie het rechte begrip van de Natuur als het begrip van het verkeerde en omgekeerde, wie de Natuur als het ware buiten zichzelf begrijpt, verstaat ook de verhquding van natuur en geest, beseft ook het verband tusschen Moeder Natuur en God, den Vader.
Is het mephistophehsche in ons niet het duivelsche in ons en is het duivelsche niet het wereldsche, het verkeerde, het booze, het andere van al wat goddelijk heeten mag, het tegendeel van het faustische ? Wat valt er al niet wijsgeerig te bedenken, wanneer wij Mephistopheles, hooger geheim openbarend, naar de „moeders" zien verwijzen, aldus Moeder Natuur op de wijze



3»9
der verdeeldheid voor de voorstelling brengend eri tegehjkèrfijd verheffend tot „godinnen", die dan natuurlijk in de diepte moeten heeten te tronen. Zal de geest der verkeerdheid niet op zijne wijze, op de wijze der natuurlijkheid, verkeerde verheffing of verdieping willen laten beleven ?
„Wie zijn de moeders ? Dat heeft riiemand mij kunnen ophelderen", roept G. H. Dewes uit. En Prof. Bolland verklaart: „die zur Vielheit zerdachte Mutter Natur, Natura naturans, in der die absolute Idee steekt, schhessheh sogar oder gerade auch die Idee der Schönheit". Onder den ioden Januari 1830 vinden wij door Eckerrriann het volgende aangeteekend : „Heute zum Nachtisch bereitete Goethe mir einen hohen Genuss, indem er mir die Szene vorlas, wö Faust zu den Muttern geht. Das Neue, Ungeahnte des Gegenstandesr sowie die Art und Weise, wie Goethe mir die Szene vortrug, ergriff mich wundersam, so dass ich ririeh ganz in die Dage von Faust versetzt fühlte, den bei der Mitteilurg des Mephistopheles gleichfalls ein Schauer überlauft.
Ich hatte das Dargestellte wohl gehort und wohl empfunden, aber es bheb mir so vieles ratselhaft, dass ich mich gedrungen fühlte, Goethe um einigen Aufschluss zu bitten. Er aber in seiner gewöhrihchen Art, hüllte sich in Geheimnissen, inderii er mich mit grossen Augen anbhekte und mir die Worte wiederholte :
Die Mütter ! Mütter ! 's klingt so wunderlich! — „Ich kann Ihnen weiter nichts verraten", sagte er darauf, „als dass ich beim Plutarch gefunden, dass im griechischen Altertume von Müttern, als Gottheiten, die Rede gewesen. Dies ist alles, was ich der Ueberlieferung verdanke, das übrige ist meine eigene Erfindung. 1)
1) Heeft Goethe zijnen vriend naar waarheid ingelicht ? Men neme kermis van hetgeen op blz. 75 en 76 van Prof. Bolland's Leitfaden is aangeteekend en oórdeele daarna zelf : „Matres deas in Sicilia honorarunt Cretenses: Diodorus 4,79. Und beim Plutarch („Marcellus" 20) ruft in der Tat ein gewisser Nicias, der das carthagisch gesinnte Engyion (plaatsje op Sicilië) für Rom umstimmen wollte und deshalb den Carthagern ausgeliefert werden sollte, die „Mütter" verfolgten ihn; er entkommt. In seiner Schrift aber über das Aufhören der Orakel c. 22, sagt Plutarch auch noch, die samtlicfien Weiten bildeten eine Dreieckgestalt, deren gemeinsamer Herd (vgl. Plat. Phdr 248b) das Peld der Wahrheit sei; in ihm sollen die Urbllder aller Dinge, die da waren und sein werden, unbewegUch liegen. Und der jüdlsehfe Midrasch (Schêmoth Rabba 15) behauptet, es habe vor der Schöpfung



3io
Ich gebe Ihnen das Manuskript mit nach Hause, studieren Sie alles wohl und sehen Sie zu, wie Sie zurecht kommen".
Ich war darauf glücklich bei wiederholter ruhiger Betrachtung .dieser merkwürdigen Szene, und entwickelte mir über der Mütter eigentlicbes Wesen und Wirken, über ihre Umgebung und Aufenthalt, die nachfolgende Ansicht.
Könnte man sich den ungeheuren Weltkörper unserer Erde im Lnnern als leeren Raum denken, so das man Hunderte von Meüen in einer Richtung darin fortzustreben vermochte, ohne auf etwas Körperliches zu stossen, so ware dieses der Aufenthalt jener unbekannten Gattinnen, zu denen Faust hinabgeht. Sie leben gleichsam ausser allen Ort, denn es ist nichts Festes, das sie in einiger Nahe umgibt; auch leben sie ausser aller Zeit, denn es leuchtet ihnen kein Gestirn, welches auf- oder unterginge und den Wechsel von Tag und Nacht andeutete.
So, in ewiger Dammerung und Einsamkeit beharrend, sind die Mütter schaffende Wesen, sie sind dass schaffende und erhaltende Prinzip, von dem alles ausgeht, was auf der Oberflache der Erde Gestalt und Leben hat. Was zu atmen aufhört, geht als geistige Natur zu ihnen zurück, und sie bewahren es, bis es wieder Gelegenheit findet, in ein neues Dasein zu treten. AUe Seelen und Formen, von dem was einst war und künftig sein wird, schweift in dem endlosen Raum ihres Aufenthaltes wolkenartig hin und her; es
der Welt drei Dinge gegeben, das Wasser, die Duft (Ruach) und das Feuer; das Wasser habe die Finsternis und das Feuer das Dicht geboren, die Duft (oder der Geist) aber habe die Wahrheit zu Tage gefördert, und durch die genannten sechs Dinge werde nun die Welt geleitet. In Vischers Parodie sind die „Mütter" drei an der Zahl, und in der Tat dürften für Goethe's Faust am ewigen Dreieck im Reiche der Schatten oder platonischen Ideen, in das sich zu versteigen Mephisto nicht veranlagt ist, „Feuer, Duft und Wasser an sich" als drei „Mütter" vorauszusetzen sein, aus welchen elementaren Urbildem in der Sphare des Scheins die verganglichen Abbilder hervorgehen müssten. „Im Greisenalter werden wir Mystiker", soll Goethe einmal gesagt haben; „mystisch" gesinnt war er aber in seiner Jugend gewesen, und Paracelsus hatte die gebarenden Naturkrafte „Matrices" oder Gebarmütter genannt. Von drei „Müttern" redet (wie beim Papus) noch jetzt eine kabbalistisch gerichte te Theosophie; den Gedanken seiner ,,Mütter" hat Goethe wohl in seiner occultistischen Jugendperiode aus irgend einem „unanstandigen" Winkel aufgegriffen, sodass er eben keine Dust gehabt hat, seinem Eckermann genauere Auskunft zu geben.



3ii
nmgibt die Mütter, und der Magiër muss also in ihr Reich gehen; wenn er durch die Macht seiner Kunst über die Form eines Wesens Gewalt haben, und ein früheres Geschöpf zu einem Scheinleben hervorrufen will.
Die ewige Metamorphose des irdischen Daseins, des Entstehens tmd Wachsens, des Zerstörens und Wiederbüdens, ist also der Mütter nie aufhörende Beschaftigung. Und wie nun bei allem, was auf der Erde durch Fortzeugung ein neues Deben erhalt, das Weibliche hauptsachlich wirksam ist, so mögen jene schaffenden Gottheiten mit Recht weiblich gedacht, und es mag der ebrwürdige Name „Mütter" ihnen nicht ohne Grund beigelegt werden.
Freihch ist dieses alles nur eine poëtische Schöpfung; aüein der beschrankte Mensch vermag nicht viel weiter zu dringen, und er ist zufrieden, etwas zu finden, wobei er sich beruhigen möchte. Wir sehen auf Erden Erscheinungen und empfinden Wirkungen, von denen wir nicht wissen, woher sie kommen und wohin sie gehen. Wir schhessen auf einen geistigen Urquell, auf ein Götthches, wofür wir keine Begriffe und keinen Ausdruck haben, und welches wir zu uns herabziehen tmd anthropomorphisieren müssen, um unsere dunklen Ahnungen einigermassen zu verkörpern und fasshch zu machen.
So sind alle Mythen entstanden, die von Jahrhundert zu Jahrhundert in den Vólkern fortlebten, und ebenso diese neue von Goethe, die wenigstens den Schein einiger Naturwahrheit hat, und die wohl den besten gleichzustellen sein dürfte, die je gedacht worden" ...
Goethe heeft, en dat niet zonder reden, tegenover Eckermann over de moeders weinig losgelaten en de laatste is niet in staat geweest het; wat dat vraagstuk aangaat, tot klaarheid te brengen. Groote kunst is en bhjft het, van al hetgeen de dichter in zijn werk „hineingeheimnisst" heeft, het ware te bedenken, om ten slotte, zooveel als doenlijk, het werk zelf als waarheid te begrijpen, die in den mantel der dichterhjkheid is gehuld.
„Wohin der Weg ?" vraagt Faust, waarop Mephistopheles ten antwoord geeft: „Kein Weg". De ware weg is de weg naar het ware en dus zoo goed als . . . „geen weg". Op de onzienlijke hoogten of in de onzichtbare diepten moet het eenzaam zijn, want zij zijn het „onbetredene", zij zijn de onbegane wegen zelf.



3*2
Het „niet te betredene" zijn zij, bet voor de meesten ontoegankelijke gebied ; ook zijn zij de weg naar bet niet te vérbiddene,. de weg naar bet niet te zoekene. Het ware is niet te zoeken, of te vinden of ergens vandaan te halen; het ware is enkel eti alleen te bedenken en te begrijpen. Met de goden smeekend te vfermurweii kan de weg naar het ware nooit bereikt, laat staan bewandeld worden. Wat echter niet te verbidden is, Wat even weinig op magische wijze is te verwerven, behoeft met voor en iaden geest onbereikbaar en ontoegankelijk te zijn. Wie zieh op de wijze des begrips tot het ware oneindige, tot het oneindige wafè tracht te verheffen of zich daarin tracht te verdiepen, niet huiverend of terugdeinzend voor verlatenheid en eenzaamheid, maar door aanhoudehden arbeid te doorgronden poogt, zal, zich verdiepend, stijgen en hooger komend, (hepzinniger worden.
„Kans heeft hij om in ,,'t Niet" In ,,'t Leeg" „het Al" te vinden".
Hier volgt nu het slot van de „Finstere Galerie", waarin Mephistopheles Faust „den sleutel" overhandigt, welke in het volgende college door mij ter sprake zal worden gebracht.
Füust Du spartestj dacht ich, solche Sprüche ;
Hier wittert's nach der Hexenküche, Nach einer langst vergangnen Zeit. Musst' ich nicht mit der Welt verkfehren ? Das Deere lernen, Deeres lehren ? — Sprach ich vernünftig, wie ich's angeschaut, Erklang der Widerspruch gedoppelt laut; Musst' ich sogar vor widerwartigen Streichen Zur Einsamkeit, zur Wildernis entweicheh Und, um nicht ganz versaümt, allein zu leben,. Mich doch zuletzt dem Teufel übergeben.
Mephistopheles Und hattëst du den Ozean durchschwommènj Das Grenzenlose dort geschaut, 80 sahst du dort doch Wek" auf Welle kommen,. Selbst wenn es dir vorm Untergange graut. Du sahst doch etwas. Sahst wohl in der Grüne Gestillter Meere streichende Delphine ;



313
Sahst Wolken ziehen, Sonnfej Mond und Sterne; Nichts wirst du sehn in ewig leterer Ferne, Den Schritt nicht hören, den du tust, Nichts Féstes finden, wo du ruhst.
Faust Du sprichst als erster aller Mystagogen,
Die treue Neophyteh je betrógen; Nur umgekehrt. Du sendest mich ins Deere, Damit ich dort so Kunst als Kraft vermehre ; Behandelst mich, dass ich, wie jene Katze, Dir die Kastanien aus den Gluten kratze. Nur immer zu I wir wollen es ërgründen, In deineni Nichts hoff' ich das AU zu finden.
Mephistopheles Ich rühme dich, eh' du dich von mir trennst, ^ETnd sehe wohl; dass du den Teufel kennst; Hier „diesen Schlüssel" nimm.
Faust Das kleine Ding \
Mephistopheles Erst fass ihn an und schatz ihn nicht gering.
Faust Er wachst in meiner Hand! et leuchtet, blitzt l
Mephistopheles Merkst du mm bald, was man an ihm besitzt ?
Der Schlüssel wird die rechte Stelle wittern, Folg' ihm hinab, er führt dich zu den Müttern.
Faust (schaudernd)
Den Müttèrn \ Trifft's mich immèr wie ein Schlag t Was ist das Wort, das ich nicht hören mag ?
Mephistopheles Bist dd besehrankt, dass neues Wort dich stört ?
Willst du nur hören, was du schon gehort ? Dich störé nichtSv wie es auch weiter khnge, Schon langst gewohnt dér wünderbarsten Ding
Faust Doch im Erstarren such' ich nicht mein Heil}
Das Schaudern ist der Menschheit béstes Teil; Wie auch die Welt ihm das Gefühl verteure, Ergriffen, fühlt er tief das Ungeheure.
Mephistopheles Versinke denn ! Ich könnt' auch sagen : steige !
's ist einerlei. Entfhehe dem Entstandnen
In der Gebüde losgebundne Reiche !
Ergetze dich am langst nicht mehr Vorhandnen;
Wie Wolkenzüge schlingt sich das Getreibe,
Den Schlüssel schwinge, halte sie vom Deibe t



3-4
Faust (begeisterf) Wohl! fest ihn fassend, fühl' ich neue Starke, Die Brust erweitert, Mn zum grossen Werke.
Mephistopheles Ein glühnder Dreifuss tut dir endlich kund, . Du seist im tiefsten, aüertiefsten Grund. Bei seinem Schein wirst du die Mütter sehn, Die einen sitzen, andre stehn und gehn, Wie's eben kommt. Gestaltung, Umgestaltung, Des ewigen Sinnes ewige Unterhaltung. Umschwebt von Büdern aller Kreatur, Sie sehn dich nicht, denn Schemen sehn sie nur. Da fass' ein Herz, denn die Gefahr ist gross, Und gehe grad' auf jenen Dreifuss los, Berühr ihn mit dem Schlüssel!
Faust (macht eine entschieden gebietende Attitude mit dem Schlüssel.)
Mephistopheles (ihn betrachtend)
So .ist's recht! Er schhesst sich an, er folgt als treuer Knecht; Gelassen steigst du, dich erhebt das Glück, Und eh' sie's merken, bist mit ihm zurück. Und hast du ihn einmal hierher gebracht, So rufst du Held und Heldin aus der Nacht, Der erste, der sich jener Tat erdreistet; Sie ist getan, und du hast es geleistet. Dann muss fortan nach magischem Behandeln Der Weihrauchsnebel sich in Götter wandeln.
Faust- Und nun was jetzt ?
Mephistopheles Dein Wesen strebe nieder;
Versinke stampfend, stampfend steigst du wieder.
Faust (stampft und versinkt.)
Mephistopheles Wenn ihm der Schlüssel nur zum besten frommt I Neugierig bin ich, ob er wiederkommt.



13 Maart 1919.
Handelend over Pythagoras en diens wijsgeerig stelsel, merkt Hegel in zijne „Geschichte der Philosophie'' o.a. het volgende 1) op: „Zahlen sind vielfach als Ausdrücke von Ideen gebraucht worden und dies hat einerseits den Schein von Tiefsinn. Denn dass eine andere Bedeutung darin enthalten ist, als umnittelbar darin hegt, erbellt sogleich; wieviel aber darin hegt, weiss weder derjenige, der es ausspricht, noch derjenige, der sie zu verstenen sucht, wie z. B. beim Hexeneinmaleins in Goethe's Faust. Je trüber die Gedanken werden, desto tiefsinniger scheinen sie; die Hauptsache ist, dass gerade das Wesenthchste, aber das Schwerste, ,,in bestinunten Begriffen" sich auszusprechen, erspart wird".
Duistere taal heeft vaak een tekort aan begrip te bedekken, wat Goethe door en in zijn „Hexeneinmaleins" ons te verstaan heeft willen geven, zooals ten duidelijkste bhjkt uit hetgeen hij op 28 Maart 1827 Eckermann moet hebben opgemerkt over Hinrichs boekje „Ueber das Wesen der antiken Tragödie: „Hierbei", zeide Goethe, „musste er sich freihch scharf an der Sache halten. Es gibt aber in seinem Buche nicht wenige Stellen, bei denen der Gedanke nicht rückt und fortschreitet, und wobei sich die dunkele Sprache immer auf demselbigen Fleck und immer in demselbigen Kreise bewegt, yölhg so, wie das Einmaleins der Hexe in meinem Faust.
Dat ook in Goethe's Faust veel raadselachtigs, meer in het bijzonder in het tweede deel is aan te treffen, valt niet te ontkennen. Maar te bedenken bhjft, dat dichterlijke taal wel mooi en bloemrijk, niet echter uitsluitend wetenschappelijk, veel min zuiver redehjk kan zijn,
Goethe's levenswerk wemelt van' allegorie en symboliek en onzekere taak bhjft het, steeds nauwkeurig weer te geven, wat door den dichter met een en ander wel bedoeld kan zijn. Verklaringen van dichterlijke taal vallen menigmaal zwaar, niet omdat zij zoo diepzinnig is of wezen kan, maar omdat zij, als het er op aan komt, verontreinigde rede is, door welkè de waarheid
r) Geschichte der Philosophie (Hegel) blz. 151, Ausgabe Bolland.



3i6
slechts „voelbaar", d.i. kenbaar op de wijze van het chaotische worden kan.
Reeds in Goethe's tijd waren er vele allegorisanten, menschen, die beproefden uit te leggen, wat 's dichters beeldspraak wel beteekenen kon. Problematisch zal elk antwoord op de vraag daarnaar uiteraard min ofte meer moeten bhjven, want wie vermag met volstrekte zekerheid te zeggen, welke en hoedanige Goethe's gedachten zijn geweest, wanneer die ons in beelden, dus op de wijze der aanschouwelijkheid, zijn voorgedragen, wanneer dië ten slotte kenbaar zijn gemaakt door andere woorden dan waarvan bij zich eventueel had moeten bedienen, mocht het hem er bijgeval eens ernstig om te doen zijn geweest het gedachte zelf itt de passende woorden zoo zuiver mogehjk uit te spreken ? Woorden zijn geen klanken zonder meer, maar klanken met begrijpelijke beteekenis, begripsverbijzonderingen, waarmee en waarin het gedachte begrip of het begrip van het gedachte zichzelf ontwikkelen laat of te ontwikkelen is. Denkt men een begrip zelf niet zuiver, doch denkt men er iets bij, dan dwaalt men af<. Hoe meer men om eene in beeld gebrachte gedachte heen blijft phantaseeren, des te meer zal de betrokken allegorie aan het gevaar worden blootgesteld in zeker opzicht te vèrloopen. Kan eene oorspronkelijke bedoeling niet dermate vertroebeld en verduisterd worden, dat een ontal uitleggingen toelaatbaar worden, die dan vanzelf den factor der willekeur in hooge mate in zich moeten sluiten ?
„Allegorie" is beeldspraak en allegoriseeren beteekent letterlijk andere dan de gewone of passende woorden gebruiken. Dies moeten wij allegorieën trachten te doorzien en te verstaan. Symbolen daarentegen hebben wij te herkennen. Symbool beteekent herkenningsteeken of beter nog vereenigingsteeken. Is Gretchen symbool van het vrouwelijk geslacht, dan zijn in hare gestalte al die eigenschappen vereenigd, die in het bijzonder het specifiek vrouwelijke in de vrouw doen uitkomen. Op die wijze is zij juist toonbeeld harer kunne.
Kan het al gebeuren, dat men in een bepaald geval niet onmiddellijk bespeurt, waarv an dit of dat wel symbool is of zijn kan, meer gevaar bestaat er, dat men van de eene of andere voorstelling eene allegorese geeft, welke door den betrokken schrijver geenszins



3i7
als de ware zou worden erkend. Voor een echt wijsgeerig mensch is dat evenwel nooit overwegend bezwaar om in laatsten aanleg toch uiteen te zetten en te ontwikkelen, wat hij uit des dichters woorden weet te halen of daarin vermag te leggen. Wïjsgeerigheid is boven dichterlijkheid uit en hoe verheven eens dichters taal ook moge klinken, zuivere rede is het niet, wat door hem neergeschreven wordt. De vraag wat een dichterhjk schrijver wel met zijne woorden heeft bedoeld of kunnen bedoelen, kan, gehjk van en voor zichzelf spreekt, bij gelegenheid uitermate belangwekkend zijn, wat toch niet wegneemt, dat het bij slot van rekening de vraag moet bhjven, welke de redehjke zin is, dien zijne woorden kunnen onthullen.
Alles laat zich ontkennen, maar alles laat zich ook bevestigen ; alles laat zich verlagen en vernederen, maar alles laat zich ook verhoogen en verheffen, alles kan men ten slotte beoordeelen op de wijze der bekrompenheid en enghartigheid, maar ook op die der onbekrompenheid, met ruimte van wijsgeerigen bhk. Wat een groot dichter neerschrijft, zal lagere geest veelal niet vatten; deze zal doorloopend vergroven, wat gene in edelen vorm heeft gegoten. Omgekeerd hebben wij echter ook te bedenken, dat wijsgeerigeblik meer dan dichterhjke doorziet en de scherpziendheid van het geestesoog zelfs in neveüg verschiet nog heel wat meer vermag te ontwaren, dan min ofte meer troebele lens, zelfs van nabij, in staat is waar te nemen en te onderscheiden. Zoo zal de geest van een door en door verredehjkt en vergeestelijkt mensch, wijsgeeriger en veelzijdiger dan die eens dichters, bij machte kunnen zijn, zelfs of juist van een werk als Faust, zoodanige uiteenzetting te geven, dat achterna deze niets meer of minder voor het werk bhjkt dan geestehjke verheffing van het werk.
Wie den ontwikkelingsgang der wijsbegeerte na Hegei's tijd tot op den huidigen dag naar behooren heeft gevolgd, zal te erkennen hebben, dat wij door geestelijken vooruitgang na Goethe, alzoo na 1832, in staat zijn gesteld van tal van plaatsen eene verklaring te geven, naar alle zekerheid redelijker dan die, van welke de dichter mogelijkerwijs ooit zou hebben kunnen droomen. Aan niets moeten wij gelooven, bij niets bhjven staan. Ook aan een Goethe hebben wij niet te gelooven of te zweren bij zijn woord. Begrijpen moeten wij den dichter en dan trachten hem op geestehjk



3i8
gebied voorbij te streven. Hebben wij hem achter ons in den tijd, dan behooren wij hem ook achter ons te hebben in het begrip: In zuivere waarheidsliefde heeft men naar waarde te schatten en in het begrijpen moet men het verder hebben gebracht dan Goethe om hem goed te waardeeren. En heeft men dat, dan moet men inzien, dat Goethe treffend en sprekend voorbeeld is geweest van iemand, die, om in zijne eigene verbeeldingrijke taal te spreken, den steen der wijzen als het ware steeds in handen heeft gehad] terwijl dien steen in hem de wijze heeft ontbroken. Want zoo is de waarheid. Veel van het hoogere schemerde in Goethe, niettegenstaande . hem het rechte wijsgeerige inzicht ontbrak en hij de dialectische denkwijze miste, die weet te geven en te nemen en stellend, tegenstellend en vereenigend alle bezwaren van en in het menschelijk denken geleidelijk te boven weet te komen.
Wij willen het hebben over den sleutel in Goethe's Faust, ons daarbij niet eenzijdig en uitsluitend de vraag voorleggen,' wat met dien sleutel wel door hem bedoeld kan zijn, doch veeleer trachten na te gaan, wat daaraan te bedenken en begrijpen valt en hoe aan dat symbool de dichter is gekomen.
Reeds in de oude letteren treft men den sleutel aan als symbool van bevoegdheid en macht, van een kunnen en een vermogen, van een tot iets in staat zijn, en als zóódanig wordt hij ook in dé Heihge Schrift ter sprake gebracht, i) Heeft de lezer zich de moeite getroost, het door mij aan het slot van het vorige college uit Faust aangehaalde tooneel, getiteld „Finstere Galerie" nauwlettend door te lezen, dan heeft hij kunnen bespeuren, dat Mephistopheles op een gegeven oogenblik tot Faust zegt:
„Hier diesen Schlüssel nimm".
Wanneer Faust, eenigszins minachtend, daarna uitroept:
„Das kleine Ding !"
antwoordt Mephistopheles:
„Erst fass ihn an und schatz' ihn nicht gering".
i) Zum Schlüssel als Machtsymbol überhaupt vergleiche man Jesaja 22 : 22 ; Hymn. Orph. 25 : r, 73 : 6, Corp. Herm. X, Nonn. Dion. 7 : 23, Proc. Hymn. 1:3; ev. Luc. 11 : 52 ; die mithraischen Zrwanbüder u. Offenb' Joh. r : 18; Verg. Ma. 7 : 610 + Ovid. Fast. r : 99, 139. 173-^74 + ev Matth. 16 : 19 (Leitfaden blz. 76.) B.



3i9
Merkt nu op, dat, zoodra Faust hem aangenomen heeft, de sleutel plotseling begint te lichten en te bliksemen. En zich verwonderend, spreekt hij :
„Er waehst in meiner Hand ! er leuchtet, blitzt!
Eerst in de hand van Faust, niet in die van Mephistopheles, begint de sleutel te lichten en te vonkelen. Zietdaar, wat aan onze aandacht niet moet ontgaan. Die sleutel moet Faust behulpzaam zijn op den weg, die naar „de moeders" voert, wat zeggen wil, dat het instrument hem vérder brengen moet, wijl het hem toegang kan verschaffen tot het ondoorgronde. En dat vermag de sleutel Mephistopheles niet te doen. En waarom met ? Dn zijne hand is dat instrument symbool van het vermogen te ontkennen op de wijze van, de koele, onbeschaamde en eenzijdig uiteenhoudende verstandigheid. Want Mephistopheles ontkent en wijst af en is met recht „der Geist, der stets verneint". Bedenkt echter, dat men met blootelij k ontkennen en negeeren, met uitsluitend „neen" zeggen en afwijzen, niet verder, of, beter gezegd, niet hooger komt. Is hier de sleutel niet voortreffelijk symbool? Vereenigt hij niet in zich de gedachten aan het afsluiten en het weder openen of ontsluiten ? Ontkennen op enkel verstandige, d.i. onderscheidende en uiteenhoudende wijze, is eigenhjk niet meer dan afschaffen en afwijzen om het nieuw aangeschafte en aangewezene hetzelfde lot te doen ondergaan, eindeloos door. Verstandigheid zonder meer, koude mephistophelische verstandigheid zonder gevoel, keurt critizeerend af, negeert meedoogenloos en doet niet anders dan, verstandig onderscheidend, van het een tot het ander komen, stellen en tegenstellen tot in lengte van tijd. Onredelijk verstand is onzedelijk verstand, dat zich slechts voortbeweegt op den weg der eindeloosheid, op den weg der slechte, dat is der gelijkvloersche oneindigheid. Op die wijze' echter beleeft men geenerlei verheffing; zulk ontkennen voert inderdaad niet hooger op. Zoolang de realistische Mephistopheles over den sleutel beschikt, dat zinnebeeld van de verdraaiing of verkeering, van de omkeering van het voorhandene in het toekomstige andere, is het machtsymbool in verkeerde handen en moet vanzelf onmachtig bhjken het hoogere te ontsluiten. Wanneer hij daarentegen in handen van den ideahstischen Faust komt, begint hij oogenblikkelijk te flik-.



320
keren en te lichten. In tegenstelling met den reahstischen Mephistopheles heeft Goethe Faust als idealist geteekend, doch heeft in hem den waren idealist toch moeilijk kunnen uitbeelden, omdat hijzelf geestelijk niet hoog genoeg stond. Had hij daartoe bij machte willen zijn, dan had Goethe al zijne idealen over boord moeten gooien om geen idealist in den alledaagschen en gelijkvloerschen zin van het woord te bhjken. De ware ideahst is alleen hij, die enkel de Idee van de waarheid en het ware als de absolute Idee in zuivere afgetrokkenheid vermag te denken en te laten gelden. De ware ideahst, die absoluut zonder idealen is, heeft, om tot de meest vohedige der afgetrokken denkbaarheden te geraken, ook aanhoudend moeten negeeren, maar dat geschiedde slechts met de bedoeling het genegeerde onmiddellijk aan te vullen, dat niet zonder meer slechts van de hand te wijzen, doch het ontkende tot antithese, tot tegengestelde te ontwikkelen van het aanvankelijk gestelde, om dat vervolgens in de synthesis met dat gestelde saam weer op te nemen en dan de synthesis opnieuw, doch thans als meer omvattende of inhoudende, als rijkere en meer vooronderstellende these te laten praecipiteeren. Zoo bhjkt het redelijk ontkennen onontbeerlijke factor der begripsontwikkeling te zijn. Aan redehjke negatie is een Mephistopheles evenwel nimmer toegekomen. Den weg, die ten hemel voert of diepgang brengt, kent hij niet en dien zal hij ook nimmer kunnen betreden.
Wordt de sleutel, zoo begrepen, nu niet symbool van eene van de schoonste denkbaarheden ? Faustische negatie is idealistische negatie, die, in tegenstelling met de onaandoenlijke en neerhalende, met de mephistophehsch realistische afwijzing, juist veredelt «n omhoog voert, doordat zij, na het afsluiten, edeler ontsluit, doordat zij, na het bedelven, het meer ontwikkelde opgraaft en aan het licht brengt. Reeds eenen Proklos (411—485), theosophisch getint philosoof en laatsten nëoplatonischen denker van beteekenis, is deze voortbrengende ontkenning als &n6q>aoig ywnnxij xaxv oïov êvtixei/uévcov tot bewustzijn gekomen. De ontkenning, die het „tegenovergestelde" heeft te baren, is als het ware de voorloopster van de gedachte der absolute negativiteit, der volstrekte verkeering. Ziet in, dat daarvan reeds een Proculus al iets begrepen had. Den intellectueel onzer dagen behoorde zij bekend te zijn als de verkeering of omkeering, die in de redehjke en ware



321
Ijegripsontwikkeling van het een gestadig het overeenkomstige ;andere medebrengt, het betrokkene ontkent, alleen om het nader te bepalen en zoodoende aan te vullen. „Deterrninatio negatio est", zegt Spinoza (1632—1677) in zijne Epistolae (50), terwijl Descartes geschreven heeft: „cum omnis Hmitatio negationem infiniti contineat". (Med. Resp. Quint.). Datgene, wat vóór ons is gedacht, moeten wij van voren af weer overdenken, weer opnieuw doordenken. Hetzelfde moeten wij echter beter trachten, te zeggen, om zoodoende te toonen, dat wij hetzelfde ■ontwikkeld hebben, het vollediger verwerkt hebben en redelijker •overdacht.
Met behulp van den sleutel zal Faust bij de „moeders" den •drievoet tot zich trekken. In den tempel van Delphi was de priesteres Pythia op een drievoet gezeten en tengevolge van uit de aarde opstijgende dampen verkeerde zij in eene soort van opgewondenbeid. De drievoet is voor het oog des geestes de basis, waarop het idealisme tot geestdrift komen moet, want zonder geestdrift wordt het hoogere nu eenmaal nooit bereikt. Is het nu zoo te verwonderen, dat het weer de sleutel is, die dat instrument heeft aan te trekken ? De sleutel is niets anders dan bet symbool van •de volstrekte zelfverkeering van en in het denken, van de absolute negativiteit, die de werkeüjkheid van het denken zelf is, genomen van de zijde der verkeering.
Het ontkennen kan niet alleen, maar zal ons inderdaad ook omhoog voeren, als wij maar in voldoende mate het faustische element daarbij en daarin werkzaam laten zijn, dat ons slechts laat ontkennen met de bedoeling het ware te ontwikkelen, dat ons slechts „neen" laat zeggen, niet om bijgeval het betrokkene zonder meer te verwerpen of voor goed af te weren, doch om dat te herkennen, gevolgehjk te erkennen als factor of moment der ware werkelijkheid en werkehjke waarheid. Op faustische, niet •op mephistophehsche wijze moeten wij ontkennen. Door de menigte, ■door „the man in the street", wordt ontkend, afgewezen en verworpen gehjk Mephistopheles dat doet. En dan hebben wij nog te bedenken, dat het, ook aan de hooge scholen, meer verstandig dan redelijk toegaat. Hooger onderwijs is nog niet het hoogste •onderwijs ; om dat te kunnen geven heeft men zelf terdege philosophisch onderlegd te zijn.
at



322
Wat de logicus in den sleutel ziet en aan dat symbool begrijpt, zou Goetbe allicht niet hebben verstaan. Deze is nu eenmaal niet in staat geweest, al doordenkend, tot het begrip van de absolute Idee, tot de absolute Idee van en in het begrip te komen. Wel heeft hij ons het ware op zijne wijze voor de verbeelding gebracht;, waarvoor het noodig was, dat het ware een vorm aannam, geobjectiveerd werd, dat het oneindige ware zich eene wijle getroostte gehuld te worden in den mantel van het eindige onware. De wijsgeer is in staat in den sleutel den vorm te ontwaren, waarin opphantastische wijze de absolute negativiteit voor de verbeelding wordt getooverd, gehjk hij in de Helenagestalte het symbool van de zuivere en smettelooze waarheid zelve vermag te herkennen. Slechts symbool! Want wie het ware en het rechte, wie het oneindige, de Idee tot ideaal maakt, ten einde de waarheid als het hemelsche op aarde zoo mogehjk in levenden hjve te ontmoeten, allereerst als volmaakt bevredigende wederhelft van eigen geslacht, gehjk Faust dat verlangde, zoekt het oneindige als eene menschelijke eindigheid, die zich alleen in schijn, of als schijn vertoont, en volmaakte aantrekkelijkheid voorspiegelt, om door zelfopheffing der altoos onvolmaakte eindigheid alleen het volmaakt oneindige te bestendigen. Zoo heeft de Idee der absolute negativiteit zich inderdaad tegen het ideaal, zelfs tegen het schoonste ideaal te keeren, omdat in zuiverheid van rede, d.i. in zuiverheid van denktrant, elk ideaal ten slotte bekrompenheid moet bhjken, zich derhalve zal hebben te vervluchtigen. Is het dus niet treffend, is het niet grootsch en dichterlijk wijsgeerig, wanneer Goethe op het einde van het eerste bedrijf van Faust II de Helenagestalte zich laat vervluchtigen op hetzelfde oogenbhk, dat Faust haar met den sleutel aanraakt ? Faust Bin ich für nichts an dieser Stelle !
Ist dieser Schlüssel nicht in meiner Hand!
Er führte mich durch Graus und Wog' und Welle
Der Einsamkeiten her zum festen Stand.
Hier fass' ich Fuss! Hier sind es Wirkhchkeiten,
Von hier aus darf der Geist mit Geïstern streiten,.
Das Doppelreich, das grosse, sich bereiten.
So fern sie War, wie kann sie naher sein !
Ich rette sie, und sie ist doppelt mein.



323
Gewagt! Ihr Mütter ! Mütter ! müsst's gewahren 1 Wer sie erkaont, der darf sie nicht entbehren. Astrolog Was tust du, Fauste ! Fauste ! ■— Mit Gewalt Fasst er sie an, schon trübt sich die Gestuit. Den Schlüssel kehrt er nach dem Jünghng zu, Berührt ihn ! — Weh' uns, Wehe ! Nu ! im Nu ! (Explosion, Faust liegt am Boden— Die Geister gehen
in Dunst auf).
Verklaren is verduidelijken, verhelderen, begrijpelijk maken. En wie iets verklaren wil, zal iets anders te zeggen hebben, zal met en door nieuwe woorden het reeds gezegde nader hebben toe te lichten, op straffe van anders niet verder te komen :
„Bist du beschrankt, dass neues Wort dich stört ?
Willst du/nur hören, was du schon gehort ? Wanneer de lezer ook niet meer wü hooren, wat hij zoo juist nog in „die finstere Galerie" gelezen heeft, laat mij hier dan ver* klaren, dat Goethe aan het slot van dat tooneel klaarblijkelijk op een rijk van nergenshuizen doelt. Want waar toch is dat rijk, waarheen Faust zich te begeven heeft om met den sleutel den drievoet tot zich te trekken ? Is het bijgeval in de diepste diepten of in .... de hoogste hemelen ?
Versinke denn ! Ich könnt' auch sagen steige 1
's ist einerlei.. Entfliehe dem Entstandnen
In der Gebüde losgebundne Reiche!
Ergetze dich am langst nicht mehr Vorhandnen;
Wie Wolkenzüge schlingt sich das Getreibe,
Den Schlüssel schwinge, halte sie vom Deibe !
Is het niet duidelijk en bhjkt uit Mephistopheles' woorden niet overvloedig, dat Goethe een en ander slechts geestehjk heeft bedoeld ? Hoe meer men zich met den geest in iets verdiept, des te hooger zal men geestehjk kunnen stijgen.
Het aardsche moeten wij ontvheden om het in het schimmenrijk, of, beter gezegd, in het rijk der ideeën, d.ï. des geestes, te vertoeven, waarin alle aardsche vormen van hun last ontheven zijn en waarin het ten slotte om niets anders meer te doen is dan om het begrip zelf. Op de woorden van Mephistopheles herhaalt Faust:



324
„Wohl ! fest ihn fassend, fühl' ich neue Starke, Die Brust erweitert, hin zum grossen Werke.
Faust, in geestdrift, voelt, met den sleutel in de hand, vrijer ademend, nieuwe kracht het groote werk tot stand te brengen.
Om mensch in den waren zin des woords te worden, is het plicht het grootsche werk, de zware taak te ondernemen, door middel van de ware en volstrekte verkeering van en in het begrip trachten uit te komen boven de zieligheid van afzonderlijke idealen, ze te doen versmelten of opgaan in de absolute Idee, in de Idee der ideeën, in de veeleenige Idee, die de Idee der waarheid zelve is.
Op blz. 76 van Prof. Bolland's Deitfaden vinden wij eene aanhaling van Plotinus (204—270 n. Chr.), dien wij den voorman der theosophische denkers zouden kunnen noemen, wat ook beteekent, dat hij als hekkensluiter van de wijsheid der ouden is te beschouwen ; na hem toch zinkt de wijsheid in tot het theosophische.
Plotinus zelf heeft niets geschreven. Zijne voordrachten zijn verzameld door zijn leerling Porphyrius. 1)
1) Porphyr und Jamblich — Berühmte Schuier Plotins sind Porphyr und Jamblich, deren schon als Biographen des Pythagoras erwahnt worden ; ersterer, ein Syriër, starb 304, letzterer, ebenfalls aus Syrien, im Jahre 333. Von Porphyrius haben wir unter anderem auch noch eine „Einleitung in das Organon des Aristoteles über Gattungen, Arten, Urteile, worin die Logik desselben nach ihren Hauptmomenten vorgetragen wird, eine Schrift, die übrigens zu allen Zeiten das Lehrbuch für den Vortrag der aristotelischen Logik und eine Quelle gewesen ist, woraus man die Form derselben geschöpft hat; und unsere gewöhnlichen Lehrbücher der Logik enthalten wenig mehr, als sich in dieser Einleitung befindet. Porphyr's Bemühungen um die Logik zeigen, dass mehr in die Neuplatoniker ein bestimmtes Denken hereingekommen; dieses ist aber etwas sehr Verstandiges, Pormales. Es tritt also hier das Eigentümhche ein, dass sich so bei den Neuplatonikern die Verstandeslogik, die ganz empirische Behandlung der Wissenschaften mit der ganz speculativen Idee, und in Rücksicht aufs Praktische mit dem Glauben an Theurgie, dem Wunderbaren und sonderbaren vereinigt findet, wie denn Porphyr in seiner Lebensbeschreibung Plotins diesen auch als einen Wundermann beschreibt, was wir indessen der Litteratur überlassen müssen. Mehr Trübheit und Verworrenheit zeigt JambUch, der zwar ein sehr hochgeachter Lehrer seiner Zeit war, so dass er sogar den Namen eines göttlichen Lehrers erhielt, aber seine philosophischen Schriften sind eine Compilation ohne viel Eigentümhchkeit, und seine Lebensbeschreibung des Pythagoras mache seinem Verstande eben keine grosse Ehre.



s
325
&q}avf}5 èyévtto, „er versaak In die Tiefe und ward nicht mehr gesehen. — Auf, lasst uns fliehen zum gehebten Lande des Vaters ! Aber wohin geht die Flucht ? Vaterland und Vater sind für uns dort, Woher wir gekommen sind. Wie aber geht Unsete Fahrt und Flucht vor sich ? Nicht zu Fuss sollen wir hinWandern ; auch brauchen wir uns nicht nach einem Fuhrwérk mit Rossen noch zu Meere umzusehen, sondern das alles muss man lassen und gar nicht sehen. Man muss sein Auge gleichsam schliessen und ein anderes dafür eintauschen und eröffnen, welches freilich aUe haben, dessen sich aber wenige bedienen". (Ennead. 1: 6, 8) —
Naar het voorbeeld van Plotinus luidt het bij den heiligen kerkvader Augustinus (354—430) in zijne „Confessiones" (8:8), dat de weg naar God niet voert door middel van schip of wagen en ook niet te voet is af te leggen. Fn in zijn „Staat" (7 : 3) schrijft Plato : „Wanneer gij het opstijgen en het aanschouwen van de hoogere dingen aanneemt als of gehjkstelt met het opgaan det ziel naar het gebied van het denkbare, dan zult gij aan mijne verwachting beantwoorden". Voorts is bij Stobaeus, een griekschen schrijver uit Stobi in Macedonië, die omtrent 550 na Chr. heeft geleefd, in zijne Eclogae (1 : 39, 8) het volgende aan te treffen: „Geen der hemelsche goden daalt af naar de aarde, het hemelrijk verlatend ; alleen de mensch stijgt ten hemel, doorpent hem ett weet wat in hem hoog is en wat laag en begrijpt al het overige volkomen. En wat wel het sterkste van alles is : zonder de aarde te verlaten, is hij reeds boven ; daartoe stelt de „ekstasis" hem in staat. (Verg. 2 Cor. 12 : 1—4).
In het college van den i"7den October is in den breede uitgewerkt,
In der pythagoreischen Philosophie war es ebenso, dass die Nenplatoniker viel suchten, und besonders die Form der Zahlenbestirnrnung derselben wiedererweckten. In Jamblich sinkt der Gedanke zur Einbildungskraft, das intellectuelle Universum zu einem Reiche von Damonen und Engeln mit einer Classification derselben, und die Speculation zur Weise der „Magie" herab; die Neuplatoniker nannten dies Theurgie (êeovgyia), denn im Wunder ist die Speculation, die göttliche Idee, gleichsam umnittelbar in Berührung mit der Wirkhchkeit gebracht, nicht auf eine algemeine Weise gesetzt. Von der Schrift „De mysteriis ^ïgyptiorum" weiss man nicht gewiss, ob sie von Jamblich herrührt; Proklos spater macht viel Aufhebens von ihm und bezeugt, seine Hauptidee ihm schuldig zu sein. (Geschichte der Philosophie. Hegel. Ausgabe Bolland blz. 677.)



326
waarom wij het woord extase niet denken moeten gehjk Jan Alleman dat denkt. Immers of juist met de beste begrippen wordt slecht gehandeld. De beteekenis van het woord is daar ter plaatse ontwikkeld en die beteekenis heeft het nog voor ons uit het Hermetisme, de theosophisch getinte Alexandrijnsche philosophie, die in het Grieksch tot ons ïs gekomen en door welke heen yEgyptische wijsheM speelt. Hoort ook nog eens Jakob Boehme (1575— 1624), den theosophischen schoenmaker, den „philosophus teutonicus", gelijk men hem noemde : „Hoe kan ik, sprak de leerling tot den meester, tot het bovenzinnelijke leven komen, opdat ik God kan zien en hooren spreken ? Wanneer gij U, sprak de meester, een oogenblik kunt verheffen tot de plaats, waar geen schepsel woont, dan hoort gij wat God spreekt. Daarop vraagde de leerling : „is dat dichtbij of ver weg ?" En de meester antwoordde : „het is in U". (vom übersinnhchen Deben, W W 1 : 130 Schiebler.)
De wijze is geen verachter of geringschatter van gevoelvolle taal, doch leert er doorheen zien en begrijpt, dat b.v. hier God een naam is voor het geestehjk denken. Het goddelijke zal dan ook inderdaad niet in ons spreken, zonder dat wij „stil" zijn. Aan het aardsche hebben wij ons eene wijle te onttrekken, zal het ons gegeven zijn tot onszelven in te keeren. Biddend heeft men de oogen te sluiten.
„Wanneer dat gebeuren zal, moet gij leeren stil zijn", zegt weer het „Opus magocabbahsticum" en in het bekende werkje, „De Boeren", van Grashof, van het jaar 1623, zegt de schrijver op blz. 40—41 : „God make U stil, dat gij het niet aan een ander hchtvaardig, of aan iemand, die het niet waard is, openbaart". Merkt in het voorbijgaan op, dat hier het „stil zijn" op twee wijzen op te vatten is. Immers het kan ook bedoeld zijn als aanmaning tot het niet verraden van. geheimen, als raad te zwijgen, wat dan doet denken aan de vrijmetselarij en het oude mysteriewezen. 1)
1) „Denn wenn oft gutwillige Seelen hören und vernehmen, dass sie Gott und seine Weisheit suchen müssten, so bedenken sie nicht, dass sie solehes hohe Gut in ihnen selbst, in ihrem innigsten Seelengrund, suchen und finden müssten, sondern gehen aus und suchen Gott und sein Reich hie und da, bei ausserlichen Ceremoniën und Schattenwerken, in den Tempeln und auf den Altaren, bei Menschen und in Büchern etc. und suchen also den Deben-



327
Op twintigjarigen leeftijd sclirijft Schelling in het jaar 1795 : „Uns allen namlich wohnt ein geheimes und wunderbares Vermógen bei, uns aus dem Wechsel der Zeit in unser innerstes und von allem, was von aussen her hinzukam, entkleidetes selbst zurückzuziehen, und dort tmter der Form der Unwandelbarkeit das Ewige in uns anzuschauen. Die Anschauung ist die innersté und eigenste Erfahrung, von der allein alles abhangt, was wir von einer übersinnlichen Welt wissen und glauben". (W W I : 318.) Een mooi wóórd van den jeugdigen philosoof, al verraadt hij, •door van „anschauen" te gewagen, hoe sterk zijne wijsgeerigbeid met de dichterlijkheid was behept. Het geestehjk denken is nu eenmaal het aanschouwen te boven en is door de aanschouwing heen tot bezinning gekomen. Ook Schelling voelt, dat in de eenzaamheid en in de stilte het edelste en hoogste tot stand komen, niet in de woelingen dezer wereld. Ook de waarheid wordt niet ten gehoore gebracht in de disputen der redetwistenden. Wie lot zichzelf inkeert, vindt zichzelf en is op weg tot innerlijk evenvricht te komen.
Wie zichzelf tot geval van het ware heeft gemaakt, is meteen -uit en verheven boven al het andere, beheerscht het en voelt zich gelaten te midden der onevenwichtigheid der geestehjk onvolwassenen. „Het inwendige licht", zegt Plotinus (Ennead. 1 : 4, 8), „zal gehjk het hcht op den vuurtoren zijn, mocht het ook buiten hevig stormen".
Wanneer de moderne theosopbie, bij monde van Deadbeater, („The astral plane", blz. 17) getuigt: „When we speak of a man as rising from one plane or sub-plane to another, we do not tbink ■of him necessarily moving in space at all, but rather as transferring his consciousness from one level to another", dan laat
digen bei den Toten". Das „Opus Mago-Cabbalisticum et Tbeosophicum" auf S 512. Das „Opus Mago-Cabbalisticum et Tbeosophicum" im Jahre 1735 zu Joh. 6, 45 : „Soll aber dieses geschehen, so musset ihr lemen stille sein". (S. 513) Der Hermetismus :'Hydg yv&oi? avrov xal &eta aamrj êari xaï xaragyia naa&v t&v alSr}oemv. (Corp.Herm. 10 : 5). Hotpia voegd èv otyfj <C. H. 13 : 2). Die Qabbala's „ln der künftigen Welt herrscht die Stille, und es -werden da keine Einwürfe gemacht werden". (Das Soharwerk Hl 27b.) Joh. Grashof im Jahre 1623 : „Gott mache euch still, dass ihr es ■nicht einem andern leichtiich, oder einem, der es nicht würdig, offenbarst". <„Der grosse und kleine Bauer", SS 40—41). — Vgl. auch 1 Kön 19 : 12 B.



328
hier zelfs ook zij weer doorschemeren, dat slechts gedoeld wordt op eene geestehjke verheffing, hoe kinderlijk en zielig de wijze van formuleering harer gedachten ook overigens moge zijn. In^ tusschen wil LèadWater zelf op de aangegeven manier ook anderé planeten hebben bezocht en maakt hij o.a. gewag van de planeet Mars en hare bewoners: „Humanity occupied it in the third round ; the information I have given is based upön obseTvatiott and inquiry dwing various visits to the planet". („Adyar Talks"2 : 275, 283—284). „Of our future bome", zoo luidt het verder (2 : 284.) „Mercury, we know much less than of Mars ; the in— habitants I have seen there are much hke ourselves, though again somewhat smaller". In het voorbijgaan zij hier aangestipt, dat de drie „planes", waarover Leadbeater spreekt, die der natuurlijkheid, der zieligheid en geestelijkheid zijn. Het gebied der zieligheid is het zoogenaamde „astrale gebied". Op schromelijk naïeve wijze tracht de theosophie de tijdelooze geldigheid der eeuwige waarheid te omschrijven, teneinde voelbaar te maken, wat zr| niet vermag te doen begrijpen. De wijsgeer begrijpt de verdwazing: van de wijsheid door de velen en voor de velen, voor wie het hoogste nu eenmaal nimmer zal zijn weggelegd. Misbruiken laten zich bij uitstek het hoogste en het edelste. Het verheveneen het ideëele zijn in de minderheid en worden veelal bespot, terwijl het mephistophelische de hoofdrol spelen bhjft in deze wereld, voor welke het idealisme nu eenmaal te redelijk is; Ontkennen zal het menschdom eeuwig op de wijze der hatelijkheid, nooit op die der liefelijkheid, welke op den duur tot redelijkheid kan leiden. Maar al te veel is het uit op eigenbelang en zmnelijk welzijn, tengevolge waarvan de zelfzucht de heers^ende' toon bhjft aangeven.
„Ich merk' es wohl, bei aller Schatze Flor, Wie ihr gewesen, bleibt ihr nach wie vor",
zegt de keizer in het eerste bedrijf van Faust II (Dustgarten)~ Verspreiden deze beteekenisvolle woorden al voldoende hcht over het geheele hekeldicht op den staat, dien de alleenheerSchappij bestuurt, zij houden ook in, dat er op den heilstaat even weinig valt te rekenen. Wat zou het faustische idealisme in eene wereld als de onze kunnen uitwerken, wanneer zelfs aan



329
het hof het realisme in den grond aanhoudend werkzaam heeft te zijn ?
Alvorens dit college te eindigen, wil ik nóg mededeelen, hetgeen door Eckermann op den 6den December 1829 over de verschijning van den Baccalaureus is aangeteekend en dan tevens vermelden, wat door Prof. Bolland daaraan is toegevoegd :
„Heute nach Tisch las Goethe mir die erste Szene vom zweiten Akt des Faust. Der Eindruck war gross, und verbreitete in meinem Innern ein hohes Glück. Wir sind wieder in Fausts Studierzimmer versetzt, und Mephistopheles findet noch alles am alten Platze; wie er es verlassen hat. Fausts alten Studierpelz nimmt er vom Haken ; tausend Motten und Insekten flattern heraus, und indem Mephistopheles ausspricht, wo diese sich wieder untertun, tritt uns die umgebende Dokalitat sehr deutlich vor die Augen. Er zieht den Pek an, um, wahrend Faust hinter einem Vorhange im paralysierten Zustande liegt, wieder einmal den Herrn zu spielen. Er zieht die Klingel ; die Glocke gibt in den einsamen alten Klosterhallen einen so f ürchterhchen Ton, dass die Türen auf springen und die Mauern erbeben. Der Famulus stürzt herbei und findet in Fausts Stuhle den Mephistopheles sitzen, den er nicht kennt, aber vor dem er Respekt hat. Auf Bef ragen gibt er Naehricht von Wagner, der unterdes ein berühmter Mann geworden und auf die Rückkehr seines Herrn hofft. Er ist, wie wir hören, in diesem Augenbhck in seinem Daboratorium tief beschaftigt einen Homunkulus hervorzubringen. Der Famulus wird entlassen; es erscheint der Baccalaureus, derselbige, den wir vor einigen Jahren als schüchteren jungen Studenten gesehen, wo Mephistopheles, in Fausts Rocke, ihn zum besten hatte. Er ist unterdes ein Mann geworden und so voller Dünkel, dass selbst Mephistopheles nicht mit ihm auskommen kann, der mit seinem Stuhle immer weiter rückt und sich zuletzt ans Parterre wendet.
Goethe las die Szene bis zu Ende. Ich f rente mich an der jugendlich productiven Kraft, und wie alles so knapp beisammen war.
„Da die Konzeption so alt ist", sagte Goethe, „und ich seit fünfzig Jahren darüber nachdenke, so hat sich das innere Material so sehr gehauft, dass jetzt das Ausscheiden und Ablehnen die schwere Operation ist. Die Erfindung des ganzen zweiten Teiles ist wirkhch so alt wie ich sage. Aber dass ich ihn erst jetzt schreibe,



330
nachdem ich über die weltlichen Dinge so viel klarer geworden, mag der Sache zu gute kommen. Es geht mir damit wie einem, der in seiner Jugend sehr viel kleines Silber- und Kupfergeld hat, das er wahrend dem Dauf seines Debens immer bedeutender einwechselt, so dass er zuletzt seinen Jugendbesitz in reinen Goldstücken vor sich sieht".
Wir sprachen über die Eigur des Baccalaureus, i) „Ist in ihm", sagte ich, nicht eine gewisse Klasse ideeher Philosophen gemeint ?"
„Nein", sagte Goethe, „es ist die Anmasshchkeit in ihm personifiziert, die besonders der Jugehd eigen ist, wovon wir in den ersten Jahren nach unserm Befreiungskriege so auffallende Beweise hatten. Auch glaubt jeder in seiner Jugend, dass die Welt eigentlich erst mit ihm angefangen, und dass alles eigentlich um seinetwüleu da sei. Sodann hat es im Oriënt wirkhch einen Mann gegeben-, der jeden Morgen seine Deute um sich versammelte, und sie nicht eher an die Arbeit gehen hess, als bis er der Sonne geheissen aufzugehen. Aber hierbei war er so klug, diesen Befehl nicht eher auszusprechen, als bis die Sonne wirkhch auf dem Punkt stand, von selber zu erseheinen".
Wir sprachen noch vieles über den Faust und dessen Komposition, sowie über verwandte Dinge.
i) Der Baccalaureus bedeutet wohl, dass in Goethe's Augen der pöbelhafte Geist der Verneinung von dem philosophischen Kriticismus seiner Zeit an Absolutheit übertrumpft worden; er hat dabei wohl auch einen bestimmten Philosophen (aller Wahrscheinhchkeit nach Herder) im Sinne gehabt. Lewes: „er ist ein Idealist nach Fichte'scher Weise, und in dem Unsinn, den er mit viel Behagen auskramt, muss das Pichte'sche Ich tuchtig herhalten". Kuno Fischer : „von Fichte's Philosophie hatte Goethe keine richtige Vorstellung". („Gesch. der neueren Phil" V* 1884, S. 303.) H. Sieveking jedoch hat 1895 warscheinlich gemacht, dass der Dichter hier vorzüglich an Schopenhauer gedacht hat: Goethe-Jahrbuch für 1895, SS jtog—213 ; vgl. Schopenhauers Werke 6 : 243—246 u. 6 : 19 189 Reclam. B.



20 Maart iqiQ.
In 1833 schrijft Henry Crabb Robinson, een vriend van den engelschen schrijver Charles Lamb (1775—1834), op den oden April het volgende in zijn dagboek: „Hayward 1) has sent me bis (translation of Goethe's) „Faust" ; I think it well done, but I think noliüng of the original. How inferior to Marlowe's play! One scène of this is worth the whole ! What has Margaret to do with Faust ? Marlowe makes Faust, after the original story, possess Helen of Greece". (E. V. Lucas, The hfe of Charles Lamb p.p. 651—'52).
Van de hand van Niembsch von Strehlenau (1802—1850), bekend onder den, naam van Nikolaus Lenau, verscheen in 1835 Faust als fragment in diens „Frühhngsalmanack". 2)
In het jaar 1841 heeft Hugues Félicité Robert de Lamennais (1782—1854) op den 24sten Mei aan den baron de Vitrolles geschreven : „Avez-vous lu le second Faust ? Je le hs maintenant. C'est toute une affaire que de hre le second Faust, et une bien autre affaire de le comprendre. Quand il 1'eut fini, Goethe le serra sous une enveloppe qu' il scella de trois cachets; c'était 1'emblème du livre, et personne, je cröis, n'a rompu les cachets. Je me figure quelquefois que ce grand charlatan entendait a merveüle qu' il he s'entendait pas et riait en lui-même des pauvres nigauds, qui se creuseraient un jour la cervelle pour trouver le mot d' une énigme, qui n'en a point.
Quelqu' un pourtant 1'a deviné, ce mot, et ce quelqu' un est le traducteur, c'est M. Henri Blaze. 3) U 1'a deviné, sans quoi entönnerait- il eet hymne en 128 pages d'enthousiaste admiration ? ïl 1'a deviné, mais a son tour, il 1'enferme sous trois cachets". (Goethe Jahrbuch für 1887, 8 : 233—234.)
In 1845 is door den Lutherschen theoloog en geschiedkundig
1) Abraham Hayward, engelsch schrijver, geboren 22 November 1801 te Wilton bij Salisbury, overleden 2 Februari 1884 te Londen. Zijne vertaling van Goethe's Faust in proza, is, volgens Carlyle, de beste.
2) Fs soll über siebzig nach Goethe's Faust geschriebene Fauste geben. B.
3) Blaze de Bury (1813—1888) Seine Uebertragung von Goethes „Faust'-' gewann die weiteste Verbreitung. (Brockh. Konv. Lex.).



332
letterkundigen August, Friedrich, Chiistian Vilmar (1800—1868) het volgende te boek gesteld : „Wenn schon jetzt manche Einzelheiten im zweiten Teile des Faust Ratsel sind, an deren vergeblicher Dösung man sich bis zum Missmut versucht, andere zwar sich zut Dösung und zum Begreifen herbeilassen, jedoch nicht ohne die unmutige Stimmung zu ertegen, dass man hinter den grossett aufgewandten Mitteln nur ein kleines, oft unbedeutendes und geringfügiges Resultat entdeckt, so wird nach fünfzig Jahren dieser ganze zweite Teil fast ganz ohne Verstandnis, mithin auch ohne Interesse sein, wattrend der erste Teil als ein Unvergleich* liches Meisterwerk noch nach Jahrhunderten die Bewunderung der kommenden Geschlechter erregen wird. („Geschichte der deutschen Nationalliteratur" 16, 1874, ss 478—479).
In 1849 wordt in Dresden de Helenatragedie opgevoerd, terwijl in 1854 te Hamburg Wollheim da Fonseca het tweede deel vatt Faust in zijn geheel ten tooneele brengt. Fr. Th. Vischer merkt dan ook op, dat Goethe's Faust thans decoratiestuk geworden is :
„Ausstattungsstück ist jetzt dein Faust geworden, Da gaffen sie in dichtgedrangten Horden Beim zweiteh Teile dumpfen Staunens voll, Und keiner weiss, was er sich denken soll." 1)
Talrijke studiën zijn verschenen van de hand van Heinrich Düntzer (1813—1902) over den bloeitijd der duitsche literatuur en meer in het bijzonder over Goethe. Uit de jaren 1850 tot '57 dagteekent zijn groote commentaar. Voorts schrijft de cultuuren kunsthistoricus Jakob Burckhardt (1818—1897) in een brief van het jaar 1855 : „Der zweite Teil hat mich nie anders als angenehm-fabelhaft berührt; der speculative Gehalt ist mir dunkel geblieben. Das Mytische ist mit einer gewissen grossartigen Anmut behandelt, als sahe man Raphaël die Geschichte der Psyche malen ; was aber total über meineh Verstand geht, ist die sitthche Abrechnung, die zuletzt mit Faust gehalten wird. Wer so lange mit Allegorien verkehrt hat wie er, der wird am Ende notwendig selber allegorisch und kann nicht mehr als menschhches Individuum interessieren. In dem ganzen zweiten Teil sind aber eine
1) Vischer's Nachspiel, fünfter Auftritt.



333
Menge von sublimen Sachen zerstreut, und das Heraufbannen der Helena hat in der ganzen Poësie aller Zeiten wenig seinesgleichen". (Wiedergegeben im Goethe-Jahrbuch von 1909, 30 : 244.) Ook verscheen in 1855 te Londen „The Life of Goethe", in twee deelen, van George Henry Lewes (1817—1878), door welk werk deze schrijver voornamelijk in Duitschland bekend is geworden.
In 1862 verschijnt „Faust, der Tragödie dritter Teil, treu im Geiste des zweiten Teils des Goetheschen Faust, gedichtet von Deutobold Symbolizetti AUegoriowitsch Mystifizinski". (Friedrich Theodor Vischer.) 1)
„Verzeiht, verzeiht, ich sag' es ungeniert:
Ich find' in Fures Drama zweitem Teile
Fast keinen Satz, fast keine Zeile,
Die nicht cdrios, nicht manieriert,
So dass es mir im Kopfe radelt, surrt,
Summt, kitzelt, krabbelt, schwirrt und schnurrt," 2)
Op dat derde deel van Faust zal ik later nog terugkomen.
De moeite waard is het te vernemen, wat in het jaar 1863 de dichter Otto Roquette (1824—1896) over Faust II schrijft: „Dieser zweite Teil, welcher gewöhnlich, und im besten Falie mit einem Schauer der Fhrfurcht, abgelehnt wird, enthalt doch Schönheiten, die denj enigen unlösbar an das Werk fesseln, der sich nur erst in die labyrintische Dichtung hineingelesen, gedacht und gelebt hat. Ausser den hervorgehobenen Scenen am Kaiserhofe, in Wagner's Küche, in Sparta, bringt es eine Reie der kösthchsten Bilder, Gedanken, Aussprücbe, Dieder und Gesange ; ist schon der lyrische Anfang vorzüghch, so singt, klingt und wiegt sich der Gestaltenreichtum der „klassischen Walpurgisnacht" mit seinen Gesangen wie ein Meer von Wohllaut um das Gehör. Von höchster Schönheit ist auch im letzten Act das Idyll bei Philemon und Baucis, die den Wanderer empfangen ; so auch alle Diederstrophen des Türmer Dynceus". („Geschichte der deutschen Dichtung" 8 1879, 2 : 374.)
Van 1869—'1879 verschenen de Faustuitgaven van Gustav von Doeper (1822—1891), terwijl in 1881 Schroërs (1825—1900) uitgave het licht zag.
1) Verg. Vischer's „Kritische Gange", neue Folge, drittes Heft. B.
2) Vischer's Nachspiel, fünfter Auftritt.



334
Erich Schmidt publiceert in 1887 den door hem in Dresden opgespoorden „Urfaust", „Goethe's Faust inursprünglicher Gestalt".
In 1903 lezen wij bij Prof. Theobald Ziegler (1846—1918) in Straatsburg (A. Bielschowsky 2 : 672) „Wer den Stil des ersten Teiles für schön halt, dem kann — nota bene im selben Stück I — der grossartige und oft recht krause Stil des zweiten Teiles nicht gefallen, und wem dieser gefallt, der kann für die Kraft und einfadte Schönheit, für die strotzende Derbheit und rein menschhche Zartheit des ersten Teiles unmöglich den rechten Sinn haben. Und darum, wer den ersten Teil für ein „Höchsterrungenes", für ein Allerhöchstes von Poësie halt, der darf sich durch die Pietat gegen Goethe nicht abhalten lassen, es auszusprechen, dass er am zweiten Teil nicht dieselbe ungemischte Freude haben kann, — am zweiten Teil als Ganzetn, inhalthch sowohl als stihstisch".
In 1909 getuigt weer Eduard Engel op blz. 551 van zijn werk „Goethe, der Mann und das Werk" : „Das Menschenwesen im zweiten Teil zu symbolischem und allegorischem Dunst verflüchtigt • darum ergreift uns in Wahrheit fast nichts von dem, was geschieht, oder was vielmehr als Schattengeschehnis an Schattenbüdern vorüberzieht".
Een jaar later uit zich Johannes Hauri in zijne voordrachten over Goethe's Faust als volgt: „Wer sich beim zweiten Teil nicht hundertmal rechtschaffen geargert hat, der hat die Herrhchkeit des ersten Teils nie empfunden".
Maar hoort nu ook Houston Stewart Chamberlain op blz. 539 van zijn in 1912 verschenen werk „Goethe" : „Goethe hat ausdrücküch gesagt, sein Faust DT sei nicht für nüchtern gelaunte Deser gemeint, sondern nur für jene Stimmungen, die den Mensch über sein gewöhnhches Maass an schöpferischer Aufnahmefahigkeit hinaustreiben; Faust II ist nicht für Hirn- und Herzfeighnge geschrieben, nicht für die vielen, die jene Alterschwache, mit der sie selbst auf die Welt gekommen sind, an dem titanischen Greise wahrzunehmen glauben. Um diese Dichtung wirkhch in sich aufzunehmen, dazu gehort Mut, ja eine Art von Mut: der Mut, sich über dem Menschengeiste sonst weise gezogenen Schranken hinauszuwagen". En Ernst Traumann heeft in 1914 gezegd: „Immer noch ist der zweite Teü die poëtische Apokalypse des deutschen Volks".



335
Om Faust II goed te verstaan, heeft men, bij vooronderstelling van philosophische onderlegdheid, Faust II terdege te bestudeeren. Heeft men dat gedaan, dan zal men allicht ook hebben leeren inzien, dat er in het werk meer te waardeeren valt dan b.v. een Fr. Th. Vischer er in gewaardeerd heeft. Want hoe groot een kunstwerk zijn Faust III, als parodie, ook overigens wezen mag, zoo kan de billijkheid toch moeilijk geacht worden daarin geheel en al door hem te zijn betracht.
„Faust II", zegt dan ook Professor Bolland, „entbehrt des unmittelbaren Reizes einer für junge oder durchschnitthche geistig unreife Leute von vornherein und ohne Mühe geniessbaren Jugendschrift; unmittelbar spricht der zweite Teil nicht an, Und er ist überhaupt kein Buch für Unwissende oder unphilosophisch Veranlagte^ Fs ist ein Gedicht für wenige, hat aber für diese einen eigenen Reiz. Den Auserwahlten offenbart er auf dié Dauer eine hehre und ihm ausschliesslich eigentümliche Schönheit, wozu sich freihch in betreffenden Einzelnen eine höhere Empfanglichkeit und ein entsprechender Fleiss zusammenfinden müssen ; Faust II will erarbeitet werden, und oberflachlich naschen kann man an ihm nicht".
„Wenn dieses Ding", heeft andermaal Goethe zelf van zijn Faust II op 27 Juli 1828 weer geschreven, „nicht fortgesetzt auf einen übermütigen Zustand hindeutet, wenn es den Deser nicht auch nötigt sich über sich selber hinauszumuten, so ist es nichts wert; bis jetzt, denke ich, hat ein guter Kopf und Sinn schon zu -tun, wenn er sich will zum Herrn machen von allem dem, was da hineingeheimnisst ist". Men denke eens aan die woorden van Goethe, wanneer men bij Vischer in het vierde tooneel van zijn „Nachspiel" leest, wat de „alte Herr" zegt:
„Hmeingeheimnisst hab' ich dies und das, Damit sie tüchtig auszurathen kriegen".
Te erkennen valt, dat Goethe van de raadselen heeft gewaagd, die den inhoud zijner geschriften uitmaken. Zoo luidt de aanhef van zijn brief aan Zeiter, dato 1 Juni 1831, o.a. als volgt: „Fahre ja fort, mein Guter, aus der reichen aussern Ernte, in die du gesendet bist, mir von Zeit zu Zeit einige Büschel zuzuschicken, indes ich ganz ins innere Klostergartenleben beschrankt bin, um, damit



336
ich es nur mit wenig Worten ausspreche, den zweiten Teil meines Faust zu vollenden. Es ist keine Kleinigkeit, das, was man im zwanzigsten Jahre konzipiert hat, im 82 ausser sich darzusteUe» und ein solches inneres lebendiges Knochengeripp mit Sehnen, Fleisch und Oberhaut zu bekleiden, auch wohl dem fertig Hingestellten noch einige Mantelfalten umzuschlagen, damit alles zusammen ein offenbares R'dtsel bleibe, die Menschen fort und fort ergetze und ibnen zu schaffen mache . ." Vijf jaar te voren had hij echter in een brief aan Götthng van 30 September 1826, met het oog op zijn Faust II, zich aldus uitgelaten: „so problematisch es auch scheinen mag, wird es der Wissende sich leicht erklaren".
Gegronde aanmerkingen zijn stellig op Faust II gemaakt, maar toch niet altijd heeft men goed begrepen, wat in het werk te begrijpen valt. In Faust II hgt iets onrustigs, wat afspiegeling is van de onrust van den geestehjken Goethe, die tot zuiverheid van rede en bezinning niet was opgeleefd. Die soort onrust kan niet alleen door jonge menschen zelden of nooit worden meegevoeld, doch even weinig ook worden begrepen door hen, die de noodige kennis missen en geestehjk niet tot volledige rijpheid zijn gekomen. Doorloopend is het leven van den dichter rust noch duur geweest en bij slot van rekening is hij ontgoocheld en teleurgesteld geworden. Moeihjk kan het dan ook anders dan op ontnuchtering uitloopen, wanneer men alles op de wijze der aanschouwelijkheid beleven wil, want daarin vindt men de ware en rechte bevrediging nu eenmaal niét. Dat heeft Goethe aan den lijve gevoeld, want tot geestehjk evenwicht is hij nooit gekomen. Teveel is Goethe in de phantasie bevangen gebleven om het laatste woord van en na alle ontgoocheling te kunnen spreken, te weinig is hij wijsgeerig geweest om met gelatenheid den ouden dag te dragen. „Man muss bei Zeiten verzweifeln lernen", heeft de dichter in zijne laatste levensjaren aan Zeiter geschreven, terwijl hij ook gezegd heeft: „Mit zwanzig Jahren fand ich schon die Welt absurd und muss immer noch in ihr aushalten". In een hoofdstuk , Antik und Modern" van zijn geschrift over „Pftüostrats Gemalde", verhaalt hij, dat een vreemde diplomaat hem van het gezicht gelezen heeft: „voila un homme, qui a eu de grands chagrins 1" Wie Goethe kent, zal aUerminst hem „optimistisch"



337
noemen, i) Wat Goethe's hart beroerde, verkeerde zich tot dichtwerk en niet ten onrechte heeft K. H. von Stein opgemerkt: „in Goethe haben wir eine tragische Natur zu erkennen, welche sich ■den Rhytmus der Dichtung abgewann". 2)
Goethe heeft gevoeld, dat hij niet „klaar" gekomen is, dat hij te weinig wijsgeerig is geweest en hem de zorg voor al het andere, ook zelfs voor eigene „toekomst", afgehouden heeft hier op aard „gereed" te komen.
De lezer verneme eens de „pessimistic tone" in en door de volgende schitterende versregels heen en waardeere, bij alle halfgerijpte wijsheid, de dichterlijkheid bij uitnemendheid ; hij versta ook, dat Goethe, niettegenstaande hij heeft beweerd zichzelf niet te kennen en God hem daarvoor ook moge behoeden, zichzelf toch ook weer wel heeft gekend, doch voor die zelfkennis in waarheid is teruggedeinsd: 1
Faust: Ich bin nur durch die Welt gerannt;
Ein jed' Gelust ergriif ich bei den Haaren,
Was nicht genügte, liess ich fahren,
Was mir entwischte, hess ich ziehn.
Ich habe nur begehrt und nur vollbracht
Und abermals gewünscht und so mit Macht
Mein Deben durchgestürmt; erst gross und machtig,
Nun aber geht es weise, geht bedachtig:
Der Erdenkreis ist mir genug bekannt.
Nach drüben ist die Aussicht uns verrannt;
Tor, wer dorthin die Augen bhnzelnd richtet,
Sich über Wolken seinesgleichen dichtet!
Er stehe fest und sehe hier sich um;
Dem Tüchtigen ist diese Welt nicht stumm.
1) 4894. R. M. Wenley, „Aspects of Pessirnism" (Edenburgh and Dondon). A book consisting of six essays, in the fourth of which the author shows, that, although Goethe is popularly credited with an optimistic theory of «xistence, his works are really pervaded with a latent r*ssirnistic tone, which tinctures all his conclusiohs. B.
2) Georg von Welling im Jahre 1721 : „Cicero aber sagt ausdrückhch. die Melancholiker hatten etwas Götthches in sich" (Op. Mag. Cabb. et Theo. S. 483). Vgl. Cic. Tusculanae Disputationes r : 33, 80; — dass alle grosse Denker, Politiker, Dichter und Künstler Melancholiker gewesen, liest man schon Aristot. Problem. 30 : 1. B.
22



338
Was braucht er in die Ewigkeit zu schweifen i
Was er erkennt, lasst sich ergreifen.
Er wandle so den Erdentag. entlang ;
Wenn Geister spuken, geh' er seinen Gang,
lm Weiterschreiten find' er Qual und Glück,
Er, unbefriedigt jeden Augenblick ! Sorge : Wen ich einmal mir besitze,
Dem ist alle Welt nichts nütze ;
Ewiges Düstre steigt herunter,
Sonne geht nicht auf noch unter,
Bei vollkommnen aussern Sinnen
Wohnen Finsternisse drinnen,
Und er weiss von allen Schatzen
Sich nicht in Besitz zu setzen.
Glück und Unglück wird zur Grille,
Er verhungert in der Fülle ;
Sei es Wonne, sei es Plage,
Schiebt er 's zu dem andern Tage,
Ist der Zukunft nur gewartig,
Und so wird er niemals fertig. Faust Hör' auf !' So kommst du mir nicht bei!
Ich mag nicht solchen Unsinn hören.
Fahr bin ! die schlechte Ditanei,
Sie könnte selbst den klügsten Mann betören". i)
Bovenstaande verzen getuigen weer in hooge mate van dichterlijke wijsheid, waarvan trouwens zoo vele en tallooze plaatsen in het Faustwerk getuigen. Slechts een wijsgeerig dichter als Goethe is in staat neer te schrijven, dat „wir am farbigen Abglanz das Deben haben," (Faust II, eerste bedrijf, anmutige Gegend) en dat „alles Vergangliche nur ein Gleichnis ist". (Faust II, vijfde bedrijf, chorus mysticus).
Tot in hoogen ouderdom, ja zelfs tot aan het einde zijner dagen, heeft Goethe aan Faust II gearbeid; dies is het van het grootste belang zijn geestes- en gemoedstoestand te kennen ook in zijne laatste levensjaren en onzen blik te dienaangaande, zooveel als doenlijk, te verruimen. Voldaan heeft de dichter zich in laatsten
i) Faust II, 5e bedrijf, Mitternacbt.



339
aanleg niet gevoeld, wijl hij zich bij slot van rekening niet afdoende had kunnen vergeestelijken. Op 27 Januari 1824 heeft Eckermann aangeteekend, dat Goethe tot hem beeft gezegd : „Man hat mich immer als einen vom Glüek besonders Begünsfigten gepriesen; auch will ich mich nicht beklagen und den Gang meines Lebens nicht schelten. Allein im Grunde ist es nichts als Mühe und Arbeit gewesen, und ich kann wohl sagen, dass ich in meinen fünfundsiebzig Jahren keine vier Wochen eigenthches Behagen gehabt; es war das ewige Walzen eines Steins, der immer von neuem gehoben sein wollte".
Goethe heeft het geestehjk met tot afdoende klaarheid kunnen brengen. „Gereed" was hij niet en wie dat niet gekomen is, wenscht allicht werkzaam te bhjven tot het doel is bereikt, zoo noodig zelfs tot. . na den dood. „Aus dem Begriffe der Tatigkeit entspringt mir die Ueberzeugung unserer Fortdauer. Denn wenn ich bis am Ende rastlos wirke, so ist die Natur verpfhchtet, mir eine andere Form des Daseins anzuweisen, wenn die jetzige meinem Geiste nicht ferner aushalt".
Zietdaar de woorden van Goethe, die Eckermann weer op den 4den . Februari 1829 aangeteekend heeft. Is het niet duidelijk, waarop Goethe in alle stilte heeft gehoopt ?
„Dass der Mensch, mit sich zufrieden, gern sein Ich gerettet sahe", zegt hij in zijn West-östhchen Divan (12 : 9).
„Ganz vernünftig ist der Dichter als solcher nie !", waarom hij zich niet spoedig zal kunnen verzoenen met de gedachte, dat het in de ware werkelijkheid om niemand onzer afzonderlijk te doen is. De waarheid wordt daarvan intusschen met anders ; zij blijft de waarheid. Hoort andermaal Goethe in zijne ,,Sprüche in Reimen" :
„Du hast Unsterblichkeit im Sinn : Kannst du uns deine Gründe nemien ? Gar wohl! Der Hauptgrund hegt darin,. Dass wir sie nicht entbehren können".
Deterministisch en fatalistisch heeft Goethe in den grond het leven opgevat. Doorgedacht over de noodzakelijkheid en het toevallige, over de noodzakelijkheid van het toevallige en het toevallige van de noodzakelijkheid heeft hij echter niet, en, terwijl



340
hij steeds de liefde slechts om de hefde heeft begeerd, is hij allerminst tot het besef gekomen, dat achterna de ware hefde toch eerst de hefde tot het ware bhjken moet.
Hoop doet leven, doch van het leven heeft hopeloos i) het eind te zijn. Wie zich bijgeval speelbal van de noodzakelijkheid acht of in hoop op redding en uitkomst voor zijne arme ziel leeft, heeft zich nog niet geheel en al aan de zieligheden kunnen ontworstelen. Wie dat in laatsten aanleg niet vermocht en vermag, ging en gaat verloren. Is men gereed in het eind, dan is men ook gered. De wijze is gereed en herhaling begeert hij niet. Aan dsemonen, aan toevalligheid, aan hefde, aan noodzakelijkheid en hoop gelooft de wijze niet, wat niet wegneemt, dat hij noodzakelijkheid en toevalligheid als momenten der werkelijkheid en waarheid verstaat, hoop en hefde als onontbeerlijke en begeerlijke factoren van en in de werkelijkheid beseft, die niet zijn uit te schakelen of weg te werken en het daemonische of duivelsch natuurhjke in verhouding tot het goddehjk geestehjke heeft begrepen.
De lezer verneme nu weer Goethe's ,,Urworte, orphisch", en begrijpe middelerwijl, wat er te begrijpen valt:
AAIMQN, Damon. Wie an dem Tag, der dich der Welt verhehen, Die Sonne stand zum Grusse der Planeten, Bist alsobald und fort und fort gediehen Nach dem Gesetz, wonach du angetreten. So musst du sein, dir kannst du nicht entfhehen, So sagten schon Sibyllen, so Propheten ; Und keine Zeit und keine Macht zerstückelt Gepragte Fbrm, die lebend sich entwickelt.
TYXH, das Zufalhge. Die strenge Grenze doch umgebt gefallig Ein Wandelndes, das mit und um uns wandelt; Nicht einsam bleibst du, bildest dich geselhg, Und handelst wohl so wie ein andrer handelt.
r) „Die Weisheit selbst ware die Trostlosigkeit selbst, falls die Weisheit des Trostes bedürftig ware. B.



34i
lm Leben ist's bald bin- bald widerfallig, Es ist ein Tand und wird so durchgetandelt. Schon hat sich still der Jahre Kreis geründet, Die Lampe harrt der Flamme, die entzühdet.
EPQ2, Liebe.
Die bleibt nicht aus ! — Er stürzt vom Himmel nieder,
Wohin er sich aus alter Oede schwang,
Er schwebt heran auf luftigen Gefieder
Um Stim und Brust den Frühlingstag entlang,
Scheint jetzt zu fhehn, vom Fhehen kehrt er wieder,
Da wird ein Wohl im Weh, so süss und bang.
Gar manches Herz verschwebt im allgemeinen,
Doch widmet sich das edelste dem Einen.
ANATKH, Nötigung. Da ist's denn wieder, wie die Sterne wollten: Bedingung und Gesetz; und aher Wüle Ist nur ein Wollen, weil wir eben sollten, Und vor dem Willen schweigt die Willkür stille; Das Diebste wird vom Herzen weggescholten, Dem harten Muss bequemt sich Will' und Grille So sind wir scheinfrei denn, nach manchen Jahren Nur enger dran, als wir am Anfang waren, i)
EALTI2, Hoffnung. Doch solcher Grenze, solcher ehrnen Mauer Höchst widerwarf' ge Pforte wird entriegelt, Sie stehe nur mit alter Felsendauer ! Ein Wesen regt sich leicht und ungezügelt: Aus Wolkendecke, Nebel, Regenschauer Erhebt sie uns, mit ihr, durch sie beflügelt, lirr kennt sie wohl, sie schwarmt durch alle Zonen; Ein Flügelschag — und hinter uns Aeonen !
i) Vgl. hier Borinski im Philologus vom Jahre 1910. Vgl. hier Edmund in Shakespeare's „King Lear", 1:2 — „Von der Gewalt, die alle Wesen bindet, befreit der Mensch sich, der sich überwindet". („Die Geheimnisse", Ein Fragment.) Dass uns die Natur durch Totalitat zur Freiheit heraufzuleben angelegt sei", bemerkt Goethe 1810 in seiner Farbenlehre (813). B.



342
Voor Goethe's wijzer besef emdigt zijn levenswerk met den dood van den door zorg verblinden Faust, die, als dank voor zijne houding en fier gedrag in den krijg, met een strandgebied is beloond geworden. Dat strandgebied moet behoorhjk ingepolderd en bewerkt worden om der menschheid nieuwe woonsteden te verschaffen alsmede hare welvaart te bevorderen. Evenwel is met het bezit ervan tezelfdertijd de ontevredenheid der hebzucht gekomen en dientengevolge is Faust niet alleen oud, maar ook somber, droefgeestig en hardvochtig geworden. Zoo oud als hij is, handelt hij bijwijlen nog uit tijdelijke opgewondenheid van stemming, tengevolge waarvan hij tot zijne laatste onrechtvaardige daad wordt gedreven, welke aan die van i Koningen 21 denken doet: Faust Das verfluchte Hier !
Das eben, leidig lastet's mir.
Dir Vielgewandtem muss ich's sagen,
Mir gibt's im Herzen Stich um Stich,
Mir ist's unmöghch zu ertragen !
Und wie ich's sage, scham' ich mich.
Die Alten droben sollten weichen,
Die Dinden wünscht' ich mir zum Sitz,
Die wenig Baume, nicht mein eigen,
Verderben mir den Weltbesitz.
Dort wollt' ich, weit umher zu schauen,
Von Ast zu Ast Gerüste bauen,
Dem Bliek eröffnen weite Bahn,
Zu sehn, was alles ich getan,
Zu überschaun mit einem Bhck
Des Menschengeistes Meisterstück,
Betatigend mit klugem Sinn
Der Völker breiten Wohngewinn.
So sind am hartsten wir gequalt,
lm Reichtum fühlend, was uns fehlt.
Des Glökchens Klang, der Dinden Duft
Umfangt mich wie in Kirch und Gruft.
Des allgewaltigen Willens Kür
Bricht sich an diesem Sande hier.
Wie schaff' ich mir es vom Gemüte !
Das Glöcklein lautet, und ich wüte.



343
Mephistopheles
Faust
Mephistopheles Faust
Mephistopheles
Mephistopheles Die Drei Mephistopheles
Natürlich! dass ein Hauptverdruss Das Deben dir vergallen muss! Wer leugnet's ! Jedem edlen Ohr Kommt das Geklingel widrig vor. Und das verfluchte Bim- Baum- Bimmel; Umnebelnd heitern Abendhimmel, Mischt sich in jegliches Begebnis Vom ersten Bad bis zum Begrabnis, Als ware zwischen Bim und Baum Das Deben ein verschollner Traum. Das Widerstehn, der Eigensinn Verkümmern herrhchsten Gewinn, Dass man, zu tiefer, grimmiger Pein,
/Ermüden muss, gerecht zu sein.
' Was willst du dich denn hier genieren ? Musst du nicht langst kolonisieren ? So geht und schafft sie mir zur Seite! —> Das schone Gütchen kennst du ja, Das ich den Alten ausersah. Man tragt sie fort und setzt sie nieder j Eh' man sich umsieht, stehn sie wieder j Nach überstandener Gewalt Versöhnt ein schoner Aufenthalt.
(Er pfeift geUend)
Die Drei treten auf. Kommt, wie der Herr gebieten lasst! Und morgen gibt's ein Flottenfest. Der alte Herr empfing uns schlecht, Ein flottes Fest ist uns zu Recht. (ad, spectator ei)
Auch hier geschieht, was langst geschah, Denn Naboths Weinberg war schon da. l)
Het heuveltje, waarop de oudjes Philemon en Baucis wonen; moet tegen hun zin verwijderd worden, wijl het Faust's uitzicht nu eenmaal belemmert. Ln ruil daarvoor wil hij hun dan een plaatsje
i) Faust HV 5e bedrijf, Palast.



344
in zijn strandgebied aanwijzen. Met ruw geweld is een en ander echter toegegaan:
Mephistopheles und die Drie (unten).
Da kommen wir mit vollem Trab; Verzeiht, es ging nicht gütlich ab. Wir klopften an, wir pochten an, Und immer ward nicht aufgetan; Wir rüttelten, wir pochten fort, Da lag die morsche Türe dort; Wir riefen laut und drohten schwer, Allein wir fanden kein Gehör. Und wie's in solchem Fall geschicht Sie horten nicht, sie wollten nicht; Wir aber haben nicht gesaumt, Behende dir sie weggeraumt. Das Paar hat sich nicht viel gequalt, Vor Schrecken fielen sie entseelt. Ein Fremder, der sich dort versteekt Und fechten wollte, ward gestreckt. In wilden Kampfes kurzer Zeit Von Kohlen, rings umher gestreut, Entflammte Stroh. Nun lodert's frei Als Scheiterhaufen dieser drei.
Faust Wart ihr für meine Worte taub!
Tausch wollt' ich, wohte keinen Raub. Dem unbesonnenen wüden Streich, Ihm fluch' ich; teüt es unter euch 1
Chorus Das alte Wort, das Wort erschaht:
Gehorche wilhg der Gewalt I Und bist du kühn und haltst du Stich, So wage Haus und Hof und — dich {Ab),
Faust (auf dem Balkon.)
Die Steme bergen Bliek und Schein, Das Feuer sinkt und lodert klein; Ein Schauerwindchen fachelt's an, Bringt Rauch und Dunst zu mir heran. Geboten schnell, zu schnell getan ! —Was schwebet schattenhaft heran ?



345
Faust is thans honderd jaar, zonder „abgeklart" te zijn. Tot zuiverheid van begrip is Faust aUerminst opgeleefd en door zijn bhk in het eind zijns levens nog te veel op het „aardsche" te richten, is. inderdaad „die überirdische Aussicht ihm verrannt".
.Zoowel op blz. 90 als op blz. 94 van Prof. Bolland's Leitfaden wordt verwezen naar Eckermann's Gesprek met Goethe van den 6den Juni 1831, wat ons dan ook inderdaad belang heeft in te boezemen in verband met hetgeen wij hier bespreken :
„Goethe", aldus lezen wij bij Eckermann, „zeigte mir heute den bisher noch fehlenden Anfang des fünften Aktes von Faust. Ich las bis zu der Stelle, wo die Hütte von Philemon und Baucis verbrannt ist, tmd Faust in der Nacht, auf dem Balkon seines Palastes stehend, den Rauch riecht, den ein leiser Wind ihm zuweht. „Die N^men Philemon und Baucis", sagte ich, „versetzen mich an die phrygische Küste und lassen mich jenes berühmten altertümhchen Paares gedenken ; aber doch spiert unsere Szene in der neueren Zeit und in einer christhchen Dandschaft". „Mein Philemon und Baucis", sagte Goethe, „hat mit jenem berühmten Paare des Altertums 1) und der sich daran knüpfenden Sage nichts zu tun. Ich gab meinem Paare bloss jene Namen, um die Charaktere dadurch zu heben. Es sind ahnliche Personen und ahnliche Verhaltnisse, und da wirken denn die abnhchen Namen durchaus gunstig".
Wir redeten sodann über den Faust, den das Erbteil seires Characters, die Unzufriedenheit, auch im Alter, nicht verlassen hat, und den, bei allen Schatzen der Welt, und in einem selbstgeschaffenen neuen Pweiche, ein paar Dinden, eine Hütte und ein Glöckchen genieten, die nicht sein sind. Er ist darin dem israehtischen König Ahab nicht unabnhch, der nichts zu besitzen wahnte, wenn er nicht auch den Weinberg Naboths hatte.
„Der Faust, wie er im fünften Akt erscheint", sagte Goethe ferner, „soll nach meiner Bxtention gerade hundert Jahre alt sein, und ich bin nicht gewiss, ob es nicht etwa gut ware, dieses irgendwo ausdrückhch zu bemerken". Wir sprachen sodann über den Schluss, und Goethe machte mich auf die Stelle aufmerksam, wo es heisst:
1) Vgl. Ovid. Metam. 8 : 620—724. B.
•



346
Gerettet ist das edle Glied Der Geisterwelt vom Bösen. i) Wer irnmer strebend sich bemüht, Den können wir erlösen, Und hat an ihm die Diebe gar Von oben teilgenommen, Begegnet ihm die selige Schar Mit berzhchem Wülkommen.
„Dn diesen Versen", sagte er, „ist der Schlüssel zu Fausts Rettung enthalten. In Faust selber eine immer höhere und reinere Tatigkeit bis ans Ende und von oben die ihm zu Hilfe kommende ewige Diebe. Es steht dieses mit unserer religiosen Vorstellung durchaus in Harmonie, nach welcher wir nicht bloss durch eigene Kraft selig werden, sondern durch die binzukommende götthche Gnade. „Uebrigens werden Sie zugeben, dass der Schluss, wo es mit der geretteten Seele nach oben geht, sehr schwer zu machen war, und dass ich, bei so übersinnhchen, kaum zu ahnenden Dingen, mich sehr leicht im Vagen hatte verheren können, wenn ich nicht meinen poetischen Intentionen, durch die scharf umrissenen christhchkirchhchen Figuren und Vorstellungen, eine wohltatig beschrankende Form und Festigkeit gegeben hatte".
Den noch fehlenden vierten Akt voUendete Goethe darauf in den nachsten Wochen, so dass im August der ganze zweite Teil geheftet und vollkommen fertig dalag. Dieses Ziel, wonach er so lange gestrebt, endlich erreicbt zu haben, machte Goethe überaus glückhch. „Mein ferneres Deben", sagte er, „kann ich nunmehr als ein reines Geschenk ansehen und es ist im Grunde ganz einerlei, ob und was ich noch etwa tue". —
Daten wij nog eens overwegen! Zegt Mephistopheles niet terecht:
Auch hier geschieht, was langst geschah, Denn Naboths Weinberg war schon da" ? 2)
1) Am Ende symbolisiert übrigens Mephisto treffend, dass im Himmel freilich nichts der liebe zu widerstehen vermag, die Liebe jedoch im bösen Geiste gleich wieder die Verkehrtheit selbst ist. B.
2) Valentini.. du bist und bleibst —
So hier wie dort halt ein Charakterlump!
(Vischer: Faust III, ie bedrijf, 5e tooneel).



347
Zeer zeker, want ten allen tijde zijn overwinningen der cultuur met gewelddaden gepaard gegaan, bracht schepping van het nieuwe steeds verniehng en verdelging van het oude mee. i) In den een of anderen trant gaat handelen altijd min ofte meer gewétenloos toe en schuldig worden wij allen, onvernnjdelijkerwijze.
Menschelijke adel evenwel hgt in het hooge doel, in het ideaal, dat ons draagt, nooit in de vanzelf eeuwig onvolmaakte bekwaamheid op berispelooze wijze naar het gestelde ideaal te streven. Moed is noodig om te volharden tot het eind, waarom wij stérk behooren in het gevoel te zijn, mocht bijgeval in ons het zuivere begrip zich niet ontwikkeld hebben. Een edel mensch met krachtigen wil zal ten langen leste zich vaak verlaten voelen, omdat de booze geest in hem en om hem heen voortdurend tegenwerkt, ook inzooverre schijnbaar hem die van dienste en ter wille is.
Is Faust een edel mensch met sterken wil geweest ? Die vraag kan moeihjk toch bevestigend beantwoord worden. Verlóren voor het hoogere is iemand, die in hoogen ouderdom nog ontevreden en zelfzuchtig is en zich grootehjks bekommert over een zich toegewezen strandgebied. 2) Beeldsprakig is zoo iemand aan den duivel overgeleverd. Daaraan zijn wij allen overgeleverd, inzooverre wij dien boozen geest niet langer beheerschen, die ons in dat geval vanzelf niet meer gehoorzaamt. Het duivelsche is dan heer en meester, het overmeestert ©ns en delft ten slotte ons een graf, wat menigmaal het geval is, nog voor wij het ons recht bewust geworden zijn. Tracht zoo den zin te verstaan van hetgeen Goethe schildert in het vijfde bedrijf. Terwijl Faust in de meening verkeert, dat onder Mephisto's toezicht de lemuren hard en vlijtig aan zijne dammen en dijken werken, graven die in werkelijkheid
1) Mephistopheles : „Für Zaüberei beim Uferbau
Mit Menschenopferblut Hast du den Lohn noch gut ; Philemons und der Baucis Weh, Die Raüberei zur offnen See, Auf deiner Rechnung stehen sie, Ernstlich bereutest du sie nie. —
(Vischer: Faust III, 3e bedrijf, 5e tooneel).
2) „Der zuletzt von der Sorge angehauchte, verfinsterte und erblindete Idealist hat als solcher wohl die magische Sehérgabe des Genies verloren". (Leiddraad blz. 92.B.).



348
niets meer of minder dan voor Faust. . een graf. Dat het op vernietiging uijloopt, spreekt Goethe hier onomwonden uit:
Faust (aus dem Palaste tretend, tastet an den Türpfosten)
Wie das Geklirr der Spaten mich ergetzt!
Es ist die Menge, die nur frönet,
Die Erde mit sich selbst versöhnet,
Den Wellen ihre Grenze setzt,
Das Meer mit strengem Band umzieht.
Mephistopheles (beiseite)
Du bist doch nur für uns bemüht Mit deinen Dammen, deinen Buhnen; Denn du bereitest schon Neptunen,
Dem Wasserteufel, grossen Schmaus. In jeder Art seid ihr verloren ; — Die Elemente sind mit uns verschworen, Und auf Vernichtung lauft's hinaus.
Faust Aufseher!
Mephistopheles Hier!
Faust Wie es auch mögh'ch sei,
Arbeiter schaffe Meng' auf Menge Ermuntre durch Genuss und Strenge, Bezahle, locke, presse bei! Mit jedem Tage will ich Nachricht haben, Wie sich verlangt der unternommene Graben.
Mephistopheles (halblaut).
Man spricht, wie man mir Nachricht gab, Von keinem Graben, doch vom Grab. i)
Tegenover de „Magie" heeft Goethe de „Sorge" gesteld, de „teufhsche Sorge", die den mensch naar beneden haalt. Hij noemt haar „eine Schwester des Todes", gehjk zij dan ook in werkelijkheid de dood des geestes is.
Nogmaals zij herhaald, dat het tweede slot van Goethe's Faust een valsch slot is, dat op gedwongen wijze daar eene oplossing, of beter gezegd, eene uitkomst geeft, waar die in waarheid niet
r) Vgl. hier Hermann Türck im Goethe-Jahrbuch für 1900, 21 : 224—235 ; „Eine neue Faust-Erklarung" 1901.)



349
bestaat. Voor een geestelijk verloren menscb is geen redding mogelijk. „Men beeft bet wel", schrijft Lewes i) in 1855, „als een verwijt uitgesproken, dat in het Faustwerk het menschelijke probleem slechts aan de orde is gesteld, maar niet is opgelost; mijns inziens zegt dat verwijt al bitter weinig, want om eene oplossing gaat het niet, voor welke een gedicht ook trouwens aherminst de juiste vorm is". Wij hebben te begrijpen, dat de „Flucht ïn's Ewige", de zaligheid aan gene zijde van het graf, de eigenlijke oplossing niet is.
Naar luid van een brief aan K. E. Schubarth, van den derden November 1820, wordt „das Begnadigungsrecht des alten Herrn" — „zum heitersten Schlusse des Ganzen" benut, maar te betreuren is het slechts, dat de „alte Heide", gehjk Dorothea-Schlegel hem heeft genoemd, het slot van zijn meesterwerk, alsmede dat der „Wahlverwandtschaften", in een middeleeuwsch romantisch kleed gestoken heeft.
„An lyrischer Süsse", merkt overigens Ed. Engel, (Goethe, „Der Mann und das Werk" S. 552) weer op „gepaart mit altersreifer Kraft, stehen vielen Stellen im zweiten Teil des Faust über allen anderen grosseren Dichtungen Goethe's, und nicht zu weit hinter seiner eigenthcher Diederdichtung". Het vijfde bedrijf van het tweede deel bevat ongetwijfeld dichterhjke schoonheden, die geen vergelijk te duchten hebben. En gehjk het eerste of eigenlijke slot, heeft ook het tweede of valsche, het middeleeuwsch romantische, groote bekoorlijkheden. Daarom evenwel gaat het hier niet. Dat tweede slot heeft, hoeveel goeds er overigens ook van te zeggen valt, tot heel wat ergernis aanleiding gegeven en het bhjft de vraag of die gewettigd en gerechtvaardigd is. Bij Fr. Th. Vischer luidt het in het vijfde tooneel van zijn naspel:
„Mehr als manch Verehrerhundert
Hab' ich von Herzen diesen Schluss bewundert,
Doch um so mehr des Schlusses Schluss beklagt,
Der nach des Schlusses wahrem Geist nicht fragt".2)
1) 1855. „The Life of Goethe" by George Henry Lewes (1817—'78).
2) Frau von Stein im Mai 1786 an Knebel in Jena : „Es tut mir wohl, dass.. Sie auf dem Wege sind, in der Ergebung zu leben, weil Ihnen der hinten zuletzt gemalte Vorhang, wie es Goethe zu nennen pflegt, keine



350
Het dient erkend, dat Vischer zich terecht aan het inderdaad valsch romantische slot met zijn middeleeuwsch kerkelijk voorgestelden hemel, aan dat tweede slot, dat onder den invloed van het humanisme werd geschreven, geërgerd heeft. Heeft voorts Bielschowsky (2, 472) niet opgemerkt: „im zweiten Teil erinnert allerlei Fremdartiges und Seltsames an romantische Art und Unart." ? In den grond heeft de dichter zich het leven, alsmede 's levens einde, „daemonisch und fatalistisch" gedacht; dat moet nu ingezien en toegegeven worden.
Wanneer Goethe tot Eckermann zegt, ter verklaring van de verzen, die den sleutel tot Faust's redding geven : „In Faust selber eine immer höhere und reinere Tatigkeit bis ans Ende und von oben die ihm zu Hilfe kommende ewige Liebe", valt dan op die „immer höhere und reinere Tatigkeit van Faust niet heel wat af te dingen ? Wanneer de engelen uit den hemel roepen :
„Wer immer strebend sich bemiiht, Den können wir erlösen",
wordt daarmee dan niet kerkelijk symbolisch tot riitdrukking gebracht, dat het in laatsten aanleg 's menschens taak behoort te zijn, zooveel als doenlijk, naar zelfbevrijding te streven ? En heeft Faust naar vermogen daarnaar gestreefd ? Voor Vischer's aanmerking, dat „der Mensch im Grunde nichts hat getan", 1) bestaat alleszins aanleiding, en, heeft men de zaak goed bestudeerd, dan heeft men tevens begrepen, hoe Vischer tot zijn hekeldicht gekomen is, waarin, dit dient er bijgevoegd te worden, de billijkheid niet altijd door hem is betracht, inzooverre zijne taal doorgaans meer ironisch dan humoristisch is. Tusschén ironie en humor zullen wij toch degelijk onderscheid hebben te maken.
Illusion machen kann". — „Er hat begriffen,' dass die Natur der Welt von der Beschaffenheit sei, dass sie keine Philosophen je verbessern werden". B.
1) Faust III, 2e bedrijf, 2e tooneel:
„Das beste that die Zauberkunst, Nichts ohne sie vermochte aller Schweiss, Und Fausts Verdienst war nichts als eitler Dunst". Faust III, 2e bedrijf, 2e tooneel:
„Der Mensch hat ja im Grunde nichts gethan, Und dafür langt er nun im Himmel an ?"



35i
Doet ironie aanvankelijk zich als waardeering voor, die achterna toch krenking blijkt en als waardeering dus eene schijnbare te heeten heeft, zoo houdt de humor daarentegen nooit eenigerlei hatelijkheid in ; moge humoristische spot bij eersten indruk daarop al gelijken, op den duur bhjkt de bedoeling geene andere te zijn dan goedmoedig te wezen en beraden te oordeelen. Lntusschen valt met te ontkennen, dat in het laatste bedrijf van Faust H Goethe zijnen held op eene wijze heeft opgehemeld i) en verheerlijkt, die men toch moeihjk kan volhouden door Faust volkomen en terecht te zijn verdiend.
Hooren wij het koor „Selige Knaben" zingen :
,,Er überwachst uns schon An machtigen Ghedern, Wird treuer Pflege Dohn Reichhch erwidern. Wir würden früh entfernt Von Debechören. Doch dieser hat gelernt Er wird uns lehren,
dan zijn het voornamelijk de twee laatste verzen, die andermaal een rijke bron voor Vischer's ironie geworden zijn. Moet Faust, die zelf de studie heeft verlaten en nimmer heeft getoond, dat hij zich heeft leeren beheerschen, nu tot veredeling van hemelsche knapen meewerken ? Kan van hem worden getuigd, dat hij door zelfbedwang en noeste vlijt den hemel heeft verdiend ?
„Darfst du, den Faust zum Himmel aufzuschwingen,
Ln pfaffische Gesellschaft ihn verbringen,
Die ihn, wenn sie halbwegs ihn nur gekannt,
i) Auf die Bilder (Fresken) des Campo Santo in Pisa, die der Dichter aus Lasinio's Wiedergabe, einem Kupferwerke, gekannt haben soll, geht in der letzten Scène der Aufbau des Himmels zurück; auch soll er durch die Beschreibung W. von Humboldts, der 1799 Sparden bereist hatte, die berühmte Benedictinerabtei auf dem catalonischen Berge Montserrat in den Pyrenaen bei Barcelona gekannt haben, mit ihren an den Abhangen und auf den Gipfeln zerstreuten Einsiedeleien. B. „Michel Angelo's Jüngstes Gericht, hëtte ihm weit weniger vage Figuren und Vorstellungen gegeben". Engel (S55i). B.



352
Als Ketzer hatte sicherlich verbrannt ?
Geruch des Weirauchs, stimmt er zu den Spharen,
Wo mündig frei der Geist sich soll bewahren ?
SoU altehrwürdig hier das Sinnbild walten,
Die Bibel bot dir schhchtere Gestalten !
Ich bleib' dabei, die salbungsvollen Glatzen,
Sie sind und bleiben lacherhche Fratzen." i)
Faust III is op vele plaatsen onbillijk, maar ook dient te worden gezegd, dat het een kunstwerk is van parodie. Want waarhjk, Vischer parodieert subhem, hoe onbarmhartig ook hij daarbij vaak te werk gaat. Afkeuren doet hij veel, maar hij toont te weinig open oog te hebben voor het schoone en verhevene, voor het gevoelvol hoogdravende, voor het dichterhjk wijsgeerige, dat toch zoo overvloedig in Faust II te onderkennen valt. Dj en door zijne parodie toont Vischer zich van het geslacht der critici, wier afbrekend oordeel heeft vóór te gaan en wier ongemoedelijkheid menigmaal zoo uitermate onredelijk maakt.
„Es hat nicht ohne Recht
Der Kritiker Geschlecht,
Voran der Geist, der stets verneint
Und stets als ihr Regent erscheint,
Den scharfen Einwand vorgebracht,
Der viele Deser stutzig macht,
Der Geisterwelt prasentes edles Ghed,
Nicht ganz so strebend hab' es sich bemüht,
Als nötig, es zu retten
Aus Satans Ketten; 2)
1) Vischer's Nachspiel, fünfter Auftritt.
2) „Gerettet ist das edle Ghed Der Geisterwelt vom Bösen;
Wer immer strebend sich bemüht,
Den können wir erlösen". Unsere „Tragödie" soll ein Mysterhrm der Selbstbetatigung und Selbsterlösung sein, das sich —nicht vollzogen hat. „Was ist in Goethe's zweitem Faust aus dem handelnden Deben des Helden geworden ? Im ganzen betrachtet: Maskenzug, Mummenschanz, Symboltat, Kirchenschaugeprange — alles vielfach durchsetzt mit Singspiel — und Opernwesen". (Fngel, „Goethe" S. 549). B.



353
■*■•'-'-<-. Darum ward resolviret, Wird hiemit decretiret : Faust soll vorerst dahüben Noch eine Zeit sicb üben, Soll zur Erinnrung an sein Amt auf Erden lm mystischen Vorraum vor dem höchsten Himmel Bei sel'ger Knaben munterem Gewimmel Prazeptor werden I" i)
Wat moet Faust doen, alvorens tot den bemel 2) toegelaten le worden ? Wat wordt hem opgedragen ? Faust moet den bemelscben knapen . . bet tweede deel van Faust verklaren. Doch dat niet alleen.. Hij moet zich ook leeren bedwingen en mag, zelfs in geval de knapen het hem lastig maken, hun geen pak slaag met zijnen stok toedienen. 3) In het tweede tooneel van het eerste bedrijf van Vischer's werk zegt Faust :
„Ich bitte, darf ich denn mit Fug mich nicht beschweren ?
Den Jungen soll ich Faust, den zweiten Theil erklaren !
Ja, das macht Hunger, das macht Durst !
Wie lechzt man da nach Bier, nach Wein, nach Wurst!
Dabei darf ich den Stecken zwar besitzen,
Doch ihn bei schwerer Strafe nicht benützen,
Soll, was sie auch für Bubenstreiche treibep,
Für ausgesuchten Schabernack,
Geduldig wie ein Sanfter Engel bleiben !
O das verfTuchte Schhngelpack!"
Wat doet intusschen Mephisto ? Alvorens Faust zijne les moet aanvangen, begeeft hij zich te midden van de hemelsche knapen en stookt hen op Faust toch vooral geducht te hinderen, voor welk •doel hij allerlei streken verzint. Mephisto is er zeker van, dat Faust, in weerwil van het verbod, zal grijpen naar zijn stok, ten
1) Vischer: Faust Hl, re bedrijf, ie tooneel.
2) Noch 1816 scheint Goethe an den Schluss im katholischen Himmel nicht gedacht zu haben, denn dieser wird in der damals für „Wahrheit und Dichtung entworfenen Inhaltsangabe nicht erwahnt. B.
3) Er darf nichts thun, darf uns nicht schlagen I (Faust £K,'ie bedrijf, 6e tooneel).
23



354
einde de jongens af te rossen en wil hem in dat geval een „mal figuur" laten maken:
Mephistopheles. Doch halt, es fallt mir noch ein Stückchen ein. Das soll das beste noch von allen sein ! Dangt vom Katheder mir den Stecken!
Fritzchen, Karlchen und Andere.
(ihn holend und bringend.) Was mag er wohl bezwecken ?
Mephistopheles. (zieht ein Messerchen und schneidet am Stecken) Wir ringeln ihn.
Knaben. Was ist denn das ?
Mephistopheles. - Sancta Simplicitas ! Wie, ihr, in allen Bubenstreichen Zu Dehrers Qual bewandert sondergleichen, Dor wisst vom Steckenringeln nichts ? Schaut her! Ich nehm' ihn, schneid' hinein, doch nicht ganz querr Auch nicht bis in des Markes Mitte; Aufsteigend in Spirale mit dem Schnitte, Ganz fein, dass man ihn ja nicht sieht, Richt' ich den Stab so her, dass, wenn zu wild Die Zornesader dem Gereizten schwillt Und er nun doch vom Beder zieht, Das Instrument ihm in der Hand zerbricht. Und ihm die Halfte schnellet in's Gesicht. Ihr sorgt dafiir, dass seines Unmuths Geister Nicht mehr bezwingt dér hartbedrangte Meister.
Knaben.
Gern, gern nach Kraften ! Wird's, so ist's famos I (Man hort Schritte.)



355
Mephistopheles. Er kommt; an euren Platz ! Dann frisch darauf Mit allen euren Teufelei'n ! Den Stecken schnell in's Puit hinein I (Die Knaben legen den Stecken in's Kathederpuit, alle ordnen sich schnell. Mephistopheles verschwindet.) i)
Volledigheidshalve wil ik hier nu het zevende tooneel van het eerste bedrijf van Faust III laten volgen, opdat de lezer persoonhjk zich zal kunnen overtuigen, dat Vischer's gedicht een kunstwerk is van parodie en dat bovendien vele plaatsen evenwijdig loopen aan plaatsen uit Goethe's Faust. Maar tevens merke de lezer op, hoe Vischer hier te verstaan wil geven, dat Goethe's „homunculus" eene onbegrijpelijkheid is en het voor hem de vraag bhjft of Goethe in laatsten aanleg zelf wel goed geweten heeft, wat hij met „homunculus" heeft voorgehad:
Faust (tritt ein) Es ist so schwül, so dumpfig hie, Dass es den Athem mir bedrückt, Die sel'ge Knabencolonie Hat wiederum die Duft verdickt.
(Er öffnet ein Fenster, sitzt in den Katheder.) Wir kommen also heut' an den Homunkel; Nicht leicht ist's, heute gebt besonders acht! (Ein paar Knaben werfen Knallerbsen aus, Gefluster, Gekicher) Was gibt's ? Was hör ich da für ein Gemunkel ?
(Vom Katheder herabeilend.) Verschwört ihr euch im Anfang gleich Zu einem neuen Schelmenstreich ? Wer scharrt, wer flüstert, kichert, hustet, lacht ? Gesteh 't, wer hat die Unruh angefangen ?
Knaben (durcheinander.) Der Fritzchen, Karlchen, Gustel (u. s. w.) hat die Schuld l (Wahrend der Unruhe schleicht Karlchen auf den Katheder und schmiert Pech auf den Sitz.)
r) Vischer : Faust III, ie bedrijf, 6de tooneel.



356
Faust.
Ihr Satansvolk! Ihr ungezognen Rangen! Mir reisst am Ende doch noch die Geduld ! Still jetzt, und keiner soll sich regen, Sonst kommt es sicher doch zu Schlagen! (Er tritt auf eine Knallerbse, sie kracht, er rutscht, fülü; allgemeines Kichern, Lachen.) Das ist zu viel! Jetzt greif' ich nach der Waffe !
Karlchen. Ah bah ! Ihr dürft ja nicht!
Faust.
Mit dir beginn' ich, frecher Daffe ! Du bist der Thater, ungezogner Wicht ! (schreitet zum Katheder, ergreift den Stecken, halt aber flötzlich still.) Wie ist mir ? Welche milde Stimme Wehrt tief im Innern meinem Grimme ? Der Stunde denk' ich, da in meiner Hand O homo fuge ! eingeschrieben stand, Auch Wallenstein Fallt jetzt mir ein : „Ich will es heber doch nicht thun" ; — So sei's, ich lass den Backel ruh'n.
(Er legt den Stecken weg.) Die Untersuchung schlag' ich diessmal nieder, Gemessen rathend: Solches thut nicht wieder! Der Dichtung tiefem Ernste wird's gelingen, Den Geist des Muthwüls, hoff' ich zu bezwingen, Es geht jetzt, wie gesagt, an den Homunkel, Gebt Acht, passt 'auf, der Gegenstand ist dunkel! (Ablesend aus einem Manuscript:) Der Homunkulus, das von meinem früheren Famulus Wagner, nachher Professor, auf chemischem Wege verfertigte Menschlein' ist einerseits die geistlose Gelehrsamkeit, welche Schatze des Wissens zwar sammelt, aber nicht in lebendigen, geistigen Besitz zu verwandein weiss, andererseits aber ebensosehr das besonnene, in selbstbewusster Kraft ahnungsvoU nach dem idealen Schonen hingerichtete Streben, also die sich selbst übertreffende Gelehrsanv



357
keit, die Liebe zum Schonen, die dem Menschen voranleuchten muss, wenn er das Land der Schönheit suchen und finden soll; übrigens, da er an Galatea's Muschelwagen zerschellt und als flüssiges Feuer —
Doch nein, der Rest sei aufgeschobeh ! Erst lasst mich sèhen, ob ich euch kann loben ; Jetzt wird behört. Nun, Karlchen, sag' — (Er will aufstehen, fühlt, dass er anklebt, reisst sich los.) Das Wetter schlag ! — Was halt mich da ? Hier pappt es ja! Was Hebt, was sperrt! ' Was reisst, was zerrt ? Ha, das ist Pech ! Wer war so frech ? (eilt vom Katheder unter die Knaben; man bemerkt, dass ein Theil seines Beinkleids etwas mangelhaft geworden) Wer hat's gethan ? Ihm nahet das Gericht !
Knaben.
Ich nicht — ich nicht — ich nicht — ich nicht — Faust.
Nicht langer spotte, Du teufhche, obwohl selige, Dausbubenrotte ! Dass ich euch noch befehlige, Jetzt endhch sollt ihr klarlich es verspürenl Den Backel, was auch folge, will ich führeh ! Gespannt ist jeder Nerv zu Schreckensthaten ! Vom ersten fang' ich an und haue fort Mit furchtbar'm Hieb von Ort zu Ort, Bis mir der schnöde Thater wird verrathen! (Geht entschlossen zum Katheder, ergreift den Stecken, steht aha plötzlich still.) War' es gethan, wenn es gethan ist, dann War's gut, man that' es schnelle ; wenn der Schlag Auffangen könnt' in seinem Netz die Folgen, Mit dem Vollbringen das Gelingen haschen,



358
Dass mit dem Stocfchieb Alles aus und ab, Ganz fertig Alles ware — bier -— nur hier, Auf dieser Schülerbank der Gegenwart, Das künft'ge Deben setzte ich auf's Spiel.
(Die Thüre wird leise halb geöffnet, Lieschen wird sichtbar.)
Lieschen (flüslernd) Erithalte dich auch jetzo von dem Wilden Und suche menschhch deine Schaar zu bilden; Wenn wilde Baren unter Menschen laufen, Da muss der Fühlende entsetzlicb schnaufen. Ergieb dich ganz humanitarischen Zwecken Und lass im Pulte den barbar'schen Stecken! Von Bady Macbeth volles Gegentheil Bered' ich dich zu deinem eignen Heil (zieht die Thüre wieder zu, Ab.)
Faust.
Sei mir gesegnet, Engelstimme du !
Ja, du hast Recht! Ich habe keinen Stachel,
Als einzig Zornwuth, die zum Aufschwung eilt,
Sich überschlagt und in die Patsche fallt —
Und nun, ihr Jungen, wieder zum Homunkel!
Genau und ohne jeghches Geflunkel
Will er bestimmt sein, kurz gefasst,
So dass das Wort streng zum Begriffe passt;
So sage, Fritzchen, ohne Federlesen,
Was ist es also, dieses seltne Wesen ?
Fritzchen.
Homunkel ist für's Erste überhaupt — Er ist — er ist —
Faust.
Nun, wie mit Recht man glaubt —
(für sich) Schon ist die vorige Defïnition, Die memorirte, wieder mir entfloh'n.



359
Es ist nicht Zeit, im Hefte nachzuseh'n, Aus Commentaren, wenigstens aus zehu, Hab ich cüe Deutungen mir abgeschrieben — (laut)
Er ist — er ist — wo sind wir steh'n gebliebeu ? Er ist, besieht man es beim Licht —
Fritzchen.
Erlaubt, mir scheint, ihr wisst es selber nicht.
. Faust (jür sich)
Du ahnungsvoller Schlingel du! ï) (laut)
Wart, Kerl, ich haue doch noch zu ! (besteigt den Katheder, sieht in das Manuscript) Ja gut, zuerst folgt noch der Rest der ersteren, langeren Definition: Der Homunkulus ist nemhch ausserdem, dass er einerseits die trockene Gelehrsamkeit, andrerseits die Liebe zum ideal Schonen ist, zugleich eine ausserst tiefsinnige Anspielung auf den Vulcanismus. Indem er nemhch am.Muschelwagen der Galatea -~ (Maienküfer summen) Wélch tiefes Summen, welch ein dumpfer Ton Stopft mit Gewalt das Wort in meinem Munde ? Verkündiget ihr Maienkafer schon Des Wonnemonats freudenreiche Stunde ? Was sucht ihr, machtig und gelind, Ihr Brumseltöne mich im Schulenstaube ? Khngt dort umher, wo Frühhngsferien sind —
(Noch mehr Maienküfer summen.) Des Sumselns hör ich mehr ! Wie, was ! ich glaube — {Gekicher. Ein Maienküfer sitzt Faust auf die Nase; starkeres Gekicher.)Das Bubenpack Zum Schabernak Diess los das kaf'rige Gefieder — Die Ader schwillt, der Zorngeist packt mich wieder —
i) Verg. Goethe's Faust I (Marthens Garten) Faust: Du ahnungsvoller Engel du I



360
(Er stürzt vom Katheder herab unter die Knaben, findet nach langeren Schwierigkeiten pet Gustelchen die Schachtel, reisst ihn am Wamskragen zum Katheder.)
Ha ! an mir selbst — go bin ich desperat —
Begeh' ich, zwar mit etwas Aenderung, .
Doch mit-dem gleichen wilden Schwung-
Zum zweitenmal dasselbe Plagiat.
Was ist die Himmelsf reude mit gebundnen Armen ?
Jetzt soll das Haselholz in meiner Hand erwarmen !
Hilf, Teufel, mir die Pein verkürzen !
Was muss gescheh'n, mag's gleich gescheh'n !
Mag dein Geschick auf mein's zusammenstürzen
Und du mit mir zu Grunde geh'n !
In. Todesmuth wül ich zum Stecken greifen,
Dir fünfundzwarjzig auf den Hintern haufen',
Zum Globus, den geschwollenen erweitem
Und wie du selbst am End' auch ich zerscheitern ! i) (Er ergreift den Stecken, hólt mit der Rechten aus, wührend er mit der Linken Gustelchen die Hosen spannt, der Stecken zerbricht, das oberc Stück fliegt ihm an den Koff; ausgelassenes GelQchter der Knaben.)
Faust.
Ha, diessmal hat deivéÊhkmmste Bubenstreich Mich just gerettet aus der Hölle Rachen ! Vernunft kehrt wieder; lacht ihr Buben gleich, Der Teufel, der's euch rieth, wird schwerheh lachen.
Mephistopheles.
(erscheint im Hintergrund, nur dem Zuschauer sichtbar, hinter dent Ohr kratzend.) ~* , O, diessmal war. ich sonder Zweifel Ein dummer Teufel ! Die Patsche hab ich selbst mir angerichtet, Durch Steckens Ringlung meinen Sieg vemichtet;
i) Vergelijk Faust I. (Wald und Höhle en Studierzimmer 2.) „Was ist die Himmelsfreud' in ihren Armen? Lass mich an ihrer Brust erwarmen, Fühl' ich nicht immer ihre Not ?" verder luidt het:



36i
Ich Esel hab? nicht bedacht, Dass allzuscharf rmr schartig macht ! Von Neuem wird mir's klar : ich bin ein Theil der Kraft Die stets das Böse will und stets das Gute schafft. i)
Gesang unsichtbarer guter Geister.
Erste Strophe. Glücklich erstanden ! Selig der Sterbsliche, Welcher die herbsliche, Beinah verderbsliche, Heil doch erwerbsliche, Knallende, erbsliche /Erbsliche, knallende, Rutschende, fallende Prüfung bestanden !
Zweite Strophe. . Glücklich erstanden! Selig der Sterbliche, Welcher die tappige, Sitzleder gerbliche Schmierige, pappiche, Hinterwarts farbhche, Klebrige schnappige, Hosenabklappige Prüfung bestanden.
— „Hilf, Teufel, mir die Zeit der Angst verkürzen ! Was muss geschehn, mag's gleich geschehn ! Mag ihr Geschick auf mich zusammenstürzen Und sie mit mir zu Grunde gehn !" '
(Wald und Höhle.) Mit meinem Geist das Höchst' und Tiefste greifen, Ihr Wohl und Weh auf meinen Busen haufen, Und so mein eigen Selbst zu ihrem Selbst erweitern, Und, wie sie selbst, am End' auch ich zerscheitern.
(Studierzimmer 2.)
1) vergelijk Faust I (Studierzimmer r). Mephistopheles : „Ein Teil von jener Kraft,
Die stets das Böse will und stets das Gute schafft".



302
Drifter Strophe. Glücklich erstanden! Selig der Lehrende, Dichtung Erklarende, Knaben Behorende, Der die beschwerende, Aergerhch storende, Kaferlich brummende, Schlaferhch summende, Düfte durchirrende, Surrende, fhrrende, Naseumschwirrende
Krabbliche,
Fappliche,
Schwapphche
Zapphche Prüfung zwar nicht so ganz, Wenigstens nicht rnit Glanz, Immerhin unterdess, Doch noch in Fblge des Bubengeschhngelten, Rundschruttumzingelten, Steckengeringelten Streiches bestanden !
Faust.
O tönet fort, ihr sussen Engelslieder !
Tropft Schweiss der Schaam auch von der Stirne nieder,
Die Gnade siegt, der Himmel hat mich wieder I
(Lieschen ist inzwischen eingetreten.) Dank stamm'1 ich dir !
Lieschen. Nicht mir, nicht mir ! Zu Hilfe kamen aussere Momente, Doch Alles dankst du ledighch am Ende Dem eignen Selbst, das ernst und tief Dir wieder in's Bewusstsein rief



363
Ihn, der vorübergehend schhef: Kants kategorischen Imperativ. (Umarmüng. Die Knaben weinen gerühri. Kinter der Gruppe Mephistopheles, immer noch hinter dem Ohr kratzend.)
Ongetwijfeld is het de moeite waard Faust III te lezen en in verband met Goethe's Faust te bestudeeren. In het tiende tooneel van het derde bedrijf van Faust III komt Faust ten slotte „zur Verklarung". Terwijl hij zich langzaam van den bodem verheft, groeit hem een kostuum aan het hjf : „weisser Frack, weisse Weste und Beinkleider, wahrend an den Schultern durch die geöffneten Nahte Rudimente von Flügeln sichtbar werden".
Onder hetgeen/Fckermann op 6 December 1829 heeft aangeteekend, heeft men aan het slot van het vorige college de mededeeling kunnen vinden, dat Wagner, die na het vertrek van Faust een beroemd geleerde is geworden, in zijn laboratorium onafgebroken bezig is en voortdurend pogingen in het werk stelt langs wetenschappelijken weg een „menschje" voort te brengen. Reeds in het college van den 3isten October is er op gewezen, dat men, wanneer er sprake is van het vervaardigen van den homunculus, aan de legende omtrent Simon den Toovenaar moet terugdenken, in welke quasi gehistorizeerd wordt, wat in de breinen der ouden als voorwetenschappelijke wetenschap is omgegaan. Van oudsher heeft men langs chemischen weg getracht leven te weeg te brengen. Tracht men dat thans niet meer op gehjke wijze als voorheen, zoo neemt dat toch niet weg, dat het ook heden ten dage nog eene van de vrome wenschen van wetenschapsmannen is en bhjft levensverschijnselen te verwekken in het scheikundig apparaat.
Omtrent 1600 doet Paracelsus dat oude denkbeeld weer opnieuw herleven en aan het voort te brengen wezentje geeft hij den ons bekenden naam. Bi zijn werk „De generatione rerum naturahum" is uitvoerig voorschrift te vinden, hoe dat produceeren „chemisch" heeft toe te gaan, en bij Joh. Praetorius heeft de dichter „ein chymisches Menschlein" in de glazen kolf kunnen vinden. Alleszins aannemelijk is het, dat Goethe, naar aanleiding zijner occultistische jeugdhteratuur, op de gedachte aan den homunculus is gekomen. Ln een studie van het jaar 1895 over



364
„Goethe's Faustdichtung" zegt Veit Valentin, dat Goethe den homunculus als voorloopige en vooralsnog eigenhjk onlichamelijke en zoo dan aan het glas gebondene levenskracht heeft bedoeld, als een hartstochtelijk verlangen naar vorming, als iets dus, dat tot op heden nog slechts onzakelijke menschéhjkheid was en dat dan ook vanzelf naar eene daadwerkehjke verbinding met het stoffehjke te streven had. Het voorloopig onbepaald menschelijke zocht naar bepaaldheid van vorm. 1) Opgemerkt dient evenwel te worden, dat Veit Valentin eigenlijk niet anders mededeelt, dan hetgeen in het Faustwerk zelf vrij ondubbelzinnig uitge, sproken is.
Maar luisteren wij thans naar hetgeen door Eckermann op den ióden December 1829 aangeteekend is : „Heute las Goethe mir die zweite Szene des zweiten Akts von Faust, wo Mephistopheles zu Wagner geht, der durch chemische Künste einen Menschen zu machen im Begriff ist. Das Werk gelingt, der Homunkulus erscheint in der Flasche, als leuchtendes Wesen, und ist sogleieh tütig. Wagner's Fragen über unbegreifhche Dinge lehnt er ab, das Raisonnieren ist nicht seine Sache ; er will handeln, und da ist ihm das nachste unser Held Faust, der in seinem paralysierten Zustande einer höheren Hüfe bedarf. Als ein Wesen dem die Gegenwart durchaus klar und durchsichtig ist, sieht der Homunkulus das Brnere des schlafenden Faust, den ein schoner Traum von der Deda beglückt, wie sie, in anmutiger Gegend badend, von Schwanen besucht wird,
1) „Das Recept seiner Entstehung wird mystisch angedeutet; von seinen Eigenschaften legt er Proben ab. Besonders zeigt sich, dass in ihm ein allgemeiner historischer Weltkalender enthalten sei; er wisse namlich in jedem Augenblick anzugeben, was seit Adams Bildung bei gleicher Sonn-, Mond-, Erd- und Planetenstellung unter Menschen vorgegangen sei". (Paralipomenon ; zweiter Entwurf zur Ankündigung der „Helena, Zwischenspiel zu Faust"). H. P. B. erwahnt „Isis" 1 : 185 „the astral light, where according to the Hermetic teaching is kept the record of all that was, is, or ever will be" 1, 272 : „our cabbalistic astral light". Man weiss, dass auch R. Steiner „mit hellseherischem Bliek auf dem Plane, wo die Akacachronik zu lesen ist, untersucht". Steiner in München am 26 Aug. 1909. G. von Welling hatte den im Grunde babylónischen Gedanken verchristlicht: „Die Duft ist das grosse Buch des Gewissens, darinnen alle Menschen dermaleinst alle ihre guten und bösen Taten wesentlich werden aufbehalten finden, ja, auch das geringste Wort wird alhier nicht vergessen sein" (OM. C. et Th." S. 116.) B.



365
Indem der Homunkulus diesen Traum ausspricht, erscheint vor unserer Seele das reizendste Bild. Mephistopheles sieht davon nichts, und der Homunkulus verspottet ihn wegen seiner nordischen Natur. •
„Ueberhaupt", sagte Goethe, „werden Sie bemerken, dass der Mephistopheles gegen den Homunkulus in Nachteil zu steben kommt, der ihm an geistiger Klarheit gleicht, und durch seine Tendenz zum Schonen und förderlich Tatigen so viel vor ihm voraus hat. Uebrigens nennt er ihn Herr Vetter; 1) denn solche geistige Wesen, wie der Homunkulus, die durch eine vollkommene Menschwerdung noch nicht verdüstert und beschrankt worden, zablte man zu den Damonen, wodurch denn unter beiden „eine Art von Verwandtschaft existiert."
„Gewiss", sagte ich, „erscheint der Mephistopheles hier iri einer untergeordneten Stallung ; allein ich kann mich des Gedankens nicht erwehren, dass er zur Entstehung des Homunkulus heimlich gewirkt hat, so wie wir ihn bisher kennen und wie er auch in der Helena immer als heimlich wirkendes Wesen erscheint. Und so hebt er sich denn im ganzen wieder, tmd kann sich in seiner superioren Ruhe im einzelnen wohl etwas gefallen lassen".
„Sie empfinden das Verhaltnis sehr richtig", sagte Goethe ; „es ist so, und ich habe schon gedacht, ob ich nicht dem Mephistopheles, wie er zu Wagner geht tmd der Homunkulus im Werden ist, einige Verse in dem Mund legen soll, wodurch seine Mitwirküng ausgesprochen und dem Deser deutlich würde".
„Das konnte nicht schaden", sagte ich. Angedeutet jedoch ist es schon, indem Mephistopheles die Szene mit den Worten schhesst: „Am Ende hangen wir doch ab Von Kreaturen, die wir machten".
„Sie haben recht", sagte Goethe, „dies könnte dem Aufmerkenden fast genug sein; indes will ich doch noch auf einige Verse sinnen". „Aber", sagte ich, „jenes Schlusswort ist ein grosses> das man nicht so leicht ausdenken wird". „Ich dachte", sagte Goethe, „man hatte eine Weile daran zu zehren. Ein Vater,
r) Mephistopheles : „Nun zum Peneios frisch hinab |
Herr Vetter ist nicht zu verachten".
(Faust II, 2e bedrijf, Laboratorium.)



366
der sechs Söhne hat, ist verloren, er mag sich stellen wie er will, Auch Könige und Minister, die viele Personen zu grossen Stellen gebracht haben, mögen aus ihrer Erfahrung sich etwas dabei denken können".
Faust's Traum von der Leda trat mir wieder vor die Seeie, und ich übersah dieses im Geist als einen höchst bedeutenden Zug in der Komposition.
„Es ist wunderbar", sagte ich, „wie in einem solchen Werke die einzelnen Teile auf einander sich beziehen, auf einander wirken und einander erganzen und heben. Durch diesen Traum von der Deda hier im zweiten Akt gewinnt spater die Helena erst das eigenthche Fundament. Dort ist immer von Schwanen und einer Schwanerzeugten die Rede; aber hier erscheint diese Handlung selbst, und wenn man nun mit dem sinnhchen Eindruck solcher Situation spater zur Helena kommt, wie wird darm alles deutlicher und vollstandiger erseheinen ! —"
Goethe gab mir recht, und es schien ihm heb, dass ich dieses bemerkte. „So auch", sagte er, „werden Sie finden, dass schon immer in diesen früheren Akten das Klassische und Romantische anklingt und zur Sprache gebracht wird, damit es, wie auf einem steigenden Terrain, zur Helena hinaufgehe, wo beide Dichtungsformen entschieden hervortreten und eine Art von Ausgleichung finden".
„Die Franzosen", fuhr Goethe fort, „fangen nun auch an, über diese Verhaltnisse richtig zu denken. „Es ist alles gut und gleich", sagen sie, „Zlassisches wie Romantisches, es kommt nur darauf an, dass man sich dieser Formen mit Verstand zu bedienen und darin vortrefflich zu sein vermöge. So kann man auch in beiden absurd sein, und dann taugt das eine so wenig wie das andere". Ich dachte, das ware vernünftig und ein gutes Wort, womit man sich eine Weile beruhigen könnte". —
En wat heeft Ernst Traumann over den homunculus geschreven ? „Im Homunculus", zegt hij, „als dem geistigen aller Geister und Damonen, leuchtet der Gedanke der Metamorphose, der Umgestaltung, des Werdens voran; über der garenden Schattenwelt der Antike schwebt er als sichtbarer Genius des Entstehungsdranges". (2 : 60.)
Daat mij nu aan alles, wat wij daar over den homunculus



367
hebben geboord en vernomen, het mijne toevoegen en er allereerst op wijzen, dat homunculus voortbrengsel is van droge kamergeleerdheid en proefondervindelijke wetenschap, van theoretische en practische kennis. En als niet éen resultaat of uitkomst, maar in het algemeen bét resultaat, dé uitkomst, het aan het einde komende beginsel beeft te heeten, behoort het resulteerende niet alleen het voorafgegane af te sluiten, doch tegelijkertijd uit te wijzen boven datgene, waarvan het achterna beginsel is gebleken, terwijl, wat opgeheven wordt, toch ook weer steeds te vooronderstellen is. Bij wetenschappelijkheid, die wij intusschen nooit ontberen kunnen, moet bet niet bhjven. Zij heeft tot menschéhjkheid te voeren, tot de ware menschéhjkheid, zij heeft in laatsten aanleg menschelijke waarheid en wijsheid mede te brengen. Door gevoel en kennis heen, moeten wij tot rede komen. Diepen zin kan men leggen in/het feit, dat Goethe niet den wereldschen, hoogdravenden en dweperig ideahstischen Faust, maar integendeel den meer wetenscbappehjken en naar kermis dorstenden Wagner, die beroemd geworden is, doordat hij de wetenschap is bhjven dienen en vooruit geholpen heeft, het „kleine menschje" laat vervaardigen. Want tot dat wetenschappelijk hoogtepunt heeft Faust het nooit gebracht. Hoe kan men beter voor de voorstelling brengen, dat Wagner meer mensch dan Faust geworden is, dan door genen zelf „het menschje" te laten bereiden ? En wie tot wijsheid het ooit brengen mocht, zal beseffen, dat in de wijsheid de wetenschap moet bhjven meedoen. Geene wijsheid zonder wetenschap. Deze moet aanhoudend beoefend worden. Bedenk dat in verband met het antwoord, dat Homunculus aan Wagner geeft, wanneer deze angstig vraagt, wat van hem worden moet:
„Eh nun,
Du bleibst zu Hause, Wichtigstes zu tun.
Entfalte du die alten Pergamente,
Nach Vorschrift sammle Debenselemente
Und füge sie mit Vorsicht eins ans andre.
Das Was bedenke, mehr bedenke Wie.
Lndessen ich ein Stiickchen Welt durchwandre,
Entdeck' ich wohl das Tüpfchen auf das i.
Dann ist der grosse Zweck erreicht;



368
Solch einen Lohn verdient ein solches Streben: Gold, Ehre, Rubm, gesundes, langes Leben Und Wissenschaft und Tugend — auch vielleicht. Leb' wohl!"
Geen mensch is ooit van wetenschap, ja, zelfs van wijsheid, geheel en al verstoken. Ieder onzer is in zekere mate, tot zekeren graad én wetenschappelijk én wijs te achten. In welke mate, tot welken graad ? Ziet, dat is het nu juist, waar het op aan komt. Zullen wij niet afhankelijk zijn van het wezen, dat wij ten slotte van onszelf hebben gemaakt ? Dat spreekt immers van en voor zichzelf. Het mephistophehsche in ons, onze koude, onaandoenlijke Verstandigheid, is nog volstrekt niet ware menschéhjkheid, al zal verstandigheid aan wijsheid hebben vooraf te gaan. Maar even weinig is het faustische in ons, het gevoelvol hoogdravende, met het ware menschehjke te vereenzelvigen. Het menschelijke in ons, het echt en recht menschehjke, zal, behoorhjk tot ontwikkeling, gekomen, zoowel het mephistophehsche als het faustische in ons moeten veredelen en verredehjken.
„Sie werden bemerken", heeft Goethe gezegd, „dass der Mephistopheles gegen den Homunkulus in Nachteil zu stehen kommt, der .ihm an geistiger Klarheit gleicht, und durch seine Tendenz zum Schonen und förderlich Tatigen so viel vor ihm voraus hat".
Wijsheid moet doen verstaan, wat het mephistophehsche, wanneer dat tot zijn uitersten vorm ontwikkeld wordt gedacht, in laatsten aanlég te beteekenen heeft, evenals zij het nog slechts droomend idealisme ons moet leeren doorzien om ons te brengen tot het ware ideaal, dat geen ideaal meer is in de alledaagsche beteekenis van het woord, maar niets meer of minder dan de Idee der waarheid, dan de waarheid der Idee. Zoo wordt in de ware wijsheid bedacht, dat het faustische en het mephistophehsche, elk op eigene wijze, te gelden heeft. Het ware of geestehjke en het onware of natuurhjke bestaan niet, treffen wij nergens aan, zijn niet voorhanden ; even weinig het faustische en het mephistophehsche. Niettemin hggen zij in de rede, bhjven zij niet alleen denkbaar, maar ook begrijpelijk.
Ik wil hopen, dat de lezer nu in staat zal zijn, door dichterlijke taal heenziende, in stilte het woord der waarheid te vernemen,



369
<lat in verzen wel gevoelvol wordt geuit, maar nooit volledig tot
■ontwikkeling wordt gebracht.
Homunculus Setz' ihn nieder,
Deinen Ritter, und sogleich
Kehret ihm das Deben wieder
Denn er suchts' im Fabelreich. Faust (den Boden berührend.)
Wo ist Sie ? — Homunculus Wüsten's nicht zu sagen.
Doch hier wahrscheinlich zu erfragen.
In Eile magst du, eh' es tagt,
Von Flamm' zu Flamme spürend gehen :.
Wer zu den Müttern sich gewagt,
"H&f weiter nichts zu überstehen. Mephistopheles Auch ich bin hier an meinem Teil;
Doch wüsst' ich Besseres nicht zu unserm Heil,
Als jeder möge durch die Feuer
Versuchen sich sein eigen Abenteuer.
Daim, um uns wieder zu vereinen,
Dass deine Deuchte, Kleiner, tonend scheinen.
Homunculus brengt verband tusschen professor WagnerV kouden, wetenschappehjken, proefondervindehjken laboratoriumarbeid en de schoonheid der Helleensche vormenwereld. Homun-culus, product van droge geleerdheid en practische kennis, hcht voor op den weg naar het rijk der klassieke gestalten en laat zich heel wel als geest van het humanisme denken. Uitsluitend op natuurwetenschappelijke wijze zal men het ware niet deelachtig worden. Exacte wetenschappen zijn noodig en onontbeerlijk en -ook in wijsheid te voorondersteUen, maar even weinig kunnen de humaniora worden gemist. Zoekt Homunculus, geboren in Prof. Wagner's laboratorium, niet in de helleensche vormenwereld tot beslag te komen ? Gehjk Faust door middel van den sleutel de moeders heeft bereikt, heeft hij, mede door de werkzaamheid van Homunculus, het geluk mogen smaken Helena te aanschouwen.
Goethe intusschen heeft van Homunculus als van een „geistiges Wesen", gewaagd en heeft hem dus klaarbhjkehjk als vouedige en onzakelijke geestelijkheid willen zien opgevat. Mocht al aan
24



37°
den sleutel nog zoogenaamde realiteit te onderkennen vallen, nog relatieve positiviteit, zoo zou men den homunculus als het absoluut negatieve andere in verhouding tot den sleutel kunnen denken. Menschelijke geest vooronderstelt menschehjke natuur. Geen geest zonder lichaam, geen lichaam zonder geest. Oneindige geestelijkheid heeft zich echter voortdurend te vereindigen, te beperken, te bepalen, te verengen, te begrenzen, te bekrimpen om daarna gestaag ook weer elk bekrompen en vormelijk bestaan te buiten te gaan, zich te verruimen, zich op te lossen en te vervloeien in de algemeenheid van eigene bijzonderheid. Ook Homunculus, „zerschellt" op het eind „am glanzenden Thron". i)
Men leze thans nog eens aandachtig het slot van de „klassische Walpurgisnacht", welke ik in het volgende college zal bespreken en middelerwijl begrijpe men, wat er te begrijpen valt.
i) Verg. blz. 80 van Prof. Bolland's Leiddraad: Indessen bezieht sich der Homunculus deutlich genug auf den Hellenismus, und unser Erzeugnis der Stubengelehrsamkeit lasst sich demgemass als neuer Humanismus auffassen, der, aus pedantischem Treiben der Stubengelehrten hervorgegangen, auf dem Wege zur klassischen Schönheit vorleuchtet, in unserer Gesellschaft aber noch nicht zu Pleisch und Blut gekommen ist und naturgemass in der hellenischen Formenwelt zur wahren und vollen Menschhchkeit zu gelangen sucht; oder aber er ist das absolut negative Andere zum Schlüssel Mephisto's und soll nun als Ergebnis trockener und — „positiver" Wissenschaft das Prindp sein, welches die Idealwelt wirkhch zu beleben imstande is. Und als leiblose Winzigkeit geht er daher in derselben auf, um nachher in eigener Gestalt, mit eigenem Leben und Wuchs, aus der alten Gedankenwelt wieder hervorzugehen; zu dem Ende zerschellt er am Muschelwagen der Galatea, (cfr. Hom. Ihad 18 : 45, Philostr. Imag, 2 : 18 Cyperns magische Höllenbewohner führen den Wagen der Göttin heran ; vgl. Plin H. N. 28 : 3. Die Marsen aber waren eine latemische Völkerschaft.) bei der dem Dichter Rafael's Frescobild in der villa Farnesina zu Rom vorgeschwebt haben soll. Goethe kannte jedoch auch Calderons Drama Ueber allen Zauber Liebe, wo Galatea am Schlusse auf dem Meere in einem Triumphwagen erscheint, von zwei Delphinen gezogen, Tritonen und Sirenen mit musikalischen Instrumenten um sie her: Goethe Jahrbuch für 1884, 5 : 320. B.



27 Maart iqiq.
Op den gedenkdag van den veldslag bij Pharsalus (9 Augustus 48 v. Chr.), met welken de antieke vrijheid een einde nam, Pompejus door Caesar werd verslagen, het keizerrijk derhalve zegepraalde, brengen Homunculus en Mephisto den voorloopig buiten bewustzijn liggenden Faust naar Hellas, met name naar de vlakte, 1) waar genoemde slag geleverd werd, op welk slagveld, 2) voor de verbeelding, zich juist een heksenspel afspeelt, dat, als „klassieke" Walpurgisnacht, slechts spel van spoken Zonder heer of meester heeft te heeten. In en voor de phantasie zijn wij naar Thessalië gebracht, waar in de oudheid de booze heksen zich bij voorkeur thuis voelden, Hf welke de duivel in geenen deele wat te zeggen had of naar believen handelen kon. Den schranderen lezer zal het aanstonds duideHjk zijn, dat Goethe met die „klassieke Walpurgisnacht" toch moeilijk op eene wereld van werkelijkheid heeft kunnen doelen. Want zuiver denkbeeldig moet toch eene wereld worden geacht, waarin de duivel geen rol van beteekenis vervult. Voor bet daadwerkelijke ondermaansche heeft ten eenen male „Der Teufel ist los !" te gelden. Daten wij, alvorens .verder te gaan, eerst kennis nemen van hetgeen op 21 Februari 1831 door Eckermann is aangeteekend :
„Goethe lobte sehr die neueste Rede von Schelling, womit dieser die Münchener Studenten beruhigt. „Die Rede", sagte er, „ist durch und durch gut, und man freut sich einmal wieder über das vorzügliche Talent, das wir lange kannten und verehrten. Es war in diesem Falie ein trefflicher Gegenstand und ein redlicher Zweck, wo ihm denn das Vorzüglichste gelungen ist. Könnte man von dem Gegenstande und Zweck seiner Kabirenschrift dasselbige sagen, so würden wir ihn auch da- rühmen müssen, denn seine rhetorischen Talente und Künste hat er auch da bewiesen".
Schellings Kabiren brachten das Gesprach auf die Klassische Walpurgisnacht, und wie sich diese von den Brockenszenen des ersten Teiles unterscheide.
1) Die pharsalische Fbene liegt eigentlich nicht am Penêus. B. Sie liegt am Flusse Enipeus.
2) Vgl. hier Luc. Phars 6 : 411 Sqq. und Pans. r : 32, 2. B.



372
. „Die alte Walpurgisnacht", sagte Goethe, „ist monarchisch, indem der Teufel dort überall als entschiedenes Oberhaupt respektiert wird. Die klassische aber ist durchaus republikanisch, indem alles in der Breite nebeneinander steht, so dass der eine so viel gilt wie der andere, und niemand sich subordiniert und sich um den andern bekümmert". „Auch", sagte ich, „sondert sich in der klassischen alles in scharf umrissene Lndivïdualitaten, wahrend auf den deutschen Blocksberg jedes einzelne sich in eine aUgemeine Hexenmasse auflöst".
„Deshalb", sagte Goethe, „weiss auch der Mephistopheles, was es zu bedeuten hat, wenn der Homunculus ihm von „thessahschen" Hexen redet. Ein guter Kenner des Altertums wird bei dem Wort „thessahsche Hexen" sich auch einiges zu denken vermogen, wahrend es dem Ungelehrten ein blosser Name bleibt".
„Das Altertum", sagte ich, „musste Bonen doch sehr lebendig sein, um alle jene Figuren wieder so frisch ins Deben treten zu lassen, tmd sie mit solcher Freiheit zu gebrauchen und zu behandeln, wie Sie es getan haben".
„Ohne eine lebenslangliche Beschaftigung mit der bildenden Kunst", sagte Goethe, „ware es mir nicht möglich gewesen. Das Schwierigste indessen war, sich bei so grosser Fülle massig zu halten und alle solche Figuren abzulehnen, die nicht durchaus zu meiner Intention passten. Sohabeichz. B. vondenMinotaurus,den Harpyen, und einigen anderen Ungeheuern, keinen Gebrauch gemocht".
„Aber was Sie in jener Nacht erseheinen lassen", sagte ich, „ist alles so zusammengehörig und so gruppiert, dass man es sich in der Einbildungskraft leicht und gerne ztirückruft und alles willig ein Bild i) macht. Die Maler werden sich so gute Anlasse auch gewiss nicht entgehen lassen ; besonders freue ich mich, den Mephistopheles bei den Phorkyaden zu sehen, wo er im Profil die famöse Maske probiert". — fIöI
i) Hauptquelle für die mythologischen Gebilde der antiken Religion soll dem Dichter das 1724 erschienene Lexicon Mythologicum Benjamin Hederichs gewesen sein, das als solches freilich nur eine Quelle für Zusammenstellungen hat sein können; „die klassische Walpurgisnacht", sagt z. B. Lewes, „ist ein wahres Gemengsel, in welchem Goethe allerlei kleine Bruchstücke, die im Laufe der Jahre bei ihm entstanden waren, ohne grosse Sorgfalt zusammengeworfen hat. Was hat er nicht alles da hineingebracht I — eine



373
. . . Wie goed heeft gelezen, heeft het intrinsieke verschil tusschen de oude Walpurgisnacht uit Faust I en de klassieke uit Faust II kunnen vernemen. Waar op den Bloksberg Mephisto heer en meester is, treedt in „de klassieke Walpurgisnacht" geene enkele figuur op den voorgrond, is geene der spookgestalten aan eene der anderen ondergeschikt gemaakt en staat of handelt elke schim geheel en al op zichzelf en voor eigene rekening, terwijl de booze geest in geenen deele hier iets in te brengen heeft. En dat wil al te gader zeggen, dat de klassieke Walpurgisnacht eene wereld zonder werkelijkheid is, eene wereld, die niet voorkomt, eene onbestaanbaarheid, die ijl, schimmig en vreemdsoortig als zij ons beschreven wordt, als het ware in de verbeelding slechts voorbijtrekt en henenvhedt, waarheen. ... ? Waarheen anders dan „Schönheitsglück ohne /Wirkhchkeit" tegemoet 1 Want met behulp van de „altthessalischen Vettel" Manto worden Helena en haar koor bezworen. Faust zoekt Helena, dat ideaal van schoonheid, wat zeggen wil, dat Goethe zelf het ware als het schoone in volmaaktheid en volledigheid voor zijne verbeelding wilde laten zweven en in en aan de gestalte van de schoonste der vrouwen het ware heeft willen aanschouwen. Weloverwogen zoeken wij, als wij het schoonste zoeken, eigenhjk God, want wat is God anders dan naam eener phantasiegestalte, waarin het schoonste en beste zijn saamgedacht, wat anders, dan naam voor een geest, dié al wat heflijk is en welluidt in zich vereenigend, oneindig tegenover ons nietig bewustzijn zal hebben te bhjken ? Waar wij van ideaal gewagen, heeft God ons ideaal te zijn, ja zelfs ons hoogste ideaal! Maakt U intusschen duidelijk, dat alle streven „Gode gehjk te worden", uiteraard slechts 'streven bhjken en bhjven moet. „Dieu, c'est la catégorie de 1'idéal", heeft Renan (1823—1892) terecht geschreven, maar te bedenken is, dat, zoodra God als geest van het schoone en goede wordt gedacht, God, hoewel uitermate belangrijke, ja zelfs veel omvattende en inhoudende kategorie, niettemin .. eenzijdigheid bhjkt en als keer- of ommezijde vanzelf den Duivel eischt. Geen God zonder Duivel, geen Duivel zonder God.
Schar so gross, dass er, um den Schlusschor erschöpfend zu bezeichnen, ihn „All Alle" überschreïben muss 1"
Vgl. jetzt Veit Valentin, „Die klassische Walpurgisnacht. Eine literarhistorisch aësthetische Dntersuchung". Deipzig 1901. B.



374
Veronderstellen doen zij elkaar eeuwiglijk over en weer. Wanneer Faust Helena van aangezicht tot aangezicht aanschouwen wil, begeert hij inderdaad het onmogelijke, verstaat dat. En merkt voorts op, hoe Faust dan ook bij Manto komt. Daar komt hij op den rug van Chiron, den braafsten en edelsten onder de centauren, die, naar luid van de mythe, zoowel Aesculaap, Apollo en Coronis' zoon, alsook Achüles, telg van Peleus en Thetis, zou hebben opgevoed. Maar Chiron holt steeds door, bhjft zelfs geen oogenblik staan, om, juist in zooverre hij nooit ofte nimmer stand houdt, in levenden lijve ten duidelijkste „de onbestaanbaarheid" als zoodanig te symbolizeeren. Wil Faust Helena te aanschouwen krijgen, dan moet hij plaats nemen op den rug van Chiron, die hem naar Manto brengen zal, welke oud tbessahsche tooverkol hem bij zijn streven de behulpzame hand zal bieden. Zien wij nu door de mythe heen, dan onthult zich voor den weidenkenden heel duidehjk haar waren zin, die enkel deze is, dat het bereiken van het ideaal tot de onmogelijkheden behoort, terwijl elk middel, waarvan wij meenen, dat het ons tot het gewenschte doel zal voeren, hersenschim te heeten heeft.
Men leze nu voor zich, maar thans met de toepassehjke bijgedachten, de verzen 7313—7495 uit Faust II, welke ik hier volgen laat:
Nymphen. Leget, Schwestern, euer Ohr An des Ufers grüne Stufe ; Hör' ich recht, so kommt mir's vor Als der Schall von Pferdes Hufe. Wüsst' ich nur, wer dieser Nacht Schnelle Botschaft zugebracht. Faust.
Ist mir doch, als dröhnt' die Erde,
Schallend unter eihgem Pferde.
Dorthin mèin Bhck !
Ein günstiges Geschick,
Soll es mich schon erreichen ?
O Wunder ohnegleichen !
Ein Reuter kommt herangetrabt,
Er scheint von Geist und Mut begabt,



375
Von blendend-weissem Pferd getragen ...
Ich irre nicht, ich kenn' ihn schon,
Der Philyra i) berühmter Sohn ! —
Halt, Chiron ! i) halt! Ich habe dir zu sagen...
Chiron. Was gibt's ? Was ist's ?
Faust.
Bezahme deinen Schritt!
Chiron.
Ich raste nicht.
Faust.
So bitte ! ninrm mich mit! Chiron.
Sitz auf! so kann ich nach Beheben fragen: Wohin des Wegs ? Du stehst am Ufer hier, Ich bin bereit, dich durch den Fluss zu tragen.
Faust (aufsitzend.) Wohin du willst. Für ewig dank' ich's dir.. Der grosse Mann, der edle Padagog, Der sich zum Ruhm ein Heldenvolk erzog, Den schonen Kreis der edlen Argonauten Und alle, die des Dichters Welt erbauten.
Chiron.
Das lassen wir an seinem Ort! Selbst Pallas kommt als Mentor nicht zu Ehren ; Am Ende treiben sie's nach ihrer Weise fort, Als wenn sie nicht erzogen waren.
i) „Chiron, der gerechteste der Centauren" : Hom. Iliad. n, 832.
„Muss es meinen Lippen geziemen, den Wunsch aller auszusprechen, so wünsch' ich., der langst entschlafne Chiron lebte noch, der Philyra Sprosse, «in Kind Kronos', des Uranos Sohnes, in Pelions Gründen, und der Halbmensch wilder Art doch menschlichen Sinnes wirkte noch, so wie er den Heros erzog in solchem Geiste einst, den Asklepios, der Schmerzesbalsam schuf, Gesundheitarzt und für allerlei Leiden ein Heiland war und Helfer". Pindar in seinem driften pytischen Gesang. B.



376
Faust.
Den Arzt, der jede Pflanze nennt,
Die Wurzeln bis ins tiefste kennt,
Dem Kranken Heil, dem Wunden Dindrung schafft,
Umarm' ich hier in Geist- und Körperkraft!
Chiron.
Ward neben mir ein Held verletzt,
Da wusst' ich Hilf' und Rat zu schaffen;
Doch hess ich meine Kunst zuletzt
Den Wurzelweibern und den Pfaffen.
Faust.
Du bist der wahre grosse Mann, Der Dobeswort nicht hören kann. Er sucht bescheiden auszuweichen Und tut, als gab' es seinesgleichen.
Chiron.
Du scheinest mir geschickt zu heucheln, Dem Fürsten wie dem Volk zu schmeicheln.
Faust.
So wirst du mir denn doch gestehn :
Du hast die Grössten deiner Zeit gesehn,
Dem Edelsten in Taten nachgestrebt,
Halbgötthch ernst die Tage durchgelebt.
Doch unter den heroischen Gestalten
Wen hast du für den Tüchtigsten gehalten ?:
Chiron.
Dn hehren Argonautenkreise
War jeder brav nach seiner eignen Weise,
Und nach der Kraft, die ihn beseelte,
Konnt' er genügen, wo's den andern fehlte.
Die Dioskuren haben stets gesiegt,
Wo Jugendfüll' und Schönheit überwiegt.
Errtschluss und schnelle Tat zu andrer Heil,
Den Boreaden ward's zum schonen Teil.
Nachsinnend, kraftig> klug, im Rat bequem,
So herrschte Jason, Frauen angenehm.



377
Dann Orpheus, zart und immer still bedachtig, Schlug er die Deier aUen über machtig. Scharfsichtig Dynceus, der bei Tag und Nacht Das heü'ge Schiff durch Klipp' und Strand gebracht. Geselhg nur lasst sich Gefahr erproben: Wenn einer wirkt, die andern alle loben.
Faust.
Von Herkules willst nichts erwahnen ? Chiron.
O weh ! errege nicht mein Sehnen. .. Ich hatte Phöbus nie gesehn, Noch Ar es, Hermes, wie sie heissen ; Da sah ich mir vor Augen stehn, Was alle Menschen göttlich preisen. So war er ein geborner König, Als Jünghng herrlichst anzuschaun; Dem altern Bruder untertanig Und auch den allerliebsten Fraun. Den zweiten zeugt nicht Gaa wieder. Nicht führt ihn Hebe himmelein; Vergebens mühen sich die Dieder, Vergebens qualen sie den Stein.
Faust.
So sehr auch Bildner auf ihn pochen, Sp herrlich kam er nie zur Schau. Vom schönsten Mann hast du gesprochen, Nun sprich auch von der schönsten Fr au! Chiron.
Was !.. . Frauenschönheit will nichts heissen,
Ist gar zu oft ein starres Bild;
Nur solen ein Wesen kann ich preisen,
Das froh und lebenslustig quillt.
Die Schone bleibt sich selber selig;
Die Anmut macht unwiderstehlich,
Wie Helena, da ich sie trug.
Faust.
Du trugst sie ?



37»
Chiron. Ja, auf diesem Rücken.
Faust.
Bin ich nicht schon verwirrt genug, Und solch ein Sitz muss mich beglücken f Chiron.
Sie fasste so mich in das Haar, Wie du es tust.
Faust. O, ganz und gar Verher' ich mich ! Erzahle, wie ? Sie ist mein einziges Begehren ! Woher, wohin, ach, trugst du sie ?
Chiron.
Die Frage lasst sich leicht gewahren.
Die Dioskuren hatten jener Zeit
Das Schwesterchen aus Rauberfaust befreit.
Doch diese, nicht gewohnt, besiegt zu sein,
Ermannten sich und stürmten hinterdrein.
Da hielten der Geschwister eihgen Dauf
Die Sümpfe bei Eleusis auf;
Die Brüder wateten, ich patschte, schwamm hinüber; Da sprang sie ab und streichelte Die feuchte Mahne, schmeichelte Und dankte hebhch-klug und selbstbewusst. Wie war sie reizend! jung, des Alten Dust! Faust.
Erst sieben Jahr !. .
Chiron.
Ich seh', die Philologen, Sie haben dich sowie sich selbst betrogen. Ganz eigen ist's mit mythologischer Frau. Der Dichter bringt sie, wie er's braucht, zur Schau : Nie wird sie mündig, wird nicht alt, Stets appetitlicher Gestalt, Wird jung entführt, im Alter noch umfreit; Gnug, den Poëten bindet keine Zeit.



379
Faust.
So sei auch sie durch keine Zeit gebunden ! Hat doch Achill auf Phera. sie gefunden, Selbst ausser aller Zeit. Welch seltnes Glück: Errungen Liebe gegen das Geschick ! Und soht' ich nicht, sehnsüchtigster Gewalt, Ins Leben ziehn die einzigste Gestalt ? Das ewige Wesen. Göttern ebenbürtig, So gross als zart, so hehr als hebenswürdig ? Du sahst sie einst; heut hab' ich sie gesehn, So schön wie reizend, wie ersehnt so schön. Nun ist mein Sinn, mein Wesen streng umfangen ; Ich lebe nicht, kann ich sie nicht erlangen.
Chiron.
Mein fremder Mann ! als Mensch bist du entzückt; Doch unter Geistern scheïnst du wohl verrückt. Nun tr'fft s'ch's hier zu deinem Gliicke; Denn alle Jahr nur wenig Augenbhcke Pfleg' ich bei Manto vorzutreten, Der Tochter Aeskulaps; im stillen Beten Fleht sie zum Vater: dass zu seiner Ehre Er endlich doch der Aerzte Sinn verklare Und vom verwegnen Totschlag sie bekehre . . Die hebste mir aus der SibyUengilde, Nicht fratzenhaft bewegt, wohltatig milde; Ihr glückt es wohl, bei eirhgem Verweilen Mit Wurzelkraften dich von Grund zu heilen.
Faust.
Geheilt will ich nicht sein, mein Sinn ist machtig ; Da war' ich ja wie andre niedertrachtig.
Chiron.
Versaume nicht das Heil der edlen Quelle! Geschwind herab ! Wir sind zur Stelle.
Faust.
Sag' an! Wohin hast du in grauser Nacht Durch Kiesgewasser mich ans Dand gebracht ?



38o
Chiron.
Hier trotzteu Rom und Griechenland im Streite, Peneios rechts, links den Olymp zur Seite, Das grösste Reich, das sich im Sand verhert; Der König flieht, der Biirger triumphiert. Bliek' auf ! hier steht bedeutend nah lm Mondenschein der ewige Tempel da.
Manto (inwendig trüumend) Von Pferdes Hufe Erklingt die heihge Stufe, Halbgötter treten heran.
Chiron.
Ganz recht!
Nur die Augen aufgetan !
Manto (erwachend.) Willkommen ! ich seh', du bleibst nicht aus.
Chiron.
Steht dir doch auch dein Tempelhaus! Manto.
Stteifst du noch immer unermüdet ?
Chiron.
Wohnst du doch immer still umfriedet, Indes zu kreisen mich erfreut.
Manto.
Ich harre, mich umkreist die Zeit. i) Und dieser ?
i) Dia (w) haben die alten Perser das ganze Himmelsrad genannt: Herodot i, 131 und die Magiër besangen ihren höchsten Gott als ersten und vollkommenen Denker des volkommensten Wagens: Diochrysostomus 36, 39. Einen ewigen kreislauf von allem haben Orpbiker und Pythagoreer geglaubt; dass das Irdische dem Himmhschen entspreche, war (Sext. Emp. p. 729 Bekker) babylonische Voraussetzung, und noch die jüdische Qabbala lehrt, die Welt unten sei nach dem Vorbilde des Wagens droben gebildet worden : Sohar II 260a. Dass sich der Kosmos wie ein Rad drehe, hat auch Anaximander geschrieben ; „Plato nennt im Hinblick auf den harmonischen



38i
Chiron.
Die verrufne Nacht Hat strudelnd ihn hierher gebracht. Heienen mit verrückten Sinnen, Heienen will er sich gewinnen, Und weiss nicht, wie und wo beginnen; Asklepischer Kur vor andern wert.
Manto.
Den Heb' ich, der Unmögliches begehrt.
(Chiron ist schon weit weg.)
Manto.
Tritt ein, Verwegnet, solist dich freuen!
Der dunkle Gang führt zu Persephoneïen.
Ln des Olympus hohlem Fuss
Dauscht sie geheim verbotnem Gruss.
Hier hab' ich einst den Orpheus eingeschwarzt,
Benutz' es besser ! frisch ! beherzt!
(Sie steigen hinab).
Faust krijgt voorloopig Galatea slechts te zien, die als praeludium der Helenagestalte op te vatten is. En Goethe doet eene poging den ontwikkelingsgang der oude cultuurwereld uit de nog onbeholpen en betrekkelijk vormlooze voortbrengselen van het Oosten tot aan de van vrijer opvattingen getuigende grieksche schoonheid voor de voorstelling te brengen. Die grieksche schoonheid verschijnt dan vluchtig voor den bhk in de gedaante van de goddelijk schoone Galatea op haar schelperwagen :
Kreislauf des Kosmos das zu denkende Wesen des Himmels einen geflügelten Wagen": Plutarch, Qu. Conv. 9 : 5, 2 ; vlg. Plat. Phdr 246a. Aristoteles: ,,Es heisst, die menschlichen Sachen seien ein Kreislauf; auch die Zeit selbst soll ein Kreis sein". (Phys. 4 : 14). Schopenhauer: „Wir können dieZeit einem endlos drehenden Kreise vergleichen". (W.W. 1 : 365 Reclam) Nietzsche: „Ewig rollt das Rad des Seins; die Zeit selbst ist ein Kreis". (Zarathustra 3 : 317, 231). Das Mahabharatan. „Dieses an die Gegensatze gebundene und des Geistigen ermangelnde Rad der Zeit soll man abtun, vernichten, und die unsterbhche Welt in sich zum Erwachen bringen". (Deussens „Vier Texte", S 973.) B.



382
(Galatee auf dem Muschelwagen nahert sich) Nereus Du bist es, mein Diebchen !
Galatee O Vater ! das Glück !
Delphine, verweilet I mich fesselt der Bliek. Nereus Vorüber schon, sie ziehen vorüber
In kreisenden Schwunges Bewegung ;
Was kümmert sie die innre, herzHche Regung I
Ach, nahmen sie mich mit hinüber !
Doch ein einziger Bliek ergetzt,
Dass er das ganze Jahr ersetzt.
(Faust II, Klassische Walpurgisnacht).
Wanneer sphinxen; sirenen en nymphen, chiron, grijpen of grijpvogels, pygmaeën of duimelingen en lamiën, spookachtige bloedzuigers, die zich in de meest aantrekkelijke gestalten vertoonen tot verderf der door hen<verlokte jongelingen, voorts oreaden of berggeesten, dryaden of boomgeesten, phorkyaden of watergeesten en ten slotte Proteus, die nooit een afdoend antwoord geeft op de vraag, wat hij wel is, op verwarde wijze aan ons voorbijtrekken om aan het eind in al haar pracht en luister Galatea te laten verschijnen, dan doet Goethe in de verbedding Faust eene schoonheidsontwikkeHng doorleven vanaf de sphinx, die toch als toonbeeld van onontwikkeldheid van vormenschoonbeid gelden kan, tot aan Galatea, die ons, om zoo te zeggen, bij wijze van voorproef of voorsmaak van de volmaakte, zuivere en reine schoonheid, „vorüberhuscht". En middelerwijl laat de dichter zich ook in met den strijd tusschen het Neptunisme en Vulcanisme in de geologie der oudheid, waarbij hem Anaxagoras tot Vulcanist, de grieksche wijsgeer Thales uit Milete daarentegen wordt tot Neptunist. Aristoteles vermeldt, dat Thales het water als de eerste stof beschouwt. (Metaph. i: 3) Herachtus heeft beweerd, dat deze wereldorde, voor alle schepselen dezelfde, geen God noch mensch geschapen heeft, maar altijd er geweest was en steeds een eeuwig brandend vuur is en zijn zal, dat beurtelings opflikkert en uitdooft. (Clem. Alex. Strom. 5 : 60). Schrijft ook weer niet Aristoteles, (Metaph. 1 : 3, 984a) dat Hippasus uit Metapontum en Herachtus uit Ephesus het vuur als oerstof hebben aangenomen? „Alle dingen", zegt Anaxagoras, zijn gemengd



3«3
geweest; de geest evenwel is gekomen en heeft ze geordend". (Diog. Laërt. 2:6). En andermaal heeft Aristoteles o.a. voorondersteld, (Meteor 1 : 3, 4) dat Anaxagoras, terwijl hij van den aether sprak, het vuur heeft bedoeld, hetwelk de wereldruimte of, beter gezegd, den hemel vulde ; omgekeerd heeft Herachtus met zijn wereldvuur den aether weer gemeend, die in de orphische Mysteriën door Phanes werd gepersonifieerd, die ook de Eros of wereldliefde is, welke alles vereenigt en aan den gang houdt en, nog naar het zeggen der Sirenen in Goethe's Faust, ook alles is begonnen :
„Und ringsum ist alles vom Feuer umronnen; So herrsche denn Eros, der alles begonnen ! 1)
Maar hoe denkt Goethe zelf over het geologisch vraagstuk ? Schaart hij zich bijgeval ook aan den kant der Neptuuisten van toen of aan dien der Vulkanisten ? . . . Al is zijne „klassische Walpurgisnacht" ook „Traum einer Weltentstehung" te noemen, te wijs is Goethe toch geweest om niet gevoeld te hebben, dat het ontstaan der wereld niet eenvoudig uit een harer elementen te verklaren was. Het geheel is dan ook niet verstandig af te leiden uit het deel en de wereld bhjft eeuwig bestendig product van al hare factoren. Zij is niet op een bepaald oogenbhk geboren, maar zij ontstaat aanhoudend, gelijk zij aanhoudend vergaat. De vraag naar het ontstaan der wereld is de vraag der geestehjk on volwassenen ; men dient haar te verleeren.
„Heil den mildgewognen Düften! Heil geheimnisreichen Grüften Hoch gefeiert seid allhier Element' ihr alle vier!"
1) Klassische Walpurgisnacht. Verg. ook De oorsprong der Grieksche wijsbegeerte, derde uitgave, blz. 57. Bolland.
„Bros, der alles begonnen", mahnt in der Weise der Entgegensetzung an den Krieg, der nach Heraklit der Vater von allem ist. „Eros" ist ein exoterischer Name der Orphiker für das (nach aussen auch als „Zeus" bezeichnete) welthildende Dichtwesen Phanes gewesen, welches eigner Vater und eigner Sohn und zwar als aetherisches Pneuma war ; auch Pherecydes hat geschrieben, dass sich' „Zeus" in den „Eros" verwandelt habe, als er die Welt bilden wollte. Chrysipp hat „das vergöttem der Deidenschaften als kindisch bezeichnet; dass Eros Gott sei, leugnet beim Alexandrinischen Clemens der cyniker. B.



384
.. .Wordt daarmee niet iets aangeduid ? Nooit zal de werkelijkheid verstandig uit hare afzonderlijkheden kunnen worden afgeleid. Gelijk ons bewustzijn als volledige nietigheid bet andere van de goddelijke oneindigheid is en als zoodanig ook nimmer zal zijn te omschrijven met, of te herleiden tot eén zijner verbijzonderingen, zoo moet ook het ontstaan der wereld niet eenzijdig uit een har er elementen worden gedacht. Een denken in dezen trant heeft in hooge mate kinderlijk te heeten. Op 18 Mei 1824 heeft Goethe tot Eckermann gezegd : „Sobald man in der Wissenschaft einer gewissen beschrankten Konfession angehört, ist sogleich jede unbefangêne treue Auffassung dalün. Der entschiedene Vulkanist wird immer nur durch die Brille des Vulkanisten sehen, sowie der Neptunist und der Bekenner der neuesten Hebungstheorie durch die seinige''. —
Dn het aangehaalde uit Eckermann's aanteekeningen van 21 Febr. 1831, in den aanvang van dit college vermeld, heeft de lezer gewag hooren maken van Schelhngs Kabirenschrift. Ln de „klassische Walpurgisnacht" zingen de Sirenen :
„Fort sind die im Nu ! Nach Samothrace grade zu, Verschwunden mit günstigem Wind. Was denken sie zu vollf ühren lm Reiche der hohen Kabiren ? Sind Götter ! Wundersam eigen, Die sich immerfort selbst erzeugen Und niemals wissen, was sie sind. Bleibe auf deinen Höhn, Holde Duna, gnadig stehn, Dass es nachtig verbleibe, Uns der Tag nicht vertreibe!" —
Faust II geeft veel te denken en om dat deel volkomen te verstaan, heeft men het bovendien ijverig en nauwlettend te bestudeeren. Op 17 Februari 1831 moet dan ook Eckermann tot Goethe hebben gezegd : „Es kommt in diesem zweiten Teil eine weit reichere Welt zur Erscheinung als im ersten", waarop Goethe hem geantwoord heeft: „Ich sollte denken. Der erste Teil is fast ganz subjectiv; es ist alles aus einem befangeneren, leidenschaftlicheren



3«5
Biólividuum hervorgegangen, welches Halbdunkel den Menschen auch so wohl tun mag. Im zweiten Teile aber ist fast gar nichts Subjectives, es erscheint hier eine höhere, brcitere, hellere, leidenschaftlosere Welt, und wer sich nicht etwas umgetan und einiges erlebt hat, wird nichts damit anzufangen wissen. En Eckermann heeft daaraan dan weer toegevoegd : „Es sind darin einige Denkübungen und es möchte auch mitunter einige Gelehrsamkeit erfordert werden.Es ist mir nur heb, dass ich Schellings Büchlein über die Kabiren gelesen, und dass ich nun weiss, wohin Sie in jener famosen Stelle der klassischen Walpurgisnacht deuten".. . „Ich habe immer gefunden", heeft Goethe weer lachend geantwoord, „dass es gut sei, etwas zu wissen". Vgl. Schelling, W.W. 8 : 345.
Omtrent de „hohe Kabiren" vindt men in de tweede uitgave van Professor Bolland's leiddraad het volgende aangeteekend: „Die Kabiren von Samothrake sind (Macr. 3 : 4,9) „machtige" und i.grosse" Götter gewesen, welche als „die Machtigen" zu den Griechen von den Phceniciem gekommen sein dürften ; kabbir' (vgl. Hiob 36 : 5) ist kanaanitisch für „machtig". Beim Hesychius findet man noch eine Glosse, laut dessen der Planet Jupiter melech kabbir' geheissen hat, und dies bedeutet, dass für die von Babel her unterrichteten Semiten der genannte Planet ein machtiger Herrscher gewesen ist. Nach Hesych hiess der Priester der Kabiren, welcher Mörder zu reinigen hatte, Koes, und auch dieser Name konnte der Sprache Kanaans (Kohen) entlehnt sein; weiter berichtet Plutarch in seiner Schrift über das Gesicht in der Mondscheibe (28 : 4), die alten Athener hatten die Verstorbenen „Demetrier " genannt, und dass Demeter und Persephone auf Samothrake verehrt worden, erhellt aus Strabo 4 : 4, 6. Divius (45 : 6) weiss noch, dass ein Haf en dieser Insel Demelrium hiess. Dn Zusammen hang mit dem Herrn der Unterwelt werden (w. 628—'30) in den „Persern" des ^schylus als chthonioi daimones (x&óvioi dai/ioves) oder Grabgötter die Erde und Hermes erwahnt, und mit den Mysteriën von Samothrake war schon von Herodot (2:51) der Hermes znsammengedacht worden; ein Scholium nun aber zu Apoll Argon 1 : 917 enthalt Folgendes: „Auf Samothrake (vgl auch Plut. v. Marcell. 30 : 5) empfangt man die Weihen der Kabiren, deren Namen Mnaseas angiebt; sie sind vier (bzw. zunachst drei) an der Zahl: Axieros, Axiokersa, Axiokersos. Axieros
25



386
ist die Demeter, Axiokersa die Persephone und Axiokersos der Hades; der hinzugefügte vierte, Kasmïlos, ist der Hermes, wie Dionysodor berichtet". ( F H G 3 : 154b.) „Hades", sagt (F V S* 1 : 81) Heraclit, „ist eins mit Dionys". Und Kabiren natten also auf Samothrake die Grabgottheiten Demeter, Persephone und Dionys mitsamt den Seelenfiihrer Hermes geheissen, welcher letztere (Numa 7 : 8) auch dem Plutarch als „Camülus" oder Diener der grossen Götter bekannt ist; das Heihgtum agyptischer Kabiren, von dem (3 ; 17) Herodot gelegenthch1 redet, ist wohl (vgl 2 : 123) ein Heihgtum der lsis und des Osiris gewesen, und der eine macedonische, unter anderen (L D. 1 : 15) von Dactanz erwahnte, Cabir dürfte der Totengott, der Gott der Unterwelt, überhaupt gewesen sein. Die sieben phoenicischen Söhne Südeksbeim Eusebius (Pr. Ev. 1 : 10, 5 und 25) sind in ihren Beziehungen nicht klar, obgleich oder indem (vgl. Jes. 41 : 2} Cèdeq bei den Juden der Name für den Planeten Jupiter ist und eine Siebenzahl der Kabiren als solche auf sieben als „Machtige" bezeichnete Planetengötter führen würde ; siehe noch Strabo 10 : 3 19—20, eine Stelle, aus der unter anderem hervorgeht, dass von den Kabiren auf Samothrake keine Taten erzahlt wurden. Dass die dortigen Weihen das Deben der Eingeweihten schützen sollten, giebt unter anderen („Friede" 277) Aristophanes zu verstenen, und geht auch aus Stellen wie Cic de N. D. 3 : 37 und Daërt. Diog. 6:59 hervor. Ueberhaupt ware jetzt deuthch, dass „hohe Kabiren" ein Pleonasmus ist und dass sich die Frage, wer die Kabiren der Mysteriën auf Samothrake gewesen seien, beziehungsweise beantworten lasst; zugleich aber ist die Frage, wer oder was die Kabiren als solche und überhaupt gewesen seien, als eine verkekrte zü bezeichnen. Kabbir' war ein von den Semiten herüberbekommenes Beiwort, das sich auf verschiedene Götter anwenden liess". —
Thales, zoo wordt ons in de „klassieke Walpurgisnacht" verteld, heeft Homunculus bij den ouden Nereus gebracht, teneinde hem te smeeken het „kleine menschje" eene hem passende gedaante te geven;
Thales : „Denn nichts Geringes haben wir zu flehn :
Der Knabe da wünscht weislich zu entstehn".



387
Nereus evenwel verwijst naar „Proteus" :
„Hinweg zu Proteus ! Fragt den Wundermann Wie man entstehn und sich verwandein kann".
waarna Nereus „sich gegen das Meer entfernt". En wat hooren wij nu, na het verdwijnen van Nereus, Thales tegen Homunculus zeggen ? .. .
„Wir haben nichts durch diesen Schritt gewonnen, Trifft man auch Proteus, gleich ist er zerronnen \ Und steht er Euch, so sagt er nur zuletzt, Was staunen macht und in Verwirrung setzt".
In het college van 21 November werd Proteus door mij ter sprake gebracht en daar heeft de lezer reeds kunnen vernemen, dat Proteus de gesymbolizeerde natuur is. Tot Riemer heeft Goethe dan ook zelf op den eersten Maart 1805 erkend „dass Proteus für ein Symbol der Natur gelten könne".
„Wat is de natuur ?", luidt Bolland's tweede spreuk van het eerste
boek der spreuken. En het wijsgeerige antwoord ? Het bekende
ongekende. Wie wijsgeerig onderlegd is, weet, welk een materiaal van bespreekbaarheid dat antwoord in zich sluit of. . . opent. De natuur is het ware op de wijze van het onware, het bekende vreemde, het tegenover den geest gestelde. Hier is het niet de plaats dat alles van voren af en in den breede uit te werken. Moge het zich eventueel onbevredigd voelen met het gegeven antwoord den lezer ertoe brengen, door gestadig en aanhoudend nagaan van eigen begrip, ook tot het begrip der natuur te geraken.
Br 1798 hooren wij den jongen Schelling in eenigszins theosophischen trant als volgt over de wereldziel spreken, bij hem benaming voor het beginsel, dat de wereld aan den gang of gaande houdt:
„die erste Kraft der Natur verbirgt sich hinter den einzelnen Erscheinungen, in denen sie offenbar wird vor dem begierigen Auge; in einzelnen Materiën ergiesst sie sich durch den ganzen Weltraum. Um diesen Proteus der Natur, der unter immer vertinderter Gestalt in zahllosen Erscheinungen wiederkehrt, zu fesseln, müssen wir die Netze weit ausstellen; unser Gang sei langsam,



388
aber desto sicherer". (i, 2 : 382). Merkt hier op, hoe Schelling, wiens wijsheid sterk door het dichterlijke bleef aangedaan, veel te veel in en met de verbeelding werkt. En wat hoort men Hegel in zijne colleges zeggen ? . . . „Wir finden die Natur als ein Ratsel und Problem vor uns, das wir ebenso aufzulösen uns getrieben fühlen, als wir davon abgestossen werden ; angezogen : der Geist ahnet sich darin, abgestossen : von einem Fremden, in welchem er sich nicht findet. Von der Verwunderung, sagt daher Aristoteles, hat die Philosophie angefangen. — Indem wir ihre Processe und Verwandlungen sehen, wollen wir ihr einfaches Wesen erfassen, diesen Proteus nötigen, seine Verwandlungen einzustellen und sich uns zu zeigen und auszusprechen, so dass er uns nicht bloss vielfache und immer neue Formen vorhalte, sondern auf einfachere Weise in der Sprache zum Bewusstsein bringe was er ist". — Altijd zal de natuur voor den mensch raadsels blijven bevatten, altijd zal de natuur het onbegrijpelijke bhjven inhouden, wat te begrijpen is. Want wat is de natuur, nogmaals gevraagd, nu eigenhjk anders dan het met den geest verwante vreemde, wat anders dan het denkbare, dat in geene denkbaarheid opgaat ? De menschehjke geest, die de menschehjke natuur leert kennen, leert zichzelf kennen. De menschehjke geest, dóórdenkend over eigene ommezijde, leert zijne gebreken kennen, waarmee hij zich uiteraard niet kan vereenigen. De natuur is niet de geest, zij is het tegenover den geest gestelde, doch als zoodanig is zij van hem geenszins verlaten. De mensch heeft het natuurhjke aan zich, waarmee hij zich intusschen nimmer vereenzelvigt. Vereenzelvigen doet hij zich veeleer met het hoogste, dat in hem is, wijl de mensch de volledige nietigheid zelve is en dus, als verkeerde oneindigheid, mikrokosmisch bhjft te denken. Het kan niet genoeg worden herhaald en van voren af in overweging worden gegeven, dat de natuur als zoodanig altoos het berekenbare is, dat in geene berekenbaarheid opgaat, het denkbare en begrijpelijke is, dat eveneens nooit geheel en al in denkbaarheid en begrijpelijkheid te verkeeren is of ooit zal zijn.
.... „Trifft man auch Proteus, gleich ist er zerronnen;
Und steht er Euch, so sagt er nur zuletzt,
Was staunen macht und in Verwirrung setzt".



389
Een reeks van denkers heeft in de reeds van ouds bekende ij Proteusfabel symboliek gezien. Zoo heeft o.a. Francis Bacon in zijn in 1609 verschenen werk : „De sapientia veterum" (The wisdom of the ancients) de fabelachtige verstellingen der ouden als beeldspraak uitgelegd, o.a. ook de fabel van Proteus, die, volgens hem, op de verborgenheden der natuur wijst. 2) Terloops moet worden opgemerkt, dat Bacon zich daar niet geheel zuiver uitdrukt-, aangezien hij niet van,,de verborgenheden", maar van „het verborgene" der natuur had moeten gewagen. Wat is het verborgene der natuur ? Dat is niets meer of rninder dan het voortbrengend vermogen der natuur, dat uiteraard verborgen heeft te bhjven en vanzelf ook onontdekbaar is. De barende natuur, de voortbrengende natuur, de natura naturans, komt immers nooit te zien, even weinig als zij ergens aangetroffen of gevonden wordt. Wat te zien komt, is natuurlijk en vanzelf de voortgebrachte natuur, de natura naturata. Alleen waarneembaarheden, verschijnselen en voortbrengselen van de natuur laten zich aanschouwen. De ter wereld brengende en de ter wereld gebrachte natuur verhouden zich gehjk het verborgene en het geopenbaarde of aan het hebt gebrachte, gelijk het in- en uitwendige. Dat hebben wij reeds bedacht.
De gedachte, hier geuit, hgt o.a. in de voorstelling van de gesluierde Isis. Isis toch is niets anders dan de vrouwelijk gedachte natuur, d. i. de barende of telende natuur, waarom dan ook de voortbrengende organen van het beeld door den sluier onzichtbaar zijn gemaakt. Inmiddels een foutieve symboliek, dat zij hier eens gezegd. Want wie van de gesluierde Isis spreekt, moet toch niet voorbijzien, dat men bij den sluier meer in het bijzonder aan het bedekken van het gelaat denkt, waarom het hier echter niet gaat. Hier gaat het om het bedekken der schaamdeelen, waarvoor bij de iEgyptenaren door vrouwen een soort rokje werd gebruikt met daaraan bevestigde banden over de schouders, hetwelk „kalasiris" werd genoemd en dat het best met een sarong te vergelijken was.
De gesluierde Isis is niets anders dan het in beeld gebrachte
1) Vgl. Hom. Odyss. 4 : 349—570.
2) The fable of Proteus seems to point at the secrets of nature and the states of matter" : Fr. Bacon on „the Wisdom of the Ancients" (1609). B.



390
voortbrengend vermogen der werkelijkheid. De voortbrengende Natuur wordt uiteraard vrouwelijk gedacht. Dat Hgt in de rede, gehjk het in de rede ligt, dat wij van God, als van den Vader gewagen. Maakt U intusschen duidelijk, dat het altemaal beeldspraak is, want vraagt U eens in heiligen ernst af of zich God in letterlijken zin wel manlijk denken laat. Kan men met God of Christus het natuurlijk manlijke inderdaad vereenigd denken ? Of dient een waarlijk geestehjk mensch niet veeleer hinder te krijgen van de gedachte aan alle natuurlijke eigenschappen, verbonden met den Vader en diens eenigen Zoon ? Wat echter schiet er over van het bestaan der Christusgestalte na aftrek van al het natuurhjke ? Baat ons in dat verband eens aan de uitspraak der doceten denken, die van de „schijnverschijning" van den Christus hebben gewaagd. In zekeren zin komen de fabel van Proteus en de voorstelling van het gesluierd Isisbeeld op hetzelfde neer. Wordt al bij de laatste het voortbrengend vermogen van moeder natuur achter den sluier gedacht, zoo bhjkt in de fabel van Proteus de bestendigheid van het eeuwige wezen achter of in de wisseling der voorbijgaande gestalten te schuilen. Want ziet nooit voorbij, dat Proteus, ondanks zijne gedaanteverwisselingen, toch eeuwig Proteus bhjft.
Die Inschrift zum Schleier der „Isis" ich bin was war und ist und kommt und meinen Schleier hat kein -Sterblicher gelüftet, zoo staat in Hegels Encyclopaedie § 246, Zusatz, „schmilzt vor dem Gedanken".
Wie nu wat begrepen heeft, zal moeten beselfen, hoe wijs het was gezegd, toen Novalis (1772—1801) aan het slot van zijn gedicht „das geschleierte Bild" opgemerkt heeft, dat, wien het ooit gelukken mocht den sluier op te lichten, zichzelf zou aanschouwen. En laat de lezer nu voor zich nog eens opnieuw overdenken, hetgeen ik in het college van 21 November reeds te berde heb gebracht en dan daarbij onthouden, dat in den Zusatz van § 246 van Hegels Encyclopaedie (Ausgabe Bolland) het volgende te vinden is : „Dies ist nun die Bestimmung und der Zweck der Naturphilosophie, dass der Geist sein eigenes Wesen, d. h. den Begriff in der Natur, sein Gegenbild in ihr finde.
Wie niet dóórdenkt, bhjft voor de ondoorzichtigheden van en het raadselachtige in de natuur staan en komt niet tot het besef, dat het doorzichtige en heldere, het begrijpelijke en ware, nooit



39i
"buiten bet ondoorzichtige en duistere, nooit buiten het ongekende -en onware vallen. Eerst wanneer men naar aanleiding van het waar-genomene gaat redeneeren en zich van het verschijnsel afwendt, ten einde dat in eigen geest te verwerken, verkeert men het onware in het ware, komt men van het zinnelijk stoffelijke tot het bovenzinlijk en onzienlijk geestehjke. In waarheid: „Erst wenn man dem Proteus Gewalt antut, wird er gezwungen die Wahrheit zu sagen".
Nog eens: Proteus is symbool der natuur en voor Chr. Jac. Kraus (1753—1807) is het Pantheisme, waartoe toch in de eerste plaats ^alle wijsgeerige leeringen te rekenen zijn, in welke de natuur beschouwd wordt als een, te midden van alle mogelijke wisselingen, zichzelf gehjk bhjvend wezen, „der leibhafte Proteus", de Proteus in levenden hjve, geweest.
Gelijk de verdeeldheid en de eenheid of saamhoorigheid, gehjk het zich buiten elkander en het zich in elkander verkeerende, verhouden zich natuur en geest en wie bijgeval naar de eenheid ■der natuur mocht vragen, heeft die in eigen geest te vinden. Ook zoekt hij, die, gehjk Goethe, naar de „Urgestalt der Tierformen" zoekt, van voren af slechts naar de eenheid van denkbaarheid van en door alle mogehjke diervormen heen. Zoodanige oervorm intusschen is uiteraard nergens aan te treffen, in casu te locali■seeren, alhoewel hij niettemin of juist als denkbaarheid toch altoos in de rede hgt, gevolgehjk ook als idee ten slotte moet te vatten zijn. Vanzelfsprekend heeft het achterna voor ons te wezen, dat die oervorm Goethe als het ware te ontghppen had, in zooverre hij hem in en voor de verbeelding wilde aanschouwen, waarom die dan ook voor hem een dusdanige Proteus werd, dat hij, om zoo te zeggen, wel elke nauwkeurige omschrijving ontwijken moest en nauwelijks slechts ten halve eenigermate nader kon worden omhjnd, doorloopend evenwel in weerspreekbaarheden kenbaar worden kon. In „Zur Metamorphose des Tierreichs" heeft Goethe (1790) beweerd, „dass die Natur kein Geheimnis habe, was sie nicht irgendwo dem aufmerksamen Beobachter nackt vor die Augen stellt", terwijl hij aan den andereu kant ook weer geschreven heeft: „Je tiefer man ernstlich eindringt, desto schwierigere Problemen tun sich hervor". (Sprüche in Prosa 647.)
Is het werkelijk, zoo zouden wij kunnen vragen, zoo'n groot geheim, wat God is, wat de mensch, wat de natuur ? Voor hem,



39«
die wijs geworden is, in geenen deele ; geheim blijft dat slechts voor een iegelijk, die bet niet gaarne hooren wil. Tot begrip van de natuur is Goethe nooit wijsgeeriglijk gekomen. Was het natuurbegrip in hem volledig tot ontwikkeling gebracht, dan had hij zich door de grootheid der natuur nimmer dermate laten imponeeren als hij zich heeft laten doen, daar hij dan tot het besef gekomen was, dat in laatsten aanleg nooit de natuur, maar de geest het ware heeft te heeten.



3 April 1915*
Wetenschappelijke en wijsgeerige of redehjke behandeling van het Faustwerk zijn twee. Al behoort de laatste boven de eerste uit te zijn, zoo zal toch steeds de wijsheid de wetenschap te vooronderstellen hebben. Geene wijsheid zonder wetenschap, ofschoon het, dit steeds te bedenken, in zuiverheid van bezinning om wetenschap als zoodanig niet meer te doen mag zijn.
Volleerd en uitgestudeerd raken wij, waar het Goethe's Faust betreft, niet spoedig, doch het wijze woord over het geesteskind van den dichter behoeft geenszins te wachten, tot al het wetenswaardige ooit over het gedicht gezegd mocht zijn.
Als inderdaad daarop de wijsheid had te wachten, zou het redehjke nooit en nimmer ten gehoore komen.. waarom het toch in laatsten aanleg ons te doen moet zijn.
Van de eene zijde zeer wel wetende, dat allerlei nog onbesproken is gebleven, wat bij het lezen van het meesterwerk ongetwijfeld moeilijkheden met zich brengt, moet aan den anderen kant worden bedacht, dat, ten spijt van al hetgeen over Goethe's levenswerk is te boek gesteld, nergens stelselmatig werd uiteengezet, in hoeverre de dichter in en door zijn arbeid heeft getoond tot verheldering van begrip te zijn gekomen, tot welk peil de wijsheid zich in hem ontwikkeld heeft, tot op welke hoogte Goethe zichzelf heeft gekend.
Thans rest mij nog het een en ander toe te voegen aan hetgeen aan het eind van het college van 27 Februari over het vierde bedrijf in het voorbijgaan is aangestipt en dan zij allereerst vermeld, dat op 30 November 1830 bij Eckermann het volgende staat geboekt: „Nach Goethes rasch erfolgender völhgen Genesung wendete er sein ganzes Interesse auf den vierten Aki des Faust, sowie auf die Vollendung des vierten Bandes von „Wahrheit und Dichtung". Voorts zij herinnerd, dat bij denzelfde in zijne aanteekeningen van den I3den Februari 1831 aan te treffen is, wat ik hier volgen laat : „Goethe erzahlt mir, dass er im vierten Akt des Faust fortfahre, und dass ihm jetzt der Anfang gelungen, wie er es gewünscht. „Das, was geschenen sollte", sagte er, „hatte ich, wie Sie wissen, langst; allein mit dem Wie war ich noch nicht ganz zufrieden, und



394
dat ist es mir nun Heb, dass mir gute Gedanken gekommen sind. Ich werde nun diese ganze Liicke, von der Helena bis zum fünften Akt, durcherfinden und in einem ausführHchen Schema niederschreiben, damit ich sodann mit völHgem Behagen und Sicherheit ausführen, und an den Stenen arbeiten kann, die mich zunachst anmuten.
Dieser Akt bekommt wieder einen ganz eigenen Character, so dass er, wie eine für sich bestehende kleine Welt, das übrige nicht berührt, und nur durch einen leisen Bezug zu dem Vorhergehenden und Folgenden dem Ganzen anschliesst".
Daarna verbHjdde Goethe op 2 Mei 1831 Eckermann met de heugeHjke tijding, dat het hem in de laatste dagen was gelukt „den bisher fehlenden Anfang des fünften Aktes von Faust so gut wie fertig zu machen". Die Intention auch dieser Szenen", zeide Goethe, „ist über dreissig Jahre alt; sie war von solcher Bedeutung, dass ich daran das Interesse nicht verloren, allein so schwer auszuführen, dass ich mich davor fürchtete. Ich bin nun durch manche Künste wieder in Zug gekommen, und wenn das Glück gut ist, so schreibe ich jetzt den vierten Akt hmtereinander weg".
Op den zesden Juni 1831 heeft Goethe ten slotte het nog ontbrekende begin van het vijfde bedrijf van Faust II aan Eckermann getoond.
Uit een en ander bHjkt ten duideHjkste, dat Goethe het vierde bedrijf vrijwel het laatst in bewerking heeft genomen. In den aanvang van dat bedrijf zien wij Faust onverwacht, als uit de lucht gevaUen, weer in Duitschland terug. Want eenè wolk daalt, scheurt doormidden en onze held treedt plotseHng te voorschijn. Ontbreekt hier niet aUe verband met hetgeen is voorafgegaan en met wat later gebeurt ? Wij hebben het reeds vernomen. „Dieser Akt schhesst sich nur durch einen leisen Bezug zu dem Vorhergehenden und Folgenden dem Ganzen an", heeft Goethe gezegd. Welcher ist der leise Bezug ? — Zietdaar de vraag, die ons belang heeft in te boezemen. Dat verband ontbreekt in waarheid niet. Goethe heeft, hetzij bewust dan wel onbewust, treffend geschilderd, wat een iegehjk onzer bij gelegenheid kan overkomen. Uit het rijk der droomen, uit het rijk der verbeelding, waarin ons, half bewust, zoo menigmaal phantastische gestalten voorzweven, die



395
ons de zinnen streelen, komen wij bij het ontwaken als,het ware weer plotseling in het rijk der werkelijkheid terug. Me aanleiding is hier aan een hemelval te denken. Verkeerend in den droomtoestand, zijn wij, half wakend, half slapend, op de wijze der tijdelijkheid, ontheven van onze aardsche zorgen en lasten. Wie onzer gevoelt bij tijd en wijle geene dringende behoefte aan verlossing en veraderning, aan rust en verpoozing, aan ontheffing en bevrijding van de ons zoo geestehjk neerhalende, beklemmende beslommeringen van het dagehjksch leven ? Behoefte aan verheffing boven het gelijkvloersche en alledaagsche hebben wij allen, afgezien van de vraag op welke wijze of waarin wij de verheffing trachten te beleven.
De verpoozing zoekt men tegenwoordig weinig meer in het kerkelijke leven, dat aan het sterven is, wat intusschen toch niet wegneemt, dat een mensch gedurende eene godsdienstoefening heil en steun vindt in God, in zooverre hij in het hebt der eeuwigheid in eendrachtige, gezindheid dierbaar over den zin der tijdelijkheden hoort spreken. Voor dat oogenbhk is hij dan behoed en beschermd tegen het lagere door de spheer van hoogere, wijdingsvolle stemming, behoed en beschermd tegen het vergrovend zielige, door het stichtelijk verhevene. Het meer en meer zeldzaam worden van stichtelijke bijeenkomsten in het teeken der hefde zal in geen geval aanwinst blijken voor onze dalende samenleving.
Komen wij uit het land onzer droomen en idealen in dat der nuchtere werkelijkheid terug, dan is het, om zoo te zeggen, met onze rust op slag gedaan. Weg is dan weer de stilte, weg de vrede. Wordt Faust in het vierde bedrijf niet aanstonds in den strijd gewikkeld ? Wordt hij niet onmiddellijk door den duivel bezeten, tot daden geroepen en aangezet ? Begrijpt, wat Goethe in „seine kleine Welt" beschrijft. In het vierde bedrijf heeft in het rijk van den keizer de priesterpartij, die het altijd heeft willen doen voorkomen en het ook luidkeels heeft uitgekraamd, dat zij rechterhand en steun was van den troon, in werkelijkheid, door heerschzucht en listige streken, in hooge mate bijgedragen tot tweespalt en ondermijning in en van het rijk. In het eind heeft zij den keizer openlijk in den steek gelaten en sedert het uitbreken van den opstand een tegenkeizer gekozen. Fn wat voor ons nu weer veelzeggend en kenmerkend wezen moet is, dat de dichter met behulp van Mephisto, met



396
behulp dus van den boozen geest, dat booze opzet laat verijdelen. De booze geest, die in het rijk beroering heeft teweeggebracht, wordt door . . den boozen geest overmand. Zoo wordt dichterhjk, dat is verbloemd, te kennen gegeven, dat het booze slechts voor het booze heeft te wijken. Alleen idealisten of kinderlijke menschen kunnen verwachten, dat het nog' wel eens goed zal worden. Wie weet of zij in stilte nog niet hopen op een „,hemel op aarde", op een „aardsch paradijs". Hoe dat ook zij, begrijpen zullen zij niet licht, dat, hoewel het gegevene onhoudbaar zal bhjken te zijn, bhjvend onhoudbaar, het komende even weinig beter is te achten, opnieuw verkeerd zal zijn. Naar is het, maar waar, dat de wijsheid doodt en de domheid de wereld gaande houdt, waarom de wijze vanzelfsprekend acht, dat de eerste het steeds hard heeft te verantwoorden, terwijl de laatste als het ware eeuwig hoogtij viert.
Ln Mattheüs 12, vers 24 lezen wij : „Maar de Farizeeërs, dat hoorende, zeiden : „Deze drijft de booze geesten niet uit dan door Beëlzebub, den overste der booze geesten. Zietdaar de tekst voor het vierde bedrijf van Faust II. Goethe's „kleine Welt" is in hooge mate allegorisch, want in het vierde bedrijf heeft hij toch feitelijk afgetrokken denkbaarheid tot voorstelling verwerkt. Zijn heele leven door heeft Goethe het ware en de waarheid steeds verbloemd geuit, in symbool en allegorie ten gehoore gebracht. En dat niet opzettelijk, doch wijl hij tot het andere niet in staat was. Want al heeft Goethe onwillekeurig en mstinctmatig gevoeld, dat slechts op genoemde wijze het meerendeel der menschen deelachtig aan de waarheid worden kon, zoo is ten slotte evenzoo gebleken, dat die in hem toch ook niet anders tot ontwikkeling te brengen was. Stoot zuivere en naakte, stoot onomfloerste waarheid, stoot onverbloemde rede niet bijkans allen af ? Denken wij in dat verband eens na over Mephisto's woorden „ad spectatores", die „de menigte" vormen :
„Es hebt sich jetzt ein jedes Kind Den Harnisch und den Ritterkragen; Und, allegorisch wie die Dumpe sind, Sie werden nur um desto mehr behagen".
(Vierter Akt, Hochgebirg). Al zijn de „drei allegorische Dumpe" nu niet bepaald onder het beste uit Goethe's Faust te noemen, zoo zij hier bedacht, dat



397
toch nooit veel meer dan „Dumpe" den duivel bij zijn werk behulpzaam kan zijn. Goochelen doet Mephisto aanhoudend tusschen de bedrijven door, wat zeggen wil, dat het ordehjk nooit toegaat bij den duivel. Onze booze geest is onze ziehge natuur, die, als het er op aankomt, als geest van wanordelijkheid, als chaotische geest te qualificeeren is. De geest der ordelievendheid is daarentegen onze goddelijke, onze ordenende geest, die zich bij en in ons denken zelf moet laten gelden, en niets anders is dan onze menschéhjkheid op haar zuiverst.
Het oog gericht op Mephisto's toovertoeren in het vierde bedrijf, zij er nog even op gewezen, dat, kort voor het uitwerken van dat deel van Faust II, onze dichter Walter Scott's „Detters on demonology and witchcraft" had gelezen.
Bij Eduard Engel lezen wij op blz.. 550 van zijn geschrift „Goethe, der Mann und das Werk" : „Mephistopheles führt ihn überall Hand und Fuss; selbst die inhalthch grossartige letzte Stufe des Erdenganges Fausts, auf der er endlich zum Schöpfungsgenuss von innen gelangt, erscheint uns ihres rein menschhchen Wertes dadurch entkleidet, dass wir Mephisto als den eigentlichen Ausführer der Taten Fausts kennen". Voor die opmerking is alleszins grond en aanleiding. Was het niet Mephisto, die Faust aanspoorde een werkdadig aandeel aan den strijd te nemen, waarvoor hij later met het strandgebied begiftigd werd ? Nam Mephisto niet alle initiatief en was Faust niet in hoofdzaak werktuig in des duivels handen ? In wijsheid spreekt men van niets eenvoudig kwaad, ook niet van. den Duivel. Ook het duivelsche heeft zijn goeden kant, reeds inzooverre het ons tot handelen drijft. Ook het duivelsche is van het goddelijke nooit geheel en al verlaten, gehjk omgekeerd het goddehjke nooit buiten het duivelsche valt.
Tot strijd en strijdig handelen werd Faust aangezet, maar ter bereiking van het hoogste, dat er te bereiken valt, heeft hij zich nimmer ten strijde gegord. In het vijfde tooneel van het tweede bedrijf laat Vischer in zijn „Dritter Theil" Faust zeggen :
„Mephisto mit fingirten Kriegerschaaren, Mit dttegorischen Automaten Trieb mir den Feind im vierten Akt zu Paaren : Diess ist das Ganze meiner Thaten".



39»
Hoe onbillijk Vischer in zijn parodie vaak is, zoo heeft hij menigmaal toch onteg enzeggelijk treffend en juist op veel gewezen en van veel het verkeerde aan het licht gebracht. „Mit fingirten Kriegerschaaren !" Zoo is het, want in dat vierde bedrijf beschrijft Goethe niets meer of nrinder dan het ongebeurlijke, wat niettemin den zin en de beteekenis van allen werkelijken en waren strijd te openbaren heeft. Het. leven zelf is een strijd, dien wij verliezen moeten, want het einde is de dood. Het hoogere in ons mag zich ontwikkeld hebben, te gronde gaat het eveneens, het nivelleert zich ook weer. Maar den zin der wereld en der werkelijkheid moeten wij leeren verstaan, daarbij noch vervallende tot neerslachtige troosteloosheid noch tot kinderlijke opgewektheid ; wij moeten trachten te komen tot de gehjkmoedige gelatenheid der wijsheid, die geen troost meer behoeft en geen vrees meer koestert voor het naderend einde. Jonge menschen, die naar den dood verlangen, zijn ziek, doch ouden van dagen, die van het leven geen afstand kunnen doen, zijn kinderachtig en onvolwassen naar den geest. Hoeveel ook onbesproken mag gebleven zijn, dat de moeite waard geacht mag worden ijverig en nauwlettend te worden bestudeerd, zoo valt toch zeker niet te ontkennen, dat wij door deze Faustbesprekingen inzicht in Goethe's geestestoestand hebben verworven. Ik heb getracht, naar aanleiding van het hoogste en beste, wat er op het gebied der dichtkunst ooit geleverd is, te philosopheeren en tot begrip te komen en te brengen omtrent Duitschland's grootsten dichter. En schoon en goddehjk is de aandrift, waarmede men tot philosopheeren komt. Wij hebben onszelven in te spannen en te oefenen in dit voor onnut gehoudene en door de meesten beuzelarij genoemde werk. Want doen wij dat niet, dan zal de waarheid ons ontgaan. Laat ons het woord van Seneca onthouden : „Wat een mensch bovenal behoort te doen, het is niet dit: op de wijze van het vee de kudde naloopen van de voorloopers, om zoo te draven, niet waarheen men zoude moeten gaan, maar waarheen men ons nu eenmaal voorgaat", i)
r) Uit Zuivere Rede en hare Werkelijkheid. Bolland. (In den strijd om de waarheid).



399
„Und auf vorgeschriebnen Bahnen Zieht die Menge durch die Flur; Den entrohten Dügenfahnen Folgen alle. — Schafsnatur",
zegt weer Goethe in het vierde bedrijf.
Wat men dus ook moge zeggen, heeft weer del. onvergetelijke Bolland geschreven, „wijsheid is kostelijker dan paarlen en geen kleinoodiën evenaren haar. Baat ons met Plato herhalen, dat, wanneer wij niet naar behooren hebben leeren philosopheeren, wij ook nooit in staat zullen zijn naar behooren over iets te spreken".
Te strijden hebben wij en te werken voor de waarheid. Arbeid adelt en — „Geniessen macht gemein". x)
*) Faust II, 4e bedrijf.