STUDIËN EN AANTEEKENINGEN OVER
NEDERLANDSCHE POLITIEK (1909—1919).






STUDIËN EN AANTEEKENINGEN
OVER
NEDERLANDSCHE POLITIEK
(1909—1919)
DOOR
Dr. H. T. COLENBRANDER
VERVAL VAN HET LIBERALISME. Dr. KUYPER. _ Mr. HEEMSKERK. - Mr. CORT VAN DER LINDEN. NEDERLAND TIJDENS DEN WERELDOORLOG. HET NEDERLANDSCH-BELGISCHE VRAAGSTUK.
'S-GRAVENHAGE
DE ZUID-HOLLANDSCHE BOEK- EN HANDELSDRUKKERIJ 1920






INHOUD.
Blz.
Voorbericht • vu
Inleiding (najaar 1919) 1
1909 Juni — De Nederlaag van het Liberalisme ... 6
1912 Jan. — Internationale positie en legerwet-Colijn.—
Het kiesrechtdebat. — Dr. Kuyper ... 23
1912 Aug. — Grondwetsherziening 44
1913 Mei — De Concentratie 92
1913 Sept. — Het Vooruitzicht ,...101
1914 Maart — Het rechtschapen gemoed 117
Nederland tijdens den Wereldoorlog 142
Inleiding (einde Juli 1919) 142
1915 April 26. — De Katwijk 167
1915 Mei 27. — Adres-van Aalst. — Gezantschap bij den Heiligen Stoel 170
I9IS Juni z7- — Oorlogszuchtige stemming? 172
1915 Juli 9. — Kleinhartigheid 174
1915 Juli — Duitschland en Nederland 181
1915 Juli 27- — De landstormwet aangenomen 185
1916 Jan. 25. — Anti-smokkelcampagne 187
1916 Febr. 25. — Mr. Treub . 193
1916 Maart 27. — De Tubantia 199
1916 Maart 28. — De Palembang. 205
1916 April — Fredericq en Pirenne 206
1916 April 27. — Geen diensten aan oorlogvoerenden!. . . 210
1916 Juni 26. — Sussex en Tubantia 212
1916 Juli 27. — Het boek van Bülow 213
1916 Aug. 27. — Pax Germanica 216
1916 Sept. 26. — Grondwetsherziening. — Dienstplicht in
Indië 220
1916 Sept. 26. — Nogmaals de Tubantia 226
1916 Nov. 27. — Blommersdijk en Koningin-Regentes . . .228
1916 Dec. — Treub's jongste verrassing 229
1916 Dec. 26. — Kiesrecht en Schoolrecht. — De Eerste
Kamer 234



vi
inhoud.
Blz.
1917 Febr. 23. — Mr. van Gijn. — Indië weerbaar .... 243
1917 Febr. 24. — De zeven schepen 251
1917 Maart 28. — De Princess Melita 253
1917 Mei 26. — Val van minister Bosboom. — Voorstel
van Leeuwen 257
1917 Juni — Twee proefschriften 264
1917 Dec. 26. — Vermoeidheid der regeering. — Economische
Bond , 273
1918 Maart 26. — Nederland in de' knel 280
1918 April — Mr. W. H. de Beaufort 292
1918 April 26. — Eischen van Duitschland 295
1918 Mei 6. — Ontspanning 299
1918 Juni 26. — Het Convooi . . 302
1918 Juli 26. — Uitslag der verkiezingen 307
1918 Aug. 23 — Kabinetscrisis 320
1918 Oct. 25. — Laatste bedreiging van buiten, en eerste
van binnen 324
1918 Nov. 12. — Revolutie? 326
1918 Nov. 19. — Troelstra's peccavi • 327
1918 Nov. 26. — Nieuwe koers? 329
1918 Dec. 17. — Noord-Nederland en de zelfbeschikking. . 334
1918 Dec. 22. — Beloften der regeering. — Minister de Vries 336
Het Nederlandsch-Belgische Vraagstuk 344
Inleiding (einde Dec. 1918) 344
1919 Febr. 18, 23. — België's misgreep 353
1919 Maart 4, 11. — In afwachting 355
1919 Maart 15. — Delacroix 357
1919 Juni 22. — Wil België overleg? 365
1919 Juni 27. — Comité en Regeering 370
1919 Aug. 25. — Het wordt te veel 377 1919 Aug. 26. — België's dubbelhartigheid 379
Registers 399
Register van Personen 401
Vermelde artikelen en boeken 406
Register van Zaken 408



VOORBERICHT.
Sedert 1909 heb ik, vóór, gedurende en na den wereldoorlog, in De Gids en elders van tijd tot tijd studiën en aanteekeningen geplaatst over de Nederlandsche staatkunde van den dag. Ik heb ze aan elkander verbonden op de wijze waarop ik het met mijne buitenlandsche overzichten deed in Tien Jaren Wereldgeschiedenis en Wereldgeschiedenis 1015—1919, in de meening dat ter oriënteering in ons jongste verleden andere middelen dan Handelingen en oranjeboeken niet ondienstig zijn, ook al worden zij aangeboden door wie met geen grooter gezag dan dat van belangstellend toeschouwer kan spreken.
In Rengers' Parlementaire Geschiedenis (die tot 1891 loopt en tot 1901 staat te worden vervolgd), in Buys' .Studiën over Staatkunde en Staatsrecht (1864—1892),. in van Houtens Vijf-en-twintig Jaar in de Kamer (1869—1894) en Staatkundige Brieven, vindt de lezer hulpmiddelen tot de studie van het tijdvak, dat tot de kiesrechtuitbreiding van 1896 reikt. Een korte inleiding geeft rekenschap van de voorstelling, welke ik mij omtrent de jaren 1896—1909 maakte, toen ik over vraagstukken van Nederlandsche politiek mij voor het eerst in het openbaar uitliet.
Aan de gedeelten, die Nederland tijdens den Wereldoorlog, en het Nederlandsch-Belgische vraagstuk betreffen, gaan afzonderlijke inleidingen vooraf.
Leiden, April 1920.
H. T. COLENBRANDER.






INLEIDING.
Onder de jaren, sedert de grondwetsherziening van 1887 verloopen, is er geen belangrijker geweest dan 1894, toen de moeilijkheid de kenteekenen van geschiktheid en maatschappelijken welstand vast te stellen, die de kiezers voor de Tweede Kamer zouden moeten bezitten, de bestaande partijen uiteen deed spatten. De heeren Borgesius, Kuyper, Schaepman bevonden zich aan dezelfde zijde, die de heeren van Houten, Lohman, Vermeulen vereenigd tegenover zich zag.
Dat de wetgever „kenteekenen van geschiktheid en maatschappelijken welstand" in den kiezer moest eischen, had de grondwet van '87 verordend. De minister Tak van Poortvliet wilde (zooals Buys x) vroeg voorzien had dat zou kunnen gebeuren) genoegen doen nemen „met een muur, waar een kind overheen stapt". De Kamerontbinding die op de aanneming van het amendement-de Meijier volgde, bracht Tak geen meerderheid, en in 1896 zag van Houten zijn kiesrecht, dat van het algemeene verwijderd bleef, aangenomen met 56 tegen 43 stemmen ; onder de tegenstemmers bevonden zich zoowel de heer Borgesius als Dr. Kuyper.
Toen, bij de verkiezingen van 1897, de nieuwe wet voor de eerste maal werken zou, hereenigden zich, naar van Houten's wensch, de liberalen ter verdediging van neutraal onderwijs en vrijhandel. De rechterzijde bleef nog vrij verdeeld. De
1) Grondwet IIÏ, 147. Nederlandsche Politiek
I



2 INLEIDING.
droite der oude anti-revolutionnaire partij had Dr. Kuyper zijn partijkiezen voor Tak niet vergeven; de protectionistische leus, door de katholieken aangeheven, pakte niet; eene organisatie van protestantsche kiezers, de Christelijk-Historische Kiezersbond, bewogen door zorg voor de toekomst der Nederlandsch Hervormde Kerk, steunde liberale candidaten. De Sociaal-Democratische Arbeiderspartij, in 1894 opgericht, had nog niet veel macht ontwikkeld; eerst later zou de „kléurlooze middenstof' door revolutie vrees er van worden afgeschrikt, haar stem tot versterking der linkerzijde te doen strekken. De Kamer kreeg eene kleine meerderheid van links, waartoe nog slechts enkele sociaal-democraten behoorden, en Pierson beproefde eene politiek van liberale concentratie, welke, behoudens technische wijziging van van Houten's kieswet, vooralsnog van verdere kiesrechtuitbreiding afzag, de grondwet van '87 wilde laten voor wat zij was en binnen de grenzen, door die grondwet getrokken, progressistisch trachtte te regeeren. De resultaten waren niet onbelangrijk (legerwetEland met afschaffing der plaatsvervanging, vergrooting van contingent en verkorting van diensttijd; ongevallenwet: kinder- en woningwetten ; schoolplicht), maar de vier sociaaldemocraten zorgden er voor, dat ook het kiesrechtvraagstuk warm bleef. Eene beginselverklaring ten gunste van het (slechts door nieuwe Grondwetsherziening te verkrijgen) algemeen kiesrecht (motie-Troelstra) werd 4 Mei 1899 afgewezen met 54 tegen 30 stemmen. Onder de voorstemmers bevonden zich 26, onder de tegenstemmers 20 liberalen. Bij de nadering der verkiezingen van 1901 stelde het bestuur der Liberale Unie, het lichaam dat de herkiezingskansen van de meeste liberale afgevaardigden beheerschte, aan de ledenvergadering voor, geen candidaten te steunen dan die de urgentie eener grondwetsherziening ter invoering van het algemeen kiesrecht erkenden. De verwerping van dit voorstel leidde (17 Maart 1901) tot de oprichting van den Vrijzinnig-Democratischen Bond, waarin zich de liberale voorstanders eener onverwijlde grondwetsherziening vereenigden. Sedert bleef de oude liberale partij in drie groepen gesplitst: de vrijzinnig-democraten die in den strijd voor het algemeen kiesrecht onmiddellijk naast de sociaal-democraten stonden, de ^Unie-liberalen die



INLEIDING,
3
op wat verderen afstand de beweging volgden, en de oudof vrij-liberalen, die haar trachtten te keeren of althans te verlangzamen. Deze laatste groep organiseerde zich eerst den i8den Febr. 1905, doch was reeds vóór dien tijd van de Unieliberalen duidelijk onderscheiden.
De verdeeldheid der liberalen, en de gestadige aanwas der sociaal-democratie, begunstigden de kansen der rechterzijde, die in 1901 vereenigd optrok. De dj-oite der antirevolutionnaire partij had den Christelijk-Historischen Kiezersbond in zich op-, en diens naam overgenomen ; anti-revolutionnairen, christelijk-historischen en katholieken behaalden te zamen eene aanzienlijke meerderheid, en Dr. Kuyper kwam aan de regeering. Het cement dezer coalitie was haar onderwijspolitiek ; eene herziening der wetten op het hooger en op het lager onderwijs deed de rechtsgelijkheid en financieele gelijkstelling van openbaar en bijzonder onderwijs eenige stappen vorderen. Daarnaast beoogde de coalitie invoering van invaliditeits- en ouderdomsverzekering naar het Duitsch model, en eene tariefsherziening in protectionistischen geest, om hare sociale politiek te kunnen bekostigen.
Intusschen was dit tweede bewind der rechterzijde van dat, van 1888 tot 1891 door Mackay gevoerd, zeer onderscheiden. Het was in hooge mate een persoonlijk Kuyper-bewind. Niet slechts de wetgevende maatregelen, vooral ook de bestuurshandelingen van dit tijdvak hadden de strekking, de „antithese" tusschen „Christendom" en „paganisme" ten top te drijven. De benoemingen van het ministerie uitgaande, prikkelden vaak door een niets ontziende partijdigheid. De bemoeiing van Dr. Kuyper met het beheer van andere departementen dan het zijne, vooral met de buitenlandsche zaken wier leiding men hem in het algemeen weinig toevertrouwde, wekte onrust. Terwijl de in het maatschappelijk leven nog zeer invloedrijke oud-liberale elementen werden opgeschrikt door Dr Kuyper's burgermeestersbenoemingen, zijn schoolwetpolitiek, zijne tariefplannen en zijne buitenlandsche reizen, had hij, door zijn kras optreden tegen de spoorwegstaking van 1903, ook de S. D. A. P. tot zijn onverzoenlijken vijand gemaakt. Eene zeer gemengde schaar, door afkeer tegen zijn persoon vereenigd, bracht hem bij de verkiezingen van 1905 ten val.



4 INLEIDING.
Eigenlijk zonder hem te kunnen vervangen. Eenheid van stellig program had bij de aanvallers geheel ontbroken. De Liberale Unie, onder Kuyper's tegenstanders vooralsnog de talrijkste groep, had het „blanco"-artikel uitgevonden: een art. 80 dat het algemeen kiesrecht niet zou voorschrijven, doch alle belemmeringen er tegen uit de grondwet verwijderen. Haar leider, de heer Goeman Borgesius, vormde op deze leus wel een kabinet, doch nam er zelf geen zitting in. Zoowel de vrij-liberalen als de sociaal-democraten hielden zich op een afstand, en de vrijzinnig-democraten verklaarden, dat hun lid Veegens in het kabinet had zitting genomen „a ses risques et périls". Het kabinet-de Meester vertegenwoordigde dus alleen de politiek der Liberale Unie, en had van den aanvang af een precair bestaan. Het bereidde eene grondwetsherziening ter wille van het blanco-artikel voor. De vrijliberalen wilden de herziening niet doen afloopen, zonder correctieven tegen het algemeen kiesrecht, dat het nieuwe art. 80 den gewonen wetgever vrijheid zou laten te verordenen, in de grondwet te brengen (recht van amendement voor de Eerste Kamer); de sociaal-democratie staakte geen oogenblik haar propaganda voor een artikel, dat het algemeen kiesrecht in de grondwet zelf voorschrijven zou. Wat de rechterzijde betreft, zij stelde hare medewerking tot het openen der mogelijkheid van verdere kiesrechtuitbreiding af hankelijk van de bereidwilligheid der regeering, in de grondwet de financieele gelijkstelling van het bijzonder met het openbaar onderwijs vast te leggen. Toen de regeering hiertoe niet bereid bleek, maakte de rechterzijde, onder aanvoering van Mr. Heemskerk, met behulp der stemmen van de sociaalen van eenige vrijzinnig-democraten, een einde aan haar bestaan (verwerping der oorlogsbegrooting van den minister van Rappard, 21 Dec. 1907)- Het kabinet-de Meester durfde, ter verwezenlijking van zijn onvervuld program, geen kamerontbinding aan ; het liet de regeering aan Mr. Heemskerk over, die haar op zich nam, in de verwachting, dat de verkiezingen van 1909 hem eene meerderheid zouden bezorgen.
De ervaring der jaren 1905 —1907 had bewezen, dat de liberalen, zonder vast accoord blijvende met de sociaaldemocraten, geheel onmachtig waren tot de regeering. De



INLEIDING.
5
eenige voorwaarde waarop de sociaal-democratie eene liberale regeering zou willen steunen, zou hare belofte tot onmiddellijke invoering van het algemeen kiesrecht zijn. Het behoud van het onderwijsartikel der grondwet liet de sociaal-democraten onverschillig.
Sinds lang was het mijne overtuiging, dat het eenig middel, om schot in de verstarde Nederlandsche politiek te krijgen, de opruiming van art. 192 was. In 1905 had ik, aan het slot van een opstel over de gebeurtenissen van het jaar 1848, deze overtuiging voor het eerst doen doorschemeren*); ik sprak haar meer openlijk uit toen de verkiezingen van 1909 Mr. Heemskerk de overwinning hadden gebracht waarop hij had gehoopt. De onderscheiden bestanddeelen der linkerzijde, gezamenlijk in de minderheid geworpen, zagen zich de gelegenheid geopend tot zelf herziening.
1) Historie en Leven, II, 251.



DE NEDERLAAG VAN HET LIBERALISME.
Juni 1909.
Sedert de invoering van het meer uitgebreid kiesrecht is de rechterzijde bij eersten aanloop onafgebroken en in toenemende mate in de meerderheid geweesl.
In 1897 werden op de candidaten van links (van oud-liberaal tot sociaal-democraat) uitgebracht 201.109 stemmen, tegen 211.441 op die van rechts; overschot voor rechts, 10.332 stemmen.
In 1901 (in "89 districten) op de candidaten van links 189.105 stemmen; op die van rechts 196.816; overschot 7.711.
In 1905 (in 94 districten) op links 280.398, op rechts 297.964; overschot 17.548.
In 1909 (in 89 districten) op links 280.218, op rechts 317.776; oyerschot 37.558.
Naar men weet, maken in de districten, waarin slechts één candidaat wordt opgegeven en dus geene stemming plaats heeft, de kiezers van rechts de overweldigende meerderheid uit;; en is de wetenschap van dit feit de eenige reden, waarom de linkerzijde er * van candidaatstelling afziet, zoodat in waarheid het overschot voor rechts vrij wat grooter is, dan door bovenstaande cijfers wordt aangegeven.
Dat niettegenstaande het regelmatig bij eerste stemming verschijnend overschot voor rechts toch twee van de vier maal (in 1897 en in 1905) eene meerderheid van zetels door links werd ingenomen, ligt aan twee oorzaken. Vooreerst plegen in de districten,



DE NEDERLAAG VAN HET LIBERALISME.
7
waar rechts ver in de minderheid is, de kiezers van die partij veel trouwer op te komen dan de linkerkiezers waar zij de kleine minderheid vormen; — en verder wordt bij de steeds talrijke herstemmingen door de linkerzijde gemeenlijk iets grooter krachtsinspanning aangewend, dan bij eersten aanloop ; terwijl, wanneer boven den Moerdijk een katholiek in herstemming komt, deze bijna altijd een kwade kans heeft.
De rechterzijde (zoo stevig gecoaliseerd, dat het stellen van twee candidaten van kerkelijke kleur in één en hetzelfde district tot de hooge uitzonderingen behoort) pleegt dan ook terecht de waarde eener verkiezing af te meten naar het aantal zetels, dat zij bij den eersten aanloop weet te veroveren. Dit getal, 't welk 47 in 1901, en 44 in 1905 bedroeg, stijgt thans tot 54, of, als men er Ede bijtelt, waar tusschen twee candidaten van rechts moet worden herstemd, tot 55.
Zulk een resultaat werd nog nimmer door de rechterzijde bereikt. Korten tijd na het optreden van het ministerie-de Meester gaf de uitslag der verkiezingen voor de Provinciale Staten reeds eene waarschuwing, dat de strooming, die Dr. Kuyper in 1905 uitwierp, niet had aangehouden. Thans is het bewijs voldongen dat de meerderheid der kiesgerechtigde natie, voor zoover deze op uitoefening van haar kiesrecht eenigen prijs blijkt te stellen, de wederoptreding van een kabinet der linkerzijde niet verlangt.
Het is een volkomen bevredigende uitkomst, dat eene meerderheid, die onder de kiezers zoo ontegenzeggelijk blijkt te bestaan, ook op de meerderheid der zetels de hand heeft kunnen leggen, en de volle verantwoordelijkheid voor 's lands bestuur heeft te aanvaarden. Dit is in het belang der kerkelijke meerderheid zelve: zij heeft er gegronde aanspraak op, te toonen wat zij vermag, en kan, om geheel voor vol te worden aangezien, de herhaling der in 1901 mislukte proef niet ontwijken./In het belang der minderheid tevens, die wezenlijk niet verlangen kan, nogmaals aan vernederingen als de val van het ministerie-de Meester te worden blootgesteld. De linkerzijde, samengesteld gelijk zij is, is niet langer bekwaam tot de regeering. Dit is minder een appreciatie, dan het vaststellen van een gebleken feit. fÈene partij die, met nog onvervulde beloften bezwaard, haar kabinet door een ander vervangen laat omdat zij geen ontbinding aandurft, is als regeeringspartij veroordeeld. Met zulk een beschamend feit in haar jongste



8
DE NEDERLAAG VAN HET LIBERALISME.
verleden ging zij, verzwakt en verdeeld, reeds van te voren geslagen, de verkiezingen tegemoet.
Het is geen schande, noch steeds een nadeel, in de minderheid te verkeeren! Nadeel is, eene taak op zich te moeten nemen waarvoor men niet langer geschikt is. Men volbrengt dan ten eerste die taak toch niet, maar mist ook de gelegenheid, op krachten te komen voor eene toekomst, die bij langer dan vierjarige perioden telt.
Ik wil, in de volgende bladzijden, de meening trachten te verdedigen dat
1 . de machtsontplooiing der rechtsche coalitie een in de staatkundige ontwikkeling van ons volk noodzakelijk en daarom verblijdend feit is;
2 . dat zij de onmisbare voorwaarde is voor de mogelijkheid van de geboorte eener nieuwe, regeerkrachtige linkerzijde]
Dat die regeerkrachtige linkerzijde (dit sta voorop) in een tijdperk van vier jaren zou kunnen ontstaan, stel ik mij geen oogenblik voor. Als het moest blijken dat rechts niets geleerd heeft en niets vergeten, is het mogelijk dat er in 1913, gelijk in 1905, een haro tegen één man opklinke, en dat de samenloop van gedeeltelijk zeer lage, gedeeltelijk ook wellicht zeer hooge, maar in ieder geval persoonlijk gekleurde en uit een staatkundig oogpunt onzuivere motieven, het optreden veroorzake van een zoogenaamd „vrijzinnig", inderdaad anti-Kuyper-bewind, dat, als het ministerie-de Meester, machteloos zal staan, zoodra het iets hoogers toont te willen dan Kuyper te weren. Daarmede zal voor geen der groote partijen, die ons volk verdeelen, iets wezenlijks gewonnen, zullen integendeel voor eene normale ontwikkeling der in het heden in kiem aanwezige mogelijkheden opnieuw vier jaren verloren zijn. Eéns begane fouten kunnen nawerken ten goede of ten kwade. Besef van de fout is het begin, maar niet het al. Ontbreekt de kracht om het kwaad te boven te komen, dan wordt de kennis die men er van kreeg tot een vloek in plaats van tot een zegen. Rechts en links mogen zich dit beide voor gezegd houden : rechts dat eenmaal toonde meer bezeten te worden dan zichzelf te bezitten; links dat een mandaat tot Kuyperwering meende te mogen uitvoeren, alsof het een opdracht tot verwezenlijking van het „blanco"-program was 1 Men was ondanks dat program ver-



DE NEDERLAAG VAN HET LIBERALISME.
9
kozen, en meende, er op 1 [Waarlijk niet beter zou links er voor hebben gestaan, indien het eens nu aan den dag geroepen ware geworden „het staatspensioen" in te voeren 1); zóó onvoldoende voorbereid als bij deze campagne, komt het er nooit 1 De kunstmatigheid der „vrijzinnige" programma's van 1905 en 1909 toont beter dan iets anders, dat de tijd van de oude liberale regeeringspartij voorbij, en die jjan een nieuwe regeerkrachtige linkerzijde nog niet is aangebroken!
De thans begonnen legislatieve periode kan (mits dan als eerste van een iets langere rij) van veel beteekenis worden, indien men èn rechts, èn links, toont van het verleden geleerd te hebbe^.
Het worde niet aanmatigend gevonden, zoo een in staatkundige kringen onbekende daarover zijn oordeel zegt. De publieke zaak is die van ons allen.
Eerst dan de reden, die ik meen te gevoelen tot tevredenheid over een gang van zaken, die thans de rechterzijde aan het bewind laat.
(Nederland komt uit een tijdperk, waarin de hoogere, gestudeerde, liberale burgerij de feitelijke opperheerschappij uitoefende. Het is op weg naar een toestand van algemeene deelneming aan de publieke zaak. Die overgang kan, krachtens eigenaardigheden van onzen volksaard en onze historie, niet beter geschieden dan langs den weg van een kerkelijk bewind.
Het Nederlandsche volk is eerlijk, ordelijk, arbeidzaam. Met nuchter verstand ruim bedeeld, is het zeer wel in staat tot het onderkennen van eigen belang en tot de behartiging van eigen zaak, mits in het kleine en particuliere. De Nederlander is naijverig op zijn zelfstandigen gezagskring, en in zijn overgeleverde gewoonten niet gaarne gestoord. Omgekeerd gevoelt hij weinig roeping aan anderen zijne meening op te dringen. Eigenlijke staatkundige hartstocht is hem vreemd; maar ook het gevoel van staatkundige verantwoordelijkheid weinig ontwikkeld; het staatkundig perceptievermogen niet zeer gevoelig. Hij is zeker zeer gehecht aan zijn land, maar een oppervlakkig beschouwer zou dikwijls kunnen
1) De leus der Liberale Unie bij de verkiezingen van 1909.



IO
DE NEDERLAAG VAN HET LIBERALISME.
meenen, dat hij het niet was, zoo weinig onmiddellijk werken de algemeene landsbelangen op zijn verbeelding. Cecil Rhodes heeft eens de verzuchting geslaakt, dat het Britsche ras nog leeren moest to think in empircs,; wij zouden al tevreden zijn, als het Nederlandsche tot regel nam, althans in de categorie aan het vaderland te denken. Het verwijlt met zooveel voorliefde in die van de provincie,
de stad, of, enger nog: in die van het kransje, de familie.
Wij weten wel, dat niet alles in die eigenschap afkeurenswaardig is; dat het Nederlandsche geduld voortreffelijke dingen heeft tot stand gebracht, in en uit het zeer kleine. Ondertusschen is de tijd lang voorbij, dat wij bestaan en vooruitkomen kunnen als de losse bijeenvoeging van een zeker aantal, min of meer voortreffelijke,, zelfstandig georganiseerde deeltjes. Wat wij zullen gelden in de wereld, zullen wij gelden als — Nederland.
In 1798 zijn wij één en ondeelbaar verklaard, en sedert onderstellen onze staatsregelingen het bestaan van een één-en-ondeelbare Nederlandsche natie, en hebben die, om naar eisch te functioneeren, ook inderdaad noodig. Intusschen was het er ver van af, dat die één-en-ondeelbaarheid werkelijk bestond. Het Nederlander-zijn was, in staatkundigen zin, tot een hoogere functie verklaard dan het Zeeuw of Drenth of Gelderschman zijn, en hiertegen is na 1798 nauwelijks, althans niet met blijvenden uitslag, gereageerd. Maar men bleef gesplitst in een twee- of drietal elkander uiterst weinig rakende levenskringen.
Dat was zoo overgeleverd uit den tijd der Republiek, en de sporen zijn er nog altijd zeer wel van te onderkennen.
Onze opstand tegen Spanje was niet één in oorsprong, noch in leiding, noch in gevolg. Een zuiver wereldlijke beweging van plaatselijke, burgerlijke reactie tegen den dwang eener centraliseerende, vreemde monarchie, en eene beweging van godsdienstige hervorming, ontstonden en zegevierden tegelijkertijd. Beide elementen hielden voortaan deel aan ons volksleven. De Republiek was niet zuiver koopliedenverbond, immers ook protestantsche mogendheid ; niet zuiver een noordelijk Genève, immers ook een Staat waarin machten golden boven die der Kerk. Het evenwicht tusschen beide elementen was moeilijk te vinden. Het werd ten slotte gevonden in dezen zin, dat de Staat de Kerk een groote mate van vrijheid liet in eigen, toen zeer ruimen kring (immers nagenoeg het geheele gebied der volksopvoeding werd er binnen getrokken),



DE NEDERLAAG VAN HET LIBERALISME. II
en de burgerlijke regeering het domein bleef eener niet openlijk tegen de Kerk vijandige, maar in wereldlijke zaken allerminst aan de Kerk dienstbare Klasse.
Sedert den tijd van het Bestand in zijn consciëntie niet langer door den Staat verontrust, liet het calvinistische deel der samenleving de leiding van den Staat aan anderen over, tevreden zoolang het in de aanwezigheid van Oranje een waarborg zag tegen gewetensdwang en machtsoverschrijding. De opvatting, als waren de publieke posten het natuurlijk eigendom van een kleinen kring, zette zich als een muur zoo vast. Dit zou niet hebben kunnen geschieden, indien de heerschende klasse over het geheel die posten slecht bediend had. De aristocratische regeeringsvorm heeft in Nederland alleen zoo langen tijd kunnen bestaan, omdat zij voldeed aan Nederlandsche behoeften.
In de tweede helft der achttiende eeuw bleek zij haar tijd te hebben overleefd. De aanzienlijken, niet langer de uitsluitend of zelfs de meest geschikten tot de regeering, stonden hun plaats af aan een breederen, toch altijd nog min of meer aristocratisch getinten kring.
Welke de wezenlijke strekking is van groote staatkundige bewegingen, is den tijdgenoot veelal minder duidelijk, dan den nazaat.
De leuzen zijn in 1795 en volgende jaren zoo democratisch mogelijk, maar de toepassing nog mijlen ver verwijderd van het minste waarmede eene werkelijke democratie zich zou mogen laten tevreden stellen. De meest „democratische" constitutie van al, die van 1798, laat, door het eischen van politieke verklaringen, feitelijk slechts de leden van één politieke partij tot het kiesrecht toe. Eene minderheid siert zich met den naam en kent zich alle voorrechten toe van „het volk", omdat zij weet, in werkelijkheid het volk niet te kunnen vertrouwen.
1848 eerst legt, van het bijwerk der revolutionnaire frases ontdaan, den eigenlijken inhoud van 1798 bloot. Eene minderheid, alleen veel uitgebreider en veel minder gesloten dan die der oude regenten, zal het Nederlandsche volk regeeren.
De uitgebreidheid der verleening van staatkundige rechten zal, in elke maatschappij ter wereld, verband moeten houden met de kracht van den wil, om zich zulke rechten te verzekeren, en die kracht zal weder afhankelijk zijn van de mate van gebleken of althans van onderstelde behoefte aan het bezit er van.



12
DE NEDERLAAG VAN HET LIBERALISME.
De meerderheid der tegenwoordige kerkelijke kiezers bezat onder de regeling van 1848 het kiesrecht niet en maakte er aanvankelijk ook nog geen aanspraak op. Na de hervorming van 1887 evenwel, en in verdubbelde mate na die van 1896, zien wij de kerkelijke partijen met groote gretigheid van het nieuwe recht gebruik maken.
Tusschen die twee hervormingen, 1848 en 1896, in, waren de calvinistische en katholieke levenskridgen in staatkundigen zin mobiel geworden. De Staat toch achtte zich niet langer gebonden aan de beperking van vroeger, waarop de modus vivendi tusschen libertijnen en calvinisten van oudsher had berust. Hij werd, van politiestaat, de humanitaire staat. De minderheid van 1848 was niet alleen in getal, maar ook in geestesrichting onderscheiden van de oude minderheid der patriciërs. Ideale motieven hadden van den aanvang af op haar doen en laten grooten invloed en verkregen het gaandeweg nog meer. Het was een minderheid met eigen, actief naar buiten werkende levensbeschouwing, die de natie niet enkel administreeren wilde, ook haar onderwijzen en herscheppen. Zij deed dit in een waarlijk nobelen, maar wat killen en te stroeven geest. Dat de kerkelijke kringen, zoo zij nogeenig leven bezaten, met den aan het intellectualisme der liberalen dienstbaren Staat in botsing moesten komen, was inderdaad onvermijdelijk.
De superioriteit onzer tegenwoordige staatsinstellingen boven die van vroeger bestaat hierin, dat zij aan te goeder trouw bezwaarden volle gelegenheid geeft naar andere wapenen te grijpen dan naar die van het oproer. Wij liberalen, kinderen der Revolutie, weten ons dier kinderziekten te boven. Wij wenschen, al konden wij het nog, de handelwijze onzer voorgangers van 1798 niet na te volgen, die de souvereiniteit van het volk proclameerden om het aanstonds daarna te „zuiveren", ten einde zichzelf en hunne vrienden te kunnen constitueeren als „pays légal". Wij wenschen dat onze levensbeschouwing zegevieren moge in eerlijken strijd, en niet döor kunstmiddelen.
Het verschijnsel, dat werkelijke liberaliteit begint met het slachtoffer te zijn van eigen hervormingen, is in de geschiedenis niet nieuw. Zoo inderdaad de kerkdijken de meerderheid uitmaken van ons volk, is het, naar óns beginsel, een wezenlijke eisch, dat die meerderheid de verantwoordelijkheid drage voor



DE NEDERLAAG VAN HET LIBERALISME.
13
'slands Regeering. Is er niet slechts gemoedelijke overtuiging en klaar bewust, avouabel belang, is er opwinding en verblinding in het spel, dan brengt die verantwoordelijkheid onmiddellijk het geneesmiddel der kwaal met zich.
Het is een nationaal belang, het eerste en grootste van al onze nationale belangen, dat onze volkseenheid meer en meer van het papier doordringe in de werkelijkheid. Zij bestaat in zeker opzicht, de 308te April x) heeft er ons te gezegender uur met kracht aan herinnerd. Maar zij zal nimmer in voldoende mate bestaan, zoolang de kerkelijke kringen eenige de minste reden hebben zich te beschouwen als burgers van de tweede klasse, of zelfs maar zoolang de nawerking van dat gevoel, dat eenmaal op volkomen verklaarbare wijze bij hen ontstaan is, in hunne houding merkbaar blijft. Het is een zegenrijk feit, dat zij, in en door den schoolstrijd, onder de leiding van Kuyper en Schaepman, de wereld der staatkundige actie zijn binnengeleid, die hun nu, hopen wij voor eenigen duur, een school is geworden van staatkundige verantwoordelijkheid. Wat hunne beginselen in de moderne maatschappij vermogen, zal nooit worden uitgemaakt dóór hunne lofzangen of onze invectieven. The proof of fhe pudding is in the eating.
Indien, naar wij immers gelooven, de moderne levensbeschouwing superieur is aan de hunne, de liberale regeeringspractijk voor onzen tijd meer geschikt dan de hunne, dan is het gevaar, dat zij die zouden kunnen dooden en uitbannen, volkomen denkbeeldig. Een werkelijk sterk en levenskrachtig beginsel verlicht en bezielt een veel ruimer kring dan dien zijner gepatenteerde aanhangers. Gelijk wij ontkennen dat christelijke zin het uitsluitend eigendom zou zijn van deputaten en kapelaans, weten wij ook zeer wel dat ware vrijzinnigheid niet gepacht is door onze kiesbazen. Groot zijn de gedachten, en klein de menschen die haar dienen. Wij hebben genoeg vertrouwen in het geheele Nederlandsche volk, om eene numerieke meerderheid daaruit, die, naar men gezien heeft, waarlijk niet van één dag is, zonder ergernis aan het bewind te zien. Indien het gevolg is, dat politieke ervaring, politieke bekwaamheid, het gevoel van politieke verantwoordelijkheid meer gelijkmatig over de Nederlanders worden verdeeld; — indien ook de kerkdijken de ondervinding opdoen, die ons niet bespaard
1) Geboorte van prinses Juliana.



14
DE NEDERLAAG VAN HET LIBERALISME.
is gebleven, hoe bot een werktuig de wet is in een geestelijken strijd, zullen voor onze toekomst, voor de regelmatige functioneering onzer in wezen reeds zeer democratische staatsinrichting, allergewichtigste resultaten zijn bereikt, die door een onafgebroken liberaal bewind (gesteld de oude liberale partij bestond nog ongedeeld) nimmer zouden zijn verkregen.
II.
Indien over eenige jaren (stellig geen vier, en vermoedelijk wel meer dan twaalf »j) de kerkelijke partijen door eene regeerkrachtige linkerzijde kunnen worden afgelost, zal die linkerzijde er geheel anders uitzien dan de liberale partij van Thorbecke, of zelfs die van^Kappeyne.
(De nederlaag der oude liberale partij is niet enkel het gevolg van veroveringen van rechts, ook van afbrokkeling naar links!]
■ Ook hier zijn de cijfers leerrijk. Onder de in den aanhef van dit artikel voor links berekende stemmen waren er in 1897 nog maar 13.500 van sociaal-democraten, in 1901 reeds 40.585, in !9°5 65.538, in 1909 80.444. En er zijn geen bewijzen, dat de aanwas, hoewel verminderd, reeds tot staan is gekomen. Friesland en over het geheel de landbouwdistricten stemmen minder rood dan in den beginne, maar de groote steden en enkele industriecentra aanmerkelijk rooder.
Of daarom de revolutionnaire gezindheid in wezenlijkheid is toegenomen? Men kan ook besluiten, dat de arbeidersklasse in toenemende mate behoefte gevoelt aan zelfstandige parlementaire actie.
De sociaal-democratische partij is hard op weg, van eene omwentelings-, eene hervormingspartij te worden. Hoe meer zij uitbreiding zoekt en verkrijgt, hoe verder zij in deze richting zal worden gedreven.
De opmerking is niet nieuw, dat het zich noemende lompenprol etariaat, als het verschijnt in optochten en congressen, gekleed pleegt te gaan in weergalooze confectie.
Laat ieder maar om zich heen zien in eigen omgeving, en hij
1) Dr. Kuyper had in eene verkiezingsrede te Dordrecht voorspeld, dat, wanneer rechts ditmaal won, het vermoedelijk wel twaalf jaren aan het bewind zou blijven.



DE NEDERLAAG VAN HET LIBERALISME.
15
zal spoedig ontwaren, dat de sociaal-democraten op hunne wijze eene aristocratie zijn; dat de kleinburgerlijke levenspositie feitelijk door velen hunner reeds is bereikt; dat anderen zich op den rand daarvan bevinden.
Deze menschen zoeken vermeerdering van invloed, van aanzien, van levensgenot. Een dwaas of een druiloor, die daaraan aanstoot nemen zou. Dezelfde menschen, die ons uit boeken den lof van het fatsoenlijk uiterlijk en de vrije manieren van den Engelschen of Amerikaanschen werkmansstand herhalen, achten Leiden in last als hun dienstmeid een rijwiel koopt of hun timmerman niet met het petje in de hand staat. Die het meest afgeven op het materialisme der lagere klassen, hebben vaak zelf de beursnoteering tot hun Bijbel. Zij meten anderen af naar zichzelven, en zien de dosis idealisme voorbij, die de sociaal-democratische beweging in zich sluit. Het streven naar hooger gaat volstrekt niet alleen, gaat zelfs niet bovenal naar het materieele uit; behalve naar meer bezit, wordt gestreefd naar meer kennis, naar meer gerechtigheid, naar hooger vorm van gemeenschapsleven. De leus der Revolutie, door eigen aanhangers vaak tot een hoon gemaakt, heeft niettemin uitgedrukt wat nog altijd, hoe hoog en ver, zijn roep doet doordringen tot onzen besten wil en onze beste krachten: het ideaal van de vereeniging, hier op aarde, der Vrijheid van levenskeus, die alleen menschen maakt; der Gelijkheid van plichtsbetrachting, die alleen menschen staalt; der Broederschap, die de tegenstellingen opsmelt in haar gloed; — die mededoogen heeft met den zwakke, maar de kracht van den sterke niet wantrouwt; die jubelen kan met de zon, als zij schijnt over rechtvaardigen en onrechtvaardigen.
Ook in het Socialisme hebben wij te doen met eene beweging die uitstraalt ver buiten den kring van haar officieele vertegenwoordigers. Gelijk het Christendom en het Liberalisme, heeft het Socialisme zijn orthodoxie en zijn gevoelsinhoud, die lang niet één en dezelfde zaak zijn. Alle drie leveren gevaar op van consequentiën in de toepassing der leer, die het leven zelf waaruit zij ontsproten zijn en dat zij dienen moeten, naar het hart steken. De toekomst der sociaal-democratische partij en daarmede de geboorte eener regeerkrachtige linkerzijde, hangen af van de mate, waaraan haar parlementaire vertegenwoordigers zullen blijken deze waarheid te beseffen, en van den steun die hun eigen aanhang hun zal bieden, wanneer zij, die in de positie zijn het eerst de noodzakelijk-



i6
DE NEDERLAAG VAN HET LIBERALISME.
heid van het inslaan van nieuwe wegen in te zien, ook waarlijk den moed zullen toonen die te bewandelen. De sociaal-democratische parlementsleden zullen het meer en meer ondervinden, dat de rechten, die zij in last hebben voor de arbeidersklasse te verwerven, slechts de keerzijde zijn van door die klasse op zich te nemen plichten; dat het leven der werkelijkheid hen tot deelneming roept, en dat het leven rijker, grooter, wijzer is dan hun leer.
De zaak van vrijheid en democratie, van handhaving der rechten eener moderne levensbeschouwing onder kerkelijke meerderheid, van toenadering tusschen in hoofdzaak zoo gelijk beschaafde en gelijke belangen hebbende volken als die van thans, van beteugeling van secte- en kastegeest, van verjonging der uit een ander tijdperk van maatschappelijke ontwikkeling herkomstige vormen van landsverdediging, rechtsbedeeling en administratie, kan den steun der georganiseerde arbeiderspartij niet ontberen. De burgerlijke democratie bedele echter niet om dien steun. Hij moet en zal eenmaal gegeven worden uit vrijen wil. /Als de sociaal-democratie er in volhardt, louter protestpartij te blijven, zal zij haar graf delven; zal zij door een tot welvaart en kennis opgeklommen arbeidersklasse verlaten worden. als een partij van letterknechten zonder zin voor de werkelijkhetdjL,
In de twaalf jaar van Dr. Kuyper zal het moeten gebeuren. Er is in de laatste jaren dikwijls gesproken over nieuwe partijformatie, maar er is op gerekend vóór den tijd. Het anthithesegewas, waarvan het zaad gestrooid is jaren her, staat thans in den weg} In haar tegenwoordigen staat, die tegelijk verschijnselen van afsterVen en van kiemschieting te zien geeft, is het voor de linkerzijde zeker niet te wenschen dat van haar meer worde gevergd dan op zijn hoogst tijdelijke en beperkte hulpverleening tot de vorming van een zakenkabinet, indien voor of na aan rechts iets menschelijks mocht zijn overkomen. Tot het voeren van een krachtige regeering uit eigen beginsel evenwel is zij voorshands onbekwaam, en mocht zij er onverhoopt toe worden gebracht die proef te herhalen, dan zal blijktn dat deze aan haar eigen vergroeiing tot iets nieuws en levenskrachtigs aanmerkelijk minder bevordelijk is, dan de oppositierol tegen een bewind der rechterzijde. De idealen, die een linkerzijde zich voortaan te stellen heeft, zullen nimmer bereikt worden dan na een strijd, veel langer, heviger en principieeler dan de optimisten, die een nieuwe partij formatie in de naaste toekomst zagen



DE NEDERLAAG VAN HET LIBERALISME.
17
opdoemen, zich moeten hebben voorgesteld. Uit dien strijd trede zij eenmaal te voorschijn met gestaalde krachten en gelouterd inzicht ; met verhevener bedoelingen ook, dan dat verrichten van politiedienst tot het weren van één persoon, of het bezet houden van het regeerkasteel voor luttel jaren. Men zal der rechterzijde den lof niet mogen onthouden van voor hare zaak, toen de fortuin haar tegen was, geen offers te hebben geschroomd. Houden zij nu, misschien voor geruimen tijd, het staatswerktuig in handen, zouden wij dan niet den plicht hebben verjonging te zoeken in het oefenen van eigen kracht in eigen kring ? Er zijn omstandigheden denkbaar, in een nabije toekomst wellicht, waarin wij het beginsel: bijzonder onderwijs regel, allerminst zouden moeten bestrijden, althans het voor een overgangstijdperk zouden moeten aanvaarden. Zoolang de ééne school voor het ééne volk een onmogelijkheid blijft, en er gevochten zal worden om de ziel van het kind, verruile men een stomp voor een scherp wapen. Zoo wij uit een krachtig beginsel leven, beziele dit aanstonds het onderwijs onzer kinderen, de strijders, de overwinnaars van morgen, in den slag om menschelijke Vrijheid, om dienende Gelijkheid, om christelijke Broederschap niet het minst.
Het kabinet-Heemskerk nam de ouderdoms-, invaliditeitsen ziekteverzekering ter hand, waarvoor de minister Talma regelingen ontwierp die het nadeel hadden niet in het lot van alle behoeftigen, doch slechts in dat der loonarbeiders te voorzien, die gedwongen zouden zijn zich te verzekeren, en te wier behoeve de Staat een gedeelte der premie betalen zou. Eene regeling, meer naar het oudere Duitsche, dan naar het jongere Engelsche voorbeeld, en die een groot administratief bestel vereischte, dat in Talma's ontwerpen bijzonder kostbaat en omslachtig was uitgevallen. Met uitzondering van den heer Treub, lid der vrijzinnig-democratische partij, gaf de linkerzijde boven de gedwongen ouderdomsverzekering van loonarbeiders met staatsbijslag, aan eene ouderdomsrente, van staatswege aan alle behoeftigen uit te keeren, de voorkeur.
In de kosten van Talma's ontwerpen zou eene tariefsverhooging, welke minister Kolkman in voorbereiding nam, voorzien.
Nederlandsche Politiek. .



l8 OORLOGSBEGROOTINGEN.
Groote moeite had, evenals reeds het kabinet-de Meester, ook het kabinet-Heemskerk met zijn ministers van oorlog. De legerwet-Eland (oefeningstijd van 81/2 maand bij de niet-bereden wapens; voor deelnemers aan vooroefeningen, oefeningstijd van 4 maanden; nummerverwisseling toegelaten bij de samenstelling van het „blijvend gedeelte", dat na afloop van den oefeningstijd van 81/2 maand de kazerne bezet hield tot de opkomst der volgende lichting) voldeed niet in de praktijk, en werd door de voorstanders van algemeene volkswapening met verplichte vooroefeningen en korten diensttijd, onder aanvoering van Thomson, heftig aangevallen. Tegen generaal Staal, den eersten minister van oorlog in het kabinet-de Meester, die tot de afschaffing van het blijvend gedeelte wilde overgaan, stak een storm op onder de hoofdofficieren der oudere school, en de Eerste Kamer verwierp zijne begrooting. Zijn' opvolger van Rappard beoogde eene opkomst der jaarlijksche lichting in twee ploegen, opdat ook zonder blijvend gedeelte het geheele jaar door een krijgsmacht van zekere sterkte onder de wapenen zou kunnen zijn. Het was de verwerping van diens begrooting door de Tweede Kamer op 21 Dec. 1907, die tot de aftreding van het kabinet-de Meester had geleid. Aan die verwerping hadden deelgenomen de rechterzijde, de sociaal- en een deel der vrijzinnig-democraten.
De sociaal-democraten hadden, sedert zij voor het eerst in de Kamer verschenen waren, tegen op één na alle oorlogsbegrootingen gestemd; de vrijzinnig-democraten hadden tijdens het ministerie-Kuyper ook nimmer hunne stem aan de oorlogsbegrooting gegeven. Beide groepen onthielden hunne stem aan de eerste oorlogsbegrooting van minister Staal, die nog geen maatregelen voorzag tot afschaffing van het blijvend gedeelte. Niettegenstaande de oppositie dezer beide groepen en van enkele anti-militaristen onder de Unie-liberalen werden in den regel de oorlogsbegrootingen met aanzienlijke meerderheid aangenomen, daar het gros der liberalen er mede zijne stem aan placht te geven wanneer zij van een rechtsch, de geheele rechterzijde, wanneer zij van een linksch kabinet afkomstig waren. Met de tweede begrooting van minister Staal liep het anders. De rechterzijde bestreed die in de



„DB NACHT VAN STAAL".
19
Tweede Kamer; hadden de sociaal- en de vrijzinnig-democraten toen in hunne gewoonte van tegen de oorlogsbegrooting te stemmen, volhard, de begrooting ware reeds in de Tweede Kamer verworpen geworden. Dit voorziende, hadden de vrijzinnig-democraten voorgestemd; de sociaal-democraten zich, vóór de stemming, uit de zaal verwijderd. Zóó had Staal's tweede begrooting de Eerste Kamer kunnen bereiken, waar de rechtsche meerderheid haar verwierp.
De begrooting van van Rappard kwam aan het in de Eerste Kamer geopperde bezwaar, dat ter verzekering van bijzondere diensten en ter beveiliging der openbare rust steeds eenige krijgsmacht onder de wapenen moest blijven, door het tweeploegenstelsel tegemoet. De verwachting bestond, dat de overgroote meerderheid der rechterzijde de begrooting thans weder zou aanemen, en de partijen der uiterste linkerzijde meenden dus, hare traditioneele stem „tegen" weder te kunnen uitbrengen zonder dat dit politieke gevolgen zou hebben. Doch Mr. Heemskerk had anders besloten, en eerst tijdens de stemming bemerkten de vrijzinnig-democraten hunne vergissing. Enkelen hunner stemden toen nog vóór, maar het waren er niet genoeg om van Rappard te redden. Wat de sociaal-democraten betreft, dezen bleven tegenstemmen ondanks de ontdekking van Mr. Heemskerk's toeleg; het behoud van het kabinet-de Meester was hun geen nieuwe afwijking van de-4)artij-traditie waard.
/Op deze wijze aan het bewind gekomen, gevoelde het kabinet-Heemskerk het als een bijzonderen plicht, eene herziening der militiewet tot stand te brengen die aan het gehaspel over oefeningstijd en blijvend gedeelte voor goed een einde zou maken!! De ministers Sabron en Cool, die elkander in het oorlogsdepartement opvolgden, bleken tegen die taak niet opgewassen, welke vervolgens op de schouders werd gelegd van een krachtig man, den heer Colijn, wiens legerwet in 1911 in behandeling kwam.
Behalve aan de hervorming der levende strijdkrachten wijdde het kabinet zijn aandacht aan de kustverdediging. Een ontwerp, beoogende een algemeene versterking der zeefronten ten einde ons in staat te stellen onze onzijdigheid ook-aan de zeezijde stipt te handhaven, werd 26 Juli 1910



20
KUSTVERDEDIGING.
ingediend; het trof o.a. voorziening tot een doeltreffende afsluiting der Westerschelde. De Ententepers stelde het voor, als kon de indiening slechts het gevolg zijn geweest eener inblazing van Duitschland, en sommeerde Nederland, aan die inblazing geen gevolg te geven. *) Terwijl de regeering aanvankelijk te kennen gegeven had op onverwijlde behandeling prijs te stellen, berustte zij weldra in uitstel; intusschen bezocht President Fallières ons land in Juli 1911, en legde de Koningin bezoeken af te Brussel en te Parijs, waarna de geruchten, als zou Nederland naar de zijde van Duitschland overhellen, verminderden. Ten slotte diende de regeering (Juli 1912) een gewijzigd ontwerp in, dat zich beperkte tot den aanleg van een. pantserfort te Vlissingen, de verbetering van het fort Kijkduin, en de verwapening der bestaande pantserforten aan den Hoek van Holland, te IJmuiden en op de Harssens. Het werd in 1913 tot wet verheven, ondanks de levendige campagne, met name tegen de versterking van Vlissingen in de Fransche, Engelsche en Belgische pers zoo langen tijd gevoerd.
De regeering had niet van het voornemen afgezien, zich van den wensch der democratische partijen tot finale uitbreiding van het kiesrecht te bedienen ter bereiking van de bijzondere oogmerken der rechterzijde. Zij benoemde 24 Maart 1910 eene staatscommissie, uit de leiders der verschillende parlementaire groepen samengesteld, om haar van advies te dienen. Toen in het najaar van 1911 nóg geen rapport dezer commissie was verschenen, stelde de leider der sociaal-democratie, de heer Troelstra, de Tweede Kamer voor, „een adres te ontwerpen aan de Koningin, waarin wordt aangedrongen op indiening van voorstellen tot grondwetsherziening door de regeering, in den loop dezer legislatieve periode, wegens de urgentie van het kiesrechtvraagsr.uk". Het voorstel werd verworpen met 72 tegen 7 stemmen. Eene motie voor het algemeen kiesrecht, gedurende de beraadslaging over het voorstel-Troelstra door den heer Borgesius ingediend, werd verworpen met 42 stemmen tegen 37.
1) Zie L. van Outhoorn, Internationale Phonogrammen betreffende ome Kustverdediging (Haarlem 1911), en mijne Tien Jaren Wereldgeschiedenis (den Haag 1915) 1,254,258; II, 5—8, 22—24.



KOLONIAAL BELEID.
21
Intusschen brak, voor het eerst sedert lange jaren, weder een tijd aan waarin koloniale belangen een onderwerp van binnenlandschen partijstrijd werden. Met d« eereschuld-theorie, in i8gd in een geruchtmakend artikel door Mr. C. Th. van Deventer opgeworpen, was dit eigenlijk nimmer het geval geweest. Die theorie zelve, voor zoover zij de terugstorting van een zeker aantal millioenen, nog na 1867 (invoering der Indische Comptabiliteitswet) aan Indië onttrokken, in de koloniale schatkist eischte,( werd over het geheel noch ter linker-, noch ter rechterzijde beaamd en door haar voorvechter zelve ten slotte losgelaten. De gevoelens echter, die haar hadden ingegeven, vonden weerklank aan beide zijden der Kamer, en het was een minister van rechts, de heer Idenburg, die de eerste maatregelen nam tot stuiting van den economischen achteruitgang der Javaansche bevolkingl waarvoor men toen ernstig vreesde. Toen de minister van koloniën in het kabinet-de Meester, de heer Fock, op den weg van onmiddellijke hulpverleening door het moederland, door Idenburg ingeslagen, niet voortging, maar het Europeesche kapitaal, in Indië opereerende, begon te belasten, ging de rechterzijde mede, zooals de linkerzijde het indertijd met Idenburg's voorstellen had gedaan. Daartoe in staat gesteld, door het ruimer vloeien der baten in de jaren van gunstige conjunctuur, die op de depressie van het begin der eeuw volgden, nam Fock maatregelen tot krachtige bevordering van het onderwijs aan inlanders, die door verwerving van kennis en economische geschiktheid in staat moesten worden gesteld, aan den rijkdom, in hun land gevormd, aandeel te verkrijgen. Dit inlandsch volksonderwijs was neutraal; de bevolking wenschte het niet anders, en eenzijdige bevordering van het christelijk onderwijs scheen gevaarlijk in eene niet-christelijke maatschappij. De Islam zou door zoodanige bevordering geprikkeld worden tot een voor het Nederlandsch gezag en voor de volksontwikkeling zelve gelijkelijk bedenkelijke propaganda. De minister van koloniën in het kabinet-Heemskerk, de heer de Waal Malefïjt, scheen hiervan in hoofdzaak overtuigd. Hij haalde zich door zijne gematigdheid een feilen aanval op den hals van Dr. Kuyper, die hem van beginselverzaking beschuldigde.



22 DE POSITIE VAN DR. KUYPER.
De verhouding van Dr. Kuyper tot het kabinet-Heemskerk was van zeer bijzonderen aard. De manoeuvre waardoor Mr. Heemskerk zich tusschentijds het regeeringsgezag had verworven, was door den leider der anti-revolutionaire partij, die na zijn val in 1905 aanvankelijk eene groote reis naar de Levant had ondernomen, en in 1907 nog niet weder in de Kamer zat, scherp afgekeurd. Het kabinet heette „in onvoorzichtigheid geboren" ; het stelde zich in Dr. Kuyper's weg, die zich beroofd zag van de kans, in 1909, na eene niet onwaarschijnlijke stembusoverwinning der rechterzijde, zelf tot de regeering te worden geroepen. Bij de verkiezingen van dat jaar was Dr. Kuyper gekozen te Ommen. Nauwelijks trad hij aldus weder in het publieke leven op, of zijne vijanden bleken in het bezit gekomen van documenten, welke schenen te bewijzen dat hij, tijdens zijn ministerie,: stijving der anti-revolutionnaire verkiezingskas met het openen van vooruitzicht op de verleening eener Nederlandsche ridderorde had betaald. De heer Kuyper, in de Kamer verschenen, erkende onvoorzichtigheid, doch druppelsgewijs bleven hem bezwarende gegevens toestroomen, en de instelling van een eereraad werd onvermijdelijk. Zoolang deze haar onderzoek verrichtte, en nog eenigen tijd na haar niet in allen deele verschoonende uitspraak, onthield Dr. Kuyper zich van Kamerwerkzaamheden, doch in het najaar van 1911 had, met zijn aanval op den heer de Waal Malefïjt, een luidruchtige rentrée plaats, die den indruk maakte dat de oude leider zich als mogelijk opvolger van Heemskerk na 1913 naar voren zocht te dringen. Dit vooruitzicht verbitterde den partijstrijd, die in het laatste jaar van Heemskerks ministerie een buitengewoon fel karakter verkreeg.



INTERNATIONALE POSITIE EN LEGERWET-COLIJN. — HET KIESRECHT-DEBAT. — Dr. KUYPER.
I.
Jan. 1912.
Nederlands internationale positie is niet van de gemakkelijkste. De tegenstelling tusschen Engeland en Duitschland is in het afgeloopen jaar verscherpt. Er is, door menigeen, èn bij onze ooster-, èn bij onze westerburen, gevoeld en ook gezegd dat het zoo niet blijven kan, dat de Engelsch-Duitsche betrekkingen öf beter, óf slechter worden moeten. Dit zijn van die gevoelens en gezegden die voor de hand liggen, en waaraan het dwaas zou zijn, een overdreven beteekenis te hechten. Nog dwazer evenwel, er alle beteekenis aan te ontzeggen. Het is zeer wel mogelijk, dat in de eerstvolgende jaren tusschen Duitschland en Engeland geen strijd uitbreekt; dat de zeer werkzame en zeker niet aan kracht verliezende factoren, die eiken vredebreuk tusschen Europeesche kultuurvolken bemoeilijken, de overhand zullen behouden. Maar het is ook denkbaar van niet. Er is tusschen Duitschland en Engeland eene quaestie open die zich niet leent tot bijlegging door wat goeden wil en wat handigheid: levensbelangen, of wat de overgroote meerderheid in ieder land daar vast en zeker voor houdt, botsen tegen levensbelangen. Er is naijver en er is hartstocht, en eerlang kan de hartstocht overloopen. Gebeurt dit, dan komt Nederland in de hachelijkste omstandigheden waarin het zich sedert de herwinning zijner onafhankelijkheid zal hebben bevonden. Het gevaar van 1867 is er de goedaardigheid zelve bij.



24
INTERNATIONALE POSITIE.
Als het ernst wordt — wat de Hemel verhoede — zal het nu gelden onze landgrens, onze havens en misschien onze koloniën tegelijk.
Vrees is de slechtste raadgeefster, en wij moeten dan ook niet weeroepen en vreezen. Wij veranderen daarmede aan de omstandigheden niets. Wij zijn er niet aansprakelijk voor, en zij liggen volstrekt buiten het bereik onzer inmenging. Wat wij kunnen en moeten, is, ons tegen de bestaande gevarenkans te verzekeren naar de mate van onze krachten. Het kan wel zijn dat als het gevaar zeer hoog loopt, die krachten ontoereikend zullen blijken. Echter kunnen wij niet meer dan de krachten aanwenden die wij hebben. Zij zijn niet uitsluitend van materieelen aard. Na een reeks van onheilen zooals weinige harer zustervolken ooit hebben getroffen, is onze natie in 1813 weder opgestaan. Wat voor onze toekomst beslissend zal zijn, is veel minder wat, dan hoe wij het zullen ondergaan. Zijn wij vastberaden, om in het gevaar te doen wat onze plicht is?
De enkele verzekering van vastberadenheid zal op niemand eenigen indruk maken, als niet de daden er aan beantwoorden. Hoe staat het daarmede?
Er is, in vergelijking van vroeger, in onzen toestand gunstigs en ongunstigs. Wij hebben eerder zulk een periode gekend, waarin wij tusschen de eischen van twee machtige naburen bekneld raakten, die wij beide hadden te ontzien, terwijl wij aan geen van beide ons wilden opofferen. Het was vóór honderd en dertig jaar. Frankrijk en Engeland namen toen tegenover elkander eene verhouding in, die in veel opzichten met die tusschen het Duitschland en het Engeland van thans is te vergelijken. De verlangens van beide mogendheden, ook bepaaldelijk hare verlangens ten opzichte der door Nederland aan te nemen houding, waren onvereenigbaar, en wij hadden in dien toestand van wankelbaar evenwicht het steunpunt in ons zelf te zoeken. Wij hadden het te zoeken, maar vonden het niet. Wij beleefden de namelooze vernedering eener Fransche en eener Engelsche partij in dit land; de Hollanders wisten elkander niet meer te herkennen. In verrotte binnenlandsche toestanden levend, hadden zij zelf den vreemden invloed ingehaald.
Van de herhaling eener dergelijke ramp ontbreekt thans elke voorbode, en dit is een groot lichtpunt in onzen toestand. Onze



LANDSVERDEDIGING.
25
buitenlandsche staatkunde is zoo nuchter en bescheiden gebleven als zij het wezen moet. Wij meenen het rechte pad, hoe smal ook, voor ons uit te zien, en weten aan lokstemmen te wederstaan. Waarin wij slagen of falen zullen, het zullen althans onze eigen daden zijn waarin wij roemen mogen of die wij te boeten hebben.
Maar in ons nadeel veranderd is iets anders. Het Nederland van thans heeft veel minder te verliezen dan dat van 1780. Toen konden wij worden geplukt, en hielden toch nog over. Toen ook was nog het bezit van geld in zeker opzicht gelijkwaardig aan dat van militaire macht. Men gaf dukaten uit, en er stroomden huurlingen in. Thans echter heeft Nederland, als het zijne beteekenis zal behouden, geen kolonie meer te missen. Zonder Indië dalen wij tot den rang van een aanlegsteiger en expeditie-kantoor, ten dienste van anderer bedrijf. En wat behouden zal worden, wijzelf moeten er voor staan.
De relatieve vermindering van macht is onloochenbaar, en de verhouding verandert in ons nadeel iederen dag. Er is geen sprake van dat wij ter open zee nog de figuur zouden kunnen maken — zelfs van Doggersbank; dat wij, naar vrijen wil, legers zouden kunnen uitzenden tot ver buiten onze grenzen om aan groote Europeesche beslissingen deel te nemen, zoools nog in 1794Verdediging van den eigen haard is al wat ooit van ons zal worden gevergd, en de beslistheid van ons voornemen om onze onafhankelijkheid niet dan ten duurste te verkoopen, moet de beperktheid der machtsmiddelen opwegen.
Dat besliste voornemen komt niet uit de lucht vallen als men het wenschen zou : het moet bestaan en werken reeds in vredestijd.
Wij komen op onze vraag terug: hoe staat het met onze voorbereiding f
Zal Nederland met opgeheven hoofd de ongewisse toekomst tegemoet kunnen gaan, het zal zich bewust moeten wezen niets van hel mogelijke te hebben verzuimd. Beschouwt het volk de landsverdediging niet als zijn last, maar als zijn plicht? Worden de deugden van vastberadenheid en opoffering aangekweekt, ook door voorbeelden van wie voorbeeld kunnen geven ? Wordt de behartiging der defensiezaak uitgeheven boven partijkrakeel ? Hoe wenschte men, dat het antwoord een hartig: ja 1 ware.
Ik vrees, dat de houding van het talrijkste deel der linkerzijde bij de behandeling der militiewet de proef niet geheel kan doorstaan.



26
LEGERWET-COLIJN.
De linkerzijde heeft, onder Pierson-Borgesius, de plaatsvervanging afgeschaft. Zij heeft zich daarna gehaast, eene militiewet te geven die den eersten beslisten stap zette op den weg naar het ideaal: het gewapend volk. Niemand die het haar thans nahouden zal, zoo het blijkt dat zij niet met één worp het doel heeft getroffen; zoo de praktijk der militiewet van 1901 gebreken aan het licht brengt die niet bestendigd mogen blijven, omdat zij den goeden naam onzer volkswapening ernstig benadeelen, en daarmede aan het geheele stelsel den grondslag ontrukken, die enkel bestaan kan in vertrouwen. Vertrouwen van het volk in zijn eigen kracht; vertrouwen bij de aanvoering, dat de manschap èn bekwaam èn bereid zal zijn tot wat van haar zal moeten worden gevergd. Nadat het ministeriede Meester op de militaire kwestie ten val gebracht was, achtten vriend en vijand er de eer van de sloopers mede gemoeid, dat zij zonder verwijl met hunne oplossing der moeilijkheid kwamen. Zij hebben zich aan dien plicht niet onttrokken, en dat zij op spoedige behandeling van hun wetsontwerp prijs stelden, was de natuurlijkste zaak ter wereld. Alle verbazing en ergernis hierover behooren tot dat mindersoortig Kamergedoe, waarvan de nietverpolitiekte burgers van dit land zoo hartelijk genoeg krijgen.
De linkerzijde had voorzeker tot taak, niet slechts de indiening en den aandrang tot behandeling van het wetsontwerp als een plichtmatige zaak te aanvaarden, maar ook tot de totstandkoming der wet mede te werken indien dit haar eenigszins mogelijk was. Had de regeering haar de medewerking van te voren onmogelijk gemaakt!1
Generaal Staal, in zijn opstel in De Gids meende van niet. Generaal Eland, de vader der wet van 1901, in zijne kamerrede van 18 October, twijfelde. Is die twijfel in zekerheid verkeerd?
Het is niet gebleken. Generaal Eland kwam, na de beantwoording zijner opmerkingen door den minister, niet terug, althans niet om klaren wijn te schenken. Zijne zeer korte repliek (24 October) eindigt met een vraagteeken. „Ik zal mij zelf afvragen: is wat wij krijgen beter dan wat wij hebben?" Het antwoord op die vraag heeft Generaal Eland ons moeten onthouden. Bij de verdere behandeling en bij de eindstemming was hij, wegens ziekte, afwezig.
1) „Het ontwerp-Militiewet" (Gids 1911, III, 450). „Niet dan door hooge noodzakelijkheid gedwongen zou ik meenen de verantwoordelijkheid te mogen aanvaarden door het verwerpen van dit ontwerp den bestaanden, zeer ongewenschten toestand te doen voortduren."



LEGERWET-COLIJN.
27
Heeft de aanzienlijkste militaire specialiteit der Liberale Unie ook geen gelegenheid gevonden tot een advies aan zijn partijgenootenf Of hebben zij zich aan dat advies niet gestoord? Er waren er onder hen, voor wie de vraag, welke voor Generaal Eland eene vraag bleef, niet bestond; die van den aanvang af met kracht tegenwerkten. Heeft, ja dan neen, deskundigheid voor partijdigheid de vlag gestreken?
Het komt mij gewenscht voor, dat over deze vragen licht opga. Het schijnt mij niet overeenkomstig het belang en de waardigheid der linkerzijde, dat het vragen blijven. De natie moet weten, wat zij in dit opzicht aan de linkerzijde heeft. Er zijn er zeker, die den steun, dien zij haar uit anderen hoofde gaarne en met volle kracht zouden willen geven, afhankelijk moeten stellen van de mate van vertrouwen die zij in het defensievraagstuk weet in te boezemen.
Naar het inzien van vele onverdachte vrijzinnigen is de noodzakelijkheid of de wenschelijkheid voor 33 leden der linkerzijde, om hun stem tegen de wet-Colijn uit te brengen, bij de beraadslagingen niet met die afdoende zekerheid gebleken, welke in een dergelijk gewichtig geval mocht worden geëischt, en is het voor de toekomst der linkerzijde te betreuren, dat niet ook liberalen van andere groepen het voorbeeld der heeren Tydeman, van Karnebeek en de Beaufort hebben gevolgd. Wij vermoeden dat de 33 ook niet allen even begeerig zullen zijn, aan hun. woord te worden gehouden; dat zij voor de verantwoordelijkheid zouden terugschrikken om, in 1913 meerderheid geworden, de wet-Colijn aan te tasten. Dit zou een jammerdaad zijn, want het zou de landsverdediging voor jaren tot een speelbal der partijen maken. Waaraan wij thans behoefte hebben, is aan een wet die bezinkt; die wordt nageleefd; waaruit gehaald wordt wat er in zit. De wetEland is die wet niet geweest. Door wiens schuld, moge eenmaal de geschiedenis uitmaken. De Kamer is geen college van wetenschappelijk en evenmin van juridiek onderzoek. Zij heeft regelen te stellen die aan het gemiddelde der in het volk bestaande wenschen voldoen, en die practische uitvoering op het oogenblik van heden, en in de toekomst voor zoover die afzienbaar is, toelaten. Aan dien eisch voldoet de wet-Colijn, die ten onrechte een reactionnaire wet genoemd is. Aan het hoofdbeginsel der wet van 1901 wordt niet getornd; integendeel wordt door de contingentsuitbreiding



28
LEGER WET-COLIJN.
dit beginsel nader ontwikkeld. Verwijderd is het op een mislukking uitgeloopen instituut der viermaanders, waarvan niet is aangetoond kunnen worden hoe het nog te redden was. De verdediging van het ontwerp door den minister gaf nergens den indruk dat een man der reactie aan het woord was, de bestrijding door de oppositie nergens den indruk dat een welgesloten systeem, met kans van uitvoering op het oogenblik en in de naaste toekomst, tegenover het zijne werd gesteld. Dat er onbevredigde wenschen overbleven, waaronder zulke die naar hooger trap van ontwikkeling in de toekomst heenwezen, spreekt vanzelf. Dit zal altijd het geval blijven, en mogen de voorloopefs nimmer ontbreken! Wij verlangen echter niet de beste wet, om de goede reden dat de wet slechts een gemiddelde kan geven. De beste wet bestaat niet; op het oogenblik van haar invoering droomt men reeds een betere.
Met langer praten ware de tijd voorbijgegaan, om met de uitvoering van eenige militiewet, welke ook, ernst te maken. En op de uitvoering, en de offers die wij allen daartoe brengen zullen, komt het aan.
De weifeling in de behartiging onzer defensiebelangen is een nationaal gevaar. Moge de ure uitblijven waarop zij een nationale misdaad zal worden geoordeeld.
Geen enkele militiewet zal iets uitrichten zonder offervaardigheid der natie. Onze vertegenwoordigers schijnen maar aldoor in de meening te verkeeren dat zij ons het hof maken met militaire lasten te noemen wat militaire plichten zijn. Dat is geen taal voor de uitverkorenen van een gezond volk, dat voor vol wenscht te worden aangezien in ieder opzicht, en dat, zoo het zal blijven bestaan, het hebben moet van de kracht van zijm volksgeest. Weg met dat medelijden, als waren wij één kinderkamer, één hospitaal. Geef ons het voorbeeld van te vertrouwen in onzen goeden geest, en wij zullen volgen.
H.
Wat de heer Troelstra verwachten kan van „voorstellen tot Grondwetsherziening, door de Regeering in den loop dezer legislatieve periode] in te dienen" ? De heer Troelstra nogal, die toegang heeft tot de keuken waar dit gebraad wordt aangerecht 1



MR. TROELSTRA.
29
Natuurlijk haalde hij zich het bescheid: de voorstellen komen in de maak, en waarop zij wachten kunt gij waarlijk weten.
De heer Borgesius stak eene familieparapluie op, waaronder de heer Troelstra plaats nam, zij het niet met de beste gratie. Hij deed het, „uit vrees van anders verkeerd begrepen te worden door de zijnen".
Merkwaardige bekentenis. De sociaal-democratische gemeente wordt door haar priester te simpel geacht hem in zijn overpeinzingen te volgen. Zij zou alleen op de motie „voor algemeen kiesrecht" hebben gelet en de stem tegen van hare leiders hebben misverstaan! Dat enkele woord tegen zou in het oor zijn blijven hangen, dat voor de dialectiek waarop dit tegen het eenig logisch besluit ware geweest, doof zou zijn gebleven 1
Laten wij den heer Troelstra meer recht doen dan hij verwachtte van zijne getrouwen. Laten wij van zijne stem af-, en zijne rede inzien.
De heer Troelstra heeft een hoog denkbeeld van de macht der arbeiderspartij, eene macht die niet meer gewonnen behoeft te worden, maar reeds aanwezig is. Al wat hij van de burgerlijke partijen verlangt is, dat zij hunne wet in overeenstemming zullen brengen met de reeds bestaande werkelijkheid. Uitdagend voegt hij er dadelijk bij: „Gij kunt dat weigeren, mijne heeren, en ik ben er zeker van, gij zult dat weigeren". Het blijkt eigenlijk om de weigering te doen te zijn. „Gewapend met den ondervonden tegenstand" zal hij tot het volk terugkeeren, dat door dien tegenstand al weder „sterker" zal zijn gemaakt. Sterker dan sterk dus; het uitgangspunt was immers, dat het volk reeds zoo sterk was?
Waarvan de versterking vooral blijkt te worden gewenscht, is de gelegenheid tot sociaal-democratische propaganda. Als hulptroep van een vrijzinnig concentraüeleger mag de heilige schaar niet verschijnen. De heer Troelstra ziet in vrijzinnige concentratie „geen macht voor de democratie". Meer heil is er „in de elementen van rechts, die niet afkeerig zijn van algemeen kiesrecht". In de verwachting dat eerlang de rechtsche partijen zullen moeten treden „uit de vaagheden en algemeene formules", weigert hij zich „ontijdig" aan links te binden. En, aan het slot van alles, vlak vóór de verbijsterende stem vóór de motie: „Ik voor mij zie voor de zaak van het algemeen kiesrecht meer iri een samenwerking na 1913 tusschen de democratische groepen van rechts en de



30
MR. TROELSTRA.
democratische groepen van links, dan in eene vrijzinnige concentratie".
De „democratische groepen van rechts" werden dus wèl uit de tent geroepen! Zij bleven er echter muisstil in verscholen.
Voor de zooveelste maal is thans deze politiek van „samenwerking der democratische groepen van links en van rechts" ter sprake gebracht, en voor de zooveelste maal is gebleken dat zij niet de geringste kans van slagen heeft. Die van de rechterzijde, ook de meest „democratisch" voelende elementen onder hen, hebben werkelijk andere hoofdbedoelingen, dan in bondgenootschap met onrechtzinnigen de behoudende bestanddeelen der eigen coalitie te lijf te gaan. Het is niet waar dat er geen aanwijsbare scheidslijn zou zijn tusschen links en rechts, en dat althans de sociaal-democraten deze naar believen, met een souvereine minachting voor burgerlijke „ideologie", zouden kunnen overspringen. Het verschil tusschen sociaal-democratie en liberalisme is minder diep, dan dat tusschen liberalisme en clericalisme. De heer Troelstra heeft in zijn lange rede één woord gezegd, waarvoor de gansche linkerzijde hem hulde heeft te brengen en dat zij, op straffe van ondergang, heeft te onderschrijven. „De moderne beweging der arbeidersklasse", heeft hij gezegd, „is de grootste kuituurbeweging van onzen tijd. Zij is niet een verwoestende, maar een scheppende nieuwe kracht ; zij wordt gedragen door hooge beschavingsidealen". Inderdaad, wat is thans nog „liberalisme" waard, als het niet de eerzucht heeft, de linkerzijde eene volkspartij in den ruimsten zin des woords te doen zijn? Het studeerkamerliberalisme heeft zijn tijd gehad; het zal nooit ofte nimmer meer het Nederlandsche volk regeeren. Het heeft zijn tijd gehad, die een glorietijd was, en die nimmer terug zal keeren, omdat het niet behoeft: omdat het liberalisme van gisteren en van eergisteren zijne roeping vervuld heeft.
Er heeft bij ons, eenige jaren geleden, een moreele crisis plaats gehad. Het was, toen liberalen, onrechtzinnigen althans, stembussteun gingen geven aan de rechterzijde. Op allerlei wijze is met rechts gekoketteerd. Het komt mij altijd voor dat Dr. Kuyper toentertijd zijne fortuin slecht heeft begrepen. Zijne actiën stonden hoog in Nederland, juist vóór hij aan de regeering kwam. Had Rechts eene roeping voor het volk, het zou toen hebben moeten blijken. Aan steun zou het niet hebben ontbroken. De verwachting



SCHEIDSLIJN TUSSCHEN LINKS EN RECHTS.
31
was hoog; veel hooger misschien dan waartoe ooit geldige reden gegeven was. De uitkomst heeft hen, die in de illusie gedeeld mogen hebben, diep beschaamd. Het bewind van Rechts wist zich niet te verheffen boven een bewind voor Rechts. Het was inhalen en binnenhalen. Naar welke toekomst werd gewezen; welk verschiet geopend?
Hebben- wij toen de scheidslijn, die soms zoo driest geloochend wordt, niet gevoeld? Ons niet herinnerd, hoe scherp die reeds getrokken was in het oudste en diepste van Thorbecke's geschriften? De verhandeling Ueber das Wesen und den organischen Charakter der Geschichte behoorde het brevier van ieder vrijzinnig Kamerlid te zijn. „Der wesentlichen Gestaltung der Geschichte zuwider ist die Meinung: Herkömmliches und in der Vergangenheit Begriindetes sei als solches, weil es nemhlich als Gestalt des Lebens dagewesen, der Gegenwart und folgenden Zeiten wesentlich, und von diesen als inneres Gesetz des Bestehens aufzunehmen." Wat vroeger levensproduct is geweest, mag niet als absolute wet aan het heden of aan de toekomst worden opgelegd. Daarmede wordt het kostbaarste bedreigd wat iedere tijd uit zichzelven heeft: het eigen vormend vermogen, die Thatigkeit der Gestaltung. „Ergreift dieses Vorurtheil die edleren Theile, so ist der Organismus einer Verkrüppelung und dem Stocken der organischen Kraft nahe".
Dat is de diepe kloof, die ons scheidt en scheiden blijft. Gij van rechts wilt de dooden over de levenden laten heerschen. Wat leven heeft en van het leven iets wacht behoort daarom óns, en zoo de stelling der liberale partij er eene is en blijft met twee fronten, keert zij het clericalisme een gesloten front toe en houdt dat naar de zijde der sociaal-democraten open. Het is haar eigen en ons aller toekomst, die zij zich op die wijze reserveert.
De ervaring heeft tot dusver geleerd, dat de weg, om in Nederland hervormingen tot stand te brengen, niet is de liberale partij te verzwakken en te verraden, maar er haar voor te winnen. Dat zij een elastische partij is, is haar eer. Zij vertegenwoordigde in ons land, en doet het nog altijd, de som van staatkundige vormkracht waarover de natie op een gegeven oogenblik beschikt. Die som is niet constant, die kracht niet groot genoeg; het zij toegegeven. In staatkundige vormkracht is onze natie nimmer sterk geweest. Maar buiten de liberale partij zal men die zeker niet



32
ALGEMEEN KIESRECHT.
vinden. Men wachte het gerecht uit de rechter-grondwetkeuken maar af, en zie of het smaken zal.
De uiterste linkerzijde weet dat ook wel. De menigte wier begrip de heer Troelstra ons als zoo kort voorstelde, is niet zoo dom als hij voorgeeft. De uitkomst kon wel eens leeren, dat de simpelheid bij hèm was en niet bij zijn volgelingen. Wat zien wij in andere landen gebeuren, waar de maatschappelijke en staatkundige toestanden punten van overeenkomst met de onze aanwijzen? Wat in België, wat in Frankrijk, wat in Duitschland? Een steeds nauwer samengaan van burgerlijke democraten en arbeidersklasse. Aanvankelijk worden zij door den nood gedreven tot electoraal overleg, maar bij welslagen volgt daar gezamenlijke verantwoordelijkheid uit, en deze leidt tot gezamenlijk handelen, en tot de ontdekking dat de verschillen in geenen deele onoverbrugbaar zijn. In Frankrijk heeft men die ervaring het eerst gemaakt; België staat weldra te volgen; in Duitschland is althans de periode van het electoraal overleg bereikt. Zal Nederland ook hierin achteraan komen?
Staat in het bijzonder in de kierecht-kwestie een scheidsmuur tusschen burger en arbeider opgericht?
Wij gelooven van niet. De geschiedenis leert, dat op geen enkel gebied de liberale partij zoo snelle vorderingen heeft gemaakt, als juist op dit. Zij had er zeker veel in te halen, maar hare veel te lang uitgestelde beweging vooruit, eenmaal ingezet, is beslist geweest, en bij de wet-van Houten is het eindpunt niet bereikt.
Zij ziet in het algemeen kiesrecht geen panacee, maar vindt geen geldige reden, het langer te onthouden.
De heer Tydeman heeft geen ongelijk te herinneren, „dat in Frankrijk, onder een op zeer democratischen voet geschoeid staatswezen, de ernstige mannen zoeken naar correctieven van het algemeen kiesrecht, om te ontkomen aan le suff rage universel brut". Hij heeft echter niet aangetoond, hoe die correctieven zijn aan te brengen zonder dat eerst de zaak zelve passeert.
De bezwaren, waarover men in Frankrijk klaagt, gelden evengoed den toestand waaronder wij sinds de wet-van Houten leven, als dien waaronder wij leven zouden indien wij in 1896 tot het algemeen kiesrecht waren overgegaan. Dit is juist het jammerlijke van den tegenwoordigen toestand, dat wij met onze 900.000 kiezers aan geen enkel bezwaar van het ongeorganiseerd algemeen



ALGEMEEN KIESRECHT.
33
kiesrecht ontkomen, en een aantal bezwaren, die het algemeen kiesrecht zou doen vervallen, in den koop moeten nemen bovendien. Het ware wel zoo eenvoudig althans van deze laatste bezwaren ons te ontslaan, als wij met de eerste tóch belast zullen blijven. Aan de ellendige kiezersteelt eens en voor al een einde te maken, is mogelijk. De bevoorrechting van het platteland te niet te doen, evenzeer.
Maar er is veel meer. Tegen elke poging tot bewerktuiging van het kiesrecht is een dam opgeworpen, zoolang de uiterste grens van dat kierecht zelve niet is bereikt. Laat men het eens beproeven; het non possumus van de partijen die op algemeen kiesrecht aansturen is met zekerheid te verwachten. Indien men nu van oordeel is daf niet het brute, maar het bewerktuigde algemeen kiesrecht het einddoel behoort te zijn, welke gevolgtrekking ligt dan voor de hand? Pat men door het brute heen moet om tot het bewerktuigde te komen.
Men moet er door heen, en er schijnt mij voor de liberale partij alles aan gelegen, er nu dan ook beslist op af te gaan. Dat dit haar zetels kan kosten, beteekent niets. De zetels zijn op den duur voor hen, die toonen te kunnen zitten, en het algemeen kiesrecht zal als ieder nieuweling zijn leergeld wel betalen.
Meer dan voor de kiesrechtbeschouwing van den heer Tydeman, gevoel ik voor die van den heer Troelstra, die een woord van Windthorst tot het zijne maakte: „organischkiesrecht moet groeien uit organen, en die zijn er niet. Wilt gij langs geleidelijken weg organen laten groeien, geef dan algemeen kiesrecht, want daaruit zullen de organen voortkomen."
Ik geloof dat ook. Een zoo willekeurig beperkte massa als het tegenwoordig kiezerscorps is in ieder geval tot het voortbrengen van organen ongeschikt. Welken voedingsbodem biedt het aan? Welke steunpunten ?
De verbetering moet komen van het geheel en uit het geheel. Derhalve nu in de eerste plaats tot het geheel gegaan, en met eenig vertrouwen. Het is daarom goed geweest, dat, zij het niet bij het kiesrechtdebat in engeren zin, uit de vrij-liberale groep nog een ander geluid heeft geklonken dan dat van den heer Tydeman. Bij de algemeene beschouwingen over de staatsbegrooting heeft de heer de Beaufort gezegd, dat democratie en vrijzinnigheid elkander volstrekt niet altijd dekken. „De democratie is een vorm, de
Nederlandsche Politiek. 2



34
DE VRIJ-LIBERALEN.
vrijzinnigheid een samenstel van denkbeelden .... Mijne opvatting van de zaak is de volgende. Ik geloof, dat de taak der vrijzinnigheid te allen tijde is geweest en nog is om de volken met welker regeeringszorg zij belast is, steeds vooruit te brengen op den weg waarop zij voor de democratie geschikt worden, dus om dikwijls de democratie voor te bereiden. En wanneer ik mij dat als de taak der vrijzinnigen voorstel, dan meen ik recht te hebben om te zeggen, dat de vrijzinnige partij in Nederland over het algemeen die taak naar behooren heeft vervuld. Toen ik mijne intrede deed in het politieke leven, was bij de liberale partij de groote zaak die allen bezighield en alle andere vraagstukken op dat oogenblik overheerschte, de quaestie van het lager onderwijs. Wij hebben voor het volksonderwijs gestreden, jaren lang.... Welnu, die strijd heeft vruchten gedragen.... De verbetering van het onderwijs in de laatste veertig jaar heeft op de volksontwikkeling een zeer grooten invloed uitgeoefend en deze tot een veel hooger peil dan voorheen opgevoerd. En als men mij nu wil vragen of die ontwikkeling op dit oogenblik van dien aard is, dat voor de invoering van democratische instellingen, concreet uitgedrukt: van het algemeen kiesrecht, het volk rijp is, dan ben ik geneigd dit bevestigend te beantwoorden.... Ik geloof dat er veel voor pleit om de weistandsgrens, die ik altijd heb beschouwd als een vermoeden van hoogere ontwikkeling, op het oogenblik in onze maatschappij te laten vervallen".
Op het oogenblik; dat is: oogenblikkelijk, van stonde af aan. Men wilde het den heer de Beaufort en de zijnen inderdaad vragen, en heeft met de uiterste belangstelling het antwoord vernomen dat hij — mocht het zijn namens hen — maar in ieder geval voor zichzelven, gegeven heeft. Ook, omdat daarbij geen gewag gemaakt wordt van eenige tegenpraestatie.
Die het wèl meent van de toekomst der linkerzijde, en de kracht, die zij in den strijd van morgen zal moeten kunnen ontwikkelen om de zege te behalen, niet onderschat, zal hoogst ongaarne de vrij-liberale groep uit haar gelederen zien verdwijnen. Zij draagt een deel van de beste traditiën der liberale partij, en juist nu en omdat wij op het nieuwe afgaan, willen wij de oude adelbrieven niet verzaken, maar ze toonen, overal. Op ééne voorwaarde. De bekeering der vrij-liberalen zij geene schoorvoetende. Uit hun houding spreke iets anders dan spijt, iets anders dan



DE VRIJ-LIBERALEN.
35
wangeloof en volksvrees. Nablijvers van een roemrijk voorgeslacht, moeten zij vertrouwen hebben in het opschieten van het vroeger uitgestrooide zaad. Dan alleen zal het hun gegeven zijn, ook zelf zich nog aan den oogst te versterken. Zoeken zij hun heil in constitutiegeknutsel, in het verkwanselen hnnner geëerde, maar niet ver meer dragende stem, de storm die gaat opsteken zal hen wegvagen.
Den heer de Beaufort bezielt dat vertrouwen wèl, en hij sprak van geen beding.
Zijn er correctieven noodig — en ik geloof het zeker — dan is het aan het algemeen kiesrecht die aan te brengen, naar de ervaring die het zal hebben opgedaan. Haar die te willen octroyeeren is een treurige verblinding. Men doe, wat men moet doen, niet ten halve, verbinde er geen slim bedachte voorwaarden aan, die in hare geboorte reeds de doodskiem dragen. Men is niet wijzer meer dan het algemeen kiesrecht. Het doordringen van dit inzicht verlamt juist den tegenstand, en nu zou men, als morgengave, het algemeen kiesrecht tegelijk zijne ketenen willen aanbieden ? Het smede ze zelf, andere zal het toch niet dragen.
Een gezamenlijk optrekken voor mannenkiesrecht zonder weistandsgrens is mogelijk: evenzeer, de grondwettige beletselen tegen vrouwenkiesrecht te doen vervallen; evenzeer, de deur te openen waardoor de evenredige vertegenwoordiging binnen kan. Voor het overige zorge het algemeen kiesrecht zelf.
III.
Het was een buitengemeen belangrijke zaak, waarover het geschil tusschen Dr. Kuyper en den minister van koloniën liep. Een van de belangrijkste, die met mogelijkheid in ons parlement kunnen worden besproken; eene waarbij misvatting de verst reikende gevolgen kan hebben: onze houding tegenover den Islam in Indië.
Het behoeft nauwelijks in herinnering te worden gebracht, in welken zin onze natie en onze regeering ten deze door onzen Islamkenner, Prof. Snouck Hurgronje, worden geadviseerd. Het gouvernement stelle zich, bij volkomen handhaving zijner eigen onafhankelijkheid en nevens gepaste belangstelling voor en bescherming van de belangen van zending en inlandsch Christendom,



36
ONDERWIJSDEBAT.
tegenover den Islam niet vijandig-. Het verwachte en bevordere de denkbeeldenassociatie die bezig is van een Moslimsch volk gewillige onderdanen, ja medewerkers van een westersch bestuur te maken. Het bevordere die denkbeeldenassociatie met name door de verstrekking van een niet tegen den Islam gekeerd, maar nog veel minder aan den Islam dienstbaar onderwijs. Zulk een onderwijs blijkt door de bevolking sterk te worden begeerd. Het voorziet in een steeds levendiger gevoelde behoefte. Het is op weg Indië te vervormen en het ons tegelijk nader te brengen, de twee dingen die samen moeten gaan als het belang van Nederland tegelijk met dat van Indië zal worden gediepd. Die belangenharmonie blijkt mogelijk. Noodzakelijk in dien zin dat er geen bijzondere zorg voor haar behoud en ontwikkeling noodig zou zijn, is zij met. Het is zeer wel denkbaar, Indië te vernieuwen, maar het tegelijk van ons te vervreemden. Dit voor onze belangen doodelijk resultaat zal worden bereikt, als men öf toelaat dat anderen ter hand nemen wat wij verzuimen te geven, óf aanbiedt waarin men zelf smaak vindt, zonder te vragen of het Indië past. Simplistische formules uit den moederlandschen partijstrijd naar Indië uit te voeren kan het begin van ons einde wezen. Niet aldus Dr. Kuyper.
De moederlandsche schoolstrijd woedt niet fel meer. Haast kan men zeggen dat er niet heel veel meer van is overgebleven dan — de schoolstrijders. Het is de natuur zelve, die hen liefderijk bewaken doet wat het cement hunner coalitie was. Maar hoeveel adem men ook gebruikt, het kost moeite het vuur nog fel te doen oplaaien. Zoo iets, dan is het uiterst bezadigde, om niet te zeggen matte antwoord dat de premier bij het moederlandsche onderwijsdebat aan Dr. Kuyper gaf, geschikt om overdreven verwachtingen te dempen. Met welgevallen zal menigeen uit dat antwoord hebben bespeurd, dat de de heer Heemskerk zich zonder vrees met het denkbeeld eener toekomst vertrouwd maakt, „waarin het openbaar en het bijzonder onderwijs niet zoo scherp tegenover elkander worden gesteld als dit tegenwoordig nog geschiedt". Ik geloof tevens dat het welgevallen niet alleen bij Links zal zijn gevoeld. Sprak niet nog zeer onlangs in de Eerste Kamer de heer Bavinck het gulden woord, dat „de ontzettende verdeeldheid der Christenheid dit voordeel heeft, dat zij ons allen dwingt, tot welke richting wij ook behooren, niet slechts elkander het bestaan



DEN SCHOOLSTRIJD OVER TE BRENGEN NAAR INDIË ?
37
te gunnen, maar ook elkander in het goede, dat elke richting heeft, te erkennen en te waardeeren"? Ten slotte, zeide de heer Bavinck, „komt het op het terrein van cultuur vooral aan op de mannen, die optreden en arbeiden''. Daar werd gehoord het accent der humaniteit van den echten geloovige. Het is het accent dat ons in het geluid van Dr. Kuyper zoo gansch en al vreemd is ....
Die het goed meent met het volksonderwijs, bijzonder en openbaar, denkt aan andere dingen tegenwoordig, dan met het een het ander te bestoken; wenscht veeleer het terrein, waarop samenwerking ten gemeenen nutte mogelijk is, gestadig te verruimen.
Van den schoolstrijd gaat daarmede het leelijke af, dat misschien voor den beroepsstrijder het mooie is. Maar wat hier op het punt is van te hebben uitgediend, zal nu goed genoeg zijn voor Indië. „Bijzonder onderwijs regel, en het gouvernementsonderwijs niets anders dan aanvulling". Dat wil zeggen: vierderlei scholen: Islamitische, missionaire, modernistische („die scholen, die het modernisme van uit Nederland daar zal willen vestigen, meenende daarmede de Javaansche bevolking gelukkig te zullen maken") en, naar men moet aannemen, gbuvernementeele aanvullingsscholen voor wie op deze staalkaart zijne gading niet vindt. Dr. Kuyper laat zich over deze vierde soort, die evenwel zijne leus onderstelt, niet nader uit; — maar als nu blijkt dat de overweldigende meerderheid van geen der drie sectescholen gediend is? Wordt dan niet weer de aanvulling regel?
Karakteristiek is de smalende bijvoeging, tusschen haakjes achter „modernistische" geplaatst. Wanneer een liberaal minister van koloniën van de zendingsscholen had gewaagd als van „die scholen, die het clericalisme van uit Nederland daar zal willen vestigen, meenende daarmede de Javaansche bevolking gelukkig te zullen maken", ware Dr. Kuyper opgestoven.
Niet minder karakteristiek is het, dat Dr. Kuyper zich eene school, die noch Islamitisch, noch Christelijk zou willen heeten, niet anders voorstellen kan dan als „de moderne secteschool", wat bij hem zeggen wil, een anti-godsdienstige school. Sectarisch moet, naar hij meent, iedere school wezen, en als zijn redeneering nog een vierde soort verlangt, blijft die voor hem zoo vaag, dat hij zelfs vergeet haar een naam, en in de optelling haar eene plaats te geven.



3«
DE HEER DE WAAL MALEIJT.
De minister van koloniën legde, in zeer behoorlijken vorm, 's Meesters fout bloot. Uwe leus, zeide hij,. kan ik tegenover eene Mohammedaansche bevolking niet gebruiken. Zendingsscholen kan ik subsidieeren waar de zending ze vestigen kan en wil, het desa-onderwijs zooveel mogelijk aan de desa overlaten, maar het onderwijs, op het oogenblik op de iste en 2de klasse gouvernementsscholen égegeven, kan ik niet in handen leggen van de Mohammedaansche maatschappij, die de organen mist om het over te nemen, en die' (had hij er bij kunnen voegen) zulk een aanbod niet eenmaal zou begrijpen. „Ik heb voor de scholen iste en 2de klasse de clausule van de neutraliteit, die in het schoolreglement voor Indië is opgenomen, te handhaven. Zij zullen niet mogen worden anti-godsdienstige, noch anti-Mohammedaansche, noch anti-Christelijke scholen".
Dr. Kuyper hoorde dit antwoord niet. Hij was afwezig, in de Grondwetcommissie. Later op den dag kwam hij op velerlei terug, maar niet op het punt waarop hij door den minister geraakt was.
Hij stelde zich schadeloos bij de algemeene beschouwingen over de moederlandsche begrooting, op eene wijze, welke van iemand, die de positie inneemt welke Dr. Kuyper tegenover dit kabinet bekleedt, ongehoord mag heeten.
Zelden zeker is de oppering van een zakelijk bezwaar, zonder poging ook maar het weg te redeneeren, met zoo driesten tegenaanval beantwoord. De minister had, 'in Hem, eene groep der coalitie gekwetst! Let wel dat het debat, waartoe het geheele incident behoorde, weken geleden, nadat Dr. Kuyper volle gelegenheid tot repliek had gehad, gesloten was verklaard.
Onedel was de motiveering van het verwijt, met het „voetgetrappel" waarmede 's ministers uiting zou zijn ontvangen ter linkerzijde! Sedert wanneer ligt schuld of onschuld van een minister besloten in andermans gedragingen ?
Was Dr. Kuyper gekwetst, het kabinet was nu gekrenkt, en zeide dit bij monde van den premier overduidelijk. Daarop een verbroederingstooneel, tevens eene gratis les in Nederlandsche synonymiek. Gekwetst werd „ontstemd", gekrenkt „gesmart". Maar tot het laatste toe bleef Dr. Kuyper's houding tegenover den „Christenbroeder" onedel. Het heele geval kan voor hem alleen verklaard worden, „en hij neemt die [door niemand dan hem zelf gegevenj verklaring gaarne aan", uit de omstandigheid „dat voor iemand



DR. KUYPER EN HET KABINET.
39
die niet in Indië geweest is, de verdediging van de begrooting van Koloniën, met hare vele departementen, een zoo omvattende en zoo inspannende taak is geweest, dat de heer Minister zijn geest niet los en vrijelijk genoeg, toen deze zaak ter sprake kwam, op dit terrein heeft kunnen bewegen". En na dezen neep te hebben toegebracht, gaat Dr. Kuyper in majesteit heen, terwijl het gemoed der onthutste bentgenooten zich in een in kortheid welsprekend protest van den heer de Visser ontlast.
Tegen dezen achtergrond moet nu nog eens de rede gehouden worden waarin de gekwetste begonnen was zijn leed uit te gieten. Die rede geeft den ganschen Dr. Kuyper, in de superioriteit zijner eigenschappen, en in het door die eigenschappen bepaalde gevaar dat . hij oplevert.
Men weet, dat van den beginne af Dr. Kuyper de spatie, die hem van het kabinet scheidt, zeer ruim heeft uitgemeten. Dit kabinet was niet geboren uit een stembusoverwinning Gods, zooals dat van 1901, maar uit menschelijke onvoorzichtigheid. Het af te vallen was dus geene Godsverzaking. De hemelsche macht heeft zich echter aan den heer Heemskerk niet gewroken. Mag het heilige bij den stembusuitslag van 1901 worden te pas gebracht (wij weten dat Dr. Kuyper daarvan het voorbeeld gaf), met welk recht zou het worden verklaard bij dien van 1909 nonactief te zijn geweest ? Toch niet, omdat het zich toen niet den ouden profeet heeft verkoren ? De grondslag der macht van het kabinetHeemskerk is sedert de verkiezingen van 1909 precies even aantastbaar of onaantastbaar als die van het kabinet-Kuyper het ooit geweest is. De gansche toon dien hij tegenover het zittend kabinet dezen winter heeft aangeslagen zou hoogstens gepast hebben aan een gekwetst, gekrenkt of ontstemd kabinets-formateur. Hebben er redenen bestaan die verhinderd hebben dat een erkend partijhoofd voor het lidmaatschap van een kabinet zijner eigen richting zich aanbieden kon of werd aangezocht, dan zal de goede smaak zich daarvan bewust blijven en een te levendig Kamerspel verbieden. Dr. Kuyper nu is geen kabinets-formateur; hij is slechts voorzitter van één der drie gecoaliseerde groepen. In deze positie nu veroorlooft hij zich vrijheden die de hoofden der beide andere groepen zich wijselijk ontzeggen, overtuigd als zij zijn dat een coalitiekabinet dat zou moeten leven onder stakings-



40
DR. KUYPER EN HET KABINET.
bedreigingen van elk der steunende partijen om de beurt, noodzakelijk aan politieke zeeziekte zou gaan lijden.
Dr. Kuyper wenscht afdoening der ouderdoms- en invaliditeitsverzekering, onverwijld. Hij vordert daaromtrent eene beslissing. „Ik zou liever hebben gehad, dat de Minister die beslissing had genomen, maar nu hij dit niet heeft gedaan, moet ik haar voor mijzelf nemen, en daarbij spreek ik niet voor mijzelf alleen. Ik moet verklaren, dat ik mij een termijn stel, zoodanig, dat ik de totstandkoming van die wet nog kan verwachten; doch wanneer die termijn begint te verloopen, dan zal ik alle medewerking staken aan de andere assurantiewetten, aan de tariefwet, ook al waren wij midden in de behandeling; ik zal dan niet verder mede doen ...."
De heer Heemskerk had in zeker opzicht gemakkelijk werk. Hij liet niet onopgemerkt, dat Dr. Kuyper de gebruikelijke wending der groepsvoorzitters die door een besluit der hunnen gemachtigd zijn, „dat zij spreken namens hunne politieke vrienden", vermeden had; dat de „geestverwanten", waarvan wèl gewaagd was, dus slechts waren ,.eenige geestverwanten". Maar ook overigens — was de strafrede tot het juiste adres gericht ? De regeering stelde op spoedige behandeling prijs; de Kamer had slechts, vóór Paschen, de ziekteverzekering af te doen, die orgaan tot de andere wet moet leveren, en dan, vóór Juni, de ouderdomsverzekering in staat van wijzen te brengen ....
Dr. Kuyper: „Ik dank de Regeering voor de nu gegeven verklaring die mij volkomen bevredigt".
Bevredigt dit kaatsspel ook ons? Zoo ja, wij zullen lang van het kijkje kunnen genieten. Aanhoudend zal de bal tusschen regeering en kamermeerderheid heen en weer vliegen.
Zoo wij het kiesrecht nogmaals willen uitbreiden, zullen wij op eenige hoogst onaangename gevolgen voorbereid moeten zijn, die zich met zekerheid zullen voordoen, en die ons daarom alleen niet afschrikken, omdat wij weten dat ook de nieuwe kiezers menschen zijn, niet dommer of slechter dan wij, en dus met ons de eigenschap gemeen hebben van slechts door schade en schande wijs te worden.
Kiesrechtuitbreiding zal aanvankelijk ten gevolge hebben eene nieuwe periode van reclamepolitiek, van meer beloven dan men houden, van meer indienen dan men afwerken kan. Aan de



RECLAMEPOLITIEK.
41
naweeën der vorige periode van dien aard lijden wij nog thans.
Wij zijn daar allen schuld aan, linker- en rechterzijde, en de vraag schijnt mij ijdel, wie het het ergst mag hebben gemaakt.
In het opstel, dat Mr. Plemp van Duiveland onlangs aan den staatsman Röell wijdde, is er terecht op gewezen, dat diens kabinet, daarin ongelijk aan volgende, zijn programma nog geheel heeft afgewerkt. Onder groote moeilijkheden, zooals de heer Drucker, die het zich herinneren kan, „veilig toegaf". De heer Drucker zeide verder met geen minder recht, dat ook het kabinet-Pierson „tal van belangrijke wetten in veilige haven wist te doen aanlanden". Toch niet in denzelfden stuurmansstijl. Wij meenen dat toen het groote schip der ongevallenwet de stranding, in het gezicht van de haven, zeer nabij is geweest, en dat er nu, elf jaar na dato, nog steeds aan dat schip wordt gekalefaterd. En had de heer Drucker er bij mogen voegen, „dat het ministerie-Pierson alle groote maatregelen, die het zich had voorgesteld, tot stand wist te brengen" ? Misschien wel. Wat het toenmalige ministerie zich voorstelde, daarover kan de heer Drucker met gansch ander gezag spreken dan schrijver dezes ; — maar wat het ons voorstelde, ligt ook mij nog in het geheugen. Ik herinner mij eene allerbelangrijkste wet, ingediend vlak voor de verkiezingen van 1901, eene daad door vriend en vijand destijds beoordeeld als reclame beneden de waardigheid van een gouvernement. Daarna is de ketel maar al gestookt, gestookt, en nu gaat hij barsten.
Wat vindt de Kamer voor 1912 en het eerste halfjaar van 1913 zich aangerecht ?
„De Regeering mag, zonder zich uit te spreken omtrent de volgorde van behandeling, als bekend veronderstellen, dat naar hare meening aan de afdoening van de wetsontwerpen betreffende het tarief van invoerrechten, de kustverdediging, de ziekteverzekering en de daarmede samenhangende herziening der Ongevallenwet en het ontwerp betreffende de Ouderdoms- en Invaliditeitsverzekering behoefte bestaat".
De Regeering mag. ook als bekend veronderstellen, dat niemand van het publiek aan de mogelijkheid van bevrediging dier „behoefte" ook maar een oogenblik gelooft. ; ;
Qui est-ce que Pon trompe ici ? tout le monde est dans le secret. Zóó snel werkt de Kamer niet, mag zij niet werken, of zij levert prulwerk.



42
UNIO MYSTICA.
De regeering overschat de Kamer; zij overschat ook zichzelf. Bij al het genoemde (en hoeveel anders is er nogl waaronder een zoo gewichtig stuk als eene ontwerp-inkomstenbelasting), bij al het genoemde en niet genoemde werkelijke leiding te geven en tevens vóór 1913 een toonbaar ontwerp van algemeene grondwetsherziening samen te stellen, gaat hare krachten te boven.
Onze politiek wordt op deze wijze een poppenspel. Zij doet de vraag rijzen naar de realiteiten, die achter het bonte scherm verborgen worden gehouden.
Voor Dr. Kuyper alleen is er geen wanorde, geen moeilijkheid, geen twijfel. Hij kent en noemt het doel waarop hij popelt af te gaan: de heerschappij eener unio mystica.
's Volks dank zal die eerst zoeken te bejagen door het geschenk van een verzekeringswezen waartoe de staatsbijdrage niet uit de verhooging van directe belastingen mag worden gevonden; langs den voor hem onnaspeurlijken omweg van het tarief van invoerrechten moet Jan Alleman de genadegift betalen. Of de aard van ons volksbedrijf de beoogde tariefshervorming toelaat, of dat bedrijf zich voldoende wijzigen kan om ook de enkele voordeden van een hoog tarief te genieten, of de internationale positie van ons land door protectionistische maatregelen geschaad wordt, zijn vragen die zelfs niet worden aangeraakt. Wat deert de gemeenschap der geloovigen economie en diplomatie? Zij hebben de mystiek.
Dr. Kuyper's kamerrede van 6 December roept ook hen te wapen, die eenmaal een langer bewind van rechts voor den groei eene nieuwe regeerkrachtige linkerzijde een voordeel hadden geacht. Er staat te veel op het spel. Meer dan de wetten-Talma en -Kolkman, meer dan alle wetten en grondwetten bij elkaar. Er wordt gif gedruppeld in de ziel van ons volk, die grof maar eerlijk is. Wij hebben op te staan en Dr. Kuyper af te schudden.
De leus? Hij maakt ze: Geen mystiek op het Binnenhof! Zij bederft en er wie den moed hebben met haar te pronken; zij zal er ons allen bederven. Hij dwingt ons tot de verklaring dat zijne munt geen koers heeft; dat wij in de heiligheid zijner mystiek niet gelooven.



GRONDWETCOMMISSIE.
43
De grondwetcommissie (voorzitter: de heer Heemskerk, minister van binnenlandsche zaken ; leden: de heeren Cort van der Linden en Oppenheim, uit den Raad van State; Röell, van der Feltz, Reekers, van de Eerste; van Doorn, Drucker, van Idsinga, Kuyper, Loeff, de Savornin Lohman, van Lynden van Sandenburg, van Nispen tot Sevenaer, Nolens, Troelstra, Tydeman, van de Velde, van de Tweede Kamer; van Citters, commissaris der Koningin in Gelderland) bracht 15 Mei 1912 verslag uit. Omtrent een nieuw kiesrechtartikel bleek geen overeenstemming verkregen. Een nieuw onderwijsartikel en eene nieuwe regeling der geldelijke verhouding van den Staat tot de kerkgenootschappen werden voorgesteld; eveneens een regresrecht der Eerste Kamer, en een nieuwe omschrijving der koninklijke macht. Verschillende leden voegden aan het verslag afzonderlijke nota's toe : de heer Troelstra bepleitte het algemeen mannen- en vrouwenkiesrecht ; de heeren Drucker en Oppenheim het algemeen mannen- en een beperkt vrouwenkiesrecht; de heer van der Feltz het algemeen mannenkiesrecht en het kiesrecht der ongehuwde vrouw; de heer Kuyper het gezinshoofden kiesrecht. De heeren van Doorn, Drucker, van der Feltz, Cort van der Linden, Oppenheim en Tydeman verzetten zich tegen het voorgestelde onderwijsartikel; de heeren van Doorn, Drucker, Cort van der Linden en Oppenheim tegen het regresrecht der Eerste Kamer; de heer Oppenheim tegen de nieuwe omschrijving der koninklijke macht. De heer van Doorn besprak de regeling der troonopvolging.



GRONDWETSHERZIENING.
Aug. 1912.
Het rapport der jongste grondwetcommissie is wel geschikt, den man van links eenige oogenblikken van leedvermaak te bezorgen. De heer Heemskerk toch, wien de laffe kost der vorige kost zoo weinig mondde *), staat thans zelf voor het aanrecht. Een eminent keukenpersoneel zette hem keur van ingrediënten gereed. Aan scherpe kruiden geen gebrek, maar zij vergaten het meel....
De coalitie voelt zich onbezwaard, nieuwe bepalingen omtrent kerk en onderwijs aan de hand te doen, maar met het kiesrecht weet zij geen raad. Eenstemmigheid zoo dikwijls het er op aankomt, van den Staat te trekken; onmacht, zoodra het geldt, den Staat iets te schenken.
Dat de Staat een nieuw kiesrecht noodig heeft, is de eerste aanleiding tot deze grondwetsherziening. Als de coalitie op dit punt in gebreke blijft, mislukt de geheele onderneming, en gaat ook de winst te loor die zij zich van de herziening van andere hoofdstukken belooft. Het is wel gemakkelijk, zooals de commissie doet, aan het slot van haar kiesrechtparagraaf „de hoop uit te drukken, dat de Regeering er in moge slagen voor het moeilijke vraagstuk eene oplossing te vinden." Waarschijnlijk had de premier iets anders dan deze hoopuitdrukking gewenscht; — en als het hem gelukt ondanks dit ontmoedigend begin de zaak tot oen goed einde te brengen, mogen de partijen ter rechterzijde hem een
1) „Hoe weinig geur er aan zij ...." (de heer Heemskerk, toen afgevaardigde van Sliedrecht, in de Tweede Kamer over de grondwetsherziening, van het kabinet-de Meester, 13 Nov. 1907).



DE GRONDWET EENE KRACHT?
45
zwaren lauwer vlechten, want hij zal hunne reputatie hebben gered.
De heer Heemskerk heeft als Kamerlid getoond een scherp maner te wezen. Hij mag zich nimmer over een lot beklagen, dat hem bewijs vraagt, een hoe goed betaler hij is. Hij is voor buitengemeen groote moeilijkheden geplaatst. Komt hij ze te boven, zijn naam in onze staatkundige geschiedenis zal voor altijd gevestigd zijn. En bezwijkt hij, het zal althans niet behoeven te zijn in een onbelangwekkenden strijd. Ook al mocht de naam Heemskerk niet opnieuw aan een perfect geworden grondwetsherziening verbonden raken, het bewind van den tegenwoordigen premier behoeft daarom nog niet in de geschiedenis over te gaan als een van die vage perioden waarvan het nageslacht eigenlijk niet precies meer weet wat ook weer er in is gebeurd. De in liberalen sleutel geschreven grondwet in Christelijken toonaard om te dichten, welk een taak! Hoe moet zij de beste krachten oproepen, waarover de partijen ter rechterzijde beschikken! Nunc, aut nunquam. Bescheiden begonnen, als een aaneensluiting van bedeesde gemoedsbezwaarden, vreemd aan de staatkundige wereld en haar bedrijf, hebben thans de protestpartijen van gisteren die wereld in hare macht gebracht. Wie zeide ook weer, in 1889, dat het om eenige broodkruimels, om de pacificatie van de schoolwet-Mackay, te doen was? Zij zijn niet gekomen om den vrede te brengen, maar het zwaard.
I.
Dat men met grondwetsherzieningen zuinig behoort te wezen, volgt uit het begrip der grondwet zelve. Ten onrechte, naar ik meen, heeft Thorbecke gezegd, dat men de grondwet niet enkel te beschouwen had als een vorm, maar als eene kracht. De grondwet kan nooit kracht zijn, noch belichaming van kracht. Zij wijst het bed aan, waarbinnen de nationale krachtstroom zich te bewegen heeft. Is de stroom breed en sterk, een zooveel te ruimer bed zal hij behoeven. Grondwetsherzieningen behooren het karakter te behouden eener rivierbedverbetering. tAan de grondwet de zorg, dat overal en ten allen tijde die perken aanwezig zijn, zonder welke de stroom in het zand zou moeten verloopen en een moeras vormen. De grondwet leidt den stroom; zij drijft dien niet zelve voort.



46
MOTIEF TOT DE HERZIENING.
Veranderingen in de grondwet kunnen tweeërlei rechtvaardiging hebben: politieke en technische. Een artikel kan als verkeerd worden erkend, omdat het aan zijn doel niet beantwoordt; maar ook de inzichten omtrent het te bereiken doel zelve kunnen zich wijzigen. Disharmonie tusschen politieke! volksovertuiging en grondwetstekst zal steeds krachtiger prikkel tot herziening blijken dan eenstemmigheid van geleerden omtrent de verwerpelijkheid van deze of gene redactie. Hunne adviezen krijgen eerst gebruikswaarde, wanneer politieke drang eene herziening onvermijdelijk maakt.
Die politieke drang bestond in 1848, in 1887; zij bestaat ook thans, maar niet als de enkelvoudige kracht die in 1848 zoo snel en zoo gemakkelijk zegevierde.
Reeds in 1887 was de aandrang tot herziening een samengestelde. In 1848 natuurlijk ook, in zooverre de beide groepen die de herziening doordreven (de liberale burgerij, en de Nederlandsche katholieken) een verschillend uitgangspunt, en verschillend doeleinde hadden. Maar voor het oogenblik konden de katholieken zich toen geheel vereenigen met het liberale program, en ten aanzien der grondwetsherziening bestond er dus eenheid van politieke actie.
In 1887 niet meer. Wel is het oude kiesrechtartikel ook met hulp van rechts gevallen, maar rechts had daarnaast een bijzonder doel: de herziening van het onderwijsartikel; — een doel dat het toen niet bereikt heeft.
Thans is het verschil van motief, waaruit grondwetsherziening begeerd wordt, grooter dan ooit, en bijster moeilijk de taak van hem, die op eene herziening, welke ook, de meerderheid van 2/3 heeft te vereenigen. Niet alleen dat de motieven verschillen, maar ook de artikelen doen het, die men van links en van rechts in herziening wenscht te betrekken. Terwijl de linkerzijde in hoofdzaak slechts art. 80 aanvalt, wil de rechterzijde, die dit artikel evenmin als definitief aanvaarden kan, daarnevens nog een gansche reeks andere artikelen gewijzigd zien in een zin die bij links altijd ernstig en dikwijls onoverkomelijk bezwaar zal ontmoeten.
Vereenigingspunt schijnt in deze omstandigheden enkel de herziening van art. 80 te kunnen worden. Immers links begeert de herziening der andere artikelen (wij spreken van die waarmede politiek verschil gemoeid is) öf in het geheel niet, öf -heeft ten



ART. 80.
47
aanzien harer zoodanige herziening waarmede liberalen zich zouden kunnen vereenigen, geen duidelijk waarneembare gemeenschappelijke wenschen. Daar nu (tenzij 1913 een uitslag mocht brengen zooals wel niemand dien verwacht), de grondwetsherziening niet zonder althans eenige liberale stemmen tot stand kan komen, moeten er zulke gewonnen worden, en daar zij niet gratis ter beschikking zullen staan, moet het nieuwe art. 80 den koopprijs leveren. Het door minister Heemskerk te ontwerpen kiesrechtartikel moet voor (ten minste) een deel der linkerzijde zóó begeerlijk zijn, dat zij in ruil aan eenige van de bijzondere wenschen der rechterzijde ten aanzien van andere artikelen tegemoet zal kunnen komen. Aan eenige, wel te verstaan, en tegemoetkoming een eindweegs. Is het in het rapport der grondwetcommissie verlangde tegelijk het eerste en het laatste woord der rechterzijde, en wordt dus geen tegemoetkoming gewacht maar overgave, dan krijgt de minister, welk art. 80 hij ook ontwerpe, de liberale stemmen die hij noodig heeft, niet.
Rechts van zijn kant moet iets verwerven dat een koopprijs waard kan worden geacht, en tevens moet de prijs een zoodanige zijn dat het dien betalen kan zonder zijn politiek geweten te verkrachten.
Eerst van al, hoe men het wende of keere, is dus een art. 80 nöodig waarop eene meerderheid van 2/3 zich vereenigen kan, in de onderstelling dat omtrent de andere wijzigingen van politieke strekking een vergelijk zal worden getroffen. Of zij zich *dan werkelijk op dat nieuwe art. 80 vereenigen zal, moet er van afhangen, of het vergelijk omtrent de rest inderdaad mogelijk blijkt.
De grondwetcommissie heeft niet alleen het art. 80 dat liberale stemmen zal moeten werven nog niet gevonden, zij heeft niet eens het art. 80 weten te redigeeren waarop de rechterzijde zich zou vereenigen indien er geen linkerzijde bestond.
Er is dus zeer veel overgelaten aan de vindingrijkheid der regeering. In afwachting van wat zij ons voorstellen zal, volgen hier eenige beschouwingen over en naar aanleiding van den inhoud van het rapport der commissie door welke zij zich heeft doen voorlichten. Daarbij zal eerst de kiesrechtkwestie'ter sprake komen, vervolgens de uit het rapport gebleken wenschen van rechts ten aanzien van andere zaken van politiek belang, terwijl ik voorshands alles voorbijga wat geacht kan worden in een neutrale zóne te liggen.



48
VROEGER VOORGESTELDE OPLOSSINGEN.
Bi
De vorige regeering wenschte kiesrechtartikelen die i°. geen belemmering inhielden tegen het verleenen van algemeen mannenkiesrecht, 2°. geen belemmering inhielden tegen het verleenen van kiesrecht aan vrouwen, 30. geen belemmering inhielden tegen het invoeren van evenredige vertegenwoordiging.
De artikelen 80 en 81, door haar voorgesteld, voldeden aan dezen eisch. De tegenwoordige commissie laat het ontwerpen van een nieuw art. 80 aan de regeering over, doch stelt een art. 81 voor dat den wetgever ten aanzien van de invoering van evenredige vertegenwoordiging even groote vrijheid laat, als dat der vorige regeering. Men mag dus aannemen, dat het openzetten der deur, waardoor de evenredige vertegenwoordiging naar binnen kan, door links en rechts beide begeerd wordt. Art. 81 behoeft dus hier niet verder te worden besproken: het ligt in de neutrale zóne.
Blijven dus over de vraagstukken van het algemeen mannenkiesrecht, en van het vrouwenkiesrecht.
Door onderscheiden groepen van links waren zeer verschillende oplossingen voorgesteld. Het verst ging het voorstel tot grondwetsherziening, in 1903 ingediend door de sociaal-democraten. Het bracht het algemeen mannen- en algemeen vrouwenkiesrecht in de grondwet. De wet zou mogen uitsluiten, doch niet om redenen rechtstreeks of middellijk voortvloeiende uit den maatschappelijken welstand. Minder ver ging het vrijzinnig-democratische voorstel van hetzelfde jaar. Het schreef het algemeen mannenkiesrecht in de grondwet, en verwees voor het vrouwenkiesrecht naar de regelen, door de kieswet te stellen. De kiesrechtcommissie eindelijk der Liberale Unie kwam met het blanco-artikel voor den dag („De leden der Tweede Kamer worden rechtstreeks gekozen door de kiezers die de wet aanwijst"), een artikel dat door het kabinet-de Meester werd overgenomen, als geschikt, naar het meende alleen geschikt, om eene meerderheid van 2/8 te verwerven. Ieder kon er zich bij denken wat hij wilde. Het liet iedere krachtige overtuiging in zake kiesrecht de hoop, zich bij de totstandkoming der kieswet te kunnen doen gelden. Voorstanders van algemeen mannenkiesrecht met meer of minder uitsluitingen, van meer of minder beperkt vrouwenkiesrecht, van huismans- of gezinshoofdenkiesrecht, konden er zich gelijkelijk vóór verklaren, uit de overweging, dat voortaan de grondwet aan



BLANCO-ARTIKEL,
49
de verwezenlijking hunner wenschen niet meer in den weg zou staan. Ziehier de (volkomen geoorloofde) berekening, waaraan de vorige regeering zich overgaf.
Het blanco-artikel is niet aan de vuurproef eener openbare beraadslaging onderworpen geworden: zeer kort na de indiening der herzieningsontwerpen is een andere regeering opgetreden, en zijn deze ontwerpen zelve ingetrokken. Desniettemin was reeds gebleken, dat het blanco-artikel weinig trok. De toon der algemeene beschouwingen bij de begrootingsdebatten van einde 1907 (de ontwerpen waren ingediend 11 October te voren) laat hieraan geen twijfel. De rechterzijde werd door den heer Heemskerk gewaarschuwd ,,niet in den val te loopen"; de heer Troelstra zag beletsel om het blanco-artikel „als een serieus stuk van agitatie voor de arbeidende klasse voorop te stellen" ; de heer Drucker aanvaardde zonder geestdrift: „wij hadden liever onzen wensch, het algemeen kiesrecht, bereikt langs directen weg"; de heer Tydeman achtte het bewezen, „dat het blanco-artikel an und für sich, als stuk van grondwetsherziening, door alle partijen, behoudens dan misschien door een gedeelte van de Liberale Unie, wordt gewraakt"; de heer Nolens wilde een duistere spreuk, hem in zake kiesrecht ontvallen, niet zóó verklaard hebben, „dat hij voor het blanco-artikel te vinden zou zijn".
Dit slechte onthaal had een algemeene, en daarnevens een bijzondere oorzaak.
De algemeene oorzaak was blijkbaar deze. Die voor een groot beginsel vecht, stelt zich niet tevreden met een zegepraal op afrekening, die den eindelijken triumf verschuift. Hij wil in eens overwinnen. Waartoe zal eene grondwet dienen, wanneer zij te zwijgen hebbe over het hoofdbeginsel waarnaar een. volk de samenstelling zijner vertegenwoordiging geregeld wenschc te zien f En zoo over dat hoofdbeginsel strijd noodig is, hoe zal hij eerlijker, principieeler worden uitgevochten dan naar aanleiding der grondwetsherziening zelve f Bestaat ook niet tusschen den inhoud van art. 80 en dien welken men aan sommige andere artikelen zal wenschen te geven, een innig verband ? Een blanco-artikel 80 zal, wanneer de ingrijpende kiesrechthervorming waartoe het vrijheid laat werkelijk zal hebben plaats gehad, ten aanzien der redactie van andere artikelen wenschen doen ontstaan die alleen door grondwetsherziening te bevredigen zijn. Waarom niet aanstonds
Nederlandsche Politiek. A



50 BUYS.
het hoofdvraagstuk zelve en de nevenvraagstukken die er zich bij aansluiten in ééns bij één en dezelfde herziening beslist? Neemt men eenmaal de noodzakelijkheid eener grondwet aan (wij hebben ze in 1813 zoo noodig gehad als brood, en kunnen ze nog niet missen), dan dient er een art. 80 in dat kleur bekent en richting geeft. Naast eene grondwet behoort de kieswet inderdaad organiek te zijn, niet mede-fundamenteel. Het is dan ook zeer natuurlijk dat in tijden van sterken politieken drang het blanco-artikel 80 geen of uiterst weinig aanhangers vindt. In 1848 heeft men er niet van willen weten, en niet gerust voor het censuskiesrecht met duidelijke woorden in de grondwet stond. Het blanco-artikel 80 is een verlegenheidsmaatregel en duidt op gemis aan krachtige politieke overtuiging bij wie het voorstelt. Het duikt op bij Buys aan het eind eener lange beschouwing over de moeilijkheid om art. 76 der grondwet van 1848 te herzien, zoodanig dat men het censuskiesrecht kwijtrake zonder in algemeen kiesrecht te vervallen. „Wat de Staatscommissie van 1848 van de indirecte verkiezingen zeide", (schrijft hij) x) „te weten dat men door die in te voeren „het zaad eener snelle vergankelijkheid" in de Grondwet zoude strooien, geldt voor elke regeling van het kiesrecht, welke men thans [1883] zou kunnen aannemen" ; — en daarom stelt hij het blanco-artikel voor. Welke men thans zou kunnen aannemen ; daar zit hem de kneep ; want op de vorige bladzijden blijkt duidelijk, dat Buys de aanneming van het algemeen kiesrecht uitgesloten acht. Daar hij niettemin van het kiesrecht van 1848 af wil, moet hij „datgene wat men zoekt [den „veiligen" kiezer namelijk] langs verschillende wegen opsporen en daar waar men onbedrieglijke kenmerken van beschaving en welvaart aantreft, de kiesbevoegdheid aan die kenmerken vastknoopen". Het is deze kunst van het opsporen en vastknoopen, die hij aan den gewonen wetgever geheel wenscht te zien overgelaten, in het juiste voorgevoel, dat de kenmerken wel eens niet zoo „onbedriegelijk" mochten blijken als hij ze daareven met een gelaten woord genoemd heeft, en dus het vinden er van voor den grondwetgever te moeilijk zal zijn. Derhalve zal het opnemen eener kiesrechtregeling het zaad eener snelle vergankelijkheid in de grondwet strooien, maar ook daarom alléén. Zoodra men tot de overtuiging
1) Grondwet I, 419.



BUYS.
51
is gekomen dat degenen „wien de uitoefening van het algemeen kiesrecht veilig kan worden toevertrouwd" de gezamenlijke Nederlandsche burgers zijn, valt Buys' redeneering tegen den grond, en het doet vreemd aan haar te zien opgeraapt door wie, als het kabinet-de Meester, in één en dezelfde memorie van toelichting het blanco-artikel aanprijst en tegelijk de eigen voorkeur voor het algemeen kiesrecht duidelijk aan het licht doet komen.
Ook bij de Liberale Unie was het blanco-artikel een verlegenheidsproduct. Men zocht aansluiting bij een partij die de urgentie der invoering van het algemeen kiesrecht op den voorgrond stelde en moest tot die aansluiting een lichaam bewegen dat tot het'uitspreken dier urgentie nog niet had durven besluiten. Het blancoartikel respecteerde het votum dat de vrijzinnig-democraten tot uittreding had genoopt; immers het voerde geen algemeen kiesrecht in. Het kon echter door de vrijzinnig-democraten op afrekekening worden aanvaard: immers het verwijderde elk beletsel tegen algemeen kiesrecht uit de grondwet.
Het blanco-artikel van het vorige kabinet heeft niet den indruk gemaakt van een mannendaad, maar van eene slimmigheid. Het is begraven. De partij die het toen voorstelde neemt het er thans niet meer voor op, en in de tegenwoordige grondwetcommissie heeft het één, zegge één stem verworven.
Behalve deze algemeene, was er nog een bijzondere reden waarom de grondwetsherziening van het vorige kabinet in de Kamer van 1907 zulk een slecht onthaal vond. Het kabinet had lichtvaardig verwachtingen doen ontstaan waaraan het geenszins geneigd bleek tegemoet te komen, ja die het plotseling den bodem insloeg.
De verkiezingen van 1905, ter linkerzijde geleid zooals nu eenmaal was geschied, verplichtten de nieuw opgetreden regeering tot het voorstellen van het blanco-artikel. Zij kon het niet nalaten. Wat wèl nog aan hare keus stond, was de vraag of eene grondwet^ herziening te beperken zou zijn tot de artikelen 80, 127 en 143, dan wel of zij een meer algemeen karakter zou dragen.
De regeering koos het laatste, en voorzeker niet op losse gronden. Wordt eenmaal de moeite eener grondwetsherziening genomen, dan zal de aandrang, om bij die gelegenheid de deugdelijkheid te toetsen van artikelen die buiten den politieken strijd van den dag liggen, maar aanleiding tot andere dan politieke



52
WAAROM DE MEESTER NIET SLAAGDE.
gedachtenwisseling hebben gegeven, steeds moeilijk te weerstaan zijn. En ook uit zuiver politieke redenen scheen het gewenscht de kans op aanneming der grondwetsherziening te verhoogen, door groepen of personen die voor het blanco-artikel niet warm liepen (en wie deed dat eigenlijk wèl ?) iets in handen te geven dat hun óf absoluut begeerlijk voorkwam, óf strekken kon om hun tegenzin tegen het blanco-artikel te verminderen. Eigenlijk, om hun vrees voor de invoering van het algemeen kiesrecht te temperen; — want dat het hierop, bij aanneming van het blancoartikel, aanging, voelde ieder, ook die het niet hardop zei. Welnu, de regeering wekte verwachtingen op. Zij benoemde eene commissie van zeer bekwame en bezadigde lieden, om haar van advies te dienen omtrent de vraag, „welke andere wijzigingen (behalve die der artt. 80, 127 en 143) nog in de Grondwet moet worden gebracht", en noemde onder de onderwerpen, waaromtrent zij „beraadslagingen en voorstellen" tegemoet zag, o.a. „het al dan niet toekennen van het recht van amendement aan de Eerste Kamer." Als eene regeering zoo iets vraagt, op hetzelfde oogenblik dat zij haar vaste voornemen aankondigt den dam tegen algemeen kiesrecht in de grondwet door te steken, krijgt de vraag onvermijdelijk een politieken bijsmaak. De regeering schijnt zich dit te hebben ontveinsd; althans de toenmalige premier was later zeer beslist in de afwijzing van de zoo voor de hand liggende gevolgtrekkingen die men uit het feit der uitlokking eerst, der terzijdelegging daarna van voorstellen omtrent het recht van amendement voor de Eerste Kamer had gemaakt. De heer Tydeman had in deze handelwijze het bewijs meenen te zien eener opschuiving naar links; — de heer Troelstra gesproken van vrees voor de conservatieve elementen, die de ruime opdracht aan de commissie zou hebben ingegeven. Neen, zeide de heer de Meester: als ik die elementen gevreesd had, zou ik ook de kiesrechtkwestie aan het oordeel der commissie hebben onderworpen, en die was er uitdrukkelijk aan onttrokken. Hij zag hierbij dunkt mij over het hoofd, dat eene politieke partij (de vrij-liberale) hare medewerking tot het blanco-artikel van het aanbrengen van een breidel voor het algemeen kiesrecht in den vorm van het recht van amendement der Eerste Kamer afhankelijk stelde, en dat daarmede dit recht van amendement tot een onderdeel der kiesrechtkwestie was gemaakt, zooals zij in die jaren bestond. Of het blanco-artikel de invoering van het algemeen kiesrecht bij



RECHT VAN AMENDEMENT DER EERSTE KAMER,
53
de wet mogelijk zou maken, was aan de beoordeeling der commissie onttrokken ; — niet, of het algemeen kiesrecht behoefte had aan een breidel. Men ontkomt, meen ik, niet aan het volgend dilemma: óf de regeering had zich ontgeven, dat het vraagstuk van het recht van amendement'der Eerste Kamer in 1905 de politiek raakte, óf zij heeft aan de conservatieve elementen compensatiën in uitzicht gesteld, die zij later niet meer van zins bleek te verleenen. De duisterheid op dit punt was de bijzondere oorzaak, die het kamerdebat van 1907 verbitterde. De heer Tydeman was bij die gelegenheid bijzonder 'duidelijk: de vrij-liberalen gingen nu met de plannen der regeering niet langer mede. „Ik meen dat de afstand zoo groot geworden is, dat overleg niet tot stand zal komen."
Dat was 1907; wij hebben nu 1912. Staan de geestverwanten van den heer Tydeman nog op het oude standpunt? Een woord van den heer de Beaufort, van verleden jaar doet vermoeden dat dit niet zonder uitzondering het geval is: dat er zijn die het onvermijdelijke van den overgang tot algemeen kiesrecht beseffen, en van dit besef getuigenis afleggen zonder daarbij van een recht van amendement der Eerste Kamer te gewagen.
Dit recht kan in de commissie van 1905 niet meer dan vier stemmen hebben gehaald, immers drie leden, de heeren Fokker, Willinge en Oppenheim, verklaarden er zich in bijzondere nota's tegen; de heeren Fokker en Willinge sloten zich aan bij het stuk, waarin de heer Oppenheim zijne bezwaren had ontvouwd. 2)
Het rapport der commissie had het recht van amendement aanbevolen op theoretische gronden, waartegen in het afgetrokkene zeer weinig is in te brengen. Maar men schrijft constitutiën voor een bepaald land, en legt dan soms zijne theorie het zwijgen op. Is het recht van amendement der Eerste Kamer geschikt voor Nederland ? M. a. w. hebben wij hier twee levende representatie-organen, waarvan het onbillijk is er één gekortwiekt te houden door de niet-toekenning van een recht dat aan het vertegenwoordigend lichaam eigenaardig toekomt, het recht van amendement ? Ik meen van niet.
In Nederland ontbreekt de stof voor een tweede levend representatie-orgaan naast de direct gekozen volkskamer. De aristocratie (of wat hier met dien naam bestempeld zou moeten worden) leidt te weinig een bestaan op zichzelve, dan dat zij traditiën en eigen-
') Hiervóór, bl. 34. 2) Romeyn, p. LXVTII.



54
GESCHIEDENIS DER EERSTE KAMER.
schappen zou kunnen ontwikkelen die haar tot representatie jure suo geschikt en dus gerechtigd zouden kunnen maken. Het ontbreekt in ons politiek leven gelukkig'nimmer aan welklinkende namen: de directe volkskeuze weet de dragers daarvan, zoo zij het verdienen, zeer wel uit te vinden; — maar wij zien naar die leden van onze gentry nimmer anders op dan naar eminente burgers; eene nobility met vastgelegd grootgrondbezit, eigen stamzetel, eigen zeden en eigen leven, hebben wij niet. Ook handelsen industriemagnaten, voor zoover zij onder ons opkomen, treden weinig buiten de algemeene beweging van ons maatschappelijk leven, dat burgerlijk is in den besten zin. Voor een Heeren-huis is in zoo'n land geen plaats; al noemde de grondwet eens zoo wat tot dusver Eerste Kamer heette, geen schepsel zou in de leden van zulk een lichaam onze Heeren zien.
Onze Eerste Kamer heeft een hoogst eigenaardige geschiedenis. De grondwet van 1814 kende haar niet; wij danken ze aan de vereeniging met België. Er moest, meende men, iets gedaan worden ter wille van den Belgischen adel; wat er in de practijk van kwam was echter geenszins een levende adelsrepresentatie, maar werd niet onjuist bestempeld met den spotnaam van la menagerie du Roi. In 1848 heeft men den gelukkigen greep gedaan, de keuze in handen te leggen van de Provinciale Staten. Ook weer een van die beslissingen waartegen in theorie bijzonder veel is in te brengen, maar die niettemin gelukkig is geweest omdat er niets anders te verzinnen is waartegen nog niet veel grooter bezwaren rijzen zouden. Deze wijze van verkiezing wordt thans nagenoeg algemeen (ik spreek van de overgroote meerderheid die eene Eerste Kamer behouden wil) als de best mogelijke erkend; en het eenige bezwaar dat men er nog tegen hoort inbrengen: dat zij de verkiezingen voor de Provinciale Staten aan de politiek onderwerpt, verliest alle kracht bij de overweging, dat de politiek reeds zoo veeleischend is geworden, om ook de gemeenteraadsverkiezingen te beheerschen: ontnam men aan de Provinciale Staten het kiesrecht voor de Eerste Kamer, de verkiezingen voor de provinciale vertegenwoordiging zouden plaats vinden onder volkomen dezelfde politieke invloeden die zich thans bij die voor de gemeentelijke vertegenwoordiging doen gelden. Wat gemeente en provincie te verrichten hebben gaat nu eenmaal niet meer buiten de politiek om, niet omdat de politiek slechter, maar omdat



VERKIESBAARHEID TOT DE EERSTE KAMER.
55
zij beter is geworden, immers voller en rijker: zij volgt het zich verbreedend openbare leven, dat binnen zijn kring gedurig nieuwe zaken trekt waarmede Staat en staatsdeelen zich vroeger niet bemoeiden. Wij hebben toch immers reeds ervaring op dit punt: de politieke invloed op de verkiezingen voor de Provinciale Staten dagteekent waarlijk niet van gisteren, en de onder dien invloed gekozen Staten hebben ons immers van een Eerste Kamer voorzien waarmede genoegen kan worden genomen, omdat zij in gehalte volstrekt niet beneden datgene is gebleven wat redelijkerwijze kon worden verwacht; omdat zij voldoende is voor het gebruik. Haar verbetering (ook hieromtrent heeft zich blijkens het verslag der jongste commissie eene communis opinio gevormd) worde niet gezocht in ontneming der verkiezing aan de Provinciale Staten, maar in verruiming der verkiesbaarheid, die aan geen andere beperkingen dan die voor de Tweede Kamer behoort te zijn onderworpen.
De eenstemmigheid op dit punt verdient onze aandacht; ik ben van meening dat zij gewichtig is. Men wenscht algemeen het in 1887 reeds aangetast plutocratisch karakter, door de grondwet van 1848 aan de Eerste Kamer gegeven, geheel te doen vervallen. Men erkent dus de noodzaak de leden der Eerste Kamer wel op een bijzondere wijze te kiezen, maar uit het gansche volk, uit precies dezelfde massa die in de "Tweede Kamer direct wordt gerepresenteerd. Bevestigt dit niet dat men hier met geen levend representatie-orgaan naast de directe volksrepresentatie te doen heeft, maar enkel met een revisie-instituut?
Zal nu dit instituut nuttiger werken, wanneer het het recht van amendement wèl, dan wanneer het dit niet bezit? Ik geloof het geen oogenblik.
Wat is het doel van het instituut? De besluiten der Tweede Kamer, eer zij wet kunnen worden, aan het oordeel te onderwerpen van een lichaam niet uit directe volkskeuze geboren, en waarop de volksstrooming slechts werken kan in zoover zij krachtig en beslist zich jaren achtereen in dezelfde richting beweegt. Tot dit doel is de Eerste Kamer die wij bezitten bijna volkomen geschikt. Wat verdwijnen moet is de beperking der verkiesbaarheid; de zittingsduur van negen jaar en de aftreding van een derde gedeelte om de drie jaren zijn uitstekend; — slechts behoorde een zoodanig lichaam onontbindbaar te zijn. De Eerste Kamer om te zetten met het oog op een bepaald te verkrijgen oogenblikkelijk resultaat,



56
ONTBINDBAARHEID.
zooals Dr. Kuyper het gedaan heeft voor eenige jaren, denatureert de geheele instelling. De Eerste Kamer moet afhangen van den volkswil in den verwijderden, op tijd werkenden zin die door de wijze van verkiezing en aftreding gewaarborgd wordt. Blijft hare ontbindbaarheid bestaan dan zal de aandrang toenemen ook die der Provinciale Staten te laten volgen: immers wie waarborgt dat op het oogenblik der ontbinding van de Eerste Kamer die Staten nog de oogenblikkelijke volksmeening weerspiegelen ? De ontbindbaarheid nu der Provinciale Staten komt mij voor niet minder dan eene ramp te zijn. Verkiezingen te vermenigvuldigen zonder dringende noodzakelijkheid moet een bron worden van onrust en bederf. Men verge van geen enkele machine overmatig werk, ook niet van de kiezers in eersten aanleg. Dit zou nu werkelijk een maatregel zijn die de Provinciale Staten moet denatureeren, veel meer dan de niet wel elders dan bij haar te plaatsen keuze van een derde der Eerste Kamer om de drie jaren het ooit zal vermogen te doen. Ook de Provinciale Staten moeten openliggen voor den volksinvloed, maar het is èn voor hun provinciale bestuurstaak èn voor het verkiezen der Eerste Kamer volkomen voldoende dat die ze geleidelijk doordringen kan. En wat zal men met deze gansche door een lid der commissie van 1905 bepleite hervorming bereiken ? Eene Eerste Kamer die de meening van den dag — ook als het eerlang blijken zal een waan van den dag te zijn geweest — te volgen heeft als een weerhaan den wind. Dan is immers het geheele instituut onnoodig en zijn aanhouden eene dwaasheid. Welk nut ter wereld kan het hebben hetzelfde kiezerscorps van eersten aanleg door het kiezen eener Tweede Kamer te laten zeggen wat het wil, en tegelijkertijd, bij middel van volmaakt door dezelfde invloeden beheerschte keuzen voor de Provinciale Staten die eéne nieuwe Eerste Kamer zullen kiezen, datzelfde kiezerscorps nogmaals te laten zeggen wat het wil ? Is eene kiezersuitspraak souverein, dan kan zij uit den aard der zaak slechts enkelvoudig zijn. Uitbreiding der ontbindbaarheid tot de Provinciale Staten doodt dan ook met zekerheid op den duur de Eerste Kamer, omdat zij dan iets nameloos belachelijks wordt. En behoud harer ontbindbaarheid ook zonder ontbindbaarheid der Provinciale Staten is reeds voor haar nut en dientengevolge voor haar voortbestaan een zeer wezenlijk gevaar. Immers, wat is het nut der Eerste Kamer? Dit, dat de Tweede weet, dat hare macht eene grens heeft: dat zij niet zóó rauwelijks



GEVOELEN VAN MR. OPPENHEIM.
57
mag besluiten, of haar votum moet aannemelijk kunnen worden gemaakt aan eene vergadering waarin meer de bezonken dan de oogenblikkelijk bovendrijvende inzichten en belangen zich doen gelden. De Eerste Kamer doet volkomen genoeg wanneer zij de tyrannie van een enkelvoudig volkshuis keert. Zij behoeft niet veel te spreken of druk te handelen; zij werkt reeds doordat zij is. Zij moet vooral niet te lang achtereen vergaderen : dan krijgt men er de leden niet meer voor die men er noodig heeft. Dat wij een orgaan als de Eerste Kamer bezitten is een geluk, en dat een overgroote meerderheid zich hiervan overtuigd houdt is niet twijfelachtig. Maar het is een teer orgaan. Te veel ontbindingen als die van Dr. Kuyper zullen het in den grond helpen, en de toekenning van het recht van amendement zal dit eerst recht.
Met klem en geluk heeft, meen ik, Mr. Oppenheim dit in het licht gesteld in zijne nota van 1906. Een Eerste Kamer, met recht van amendement toegerust, zal de wetsontwerpen met geheel andere oogen gaan bezien dan tot dusver. In plaats van op de algemeene strekking, zal zij gaan letten op bijzondere artikelen ; zij zal een gedeelte van het werk der andere Kamer overdoen. De commissie van 1905 wil haar „tweestrijd besparen". En nu is tweestrijd juist datgene wat haar niet moet worden bespaard. Zij is er juist om dien te gevoelen, en in ieder gegeven geval te overwegen wat zij met haar geweten overeen kan brengen. En hoe, wanneer de Tweede Kamer de wijzigingen door de Eerste verlangd, niet overneemt ? Dan volgt eerst recht de tweestrijd, maar onnoodig verbitterd. Neemt de Tweede Kamer de wijzigingen wèl over, is dan, naar de verwachting der commissie van 1905, „de deugdelijkheid der wetgeving daardoor beter gewaarborgd" ? Ik geloof zeer zeker van niet. Onze wetgeving lijdt stellig niet aan hét euvel, dat te weinig lieden er de hand in steken. Het tegendeel is waar. De Tweede Kamer maakt van hare bevoegdheid tot onderzoeken, beschouwen, overwegen, herhalen, betuttelen, vertragen, een overmatig gebruik. Bijna ieder van de honderd leden heeft bij een groote wet wel ergens de hand in het werk. Het ligt in onzen volksaard, dat wij „niet licht iets opgeven", en onze Kamerleden zijn in dit opzicht zoo uitnemende Nederlanders als men wenschen kan. Ik zal de laatste zijn op deze eigenschap af te geven, die voortreffelijke zijden heeft; — maar minder voortreffelijke heeft zij ook. Dit individualisme ligt, zeg ik, in onzen aard, en moet dus tot uiting



58
GEVOLGEN VAN HET RECHT VAN AMENDEMENT.
komen waar onze natie direct vertegenwoordigd is: in de Tweede Kamer. Het heeft er ruim spel. Maar is nu, op de zware, afmattende manier die wij allen, makers en lezers der Handelingen, kennen, — is nu eenmaal de som van wat de Tweede Kamer in haar geheel, of althans in meerderheid wil, getrokken, zal dan de deugdelijkheid van de uitkomst bevorderd worden door die som nogmaals aan de verbeteringspogingen van eenige Nederlandsche individuen bloot te stellen ? Want de leden van de Eerste Kamer zullen, geeft men hun het recht individueel inzicht omtrent onderdeden in het spel te brengen, daarvan gebruik maken: daar zijn zij Nederlanders voor. Geeft de samenstelling der Eerste Kamer nu eenigen waarborg dat dit werk: het wegen van, vooral ook het onderhandelen over afzonderlijke bepalingen, beter door haar leden dan door die der Tweede Kamer zal worden verricht ? In geenen deele. De Tweede Kamer is nimmer ontbloot gebleken van de talenten die zich aan dezen arbeid wagen kunnen ; talenten dagelijks geslepen door de wrijving die in dat lichaam plaats heeft en er op hare plaats is. Elk denkbeeld dat met mogelijkheid in een Nederlandsch brein omtrent een der aanhangige onderwerpen van wetgeving opkomen kan, zal er in den regel reeds zijn voorgebracht en getoetst, heeft den bijval en de bestrijding gevonden waarvoor het vatbaar is. De Eerste Kamer heeft te oordeelen of het geheel, zooals het eindelijk uit de handen der Tweede komt, voor haar geweten kan bestaan. Zij zal dit veel onbevangener doen, wanneer zij in de onmogelijkheid is op hare beurt Tweede Kamer te spelen. Het gevaar ligt dunkt mij voor de hand, dat de aanwezigheid van maar een tiental hardnekkige verbeteraars de vergaderingen der Eerste Kamer tot een beproeving zullen maken voor eene meerderheid die van de taak van het orgaan een juister denbeeld zal hebben bewaard, en dat ettelijke van de beste leden zich niet herkiesbaar zullen stellen. Dan krijgen politici van de Tweede Kamer-soort ook in de Eerste de overhand. Ik zeg van die soort niets kwaads, maar zij blijve op haar terrein.
Het tegenwoordige grondwetrapport heeft den naam van het amendementsrecht voor de Eerste Kamer niet gehandhaafd, maar zoekt de zaak te reddèn door toekenning van een recht van regres. De Eerste Kamer zal een wetsontwerp met een besluit tot wijziging aan de Tweede Kamer terug kunnen zenden, en wordt geacht tot verwerping te hebben besloten, wanneer de Tweede Kamer niet



GEZINSHOOFDENKIESRECHT.
59
genegen blijkt wijziging (niet: de wijziging) aan te brengen. Tegen dit gemaskerd amendementsrecht rijzen dezelfde bezwaren als tegen het ongemaskerde. De commissieleden van Doorn, Drucker, Cort van der Linden en Oppenheim stellen zeer juist uiteen, dat in de practijk het recht'van regres op het voorstel der commissie van 1905: het éénmaal uit te oefenen recht van amendement, nederkomt. Immers de bijl valt niet neer, zoodra de Tweede Kamer maar iets gewijzigd heeft, het komt er niet op aan, wat. Tenzij dus van weerszijden de bedoeling mocht bestaan een botsing tusschen beide huizen opzettelijk uit te lokken, zal de Eerste Kamer zorg dragen ook een of meer onschuldige wijzigingen in haar besluit op te nemen, en de Tweede, eene onschuldige wijziging aan te brengen, om zich daardoor de kans op eindelijke aanneming van het geheele ontwerp althans nog open te houden, ook al neemt zij de wijzigingen waar het hare zuster vooral om te doen was, niet over. Le tour est fait: het in naam door de commissie uitgeworpen amendementsrecht is inderdaad hersteld, met al de nadeelen die er van mogen worden verwacht, en met de niet geringe zonde van onoprechtheid in de bewoordingen onzer hoogste Staatswet bovendien.
Welk kiesrecht voor de Tweede Kamer is het nu dat in zijne gevolgen door dit monstrum, waarvan in de wetgeving van geen land ter wereld de wedergade is te vinden, zal moeten worden gebreideld ?
De commissie zegt het niet. Haar beslissingen zijn negatief. Slechts één stem op de negentien voor het behoud van het tegenwoordig art. 80; slechts één stem voor het blanco-artikel. Deze beide hebben dus afgedaan, maar daarmede houdt ook alle zekerheid op; — behalve het niet anders te verwachten resultaat, dat het gebiedend voorschrift van algemeen kiesrecht voor mannen en vrouwen slechts door één lid (den heer Troelstra) werd verlangd. Overigens werden zeer onderscheiden oplossingen voorgestaan, waarvan hier met name het gezinshoofdenkiesrecht bespreking vordert.
Mer het breedst mogelijk accoord wordt het door Dr. Kuyper ingeleid. Maestoso, maar doorgecomponeerd is het niet. Op het oogenblik dat de motieven hervat moeten worden om te doen blijken voor welke ontwikkeling zij vatbaar zijn, is het stuk uit.



6o
GEZINSHOOFDENKIESRECHT.
Het algemeen mannenkiesrecht (aldus Dr. Kuyper) zal nimmer meer dan één vierde, het algemeen mannen- en vrouwenkiesrecht nimmer meer dan de helft der individuen, waaruit een volk bestaat, tot de stembus toelaten. Het algemeen kiesrecht laat dus 't zij drie vierde, 't zij de helft buiten vertegenwoordiging, want ieder kiezer vertegenwoordigt alleen zichzelf. „Het begrip van volk blijft buiten aanmerking." Het volk formeert zich uit gezinnen, en daarin heeft men niet met inviduen, doch met leden van een organisch geheel te doen. Geef aan het gezinshoofd kiesrecht, en heel het gezin is vertegenwoordigd in hem. De gezamenlijke gezinshoofden zouden, op een groot honderdduizendtal personen na dat niet in gezinsverband leeft, het geheele volk vertegenwoordigen.
Doch Dr. Kuyper erkent dat het volksleven zich niet in het gezinsleven alleen openbaart. In het leven der maatschappij ontstaan verhoudingen en betrekkingen, die niet door de banden van het gezin worden beheerscht. „Hieruit volgt dat het geheele volk alleen dan in de volheid van zijn leven vertegenwoordigd zal zijn, indien niet alleen de gezinnen door hun hoofden worden gerepresenteerd, maar bijaldien ook het maatschappelijk leven in zijn verschillende openbaringen aan het woord kan komen. Ook dit zou men zich organisch denken kunnen, zoo voor al deze uitingen van het maatschappelijk leven reeds bij de wet organen waren aangewezen en de evenredige invloed, die aan deze organen zou zijn toe te kennen, bepaald ware." Nu het nog niet zoover is of spoedig komen zal, kenne men daarom het kiesrecht, behalve aan de gezinshoofden, „evenzoo toe aan zoodanige ingezetenen, die als zelfstandige personen in het maatschappelijk leven krachtens aanstelling of beroep optreden". De uitwerking van en ander „kan in deze nota onbesproken blijven".
In de commissie kon zij niet onbesproken blijven, en de commissie is bij de poging tot uitwerking vastgeloopen, hetgeen niet verwonderen kan.
Wat Dr. Kuyper eigenlijk verheerlijkt, is het organisch kiesrecht, maar daar hij verlegen zijn zou de organen aan te wijzen die kiesrechtdragend zouden moeten zijn, neemt hij een geheel ander stelsel te hulp, het capaciteitenkiesrecht.
Deze beide beginselen in de uitwerking te doen harmonieeren is een verbazend moeilijke, ja, naar der commissie bleek, een onmogelijke taak.



GEZINSHOOFDENKIESRECHT.
6l
Wat blijft er ook eigenlijk voor onderscheid met het algemeen kiesrecht over, wanneer men (zooals men zich natuurlijk gedrongen zal vinden te doen) in de erkenning van het karakter van „zelfstandig in de maatschappij optredend persoon" zeer ruim is? Van het kiesrecht zouden in hoofdzaak uitgesloten blijven eenige op moeders zak levende Dolfs van Brammen. Waar komt in de arbeidersklasse een dergelijk parasietenbestaan voor? Reeds eer de leeftijdsgrens voor de uitoefening van het kiesrecht bereikt is, hebben daar de kinderen eigen inkomsten.
Een groot aantal voorstanders is van de moeilijkheid, aan het gezinshoofdenkiesrecht een toonbare uitwerking te geven zóó doordrongen, dat zij dit kiesrecht loslaten als beginsel en het enkel nog behouden als beperking.
„Eene sterke strooming", aldus het verslag, „viel waar te nemen ten gunste van een aan alle gezinshoofden toe te kennen kiesrecht, die echter onmiddellijk [dit woord is van gewicht, C] in twee beddingen zich deelde. Een deel der voorstanders meende, dat het bezit van de hoedanigheid van mannelijk gezinshoofd als voorwaarde voor de toekenning daarvan moest worden gesteld, waarom zij bij voorkeur van gezinshoofden- of huismanskiesrecht spraken. Een ander deel schoof de stelling voorop, dat dat het kiesrecht aan iedereen behoort te worden toegekend, maar dat in één en hetzelfde gezin de uitoefening slechts dient te geschieden door hem, die, hetzij man of vrouw, als hoofd van het gezin is aan te merken.... De leden, die een aan alle gezinshoofden toe te kennen kiesrecht in den vorm eener beperking van het algemeen kiesrecht voorstonden, verdedigden dit met een beroep op de onmogelijkheid om in den tegenwoordigen stand van zaken nog andere onderscheidingen tusschen kiezers en niet-kiezers te maken ...."
Nu komt het mij voor dat wanneer de zaak zóó staat, dat „een deel der voorstanders" onmiddellijk tot het inzicht komt niet van gezinshoofdenkiesrecht maar van algemeen kiesrecht (met eene beperking) te moeten spreken, en dit deel zoo belangrijk is dat het eene meerderheid voor het gezinshoofdenkiesrecht verhinderen kan, dit anti-revolutionnair paradepaard metterdaad heeft afgedaan. Binnengehaald met groot geschal, wordt het uitgeleid onder een beklemd stilzwijgen.
Waaromtrent geen twijfel kan bestaan, is de stellige plicht der



62
WEZEN VAN HET STAATSBURGERSCHAP.
linkerzijde, met een kiesrecht op den door Dr. Kuyper aanbevolen grondslag geen genoegen te nemen. Zijn gezinshoofdenkiesrecht is verwerpelijk in beginsel, en plaatst den wetgever in de uitwerking voor zeker geen geringer moeilijkheden dan het thans algemeen versordeeldé art. 80 van 1887.
Verwerpelijk in beginsel, immers de betrekking tusschen individu en Staat wordt in het stelsel door tusschenschuiving van andere betrekkingen aan het oog onttrokken. Het is niet waar dat de plichten en rechten van het individu tegenover den Staat nog steeds uit die tegenover het gezin of de maatschappij zouden opwassen; dat publiek recht het aanhangsel, het toebehoor zou kunnen zijn eener private levensbetrekking. "Dien staat van zaken hebben wij gekend en er een einde aan gemaakt, en geene coalitie is machtig genoeg ons in dit opzicht tot het verledene terug te voeren. Laat zij het beproeven, en zij zal de grenzen harer macht spoedig ontwaren.
De groote tijdstroomen staan voor het christelijk volksdeel niet stil; zij doorsijpelen alles wat weerstand poogt te bieden. De met zooveel ophef aangekondigde anti-revolutionnaire oplossing van het kiesrechtvraagstuk is niets dan de poging om met de democratie te pacteeren zonder den schijn eener onderwerping op zich te laden. Het staatsburgerschap heeft zich buiten en boven de andere levensbetrekkingen gevestigd, en gij haalt het niet weder neer tot de sfeer waaraan het is ontgroeid. Zie waartoe de poging u leidt: tot het ondermijnen van uw eigen gebouw, tot het openen van zoovele doorgangen in den scheidsmuur, dat de muur niet meer scheidt. Met of zonder uwe knutselarij is het kiesrecht bestemd het deel te worden van allen, of zij gezinshoofd zijn of niet. Tot welke organisatiën kiezers zich zullen kunnen vereenigen, heeft de toekomst te beantwoorden, maar in ieder geval zullen het kiezersverbanden zijn: de kiezers zullen er eerst zijn en daarna pas het verband. Het heden levert geene organisatiën op waaraan kiesbevoegdheid met mogelijkheid is vast te knoopen.
Hoe onbruikbaar het gezinshoofdenkiesrecht is om richting te geven aan de oplossing van hedendaagsche levensvragen van het staatsburgerschap, blijkt uit niets beter dan uit de hulpeloosheid der grondwetcommissie tegenover het vraagstuk van het vrouwenkiesrecht. Is er van de gansche bewering omtrent de noodzaak van het vertegenwoordigen der gezinnen als zoodanig ook maar iets



VROU WENKJE SRECHT.
63
aan, dan moet eene oplossing worden gevonden voor de gevallen waarin het gezinshoofd eene vrouw is. Dr. Kuyper ontwijkt althans deze consequentie niet geheel: het gemeen overleg, zegt hij, zal moeten uitwijzen, of men aan de vrouw-gezinshoofd de macht zal toekennen eenen man in hare plaats te laten stemmen. Is dit echter meer dan woordenspel? De bedoelde vrouw is volgerechtigd gezinshoofd of zij is het niet. In het eerste geval behoort in een systeem, dat het gezinshoofdenrecht tot den grondslag der vertegenwoordiging maakt, van overdracht geen sprake te zijn: immers overdracht laat inderdaad het gezin onvertegenwoordigd. De gedelegeerde zal toch niet het biljet invullen naar het bindend voorschrift der vrouw? Dan ware hare uitsluiting van de uitoefening van het kiesrecht niets dan eene beguicheling, en men zal dus moeten aannemen dat de gedelegeerde slechts in naam voor het gezin optreedt, doch inderdaad eene individueele stem uitbrengt: verzaking van het beginsel! Is de vrouw krachtens haar vrouw-zijn niet volgerechtigd, dan blijven een' groot aantal dikwijls zeer levende en levenskrachtige gezinsverbanden als zoodanig buiten vertegenwoordiging.
De commissie heeft zich van de heele zaak van het actieve vrouwenkiesrecht mogen afmaken, nu zij het over het mannenkiesrecht niet eens was geworden. De regeering echter zal er niet over kunnen zwijgen. Het schijnt toch nauwelijks te verwachten dat kiesrechtartikelen nog met eene meerderheid van 2/3 in onze Kamers kunnen worden aangenomen, die de mogelijkheid tot eene geleidelijk uit te breiden verleening van kiesbevoegdheid aan vrouwen zouden afsnijden. Van andere dan een geleidelijke verleening zal wel geen sprake kunnen zijn: het algemeen vrouwenkiesrecht in de grondwet te willen brengen is zonder eenige kans van slagen. Derhalve zal het kiesrechtartikel op het punt van het vrouwen-kiesrecht een blanco-artikel moeten zijn: het moet de belemmering voor den wetgever opheffen.
Eene nota der heeren Drucker en Oppenheim verlangt meer. Het is hun niet voldoende dat de wetgever de handen vrij krijgt: „neen, aan dezen moet de plicht worden opgelegd het vrouwenkiesrecht reeds dadelijk te regelen, maar met de noodige vrijheid om, terwijl het algemeen stemrecht ook voor de vrouw hem als einddoel voor oogen moet staan, deze kiesbevoegdheid geleidelijk te verleenen, of vooralsnog op ruimer voet voor het eene dan voor



64
VROUWENKIESRECHT.
het andere vertegenwoordigende lichaam. Geleidelijke toekenning zal echter in geen geval zóó behooren te geschieden, dat de te stellen eischen aan het bezit van maatschappelijken welstand worden ontleend." In gelijken geest de toelichting van het vrijzinnig-democratisch herzieningsvoorstel van 1903: „Dat de wetgever, die het vrouwenkiesrecht zal hebben te regelen, daarbij een census, een capaciteiten-stelsel of eenig dergelijk, tot willekeurige scheiding en grove onbillijkheid leidend kenteeken zou invoeren, achten de ondergeteekenden uitgesloten". Het zal dus moeten zijn wat het rapport der grondwetcommissie noemt „een attributief kiesrecht voor vrouwen", doch zonder weistandsgrens.
Ik kan het niet helpen, maar dit alles lijkt mij nog buitengemeen vaag; te vaag voor een grondwetsartikel van positieven inhoud. Geen census, geen capaciteiten, maar wat dan wel? Op deze vraag verneemt men geen antwoord, dan van den heer van der Feltz, die onmiddellijke verleening van het kiesrecht bij de grondwet bepleit aan de ongehuwde vrouw, gescheiden vrouw of weduwe, die er om vraagt. De gewone wetgever zal dan voor het kiesrecht der gehuwde vrouw hebben te zorgen, en tot deze zorg door een imperatief grondwetsvoorschrift worden aangemaand, dat tevens een verbod zal inhouden tot het stellen van eischen, ontleend aan het bezit van maatschappelijken welstand.
Is de volksovertuiging omtrent de voorkeur, aan de ongehuwde vrouw toe te kennen, zóó rijp, dat de grondwet haar zou kunnen bevestigen? Er is iets buitengemeen stuitends in, de vrouw, die zich aan een man heeft verbonden, te straffen met verlies van politieke rechten. Of zal het kiesrecht, door de ongehuwde vrouw verkregen, bij haar huwelijk niet te loor gaan ? Leest men den heer van der Feltz, dan lijkt het soms, of ongehuwde en gehuwde vrouwen twee scherp onderscheiden kasten zijn. Alsof niet morgen dezelfde vrouw tot de afdeeling der gehuwden kan gaan behooren, die thans nog in die der ongehuwden wordt geplaatst. Laat men het door de ongehuwde verkregen kiesrecht na huwelijk in wezen, dan wordt een grove onbillijkheid begaan tegenover alle vrouwen die bij het passeeren van den kiesrechts-leeftijdsgrens reeds gehuwd waren. En laat men het niet in wezen, in 's hemels naam dan toch op welken grond? Schiet men zoodoende niet te kort èn in waardeering van de ontwikkeling der vrouw, èn in eerbied voor haar vrouw-zijn ? De ontwikkeling, eenmaal aanwezig geacht, gaat toch



VROUWENKIESRECHT.
65
door huwelijk niet verloren ? En wij willen toch niet te kennen geven, dat de blauwkous een meer onmiddellijke betrekking zou hebben op Staat en staatsbelang, dan de huismoeder? Is de geheele onderscheiding houdbaar nu de tijd voorbij raakt, dat onderwezen en ongehuwd synoniemen waren ? dat het een natuurlijk verschijnsel werd geacht, dat de verstandelijk ontwikkelde vrouw hare vrouwelijkheid verdorren liet ? Moeten wij vaders van thans voor de keuze worden geplaatst onze dochters groot te brengen óf voor het kiesrecht öf voor het huwelijk ? Deze geheele poging, in de vrouwenwereld van thans en van morgen eene klasseverdeeling te willen invoeren naar den grondslag van het al of niet gehuwd zijn, lijkt mij eene monstruositeit. Het kan niet de ware vrouwen-emancipatie zijn, die begint met wat de vrouw het kostbaarst heeft, hare behoefte van overgave aan wat haar lief en heilig is, te beleedigen en te vertrappen.
De zeden wijzigen zich in eene richting, die het de zedelijk en verstandelijk vrijgemaakte vrouw mogelijk maakt haar waarde te handhaven ook in het huwelijk. De gehuwde vrouw van morgen zal niet méér slavin zijn dan zij zelve wil. Neemt men het artikel van den heer van der Feltz aan, men kan er zeker van zijn „het zaad der vergankelijkheid in de grondwet te hebben gestrooid."
Aan de vergankelijkheid van elk artikel van positieven inhoud, dat men ten aanzien van het vrouwenkiesrecht thans in de grondwet zal kunnen schrijven, ontkomt men nimmer. Het is niet erg. De grondwet verga, als zij verouderd is. Iets anders is de vraag, of het verstandig heeten mag een artikel in de grondwet te schrijven dat reeds zóó benepen voorkomen moet op den dag zijner aanneming, als dat van den heer van der Feltz.
De groóte zaak is voorshands dat de belemmering worde opgeruimd. Daarna zal het vrouwenkiesrecht eene ontwikkeling kunnen doorkropen gelijksoortig aan die, welke aan het mannenkiesrecht ten deel is gevallen. Geleidelijk zal het zich uitbreiden in de richting naar algemeen vrouwenkiesrecht. Langs welke étapes, ten koste van welke tijdelijk onvermijdelijke onvolkomenheden en ongerijmdheden, is bijkomstig.
Nagenoeg ieder is het er over eens, dat het niet mogelijk is bij de vrouwen met één sprong tot de uiterste grens te gaan. Laten wij nu den wetgever aard en tal zijner sprongen niet gaan voorschrijven. Het blanco-artikel, dat voor het mannenkiesrecht
Nederlandsche Politiek. g



66
EEN COMPROMIS MOGELIJK?
thans reeds een laffe, immers volmaakt overbodige uitvlucht is geworden, is voor het vrouwenkiesrecht nog toelaatbaar. Het zal kunnen dienen tot den dag toe, waarop het algemeen vrouwenkiesrecht in de grondwet kan worden geschreven. Van geen enkel ander artikel dat men thans inzake vrouwenkiesrecht zou kunnen doen aannemen, kan, meen ik, hetzelfde worden getuigd.
Wat is de slotsom van onze kiesrechtbeschouwing? Dat de rechtsche meerderheid fiasco heeft gemaakt in haar poging, tegen het algemeen mannenkiesrecht een houdbaar systeem over te stellen. Van links is die poging niet eens meer beproefd. Noch van links noch van rechts is materiaal aangebracht tot een bruikbaar vrouwenkiesrechtartikel van attribueerenden inhoud, zoodat te dier zake het blanco-artikel („de vrouwen door de kieswet aan te wijzen") het eenig mogelijke lijkt.
Links zal, tegen den zin van rechts, het algemeen mannenkiesrecht en de mogelijkheid van een zich geleidelijk uitbreidend vrouwenkiesrecht niet kunnen doordrijven. Het nieuwe art. 80, indien het uit de handen van rechts moet worden aanvaard, zal vermoedelijk een onoprecht lapwerk worden, dat evenwel in de practijk het algemeen mannenkiesrecht zeer dicht nadert; zoo dicht, dat de tijd reeds te zien is, dat het daarvoor de vlag zal moeten strijken.
Hoe de uitkomst zal zijn, als in de Kamer van 1913 noch rechts noch links over de meerderheid van 2/3 beschikt? Links zal op kiesrechtgebied m. i. zeer moeilijk tot concessiën zijn te bewegen, tenzij de zaak gevonden worden bij het chapiter der uitsluitingen, eene B waaraan de commissie, nu zij het over de A niet eens kon worden, eigenlijk niet is toegekomen. Het vrijzinnig-democratisch artikel van 1903 kent de uitsluiting „wegens volkomen maatschappelijke onzelfstandigheid". Zij is, blijkens de toelichting, op de doorloopend bedeelden gemunt. Is er iets van te maken tot uitsluiting ook der Dolfs van Brammen, der meerderjarigen zonder eigen inkomsten; de eenige mannen eigenlijk die door het gezinshoofden-artikel van de rechterzijde, aangelengd als het is met tal van toevoegingsbepalingen, met uitsluiting worden getroffen? Maar wie die aanneemt dat de rechterzijde zich tevreden zal houden met deze tegemoetkoming bij de B, als zij eerst de gansche A zal moeten hebben opgeofferd? Want de rechtsche A krijgt



PLICHT DER LINKERZIJDE.
67
van links nooit ééne stem. Ook niet de variëteit, die het gezinshoofdenkiesrecht enkel genoemd wil zien als beperking van het algemeen kiesrecht; die „de stelling vooropschuift, dat het kiesrecht aan iedereen behoort te worden toegekend, maar dat in één en hetzelfde gezin de uitoefening slechts dient te geschieden door hem, die, hetzij man of vrouw, als hoofd van het gezin is aan te merken." Immers de grondslag blijft voor de linkerzijde onaannemelijk; en dit zal zich altijd wreken, ook al levert de toepassing, die rechts toe wil laten, met die van het door de linkerzijde begeerd algemeen mannenkiesrecht weinig verschil. Immers het zóó gesteld artikel bederft in den grond de toekomstige ontwikkeling van het vrouwenkiesrecht. De gezinnen der toekomst dienen te worden gedacht als de samenleving van een man en eene vrouw die geschikt en gerechtigd zijn tot de uitoefening van het kiesrecht ; — die geen van beiden door hun huwelijk de betrekking hebben opgegeven tot Staat en staatsbelang. De rechterzijde moet zelf weten, in welke bochten zij zich wringen wil, om toe te knnnen geven aan de dringende eischen van onzen tijd. Aan de linkerzijde is de plicht opgelegd, toe te zien dat daarbij de grondslagen van het moderne staatsburgerschap, in feilen strijd ruim een eeuw geleden op de machten van het verleden veroverd, niet worden omvergehaald. Zij kan op dit punt niet capituleeren, en als het van haar mocht worden gevergd, late zij zonder een oogenblik van aarzeling, als het maar eenigszins in hare macht staat, deze gansche grondwetsherziening mislukken. Al wat die goeds kan brengen is voor deze opoffering te duur gekocht.
Het passieve vrouwenkiesrecht eindelijk zal door de linkerzijde zeker met denzelfden ijver als het actieve worden voorgestaan, ook al schijnt de hoop ijdel dat het bij deze herziening zal kunnen worden bevochten. Bedriegen de aanwijzingen van het verslag niet dan heeft de rechterzijde er zich en bloc tegen verklaard.
III.
Van de andere wijzigingen van politieke strekking, door de rechterzijde verlangd, wenschen wij er drie te bespreken: die omtrent kerk en onderwijs, en de nieuwe omschrijving van de koninklijke macht.
De commissie wenscht het artikel, dat sedert 1815 de afdeeling



68
OMSCHRIJVING DER KONINKLIJKE MACHT.
„Van de Wetgevende Macht" inleidt: „De wetgevende macht wordt gezamenlijk door den Koning en de Staten-Generaal uitgeoefend", te schrappen, en aan den ingang der afdeeling „Van de macht des Konings" het bestaande art. 55 : „De uitvoerende macht berust bij den Koning", dat van 1848 dagteekent, te vervangen door het volgende: „Bij den Koning berust de uitvoerende macht. Hij oefent de wetgevende macht uit in gemeen overleg met de Staten-Generaal. In naam des Konings wordt recht gesproken". De toelichting rechtvaardigt dit aldus : „Aan den ingang van deze afdeeling, die de macht des Konings regelt, dient de erkenning te worden geplaatst, dat grondwettelijk bij hem de hoogste Staatsmacht berust. Dit geschiedt door omschrijving van de drieërlei richting waarin deze macht zich uit. Ten aanzien van de wetgeving wordt, in meer juiste termen dan in het tegenwoordig art. 109 geschiedt, 's Konings wetgevende macht omschreven. Het behoeft voor het overige wel niet te worden gezegd, dat de „uitvoerende macht", die eene vaststaande beteekenis heeft verkregen, veel meer omvat dan het uitvoeren van wetten; zij ziet op het regeeren, het voeren van het geheele Staatsbestuur binnen de grenzen van Grondwet en wet."
Invoering dezer wijziging zal onze wetgevende en bestuurspractijk, gelijk die zich gevestigd heeft onder vigeur der daarop betrekking hebbende voorschriften, waarin door de commissie geen wijziging wordt voorgesteld, in geen enkel opzicht doen veranderen. Is zij daarom onschuldig? Onschuldig ook de wijziging in het afkondigingsformulier der wetten, waarin voortaan de Koning zich, krachtens grondwettig voorschrift, Koning bij de gratie Gods zal hebben te noemen ?
Wij zijn hier op het gebied eener phraseologie waarvan elke geschreven grondwet noodzakelijk iets hebben moet, al zij het zoo weinig mogelijk. In het revolutionnaire tijdvak was men er guller mede. Wij glimlachen thans om al de sententien die in eene grondwet als die van 1798 de eigenlijk gezegde staatsregeling voorafgaan. Als noch art. 55 noch art. 109 in de grondwet stonden zouden de zaken er precies eender om loopen. Deze artikelen rieken, heeft Mr. Lohman terecht gezegd, naar de leer der trias politica, die thans bij de beoefenaars van het staatsrecht lang heeft afgedaan.^Inderdaad
1) Lohman, Onze Constitutie, 102 en 259.



OMSCHRIJVING DER KONINKLIJKE MACHT.
69
is het er ver van af dat de regeeringsmacht des Konings in haar vollen omvang door het bestaande art. 55 zou worden gedekt. Maar zij wordt het ook niet door het artikel dat de commissie in de plaats wehscht te stellen. Is het inderdaad noodig, aan den ingang der bewuste afdeeling de erkenning te plaatsen dat grondwettelijk bij den Koning de hoogste Staatsmacht berust, komt men dan niet verder door met het lid den heer van Citters te lezen: „De regeermacht berust bij den Koning", en daarmede het artikel (wat de heer van Citters niet schijnt voor te stellen) te sluiten ? Dan zal de commissie haar „erkenning" hebben, en in bewoordingen die van smetten uit de leer van de trias politica overgebleven, vrij zijn, wat van haar eigen artikel niet kan worden gezegd. De critiek, in Mr. Lohman's boek geoefend op het gebruik van termen als uitvoerende macht, wetgevende macht, richt zich precies even goed tegen het commissie-artikel als tegen de bestaande artikelen 55 en 109.
De wijziging moet echter bij de linkerzijde op verzet stuiten, omdat zij de blijkbare bedoeling heeft aan de Grondwet een schijn te geven waaraan de werkelijkheid, die ook de rechterzijde onmachtig is te veranderen, niet beantwoordt.
De werkelijkheid is deze, dat de wet 's Konings wil is, doch dat de Koning dezen wil niet bepalen kan zonder de medewerking der Staten-Generaal.
Wordt nu deze waarheid beter uitgedrukt door te zeggen, met het afkondigingsformulier, dat de Koning goedvindt en verstaat „met gemeen overleg der Staten-Generaal", of door de woorden van art. 109, dat de wetgevende macht gezamenlijk door den Koning en de Staten-Generaal wordt uitgeoefend?
Beide uitdrukkingen zijn verdedigbaar, doch de beste is zij, die de verplichte onderwerping der wetsvoorstellen aan de StatenGeneraal het scherpst doet uitkomen. Dit doet art. 109 beter dan de door de commissie in art. 55 opgenomen uitdrukking van het afkondigingsformulier. Nu art. 109 aan den ingang der afdeeling die den loop der wetgeving regelt eenmaal bestaat, heeft de verwijdering eene strekking waarmede geen liberaal zich, dunkt mij, kan vereenigen. Te minder, nu bij de grondwet de Koning gedwongen zal worden zich Koning bij de gratie Gods te noemen, hetgeen tot dusver aan 's Konings vrije verkiezing was overgelaten. Vrijwillig in 's Konings mond genomen, heeft die uitdrukking het



70
DE STAAT EN DE KERKGENOOTSCHAPPEN.
karakter eener erkenning van de ootmoedige afhankelijkheid waarin Hij zich geplaatst voelt van Hooger Macht; in de grondwet "voorgeschreven, moet zij eene formule voorstellen tot machtsgronding, en machtsgronding in grondwettelijken zin erkennen wij niet in eenige goddelijke gratie: wij erkennen ze in dien zin alleen voor zoover zij, het mag dan zijn niet voortvloeit uit, maar althans geregeld is door de grondwettelijke bepalingen zelve. Door de formule in de grondwet op te nemen opent men de mogelijkheid dat er aanspraken aan zullen worden ontleend welke evenzeer door ons zullen moeten worden bespot, als die welke een ander zou kunnen afleiden uit het adagium „que tous les pouvoirs émanent du peuple". Van alles wat de metaphysiek raakt houde de grondwet zich vrij; en nu de formule niet in de grondwet staat beduidt hare invoeging een achteruitgang.
Van groot gewicht is, wat de commissie voorstelt ten opzichte van de fmancieele verhouding van den Staat tot de Kerkgenootschappen. Het is een merkwaardig voorbeeld van de toenemende materialisatie der eenmaal zoo ideëele anti-revolutionnaire politiek.
Dat de bestaande regeling uiterst gebrekkig is, wordt door niemand ontkend. Zij is èn den Staat èn de Kerk onwaardig.
Nu een langdurige beraadslaging in 1887 tot niets had geleid, meende de commissie van 1905 het zesde hoofdstuk niet in de herziening te moeten betrekken. Dit was niet naar den zin van het lid Mr. de Louter, die in een klaar betoog de bezwaren tegen het bestaande hoofdstuk resumeerde en een weg ter verbetering aanwees. Allereerst wijzigde hij zeer gelukkig het bestaande art. róg, en ziet thans zijne lezing door de tegenwoordige commissie overgenomen. Zijne poging tot wijziging van art. 170 heeft invloed gehad op hetgeen de commissie ten aanzien der openbare godsdienstoefening voorstelt. Volle genade heeft zijn eenvoudig artikel („Alle openbare godsdienstoefening wordt toegelaten, behoudens de noodige maatregelen ter verzekering der openbare orde en rust") in hare oogen niet gevonden. Zij verandert ,,wordt toegelaten" in „is vrij", hetgeen eene verbetering is; — maar zij behoudt het onderscheid tusschen godsdienstoefening binnen, en buiten gebouwen en besloten plaatsen, om de laatste aan maatregelen van preventieven aard ter verzekering van orde en rust onderworpen te kunnen laten. De noodzakelijkheid van dit behoud zal, eer men



MR. DE LOUTER.
71
er toe besluit, nog wel eens ter dege mogen worden onderzocht. Is de mogelijkheid van repressie niet voldoende ook bij godsdienstoefeningen onder den blooten hemel? „De vrees voor ergernis", had Mr. de Louter zoo terecht geschreven, „is langzamerhand verminderd en welhaast verdwenen." Wordt het artikel aangenomen, dan zullen godsdienstige betoogingen buiten besloten plaatsen in de grondwet gemerkt staan als meer gevaarlijk dan politieke of sociale betoogingen, en de rechtbanken zullen te haspelen krijgen zoowel met het begrip „godsdienstoefening" als met dat van „besloten plaats".
Het zeer gesenseerde voorstel van Mr. de Louter, om art. 173» als thans geheel onnoodig, uit de grondwet te verwijderen, wordt door de commissie met stilzwijgen voorbijgegaan.
Thans het moeilijke artikel: 171. Mr. de Louter begint met eene herinnering aan de omstandigheden waaronder het moedeloos besluit der Tweede Kamer van 11 Mei 1887, om de voorgestelde wijzigingen in hoofdstuk VI niet te behandelen, werd genomen. Over den juisten zin der geldende grondwettige bepaling was toen de beslissing van de rechterlijke macht ingeroepen en werd met spanning verbeid. Die beslissing is nu lang gegeven, en heeft de schadelijkheid van het artikel zooals het luidt, duidelijker dan ooit aan het licht doen komen. „Het financieel verband tusschen den Staat en de godsdienstige gezindheden" (aldus Mr. de Louter) „blijkt meer en meer een struikelblok voor de gezonde ontwikkeling van het kerkelijk en godsdienstig leven en dreigt steeds meer te worden een steen des aanstoots voor de minderheden."
Hoevele malen ook de oorsprong van het artikel reeds in het licht werd gesteld, telkens weer hoort men de meening verkondigen dat het „aanspraken" van de Kerk erkent, die ontstaan zouden zijn uit een in het revolutionnaire tijdperk door den Staat aan haar goed gepleegden roof. Deze voorstelling is, in hare algemeenheid, met de geschiedkundige feiten in strijd. De goederen, tijdens de Republiek bij de geestelijke kantoren in beheer, waren in verreweg de meeste gevallen geen eigendom der Kerk, maar door den Staat tot de voldoening van kerkelijke behoeften verbonden. De Staat was meester, er bij de constitutie van 1798 een andere bestemming aan te geven: die tot nationale opvoeding en armenzorg.
Van de volledige vrijheid tot zelfbestuur, welke de kerken in 1798 verkregen, heeft de voormaals heerschende kerk geen gebruik



72
GESCHIEDENIS VAN HET VRAAGSTUK.
weten te maken. Het tijdperk van drie jaren, haar bij die constitutie toegestaan om in eigen behoeften te leeren voorzien, bleek veel te kort. Eeuwen lang geleund hebbende op den Staat, was het haar onmogelijk, aanstonds op eigen beenen te staan; letterlijk als smeekelinge zeeg zij na het doorsnijden van den band aan de voeten van den gewezen voedsterheer neder. Zoo kwam deze in 1801 op het denkbeeld, de kerken te dwingen, vrij te zijn: ieder persoon, den ouderdom van veertien jaren bereikt hebbende, zou zich bij een kerkgenootschap moeten doen inschrijven; „voor ieder kerkgenootschap wordt van de alzoo ingeschreven leden tot onderhoud van deszelfs dienaren en eigendommen eene jaarlijksche gift wordt gevorderd, niet te boven gaande eene zekere bepaalde som, achtereenvolgens hetgene aangaande dit een en ander bij de wet nader zal worden vastgesteld." Tot deze wet zou zijn tot stand gekomen, zouden de leeraren der voormaals heerschende kerk, die bij de aanneming der staatsregeling van 1801 in dienst waren, hunne tractementen nog uit 's lands kas genieten. De wet is nimmer tot stand gekomen, en daarna heeft het decreet van 1808, voorlooper van ons grondwetsartikel, de uitkeering der genoten traktementen aan de hervormde predikanten bevestigd, en daarnevens de mogelijkheid geopend, zoowel om deze uitkeeringen te vermeerderen, als om ook aan geestelijken van andere gezindten in het vervolg een staatstraktement toe te leggen.
Deze wetgeving van 1808 had plaats in een tijd, waarin de Staat, geheel anders dan die van 1798, de volledige 'vrijheid der kerkgenootschappen niet meer wenschte, integendeel die op allerhande wijze aan banden legde. Past de wetgeving van 1808 nu nog langer in de omstandigheid die wij beleven: dat men tot de overtuiging der wenschelijkheid van een zoo groot mogelijke onafhankelijkheid der kerkgenootschappen reeds lang is teruggekeerd?
Neen, zij is met die overtuiging in flagranten strijd, en dat wij niettemin nog steeds met het ongelukkig art. 171 zitten opgescheept, is een zware aanklacht tegen ons wetgevend vermogen.
De royale uitweg is die der kapitalisatie, en het maakt weinig indruk, indien Mr. Lohman daartegen aanvoert, dat de verandering der uitkeering e jure publico in eene toekenning jure privato de bestaande onrechtvaardigheid nog zou verergeren. x) Immers schade-
-1) Lohman, Onze Constitutie, 329.



MOGELIJKE OPLOSSING.
73
loosstelling jure privato is de eenige uitweg, zoo dikwijls rechten e jure publico "genoten, en wier genot geldswaarde vertegenwoordigt, door den Staat moeten worden ingetrokken.
De Staat is meester, te bepalen in welke behoeften al dan niet e jure publico zal zijn te voorzien. Komt hij tot de overtuiging dat hij niet langer in kerkelijke behoeften kan voorzien zonder èn aan eigen waardigheid èn aan die der kerkgenoorschappen te kort te doen, dan is al wat van hem kan worden verlangd, dit, dat hij de oude betrekking niet met ruwe en vijandige, doch met liefderijk bestuurde hand verbreke.
Zoo gemakkelijk als men in 1798 meende, gaat de zaak natuurlijk niet. Ook was de nationaalverklaring der geestelijke goederen gewis in dit opzicht bedenkelijk, dat aan de administratie der geestelijke kantoren niet uitsluitend goederen onderworpen waren waarop kerkelijke gemeenten geen burgerrechtelijke aanspraken konden doen gelden. Het is voldoende bewezen dat in sommige gevallen deze aanspraken wel degelijk bestonden, Eene scheiding te maken tusschen wat uit dezen hoofde al, en wat niet aan het hervormde kerkgenootschap zou moeten worden teruggegeven, is thans niet meer mogelijk. De Staat doet meer dan recht, doch sluit althans onrecht buiten, wanneer hij het volle kapitaal der thans verleende uitkeeringen aan de kerkgenootschappen toewijst.
Deze toewijzing plotseling te doen geschieden en dus op eens alle jaarlijksche uitkeering te doen ophouden, moet zeer ongewenschte gevolgen hebben. De gewezen Staatskerk, die in dit opzicht verreweg het meest achterlijk is, moet alsnog leeren wat zij in 1798 niet vermocht: op eigen wieken te drijven. Men late haar daartoe een ruimen tijd, die dan ook door de andere genootschappen die sedert 1808 in het genot van uitkeeringen zijn getreden, kan worden benut om zich voor te bereiden op eene toekomst waarin zij deze zullen moeten missen.
Is het niet mogelijk te bepalen: i°. dat bij geene gelegenheid hoegenaamd het tegenwoordig bedrag der uitkeeringen, genoten uit hoofde 't zij van het eerste, 't zij van het tweede lid van art. 171, kan worden verhoogd, of nieuwe uitkeeringen kunnen worden toestaan; 20. dat het tegenwoordig bedrag, tot den geheelen afloop van het scheidingsproces toe, jaarlijks op de begrooting wordt gebracht, doch slechts voor een trapsgewijs afloopend gedeelte zal worden bestemd voor de doeleinden, op de begrooting van



74
MOGELIJKE OPLOSSING.
1912 1) vermeld, terwijl het overschot, dus een trapsgewijs oploopend bedrag, jaarlijks in een fonds wordt gestort, waarvan het kerkgenootschap aanstonds de rente trekt, en dat in vollen eigendom aan het genootschap overgaat zoodra het gelijk is geworden aan het gekapitaliseerde bedrag der uitkeering van 1912 ? Stel dat de trapsgewijze afneming zóó wordt geregeld dat na 25 jaren voorde speciale doeleinden, in de begrooting van 1912 genoemd, niets meer aan de genootschappen wordt uitgekeerd, dan zal niettemin de staatsbegrooting nog gedurende zooveel jaren met het volle bedrag der uitkeeringen van 1912 belast blijven, als noodig is om het kapitaal dier uitkeeringen van 1912 vol te maken. Eene dergelijke regeling zou het voordeel hebben: 10. dat de genootschappen zich geleidelijk op den nieuwen toestand kunnen voorbereiden; 2°. dat van stonde aan is vastgesteld dat in nieuw opkomende behoeften niet de Staat, maar het genootschap zelve zal hebben te voorzien; 30. dat de genootschappen eene leerschool doormaken in het voor ieders doel verstandigste, doch in ieder geval volstrekt vrije gebruik van haar toevallende gelden, en wel van gelden tot een jaarlijks toenemend bedrag. Het noodlottige der tegenwoordige regeling is juist dat niet in tegenwoordig gevoelde, zich van jaar tot jaar wijzigende behoeften der genootschappen wordt voorzien, doch in een zeker deel der in 1815 gevoelde behoeften, en dat daarmede de vrije ontwikkeling van het kerkelijk leven belemmerd en zijn zelfbestuur ontadeld wordt.
Nu eenmaal het als misbruik erkende zóó langen tijd een grondwettelijken grondslag heeft gehad, schijnt het noodig ook de terzijdestelling van het misbruik grondwettelijk te waarborgen. De kerkgenootschappen moeten zekerheid verkrijgen dat de scheiding niet zal kunnen worden doorgevoerd in een aan haar vijandigen zin; maar even zeker moet het worden dat de scheiding plaats hebben zal. Ik kan mij dus minder goed vereenigen met het artikel van Mr. de Louter, dat vrijwel alles aan den gewonen wetgever overlaat. „De wet regelt de uitkeering van traktementen, pensioenen en andere inkomsten tot dusver door de onderscheidene godsdienstige gezindheden of hare leeraars gekozen, met inachtneming zoowel van historische rechten als van nieuw opgekomen
1) Bestemd om te worden vervangen door het jaar van inwerkingtreding der herziene grondwet.



ARTIKEL DER COMMISSIE.
75
behoeften." In dit artikel ontbreekt feitelijk wat zijn ontwerper zelf in de toelichting een noodzakelijk element noemt: „de opleiding der kerkgenootschappen tot een finantieele zelfstandigheid, waarbij de geldelijke ondersteuning van den Staat kan worden ontbeerd." Het stelt den Staat nog veel gebiedender dan het tegenwoordige artikel tot beoordeelaar en verzorger van nieuw opgekomen behoeften der kerkgenootschappen, en vergroot dus het gevaar dat Mr. de Louter zelf erkend heeft: van „bederf van het innerlijk leven der Kerk". Het artikel ontwapent noch voldoende eene in de toekomst mogelijke militant anti-clericale meerderheid; noch voorkomt het, dat voor zuiver clericale doeleinden, in onze maatschappij volkomen geoorloofd maar die voor zichzelf hebben te zorgen, een beroep op de Staatskas zal worden gedaan. Wij daarentegen wenschen eene toekomst, waarin het aan niemand dan de Kerk zelve zal staan, „hare behoeften in acht te nemen".
Nog veel minder dan het artikel van Mr. de Louter voldoet ons dat der jongste commissie. Zij heeft uitgerekend, dat thans op iedere duizend leden der gezamenlijke bevoordeelde gezindheden dooreen eene jaarlijksche uitkeering valt van ƒ 455. Elke tien jaren, te beginnen met 1921, zal nu eene gelijkmaking plaats hebben, zoodat de uitkeering aan iedere gezindheid met ƒ 455 wordt verhoogd of verlaagd voor elk vol duizendtal, waarmede het aantal harer leden blijkt te zijn toe- of afgenomen. Zoolang, krachtens de voorloopig bestendigde bedragen van 1912, eene gezindheid voor elk vol duizendtal leden meer dan ƒ 455 geniet, vindt geene verhooging, — zoolang zij minder dan ƒ 455 geniet geene verlaging van de jaarlijksche uitkeering plaats. De uitkeeringen worden niet meer verbonden voor de thans in de begrooting genoemde speciale doeleinden, maar ten behoeve van iedere gezindheid afgedragen aan personen of colleges door haar daartoe aan te wijzen, opdat de gezindheid er over beschikke naar welgevallen. Aan de thans bij de regeering bekende gezindheden, welke tot dusver niets van Staatswege hebben genoten, wordt eveneens jaarlijks ƒ 45 5 voor elk duizendtal leden toegelegd. Aan gezindheden, ontstaan door splitsing van een of meer der thans bestaande, wordt dezelfde som 'sjaars voor elke duizend leden toegelegd, „indien die gezindheden overigens voldoen aan de vereischten door eene algemeene wet te stellen".
Deze regeling komt neer op een subsidiestelsel in den meest



76
ARTIKEL DER COMMISSIE.
platten, mechanischen zin van het woord. De gezindheden zullen in volle vrijheid over eigen behoeften oordeelen; de Staat aanvaardt de verplichting, tot de vervulling dier niet te zijner beoordeeling staande behoeften tot zekere hoogte bij te dragen. Terwijl tot dusver de Staat de gezindheden in zekere mate bond, houden voortaan de gezindheden den Staat gebonden. Dit is geen scheiding, maar een band van een nieuwe soort. Kennen de kerken in waarheid zóó weinig eigen eer en eigen belang, dat zij een dergelijk artikel zouden begeeren? Wij hopen van beter.
Het opleggen van eenzijdige verplichtingen in een dergelijke verhouding als tusschen Staat en Kerk is een daad van onverstand die zich wreken zal eer de kerken het vermoeden. Het is ondoenlijk eene macht die, als de Staat, zijn zelfstandig levensbeginsel heeft, in alle eeuwigheid te verplichten tot diensten waar geen rechten tegenoverstaan. In het kapitalisatiestelsel legt de Staat zich groote opofferingen op om uit een onzuivéren toestand te geraken die niet dan met geldelijke opofferingen zijnerzijds kan worden te niet gedaan zonder historische rechten te schenden. Hij weet, dat hij na een beperkt aantal jaren even vrij zal staan van de kerken als deze van hem. Geheel anders in het stelsel der commissie. Het historisch element is weggewerkt; motief der uitkeering wordt, „dat het kerkelijk leven geacht moet worden aan de maatschappij ten goede te komen." Vrage, welk kerkelijk leven, en in welke mate?
Subsidiabel zijn i°. de gezindheden die in 1912 reeds iets genoten; 20. de aan de regeering bekende gezindheden die in 1912 nog niets genoten (m. a. w. de Gereformeerden); 30. de gezindheden die in de toekomst, door splitsing van een of meer der gezindheden, in de beide vorige rubrieken genoemd, kunnen ontstaan, wanneer zij voldoen aan vereischten door een algemeene wet te stellen. Hoe nu met eene gezindheid, die in de toekomst niet door splitsing eener bestaande gezindheid ontstaat, maar geheel zelfstandig nevens de andere zich vestigt? Is het den grondwetgever van thans of den wetgever van aanstonds zoo in bijzonderheden bekend, in welke richting zich het godsdienstig leven der toekomst zal ontwikkelen, in welke vormen het zich zal uiten? Of dit steeds de vormen zullen zijn, thans als „de kerkelijke" bekend? Komen reeds thans vereenigingen, die zich buiten het kerkverband met een of ander deel der zedelijk-godsdienstige volksopvoeding



ARTIKEL DER COMMISSIE.
77
belasten, niet evenzeer als de kerken „aan de maatschappij ten goede" ? Doet dit niet eene vereeniging als b.v. het Léger des Heils ? De Protestantenbond?
Het artikel der commissie, dat in schijn den Staat enkel verplichtingen oplegt, stelt in zijn toekomstige werking den Staat onvermijdelijk tot keurmeester over het maatschappelijk nut van godsdienstige uitingen. Of het artikel, dat er van uitgaat op godsdienstig gebied ieder het zijne te willen geven, niet zeer wel ter bevordering van aan de regeering welgevallige uitingen zal zijn te misbruiken? Zoolang de Staat door menschen zal worden geregeerd met menschelijke gevoelens van voorkeur en afkeer, is het bevestigend op die vraag veel beter te verdedigen dan een ontkennend.
En welke macht die waarborg geeft, dat niet een volgend geslacht het maatschappelijk nut van het kerkelijk leven geheel anders zal waardeeren dan op ƒ 45 5 per duizend leden; veel hooger of veel lager? Naarmate de geëgaliseerde uitkeering langer zal hebben bestaan, en ook de thans niet gesubsidieerde gezindheden daarin langer zullen hebben gedeeld, zal de herinnering aan den historischen oorsprong van dat bedrag verbleeken en eindelijk geheel verdwijnen. Het zal dan zeker aan de kerkgenootschappen invallen, dat haar maatschappelijk nut met die ƒ 455 per duizend leden belachelijk laag, en aan haar vijanden, dat het met elk bedrag te hoog is aangeslagen. Het artikel, dat zegt vrede te willen brengen, voorspelt in de toekomst een bitteren strijd; een strijd waaraan nimmer te ontkomen is, maar die niet op het politiek terrein behoorde te worden uitgevochten. Uit gemakzucht zal zich de Staat in duizend lasten hebben gestoken. Hij krijgt al aanstond te doen met vragen als wat eene godsdienstige gezindheid is; waardoor het lidmaatschap eener zoodanige gezindheid J) verworven wordt en hoe het te loor gaal 2); wie gerechtigd moet worden geacht de uitkeering in ontvangst te nemen 3); m. a. w. met de inwendige
1) Ik ben gedwongen te spreken in de terminologie van het art. 171 der commissie, die van geen kerkgenootschappen hooren wil. Het //^maatschap eener gezindheid!
2) Grondslag der egalisatie zal de volkstelling zijn. Daarbij geven zich tal van personen op als tot geen kerkgenootschap behoorende, ook al zijn zij gedoopt of aangenomen. De genootschappen zullen er voortaan geldelijk belang bij hebben, het aantal leden zoo groot mogelijk te doen voorkomen.
») Bij toekomstige bestuursgeschillen in den boezem van kerkgenootschappen kunnen hieruit allerlei complicaties voor den Staat ontstaan. In de geheele periode van strijd



78
positie der gereformeerden.
organisatie der Kerk; — maar bovendien zal hij in de toekomst betrokken raken in strijdvragen van hooger orde, die gemoedsleven en gewetensovertuiging raken, en tot welker oplossing hem de handen geheel verkeerd staan.
Het schijnt uitgesloten dat voor dit artikel, tot welken prijs dan ook, één liberale stem zal kunnen worden gekocht. De liberale gedachte verlangt voor een land als het onze de vrije Kerk in den vrijen Staat, ook de vrije anti- of neven-Kerk in den vrijen Staat. Om dit doel te bereiken moet de nog bestaande financieele betrekking met sommige kerkgenootschappen worden afgewikkeld, niet plotseling afgebroken, maar vooral niet op gewijzigden voet bestendigd.
Delicaat blijft, in het stelsel van afwikkeling, de positie der Gereformeerden. Er is een tijd geweest dat zij in fierheid alle Staatshulp versmaadden, ze afkeurden in beginsel, ze afgeschaft wilden' zien waar zij bestond, ze in geen geval zouden hebben willen opeischen voor zichzelven. Die tijd schijnt voorbij; althans een gereformeerd protest tegen het commissie-artikel ontbreekt. In de oogen hunner duizendtallen schitteren een evenredig getal stapels van ƒ 455» en ZÜ wenden de oogen niet af. Zij moeten weten wat zij met hun geweten overeen kunnen, brengen. Is het mogelijk in het stelsel van kapitalisatie een voet te vinden waarop hun een behoorlijk aandeel in het aan de gewezen Staatskerk uit te keeren kapitaal kan worden verzekerd, dan zou eene liberale politiek de welwillende overweging van zulk een maatregel m. i. niet per jé1'moeten afwijzen. De zeer bijzondere omstandigheden waaronder een zoo aanzienlijk deel der vroegere Hervormde Kerk zijn aanspraken op het in 1815 aan dat lichaam verzekerde of sedert door haar verworvene verloren heeft, maken het ondoenlijk zonder zedelijk onrecht bij eene afwikkeling voor altijd de Gereformeerde kerken van thans geheel voorbij te gaan. De Staat zelf is aan de geboorte der Afscheiding niet onschuldig geweest. Het is voor een goed gedeelte de organisatie, door het Staatsgezag kort na 1815 aan de Hervormde Kerk gegeven, die de Separatisten genoopt heeft die kerk te verlaten, en hiermede rekening te houden past den Staat te meer, nu hij het voor de gepastheid, zijner toenmalige
die aan iedere kerkscheuring pleegt vooraf te gaan, zal de positie van den Staat een weinig benijdenswaardige zijn.



ONDERWIJS.
79
inmenging stellig niet meer opneemt. Bij eene ontknooping van banden, die met de Gereformeerde Kerken als zoodanig nimmer zijn gelegd, op de belangen dier kerken niettemin te letten, is zeker moeilijk, maar dat het onuitvoerbaar is zou ik niet durven beweren.
Fel zal vermoedelijk de tegenstand zijn die van de liberale partij te wachten is tegen het door de commissie voorgeslagen onderwijsartikel ; doch vergis ik mij niet, dan gaat zij zich daarmede begeven op een voor haar uiterst ongunstig gevechtsterrein. Wat ik haar toebid is, tegenover de clericale onderwijspolitiek niet haar eigen onderwijspolitiek van gisteren te gaan verdedigen, doch die van morgen te ontwikkelen.
Onze grondwetgevers, die van 1887 het laatst, stelden het openbaar onderwijs voorop, noemden het een voorwerp van de aanhoudende zorg der Regeering. Sedert 1848 heeft daarnevens de vrijheid van onderwijs een grondwettelijken grondslag, doch tevens zijn in dat jaar bepalingen opgenomen, die ten doel hadden i°. de bruikbaarheid van het openbaar onderwijs voor aanhangers van onderscheiden godsdienstige begrippen te verzekeren; 2°. het openbaar onderwijs een voorrang toe te kennen: „overal in het Rijk" zou het van overheidswege in voldoende mate moeten worden gegeven.
De bruikbaarheid van het openbaar onderwijs voor allen zonder onderscheid is een droombeeld gebleken. Een groot gedeelte der bevolking is er niet van gediend en richt bijzondere scholen op, die thans in strijd niet met de letter, maar met den geest van het grondwetsartikel, van Staatwege worden gesubsidieerd, en voortaan in het totaal bedrag harer kosten de openbare kassen willen laten voorzien, in volmaakt gelijker voege als dit met de kosten van het openbaar onderwijs het geval is.
Tevens moet het openbaar onderwijs van zijn voorrang niet alleen worden teruggedrongen, maar uitdrukkelijk tot aanvulling van het bijzondere gedegradeerd. Slechts voor zoover zich eene behoefte aan ander onderwijs openbaart dan waarin door de ingezetenen wordt voorzien, zal dit andere onderwijs van overheidswege worden verstrekt, en dan onder eerbiediging van de godsdienstige gevoelens van de ouders der schoolgaande kinderen. In den aanhef van het artikel wordt nu niet langer het openbaar onderwijs, doch „het onderwijs" een voorwerp van de aanhoudende zorg der Regeering genoemd.



8o
ONDERWIJS.
Let op het euphetnisme, waarmede het onderwijs dat tot dusver het bijzondere heette, wordt aangeduid als dat „waarin door de ingezetenen wordt voorzien". Deze voorziening is al eene zeer eigenaardige: zij sluit geene voorziening in de kosten in zich, die op de openbare kassen worden afgewenteld.
Het systeem wordt dus nu, dat de Staat alleen geschikt is het onderwijs te betalen, en voorts nog het te verstrekken in zooverre de ingezetenen geene eigen scholen (die hun immers toch niets kosten) hebben opgericht.
Mij dunkt dat, als bij het kerkgenootschapsartikel, ook bij het onderwijsartikel de clericale partijen de maat der onderworpenheid, die op den duur van een lichaam als den Staat kan worden verwacht, veel te ruim hebben gemeten. Zij zullen van het artikel geen ander dan aanvankelijk genoegen beleven. Die betaalt, wil, als hij meer is dan enkel kassier, als hij iemand is met zelfstandig gezag bekleed en met de middelen toegerust dat gezag te doen klemmen, op den duur ter dege weten, waarvóór. Onderwijs dat een voorwerp is van de aanhoudende zorg der Regeering, dat aan het toezicht der overheid en aan haar onderzoek naar de zedelijkheid en bekwaamheid van den onderwijzer is onderworpen, en dat de middelen laat afsterven om bij onttrekking van Rijkssteun in eigen bestaan te „voorzien", is inderdaad openbaar onderwijs, en het systeem van het nieuwe art. 192 wordt de openbare secteschool, met de openbare neutrale school als aanvulling. De secte meent te zegevieren over de humaniteit, maar verkoopt zich onderwijl aan den Staat, dien zij niet blijvend in hare macht zal kunnen houden.
Wat moet de houding der liberale partij tegenover dit clericale onderwijsartikel zijn ? Moet zij de inderdaad reeds verloren positie der neutrale staatsschool als de centrale, regelmatige, nog langer zoeken te verdedigen? Zij is van te voren van de nederlaag gewis. Met het stelsel der neutrale overheidsschool als regel is niet slechts dit nieuwe art. 192, maar zijn reeds de onderwijswetten waartoe de liberalen 't zij hebben medegewerkt 't zij ze hebben ondergaan, in volstrekten strijd. Hunne school, aangekondigd als bestemd voor allen, heeft op den duur alleen henzelven kunnen voldoen, en dit niet eens zonder uitzondering. Het is niet anders, en als zij zich laten verleiden om onder aanvoering der openbare onderwijzers de vijandelijke stelling in het. front aan te vallen, zullen zij met



ONDERWIJS.
Si
bebloeden kop moeten afdeinzen. Zij moeten de stelling omtrekken, want aan de achterzijde ligt die geheel open.
Wij leven niet in een Staat, waarin kerkelijke richtingen vrijheden voor zich kunnen opeischen, die niet tevens aan anderen zouden moeten worden ingeruimd. Laat de kerkdijken aan de staatsruif om er zich den dood aan te eten. Gebruik het oogenblik, waarop de tegenstanders van hunne offervaardigheid genoeg krijgen, om uwe eigene aan te kweeken. Zoek het niet in de neutrale overheidsschool; is het u dan nog niet gebleken welk een stomp strijdwapen die is ? Richt, liberale ouders, uw eigen schoolvereenigingen op, even vrij van kerkelijk gezag als van de louter negatieve, impotente neutraliteit van dien papieren paus, de schoolwet. Maak uwe eigen scholen tot het voorwerp uwer „aanhoudende zorg", onderwerp ze aan uw toezicht, aan uw onderzoek naar de bekwaamheid, de zedelijkheid, de levende paedagogische kracht bovenal der onderwijzers; leg er, behalve het minimum dat de Staat, „volgens regels door de wet te stellen", krachtens het nieuwe art. 192 u zal hebben toe te leggen, ook geld aan ten koste, en de invloed uwer scholen zal dien der andere overwinnen, omdat de uwe de betere, de menschelijkere zullen zijn. Het zwakke punt der clericalen is dat zij zich thans veel meer met de vraag bezighouden, wie de school zal betalen, dan hoe de school zoo voortreffelijk mogelijk zal zijn. Laat hen vrij op scholen die juist aan de minimumeischen der wet zullen voldoen, kinderen te drillen die, wat men ook in art. 192 der grondwet schrijve, toch niet aan hun invloed zouden zijn te ontrukken dan door de zuig- en trekkracht eener levende, eener ongeschreven humaniteit. Zorg dat de uwe trekken kan, en de zielen ook van de oud-leerlingen der kerkelijke scholen zullen voor uw invloed openliggen. Schrap de christelijke en mnatschappelijke deugden gerust uit de wet, waarin zij ik weet niet wat voor armzalig, officieel vertoon maken: zij behooren in het leven.
De directe, zoo omvattend mogelijk bedoelde staatsbemoeiing met het lager onderwijs heeft in Nederland groote dingen gedaan; maar juist daarom kan zij zich thans terugtrekken. Meer dan de helft van ons volk, immers als wij de waarheid zullen zeggen ook niet weinigen van liberalen huize, hebben van de staatsschool genoeg. Eene regeling die de bevolking alom zich in het genot laat stellen van een aan wettelijke minimum-eischen voldoend, uit de openbare Nederlandsche Politiek. g



1 g2 ONDERWIJS.
kassen te bekostigen lager onderwijs, dat de richting vertoont die door de ouders der schoolgaande kinderen wordt verlangd, kan dunkt mij door de liberale gedachte zeer wel worden aanvaard. Mits de aanwezigheid van deugdelijken waarborg tegen geldverspilling en geldonttrekking aan het onderwijsbelang zelve ; — mits ook ieder in de gelegenheid zij aan zijne school zoodanige volmaking en inrichting te geven als hij om welke reden ook gewenscht zal achten, zonder de aanspraak op de vergoeding der wettelijke minimum-kosten, die aan de voldoening der wettelijke minimum-eischen beantwoordt, te verliezen.
De neutrale overheidsschool zal dan hoogstwaarschijnlijk worden de neutrale armenschool. Nog juister, de school voor de onbemiddelde maar tevens onverschillige liberalen. Immers zoo zij op de leiding eener school in hun eigen smaak eenigen prijs stelllen, wat verhindert ook onbemiddelde liberalen eene schoolvereeniging op te richten die in de kosten van het door hen meest gewenscht geachte onderwijs de openbare kassen doet voorzien?
Het nieuwe art. 192 heeft dit zeer goede, dat het de taak van den Staat op een terrein waar deze niet langer met geluk direct werkzaam zijn kan, beperkt, en de werkzaamheid der ouders prikkelt. Ik geloof dat de nadeelen, welke niemand ontkennen zal, van liberale zijde schromelijk worden overdreven. De nadeelen bestaan, maar zijn door het eigen initiatief der liberalen in te perken; en in hun aard lijken zij minder bezwaarlijk dan het behoud van den tegenwoordigen toestand zijn zou, die werkelijk toch door niemand als definitief kan worden aanvaard. Elk nieuw bouw- of ander wetteke dat aan de kerkelijke verlangens een nieuwe gedeeltelijke satisfactie zal komen geven en niet door ons zal kunnen worden tegengehouden, zal de bespotting van een ongewijzigd art. 192 nog erger maken dan die nu reeds is ; — en het is, voor wie het artikel onbevangen herleest, toch waarlijk reeds erg genoeg.
De zes liberale commissieleden, die tegen het artikel der meerderheid eene nota hebben geschreven, ontkennen de noodzaak der wijziging van het bestaande artikel niet. Zij bieden zelf een artikel aan, dat zich op vele punten van dat der meerderheid onderscheidt: het geeft niet te kennen, dat het initiatief tot de oprichting van scholen in de eerste plaats van de ingezetenen wordt verwacht; het blijft het van Staatswege verstrekte onderwijs „openbaar onderwijs" noemen, en kent daarnaast „bijzondere scholen", ten behoeve



ONDERWIJS.
83
waarvan, op voorwaarden door de wet te stellen, geldelijke bijdragen uit 's Rijks kas kunnen worden gegeven; het legt den Staat den plicht op, het openbaar lager onderwijs zoodanig in te richten, „dat nergens voor de ingezeten de gelegenheid ontbreke om hunne kinderen in het genot te stellen van onderwijs, waarbij hunne godsdienstige overtuigingen worden geëerbiedigd". Vergelijkt men hun artikel met het bestaande, dan merkt men eenige verschikking en een wat omslachtiger redactie van het gebod tot de alomtegenwoordigheid van het neutraal openbaar onderwijs op ; maar nieuw is alleen de schrapping van het woord „openbaar" in het eerste lid, en het nieuwe vijfde, dat de wet de voorwaarden vast laat stellen waarop ten behoeve van bijzondere scholen geldelijke bijdragen uit 's Rijks kas kunnen worden gegeven. M. a. w. hun artikel wijzigt wèl het bestaande art. 192, maar niet den feitelijk bestaanden toestand, die aan art. 192 volstrekt niet meer beantwoordt. „In dit voorstel is geen stelsel van schoolwetgeving neergelegd", zeggen de onderteekenaars ter aanbeveling. Inderdaad is hun voorstel even stelselloos als de bestaande toestand het is, die de verwording te zien geeft van een systeem dat uitgediend heeft, en tegelijk de kiem van een nieuw dat groeit. Dit grondwettelijk fixeeren van het oogenblikkelijk stadium van een groeiproces dat ondanks zeer krachtigen tegenstand niet te stuiten bleek, is in het voordeel der behoudspartij, in het nadeel der bewegingspartij op onderwijsgebied. Het voorstel is voor de rechterzijde dan ook volstrekt onaannemelijk. Is het billijk dat de bijzondere scholen zullen worden gesubsidieerd, waarom zal dit dan enkel uit 's Rijks kas, niet ook uit die der gemeenten, kunnen geschieden ? Is het, omdat de vigeerende wetten de voortgaande gelijkmaking der bestaansvoorwaarden van openbare en bijzondere scholen nog niet zóó ver hebben doen vorderen ? Op deze wijze maakt men de gewone wetgeving van gisteren tot richtsnoer der grondwet, in plaats van de grondwet te stellen tot richtsnoer der gewone wetgeving van morgen.
De grondwet van 1848 had in zake volksonderwijs een duidelijk program, dat gewerkt heeft en niet algemeen bevredigd. Wat doet het er toe ? Het heeft gewerkt, het heeft leven gewekt zoowel door eigen uitvoering als door den tegenstand dien het opriep. Het art. 192 der tegenwoordige meerderheid houdt een ander program in, dat leven wekken zal in de omstandigheden van thans en van



84
ONDERWIJS.
morgen. Het art. 192 echter der heeren van Doorn c.s. is een dood ding; het laat de quaestie precies op het thans bereikte punt. Het zal ons de voortzetting van den schoolstrijd niet besparen (dat kan niemand), maar het veroordeelt dien strijd een muis- en kikvorschkrijg te blijven, een geknoei met „wettekes", die de behoudspartij bij stukjes en beetjes het nog bestreken terrein zullen ontweldigen, terwijl het artikel der meerderheid der rechterzijde tot behoudspartij en óns tot bewegingspartij zal maken. Voor wie in het goed recht en de eindelijke zegepraal der moderne levensen wereldbeschouwing gelooft, behoorde de keus geen oogenblik
twijfelachtig te zijn.
Wat is de kracht der kerkdijken ? Dat zij over oude, nog sterke organen beschikken, die den strijd tegen een door onkerkelijke invloeden' beheerschten Staat konden opnemen. Het ruime kiesrecht heeft voor het oogenblik den Staat omgekeerd onder kerkelijken invloed gebracht; het nog ruimere, dat wij niet schromen maar wenschen, zal naar alle waarschijnlijkheid beginnen met dien invloed te bevestigen. Geen nood. Die overtuigd is dat de kerken machten zijn van het verleden, en zelf in de machten der toekomst gelooft, helpe deze sterken tot iets lenigs en strijdbaars. De vrijzinnigheid heeft het zich te gemakkelijk gemaakt. Zij is meer negatie geweest dan zij zelf heeft geponeerd. Zij moet de oude steunsels wegwerpen, en op verovering uit onder het volk. Waar is haar sociaal werk? Zij heeft er het logge Staatslichaam voor gespannen, maar haar wagen kan nu niet meer vooruit tenzij tij zelve zich gareelt. Laat de rechterzijde haar art. 192 hebben. Zij zal gecoaliseerd blijven tot zij het bezit, en ons verslaan zoolang wij zoo dom zijn haar af te wachten in de voor ons denkbaar ongunstigste stelling. Laat de rechter kindertjes hun ABCleeren, met den catechismus er bij, op door den Staat bekostigde scholen met onderwijzers wier bekwaamheid op Staatskeur staat; laten zelfs enkele kinderen van liberalen huize hier of daar genoodzaakt zijn dit onderwijs bij te wonen; - is de zelfbewuste vrijzinnigheid daar niet tegen bestand? Als wij maar zorgen dat die discipeltjes, van rechter of linkerfamilie, die niet altijd op de schoolbanken zullen zitten maar eerlang in ruimer zin in de levensleer komen, daarbuiten onze voetsporen vinden, sporen die naar hoogten wijzen waar een zuivere lucht den adem bevrijdt, en de blik hangen blijft
aan een gloeiend verschiet.



SAMENVATTING. IV.
S5
Het gezinshoofdenkiesrecht, het regresrecht der Eerste Kamer, het verbod van actief en passief vrouwenkiesrecht, de voorgeslagen wijziging van art. 55 in verband met de schrapping van art. 109 en de wijziging van art. 72 (afkondigingsformulier), het artikel betreffende de uitkeeringen aan kerkgenootschappen, zijn voor de liberale politiek m. i. onaannemelijk. Onder geen beding mogen zij worden aanvaard. Liberale eischen zullen m. i. moeten zijn die van algemeen mannenkiesrecht in de grondwet en van mogelijkheid der geleidelijke toekenning van kiesrecht aan vrouwen bij de wet; ook van kapitalisatie der uitkeeringen aan de kerkgenootschappen, te bereiken onder waarborg tegen te plotselingen overgang, en met bijzondere voorziening ten behoeve der Gereformeerden; — en, als het naar mijn wensch mocht gaan, zou dé groote liberale concessie bestaan in de aanbieding van een art. 192 dat van het door de rechterzijde voorgestelde niet wezenlijk verschilt, immers alleen in zooverre een andere redactie van het derde lid wellicht waarborg zou kunnen schenken dat de behoefte aan eene neutrale overheidsschool zal geacht worden zich te hebben geopenbaard, zoodra de ouders of voogden van een zeker aantal leerplichtige kinderen het verlangen tot het behoud of de oprichting eener zoodanige school zal hebben te kennen gegeven (welk getal dan het zoodanige behoort te zijn, waarmede de mogelijkheid tot het bevolken eener aan de wettelijke minimum-eischen voldoende school geacht wordt te zijn bereikt).. Dat voorts de wettelijke voorwaarden waaraan de kostenvergoeding zal zijn onderworpen (vijfde lid), hechten waarborg zullen moeten opleveren tegen geldonttrekking aan het onderwijsbelang, en tevens volle vrijheid moeten laten om, zonder verlies der aanspraak op vergoeding der minimum-kosten, in de inrichting der school boven het wettelijk minimum uit te gaan, zijn tevens eischen waarvan de liberale partij nimmer mag afgaan. Is het mogelijk ze in een nieuw lid van art. 192 te belichamen? Ik zou niet durven zeggen van niet. Mooier en korter zal het artikel er niet door worden, maar een kort onderwijsartikel is voor ongetelde jaren buiten alle mogelijkheid.
Ik vrees wel dat de rechterzijde den tegenstand tegen de liberale kiesrechteischen, de linkerzijde het verzet tegen het nieuwe art. 192, niet zal opgeven, en er dus van deze grondwetsherziening niets



86
TROONOPVOLGING.
komt. Mocht dit toch nog het geval zijn, dan vindt men onder de overige voorstellen der commissie (die daarin van hare bekwame voorgangster van 1905 vrij wat heeft overgenomen) een aantal zaken van niet-kittelige natuur, waarover geen heftige strijd zal behoeven te ontbranden, en wier kalme overweging wezenlijke verbeteringen in onze grondwet zal kunnen doen aanbrengen.
Niet zoo gerust zou ik er op zijn, dat de regeling der troonopvolging nog geen ernstige moeilijkheden kan opleveren. Ieder die de nota van het lid den heer van Doorn leest, moet, al kan hij niet onmiddellijk het gegronde van al diens bezwaren, één voor één beschouwd, toegeven, toch getroffen worden door de algemeene opmerking, dat het gevaarlijk is de successie van KoninginWilhelmina ergens te verstoppen, op een oogenblik dat er geen mannelijke uit mannen gekomen nakomelingen van Koning Willem I meer bestaan. Waarvan wij regeling verlangen is voortaan uitsluitend de successie van Koningin Wilhelmina, en die regeling wordt ook in voorstellen der jongste commissie zeker niet met kortheid en klaarheid uitgedrukt.
Sedert de commissie zich met dit hoofdstuk bezighield, is ook de laatste wettige mannelijke uit mannen gekomen nakomeling van Prinses Carolina overleden, zoodat art. 15 uit de grondwet behoort te worden verwijderd. Naar eene successie te blijven verwijzen die in den grafkelder te Weilburg ligt en nimmer opstaan kan, ware een daad van sleur en onnoozelheid.
V.
Terwijl dit opstel geschreven werd, verscheen in de dagbladen het bericht dat voorstellen tot grondwetswijziging van minister Heemskerk den Raad van State hebben bereikt. De premier heeft dus weten te handelen met spoed, en spoed is met beleid volstrekt niet onvereenigbaar.
Moge hij niet alles in het eten hebben gestrooid, wat zijne koksjongens hadden gereedgezet.



CONCENTRATIE.
87
Heemskerk's grondwetsherziening werd 5 Februari 1913 ingediend. Zij liet de Tweede Kamer kiezen „door de mannelijke ingezetenen, tevens Nederlanders, die den leeftijd van 25 jaar bereikt hebben en aan het hoofd van een gezin staan, of zonder aan het hoofd van een gezin te staan als zelfstandige personen in de maatschappij optreden, een en ander nader te regelen bij de wet." Overigens was zij de getrouwe herhaling van het commissie-voorstel; alleen werd art. 171 (geldelijke verhouding van een Staat tot de kerkgenootschappen) ongewijzigd gelaten.
Het lot van Heemskerk's voorstel hing van de verkiezingen van 1913 af, die van weerszijden werden voorbereid meteen ijver welke voor dien van 1905 niet onderdeed. In November 1912 concentreerden zich de drie vrijzinnige groepen op het volgende program:
„Algemeen kiesrecht voor mannen moet worden ingevoerd, zonder dat aan die hervorming als voorwaarde wordt verbonden het nemen van maatregelen tot verzwakking van den volksinvloed, dien men door het algemeen kiesrecht tot volle ontwikkeling wil brengen.
„De gelegenheid moet worden geopend aan de vrouw het kiesrecht te verleenen, zonder dat daarbij eischen van maatschappelijken welstand mogen worden gesteld. De beletselen tegen verkiesbaarheid der vrouw moeten worden weggenomen. „Evenredige vertegenwoordiging moet worden ingevoerd. „De verhouding tusschen Kroon en Volk, zooals die in onze Grondwet is geregeld, moet worden bestendigd.
„Onverzwakt moet — ook als waarborg voor de deugdelijkheid van het geheele volksonderwijs —- de openbare, school worden gehandhaafd, waar ieders godsdienstige gevoelens worden geëerbiedigd. Herziening van het schoolwezen en verbetering van de opleiding en de positie der onderwijzers, ten einde het volksonderwijs op hooger peil te brengen, is dringende eisch.
„Verandering in onze vrijhandelspolitiek moet worden afgewezen.
„In de behoeften ontstaan door ouderdom moet voorzien worden door uitkeeringen uit de staatskas, onverschillig of de behoeftigen al dan niet tot de loonarbeiders behooren.



88 CONCENTRATIE.
Verzekering van uitkeeringen boven het minimum, dat aan behoeftigen wordt verstrekt, dient van staatswege bevorderd en geldelijk gesteund te worden.
„Noodzakelijk is eene algemeene voorziening op het gebied van de geneeskundige en geldelijke hulp bij ziekte en invaliditeit van on- en minvermogenden. Hiervoor zal een wettelijke regeling van de ziekenfondsen en ziekenkassen en van den daarbij van staatswege te verleenen steun het uitgangspunt moeten zijn. !' j
„Tot het verkrijgen van de voor sociale hervormingen benoodigde middelen zal, voor zoover die niet gevonden worden uit bijdragen van belanghebbenden en uit bestaande inkomsten van den Staat, niet mogen worden teruggedeinsd voor verhooging van directe heffingen."
In de vergadering van den bond van vrije liberalen waar tot medewerking op deze basis werd besloten, zeide de heer Tydeman:
„De wenschelijkheid van een uitbreiding der bevoegdheden der Eerste Kamer vindt bij de andere vrijzinnige partijen geen weerklank. Trouwens ook in ons midden loopen de gevoelens, zoowel over de wenschelijkheid van de toekenning van een recht van amendement of van regres aan de Eerste Kamer, als over de vraag in het algemeen, of een versterking van de positie der Eerste Kamer noodig is, uiteen. Wij hebben dan ook op de opneming van dit desideratum onzer partij in den concentratiebrief niet aangedrongen, maar hebben voor hen, die deze vragen in bevestigenden zin beantwoorden, de vrijheid gevindiceerd voor hunne denkbeelden en wenschen ten deze op te komen."
De heer Troelstra zeide in eene vergadering te Amsterdam op 26 Dec. 1912 het volgende:
„Wanneer de vrijzinnigen in het geweer komen, is dat voor ons nog geen voldoende reden om hun onze hulp toe zeggen. De politiek is niet het wezen van onzen strijd, maar de ontwikkeling van een zelfstandige, economisch vrijgemaakte arbeidersklasse. Men zal zich nooit moeten laten verleiden om hand- en spandiensten te verrichten voor burgerlijke partijgroepen, wanneer deze verdedigen wat ze verdedigen moeten..... Het is maar het beste te doen of er geen



CONGRES DER S. D. A. P.
89
concentratie-program ware, en iedere candidaat, van welke groep ook, in de gelegenheid te stellen, zich persoonlijk en zelfstandig uit te laten over hetgeen van hem is te wachten. Dat er in de S.D.A. P. groot verschil van meening zal zijn ten opzichte van de vraag op wie bij herstemmingen de stem zal moeten worden uitgebracht, is niet waarschijnlijk. Wel echter zal het de vraag zijn, of we den concentratie-candidaat kunnen steunen zonder eenige conditie van wederzijdschen steun in districten, waar de liberalen het lot van onze candidaten in handen hebben."
24 Maart 1918, te Utrecht, nam het congres derS.D.A.P. met algemeene stemmen de volgende resolutie aan:
,,dat het eerste doel dezer verkiezingen moet zijn de verkrijging van het onvervalschte algemeen kiesrecht voor mannen en vrouwen, zonder verzwakking der Tweede en versterking der Eerste Kamer;
„dat verder het vrijhandelstelsel en de positie der openbare volksschool tegen alle aanvallen moeten worden verdedigd, en dat er naar gestreefd dient te worden, reeds op 1 Januari 1914, met uitbreiding van het door de Tweede Kamer bereids aaangenomen begin van ouderdomspensioen en met intrekking van het ontwerp-Talma, als noodmaatregel een staatspensioen voor de ouden, die het noodig hebben, in te voeren.
„Het congres acht overigens, met handhaving van het strijdprogram en onder voortzetting met name van de actie voor den wettelijken tienurendag geen enkele regeering en Kamer bevoegd, nu eenmaal met de aanhangige grondwetsherziening het kiesrechtvraagstuk aan de orde is gesteld, vóór' de oplossing daarvan belangrijke wetten te behandelen.
„In overeenstemming hiermede besluit het congres, bij de herstemmingen aan geene burgerlijke cancidaten steun te verleenen, dan die
i°. als eisch van urgentie invoering bij de Grondwet van het algemeen kiesrecht voor mannen en opheffing van grondwettelijke uitsluiting van de vrouw van het kiesrecht aanvaarden, onder bepaling, dat ook bij de kieswet geen vrouw op grond van minderen maatschappelijken welstand mag worden uitgesloten ; Bij de wet van 1911 nog slechts bereikt voor jeugdige arbeiders en vrouwen.



Q0 OUDERDOMSPENSIOEN.
2°. zich. tegen elke versterking van de positie der Eerste Kamer, door regresrecht of op andere wijze, zullen verzetten en
3°. zich homogeen verklaren met bovengestelden eisch in zake staatspensioen.
„Aan het partijbestuur wordt opgedragen, dit besluit uit te voeren op zoodanige wijze als het in het belang der arbeidersklasse en der partij noodig zal achten. Het wordt gemachtigd den steun der partij aan bepaalde candidaten, die aan bovengestelde voorwaarden voldoen, eventueel afhankelijk te stellen van de toezegging van steun, door hunne partijen te verleenen aan bepaalde in herstemming zijnde candidaten onzer partij, overal waar het dit noodig acht ter verkrijging van een einduitslag, die het meest aan het streven onzer partij beantwoordt."
Met „het door de Tweede Kamer bereids aangenomen begin van ouderdomspensioen" was het als volgt gelegen:
Minister Talma had in zijne wet tot regeling der verplichte verzekering, die eerst uitkeeringen kon opleveren nadat gedurende zekeren tijd de premiën waren betaald, een art. 357 opgenomen van den volgenden inhoud:
„Hij die bij het in werking treden van dit artikel den leeftijd van 70 jaar heeft bereikt of overschreden, heeft recht op een rente, indien hij aannemelijk maakt, dat hij in het tijdvak van 10 jaren, dat onmiddellijk voorafgaat aan het in werking treden van dit artikel of aan de vervulling van zijn zeventigste jaar, te zamen gedurende ten minste 156 weken in de termen van verzekeringsplicht zou zijn gevallen, indien de verzekering bij den aanvang van dat tijdvak reeds ingevoerd ware."
Even vóór de eindstemming over de wet in de Tweede Kamer nam de minister een amendement-Duys over, 't welk een art. 369 in de wet bracht, dat art.'357 in werking deed treden zes maanden na afkondiging der wet, die voor het overige om in werking te kunnen treden nog tal van voorbereidende maatregelen vereischte. Hiermede was feitelijk eene ouderdomsrente ingevoerd, zij het voor \loonajrbeJders( alleen.
Of, behalve de rente ex art. 369, Talma's wetgeving inderdaad zou worden ingevoerd, hing van den uitslag der verkiezingen af. De middelen tot dekking waren niet aangewezen ; de tariefsverhooging van minister Kolkman was nog niet in



DE RECHTERZIJDE EN DE KOLONIËN.
91
behandeling gekomen, en het verzet tegen diens ontwerp was bijzonder levendig.
Sterk had ook de aandacht getrokken de veranderde houding van den minister de Waal Maleftjt. Had deze in het najaar van 1911 de eischen van Dr. Kuyper in zake Indische onderwijswetgeving afgewezen J), een jaar daarna nam hij, in een debat met Mr. van Deventer in de Eerste Kamer, eene houding aan, die bewees dat de bestraffing, hem door Dr. Kuyper in eene brochure Afgeperst toegediend, niet zonder uitwerking was gebleven.
1) Hiervóór, bl. 38.



DE CONCENTRATIE.
Mei 1913.
Indien niet alle teekenen bedriegen, zullen de vrijzinnigen tegen de rechtsche coalitie une belle attaque rijden. Wat niet insluit dat zij binnen het kasteel behoeven te komen, waar zij, naar ik vrees, zich nog niet veel langer zouden kunnen handhaven dan na 1905.
Een vrijzinnig concentratiebewind mag eerst met reden worden verwacht, wanneer de bond van drieën over meer dan vijftig zetels beschikt. Ik ga van de onderstelling uit, dat hij die niet innemen zal; — dat, indien het gelukt de coalitie in de minderheid te brengen, öf de sociaal-democraten alleen, of de sociaal-democraten en eenige protestantsche dissidenten, de schaal zullen kunnen doen overslaan.
In 1905 was de situatie evenzoo, maar heeft men zich er niet aan gestoord; met het bekende, voor de vrijzinnigheid beschamende gevolg.
Ik voor mij geloof niet aan de mogelijkheid eener regeerkrachtige linkerzijde, die niet eerst weer de arbeidersklasse in hare gelederen ziet. De arbeidersklasse denkt nog niet aan dienstneming onder een vrijzinnig concentratie-vaandel; zij zal er vermoedelijk in ettelijke jaren nog niet aan denken. Onder arbeidersklasse versta ik hier het in de S.D.A.P. politiek georganiseerde industrieele proletariaat. Het is in Nederland nog vrij jong, staat maatschappelijk en dus ook staatkundig nog maar aan het begin eener evolvtie, die in sommige andere landen reeds vrij wat verder gevorderd is, en die het de oogen openen zal voor het feit, dat politiek loon, uit de handen van een geheel verwacht, slechts verworven wordt voor politieke diensten, aan dat geheel bewezen.
nWij wat van » verwachten?" zullen onze sociaal-democraten antwoorden. Wel, van wie verwacht gij het dan ?



ONDER DEN MEIBOOM.
93
Van eigen revolutionnaire actie ? Mr. Troelstra heeft te Utrecht een woord gesproken dat klassiek verdien te blijven: ,,dan dringt de bajonet in ons lijf". 1)
Van de „democratische" elementen ter rechterzijde, door Mr. Troelstra nog niet lang geleden zoo sterk aangehaald ? Welk uitzicht hebben de „voorstellen tot Grondwetsherziening, door de Regeering in den loop dezer legislatieve periode in te dienen," waarnaar hij zich bij het politiek debat van najaar 1911 zoo benieuwd veinsde, voor hem (en ons) opgeleverd? „Ik voor mij", zeide toen nog de heer Troelstra, „zie voor de zaak van het algemeen kiesrecht meer in een samenwerking na 1913 tusschen de democratische groepen van rechts en de democratische groepen van links, dan in eene vrijzinnige concentratie."
Nu 1913 er is, drinken en klinken de „democratische" groepen van rechts onder Dr. Kuyper's meiboom 2), en moet Mr. Troelstra verklaren, dat hij, tegen de coalitie, „zonder eenige aarzeling aan de zijde der concentratie" staat. 3)
De do ut «zVj-praktijk, aldus voor de herstemmingen in uitzicht gesteld, heeft voor Mr. Troelstra ten doel de rechterzijde zoodanig te verzwakken, dat hij zelf „op de wip" kan komen. Waarvan hij te beschuldigen zij, zeker niet van gemis aan oprechtheid. Hij wil (het zijn zijn woorden) „de leiding". 4)
De vraag is nu, of hij krijgen kan wat hij wenscht; of hij
t) In 1911 en 1912 had de sociaal-democratie den dag der opening van de StatenGeneraal (derden Dinsdag der maand September) tot een zoogenaamden „rooden Dinsdag" gemaakt, door op dien dag in massa voor het algemeen kiesrecht te komen betoogen in den Haag. „Het partijbestuur," zeide 24 Maart 1913 de heer Troelstra te Utrecht, „komt niet tot het congres met een voorstel tot het houden van een derden Rooden Dinsdag. Met den laatsten Rooden Dinsdag is het laatste woord gesproken. Nog één stap verder, en wij staan niet vóór de bajonet, doch de bajonet dringt in ons lichaam."
2) Dr. Kuyper's Deputatenrede van 1913 werd uitgegeven onder den titel: „De Meiboom in de Kap".
3) Mr. Troelstra te Utrecht: „Welk standpunt moet de partij tegenover de concentratie innemen ? Ik wil het op dit congres ronduit zeggen: voor de S. D. A. P. kan tusschen coalitie en concentratie, gezien de hooge belangen die op het spel staan, geen keuze zijn. Ik sta hier zonder eenige aarzeling aan de zijde der concentratie, en elke poging, die hier zal gewaagd worden, om te verdedigen, dat concentratie of coalitie de partij onverschillig moet zijn, zal door mij met de meeste energie worden teruggewezen."
*) „Wij nemen het program der vrijzinnigen over; wij geven er onze eigen beteekenis aan. Wij nemen de leiding en zeggen tot de vrijzinnigen: „wilt ge mee, maakt dan wat voort." "



94
POSITIE VAN MR. TROELSTRA.
er den juisten weg toe inslaat. Ik geloof het nimmer. „Op de wip zitten" en „leiden" zijn begrippen die elkander uitsluiten. „Leiden" wil zeggen: „vooraan staan". Vooraan tegen een ander. Wil Mr. Troelstra daar komen ? Dan zal te praten zijn over de de voorwaarden die hij zal moeten vervullen eer hij het zoover brengen zal. Maar „op de wip" gezeten, „leidt" hij nimmer. Wat zal hij in die zoo begeerde positie kunnen verrichten ? Het eerste het beste concentratie-ministerie doen kelderen zoodra hij het verkiest. Wij passen daarvoor; de concentratie heeft het zelf in de hand, hem die kans niet te geven, door geen kabinet te vormen, als zij zelf niet boven de vijftig komt. Maar stel eens dat die fout nogmaals begaan wordt, en Mr. Troelstra de bijl doet nedervallen; — wien brengt hij daarmede aan het bewind? De democratische groepen van rechts, waarover hij zoo dierbaar spreken kan? Het mocht wat; en hij meent dit ook zelf niet. Heemskerk en Kolkman redivivos, dat is te zeggen, een bewind dat het verj zoeningsmom weet om te hangen zoolang het nog niet over de | numerieke meerderheid beschikt, om het af te werpen zoodra het • die mocht bereikt zien; een bewind dat geen kracht van weerstand vindt tegen de determineerende invloeden ter rechterzijde, en dat zijn Kuyper en Rome.
Mr. Troelstra weet dit zeer goed, maar het verschrikt hem niet. Hij is op particuliere winst uit, en weet dat een reactionnair bewind de sociaaldemocratie sneller dan een liberaal doet toenemen. Wij moeten deze tactiek aan hem overlaten; hij moet weten waar het koren groeit voor zijn molen. Hij make bande a part zooveel en zoo lang hij wil; alleen hij zegge dan niet: „wij nemen de leiding en zeggen tot de vrijzinnigen: wilt ge mee, maakt dan wat voort." Die heidentaal voegt geen vrijbuiter, en wij nemen ze van zóó een niet aan. Wij nemen ze alleen aan van een aanvoeder die plichten op zich neemt tegenover het geheel. Zóóver is onze 4 sociaal-democratie nog niet, en daarom verwacht ik niets van of | voor een linksch partij-ministerie. Wilde dat kunnen leven, het zou het ministerie van een bond van vieren moeten kunnen zijn.
Is het zoo ijdel, voor een verdere toekomst te verwachten wat 1913 ons nog niet te zien zal geven: eene linkerzijde waarin de arbeidersklasse de trekkracht zijn zal? De trekkracht, dat wil dus



POLITIEK VERBOND MET DE ARBEIDERSKLASSE?
95
zeggen eene kracht die een gareel draagt, want zonder dat trekt zij niets van de plaats.
De verwachting is gansch niet ijdel; zij is op onwederlegbare feiten gegrond. De linkerzijde heeft in den jongsten tijd reuzenschreden naar die toekomst gezet. Reeds thans kan zij op het punt van kiesrecht, tarief, ouderdomszorg, belastingwetgeving door de arbeidersklasse worden vertrouwd, en eerlang zal zij worden vertrouwd, immers de ervaring zal steeds meer leeren dat voor geen van die zaken de arbeidersklasse bij rechts aan het goede kantoor is; dat hare desiderata alleen te verkrijgen zijn in samenwerking met de linkerzijde. Wij zien er onze arbeidersklasse niet op aan, dat zij op den duur voor deze ervaring blind zou blijven.
De tijd gaat komen, eerder dan men denkt wellicht, dat zij van phrasen genoeg krijgt; dat zij resultaten wil zien. Een bewind der rechterzijde zal haar die niet bezorgen. Wel numerieken aanwas voor de S. D. A. P., maar beteekent die aanwas dat degewenschte resultaten naderbij komen? In geenen deele. De S. D. A. P. zal dien aanwas koopen voor een groote innerlijke malaise. Wat zullen, in den aanvang, de phrasen klinken 1 Met de reeds zoo lang beproefde middelen zal de partij op nieuwe veroveringen uitgaan, en die ongetwijfeld ook nog maken, b. v. in de industrieele districten bezuiden den Moerdijk. Nieuwe duizendtallen zullen de evangeliewoorden inslurpen, om op hunne beurt te worden ontgoocheld. Immers, de sociaal-democratie predikt wel de revolutie, maar volbrengt ze niet. Het pakkende slot wordt steeds verschoven, — en onderwijl wordt niets wezenlijks bereikt. Waar is de werkelijke politieke invloed der arbeidersklasse grooter gebleken: in Engeland waar zij politieke verantwoordelijkheid mede aanvaardt, of in Duitschland waar zij volhardt in isolement?
Het is duidelijk dat wanneer de coalitie zegeviert, zij geen uitweg zal weten dan in de thans zoo angstvallig op den achtergrond gehouden tariefsherziening. Een ander middel ter vervulling harer sociale beloften heeft zij nimmer kunnen aanwijzen. Wij zullen dan, in wat zwakker graad, de gevolgen der bescherming zooals zij in Duitschland kennelijk zijn, voor lief hebben te nemen. Rijzing van loonen zonder eenige verruiming der koopkracht. Verscherping van klassestrijd en klasse-egoïsme. Een numeriek sterke, politiek volstrekt onvruchtbare S. D. A. P., onmachtig de reactie tegen te houden, omdat zij in haar intransigentie alleen blijft staan tegen allen.



96
PLICHTEN DER ARBEIDERSKLASSE.
Hoe anders kan de ontwikkeling zijn, wanneer ons volk de kracht vindt, zich aan de noodlottige zuiging van het Duitsche voorbeeld te onttrekken; wanneer het zich de bestaansvoorwaarden der Nederlandsche volkswelvaart en de structuur der Nederlandsche maatschappij tijdig te binnen brengt.
Wij in Nederland kennen die tot de tanden tegen elkander gewapende klassen en bedrijven nog niet, maar wij zullen ze ook hier krijgen indien wij niet oppassen.
Wij behoorden eerder naar het voorbeeld van Engeland te zien, dat aan de beweging tot tariefsherziening weerstand heeft weten te bieden en thans tegelijk de kleinere inkomsten ontlast, den ouderdom pensioneert en schuld delgt; waar ook gewichtige belangengeschillen tusschen werkgever en werknemer konden wórden uitgevochten zonder sabotage van de eene en geweerschoten van de andere zijde; zonder blijvende verbittering na te laten of de volkseenheid met scheuring te bedreigen. Waar men niet weet van andere dan een staatkundige „antithese" op politiek terrein. Waar een John Burns minister worden kon zonder in verdenking te komen „de volkszaak" te hebben verraden.
Voor de belangen die ons als vrijzinnigen dierbaar zijn, kunnen wij de kracht der arbeiders niet missen. Omgekeerd kunnen de arbeiders de vrijzinnige gedachte niet missen. Blijven zij haar schuwen en verwerpen, dan zal hunne partij de versteening niet ontgaan. Hunne jonge kracht heeft een hooger roeping dan voor de particuliere belangen eener klasse te zorgen. Zij heeft eene roeping tegenover het geheel der nationale belangen. De rechten verkrijgende, heeft het proletariaat ook de volle verplichtingen te aanvaarden van het Nederlandsche staatsburgerschap. Aan de S. D. A. P. zich af te vragen, of zij die uitoefenen kan in een vereenzaming, die uitlevering der staatkundige macht in Nederland aan Kuyper en j£ome tot onmiddellijk gevolg heeft. Ik ben op de einduitkomst niet ongerust: de nuchtere zin van ons Nederlandsche volk zal ook onder hen zijne rechten eenmaal hernemen.
Beteekent dit alles, dat de vrijzinnigheid voorshands geen anderen plieht heeft, dan achter den -heer Troelstra aan te loopen, in afwachting dat het dezen believe, haar den neusdoek toe te werpen ?



POSITIE DER VRIJZINNIGEN.
97
Het concentratie-manifest geeft het antwoord, *) en dat dit antwoord ernstig gemeend was, zal uit onthouding van kabinetsvorming, wanneer zij het niet tot een eigen meerderheid brengt, moeten blijken.
Of eenige personen van liberalen huize minister worden, is een nietig belang; een groot daarentegen, dat het liberale programma de zuivere uitdrukking zij van liberale gedachten, en dat deze gedachten zich weten te verjongen naar de omstandigheden veranderd zijn waarop zij zullen moeten worden toegepast.
Wij zijn niet de partij van absolute waarheden; wij laten die over aan hen die meenen of voorgeven ze te bezitten. Onze eerzucht reikt niet hooger, dan de partij te zijn die opkomt voor de thans en in Nederland mogelijke hervormingen. Wie die bevorderen wil zonder een particulieren secte- of kaste-maatstaf aan te leggen, is onze man, en zal ook wel weer zoover komen dat hg inziet zonder onze medewerking niets te kunnen bereiken.
.Wij nemen dus partij tegen ieder die de staatsmacht misbruiken wil voor particuliere doeleinden, of hij zich politiek Christen noemt of sociaal-democraat. Wij wenschen van den stembusstrijd gebruik te maken tot verdediging, tot versterking als het kan, van onze parlementaire machtspositie, omdat wij het voor het heil van de Nederlandsche samenleving als noodzakelijk beschouwen dat wij er eene zullen blijven innemen. Maar wij stellen ons tegen het regeeringskasteel niet op als veroveraars, die geen ander doel zouden hebben dan daar onmiddellijk de eigen vlag te planten.
Als de uitkomst der verkiezingen mocht aanwijzen dat de meerderheid in Nederland niet behoort aan hen die onze economische welvaart zouden durven belagen door Kolkman's tarief, de vrije speling onzer volkskracht belemmeren door Talma's dwangbuis, de kiesrechtregeling bederven door Heemskerk's grondwetsherziening, dan zal het zittende ministerie zich hebben te verwijderen, en een ministerie moeten optreden dat, hoe het ook zij samengesteld, niet aan den drieledigen plicht ontkomt van i°. ons vrijhandelsstelsel in wezen te laten, 2°. de kosten van het ouderdomspensioen (en niet voor de loonarbeiders alleen) te vinden uit ' andere bron dan tariefsherziening, en 30. eene grondwetsherziening
1) „De vrijzinnigen hebben strijd te voeren niet alleen tegen de rechterzijde, maar
evenzeer tegen de sociaal-democratie "
Nederlandsche Politiek.



98
MODUS VTVENDI IN ZAKE ONDERWIJS.
tot stand te brengen die het algemeen mannenkiesrecht invoect, terwijl zij het vrouwenkiesrecht en de evenredige vertegenwoordiging mogelijk maakt, en tevens toekomstige grondwetswijziging vergemakkelijkt.
Indien ook het onderwijsartikel in de aanstaande herziening wordt betrokken, geeft men aanleiding tot nieuw antithese-misbaar. De groote moeilijkheid is dat de practijk sedert de schoolwetMackay aan den geest van het bestaande grondwetsartikel volstekt niet meer beantwoordt, terwijl i°. eenvoudige terugkeer tot de practijk van vóór 1889 geheel ondoenlijk is, doch 2°. vastlegging der tegenwoordig bestaande practijk in de grondwet (gelijk door de liberale leden der jongste commissie is voorgesteld) door niemand van de tegenpartij als een bevrediging wordt aanvaard. Het eenig mogelijke lijkt dus, zich de practijk te laten ontwikkelen tot een modus vivendi inderdaad bereikt is. Indien dan ondertusschen het procédé van grondwetswijziging vereenvoudigd is, zal het dan mogelijk zijn aan dien modus vivendi een grondwettelijken „ondergrond" te geven, als men dan tenminste aan zoo iets nog hecht. De verdere ontwikkeling van den schoolstrijd zal best aan de Kamer, uit evenredige vertegenwoordiging geboren, worden overgelaten; dien strijd bij de hier als aanstaande beschouwde beperkte grondwetsherziening te willen uitvechten, zal het geheele werk in gevaar stellen en den vrede toch niet brengen.
Wij verwachten in geenen deele, dat de rechterzijde van kaar art. 192 zooveel genoegen zou beleven als zij het zich blijkbaar voorstelt, en bij de christelijk-historische fractie gaan de oogen voor deze waarheid open. Haar hulp is wel eerlang te wachten voor elke poging om het volkonderwijs tegen het gevaar van eenzijdige overheersching door Kuyper en Rome te beveiligen, hetzij die poging geschiedt door het instandhouden van vrije scholen die niet onder gereformeerden of katholieken invloed staan, hetzij door medewerking aan den opbouw eener wezenlijk nationale openbare school, die in Nederland natuurlijk nimmer in waarheid nationaal zal mogen heeten, wanneer de gemoedelijk geloovige er zich in eenig opzicht vreemd zou moeten gevoelen. Dat Dr. Kuyper, die deze ontwikkeling komen ziet, ze schuwt als de pest, zij voor ons eene vingerwijzing.
Er is nog een gewichtige reden waarom wij den val van het



DE MINISTER VAN KOLONIËN.
99
tegenwoordig bewind wenschen, ook al achten wij de vooruitzichten van een vrijzinnig partijbewind op het oogenblik nog gering.
Het beleid van den tegenwoordigen minister van koloniën vervult met zorg. Kan men het eigenlijk een beleid noemen? Het is zeker niet het boos opzet van den heer de Waal Malefijt dat wij vreezen; wel de invloeden waartegen hij zich blijkbaar niet verzetten kan.
Het oogenblik wordt voor Indië in de eerstvolgende jaren zóó critiek, dat wij het koloniaal beleid in handen van een zelfstandig staatsman moeten verlangen van hooge deskundigheid, een man die een scherp omlijnd doel ziet en daarop af durft gaan. Het is geen tijd voor verzuim.
Aan de toekomst van Indië, ook van Nederlands connectie met Indië, behoeft niet te worden gewanhoopt, wanneer wij ons in de eerstkomende jaren maar opgewassen toonen voor onzen plicht ; wanneer wij, bij zoo snel verloopend getij, maar met snelheid de' bakens blijven verzetten. Wij willen dien weg wel uit, maar doen het te langzaam. Wij hebben niet den indruk dat de zittende minister altijd weet waarom het gaat; dat hij eenig oog heeft voor het relatief belang der duizenderlei aan zijn toezicht onderworpen zaken; dat hij perspectief ziet in zijn koloniale staatkunde. En onderwijl laat hij toe dat door het drijven van zeloten, wien het niet om het staatkundig belang van Nederland en Indië, maar om zieltjesgewin voor de eigen secte te doen is, de toekomst van Nederlands betrekking tot een islamitische bevolking wordt bedreigd.
Alles is nog in zijn begin, maar wat door den minister, zonder protest der rechterzijde, bij het jongste debat in de Eerste Kamer over Indische onderwijspolitiek is verkondigd, lijkt ons zóó onverstandig, en in de toekomstige ontwikkeling zóó vol gevaar, dat wij het een ware verlichting zullen achten indien ons koloniaal beleid aan deze handen wordt ontnomen. Waar zijn de dagen gebleven, dat de heer de Waal Malefijt zich tegen Dr. Kuyper's geestdrijverij nog met waardigheid te verdedigen wist?
Door dit ministerie ten val te brengen bewijzen wij, wil het mij voorkomen, aan de toekomst van Indië een zeer wezenlijken dienst, en voor het effect eener stembusuitspraak op de koloniale staatkunde van morgen is het zeker gewenscht, dat dit gewichtig punt door liberale sprekers in de laatste dagen vooral niet vergeten worde.



IOO
VERKIEZINGEN— 1913.
Wij willen optrekken voor belangen die de hulp en zorg van vrijzinnig gestemde Nederlanders geen oogenblik ontberen kunnen. Daartoe voorwaarts!
Bij de verkiezingen van Juni 1913 werd gestemd in 95 der 100 kiesdistricten. x) Op de candidaten der concentratie werden uitgebracht 255.860 stemmen; op die der coalitie 368.210, op die der S. D. A. P. 145.332. Bij de talrijke herstemmingen gingen concentratie en S. D. A. P. hand in hand, met het gevolg dat de coalitie niet meer dan 45 zetels verkreeg2); de concentratie had er 37. ïto<pp><5
De Koningin droeg de vorming van een kabinet op aan Mr. D. Bos, die zijne taak nederlegde, nadat hem gebleken was dat de sociaal-democraten geen portefeuilles wenschten te aanvaarden. Daarop vormde het lid van den Raad van State, de heer Cort van der Linden, een extra-parlementair kabinet. De troonrede kondigde een beperkte grondwetsherziening aan tot verleening van het algemeen mannenkiesrecht en tot wegneming der grondwettelijke belemmering tegen het toekennen van het kiesrecht aan vrouwen; eene staatscommissie zou naar een algemeen bevredigende regeling hebben te zoeken ter zake van de subsidieering van het bijzonder onderwijs en de daaraan te verbinden voorwaarden. Kostelooze verleening van ouderdomsrente aan behoeftige zeventigjarigen werd toegezegd. Talma's invaliditeitswet zou niet worden ingetrokken, doch vereenvoudigd, en een recht ook op geneeskundige hulp aan de verzekerden krachtens zijne ziektewet worden toegekend. Ten aanzien van Indië zou eene politiek worden gevolgd, „opwekkende tot verdraagzaamheid op het gebied van den godsdienst en onderlinge Waardeering der rassen". Het Zuiderzeeplan werd aanhangig gemaakt.
1) In 5 districten werden coalitie-candidaten herkozen zonder stemming. -
2) De heer Bichon van IJselmonde (christelijk-historisch), te Ommen gekozen, was geen candidaat der coalitie geweest. — Dr. Kuyper keerde niet in de Tweede Kamer terug.



HET VOORUITZICHT.
Sept. 1913.
L
„Een concentratie-kabinet zou, ging het zonder voorzorgen het veld in, geen half jaar zijn voortbestaan veilig weten." Aldus de Nieuwe Rotterdamsche Courant, den dag na de herstemmingen.
Het was de toon, waaraan liberale leiders gedurende den verkiezingsstrijd ons hadden gewend. Bracht de concentratie het niet tot een eigen meerderheid, zij achtte zich tot kabinetsvorming niet geroepen.
De uitslag der verkiezingen bracht in dit ééne opzicht geen verrassing, dat de concentratie inderdaad een goed eind beneden de vijftig bleef. Wèl was verrassend de vrij aanzienlijke meerderheid die zich tegen het zittend bewind verklaarde. De concentratiepartijen stonden in hun afkeuring van Heemskerk's beleid gansch niet alleen. Zelfs ter rechterzijde bleek het ministerie veler vriendschap te hebben verloren: zie Ommen, en de houding van zoo menige groep „protestantsche" kiezers bij de herstemming in twijfelachtige districten. De ontevredenheid over de resultaten van het vijfjarig Heemskerk-bewind heeft zich geuit in een krachtige opschuiving naar links. Velen die, 'tzij gewoon waren, 'tzij zich in 1909 hadden laten overreden rechts te stemmen, moeten tot de naastbij marcheerende groep van links zijn overgegaan; velen die van ouds links waren hebben ditmaal bij voorkeur gestemd op den sociaaldemocraat. In hoofdzaak hierdoor is dunkt mij het verschijnsel te verklaren, dat terwijl Liberale Unie en vrijzinnig-democratie zich öf weinig öf in het geheel niet konden versterken, beide de



102
BOS—TROELSTRA.
vrij-liberale en de sociaal-democratische groep een aanzienlijken toewas hadden te boeken. Dat die der sociaal-democratie zóó onverwacht grooot was is echter ongetwijfeld mede het gevolg van den beginnenden afval van „Christelijke" arbeiders geweest.
De concentratie had zich vereenigd op een manifest, op welks inhoud de volhardende kiesrecht-agitatie der sociaal-democraten grooten invloed heeft gehad, terwijl bij de herstemmingen duidelijker dan ooit aan het licht kwam, dat principieel liberaal verzet tegen de eiscÜen van practische politiek, voor de naaste toekomst door de sociaal-democratie gesteld, feitelijk had opgehouden, althans zich nauwelijks meer durfde uiten. Feitelijk werd, al bleven in de enkele districten waar liberalen tegen sociaal-democraten in herstemming kwamen dezen elkander scherp bestrijden, de slag tegen1 rechts door beiden gezamenlijk gewonnen op één program.
De logische gevolgtrekking uit dit gegeven was de opdracht tot vorming van een kabinet uit de gansche linkerzijde, door Hare Majesteit aan Dr. Bos verleend.
Doch op het gebied der staatkunde is het niet de logica alleen of voornamelijk, die resultaten verkrijgt.
Aan de zuiverheid der redeneering, door Dr. Bos aan Mr. Troelstra voorgehouden, ontbrak niets. Samen hadden te bouwen, die samen hadden afgebroken. Het zou een jammerlijk schouwspel zijn indien, onmiddellijk na de overwinning op de partijen der godsdienstige antithese, de maatschappelijke antithese zou moeten blijken, „een tijdelijk samengaan voor een bepaald doel, zooals thans ten gevolge van den uitslag der verkiezingen is aangewezen, in den weg te staan. Juist de korte samenwerking van twee elkander bestrijdende groepen zou voor de toekomst van groote beteekenis kunnen worden, met het oog op meer dergelijke groepeeringen voor de samenwerking tot een bepaald doel, zeoals die later onder de werking van een stelsel van evenredige vertegenwoordiging meermalen zouden kunnen voorkomen en aan ons geheele politiek leven tot groot voordeel zouden zijn.... De verkiezingsactie was van beide zijden ten slotte op hetzelfde doel gericht. Dit samen-/ gaan voor een gemeenschappelijk doel bij de stembus schept voor beide partijen dezelfde verantwoordelijkheid na de behaalde overwinning .... Een toestand is onhoudbaar, waarbij een minderheid onder controle van een harer felste staatkundige tegenstanders, en van dezen afhankelijk, een regeeringsprogram moet uitvoeren, dat



DE HEER VLIEGEN.
103
zij beiden wenschen.... Slechts het aanvaarden van de medeverantwoordelijkheid in de regeering kan botsingen voorkomen .... 's Lands belang vordert in dit stadium van beide partijen persoonlijke opofferingen." x)
Men had het niet beter kunnen zeggen, den heer Troelstra niet beter kunnen noodzaken te erkennen, dat botsingen te voorkomen en iets op te offeren, wat ook, aan een ander belang dan dat der partij, vooralsnog de wensch der sociaal-democratie niet is.
En toch is het er na aan toe geweest, of de heer Troelstra had ongelijk gekregen van zijne naaste vrienden. De heer Vliegen 2) deed een gansch ander geluid hooren dan het zijne. „Het zijn de politieke scheepjes, die wij hebben opgetuigd, die thans voor de haven liggen. Wij hebben de lijn te pakken en ze binnen te halen...." Acht stemmen van de een-en-twintig werden, in de conferentie der partij-grooten 8), voor het gevoelen van den heer Vliegen uitgebracht, en toen, tengevolge dezer afwijzing van de aangeboden portefeuilles, Dr. Bos de taak nederlegde zonder dat de concentratie ze voor eigen rekening weer opnam, en middelerwijl bij aanvullingsverkiezingen twee zetels voor de sociaal-democratie verloren gingen, waarvan één aan een liberaal4), kan Mr.Troelstra bezwaarlijk met een licht hart naar Zwolle vertrokken zijn. 5)
*) Correspondentie Bos-Troelstra, gepubliceerd in de N. R. Ct. van 29 Juli 1913. 2) In Het Volk, 18 Juli 1913.
) '9 Juli. De vergadering bestond uit partijbestuur, Kamerfractie, en de redactie van Het Volk.
*) Het district Amsterdam III, sedert lang beschouwd als een der meest vaste districten voor de S. D. A. P.
°) Aanvankelijk had het partijbestuur der S. D. A. P. tegen 27 Juli een. buitengewoon congres der partij uitgeschreven om ten aanzien van het portefeuille-aanbod van Dr. Bos eene beslissing te nemen. De conferentie der partijhoofden echter van 19 Juli besloot, deze uitschrijving weder in te trekken. „De minderheid [van acht leden] ", heet het in het verslag dier conferentie, „gaf toe dat de zaak [der portefeuille-aanvaarding] er een was van een aard en een gewicht, dat niet anders dan bij groote meerderheid er toe kon worden besloten, wat zij na de beslissing van deze vergadering uitgesloten achtte, terwijl de meerderheid geen reden meer had een buitengewoon congres te wenschen.'' Toen echter, nadat de heer Troelstra 21 Juli aan Dr. Bos de weigering der sociaaldemocraten had medegedeeld, om tot de vorming van een kabinet uit de geheele linkerzijde mede te werken, eene opdracht tot kabinetsformatie aan Mr. Cort van der Linden was verleend, werd niettemin door de S. D. A. P. een congres uitgeschreven om de houding te bepalen die de partij zou moeten aannemen indien algemeen kiesrecht en staatspensioen in gevaar kwamen. Dit congres werd 9 en 10 Aug. 1913 gehouden te Zwolle.



104
CONGRES TE ZWOLLE.
De discussie daar moest iets academisch verkrijgen, nu de kabinetsvorming reeds aan een staatsman opgedragen was, die zich niet langer tot de sociaal-democraten wendde. Onderscheiden sprekers deden zich dan ook aan dit academische te goed. Niet aldus de heer Troelstra. Het partijbestuur had (in meerderheid) aan het congres eene resolutie voorgelegd, die ten doel had de positie welke de sociaal-democratische Kamerfractie tegenover de nieuwe regeering innemen zou, zooveel mogelijk te versterken. Daartoe was noodig dat de deelneming dier fractie aan de vorming van een noodkabinet tot invoering van algemeen kiesrecht en staatspensioen niet principieel zou zijn uitgesloten.
In Juli, bij de afwijzing der zetels, had de zaak anders gestaan. Toen was de hoop nog, dat de concentratie er toe te brengen zou zijn, de regeering op zich te nemen ook zonder socialisten in het ministerie, op voorwaarde van steun voor de militaire begrootingen, mits deze niet werden opgedreven boven het thans bereikte bedrag. De concentratie evenwel — gelijk na de uitlatingen van Dr. Bos, gevolgd op die van zooveel anderen, niet anders te verwachten was — had hiervoor bedankt, en de kabinetsvorming was opgedragen aan een staatsman buiten het parlement, omtrent wiens in- en uitzichten ter zake van de wenschelijke of mogelijke oplossing der crisis op het oogenblik dat het congres te Zwolle bijeenkwam nog niets hoegenaamd met zekerheid bekend was. „De heer Cort van der Linden", zeide de heer Schaper, die van het begin af aan vóór de aanneming der portefeuilles was geweest,
„heeft den steun van de kerkelijken noodig Zal hij het
algemeen kiesrecht beschouwen als een vraag van urgentie? Daaromtrent is niets zekers bekend. Voor onze beweging is dit alles niet slecht, als wij het bestrijden kunnen. Maar indien wij de meerderheidsresolutie niet aannemen, kunnen wij geen kritiek uitoefenen. Ieder woord zal worden teruggekaatst: het is uw eigen werk, uw eigen schuld, zal men ons toevoegen. Wij staan dan met den mond vol tanden.. .." En de heer Troelstra, die eerst de zetels had helpen afwijzen, liet zich thans uit als volgt: „Ik ben van oordeel dat aan de meerderheidsresolutie moet worden voldaan, omdat het scheppen en accepteeren van de eventualiteit van intrede in een ministerie voortvloeit uit de geheele kiesrecht-actie van de partij.... Alle eventualiteiten, noodig voor de verovering van het algemeen kiesrecht, heb ik steeds op het laatste oogenblik, in



CONGRES TE ZWOLLE.
105
geval van nood, aanvaard Wordt de meerderheids-resolutie
aangenomen, dan beheerschen wij den toestand.... Een urgentiekabinet is het kabinet-Cort van der Linden niet; het zal de grondwetsherziening achterop zetten. Hoe langer het aanblijft, hoe meer het staatspensioen en het algemeen kiesrecht in gevaar komen .... Het feit dat men is de politieke partij van het proletariaat, stempelt ons nog niet tot de partij die ten allen tijde iets tot stand kan brengen .... Het naieve vertrouwen der arbeiders moeten wij behouden. Al zijn zij niet allen socialisten, wij werken om het hen te doen worden, en moeten wij hun zeggen, dat het socialisme
juist een beletsel is om iets tot stand te brengen ? Men moet
weten, dat indien Cort van der Linden niet slaagt, de sociaaldemocraten klaar staan om het te doen. Zoo wil ik de gouden vrucht binnenhalen, die men nu wil overlaten aan het bon plaisir van andere partijen."
De meerderheidsresolutie is verworpen met 375 stemmen tegen 320 en 15 blanco; de meeste groote afdeelingen stemden tegen.
Zou het kabinet-Cort van der Linden tot stand zijn gekomen, indien de stemming anders uitgevallen ware? Wij weten het niet; maar dit is zeker dat zijn levenskansen door de verwerping der meerderheidsresolutie belangrijk zijn vergroot. Het kan ten val gebracht worden óf door de Eerste Kamer, öf door een combinatie van minderheden in de Tweede; maar dat de linkermeerderheid van 54, uit de verkiezingen van 1913 voortgekomen, ooit in haar geheel het kabinet te lijf zal gaan, is na de Zwolsche stemming uitgesloten. De concentratie zal het niet willen vervangen zonder de socialisten, en mét hen zal zij het na die stemming niet kunnen.
Het blijft af te wachten, in hoeverre de Zwolsche stemming het „naieve vertrouwen" van de bijloopers der sociaal-democratie zal hebben geschaad. Zij zullen dat vertrouwen eerst werkelijk op anderen overbrengen, als die anderen zullen hebben getoond iets te willen en te kunnen bereiken, dat in het oog van het volk waarde heeft. Liet de regeering toe dat kiesrechtvraagstuk en ouderdomsvoorziening van de orde van den dag werden afgevoerd, of ziet men die zaken door haar wèl aanvatten maar niet tot conclusie brengen, dan kan men er zeker van zijn dat de sociaaldemocratie den wind wel weder in de zeilen krijgt. Het oogenblik



io6
CONGRES TE ZWOLLE.
dat die zeilen slap hangen, moet door eene vooruitziende liberale politiek onmiddellijk worden gebruikt. De sociaal-democratie is in haar parlementaire actie grootelijks verzwakt door de Zwolsche motie, en zij haalt dit niet spoedig weer in, mits men haar zelf niet weder door stilzitten of halfheid te paard helpt. Houdt men, door de kracht van eigen actie, hare kritiek zwak, van hare concurrentie als mogelijke regeeringspartij is voorshands niets te vreezen. Geen verderfelijker raad is dan ook aan de liberale partij gegeven, dan te bevorderen dat er een zoo onschuldig mogelijk ministerie kwam, met niets dan zeerecht, onrechtmatige daad en ik weet niet wat voor nuttige zaken meer op haar program; — van die zaken waarvan iedere regeering de kracht moet bezitten er enkele af te doen, maar waarover de verkiezingsstrijd niet heeft geloopen en die, tot hoofdschotel in plaats van bijgerecht verheven, met volle recht zouden doen besluiten tot de onbevoegdverklaring der koks. Als op dit kritieke oogenblik geen moedige en krachtige liberale politiek voor den dag komt, heeft men te wanhopen aan de toekomst der liberale partij in Nederland.
De beslissing, waarvoor dezen zomer de Nederlandsche sociaaldemocratie geplaatst was, staat niet op zichzelve; zij is uitgevallen in overeenstemming met dergelijke beslissingen elders. Alom blijkt de sociaal-democratie de meening toegedaan, dat het optreden van socialisten in een gemengd-linksch ministerie gevaar opleveren moet voor de eenheid der partij. Men heeft er in Frankrijk ondervinding van gehad sedert het eerste optreden van Millerand; de breuk van 1899 kon eerst na vijf jaren weder eenigermate worden geheeld.
Het is nog niet lang geleden dat koning Victor Emanuel den heer Bissolati, den meest gematigde der leiders van de partij in Italië, een ministerspost aanbood, die weliswaar geweigerd werd, maar toch niet zonder dat de man die haar had kunnen innemen, nadien in het parlement een geheel andere houding aannam dan te voren: tijdens den oorlog in Lybië bleef hij ministerieel, en de partij viel in twee fractiën uiteen, waarvan de kleinste den heer Bissolati volgde, de grootste daarentegen zich tegen alle deelneming aan of coalitie met het bewind uitsprak.
Vóór de laatste kamerverkiezingen in België maakte het in de Belgische partij een netelig punt van (nog niet openbare) bespreking



CONGRES TE ZWOLLE.
107
uit, of gelijk de liberalen verlangden, na den val van het katholieke kabinet al dan niet een liberaal-socialistisch kabinet had op te treden. Ware de meerderheid aan de partijen van aanval verbleven, een congres der arbeiderspartij zou de vraag hebben moeten beslissen, en met groote bezorgheid werd dat congres door de leiders tegemoet gezien. Het is nimmer bijeengekomen, daar, tegen de verwachting, bij de verkiezingen de katholieke partij niet in de minderheid werd gebracht.
Toen in Juli van dit jaar, na het ontslag van Gesjof, Tsaar Ferdinand, vóór zich te wagen aan het hem zoo slecht bekomen avontuur tegen de gewezen bondgenooten, een ministerie uit alle partijen met de verantwoordelijkheid voor dien onverhoedschen aanval wilde belasten, wendde hij zich ook tot de socialisten, die zich aan mede-verantwoordelijkheid door hunne weigering onttrokken hebben.
Een meer normaal geval, dat met het Nederlandsche overeenkomst vertoont, heeft zich dezen zomer voorgedaan in Denemarken. De koning heeft er zich tot de sociaal-democratie gewend omdat hare deelneming aan een linker-combinatie de eenige mogelijkheid schiep die nog overbleef tot de vorming van een kabinet van eenigen levensduur. De Deensche partij gold voor zeer revisionistisch gezind, maar heeft niettemin geweigerd.
Al deze beslissingen zijn genomen in gehoorzaamheid aan de uitspraak van het internationale socialistische congres te Amsterdam in 1904, dat de crisis in het Fransche socialisme had te bezweren; — en een partij, die nog aan het alleenzaligmakend karakter van den klassestrijd gelooft, zal moeilijk tot een andere beslissing kunnen komen, en zoo zij toch het doet, zal er ongetwijfeld een nieuwe partij verrijzen die de traditiën der oude voortzet. Het is dit voorgevoel van scheuring en afscheiding dat voorzeker ook het Nederlandsche partijbestuur verhinderd heeft, aan de stem der heeren Schaper en Vliegen gehoor te geven, en de houding der groote afdeelingen als Amsterdam, Rotterdam, den Haag, Utrecht, waar de geschoolde socialisten worden gevonden, de intellectueele kracht der partij, toont genoegzaam aan dat zulk een scheuring ook in Nederiand niet zou zijn uitgebleven. De socialistische rechtzinnigheid heeft gezegevierd over de neigingen van politiek aangelegde volksvertegenwoordigers, die zeer goed beseffen dat zij niet alleen door overtuigde socialisten zijn gekozen,



io8
EEN MEERDERHEIDS-KABINET NIET MOGELIJK.
en die o zoo gaarne hun kiezers nog iets anders zouden willen aanbieden dan naakte leer.
Aan de partij is zoodoende de toekomstverwachting in hare zuiverheid gebleven, maar aan anderen laat zij het heden. Die anderen mogen het zich voor gezegd houden, dat er met dat heden iets moet worden gedaan. Het kan niet de plicht van liberalen zijn, op dit oogenblik zich te verschuilen of stil te zitten.
EL
Had dus de concentratie na de weigering der socialisten de kabinetsvorming toch maar moeten aandurven?
Mij dunkt van neen. Aan een kabinet uit de parlementaire meerderheid was door die weigering de grond ontzonken. Zien wij wel, dan kan er in ons land van normale parlementaire meerderheids-kabinetten moeilijk meer sprake zijn, omdat normale parlementaire meerderheden zelve gaan ontbreken. Meer en meer zal men zich in de noodzakelijkheid gesteld zien kabinetten te . vormen die wel rekening houden met bepaalde kiezersuitspraken, ! doch zich niet als het werktuig van bepaalde partij-organisatiën aandienen. Het parlement is te zeer verdeeld, wisseling van combinatiën wordt in de toekomst te zeer mogelijk, dan dat het kabinet voortaan nog het uitvoerend comité eener in samenstelling en getalsterkte onveranderlijke meerderheid zal kunnen zijn. Zelfs de rechter-coalitie is veel minder hecht dan zij het gedurende de achter ons liggende jaren gaarne schijnen wilde. Haar cement is feitelijk de schoolwetpolitiek, en zonder dit cement ware zij lang uit de voegen. Zoo dikwijls zij meer beproefd heeft dan subsidiejacht voor het bijzonder onderwijs, is haar innerlijke verdeeldheid steeds aan het licht gekomen, en nimmer scheen zij meer ontredderd dan na de jongste nederlaag. Den dag na de herstemmingen zoo te zegen, zien wij de Standaard de tariefsherziening overboord werpen, en de knapste der jongere katholieke publicisten1) schrijft op Heemskerk's grondwetsherziening een vernietigende kritiek. Nóch de heer Heemskerk, nóch de heer Talma, nóch de heer Kolkman willen of kunnen een zittend kamerlid hunner partij doen opstaan om hun de plaats in te ruimen waarop „ons Christen-
!) Mr. Struycken.



TARIEF EN KOLONIËN. 109
volk" moet hebben verwacht hen de snood aangevallen staatkunde van gisteren met klem en effect te zullen zien verdedigen. Op grooten strijdlust of strijd vermogen der afgetreden ministers wijst dit niet. Laten zij de gevechtsleiding aan Dr. Kuyper over,, die, eeuwig jong, zich onmiddellijk in de Eerste Kamer in hinderlaag legde? Zijn zij er inderdaad zoo gerust op dat het onvervalschte Kuyper-regime in Nederland nog eene toekomst heeft? Er zijn er anderen, die meenen, dat eene herhaling daarvan de protestantsche dissidenten, die bij de jongste verkiezingen optrokken in verspreide hoopjes, tot dichte drommen zou doen aangroeien. Een nieuw Kuyper- (of Kuypersch) bewind zou meer dan ooit de gevangene zijn van Rome, en Rome verkrijgt of behoudt in Nederland de meerderheid nimmer.
De rechter-strijdpositie tegen het nieuwe kabinet is dus niet zoo sterk, als uit de enkele besomming van het ledental der coalitie-partijen in de Tweede en in de Eerste Kamer zou kunnen worden afgeleid. De rechter-/euzen hebben gefaald, en waar vindt de coalitie andere? Om niets anders aan te halen dan de tariefpolitiek en haar verband met de sociale voorzorg: de coalitie heeft te dien aanzien niet dan de zeer slechte keus, van öf het dwingend verband te loochenen waarvan het bestaan tot op den dag der herstemmingen toe zoo driest werd volgehouden, öf den tariefslag nog eenmaal te slaan — en te verliezen, want de economische ervaring is thans waarlijk niet van zulk een aard, dat zij aan de zaak der protectie in Nederland nieuwe en overtuigde strijders zal bezorgen. Met Indië is het niet anders. De veldwinnende vrees dat ons koloniaal beleid door de vorige regeering in geheel verkeerde richting werd gestuurd, heeft tot haar nedelaag zeer wezenlijk bijgedragen, en het ziet er waarlijk niet naar uit dat de eerstvolgende jaren een toestand van zaken in Indië zullen vertoonen, die om iets anders roept dan om belangstelling voor, begrip van de groei verschijnselen eener maatschappij van nietChristelijken geloove. Eene regeering die niet aan den leiband van Dr. Kuyper en van Rome verkiest te loopen, vindt reeds alleen in deze beide omstandigheden: het kennelijk fiasco der protectie-idee, en de overtuiging dat Indië juist thans vooral niet aan Christelijke veroveringspolitiek mag worden blootgesteld, een sterken ruggesteun.
Natuurlijk is zij ook omringd van gevaren, die zij door geen



IIO
KIESRECHT EN OUDERDOMSPENSIOEN.
laveerkunst ontzeilen zal. Zij doet het best, er welbewust op af te gaan.
Eene socialistisch-rechtsche combinatie kan haar opwachten bij de eerste militaire begrooting de beste (al is wel niet te verwachten dat het juist bij de eerste wezen zal). Zij begrijpe dan wel dat als het • eenmaal zoo ver met haar crediet gekomen is, dat zulks een verbond tegen haar wordt aangegaan, het vervangen van een krachtig door een slapper of meer obscuur bewindsman aan het hoofd van een der militaire departementen slechts uitstel van executie beteekenen zal (zie Staal—van Rappard). Zij moet, mèt de militaire ministers die zij eenmaal de plaats in haar midden heeft waardig gekeurd, durven staan of vallen. Eene andere houding zal haar gezag bij de natie ondergraven en haar een roemloos einde bezorgen, terwijl, indien einde er zijn moet, het een roemrijk wezen kan.
De laag die wij noemden zal der regeering niet worden gelegd, indien haar vijanden den indruk hebben dat zij onder gunstige omstandigheden een beroep zou kunnen doen op het volk. Die gunstige omstandigheden te scheppen, heeft zij in de hand.
De natie verwacht sinds lang een ministerie karig in woorden en rijk in daden. Zoowel over kiesrecht als over ouderdomsverzorging is thans zooveel gepraat dat er ieder de walg van steekt. Het komt er thans op aan, beslissingen uit te lokken op weinige maar cardinale punten. De kiesrechthervorming dus niet verdronken in eene „algemeene" grondwetsherziening, waarvan het voordeel problematiek is en het nadeel voor de hand ligt. Het ministerie moet kiesrechtministerie durven wezen; het moet zijn denkbeelden over die materie gevormd hebben en ze van geen adviseurs in of buiten de Kamer meer verwachten. Het bespoedige de beperkte grondwetsherziening zooveel het kan. Het wage de kans, of de Eerste Kamer het algemeen kiesrecht zal durven verwerpen. Doet zij het, dan hebben wij binnen zeer korte jaren een Eerste Kamer die het aanneemt.
Stelt men, gelijk plicht is, bij de grondwetsherziening al het andere achter, dan zal er amper tijd zijn voor meer dan de dringend noodige vereenvoudiging van Talma's verzekeringswetten en de verschaffing eener ouderdomsrente aan de „fatsoenlijke oudjes", ex-loonarbeiders of niet.
Voor die zaken, mits snel en flink aangepakt, is thans zonder eenigen twijfel in de Tweede Kamer eene meerderheid, en als



DE DEKKINGSVRAAG.
111
onder het. geheel der maatregelen de uitbreiding der rente ex art. 369 Invaliditeitswet tot alle behoeftigen zonder onderscheid zich bevindt, moeten wij nog zien dat de Eerste Kamer het zal verwerpen. Wij benijden de rechter coalitie die na zulk een verwerping voor de kiezers zou moeten verschijnen, haar platform niet.
Zal het kabinet, deze voorstellen voor de Eerste Kamer brengende, den vijand daar voldoende imponeeren, dan moet minister Bertling J) onderwijl eene dekking gevonden hebben niet alleen, maar ook in de Tweede Kamer hebben doen aannemen, die ook niet zonder gevaar voor de eigen huid door de Eerste Kamer kan worden verworpen. Het tegenwoordige kabinet moet zich den meerdere van het vorige toonen ook hierin, dat het geene sociale maatregelen in stemming brengt welker dekking (zooals de tariefsverhooging-Kolkman in het laatstverloopen parlementaire jaar) uit vrees voor den uitslag maar liefst in het halfdonker gelaten wordt. Nu de kans bestaat dat alleen de aanzuivering van het geraamde tekort voor 1914 reeds legislatieve maatregelen zal vereischen, is de taak, aan den minister van financiën gesteld, dubbel moeilijk, en zal van de mate van vertrouwen, die zijn beleid weet in te boezemen, bijzonder veel afhangen voor den levensduur en het succes van het gansche kabinet.
Wat er verder van het in de troonrede genoemde tot stand komt, zal toegift zijn die het hoofdwerk nimmer uit het gezicht brengen mag. Zal het den minister van waterstaat in het kiesrechtkabinet gelukken de Zuiderzee te doen afsluiten, zooveel te beter; maar het kabinet in zijn geheel bejage hooger eeretitel dan dien van „het Zuiderzee-kabinet" te zijn geweest.
III.
„De grondwetsherziening is bij den Raad van State". Ziedaar eene mededeeling, die het vooruitwillend gedeelte van het Nederlandsche volk met welbehagen in de troonrede zou hebben aangetroffen. Het zou er uit gelezen hebben, dat de herziening zoo beperkt mogelijk zal zijn, enkel dienende om het algemeen kiesrecht der mannelijke Nederlanders in te voeren en tot vrouwenkiesrecht en evenredige vertegenwoordiging de deur te openen; —,
1) De minister vaa financiën in het nieuwe kabinet.



112
GRONDWETSHERZIENING.
wellicht ook nog dm de tyrannie der grondwet, die steeds meer door staatsrechtsleer en ervaring om strijd veroordeeld wordt, door vereenvoudiging van het herzieningsprocédé te verminderen, als men nog niet aandurft wat onze kindskinderen eenmaal zeker zullen durven: met die gansche tyrannie te breken als onduldbaar voor een mondig, tot eigen rechtsvorming en rechtsvernieuwing aanhoudend geroepen en gerechtigd volk. Om geen reden is de ondergang van het vorig bewind wellicht zoozeer toe te juichen, als omdat zijn grondwetsherziening de kloof tusschen grondwetstekst en werkelijkheid nog veel wijder dan thans zou hebben doen gapen; met name omdat het bestaande artikel 80 vervangen zou zijn door een artikel met fouten geheel van denzelfden aard, maar alleen nog veel grotesker; een ,,trouvaille voor begripsmenschen", naar de karakteristiek in Krabbe's jongste geschriftx); het liet aan den „wetgever" over „nader" te regelen het begrip „gezin", het begrip „hoofd", het begrip „zelfstandig persoon", het begrip „in de maatschappij optreden". Wij willen nu niet langer in de grondwet ons een verlof gegeven zien om over zekeren tijd iets te willen; wij willen in eens wat wij willen, en hebben de heele grondwet er ntet verder bij noodig dan om er de beletselen uit weg te breken tegen onzen thans bepaalden, souvereinen wil.
„De grondwetsherziening is bij den Raad van State." Het zou beteekend hebben: wij, uw regeering, weten precies wat wij willen doorzetten, en wij zullen het doorzetten ook.
De tijd om tot dergelijk kloek besluit te komen, is het tegenwoordige kabinet wel zeer kort toegemeten geweest. Een kabinet, onmiddellijk na de herstemmingen opgetreden, zou men het er zeker op hebben mogen aanzien, indien het tot zoodanig' besluit niet den tijd gevonden had. Het tegenwoordige heeft althans reeds uitgemaakt, dat het geen commissie meer noodig heeft om zijn inzicht in zake kiesrecht te bepalen. „Grondwetsherziening tot toekenning van het kiesrecht, behoudens vast te stellen uitsluitingen, aan alle mannelijke Nederlanders van een te bepalen leeftijd, en tot wegneming der grondwettelijke belemmering tegen het toekennen van kiesrecht aan vrouwen, zal onverwijld worden voorbereid." Wat beteekenen de cursieve woorden? Elders in de troonrede is sprake van wetsontwerpen die „in den loop van deze zitting kunnen
') Ongezonde Lectuur, blz. 18.



DE HEER TROELSTRA OVER HET ONDERWIJS. 113
worden te gemoet gezien"; andere „worden voorbereid" of „zijn in voorbereiding". Bevinden deze laatste zich reeds thans in een toestand waarin de grondwetsherziening eerst zal gaan verkeeren, zij het „onverwijld"? Wordt hier gefinasseerd, of niet?
Het moet gevraagd, omdat onmiddellijk op den passus over de grondwetsherziening in de troonrede de woorden volgen:
„Ik stel mij voor aan eene Staatscommissie het onderzoek op te dragen in hoever eene algemeen bevredigende regeling mogelijk is ter zake van de subsidieering van het bijzonder onderwijs en de voorwaarden welke daaraan verbonden moeten worden."
Is dit de lijmstok voor rechts,'of is er tusschen de beide zinsneden geen verband?
Men kan zich (in het afgetrokkene) voorstellen, dat de regeering art. 192 ongewijzigd wil laten, doch, geheel onafhankelijk van de grondwetsherziening, een waarborg tegen misbruiken bij de subsidieering van het bijzonder onderwijs verlangt. Die (bewezen of vermoede) misbruiken maken de tegenwoordige regeling voor de linkerzijde zeker niet „bevredigend". De heer Troelstra herinnerde daaraan in zijn interview na de herstemmingen. x)
„De tijd", zeide hij, „die met behoud van de urgentie der grondwetsherziening beschikbaar is voor anderen wetgevenden arbeid, moet m. i. worden gebruikt voor dergelijke maatregelen als op grond van de samenstelling der Kamer juist thans dat wel in vrij korten tijd tot stand kunnen worden gebracht. Met name zal m. i. de herziening van de subsidiewetten inzake bijzonder onderwijs ter hand kunnen worden genomen. Het euvel van de verslechtering van ons onderwijs ten gevolge van de kleine bijzondere schooltjes eischt m. i. dringend herziening." Heeft de regeering nu inderdaad slechts zulk een maatregel van redres op het oog, als de heer Troelstra meende dat „in vrij korten tijd" tot stand kon worden gebracht? Wij vermoeden dat er meer achter zit, en dat de regeering wèl van zins is een nieuw art. 192 voor te stellen. De tegenwoordige premier was een der zes liberale leden der jongste Staatscommissie tot de Grondwetsherziening, die tegenover het (door het vorig kabinet in hun voorstellen overgenomen) artikel der rechtsche meerderheid een artikel stelde, waarvan het vijfde lid luidde: „De wet stelt de voorwaarden vast, waarop ten behoeve
!) N.R. Ct. van 29 Juni 1913.
Nederlandsche Politiek. g



114 VROEGERE INZICHTEN VAN MR. CORT VAN DER LINDEN.
van bijzondere scholen geldelijke bijdragen uit 's Rijks kas kunnen worden gegeven." Heeft de tegenwoordige tirade in de troonrede nu niet al het air, van met dit vijfde lid van het artikel der heeren van Doorn, Drucker, van der Feltz, Cort van der Linden, Oppenheim en Tydeman in verband te staan? Voor den eenvoudigen maatregel door den heer Troelstra bedoeld, een maatregel uitdrukkelijk voorgesteld als een die weinig tijd van voorbereiding zou behoeven te kosten, ware toch wel geen zwaarwichtige Staatscommissie noodig. Neen, deze zal denkbeelden hebben aan te dragen omtrent de wijze waarop aan het vijfde lid van het art. 192 der genoemde zes heeren zoodanige uitwerking ware te geven, dat de rechterzijde dat artikel of een dat er op geleek, als bestanddeel der grondwetsherziening zou kunnen aanvaarden. Dit lijkt mij een doodgeboren pogen. De rechterzijde zal dunkt mij liever de hoop behouden, het bestaande art. 192 later in haren geest gewijzigd te krijgen, dan op afbetaling een artikel aan te nemen dat niets doet dan aan den tegenwoordigen toestand een grondwettelijken „ondergrond" geven; een toestand waarmede de rechterzijde zich in het minst niet tevreden heeft verklaard, en een „ondergrond" dien de practijk getoond heeft zeer wel te kunnen ontberen. Die art. 192 in de grondwetsherziening betrekt, heeft van de rechterzijde de herhaling van het voorstel van de meerderheid der jongste Staatscommissie te wachten. Die eene grondwetsherziening aanhangig maakt welke geen wijziging van art. 192 bevat, heeft de herhaling van dat voorstel eveneens te wachten, maar staat er dunkt mij sterker tegenover dan die zelf aan art. 192 tornen gaat. De regeering verlaat zoodoende het goede gevechtsterrein, waarop zij zeggen kon: „ziehier mijne grondwetsherziening voor het algemeen kiesrecht; er gaat niets af en er komt niets bij; verwerp als gij er den moed toe vindt." Men maakt zich, vrees ik, eene illusie wanneer men van de toegezegde Staatscommissie eenige trekkracht van beteekenis voor de grondwetsherziening verwacht. Deze tirade zal geen vijanden ontwapenen en kan daarentegen vrienden verbijsteren; het lijkt noodig dat zij spoedig en volledig worde opgehelderd.
Ik voor mij vrees het art. 192 der rechterzijde niet en heb vroeger reden gegeven, waarom.2) Het artikel voorkomt geen
1) Vgl. hiervóór, bl. 83.
2) Hiervóór, bl. 84.



DE NOTA VAN IQI2.
"5
strijd (de voortzetting van den schoolstrijd is niet te voorkomen) maar het zal bevorderen dat die strijd wordt overgebracht op een terrein waar hij eerlijker en dus waardiger zal worden gestreden en onder omstandigheden waarvan ik voor de vrijzinnige levensbeschouwing, die de extra-staatsbescherming mijns inziens zeer wel versmaden kan, geen nadeel maar groot voordeel wacht Ik weet zeer wel dat het overgroote deel der linkerzijde deze overtuiging nog met deelt, maar dat zij- rijpen zal lijkt mij zeker, iets sneller als men eerlang onder het artikel der rechterzijde zal moeten leven iets langzamer als het bestaande artikel gehandhaaft blijft Maar' ook onder dat bestaande artikel zien wij immers reeds dat ouders van hnkschen huize hoe langer zoo meer de leiding der schoolopvoeding van hunne kinderen ;n eigen hand nemen ? Die ontwikkeling is nog maar aan haar begin, maar het zal sneller gaan en begint lederen dag sneller te gaan. „Dat op dit gebied nog van een politieke tegenstelling wordt gerept, heeft zijn oorzaak in het feit dat hnks niet, zooals rechts, de vrije school heeft weten te ee bruiken." l) fa
Deze zijn niet de inzichten van Mr. Cort van der Linden, zooals zij uit de door hem mede onderteekende nota van 9 Mei 1912 2) mogen worden afgeleid. Het zijn ook geenszins de inzichten van de meerderheid der Tweede Kamer waarop hij zal moeten steunen Welnu, den dienst, door het laten glippen van een verouderden machteloos gebleken grondwetstekst, de Kuyper-antithese van het terrein der staatkunde, waar zij vergiftigend werkt, zooveel doenlijk over te brengen naar dat van den vrijen meeningsstrijd in de maatschappij, zal noch hij, noch een ander die de bij de tegenwoordige parlementaire meerderheid heerschende overtuigingen zal hebben te ontzien, ons kunnen bewijzen. Er is voor alles een tijd, en voor een liberaal onderwijsvoorstel dat bij kerkelijken instemming zou kunnen verwerven is de tijd blijkbaar nog niet gekomen. Men zal goed doen er dan ook geen aan te bieden waaraan die instemming zeker zal worden ontzegd. Men maakt er zich niet sterker door, maar* zwakker.
Op dit duistere punt na is het vooruitzicht in ons oog zoo gunstig als het in de gegeven omstandigheden met mogelijkheid
1) Krabbe, Ongezonde Lectuur, blz. 3.
2) Kan, Handelingen Grondwetsherziening, I, ie stuk 91.



n6
WAT DE CONCENTRATIE TE DOEN HEEFT.
wezen kan, dat wil zeggen: moeilijk genoég, maar volstrekt niet wanhopig. Deze bewindslieden kunnen er komen met groote bekwaamheid, die men ettelijken hunner krachtens hun verleden als publieke personen reeds toeschrijven mag; — met groot karakter vooral, dat eerst geproefd zal worden in den strijd.
En wat de concentratie betreft, deze heeft het ministerie op zijn troonrede, zoodra deze bij het aanstaand politiek debat op voor haar bevredigende wijze zal zijn uitgelegd, voorloopig crediet te geven, en intusschen zelf aan de stembusbeloften van dezen zomer indachtig te blijven. Het volk wacht van haar het bewijs, dat de beschuldiging der socialisten, als zou het niet-vormen van een concentratie-kabinet reeds een eerste daad van ontrouw aan die beloften hebben beteekend, lastertaal is geweest.
Mijne vrees, dat inzake onderwijs de heer Cort van der Linden zich als minister op het standpunt zou blijven stellen dat hij als lid der grondwetscommissie tijdens het ministerieHeemskerk had ingenomen, bleek weldra ijdel te zijn geweest. De Kamerdebatten van najaar 1913 werden de belangrijkste, die in langen tijd waren voorgekomen. De onderwijs-pacificatie kwam in het zicht.



HET RECHTSCHAPEN GEMOED.
Maart 1914.
Tot nader orde beheerscht een persoon onzen staatkundigen toestand.
Wij waren daaraan, sinds tal van jaren, ontwend geraakt. De omstandigheden schenen veelal meer te leiden, dan geleid te worden. De regeeringen van rechts maakten daarop geen uitzondering Wanneer men van 1901 tot 1905 van een Kuyper-koers sprak, was dit meer omdat men een sterk persoonlijk karakter in de velerhande manifestatiën der regeering opmerkte, dan dat men gelooven mocht dat de premier hetzij zichzelven, hetzij zijne landgenooten, vast in den teugel had; vooral zichzelven niet. En minister Heemskerk maakte in het geheel niet den indruk, ons te leiden. Zijn grondwetsherziening toonde niet het geringste streven vat te krijgen op het Nederlandsche volk, buiten de Kamergroepen die hem steunden om. Het was een herziening voor rechts, maar die rechts alleen nimmer had kunnen doordrijven. Waren de verkiezingen van 1913 anders uitgevallen, hij zou niettemin zijn vastgeloopen.
Kan het bevreemden dat de leiders van parlementaire ministeriën in de periode die wij beleven, niet licht zullen kunnen worden bewonderd om de vastheid van hun politieken gang? Zij beschikken nimmer over een homogene meerderheid; zij zijn de gemachtigden van een aantal groepen, onderling verschillend in naam, in overtuiging, in doel. Het „vast accoord" is nooit zoo vast, of er wordt gedurig aan den band gerukt door bestanddeelen der regeenngsmeerderheid zelve. Het ministerie-Cort van der Linden is alleen hierom abnormaal, wijl men nog norm noemt wat het natuurlijk product was van verhoudingen die niet langer



n8
DE FOUT VAN IQ05.
bestaan. Was dan misschien het ministerie-de Meester zo© „normaal"? Een ministerie dat hoogstens geacht kon worden een „vast accoord" van vijf-en-dertig kamerleden tot fundament te hebben; — ja zelfs dit niet eens. Of werd niet aanstonds door de vrijzinnig-democraten verklaard, dat hun partijgenoot zitting genomen had „a ses risques et périls"? Om nu te zwijgen van de andere onregelmatigheid, dat de formateur buiten het kabinet bleef. Dr. Kuyper en de zijnen wisten het wel, dat uit de Kamergroepen van links, ter vervanging van het geslagene, toen niet het sterkst, maar het zwakst mogelijke ministerie zou te voorschijn treden. Is de opdracht aan den heer Borgesius in 1905 niet vermoedelijk vooral het werk van rechts geweest? En heeft links zich die opdracht niet laten welgevallen, beheerscht als het was door een dogma dat zijn tijd gehad heeft?
De Vorst, die in Nederland een dragelijk ministerie wil zien samenstellen, zal zich vermoedelijk steeds meer gedrongen voelen, bij het verleenen van de opdracht daartoe niet uitsluitend naar de Kamer te zien die uit een verkiezingsstrijd is voortgekomen, maar naar het electoraat zelve. Ware dit in 1905 reeds geschied, hoeveel ruimer ware op eens de keuze van Hare Majesteit geworden! Er had reeds toen .... een ministerie-Cort van der Linden van kunnen komen; in ieder geval een extra-parlementair kabinet. Ik geloof dat thans weinig onbevooroordeelden ontkennen zullen dat het land er daarmede allicht iets beter aan toe zou zijn geweest, dan met de oplossing die men toen door de samenstelling der Tweede Kamer „geboden achtte".
Wij hebben het aan de sterke toeneming van het aantal sociaal-1 democratische kamerleden te danken gehad, dat men in 1913 niet' wederom in de fout van 1905 is vervallen.
Kon toen de sociaal-democratische kamergroep nog met eenigen glimp van recht worden voorbijgegaan, in 1913 eischte het dogma al te duidelijk de optreding van een gemengd liberaal-socialistisch ministerie. In gehoorzaamheid aan het dogma handelde de Kroon bij haar opdracht tot vorming van een kabinet uit de geheele linkerzijde; in gehoorzaamheid aan het dogma Dr. Bos, toen hij het uiterste deed om zulk een kabinet werkelijk tot stand te brengen.
Het is geen oogenblik te bejammeren dat de eerlijke poging daartoe is gedaan. Zij heeft nevelen op doen trekken; de positie



KAMER EN KIEZERS.
119
die de sociaal-democraten na het gevecht innamen, zoo duidelijk mogelijk doen onderkennen. De Nederlandsche sociaal-democratie verklaarde zich onwillig en ongeschikt tot deelneming aan eene burgerlijke regeering. Aangezien er toch geregeerd moest worden, had zich eene burgerlijke regeering te vormen buiten haar om, maar deze moest aanmerkelijk sterker staan wanneer zij niet zoozeer als het uitvoerend orgaan van eenige linksche partijgroepen verscheen, die met elkander niet de meerderheid der Tweede Kamer uitmaken, dan wel als een gezelschap van in de behandeling van staatszaken ervaren Nederlanders, die hun politieke kracht putten uit begrip van en overeenstemming met de wenschen die zij achten te leven in de meerderheid van het Nederlandsch electoraat. Van die meerderheid hebben de sociaaldemocraten deel uitgemaakt, en hunne parlementaire vertegenwoordigers staan dus tegenover een kabinet van dezen stempel aanmerkelijk minder vrij dan zij het zouden hebben gedaan tegenover een nieuw kabinet-Borgesius of de Meester.
Bij de algemeene beschouwingen over de staatsbegrooting heeft de heer Cort van der Linden getoond, deze zijne positie uitnemend wel te begrijpen.
De algemeene beschouwingen! Er zijn een paar redevoeringen gehouden van buitengemeen belang en hooge stemming, maar men moet ze uit de Handelingen visschen als parels uit een moeras. Als wij de volksvertegenwoordigers hebben die wij verdienen, wat een langademig, zeurderig, ja kleingeestig volk moeten wij zijnl En bij iedere volgende begrooting blijkt men van kwaad tot erger vervallen. Eerst terwijl ik dit schrijf — 21 Maart — loopt de behandeling der staatsbegrooting in de Eerste Kamer af, die werkelijk ook al door de Tweede met de ziekte der breedsprakigheid dreigt te worden aangestoken. Wanneer de heer Cort van der Linden morgen viel, zou zijn ministerie reeds hierdoor gedenkwaardig blijven, dat hij het eerst - na hoe langen tijd! - weer eens een voorbeeld gesteld heeft van gouvernementeelen stijl. Thorbeckiaansch, is er gezegd, i) Terecht, wanneer men daarmede heeft willen te kennen geven dat alleen het zeer hooge gebruikt kan
l; „Kort, bondig, rechtuit; hier en daar zelfs met Thorbeckiaansche allures" (N. R Cl 24 Nov. 1913Y v



120
DE HEER TROELSTRA.
worden als maatstaf ter vergelijking; — ook terecht, in zoover kortheid een der meest kenmerkende eigenschappen van beiden is. Maar zeer ten onrechte, als men daarmede de welsprekendheid van den heer Cort van der Linden aan die van Thorbecke geheel heeft willen gelijkstellen. Zij is heel anders: minder meesterachtig, warmer, menschelijker. Veel minder volmaakt in den vorm zeker, maar meer overspringende tot de bevatting van den tegenstander; minder van dwingende, dan van winnende kracht. „Thorbeckiaansche allure" is ter kenschetsing van het optreden van dezen premier voorzeker niet het juiste woord.
Wat de scheurende hand uit den vervaarlijken stapel Handelingen als der nabetrachting waardig overlaat, herleest men op een achtermiddag. Verdwenen, de heer van Wijnbergen e tutti quanti, die ons de herkauwing van geen verkiezings-strooibiljet hebben bespaard. Verklonken, de onmatig lange mondelinge voortzetting der schriftelijke gedachtenwisseling Troelstra-Bos. Het wezenlijke kende ieder uit de stukken zelve en uit het verslag van het Zwolsche congres. Den heer Troelstra, met den angel van Amsterdam UI in het vleesch, mocht eenigè gemoedsontlasting ten goede worden gehouden; heeft hij van de zich aanbiedende gelegenheid niet een wat onbescheiden gebruik gemaakt? Hoe zouden zijne redevoeringen er bij gewonnen hebben, als de inhoud niet, als nn, in lang nat ware gesmoord. De lof van „kort en krachtig" te zijn geweest, dien hij aan een door hem ontvangen advies van zijn Belgischen partijgenoot Emile Vandervelde toebracht, is gewis door hem zeiven niet verdiend. Meer dan tot de regeering, sprak hij tot de concentratie, en meer dan tot de concentratie, tot Dr. Bos en diens naaste vrienden, de „knappe kerels zonder staf", schrijvers van „teloorgegane kranten"1); hij luidde de politieke doodsklok over hen. „Gij zijt een partij die geen reden van bestaan meer heeft." Ontnam de heer Troelstra aan dit doodvonnis niet zelf het schrikwekkende, door de veroordeelden vervolgens nog op lange vermaningen te onthalen? Politieke lijken, als men wreed gestemd is, kan men schoppen; men bezedepreekt ze niet.
De geheele toon van den heer Troelstra was hierom eenige noten te hoog, wijl het er ver van af is, dat zijn eigen partij in de crisisweken zoo vast heeft gestaan als al die bij het Kamerdebat
1) Toespeling op de verdwijning van het' vrijzinnig-democratisch dagblad Landen Volk.



DE HEER TROELSTRA.
121
kwistig uitgespreide majesteit zou moeten doen gelooven. Er is toen, en van geen kinderen uit de sociaal-democratische partij, ook een heel ander geluid vernomen, ja van den heer Troelstra zeiven. Nog te Zwolle meende hij dat hoe langer een kabinetCort van der Linden zou aanblijven, des te meer staatspensioen en algemeen kiesrecht in gevaar zouden komen; en om dit gevaar te kunnen afwenden wenschte hij gewapend te worden met een resolutie die hem samenwerking, in een kabinet, met de thans tot lijken verklaarden toeliet. Zij werden dus toen niet zoo dood geacht, of zij konden den heer Troelstra ter verovering van het algemeen kiesrecht nog goede diensten bewijzen.
Doch lang genoeg bij dit napleiten verwijld van wie acteur had kunnen worden en zich nu tot de rol van toeschouwer veroordeeld ziet. De heer Troelstra, wien de handen door het Zwolsche congres gebonden zijn, is en blijft voorshands ministerieel. Dit had korter kunnen worden gezegd; de premier heeft er maar zeer kort op geantwoord, in termen, die de wederzijdsche positie helder doen uitschijnen. „Er is geenerlei gemeenschap van beginselen, maar er is gemeenschap van het in de naaste toekomst te bereiken doel." Hoe vrij hij zich inderdaad gevoelt ten aanzien van alles wat buiten dit naaste doel omgaat (ook het neteligste), is reeds meer dan eens gebleken. Den 4den Februari in de Tweede Kamer, bij de afwijzing van de verbetering der onderwijzers-tractementen, op grond van financieel tekort. „De heer Troelstra heeft er op gewezen dat indien er een financieel tekort is, dit alleen waar is in betrekkelijken zin. Hij voert mij tegen: gij kunt geen geld vinden voor het onderwijs, maar wel voor de defensie. Dit is volkomen juist. Wanneer hier stond een sociaal-democratisch ministerie, dan zoude dit het geld kunnen vinden, want dan zoude het, althans indien het rekenen kon op de medewerking van de Volksvertegenwoordiging, kunnen bezuinigen op de militaire uitgaven; dan zoude het de gelden, thans voor militaire doeleinden bestemd, kunnen besteden voor het onderwijs. Dit is juist, maar wij staan hier niet als een .sociaal-democratisch ministerie.... Ik zal het mij moeten getroosten wanneer de geachte afgevaardigde niet met mij mede zal kunnen gaan, maar het is noodzakelijk dat wij elkander klaren Wijn schenken." — En den i8<len Februari in de Eerste Kamer, in antwoord aan den heer Polak, dit gulden woord: „Wanneer wij het daarheen leiden, dat wij een gemakkelijke prooi worden van



122
DE HEER LOHMAN.
anderen, zou dan de kans op de invoering van de hervormingen, die gij beoogt, zooveel grooter zijn geworden ?... Wij Nederlanders behooren tot de eersten, waar het er op aankomt om op internationaal gebied een betere toekomst voor te bereiden, maar wij staan krachtiger, wanneer wij tevens de overtuiging vestigen, dat wij er niet op speculeeren dat anderen voor ons in de bres springen. Wij staan krachtiger wanneer iedereen weet, dat wij bereid zijn te vechten als het moet, en ons te onderwerpen aan het recht wanneer het kan. En daarom zal dit kabinet op het gebied van de defensie niet transigeeren."
Hoe is de ontmoeting geweest met de rechterzijde der Tweede Kamer f
De heer Lohman, die de algemeene beschouwingen opende, sprak grootendeels langs het kabinet heen. Een staatsmansrede was het niet; zij flitste van haat en vijandschap, waar zij had moeten overtuigen en lokken. De toon, in de Nederlander niet te verontschuldigen maar althans te verklaren in de heetste dagen van den verkiezingsstrijd, werd hier overgebracht naar de Kamer. Welluidend is hij niet. De heer Lohman kan van den andersdenkende hoogstens erkentenis afdwingen van zijn bij Nederlandsche staatslieden zeldzame kracht van temperament, een kracht ongemeen in zichzelf, dubbel ongemeen in een man van zijne jaren; — maar een eerbiedige erkentenis wordt het niet. Daartoe is de kring waarin zijne gedachten zich bewegen, te eng. Van bewegen is eigenlijk geen sprake; zijne gedachten zijn gefixeerd jaren her, in een geheel andere wereld dan waarin wij thans leven. De heer Lohman protesteert eigenlijk nog altijd tegen de verwatenheid van de liberale societeitsheeren, waarmede hij veertig jaar geleden geworsteld heeft in een Nederlandsche provinciestad. Zijn voorstellingen zijn in dien tijd gevormd en hij weet ze niet te wijzigen. Hij heeft niet het flauwste vermoeden van het onrecht dat hij bedrijft, wanneer hij de linkerzijde in haar geheel aansprakelijk stelt voor de uitingen dier nazaten van zijn vroegere doodsvijanden, de helden van den Bond van Nederlandsche Onderwijzers. „De geestelijkheid der ons wachtende staatskerk", noemt hij die heeren. Hoe medelijdend mag, om zoo bekrompen misvatting, onze glimlach zijnl Is er wel één kerkje dat zóó leeg staat tegenwoordig, als de Büchner-kapel ?
Het woord van den premier was niet tot den heer Lohman gericht,



DE HEER LOHMAN.
123
maar ook hij mag" het zich aantrekken: „Wanneer de geachte afgevaardigde in het bezit was van den ring van Gyges en onzichtbaar een tocht kon ondernemen door het land, wat zou hij gewaar worden ? Dat er onder de ongeloovigen zelf, nu de bloeitijd van het rationalisme voorbij is, velen zijn die trachten een hoogere wijding te geven aan hun leven; en wanneer hij teruggekomen was van dien tocht, zou hij geworden zijn een wijzer en een billijker man."
Wat had de heer Lohman te doen? Hij ware in zijn recht geweest, opheldering van de onderwijs-paragraaf der troonrede te vragen. Deze stelde, onmiddellijk na de aankondiging der grondwetsherziening voor het kiesrecht, de benoeming in uitzicht eener staatscommissie, die onderzpeken zou „in hoever eene algemeen bevredigende regeling mogelijk is ter zake van de subsidieering van het bijzonder onderwijs en de voorwaarden welke daaraan verbonden moeten worden". Beteekende dit, zooals de woorden, op zichzelf beschouwd, schenen te moeten aanduiden, eene regeling bij de wet, of gaven plaatsing en gelegenheid der mededeeling recht tot de onderstelling, dat de regeering verband beoogde, althans toelaten kon, tusschen het werk der commissie en de herziening der Grondwet ? Met andere woorden, verklaarde de regeering zich bereid, art. 192 in de herziening te betrekken, of te laten betrekken? Natuurlijk was de vraag bij de schriftelijke behandeling der begrooting gesteld, en daarop was geantwoord, dat een voorstel tot herziening van art. 192 van de regeering niet stond te wachten. Een compromis, een oversteken, art. 80 voor art. 192,
mocht door haar niet worden bevorderd. „In beide gevallen be- 1
I
hoort zelfstandig te worden beslist wat 's lands belang eischt." Bovendien, de regeering wilde haar vermogen om de kiesrecht-1 hervorming tot stand te brengen, niet verzwakken door den feilen 1 strijd te doen ontbranden dien zij van elk regeeringsvoorstel tot herziening van art. 192 voorzag.
Dit antwoord hief een twijfel omtrent de bedoelingen der regeering op, die, ik wil het bekennen, mijzelven onmiddellijk na de troonrede niet weinig gepijnigd had. J) De minister Cort van der Linden, vreesde ik, zou kunnen komen aandragen met de nota die het lid der vorige grondwetcommissie Cort van der Linden, tezamen met vijf liberale medeleden, den 9<fcn Mei 1912 onderteekend
1) Hiervóór, bl. 114.



124
DE HEER LOHMAN.
had, en waarin een art. 192 werd voorgesteld, dat de rechterzijde nimmer zou kunnen voldoen, omdat het slechts bijdragen aan het bijzonder onderwijs onderstelt uit 's Rijks kas, terwijl de rechterzijde het vraagstuk aan de orde had gesteld van het voorzien in de kosten van het bijzonder onderwijs uit de openbare kassen. Aan mijne vrees, dat de regeering zou trachten met de rechterzijde ruilhandel te drijven, zich bij die poging bedienen zou van een voor de tegenpartij waardeloos ruilobject, en dus een even zekere als smadelijke nederlaag te gemoet ging, werd door de memorie van antwoord de grond ontnomen. De regeering, had ik geschreven, moest met algemeen kiesrecht en ouderdomsrente in de hand voor de rechterzijde durven treden en haar npodzaken zich daaromtrent te verklaren. De memorie van antwoord bleek op dit punt zoo duidelijk als maar te verlangen was: „Noch de kostelooze ouderdomsrente, noch het algemeen kiesrecht raken de hoofdbeginselen der rechtsche partijen, en de mogelijkheid schijnt niet uitgesloten tot eendrachtige samenwerking. Ook uit deze overweging moest het aan de orde stellen van art. 192 vermeden worden."
Was het dus, vóór de algemeene beschouwingen aanvingen, met zekerheid gebleken dat van de regeering geen voorstel tot herziening van art. 192 mocht worden verwacht, alle twijfel omtrent de draagwijdte der onderwijsparagraaf in de troonrede was nog ver van opgeheven. De regeering wilde geen schoolkrakeel doen ontbranden; maar hoe, wanneer de partijen zelve het eens bleken te kunnen worden omtrent de grondslagen van een schoolvrede? Zou zij dan ook de hand afwijzen die van dit heugelijk feit in de Grondwet aanteekening mocht wenschen te doen?
Op deze vraag had men mogen verwachten de rede van den heer Lohman te zien uitloopen. Hij belandde ten minste ergens in de buurt; ongelukkig na een reeks van verwijtingen die tot den vrede zeer weinig hebben kunnen bijdragen. De onmatige lengte der woordenwisseling Troelstra-Bos heeft althans dit voordeel gehad, dat de aandacht der linkerzijde van de reeds zoo vaak 's heeren Lohman's mond ontvloden vinnigheden niet weinig werd afgeleid, en de aanstonds te analyseeren, gewichtige rede van den heer Loeff kwam vervolgens gelijksoortigen dienst bewijzen, zoodat de felle aanval van den ouden strijder beantwoord is kunnen worden op de meest welsprekende, tegelijk in het belang der pacificatie wenschelijkste wijze: met stilzwijgen. Evenwel, de aanval



DE HEER LOHMAN.
125
werd besloten met een passus die ook thans nog volle opmerkzaamheid verdient:
„De schoolstrijd moet ophouden", aldus de heer Lohman, „omdat hij meer en meer de natie demoraliseert, niet de tegenpartij alleen, maar ook ons zelf. Door den strijd te bestendigen, die naar constitutioneel recht slechts met toestemming der meerderheid kan worden beëindigd, dwingt gij ons op allerlei wijzen te streven naar de meerderheid. Men dwingt ons tot een in ons oog heiligen krijg, maar die strijd demoraliseert op den duur, onverschillig of wij tot de meerderheid dan wel tot de minderheid behooren. De Christenen mogen niet voor zich uittrompetten laten op de straten.... Het Koninkrijk Gods is geen uithangbord en behoort niet allereerst zich te openbaren in een stembus. Wij laden den schijn op ons alsof
wij als Christenen voor dezelfde goederen strijden als de wereld
Vandaar dat tot zekere hoogte de haat tegen de rechtsche partijen zich verklaren laat. Maar zij die den schoolstrijd laten voortduren zijn zelf de schuld van dien onverkwikkelijken toestand.
„Laat het Kabinet dat nu optreedt een einde maken aan dien strijd. Maar als gij dat doen wilt, dan moet gij niet van de rechtseen geldquaestie maken. Gij moet niet een commissie bijeenroepen enkel om na te gaan hoe de lastige tegenpartij met uitkeeringen kan worden gepaaid of tevreden gesteld. De verhouding van de Regeering tot de volksschool, de publieke school, zal moeten worden geregeld, onverschillig of het onderwijs gegeven wordt vanwege den Staat of vanwege de maatschappij, en als de maatschappij zelf de handen aan het werk slaat, dan behoort zij niet als minderwaardig bij de scholen der Overheid te Worden achtergesteld. Zooveel mogelijk moet ieder de vrijheid hebben om een school te kiezen zonder deswege op extra kosten te worden gejaagd. De wet stelle de eischen, noodig om te zorgen dat het geld nuttig en goed wordt besteed,.... omdat, onverschillig of het Rijk al dan niet particulieren te hulp komt, de Staat bij het verstrekken van goed en samenhangend onderwijs belang heeft....
„Gaarne had ik gezien, dat de rechterzijde de schoolquaestie oploste, maar het heeft niet mogen zijn. Misschien is het beter zoo; misschien kan een buiten de partijen staand Kabinet beter optreden als arbiter. Ik gun het Kabinet die eer."
De heer Lohman, zeiden wij, kwam dicht in de buurt van waar hij wezen moest, maar niet geheel op de juiste plek. Hulde komt



126
DE HEER VAN DER VOORT VAN ZIJP.
hem toe voor het mannelijk woord, waarmede hij de diep gevoelde behoefte aan pacificatie, die bij de besten van rechts aanwezig is, erkend heeft. Als de heer Lohman zelf, in de Kamer en in zijn dagblad, zijn toon eens blijvend in overeenstemming had gehouden met die behoefte, wat zouden wij misschien al een eind verder zijn!
Gelijk heeft ook de heer Lohman, als hij gevoelen dóet dat het dien besten onzer tegenpartij niet om een aalmoes, maar om bevrediging van hun rechtsgevoel te doen is. Eene linkerzijde die deze fundamenteele waarheid nog langer miskennen zou, moest de pacificatie maar liever in het geheel niet beproeven, want haar poging loopt zeker op haar teleurstelling en schade uit.
Maar de heer Lohman tast mis, als hij de eer der oplossing aan het Kabinet alleen gunt, zonder allereerst aan zichzelven en aan zijne tegenpartij te denken. Het Kabinet was niet tot de oplossing van deze zaak geroepen. Zoo het die niettemin oplossen kan, zal de mogelijkheid daarvan eerst zijn aan te toonen door i de partijen in samenwerking.
De heer van der Voort van Zijp, voorzitter der anti-revolutionnaire partijgroep in de Tweede Kamer, maakte het zich niet moeilijk. ,,Of de regeering zich bereid wilde verklaren alsnog zelf een herziening van art. 192 aan de orde te stellen?" Eene vraag, die reeds geene vraag meer was. De regeering had, in hare memorie van antwoord, hare weigering nog uitvoeriger gemotiveerd dan boven reeds werd verhaald. Niet alleen dat zij de herziening van art. 192 niet als prijs wilde bieden voor die van art. 80, zij meende dat eene poging tot beëindiging van den politieken schoolstrijd ook niet met het uitdenken eener nieuwe redactie van art. 192 moest beginnen. „Wat noodig schijnt is veeleer vast te stellen den financieelen grondslag voor de regeling van ons volksonderwijs. Daarbij dient overwogen te worden op welke wijze de financieele en paedagogische onafhankelijkheid van het bijzonder onderwijs waren te waarborgen, en welke eischen voor goed en deugdelijk onderwijs van staatswege gesteld moeten worden. Maar tevens zal dan de vraag moeten worden beantwoord, hoe in de kosten zal behooren te worden voorzien, ook met het oog op een betere opleiding en salarieering der onderwijzers. Eerst als omtrent deze punten overeenstemming zal zijn bereikt, is de grond gelegd voor duurzamen vooruitgang en tegelijk voor althans voorloopig duurzamen



DE HEER VAN DER VOORT VAN ZIJP.
127
vrede. Of daarbij wijziging van art. 192 al dan niet onmisbaar is, schijnt vóór men het over de zaak zelve eens is, niet op goeden grond uit te maken."
Eerst dus de practische oplossing, meende de regeering; dan, indien nog noodig, de wijziging van het grondwetsartikel.
Het springt in het oog welke groote voordeden deze methode aanbiedt. Zij kan niet verzonnen zijn door iemand die de zaak der pacificatie kwalijk gezind is. Door rauwelijks een ander art. 192 voor te stellen, heeft de premier gedacht, ontketen ik strijd, en ik wil juist dat het nieuwe artikel, als het komen moet, het einde markeeren zal van den strijd. Zoo men op zijne geschreven woorden iets zou weten aan te merken, zou het moeten zijn dat zij wel eenigen grond schenen op te leveren tot de vrees van den heer Lohman, dat de regeering de zaak te veel als van overwegend materieelen aard beschouwde. De mondelinge toelichting heeft, naar ik meen, in dit opzicht gerustgesteld; overbodig was zij niet. Doch waarin de premier reeds in de memorie van antwoord het wit had getroffen, was zijn betoog dat de schoolvrede. en het artikel dat den gesloten vrede desnoods mag bezegelen, op vooraf bereikte overeenstemming omtrent de concrete punten van het geval gegrond moet zijn; dat zóó alleen ook, niet de partijtriumf van links of rechts, maar het nationaal belang zal worden in zekerheid gesteld, dat niet enkel schoolvrede, maar bepaaldelijk den vrede op het gebied van een zoo doeltreffend mogelijk ingericht publiek schoolwezen eischt; van een schoolwezen, dat bij voortduring van den politieken schoolstrijd onnoemelijke schade moet lijden, ondanks of misschien zelfs door de sommen die er op onverstandige, immers door partijzucht (of partijvrees) ingegeven manier, aan ten koste zullen worden gelegd. Bepaaldelijk ook op dit betoog was het, dat uit de Kamer een weerklank moest komen; welken weerklank gaf nu de heer van der Voort van Zijp? „De commissie, waarover in de Troonrede gesproken wordt, beschouw
ik als iets geheel bijkomstigs " Van deze zijde geen poging
zelfs, om zich in den gedachtengang der regeering te verplaatsen; niets dan de ontwikkeling van het overbekend partijstandpunt.
Ruimer plaats voegt den heer Loeff, die, in een door den premier opvallend maar niet boven verdienste onderscheiden rede, de palm wegdroeg.



128
DE HEER LOEFF.
De heer Loeff overzag in waarheid den politieken toestand en bepaalde zich dus in geenen deele tot het onderwijsvraagstuk, al heeft hij daarover zijne meening gezegd. Hij ving aan, gelijk bij deze ontmoeting paste, met het Kabinet en vroeg het naar de reden van zijn bestaan.
De heer Loeff had voor het Kabinet niet — „misschien moet ik zeggen, nog niet" — een woord van welkom; hoogstens een woord van waardeering „voor den moed en durf om onder de omstandigheden, waaronder wij op dit moment verkeeren, het roer van den Staat in handen te nemen". Zóó plegen gevaarlijke vijanden te beginnen, als zij tevens hoffelijke lieden en geschoolde parlementariërs zijn.
Waarom er dan zooveel moed en durf noodig was? De heer Loeff ziet het zóó: het Kabinet heeft de verantwoordelijkheid overgenomen van de concentratie, die er voor is teruggedeinsd. Een S. D. A. P„ die haar revolutionnair standpunt bleef handhaven, kon geen zitting nemen in een constitutioneel Kabinet, geen plichten aanvaarden tegenover den bestaanden Staat; reeds het eergevoel verbood het. Ontsloeg de weigering der S. D. A. P. evenwel de concentratie ? „Wanneer men een verkiezingsstrijd heeft geleid zooals de concentratie dat heeft gedaan, en men wil dan achteraf beweren dat die strijd en die opzet niet negatief is geweest, maar dat men daarbij bepaalde positieve bedoelingen had, dan mag men, als men in de gelegenheid wordt gesteld die positieve bedoelingen te realiseeren, zich daaraan niet te onttrekken op straffe van zijn bedoelingen als zuiver negatief te zien beschouwd." Voert de concentratie aan dat zij van het begin af gewaarschuwd heeft geen daadwerkelijke verantwoordelijkheid te zullen willen dragen, tenzij zij zelve de meerderheid behaalde, dan maakt deze „gepremediteerde ontduiking van verantwoordelijkheid" de zaak slechts te erger. Met de socialisten ging het niet; zonder de socialisten durfde men niet; wat ware er overgebleven dan bevestiging van het rechtsch bewind en Kamerontbinding? Toen is de heer Cort van der Linden verschenen, en heeft voor een i haar plicht ontrouwe parlementaire partij de kastanjes uit het vuur r gehaald.
Welk een slecht voorbeeld voor de toekomst 1 De heer Loeff neemt aan dat in afzienbaren tijd geen verandering van partijgroepeering mogelijk zal zijn, en dat de verkiezingen, die wij nog



DE HEER LOEFF.
I29
zullen beleven, of wel een meerderheid voor de coalitie zullen opleveren, of wel een linksche meerderheid, die dan gevormd zal zijn juist zooals nu, uit concentratie en S. D. A. P.
Een aanbod als thans door Dr. Bos gedaan, zal door een liberalen kabinetsformateur nooit meer kunnen worden herhaald, alvorens de S. D. A. P. geheel tot het revisiosnisme bekeerd blijkt. Bij linker overwinning zal het extra-parlementaire kabinet de regel worden. „En ik vraag aan den heer kabinetsformateur: indien uw optreden van thans als gevolg moest hebben het optreden van extra-parlementaire kabinetten als norm, zoudt gij dan niet meenen dat daardoor het verantwoordelijksgevoel bij de parlementaire partijen zelf noodwendig zeer zou verzwakt? Hoe denkt gij over een stembusstrijd, die gevoerd zou worden door partijen die kunnen zeggen: wanneer wij straks de tegenpartij in de minderheid helpen brengen !) staan wij buiten de zaak, want er komt toch een extra-parlementair kabinet dat voor ons de kastanjes uit het vuur haalt? Zou men niet meenen, dat er dan in een der hoofdpijlers van ons constitutioneel staatsleven, de idee der verantwoordelijkheid, een bedenkelijke scheur zou komen?"
Hoe zou de rechterzijde thans reeds het kabinet kunnen verwelkomen? Het bestaat uit vrijzinnigen; het neemt de hoofdpunten van het concentratieprogram over; het betrekt art. 192 niet in de grondwetsherziening. Het beroept zich op den uitslag der verkiezingen, die duidelijk aangetoond zou hebben, dat het de wil des lands is om algemeen kiesrecht te krijgen en staatspensioen. Is dan de uitslag van verkiezingen ooit anders dan negatief? „Het volk weet in den regel wat het niet, hoogst zelden wat het wèl wil."
Zichzelf het etiket opplakkend van partijloos, beweegt het kabinet in werkelijkheid zich in de lijn der concentratie.
Eindelijk het onderwijs. Het kabinet verwerpt het denkbeeld van een compromis; — want is de grondwet anders} dan een verzamelplaats van compromissen? „Wat den kabinetsformateur te dezen had moeten leiden is 's lands belang en anders niet." Wanneer
1) De heer Loeff zeide: „wanneer wij straks in de meerderheid komen." Dit komt mij echter voor een lapsus te zijn geweest. De heer Loeff stippelde uit wat de toekomst te zien zou geven indien de thans gevolgde practijken tot voorbeeld werden genomen. Hij had dus andere woorden moeten gebruiken, immers de concentratie heeft niet gezegd: „wanneer wij (concentratie) straks in de meerderheid komen, staan wij buiten de zaak."
Nederlandsche Politiek.
9



13° DE HEER LOEFF.
dit een gecombineerde beslissing omtrent kiesrecht en onderwijs vordert, wat verhindert dan het kabinet die uit te lokken? Dat het algemeen kiesrecht gevaar zou loopen? Dit gevaar moet dan van links komen; immers de rechterzijde schroomt het onderwijsdebat niet; zij verlangt er naar. Dreigt integendeel uw troetelkind geen gevaar van rechts, indien art. 192 buiten de herziening wordt gelaten ?
„Mijnheer de Voorzitter 1 Heteischtnu eigenlijk weinig toelichting meer, hoe wij staan tegenover dit Kabinet. Wij hebben nog altijd de hand die wij hebben uitgestoken niet teruggetrokken, maar er komt noodwendig een tijd waarop men vermoeid wordt van het lang uitgestrekt houden, en waarop de uitgestoken hand vanzelf terugzinkt. Er is op dit oogenblik nog gelegenheid voor het Kabinet om onze hand te grijpen en weg te nemen de bezwaren en bedenkingen die nog altijd bij ons bestaan. Om daartoe te geraken zal echter de Minister van Binnenlandsche Zaken er toe moeten overgaan een andere en meer inschikkelijke houding tegenover ons aan te nemen, dan hij tot dusver deed. Hij zal zich hebben los te maken van verschillende uitingen die althans den sterken schijn wekken, dat hij meer den eenen kant uitkijkt dan den anderen; hij zal in het Parlement moeten zijn de kleurlooze middenstof tusschen de verschillende, partijen, zoo van rechts als van links.
„Ik heb getracht in mijn rede duidelijk te maken, hoe noode wij in de oppositie zouden gaan, maar men moet het ons mogelijk maken niet daartoe over te gaan. Ik spreek de hoop uit, dat de heer Minister alsnog er in zal slagen ons die mogelijkheid te openen. Ik moet daar echter bijvoegen, dat na alles wat is voorafgegaan, het woord dat wij van de Regeering wachten, zal moeten zijn een duidelijk en kloek woord, waaruit klaar zal moeten blijken, dat de Regeéring de categorische weigering, door haar in de Memorie van Antwoord uitgesproken als haar laatste woord, tegenover ons terugneemt."
Ziehier het wezenlijke, dat van rechts den kabinetsformateur is tegemoet gevoerd. Het is volle zwakke punten.
Hoeveel sterker zou de heer Loeff hebben gestaan, indien een opdracht tot kabinetsvorming, na de mislukking der poging van Dr. Bos en het terugdeinzen der concentratie, der rechterzijde inderdaad welkom ware geweest 1 Het klemmende verwijt aan den



MR. CORT VAN DER LINDEN. - ^ I3I
heer Cort van der Linden ware dit geweest: gij stelt u op de* plaats die ons toekomt. Tot zulk een verwijt echter heeft niemand ter rechterzijde den moed gevonden.
Meer dan behoedzaam wordt de behoedzame heer Loeff, wanneer hij in zijn redeneering aan het tertium datur is toegekomen. Hij durft het niet voor eigen rekening nemen; hij bedient zich'van een woord van den heer Troelstra, en glijdt er dan zoo spoedig mogelijk overheen. Maar wij hebben het niet weersproken getuigenis van den heer Heemskerk op 12 Maart te Amsterdam, in den bond van anti-revolutionnaire kiesvereenigingen :
„Als redder in den nood, niet alleen voor links, maar ook voor rechts, is toen de kabinetsformeerder Cort van der Linden opgetreden. Voor rechts was hij de redder uit den nood, omdat zonder hem het afgetreden kabinet, hoe onaangenaam zijne positie ook geweest ware, het bewind weder had moeten opnemen."
Het rechter bewind kon niet aanblijven, omdat het door de kiezers was omvergeworpen. Hier komt de groote staatsmacht ten tooneele, die in de beschouwingen van den heer Loeff vergeten werd. Hij ziet slechts de partijen, de verantwoordelijkheid der partijen. Heeft het kiezersvolk geen verantwoordelijkheid? Is men van dit orgaan af door er op te smalen, door te zeggen dat het enkel maar weet wat het niet wil, hoogst zelden wat het wèl wil? Met welk recht namen dan de rechtsche kabinetten van 1888 en 1901 hunne plaats in, en gebruikten zij die om zeer bepaalde onderwerpen aan de orde te stellen?
Het is allereerst deze zwakke plek, die door den premier in een antwoord van groote geschiktheid en waardigheid werd aangeraakt. „Wanneer de kiezers voor een candidaat stemmen, weten zij dat zij hun stem geven aan de hervormingen die door dien candidaat op den voorgrond zijn gebracht. Indien men dat niet aanneemt, zou de parlementaire regeering een onmogelijkheid worden. Wanneer volgende verkiezingen de rechtsche partijen in de meerderheid brengen, zou men kunnen zeggen: dat is niet het gevolg van voorkeur voor de rechtsche partijen, maar van de ontevredenheid der onderwijzers of van de militaire politiek' van het Kabinet. Zou dat de rechtsche partijen beletten om de regeering te aanvaarden, wanneer zij op hun programma hadden' gezet een protectionistisch tarief of de suprematie van de bijzondere school? Zou men dan niet zeggen.; dat is- ons regeeringsprogramma en



r32. MR. CORT VAN DER LINDEN.
wij zijn door de verkiezingen gerechtigd om dat uit te voeren?"
Eén ander punt waarop de heer Loeff niet sterk stond, was het gevaar dat van rechts zou dreigen tegen het algemeen kiesrecht, mdien de regeering niet op het verlangde compromis inging. Voelt zich de rechterzijde inderdaad zoo vrij, zich tegen het algemeen kiesrecht te verzetten?
„Het voorstel tot grondwetsherziening van de vorige regeenng is geweest een erkenning van den wensch naar'algemeen kiesrecht, want men mag het in een ander philosophisch kleed hebben gewikkeld, practisch zou het op hetzelfde neergekomen zijn. Wanneer men dit niet aanneemt, had men vierkant moeten zeggen: van algemeen kiesrecht willen wij niets weten. Daarmede had men dan voor de kiezers moeten komen. Dat men dit met doet, is een bewijs, dat men de macht der beweging erkent."
De oorsprong van het Kabinet? „Er was in het parlement voor reen partij grond om de regeering te aanvaarden; er was geen partijmeerderheid en voor een optreden van de twee bij de verkiezingen verbonden partijen was geen grond gevonden, en waar nu een constitutioneel optreden door een partij meerderheid onmogelijk ■ was moest men bij de oplossing terugtasten tot de kiezers zelf. Daarom moest men een Kabinet formeeren dat geheel en al buiten de partijen, stond, buiten de partijen in de Kamer, maar dat niettemin aan de hoofdgedachte van het constitutionele stelsel, dat de richting wordt bepaald door de richting van de kiezers, voldeed.
Men hield met andere woorden geen rekening met de groepeenng in "de Kamer, maar over de hoofden van de Kamermeerderheid
heen hield men rekening met de kiezers
, „Er is niet, zooals men schijnt vermoed te hebben, een.oorzakelijk verband tusschen concentratieprogram en program der regeering. Het is een evenwijdig loopende gedachte. Het algemeen kiesrecht, eri het sociale vraagstuk stonden op het concentratieprogram voor de verkiezingen, en na de verkiezingen heeft deze regeenng ze op haar program gezet, omdat zij meent dat daaromtrent een uitspraak, van de kiezers is verkregen. Ander dan dit parallel loqpende verband bestaat er niet." ■
De kastanjes? „Zij moesten uit het vuur gehaald. Het Kabinet had niet te maken met den plicht van de concentratie, maar alleen met den eigen plicht tegenover het land en tegenover de Koningin die de opdracht gaf."



MR. CORT VAN DER LINDEN.
r33
Ondermijning van partijverantwoordelijkheid? „Het komt mij voor dat de theorie van den heer Loeff op één punt niet goed houdbaar is, nl. hier, dat de partijverantwoordelijkheid zou zijn eén noodwendig element, en dat zonder dien factor van een gezonde democratie geen sprake kan zijn. Mij dunkt dat dit is een overdrijven van het belang van het partijwezen. Het gevolg van het op de spits drijven der partijverantwoordelijkheid is, dat men ondermijnt de individueele verantwoordelijkheid. Indien het kabinet vrijstaat van dè verantwoordelijkheid van de partijen, dan is zijn eigen verantwoordelijkheidsgevoel daardoor niet verzwakt maar eerder versterkt."
Meer dergelijke kabinetten? „Het zou een ramp zijn voor de , constitutioneele practijk, gelijk die zich nu ontwikkeld heeft, maar zooals de Engelschen dit noemen a blessing in disguise. Want dan zouden wij kabinetten krijgen die onmiddellijk steunden op de natie zelf." v*jppf*l
Alleen vrijzinnigen in het kabinet? Logisch zou het mogelijk geweest zijn, ook mannen van. rechts op te nemen, „omdat ons program niets bevat, dat strijdt tegen de groote beginselen van de rechterzijde", maar politiek mogelijk was het niet, nadat de vorSgeï rechtsche regeering die programpunten had bestreden en onaan-* nemelijk verklaard.
Tot zoover was de rede van den premier ongeveer, zooals reeds de memorie van antwoord haar had kunnen doen verwachten. Maar het groote effect is gemaakt door het slot; minder om den inhoud wellicht (die zich bij de memorie van antwoord aansluit), dan om den toon die er in doorklonk en die, dunkt mij, niet dan na het aanhooren van het slot der redevoering van den heer Lohman zóó had kunnen worden aangeslagen. Het was toen de heer Cort van der Linden genaderd was-tot het onderwijsvraagstuk:
Wanneer de regeering het alleen op hare wijze aan de orde wil stellen, waarom geschiedt dit dan? „Omdat zij innig overtuigd is van het groote belang voor ons volk bij een pacificatie; omdat zij als zelfstandig kabinet de kracht in zich voelt om op te treden niet, gelijk de heer Lohman wilde, als arbiter, maar als eerlijke makelaar. Omdat zij rekening wil houden met de wenschen, neen, dit is te zwak: met het rechtsgevoel der rechterzijde.
„De politieke schoolstrijd is een wig, die van ons volk twee volken maakt. Zoolang die niet is uitgehaald, kan van een losmaken



134
MR. CORT VAN DER LINDEN.
van de energie, waarover ons volk moet beschikken, geen sprake zijn. Het verschil tusschen de rechterzijde en dit kabinet is uitsluitend een verschil in de methode hoe wij tot een resultaat zullen komen ...."
Een compromis f Ja, maar niet een compromis over twee heterogene onderwerpen.
„Het standpunt dat de regeering inneemt, mag ik qualificeeren, hoewel men dat niet dadelijk begrepen heeft, als zoo conciliant mogelijk." De „vredesboodschap" in de troonrede gegeven: subsidieregeling bij de wet, is misverstaan. De regeering heeft daarop haar formule gewijzigd, en in de memorie van antwoord den weg opengelaten tot financiëele gelijkstelling bij de Grondwet. Maar wie moet dien weg betreden? De regeering, of de partijen zelve? „Indien in de staatscommissie een compromis kon gesloten worden tusschen rechts en links, indien er een grondslag kon worden gevonden voor een bevredigende oplossing van den schoolstrijd, en indien op grond daarvan in deze Kamer een initiatief-voorstel werd gedaan, dan zoude de regeering daarentegenover uiterst welwillend gestemd zijn. De regeering zou haar loyale medewerking verleenen. En indien op grond van een dergelijk gesloten compromis een initiatief-voorstel door de beide Kamers der StatenGeneraal werd aangenomen, dan kan men er op rekenen dat er bij de regeering geen principiëele bezwaren zouden bestaan, om dat voorstel in de revisie te betrekken en tegelijk met de rivisie jvan art. 80 door te zetten. Het is dus een quaestie van loyale medewerking van weerszijden. Het is niet een verbond, maar een entente cordiale. Ik moet er echter uitdrukkelijk aan toevoegen, dat de regeering de grondwetsherziening niet afhankelijk kan stellen van de commissie ...."
Waarom geen regeeringsvoorstel ? „Wanneer men zou willen aansturen op een voorstel, dat hier rauwelijks kwam in deze Vergadering, dan zou men, meen ik, aansturen op mislukking, want dan zal men weer zien, wat men al zoo dikwijls gezien heeft, dat men krijgt een strijd van beginselen, dat men twist over formules, dat men weer de hartstochten ontketent, en dan zal er van de geheele zaak niets terechtkomen. Maar wanneer men binnenskamers, gezamenlijk om een groene tafel gezeten, zich voorstelt, hoe de zaak practisch zal werken, dan zal men zien, dat er zeer vele moeilijkheden zullen verdwijnen, en dan zal het niet zoo moeilijk



REPLIEKEN.
135
zij» te komen tot een formuleering, die voor allen aannemelijk is.
„De geachtigde afgevaardigde uit Waalwijk heeft dit gezegd: wij hebben de hand tot verzoening uitgestoken, maar die hand kan wel vermoeid worden, en het kan wel wezen dat ik eindelijk gedwongen word de hand te laten zinken. Wanneer het u te doen is om met het uitsteken van uw hand in ontvangst te nemen de onderwerping van de Regeering, dan zeg ik: laat ze zinken. Maar wanneer het u te doen is om met die hand samen te werken aan het doel, waarvoor gij zoolang gestreden hebt, dan zult gij van deze zijde vrijwillige handen vinden om u te helpen ...."
Overmoed, dat de regeering het compromis in den door de rechterzijde aangeboden vorm afwijst? Is niet reeds het beeld opgeroepen van de gladiatoren van het oude Rome; niet voorspeld dat de tijd snel kan aanbreken, dat aan het leven van het kabinet met gestreken duim een einde zal worden gemaakt?
„Mijnheer de Voorzitter 1 Ieder die als Regeering hier in de politieke arena treedt, weet dat hij is moriturus, maar wat van hem verlangd wordt, is, dat hij, als een goed gladiator past, den strijd voert, en wanneer wij ons Ave Caesar uitspreken, dan is het niet met het oog op eenige partij hier in de Kamer, maar op hooger gericht, op het belang van het land."
Was dit de kleurlooze middenstof tusschen de partijen die gesproken had, of der partijen meerdere?
En echter, de heer Lohman, terugkomende, achtte de houding dezer vastberaden regeering „niet heldhaftig". „Veel mooier zou het zijn te zeggen: ik heb hier te doen met een zaak van recht; ik neem de nummers 80 en 192 aan boord van mijn schuit, en wie dat niet goedvindt zend ik naar huis." Het effect dezer opwekking tot bravade moet niet weinig verzwakt zijn geworden door wat er onmiddellijk op volgde: „Het standpunt van den minister heeft ook zijne voordeden. Door de positie die het Kabinet inneemt, maakt het al dadelijk het vraagstuk eenigermate los van politieke combinaties. Het wordt niet meer een portefeuillekwestie; het wordt nu eenvoudig voor de Kamer de vraag, wie wil medewerken om de kwestie op te lossen. Wanneer op deze wijze gehandeld wordt, dan is er krachtige medewerking noodig, althans van onze zijde .... Zou het niet de beste weg zijn, als wij trachtten uit de linkerzijde steun te krijgen voor de bereiking van het



136
REPLIEKEN.
resultaat, dat wij willen bereiken? Ook voor de rechterzijde zal het misschien van groot belang zijn, dat een linksch Kabinet hier openlijk verklaart, dat de wensch dien wij koesteren is een rechtmatige wensch. Reeds dit alleen is een reden waarom wij dit Kabinet dank kunnen zeggen. Ook wanneer niets anders tot stand kwam, zou ik nog zeggen, dat,wij daarin veel gewonnen hebben, dat dit van die plaats door die mannen is gezegd.... Het zou voor ons aangenamer geweest zijn de kwestie zelf op te lossen; maar misschien is het beter zoo. Wij moeten niet vergeten, dat de oplossing onmogelijk is, wanneer niet links en rechts, zoowel in de Kamer als in het volk, samenwerken."
De heer Loeff wist te antwoorden zonder de fout tegen den goeden smaak te bedrijven, die het begin der repliek van den heer Lohman ontsiert. In stede van 's ministers welberadenheid voor vrees uit te maken, erkende hij aanstonds, den klank te hebben onderkend van een rechtschapen gemoed, dat vertrouwen zocht en vertrouwen wekte. „Zoudt gij er bezwaar tegen hebben uw kabinet — want dit bedoelt gij toch te zijn in een zeer voornaam opzicht — te noemen het conciliatie-kabinet ? Si tu accipis nomen, ego accipio omen." En hij trok, namens zijne fractie, de aanvankelijke weigering, in de commissie aan het werk der bevrediging deel te nemen, terug.
Ook van den heer van der Voort van Zijp een retireerende beweging, uitgevoerd met aanmerkelijk minder gratie.
De heer Cort van der Linden, in dupliek: „De rechterzijde heeft zich eer verworven; er behoort meer toe dan waartoe men gewoonlijk kracht vindt, om uit een eenmaal ingenomen positie zich terug te trekken ....
„De regeering heeft in de formuleering van haar voorstel in de memorie van antwoord er zich op toegelegd om uitdrukkingen te vermijden die tot strijd en misverstand aanleiding hebben gegeven. Zij heeft het op deze wijze geformuleerd, dat dient overwogen te worden op welke wijze de financiëele en paedagogische onafhankelijkheid van het bijzonder onderwijs ware te waarborgen, en welke eischen aan goed en deugdelijk onderwijs van staatswege kunnen gesteld worden. Dat is inderdaad zoo ruim mogelijk bedoeld, niet alleen wat betreft het rijkssubsidie, maar algeheel. *) Wanneer nu
1) De nota van 9 Mei 1912 is hiermede losgelaten.



DE BEVREDIGINGSCOMMISSIE.
137
wordt gevraagd, nog een stap verder te gaan 1), moet ik die vraag afwijzen. Verder gaan kan ik niet. De opdracht laat bespreking van alle wenschen der rechterzijde toe.
„Vraagt men nu of de poging zal slagen, dan moet ik alle voorbehoud maken. Ik hoop het innig, maar een verantwoordelijkheid voor het eindresultaat kan ik niet op mij nemen. Ik wensch alles te doen wat ik kan om het welslagen te bevorderen, maar daar houdt mijn verantwoordelijkheid op ....
„Ik k an nog alleen dit zeggen. De Regeering zou het niet begonnen zijn, wanneer zij niet werkelijk dacht dat er goede kans van slagen was. En het zal toch inderdaad een feit zijn van groote beteekenis in de parlementaire geschiedenis van ons land, dat, na den hevigen strijd, die gestreden is buiten het Parlement en in het Parlement, bezonnen manhen van weerskanten elkander vinden om gezamenlijk overleg te plegen in een aangelegenheid, die van zoo groot belang is voor de ontwikkeling van onze volkskracht en van zoo groot belang ook voor de eenheid van ons land."
Men was gespannen op de ontmoeting met Dr. Kuyper in de Eerste Kamer. Zij heeft niet plaats gehad. Ziekte van een familielid riep den hoofdman der anti-revolutionnaire partij naar Lausanne. Wat in zijn afwezigheid door anderen is te berde gebracht mag worden voorbijgegaan: het heeft geen nieuwe gezichtspunten geopend.
De commissie werkt 2); werkt onder den indruk, mag men aannemen van de rede waarmede zij door den premier is geïnstalleerd:
„Het openbaar en bijzonder onderwijs doen zich aan u voor als historisch ontwikkelde gegevens. Gij zoekt middelen om beide tot bloei te brengen en beider vrijheid te waarborgen. Gij zult eenerzijds hebben vast te stellen de taak die der Overheid tegenover beide takken van ons volksonderwijs toekomt, en anderzijds de eerbiediging van ieders levensbeschouwing tot leidend beginsel hebben te maken der door u te ontwerpen regeling."
Had iemand durven hopen, dat deze extra-parlementariër het in weinig maanden zóóver zou hebben gestuurd? Dank zij juist
!) Vraag van den heer van der Voort van Zijp, die er alsnog op had aangedrongen dat de regeering de beide ladingen, art. 80 en art. 192, aan boord zou nemen. 2) Benoeming: 31 Dec. 1913; installatie: 8 Jan. 1914.



13»
KIESRECHTVOORSTEL DER REGEERING.
inzicht en besluitvaardigheid zeker; bovenal dank zij het rechtschapen gemoed.
Vergis ik mij, of worden hem reeds uit het volk, waartoe hij, over de hoofden der kamerpartijen heen, het gelaat wendde, blikken van goede verstandhouding toegeworpen? Op zulke dienaars, gevoelen wij, hebben wij zuinig te zijn<
De regeering wenschte in haar voorstel tot grondwetsherziening een voorloopig kiesreglement op te nemen, op den grondslag van evenr.edige vertegenwoordiging. Eene staatscommissie tot het ontwerpen van zoodanig kiesreglement was ingesteld 13 Nov. 1913, onder voorzitterschap van het lid van den Raad van State, Mr. Oppenheim. Zij werd 22 Nov. geïnstalleerd en bracht 25 Mei 1914 verslag uit.
Twee maanden later, en rondom ons werd het oorlog. Desniettemin heeft de heer Cort van der Linden de grondwetsherziening ten einde gebracht. Zijn kiesrechtsvoorstel werd 25 Oct. 1915 ingediend. Het liet Tweede Kamer, Provinciale Staten en gemeenteraden verkiezen op den grondslag van evenredige vertegenwoordiging, door de mannelijke ingezetenen, tevens Nederlanders of door de wet als Nederlanders erkend, die den door de wet te stellen leeftijd, welke niet beneden 23 jaren mag zijn, hebben bereikt, en door de vrouwelijke ingezetenen, die aan gelijke voorwaarden voldoen, voor zoover de wet haar daartoe uit hoofde van niet aan het bezit van maatschappelijke welstand ontleende redenen bevoegd verklaart. De verplichting om van het kiesrecht gebruik te maken, kan door de wet worden opgelegd. De Eerste Kamer wordt verkozen door de Staten der provinciën op de wijze door de wet te bepalen. Om lid der Eerste Kamer te kunnen zijn, moet men voldoen aan dezelfde vereischten als voor het lidmaatschap der Tweede Kamer zijn gesteld.
Onderwijl vergaderde (onder voorzitterschap van den heer Bos) de pacificatiecommissie, die in April 1916 wetsontwerpen tot wijziging en aanvulling van de wet op het lager onderwijs, omtrent de opleiding van onderwijzers en tot regeling van het bewaarschoolonderwijs aanbood, benevens met algemeene stemmen op ééne na (die van den heer Tydeman)



ONDERWIJSARTIKEL DER BEVREDIGINGSCOMMISSIE.
139
een nieuw art. 192 te voorschijn bracht, dat 15 April 1916 zonder eenige wijziging door de regeering als tweede herzieningsvoorstel bij de Staten-Generaal werd ingediend. Het artikel luidde:
„t. Het onderwijs is een onderwerp van de aanhoudende zorg der regeering.
2. Het geven van onderwijs is vrij, behoudens het toezicht der overheid, en bovendien, voorzoover het algemeen vormend zoowel lager als middelbaar onderwijs betreft, behoudens het onderzoek naar de bekwaamheid en de zedelijkheid van den onderwijzer; het een en ander door de wet te regelen.
3. Het openbaar onderwijs wordt, met eerbiediging van ieders godsdienstige begrippen, door de wet geregeld.
4. Overal in het rijk wordt van overheidswege de gelegenheid gegeven tot het ontvangen van voldoend openbaar algemeen vormend lager onderwijs.
5. De eischen van deugdelijkheid, aan het geheel of ten deele uit de openbare kas te bekostigen onderwijs te stellen, worden bij de wet geregeld, met inachtneming, voor zoover het bijzonder onderwijs betreft, van de vrijheid van richting.
6. Het bijzonder algemeen vormend lager onderwijs, dat aan de bij de wet te stellen voorwaarden voldoet, wordt naar denzelfden maatstaf als het openbaar onderwijs uit de openbare kas bekostigd. De wet stelt de voorwaarden vast, waarop voor het bijzonder algemeend vormend middelbaar en voorbereidend hooger onderwijs bijdragen uit de openbare kas worden verleend.
7. De Koning doet jaarlijks van den staat van het onderwijs aan de Staten-Generaal verslag geven."
De heer Tydeman teekende bezwaar aan tegen de vierde, vijfde en zesde alinea's. De vierde wilde hij doen luiden:
„In elke gemeente des Rijks wordt van overheidswege voldoende openbaar lager onderwijs gegeven. Uitzonderingen hierop kunnen, naar regelen bij de wet te stellen, worden toegelaten."
Tegen de vijfde en zesde alinea's voerde hij aan, dat de bijzondere school, die op bekostiging uit de openbare kas naar denzelfden maatstaf als de openbare aanspraak verkrijgt, niet aan dezelfde eischen van deugdelijkheid als de openbare



140
BEHANDELING IN DE TWEEDE KAMER.
zal' hebben te voldoen. Alinea 5 zegt, dat de eischen van deugdelijkheid bij de wet zullen moeten worden geregeld, doch laat den wetgever ten aanzien dier regeling volkomen vrij. De vrijheid van richting mag geen motief zijn, om het stellen van eischen van deugdelijkheid af te wijzen.
Het voorloopig verslag omtrent het kiesrechtontwerp werd uitgebracht 3 Juli, dat omtrent het onderwijsontwerp 13 Juli 1916. Beide verslagen werden beantwoord 1 Sept. 1916. De regeering bracht in het kiesrechtontwerp deze wijziging aan, dat zij thans tot invoering van stemplicht zelf het initiatief nam („De uitoefening van het kiesrecht is verplicht volgens regels door de wet te stellen"); het onderwijsartikel liet zij ongewijzigd.
De mondelinge behandeling in de Tweede Kamer ving aan 17 Oct. 1916 en eindigde 29 Nov. Art. 80 werd aangevuld met de bepaling: „ieder kiezer brengt slechts ééne stem uit", die invoering van het meervoudig kiesrecht bij de wet onmogelijk maakte (amendement-Troelstra, aangenomen met 44 tegen 36 stemmen); dezelfde afgevaardigde trok een amendement, dat het algemeen vrouwenkiesrecht in de grondwet schreef, in, nadat het door den heer Cort van der Linden onaannemelijk was verklaard. In art. 192 wijzigde, gedurende de beraadslaging, de regeering het vierde lid aldus:
„In elke gemeente wordt van overheidswege voldoend openbaar algemeen vormend lager onderwijs gegeven in een genoegzaam aantal scholen. Volgens bij de wet te stellen regels kan afwijking van deze bepaling worden toegelaten, mits tot het ontvangen van zoodanig onderwijs gelegenheid wordt gegeven";
terwijl zij het vijfde lid aldus aanvulde:
„Deze eischen [van deugdelijkheid] worden voor het algemeen vormend lager onderwijs zoodanig geregeld, dat de deugdelijkheid van het geheel uit de openbare kas bekostigd bijzonder onderwijs en van het openbaar onderwijs even afdoende wordt gewaarborgd. Bij die regeling wordt met name de vrijheid van het bijzonder onderwijs betreffende de keuze der leermiddelen en de aanstelling der onderwijzers geëerbiedigd."
Hierop werden zoowel het onderwijsartikel als dat betreffende



DE HERZIENING KOMT TOT STAND. 141
het kiesrecht aangenomen zonder hoofdelijke stemming; alleen de heer Lieftinck verklaarde tegen het onderwijsartikel te zullen stemmen, indien een ander stemming aanvroeg, hetgeen niet geschiedde.
In de Eerste Kamer ving de mondelinge behandeling aan 14 Mei 1917, en eindigde 16 Mei met de aanneming van beide ontwerpen met algemeene stemmen. 19 Mei werden de Kamers met ingang van 27 Juni ontbonden; 28 Juni de nieuwe Kamers geopend, waarvan de Tweede 27 Sept. het kiesrechtontwerp aannam met 71 stemmen tegen 2 (van Idsinga en Bichon); het onderwijsartikel met algemeene stemmen. De Eerste Kamer nam 29 Nov. beide ontwerpen aan met de enkele stem van den heer 't Hooft tegen. Zij werden dien eigen dag bekrachtigd door de handteekening der Koningin en 1 Dec. 1917 afgekondigd.



NEDERLAND TIJDENS DEN WERELDOORLOG.
De titel spreekt voor zichzelve. Men vindt hier bijeen wat ik sedert begin 1915 te boek stelde over Nederland in zijn verhouding tot de oorlogvoerenden, over onze binnenlandsche politiek gedurende de oorlogsjaren, over het NederlandschBelgische vraagstuk. De orde is chronologisch; slechts is eene aanteekening van algemeenen aard, van samenvattende bedoeling, voorop gesteld.
INLEIDING.
Einde Juli 1919.
Een opmerkelijk verschijnsel in Nederlands moderne ontwikkeling is de onverschilligheid geweest, die allengs bij ons ontstaan was omtrent onze plaats en rol in de internationale staatkunde. Wel placht de Nederlandsche courantenlezer in zijne bladen uitvoerige correspondentiën te lezen omtrent wat er in de wereld voorviel, doch hij was er aan ontwend geraakt, zich de vraag te stellen, laat staan ze te beantwoorden, welken invloed buitenlandsche gebeurtenissen zouden kunnen hebben op de belangen en lotgevallen van het eigen land. Het was alsof het vanzelf sprak dat niemand Nederland moeien zou. Deze onberedeneerde overtuiging verleende den Nederlander in het beoordeelen van buitenlandsche staatslieden en hunne verrichtingen in zekeren zin eene groote' vrijmoedigheid. Men was volstrekt niet zonder sympathiën, vooral niet zonder antipathieën, en liet die vrijen loop. Over een Gambetta,



ONZE ZELFGENOEGZAAMHEID.
!43
een Gladstone, een Bismarck had men gevestigde meeningen, en in weinig landen zeker is de zaak-Dreyfus zoo medegeleefd als in Nederland. Maar nauwelijks raakte — het kwam heel zelden voor, maar dan toch een enkele maal — de Nederlandsche Staat zelve in eenig conflict betrokken, of de houding van het Nederlandsche publiek kenmerkte zich door volslagen hulpeloosheid „Buitenlandsche Zaken" was in dit toch niet in een uithoek der wereld gelegen land een vergeten* departement geworden, waarvan men hoogstens hoorde wanneer, bij eene kabinetswisseling, de eene onbekendheid de andere verving. Niet dat achtereenvolgens de ministers van buitenlandsche zaken in maatschappelijk opzicht zulke Obscure lieden waren: zij plachten aanzienlijke familienamen te dragen, maar wat zij in hunne functie eigenlijk verrichten of nalieten, niemand die er naar vroeg. Populair was het departement niet; de enkele burgers die er mede te maken kregen, meenden op te merken dat het sleurziek was. Het departement deed uiterst weinig om zich een beteren naam te bezorgen; het werd daartoe van buiten ook niet geprikkeld. Men scheen het volkomen in orde te vinden zoo het zich zooveel mogelijk effaceerde; Nederland niet in opspraak te brengen was al wat er van werd verlangd.
Over een dergelijk verschijnsel den staf te breken js gemakkelijk; eigenlijk alleen van waarde is, het te verklaren. De neiging tot zelfgenoegzaamheid is den Nederlander diep ingeschapen, en het zijn volstrekt niet enkel onedele eigenschappen waaraan zij verwant is. Wij voelen ons een eigen volk met eigen zeden en zijn tevreden zoo die ons zeiven voldoen. Wij begeeren niet andermans goed en haken niet naar inbreuk op andermans vrijheid; de politieke kansberekening heeft voor ons geene verleiding hoegenaamd. Wij zijn geen element van onrust voor anderen en wenschen zeiven met vrede te worden gelaten. Wij zoeken de wereld niet — en zijn eenigermate onthutst wanneer blijkt dat deze ons niettemin weet te vinden.
Dat zij ons te vinden weet, de afgeloopen jaren hebben het in de ruimste mate bewezen, en het is de vraag, of een zoo lange periode van rust, als waarin wij van 1839 tot 1914 gelaten zijn, weder aanbreken kan. Wij hebben die periode, gevolgd als zij was op een uitermate geslingerd en precair staatkundig aanzijn, moeten gebruiken om ons zeiven terug te vinden, om een nieuw nationaal bestaan te grondvesten dat met dat der Republiek nog slechts



144
HET BOEK VAN MR. VAN HAMEL.
eenige herinneringen gemeen heeft. De grondfout van het groote boek, waarin onlangs Mr. J. A. van Hamel „de hoofdtrekken van het buitenlandsch beleid en de diplomatieke geschiedenis van ons vaderland" heeft zoeken te schetsen 1), schijnt mij te zijn dat de schrijver regelen, die hij uit de diplomatieke geschiedenis der Republiek destilleert, zonder meer aan de staatkunde van ons huidig koninkrijk acht te kunnen voorschrijven. De Republiek had hare plaats te zoeken en te handhaven te midden van een anders samengestelde wereld dan nu ons omgeeft, en bij de overweging van onze belangen en van de wijze waarop wij die te dienen hebben zijn het geen onveranderlijke factoren waarmede wij rekenen mogen. Het verleden moge van waarde blijven ter vergelijking, ter toetsing van uitkomsten en ter scherping van het oordeel, tot het bepalen onzer houding in het heden kan het nimmer de eerste aanleiding zijn. De werkelijke beweegkracht tot handelen is de eigen ondervinding alleen; nimmer eene les van voorgeslachten.
Doch even noodlottig als het wezen moet het gezag der overlevering in de plaats van dat der eigen ervaring te stellen, even verkeerd zou het zijn, bij uitsluiting op de indrukken van den dag af te gaan. Immers die indrukken zijn gevormd onder de werking van factoren die zich verzwakken of zelfs verdwijnen kunnen reeds door het enkele feit dat zij gewerkt hebben. Dat Oldenbarnevelt of de Witt onder bepaalde omstandigheden zus of zoo hebben gehandeld is thans nog slechts een feit van relatieve waarde; maar de waarde onzer eigen ervaringen gedurende de laatste vijf jaar is evenmin absoluut. De wereld ten opzichte waarvan wij onze houding hebben te bepalen is die van thans, maar wij zijn niet van den plicht ontslagen, na te gaan waaruit die wereld ontstaan is, en evenmin van dezen anderen plicht, te gissen tot welke toekomst zij leiden kan.
Deze overtuiging doet ons in de eerste plaats het heden binnen den kring onzer beschouwing trekken; eerst in de tweede plaats verleden en toekomst.
. 1) Een opmerkelijke bespreking, van Dr. P. C. A. Geyl, kwam voor in De Gids van April 1919.



AUGUSTUS 1914.
145
I.
Te zeggen, dat wij den oorlog verafschuwd hebben, zou eene gemeenplaats zijn. Afschuw kunnen wij ook gevoelen voor zoodanig kwaad als het in onze macht staat, onmiddellijk te doen verdwijnen. Het bijzondere was ditmaal, dat de afschuw gepaard •dreigde te gaan van een verlammenden schrik. Wij werden als gebiologeerd door de oogen van een afzichtelijk monster, dat de klauw ook naar ons uit kon slaan. Wij wisten wel, in-het afgetrokkene, dat er oorlogsgevaar bestond, al jaren lang, in Europa. De meerdere of mindere nabijheid van het gevaar was een gewoon onderwerp van gesprek geweest. De kans op oorlog was ons een zoo gemeenzame voorstelling geworden dat zij ten slotte de gemoedsrust nauwelijks meer verstoorde — maar daar was de oorlog zelfl
Die eerste Augustusdagen van 1914 zullen niemand, die ze beleefd heeft, ooit uit het geheugen gaan. Die enkele etmalen slechts van onzekerheid — zullen wij er morgen ook bij zijn? Het vaderland, notie welke men als iets overbekends, vanzelfsprekends, al of niet na vluchtigen groet, placht voorbij te gaan op den weg naar het dagelijksch werk, stond op eenmaal in het midden van ieders denken en gevoelen. Hoe zou het behouden zijn gebleven, als wij het met de middelen, waarover wij in 1914 beschikten, hadden moeten verdedigen? Wij weten nu zeker wat ieder toen bij instinct gevoelde: die middelen zouden geheel onvoldoende zijn geweest. Een munitievoorraad zoo gering, dat hij binnen de veertien dagen verschoten ware geworden; een veldleger zoo klein, dat het niets zou hebben kunnen doen, dan, na een meer of minder eervollen terugtocht, achter stellingen te wijken; permanente verdedigingswerken, tegen het geweld der 42 cM.-kanonnen niet bestand. Neen, uit eigen kracht hadden wij geen aanrander kunnen weerstaan; wij zouden ons heil hebben moeten verwachten van eene overwinning der tegenpartij van de mogendheid die ons aanviel. Wij zouden aanhangsel, bijlooper geworden zijn hetzij van de Entente, hetzij van de Centralen. Een vooruitzicht, dat niemand hier te lande aanlokte. Ons zelfgevoel zeide ons, dat wij te goed waren andermans eerzucht te mesten met ons bloed; onze critische zin, dat er gezondigd moest zijn binnen en buiten Ilium's muren. Beide partijen hadden het in de hand, ons in den oorlog te sleepen; er Nederlandsche Politiek. IQ



146 1 NEDERLAND NEUTRAAL.
vrijwillig in te gaan, geen Nederlander die er over dacht. Zelfs niet toen Luxemburg werd overvallen, welks onzijdigheid wij mede gewaarborgd hadden zelfs niet toen België, zonder welks onafhankelijkheid de onze niet denkbaar is, werd verkracht. Liet dit alles ons dan onbewogen? Neen, maar de gebeurtenissen hadden de snelheid en het donderend geweld van een natuurverschijnsel, dat den sterveling in eigen kleinheid weg doet krimpen en slechts ééne gedachte ruimte laat: die van het zelfbehoud.
Het oogenblik van wilde verschrikking is er geweest, en wij schamen het ons niet. Wat noodig was om den eerbied voor onszelven te behouden, was: het in vastberadenheid te doorleven, en dit is geschied. Wat mogelijk was om den aanval van ons af te houden is niet verzuimd: onze snelle mobilisatie en de geest waarin die voltrokken werd, waren waarborg, dat wij voor geen schijnvertóoning geweken zouden zijn. Die er belang bij hebben mocht ons land tot oorlogsterrein te maken, zou Nederlandschen tegenstand hebben kunnen, maar ook moeten breken. De beweegredenen die partijen nopen konden onze onzijdigheid te ontzien, konden door onze eigen houding öf verslapt worden öf versterkt. Ze naar onze uiterste kracht te versterken was al wat wij konden; ieder heeft dat toen begrepen en er toe medegewerkt. De uitkomst heeft deze staatkunde in het gelijk gesteld. Indien het eene eer en een voordeel voor Nederland moét worden geacht in dezen wereldstorm op eigen beenen te blijven staan, is men de toenmalige Nederlandsche regeering grooten dank verschuldigd voor de juistheid van haar beleid en voor de onverschrokkenheid waarmede het ten uitvoer is gelegd.
Was het eene eer? Ons gevoel zegt, ja. Wij hadden ons noch aan Duitschland, noch aan Engeland verpand. Zoo Engeland geacht mocht worden de bestendiging onzer zelfstandigheid te wenschen, deed het dit om redenen die met eerbied voor de rechten van kleine natiën niets gemeen hadden; wat die rechten te Westminster golden, wanneer zij niet door het eigen belang van Engeland gestijfd werden, had de Boerenoorlog bewezen. Het streven waarin Engeland zich geruimen tijd te buiten was gegaan, om Duitschland elke, ook de natuurlijkste en rechtmatigste ontplooiing zijner jonge kracht te ontzeggen, had nimmer Nederlands instemming gehad, en Ëngelands naijver op zijn sterk verouderd zeerecht streed onverzoenlijk tegen gewichtige Nederlandsche belangen. Wat



NEDERLAND EN DUITSCHLAND.
147
Frankrijk betreft, men wenschte hier algemeen, het in volle kracht behouden te zien als een onmisbaar lid in de artistieke, de geestelijke, zeer zeker ook in de politieke samenleving van Europa; — de uitwassen echter zijner rusteloozé staatkunde als ongevaarlijk voor Nederland te beschouwen, had ons verleden ons niet geleerd, en dat de volle zedelijke en ook stoffelijke invloed der Fransche propaganda steeds ter beschikking stond van wie in België poogde het geestelijke zelfbeschikkingsrecht van Vlaandere* te verkorten, wist ieder. — Rusland zette de verbeelding van del gemiddelden Nederlander nauwelijks in beweging; het Russische Volk kende hij niet of weinig, en voor zoover hij aan de Russische regeering ooit dacht, was het zonder eenige sympathie. — Zeer samengesteld waren de gevoelens, die de jongere ontwikkeling van het Duitsche leven in Nederland hadden opgewekt. Duitschlands welvaart was een krachtige hefboom geworden voor die van Nederland, en er waren Nederlanders die neiging toonden terwille dezer overweging veel, zoo niet alles, in het gedrag van het Duitsche volk door de vingers te zien. Tegen onmiddellijke aanranding van Nederlands rechten of beleediging zijner eer en stamgevoelens zou deze voorkeur zeker bij niemand zijn bestand gebleken, maar Duitschland had niets op zijn schuldboek dat met de overweldiging der Boerenrepublieken in vergelijking kwam. Het aanzien van Duitschland stond in Nederland hoog. De gewaande onverbeterlijkheid van zijn legermacht, de voortreffelijkheid van zijn fabriekswezen, het trotsche gebouw zijner instellingen van maatschappelijke voorzorg, de onverpoosde werkzaamheid zijner geleerden en de strenge orde die in hun arbeid heerschte, maakten op het meerendéel der Nederlandsche officieren, commercieelen, sociale politici en intellectueelen grooten indruk. Botte bewondering voor al wat Duitsch was kwam al te veel voor, en het gevaar van slaafsche navolging was niet denkbeeldig. Dat er tegenover dezen sterken Oostelijken invloed eene politiek van Nederlandsche zelfverdediging te voeren viel werd door weinigen ingezien. Voor zoover men er hier kennis van nam, dat in Duitschland aanspraken werden gevormd, denkbeelden gepropageerd en verlangens geprikkeld, waarvan de verwezenlijking doodehjk moest zijn voor Nederland, schreef men dit alles op rekening van een handvol Alduitsche heefthoofden, die, naar men zich troostte, de staatkunde van het Duitsche Rijk niet beheerschten Z,j deden dit ook niet, of nog niet. Maar die er aandacht



148
DE HEER ZIMMERMANN.
voor vroeg, dat geheele staatkundige partijen in Duitschland zich aan den invloed van Alduitsche denkbeelden meer en meer overgaven, dat die invloed aan merkwaardige voortbrengselen van den nieuwen Duitschen geest, als die van Houston Stuart Chamberlain en den historicus Lamprecht, haar eigenlijke beteekenis bijzette, werd in Nederland te nauwernood geloofd.
De uitbarsting van Alduitsche veroveringszucht die de eerste oorlogsjaren kenmerkte, heeft nu wel voor altijd de oogen geopend voor het gevaar dat zoovelen langen tijd niet verkozen te zien. Ware Duitschland er in geslaagd, op België de hand te houden, ware het te Antwerpen en op de Vlaamsché kust gevestigd gebleven, het zou vroeg of laat met Nederlands onafhankelijkheid gedaan zijn geweest. Zelfs wanneer maar verwezenlijkt ware geworden wat nog in den herfst van 1917 een Ludendorff voor oogen zweefde: de gedwongen economische aansluiting van België bij Duitschland, zou Nederland in een onhoudbaren toestand zijn geraakt. Gaf niet in 1914 de heer Zimmermann aan Mr. Troelstra te kennen, dat na een eventueele overwinning van Duitschland de economische aansluiting van Nederland als minimum verwacht werd? Dit zeide Duitschlands onderstaatssecretaris van buitenlandsche zaken eer het oorlogspleit beslist was; hadde Duitschland den oorlog gewonnen, de eischen zouden er niet gematigder op geworden zijn.
Had in deze omstandigheden Nederland voldoende aanleiding, zich bij de vijanden van Duitschland te voegen? Onmiddellijke aanranding van ons gebied zou ons geene keus gelaten hebben dan tot de Entente over te gaan, maar zij bleef uit, en zoo heeft Nederland zijne onzijdigheid kunnen bewaren, al was zijn bestaan bij den uitslag van den strijd betrokken.
Dat die positie eigenaardige moeilijkheden medebracht, spreekt van zelve en zal aanstonds nader in herinnering zijn te brengen. Thans de vraag, of zij eervol was?
Zij zou ons in ieder geval opgelegd zijn geweest door ons gebrek aan macht, en macht te missen is op zichzelf niets eervoller dan ze te bezittèn. Wij waren niet in het geval van België, dat in een ondeelbaar oogenblik voor de beslissing kwam te staan öf Duitschlands vijand te moeten worden öf zijn voetveeg. Waren ook wij voor zoodanige keus gesteld, elke aarzeling reeds zou evenzeer tot onze schande hebben gestrekt, als het België's onverwelkelijke eer is,



WAAROM LAAT DE ENTENTE ONS ONGEMOEID?
149
niet te hebben geweifeld. Wij gelooven onszelven niet te verheffen als wij ons overtuigd verklaren, dat, in België's geval, Nederland onmiddellijk dezelfde keus als het nabuurland zou hebben getroffen. Doch wij zijn niet voor de keus gesteld, en hebben dus kunnen handelen zooals zonder den geringsten twijfel België zou hebben gedaan, indien zijn gebied ware verschoond gebleven en het onze aangerand. Nu het omgekeerde geschiedde, deed zich natuurlijkerwijze, om van onszelven niet te spreken, zelfs bij de Entente de vraag op, of het zoo zeker was dat men Duitschland tegenwerkte door Nederland in oorlog te brengen ? Dat het Duitschland gelukt zou zijn onze havens te bezetten is hoogst waarschijnlijk; de aanvalsbasis tegen Engeland zou daarmede allerbedenkelijkst zijn verbreed. Zeker zou eene mogelijkheid, zich van ons land als opmarschgebied tegen Duitschland te bedienen, voor Engeland van waarde zijn geweest, doch mocht die mogelijkheid worden aangenomen? De Duitschers in België te stuiten, bleek voor de krachten waarover de Entente in 1914 beschikte geheel ondoenlijk; hoe zou zij het dan hebben kunnen doen in Nederland bovendien? Eerst wanneer de krijgskans in Frankrijk gekeerd mocht zijn en een concentrische aanval op het Duitsche Rijk zelve mogelijk werd, zou het van gewicht zijn dien ook, van Nederlandsch gebied uit, tegen West-Duitschland te kunnen richten; — doch de eerste poging tot eene landing op de Nederlandsche kust de beste, in het begin van den oorlog door Engeland ondernomen, zou onmiddellijk de toen nog overmachtige Duitsche troepen in het hart van ons land hebben gebracht; en Engeland zou Amsterdam en Rotterdam evenmin hebben kunnen redden, als het vermocht heeft, dit Antwerpen te doen. Bij het behoud van Nederlands onzijdigheid had dus Engeland, zoolang de oorlog onbeslist bleef, een duidelijk aanwijsbaar belang; wat 1918 betreft, de ineenstorting van Duitschland is toen zóó plotsing geweest, dat alle noodzaak tot overschrijding der Nederlandsche grens voor de Entente kwam te vervallen. Wèl richtte Engeland zijn blokkademaatregelen tegen Duitschland zóó in, dat dit land, indien het bedoeld mocht hebben door onze tusschenkomst deel te houden aan het vrije wereldverkeer, in zijne verwachting bedrogen werd.
Welke motieven Duitschland bewogen hebben, ons, met vrede te laten? Zij zijn wederom duidelijk. Duitschland had waarlijk geen reden, de taak, die het zich in 1914 op de schouders gelegd had,



IS©
WAAROM DUITSCHLAND?
te verzwaren. Het heeft voor en na verzekerd, in een hinderlaag gelokt te zijn; voor het Duitsche begrip was dit ook werkelijk zoo. Sinds jaren „eingekreist", voelde het zich nu eindelijk besprongen. „Le cauchemar des coalitions" was werkelijkheid geworden. De strategie, met behulp waarvan men die coalitie alleen meende te kunnen breken, stond sinds lang vast. Eer het Russische gevaar in vollen omvang kon komen opdagen, moest tijd verloopen, en in dien tijd moest Frankrijk reeds zijn geveld. Tot Frankrijks onmiddellijke verplettering nu werd de aanval door Belgisch gebied noodzakelijk geacht; dat men daartoe eerst België's tegenstand moest overwinnen was onvermijdelijk; 'ook de felste tegenstand, waartoe het immers slecht voorbereide België in staafc zou zijn, woog niet op tegen de voordeden, dat men Frankrijk treffen kon op de grens die het niet versterkt had, en dat men, eenmaal in België | voet. gevat hebbende, van daaruit tevens de Kanaalhavens bedreigde, die Engeland zou moeten gebruiken om zijn soldaten en oorlogshulpmiddelen naar Frankrijk over te brengen. Nederlands gebied te schenden daarentegen was niet strikt noodig; het onschadelijk maken van het Nederlandsche leger (zal het geheel buiten opmerking zijn gelaten, dat het iets meer dan het Belgische beteekende?) zou op een paar honderdduizend Duitschers beslag hebben gelegd; de onderneming zou het oponthoud, eer de beslissende slag in Frankrijk vallen kon, hebben verlengd, en was daarom te vermijden. Bovendien behield men, door Nederland te ontzien, een invoerkanaal zoolang de Engelsche blokkade van het vijandelijke en neutrale vasteland nog niet perfect mocht zijn geworden, en zelfs daarna nog een gebied, waaruit eenige voedingsmiddelen voor Duitschland te betrekken waren. En eindelijk ontzag men in Nederland (hoe gereedelijk heeft men zich steeds in Duitschland een Nederland voorgesteld, zooals men dit wenschte) het toekomstig wellicht niet onwillig, in ieder geval niet onbelangrijk lid der economische gemeenschap „Midden-Europa", waarin Duitschland de kostelijkste der vruchten zag, die het van eene eventueele overwinning plukken kon — eene gemeenschap, die men zich vleide dat ook zonder brutalen dwang zou moeten ontstaan door de natuurlijke aantrekkingskracht, die het overwinnende Duitschland uitoefenen #zou op den „Kranz germanischer Nationen" van welken het is omgeven. Het was van gewicht Nederland in die gemeenschap te zien treden met zijne koloniën, en deze gaf



„INTERNATIONAL MIND.
151
men den vijand prijs, zoo men Nederland thans niet verschoonde.
Men bespeurt, hoezeer de Duitsche strategie en de staatkunde, die geacht werd daarbij te passen, voor het Duitsche begrip in waarheid eene verdedigende strategie en eene verdedigende, staatkunde zijn geweest. Duitschland was voorbereid op een oorlog tegen een continentale coalitie, en het voerde dien oorlog. Hadde Duitschland, om geen Franschen of Russen bekommerd, eens in het geval verkeerd uitsluitend tegen Engeland den verdelgingsoorlog te mogen voeren, dien het Duitsche gemoed van 1914 Engeland gunde, zijne houding ten opzichte van Nederland ware licht eene geheel andere geweest.
Om tot ons uitgangspunt terug te keeren: de omstandigheden hebben Nederland veroorloofd, de eenige' staatkunde te volgen, die met zijne neigingen overeenkwam. Het had zich steeds zorgvuldig buiten de „groote politiek" gehouden en niet uit beschroomdheid van den kleine alleen, die weet dat hij meer te verliezen dan te winnen heeft, ook uit hartgrondigen afkeer van de roerselen zelve der staatkunde van de groote rijken. De nuchtere Nederlandsche zin doorzag de leuzen, die sedert lang uit de beide kampen, waarin Europa was verdeeld geraakt, tegen elkander waren aangeheven. Met een Engeland en Duitschland, die geen hooger doel schenen te kennen dan, de een, eene wereldheerschappij te stutten; de ander, Engelands erfgenaam in de wereldheerschappij te zijn, had ons volk niet dé geringste sympathie. Het geloofde in de mogelijkheid van toenadering der volken, van vreedzame beslechting zelfs van belangengeschillen; bovenal, het verafschuwde de brute wreedheid van het oorlogsgeweld. Aan roepstemmen, die het opwekken wilden zelf in de beweging tot wereldorganisatie, die zich trachtte baan te breken, eene stuwende kracht te vormen, had het niet ontbroken; zij hadden ons nuchter en bescheiden volk aanvankelijk wat verbaasd, en van de deugdelijkheid van veel der door ultra-pacifisten uitgedachte formules was het nog steeds niet overtuigd. Desniettemin, wat Butler aangeduid heeft als „the international mind" begon in Nederland gedurende de laatste jaren vóór den oorlog wezenlijke vorderingen te maken. In menig land nam het internationalisme zegevierender allures aan dan hier, maar in de minste was het van zoo degelijk gehalte. Bij ons begon het aan diepte alles te winnen wat het aan opzichtigheid verloor; het trok onze beste, ook de bezadigdste geesten tot



152
MOEILIJKHEDEN ONZER POSITIE.
zich; de Nederlandsche wetenschap overdacht Nederlands aandeel in het groote werk van allen en begon het te onderkennen, en de Nederlandsche regeering leende, na aanvankelijke aarzeling, haar adviezen het oor. De nieuwe loot van den „international mind" liet zich hier enten op een zeer krachtigen ouden stam; Nederland was steeds een land waar „een Europeesche geest" werd aangetroffen. Op de grenzen gelegen Waar Fransche, Engelsche, Duitsche invloed elkander ontmoeten, al die invloeden ondergaande, doch ze zelfstandig verwerkende, bleef Nederland aan zijn roeping het best getrouw door niet met Duitschland tegen Engeland partij te kiezen of omgekeerd. Zonder onafwijsbare noodzaak uitbreiding te geven aan den oorlog, dien het als een ramp voor de menschheid en als het ongeluk van Europa beschouwde, streed niet slechts tegen Nederlands belang, het kwetste ook zijne eer, indien eer eischt zich in eigen karakter te handhaven. Nederland, vrijwillig afdalende tot dit krijgsgewoel, zou een val gedaan hebben, evenals Zwitserland, waarmede het, als wisselkantoor tusschen elkander aanvullende Europeesche beschavingen, het best is te vergelijken.
II.
In één opzicht heeft het de Nederlandsche regeering geen moeite gekost de neutraliteitspolitiek vol te houden: nimmer is van het volk zelf eenigen aandrang uitgegaan, er van af te wijken. De moeilijkheden, die men ontmoette, waren dus uitsluitend van buitenlandschen aard.
Natuurlijk waren zij, ten gevolge onzer ligging, talloos; dat daarbij nu eens door de eene, dan weer door de andere partij Nederlandsche belangen en gevoeligheden werden gekwetst, werkte er toe mede de schaal effen te houden.
Tegenover met het volkenrecht strijdige eischen door de oorlogvoerende mogendheden aan ons gesteld, waren twee houdingen mogelijk: óf beurtelings aan ieder der partijen zooveel toe te geven als men nog even doen kon zonder met de andere in oorlog te geraken; op die wijze moest Nederlands positie stuk voor stuk afbrokkelen en zijn zelfstandigheid eindigen met een schijn te



NEDERLAND EN HET VOLKENRECHT.
'53
worden; öf zich, zonder aanzien van partij, streng te houden aan ■ de bepalingen van het neutraliteitsrecht gelijk dit in verdragen was vastgelegd, vertrouwende dat beurt om beurt de ontstemming bij den een opgewogen zou worden door de tevredenheid van den ander, en dat beiden zouden eindigen zich voor het recht te bukken. De Nederlandsche regeering heeft de tweede handelwijze verkozen. Zoo dikwijls zij zich baseeren kon op den duidelijken tekst van een der conventiën der tweede vredesconferentie, heeft zij voet bij stuk gehouden, en is er soms in gèslaagd hare interpretatie van de bepalingen dier conventiën als de juiste te doen erkennen. Die vaste grond begaf haar, wanneer bepalingen van andere verdragen, waardoor zij gebonden was, geacht (of voorgesteld) konden worden met die waarin het neutraliteitsrecht gecodificeerd was, niet overeen te stemmen, gelijk met eene bepaling der Rijnvaartakte het geval is geweest. Het beleid der Nederlandsche regeering werd dan uit den aard der zaak minder vast, en is in enkele gevallen aan principiëele kritiek van oorlogvoerenden niet ontkomen, maar over het geheel heeft hare houding bij beide partijen een zekere mate van erkenning gevonden. De maatregelen, die zij op de Schelde verordende, hebben eerst Engeland verhinderd die rivier op, vervolgens Duitschland, haar af te varen. Het verstandig besluit, 30 Juli 1914 genomen, om oorlogsschepen van vreemde mogendheden, behalve in geval van nood, zeegevaar of averij, het verblijf in Nederlandsche wateren geheel te ontzeggen !), werd in Duitschland onwelwillend beoordeeld toen 4 November 1915 een bij Terschelling aangetroffen Duitsche duikboot was geïnterneerd; doch ook een Britsche, die zich in het Friesche gat tusschen Ameland en Schiermonnikoog gewaagd had, ontging in Januari 1916 hetzelfde lot niet. Later (Aug. 1917) is de door Duitschland bestreden wettigheid der interneering van twee andere Duitsche duikbooten op Nederlandsch voorstel door een internationale commissie onder Deensch voorzitterschap onderzocht, welke bevond dat het binnenkomen van één dier duikbooten niet,
1) Een K. B. van 30 October 1909 had, in overeenstemming met art. 15 der conventie van 18 Oct. 1907, het aantal oorlogsschepen eener oorlogvoerende mogendheid dat zich terzelfder tijd in de Nederlandsche wateren mocht bevinden,- op drie bepaald. Het besluit van 30 Juli 1914 streed echter niet met het artikel van 1907, dat zijn regel alleen stelde „bij gebreke van andere bijzondere bepalingen der wetgeving van de onzijdige mogendheid".



154
MIJNENVELDEN.
dat van de andere wèl aan nalatigheid van den commandant in het nemen der noodzakelijke voorzorgsmaatregelen was toe te schrijven; in overeenstemming met deze bevinding heeft toen onze regeering die eene duikboot weder vrij gegeven.
Is dus de Nederlandsche regéering er wel in geslaagd het geldend volkenrecht eenig gezag te doen behouden bij de beoordeeling van haar eigen daden door de oorlogvoerende partijen, dat recht werd op de brutaalste wijze miskend in bijna alle gevallen waarin zij het aangevoerd heeft om belligerenten tot intrekking van hunnerzijds genomen maatregelen te bewegen, en dientengevolge stonden vitale Nederlandsche belangen aan benadeeling bloot, zonder dat die anders gewroken kon worden dan door een machteloos protest.
Het vrijhouden der zee voor de Nederlandsche visscherij en vaart werd eerst buitengemeen moeilijk en eindelijk geheel onmogelijk, zoodat in het laatste oorlogsjaar het physieke voortbestaan der Nederlandsche natie ernstig bedreigd raakte.
Maatregelen die op de vrijheid der zee inbreuk maakten zijn zoo oud als de oorlog zelf, en aan convoyeeren was geen denken. Daargelaten dat op een insult aan onze vlag eene actie zou hebben moeten volgen waartoe wij de middelen niet bezaten, maakte reeds de verhouding in getalsterkte tusschen onze handels- en onze oorlogsvloot elke poging zelfs tot stelselmatig convoyeeren ijdel. Verbitterd toezien en meer of minder, welsprekend protesteeren was al wat wij vermochten.
Den 8sten Augustus 1914 berichtte de Duitsche regeering, dat voor de operatie-bases der vijandelijke vloten en voor de havens, waar vijandelijke troepen konden worden ingescheept, mijnen zouden worden gelegd. Onze regeering begon met aan te nemen, dat deze maatregel door art. 2 van het mijnenverdrag van 1907 *) werd gedekt en protesteerde niet; maar al spoedig bleek, dat in de toepassing art. 3 van hetzelfde verdrag 2) voor niets werd geteld, zoodat Nederland kwalijk aanmerking maken kon op den Engelschen tegenmaatregel van October 1914: het leggen van een Engelsch mijnenveld in het Zuiden der Noordzee, te minder, wijl
1) wHet is verboden zelfwerkende contact-mijnen te plaatsen voor de kusten of havens van den tegenstander met het uitsluitend doel de koopvaardij te onderscheppen".
2) „Bij gebruik van verankerde zelfwerkende contact-mijnen moeten alle mogelijke voorzorgsmaatregelen genomen worden voor de veiligheid der vreedzame scheepvaart".



ORDER IN COUNCIL,
155
dit mijnenveld, in onderscheiding van het zeegebied dat de Duitschers met mijnen onveilig maakten, nauwkeurig omschreven was en voor de scheepvaart een voldoende vaargeul open bleef. Engelands maatregelen in strijd met het volkenrecht begonnen met dien van 3 November 1914, waarbij de geheele Noordzee tot oorlogsgebied werd verklaard en het overschrijden eener lijn van de Noordpunt der Hebriden tot IJsland ontraden werd in termen, die met een verbod gelijk stonden. De bedoeling was, de neutrale scheepvaart den weg door het Kanaal te doen verkiezen, waar zij genoodzaakt werd, naar den eigenmachtigen uitleg, dien Engeland aan het begrip „contrabande" verkoos te geven, een gedeelte der lading in Engelschen handen te laten onder verhaal bij den Engelschen prijsrechter. „Une mer de la superficie de la mer du Nord", merkte de Nederlandsche regeering in haar antwoord van 16 November vruchteloos op, „ne peut être considérée dans toute son étendue comme la sphère immédiate des opérations des belligérents". De Britsche maatregel werd door Duitschland beantwoord met alle wateren die Groot-Brittanje en Ierland omgeven, het Kanaal inbegrepen tot oorlogsgebied te verklaren. Aan de onzijdige scheepvaart werd door Duitschland de weg benoorden Schotland om aangewezen dien Engeland juist verboden had (4 Februari 19151. Weliswaar werd daarbij de vernietiging der in de „verboden zeeën" aangetroffen vijandelijke schepen, niet tevens die der neutrale, aangekondigd, maar een nadere mededeeling van 12 Febr. 1915 maakte dit onderscheid nagenoeg waardeloos, door er op te wijzen dat duikbooten niet in de gelegenheid waren te onderzoeken of een zich als onzijdig voordoend schip zijne vlag terecht voerde. De Entente-mogendheden antwoordden met den Order in Council van 15 Maart 1915 en het Fransche decreet van denzelfden dag, waarbij de onschendbaarheid der neutrale vlag werd opgeheven en het vervoer van goederen hetzij bestemd voor vijandelijk gebied, hetzij eigendom van onderdanen van den vijand, hetzij van vijandelijk gebied afkomstig, verboden werd, onverschillig of zij contrabande waren of niet. De Order in Council eindigde met de verzekering: „Nothing in this Order shall prevent the relaxation of the provisions of this Order in respect of the merchant vessels af any country which declares that no commerce intended for or originating in Germany or belonging to German subjects shall enjoy the protection of its flag". — „L'observation des devoirs de la neutralité",



156
DE „TUBANTIA.
schreef minister Loudon den I9den Maart „s'oppose en elle-meme a ce que le gouvernement néerlandais prenne un engagement de cette nature".
Thans was alle beschreven recht verscheurd; het eenige waarin Engeland zich van Duitschland bleef onderscheiden, was dat Engeland maatregelen nam, die het in zijne macht lag uit te voeren en dus ook, indien het dit verkoos, te temperen. Duitschland had zich eveneens het onbeperkt visiterecht aangematigd, maar in de praktijk kwam dit op een onbeperkt vernielingsrecht neder, daar duikbooten tot het uitoefenen van het visiterecht geen vermogen hebben. De Engelschen en Franschen konden althans bij gedoogen eenig recht der neutralen blijven ontzien en bedreigden niet het leven der schepelingen; aan Duitsche willekeur lagen èn recht èn leven ten offer.
De lijst der Nederlandsche schepen, die door Duitsche duikbooten tot zinken zijn gebracht, is te lang om in een opstel van matigen omvang zelfs maar te kunnen worden opgenomen, laat staan beredeneerd. Aanvankelijk werden, indien Nederlandsche schepen getroffen bleken te zijn, door de Duitsche regeering nog verontschuldigingen aangeboden en vergoedingen toegezegd: zoo in het geval van de Katwijk (14 April 1915, van Baltimore naar Rotterdam, met maïs, geconsigneerd aan de Nederlandsche regeering), en van de Artemis (1 Febr. 1916). Bij de Medea (25 Maart 1915, van Valencia naar Londen, geladen met sinaasappelen) beriep Duitschland zich niet op zijn verklaring van 4 Februari, doch op aard en bestemming der lading: levensmiddelen, naar een tot operatie- of verzorgingsbasis eener vijandelijke strijdmacht dienende plaats; het werd door zijn eigen prijsgerecht te Hamburg in het ongelijk gesteld, maar het Hamburgsche vonnis werd weder te niet gedaan door de hoogere instantie te Berlijn. Weldra werden zelfs de Nederlandsche mailbooten niet langer ontzien. De torpedeering der Tubantia (16 Maart 1916) werd eerst geloochend; vervolgens, toen zelfs het nummer der Duitsche torpedo, die het schip getroffen had, kon worden genoemd, werd de exceptie gepleit, dat dé torpedo vroeger afgeschoten kon zijn en drijvende kon zijn gebleven; eindelijk (16 Sept. 1916) eene internationale commissie van onderzoek, na den vrede, toegezegd. Minder bewijsmiddelen stonden der Nederlandsche regeering ten dienste in het geval der Pmlembang (18 Maart 1916), waarvan slechts



DE ZEVEN SCHEPEN.
157
voor haar vast stond, dat zij door een torpedoschot tot zinken was gebracht; de Duitsche regeering ontkende schuld. In April'16 was het de beurt van de Berkelstrootn, in Oct.'16 van de Blommersdijk, een schip geladen met graan voor de Nederlandsche regeering. Toen in '17 de „verscherpte" duikboofoorlog afgekondigd werd, lagen zeven Nederlandsche schepen, deels graan tot onze voeding uit Amerika overbrengend, deels tusschen Nederland en zijne koloniën in de vaart, te Falmouth, waar zij door de Engelschen eenigen tijd waren vastgehouden; de Duitsche regeering noemde een dag waarop zij „relatief veilig" zouden kunnen oversteken, maar getorpedeerd werden zij niettemin; ten gevolge van een defect aan het toestel voor draadlooze telegrafie had een der duikbootcommandanten het voor hem bestemde bevel niet ontvangen. In Juni '17 heeft de Duitsche regeering er in toegestemd deze schepen door gelijkwaardige Duitsche te vervangen, mits de assurantiepenningen, voor de vernielde schepen uitgekeerd, aan Duitschland vervielen; tot deze vervanging zijn sindsdien door Duitschland schepen aangewezen, die in Nederlandsch-Indië lagen, doch die wij, door het verzet der Entente, die de transactie niet erkent, niet in de vaart hebben kunnen brengen. Intusschen was voortaan van geen „relatieve veiligheid" sprake meer ; bij tientallen verzonken in '17 grootere en kleinere Nederlandsche schepen naar den bodem, en nog op 6 Juni 198 had de zinnelooze misdaad plaats van het torpedeeren der Koningin Regentes, hospitaalschip dienende tot overbrenging van uit Engeland geëvacueerde Duitsche krijgsgevangenen naar Nederland! Aan het overheerlijk duikbootmiddel, dat Duitschland onmachtig bleek te besturen, had het toen reeds zijn oorlog met Amerika te wijten, die verklaard is voor minder dan wij hebben moeten verduren.
Driemaal heeft in den loop van den oorlog Duitschland ons tot speelbal zijner luimen gemaakt óf willen maken. De „alerte" van 31 Maart 1916, toen heel het hooge regeeringspersoneel zenuwachtig de hoofden bijeenstak en de militaire verloven werden ingetrokken, is door Duitschland veroorzaakt, dat oordeelen wilde over de mate waarin Nederland een eventueelen aanslag van Engeland zou willen en kunnen tegengaan, en daartoe het gerucht van zulk een aanslag deed ontstaan; — het oogenblik, waarop Amerika de neutralen uitnoodigde tot gemeenschappelijk verzet tegen den onbeperkten duikbootenoorlog, ging van troepenbewegingen aan



158
ENGELSCHE NEUTRALITEITSSCHENDING.
de Nederlandsche grens gepaard; — in April '18 werd, in eene onderhandeling over de mate waarin Nederland zijn gebied had open te stellen voor verkeer tusschen Duitschland en het bezette België, van bedreiging met oorlog gebruik gemaakt. *) De Nederlandsche regeering heeft toen van de (beperkte) mate waarin zij aan Duitsche eischen toegaf, eerst aan de Geassocieerden kennis gegeven, die daarop mededeelden „den ernst van den toestand, waarin Nederland verkeerde, ten volle te begrijpen, en alleen uit dien hoofde de Nederlandsche regeering ter zake van de getroffen schikking geen moeilijkheden in den weg te zullen leggen."
Deze boodschap te hebben moeten ontvangen, is, van het hellend vlak waarop wij aan het glijden waren geraakt, het laagtepunt geweest. Het was onze economische afhankelijkheid, die ons den stoot naar beneden had toegebracht. In den economischen oorlog trokken meer en meer de Geassocieerden aan het langste eind, en deden ons hun overwicht onbarmhartig gevoelen.
Militair geweld in engeren zin hebben wij van hunne zijde weinig ondervonden. Engelsche vliegtuigen hebben bij vergissing Zierikzee met bommen bestrooid; daarvoor is verontschuldiging aangeboden en vergoeding gegeven. Engelsche oorlogsvaartuigen hebben Duitsche koopvaarders weggekaapt uit de Nederlandsche territoriale wateren voor Petten; de Engelsche regeering heeft, het feit ontkennende, voldoening geweigerd toen die gevraagd werd langs diplomatieken weg, doch den Nederlandschen staat verwezen naar den Engelschen prijsrechter, waar hij, na twee jaar wachten, thans zijn proces heeft gewonnen. Is ons van de zijde der Geassocieerden dus niets wedervaren wat in stupide wreedheid bij de wandaden van Duitsche duikbootcommandanten in vergelijking komt, de vooral niet minder snijdende wapenen van den economischen dwang hebben zij tegen ons gekeerd in volle scherpte.
\ In April 1916 liep het gerucht, dat Nederlandsche schepen in Engelsche havens geen steenkolen meer zouden mogen opdoen, tenzij 30 °/0 der laadruimte voor Engelsch vervoer beschikbaar
1) „Dat de met-inwilliging hoogst ernstige gevolgen voor ons land zou hebben, werd aan den Nederlandschen gezant te Berlijn onomwonden te kennen gegeven" (Minister Loudon in antwoord op de vraag-Dresselhuys).



ZAND EN GRINT.
159
werd gesteld, en dat Duitsche steenkolen in neutrale schepen door Engeland en zijne bondgenooten als contrabande zouden worden beschouwd. Langs officiëelen weg werd van zoodanig besluit geen kennis gegeven, en met de uitvoering werd aanvankelijk de hand gelicht. In Juli 1916 werden de Nederlandsche visschersvaartuigen, die hun bedrijf op de Noordzee uitoefenden, naar Engelsche havens opgebracht, en niet losgelaten, eer onze visscherij zich had verplicht, haren uitvoer naar Duitschland, dat de hoogste prijzen bood, te beperken.
Deze moeilijkheden waren kinderspel bij die van '17 vergeleken. Amerika wilde ons geen graan, veevoeder en kunstmest meer leveren, tenzij van die goederen zelve of van de producten, die wij dank zij den Amerikaanschen invoer zouden kunnen voortgaan te telen, niets naar Duitschland werd uitgevoerd; Duitschland stelde den voortduur van zijn steenkolenuitvoer naar Nederland afhankelijk van de inwilliging van voor de handhaving onzer economische neutraliteit niet minder bedenkelijke voorwaarden; Engeland, dat zich sinds lang beklaagde over den doorvoer over Nederlandsch gebied van zand, grint en metalen van Duitschland naar België, bestrafte ons beroep op de Rijnvaartakte met een verbod van doorseining van Nederlandsche of voor Nederland bestemde handelstelegrammen langs Britsche kabels. De Nederlandsche regeering achtte zich niet gerechtigd den doorvoer van zand en grint te verbieden, wanneer kon worden aangetoond, dat zij niet £ot oorlogsdoeleinden werden aangewend en de doorvoer dus niet het karakter had van een convooi voor krijgsvoorraden, dat volgens art. 2 der vijfde Haagsche conventie van 1907 niet mocht worden toegelaten. De middelen echter waarvan de Nederlandsche regeering zich bedienen kon om het onschuldig karakter van het gebruik der doorgevoerde goederen vast te stellen, bleven uit den aard der zaak onvoldoende, en haar schoot dus niets over dan, naar haar eigen noodzakelijk willekeurigen indruk, op een gegeven oogenblik te zeggen: nu is het genoeg. Dit had zij gezegd in Augustus '17; de doorvoer werd stopgezet. Desniettemin stond zij reeds in September weder het vervoer eener beperkte hoeveelheid (tot 15 November) toe. In December gaf de heer Loudon Nederlands bereidwilligheid te kennen, de geheele kwestie aan arbitrage te onderwerpen, zoodra Engeland zijn dwangmaatregel zou hebben ingetrokken. Aan den scheidsrechter zou dan de beslissing zijn op te dragen, welke



i6o
ARBITRAGE GEWEIGERD.
volkenrechtelijke opvatting de juiste was, „de Britsche, volgens welke alle doorvoer van zand, grint en metaal over het neutrale Nederlandsche gebied ongeoorloofd, de Duitsche, volgens welke al dergelijke doorvoer geoorloofd is, of de Nederlandsche, die de rechtmatigheid van den doorvoer laat afhangen van het karakter der transporten". De Britsche regeering liet daarop de handelstelegrammen weder door, doch verklaarde dat de aangelegenheid haar niet voorkwam, aan arbitrage te kunnen worden onderworpen; hare bedenkingen richtten zich niet tegen den Nederlandschen rechtsregel, „doch tegen de daaraan gegeven toepassing", m. a. w. zij opperde twijfel of het Nederland ooit zoude gelukken de vreedzame bestemming van het doorgevoerde inderdaad vast te stellen. Tot de eischen, die Duitschland in April '18 poogde af te dreigen, behoorde ook de hervatting van den sedert 15 Nov. '17 gestaakten doorvoer langs de Nederlandsche waterwegen van zand, grint en steenslag naar België, zonder handhaving der van Nederlandsche zijde gestelde voorwaarde, dat vooraf eene commissie van Nederlandsche deskundigen een onderzoek zou instellen naar het gebruik, dat van het vroeger• doorgevoerde materiaal werd gemaakt; op de weigering der Nederlandsche regeering antwoordde toen Duitschland met het aanbod, de hoeveelheid terug te brengen tot 600.000 ton per jaar, een lager cijfer dan vroeger door Nederland was toelaatbaar geacht; de Geassocieerden hebben in Nederlands inwilliging van dezen eisch vervolgens berust.
Maakte de loop dezer zaak op velen den indruk, dat de Nederlandsche regeering in het najaar van 1917 een oogenblik heeft gehad waarin zij aan Duitschlands eischen minder krachtigen weerstand bood dan. aan gelijktijdige verlangens der Geassocieerden, hare houding in eene andere zaak was geschikt, dezen indruk te bevestigen. Duitschland dreigde in den zomer van 1917 Nederland in den aanstaanden winter te zullen laten verkleumen, de Geassocieerden, het te zullen laten verhongeren. Van de bedreiging der Geassocieerden kon men zich, oppervlakkig gesproken, minder goed ontslaan, dan van de Duitsche. Duitschland leed zelf honger, de Geassocieerden hadden steenkool over. Men vreesde echter, dat deze, en evenzeer hunne levensmiddelen en grondstoffen, niet te krijg zouden zijn, dan tegen voorwaarden die Duitschland, dat toen zijne successen in het Oosten behaalde en zich gereed maakte in 1918 in het Westen den genadeslag toe te brengen, zeer euvel



ONZE SCHEPEN WEGGENOMEN.
161
opnemen en wellicht aan ons wreken zou. De Geassocieerden hadden ook honger, maar naar scheepsruimte. Hun belang was dat de wereld-handelsvloot bleef varen ondanks al; het Duitsche' dat geen schip zich meer op zee zou wagen. Ziehier de beidé tanden van de schaar, die dreigde, Nederland van zijn levensader af te snijden.
De Geassocieerden boden ons levensmiddelen aan in ruil voor schepen; ook kunstmest en veevoeder, maar op voorwaarde, dat onze uitvoer naar Duitschland werd beperkt. Duitschland dreigde echter ons geen steenkool, staal en kali meer te zullen leveren wanneer wij dit door de Geassocieerden voorgestelde „agreement" aangingen, en de „vrije vaargeul", waarvan het ons nog het gebruik had gelaten voor onze vaart op Skandinavië, te zullen sluiten voor de schepen, die wij zouden uitzenden om de levensmiddelen af te halen, ons door de Geassocieerden toegezegd. Dezen stelden ons daarop een termijn; en toen deze verstreken was zonder dat Nederland zich verklaard had, maakten zij zich eigenmachtig van alle Nederlandsche schepen meester die in hunne havens lagen en die te zamen het grootste gedeelte uitmaakten der Nederlandsche handelsvloot i); waarop Du.tschland ons „compensaties" afvorderde voor wat wij niet hadden kunnen verhinderen Door eene wijziging zijner „Prisenordnung": „neutrale schepen zullen behandeld worden als vijandelijke, wanneer het overwegende deel der zich in de vaart bevindende handelsvloot van dien staat voor den vijand vaart", nam het ons geheel in de hand. Het opbrengen van een tiental Nederlandsche schepen, van hier naar Zweden in de vaart, scherpte ons in, dat voortaan geen gebruik zelfs van zoogenaamde vrije vaargeul mogelijk was dan op een geleibrief die m elk bijzonder geval van Duitschland moest worden afgebedeld Een paar malen werd een schip doorgelaten naar Amerika om graan te halen, op voorwaarde dat tegelijk een schip uit Amerika naar onze havens vertrok, en de Nieuw-Amsterdam bleef in de vaart om personen naar en van Amerika over te brengen, het eenie; , middel, waardoor nog eenige gemeenschap kon worden onderhouden met Nederlandsch-Indië. Elke reis van dit mailschip of van eender bovenbedoelde „wisselschepen" vereischte onderhandelingen van
WlVrttUi'Ti«er behandelin" dezer ^wichtige «P-ode zie, in het vervolg van dit werk, de aanteekemng van 26 Maart 1918.
Nederlandsche Politiek.



IÖ2 DRIESTHEID DER „GERMANIA".
weken lang: wat Duitschland bedong moest eerst door de Geassocieerden worden goedgekeurd, en omgekeerd. Tegelijk noodzaakte Duitschland ons in de zand- en grintkwestie eene gedragslijn aan te nemen, die strijdig was tegen wat wij als onzen plicht hadden erkend. 1) De Geassocieerden legden door hunne gezanten de reeds vermelde verklaring af, dat zij een oogje zouden toe doen, uit medelijden met onze weerloosheid. Zoo zijn wij het doorgesukkeld tot het einde, en niemand wist toen (April—Juni 1918) hoe het einde wezen zou. De Germania schreef, dat het thans tijd geworden was, Nederland te noodzaken, „te treden in het eene of het andere kamp". Hadde Duitschland gewonnen, de door een Ludendorff ons weggelegde toekomst ware ons deel geworden. 2)
Hadde Duitschland, in stede van revolutie te maken toen de frontlijn de Fransch-Belgische grens naderde, stand gehouden aan de Belgische Maas, onze neutraliteit zou door de Geassocieerden vermoedelijk niet zijn ontzien. Ons bestaan hing aan een draad. Niéts hadden wij kunnen redden dan het besef, dat zoo het onheil ons nog treffen mocht, het althans wezen zou buiten onze schuld. In angst en zorgen hebben wij die laatste maanden den uitslag moeten afwachten; hoe weinig ruimte ons voor den geringsten armslag gelaten was, ondervond minister Rambonnet met zijn convooi.
III.
Indien de loop van zaken een zoodanige ware geworden, dat wij nog te elfder uren gedwongen zouden zijn geweest ons bij de een of andere partij aan te sluiten, zou het van harte hebben kunnen zijn? Onmogelijk. In dit opzicht is het lot ons niet ongunstig geweest, dat het ons toegelaten heeft ons zelf te blijven. Zonder vrienden in de wereld van het oogenblik, maar juist daardoor met goede kans in eene toekomst, die veel huidige „vriendschappen" naar waarde zal hebben leeren schatten, onze plaats terug te vinden.
1) Hiervóór, bl. 160.
2) nDe aansluiting van België bij Duitschland zou ten gevolge hebben, dat wij Nederland bij een verstandige belangenpolitiek zouden aantrekken, vooral als zijn koloniaal bezit door een met ons verbonden Japan zou worden gegarandeerd" (Memorandum van Ludendorff van 14 Sept. 1917, thans (Juli 1919) in Duitschland gepubliceerd).



NEDERLANDS PLAATS IN DE WERELD. t63
Welke was die dan?
Eene waar Europa iets bijzonders aantrof, dat schitterde in de zeventiende eeuw, tot curiositeit verviel in de achttiende, weder teekenen van leven gaf tegen het eind der negentiende, en nu zich te ontplooien heeft in de twintigste.
Ons onafhankelijk volksbestaan danken wij aan een dubbele afscheiding, tegelijk uit het Rijk, waaraan de Bourgondische Nederlanden nog los verbonden waren, en uit het geheel difr Nederlanden zelve. Wij scheidden ons af niet om ons met een muur te omgeven, maar om uit eene kooi te ontsnappen: ons te bevrijden uit de kluisters eener gemeenschap waar toen een loodzware druk op lag; uit te zwermen naar vreemde gewesten, nabije en verre In die afscheiding hebben wij een eigen individualiteit ontwikkeldeigen liefs gesmaakt, eigen leed gedragen. Wat hebben wij, nog in den jongsten tijd, aan onze zelfstandigheid niet te danken gehad! Wij zijn met onder den voet geloopen, gelijk het geval had moeten zijn als er in 1914 een rijk der zeventien Nederlanden had bestaan Wy dragen thans Duitschlands straf niet mede, die ook ons zou zijn opgelegd indien wij waren blijen behooren tot eene Duitsche Rijkseenheid, of daarin weder opgenomen zouden zijn geweest In welk gedrang hebben wij verkeerd, en wij zijn overeind gebleven! Dat een zoo zwak land als het onze, op het wegenkruispunt in Luropa dat wij bewonen, nu eeuwen lang is blijven bestaan dat het Napoleon heeft verduurd en den Wereldoorlog, bewijst het met dat het ter plaatse zelf die het inneemt, eene functie heeft te vervullen?
Om die te vervullen moeten wij tegelijk zelfstandig en gastvrij blijven; ons zelf en niet aan de verste wereld vreemd. Geen die in onze herberg afstappen wil, mag er de plaats ooit door een ander reiziger geheel besproken vinden.
Zóó zien wij onze historische roeping. Haar hebben wij getrouw willen blijven ook in dezen oorlog, en de tijd zal aanbreken dat onze houding billijker zal worden beoordeeld dan thans noe mogelijk is.
Wij zijn den oorlog doorgekomen zonder dat ons levensbeginsel is vervalscht, zonder dat wij van onze traditie zijn afgesneden.



164
NEDERLAND EN DE VOLKENBOND.
IV.
De Geassocieerden hebben een werk tot stand gebracht dat uit den aard der zaak gebrekkig is. Het is geen werk uit één hand. Wraak- en heerschzucht hebben er deel aan; ook juist inzicht in wat de wereld behoeft; gevoel voor een betere toekomst der menschheid. De krachten ten goede hebben een compromis moeten aangaan met de krachten ten kwade. Juist omdat de laatste niet alléén het woord hebben gehad zal de gelegenheid komen dat ook wij weer, in het vervullen van met onzen aanleg strookende plichten jegens het geheel, een levensinhoud terug kunnen vinden.
In 1815 werd ons lot verbonden aan wat er slechts was in de wereldregeling van toen. Aan dat gevaar zijn wij thans ontkomen. Toen werden wij geklonken aan het element van behoud; en dit heeft ons bestaan vergald, ons leven vervalscht tot 1848 toe. Thans zijn wij vrij, ons te wenden tot het element van vooruitgang.
Reeds zijn de neutralen, eer het Volkenbondsontwerp gearresteerd werd, gehoord. Op den tekst zelf van het eerste hoofdstuk van het verdrag van Versailles heeft dat nauwelijks invloed gehad; maar het feit, dat hunne zeer gegronde aanmerkingen door niemand weerlegd zijn, zal nawerken. Eerlang krijgt ieder, die den Volkenbond niet tot een aanfluiting wil laten worden, aan ons behoefte: aan de Skandinavische mogendheden, aan Spanje, aan Zwitserland, aan Nederland.
Hoe ons gereed te houden, aan die behoefte te voldoen? De positie in het internationale rechtsleven, die ons vóór den oorlog meer in den schoot was geworpen dan dat wij ze reeds verdiend hadden, zijn wij voorloopig kwijt. Het is wellicht geen nadeel.
Indien men te Genève werkelijk slaagt, zal dit een feit zijn van zoo heuglijke beteekenis voor ieder, dat het ons geheel misstaan zou de stad, die van dat slagen de verrukte getuige heeft mogen zijn, welke eer, welk voordeel ook te misgunnen. Doch het ziet er weinig naar uit of men slagen zal. De vrede is van Wilson, maar ook van Clemenceau. De tweede heeft wegwijzers moeten laten staan naar een andere toekomst dan het heden dat hem in de hand werd gegeven; maar het heden heeft hij.
Eene absurditeit als dat de eerste daad van den Wilson die den Volkenbond heeft verkregen, het teekenen eener alliantie is die



NEDERLAND EN BELGIË. 165
zich met het begrip van dien bond niet verdraagt, zal zich wreken, en dit zal niet zonder schokken gaan. Wij hebben ons op die schokken voor te bereiden; vooral geestelijk. Zonder zelfingenomenheid, waartoe ons verleden ons volstrekt geen recht geeft. Wij hebben niet aan dezelfde verzoekingen bloot gestaan als de grooten, die wij zagen vallen.
V.
De moeilijkheden waarin thans de verhouding tot België ons plaatst, zijn wellicht een goede proefsteen voor onze geschiktheid en durf, ons in de wereld van 1919 te bewegen. Want dat moeten wij. De oorlog had ons verstijfd. Onze eerzucht moet zijn, eene nieuwe regeling der zoo eng verknochte Belgisch-Nederlandsche belangen niet enkel te ondergaan, integendeel, zelf daarbij het vormgevend element te wezen. Herhaaldelijk toch blijkt, dat België daartoe de noodige ruimte van blik niet bezit.
België heeft er een levensbelang bij, volledige zekerheid te erlangen, dat Nederlands bezit van den Scheldemond en van Limburg niet alleen zijn veiligheid en welvaart niet feitelijk belemmert, doch dit ook nooit zal vermogen te doen. Zelfs niet in oorlogstijd.
Die zekerheid is maar in één ding te vinden: in geloof aan de toekomst van den Volkenbond. Wij hebben dus in deze zaak aansluiting te zoeken bij de elementen die den Volkenbond tot een werkelijkheid willen maken.
De burgemeester van Luik begroette onlangs Parijsche gemeenteraadsleden met de verzekering: „Nu Duitschland het tractaat van 1839 verscheurd heeft, is België bevrijd van alle voogdij. Het kan thans vrijelijk over zijn lot beschikken en werpt zich in de armen van Fra?ikrijk". J)
Een zóó gestemd België wint zijn pleit alleen, om het later weder te verliezen.
Wij moeten toonen minder vreemdelingen in de wereld te zijn, dan deze heer Kleyer. Het zal ons ook niet moeilijk vallen. Noch boven noch beneden den Moerdijk kan Europa een kleinen staat gebruiken die zich in iemands armen werpt. Het verlangt daar
1) N. R. C. 29 Juli 1919, Avondblad B.



l66 NEDERLAND EN BELGIË.
twee staten, die op het behoud van hun zelfstandigheid bedacht blijven, en zal ze beoordeelen, op den duur, naar de mate waarin zij dit doen. Eene zelfstandigheid is het, te handhaven zoowel omdat zij aan eigen innerlijke behoefte beantwoordt als omdat zij noodzakelijk is voor allen.
Een volk, dat zich ten plicht gesteld vindt juist wat het zelf vurig wenscht, is zeker onder de natiën van Europa niet misdeeld. Aan ons is he% zulk een volk te blijven.
Op het algemeene volge het bijzondere.
Nadat de eerste schrik voorbij was, bleek niet onmiddelijk, in hoe groote moeilijkheden de oorlog ons brengen zou. Aanvankelijk verwachtte ieder een spoedig einde. Toen het bleek dat de winter voorbij was gegaan zonder dat men een stap nader was gekomen tot den vrede, Duitschland den 4<ien Februari 1915 de,n duikbootenoorlog afkondigde, en Engeland zijn Order in Council gaf van den 15den Maart, was het duidelijk dat Nederland zwaar zou moeten lijden in zijn zeeverkeer. Beide partijen hieven met der daad de onschendbaarheid der neutrale vlag op. Had Engeland het voorzien op voor Duitschland bestemde of uit Duitschland herkomstige lading, Duitschland begon neutrale schepen zelve te vernielen. De Medea (25 Maart 1915) opende voor Nederland de rij1); de Katwijk (14 April 1915) volgde.2) Uit eigen beweging verklaarde de Duitsche regeering aan den Nederlandschen gezant, „dat niet de bedoeling bestaan had, een aanval op een Nederlandsch schip te ondernemen"; indien het onderzoek, dat zij aanstonds bevolen had, uitwees dat een Duitsche duikboot de Katwijk had getorpeteerd, zou zij niet aarzelen, haar leedwezen te betuigen en de schade te vergoeden (18 April). De Nederlandsche pers nam met voldoening acte van deze verklaring, doch het hield lang aan, eer wij iets omtrent den afloop van het door de Duitsche regeering ingestelde onderzoek mochten vernemen.
') Tien Jaren Wereldgeschiedenis II, 344. 2) Hiervóór, bl. 156.



DE KATWIJK.
26 April 1915.
De Duitsche verklaring in zake de Katwijk x) is wel wat vroeg „volkomen voldoende" genoemd. Het eigenaardige dier verklaring is dat alle volkomenheid er aan ontbreekt en moest ontbreken; immers zij spreekt onderstellenderwijs, en kon op het oogenblik waarop zij gegeven werd, niet anders spreken. Zij behoeft, om afdoende te zijn, onvertraagde mededeeling van het resultaat, dat het toegezegde ambtelijk onderzoek moet hebben opgeleverd. Of een Duitsche duikboot heeft de Katwijk getorpedeerd, öf niet. De Duitsche regeering weet thans, of zal spoedig weten, óf er, en zoo ja, welke van haar duikbooten op den bewusten avond bij de Noord-Hinder zijn geweest. Duikbooten blijven niet eeuwig in zee; zij moeten na eenigen tijd naar hare basis terug, en wij dienen aan te nemen dat de Duitsche tucht over de middelen beschikt om ieder binnenloopend gezagvoerder onmiddellijk een der waarheid getrouw rapport te doen uitbrengen. Dat de waarheid aan de Duitsche regeering verbórgen zou kunnen blijven, is alleen denkbaar wanneer de mogelijke dader vóór het binnenloopen zelf zou zijn vergaan. Tot dusver is er niets bekend geworden dat dit kan doen vermoeden. Wij zijn dus in afwachting van de mede-
1) Na de op blz. 166 hiernevens tusschen aanhalingsteekens geplaatste woorden volgde daarin letterlijk: „Aanstonds na het bekend worden van het gebeurde heeft de Duitsche regeering een onderzoek bevolen, en zij verzoekt de Nederlandsche regeering, om mededeeling te doen van de door deze ontvangen officieele rapporten betreffende de feiten, welke aanwijzingen kunnen opleveren. Indien dit onderzoek uitwijst, dat de Katwijk door een Duitsche duikboot in den grond is geboord, zal de Duitsche regeering niet aarzelen, aanstonds haar levendig leedwezen te betuigen en volledige schadeloosstelling toe te zeggen".



i68
DE „KATWIJK",
deeling, die niet uitblijven kan, zonder aan de eerste verklaring hare waardeHjje ontnemen. Als voorloopige verklaring was die onberispelijk waf van inhoud èn van toon, en wij hebben op prijs gesteld datwzij is afgelegd vóór nog eene klacht door Nederland was ingebracht; eene klacht die trouwens ten gevolge van het gemis aan voldingend bewijs van de nationaliteit van den aanrander niet viel in te brengen zonder zelf in het onderstellende te vervallen dat ieder, die het hoofd koel houdt, in Nederlandsche vertoogen tot oorlogvoerenden gaarne vermeden ziet. Door haar aanvankelijke royaliteit heeft de Duitsche regeering eene zedelijke verplichting erkend, die wij niet gelooven kunnen dat zij nu zal trachten te ontwijken. Volgt even rond het noodzakelijke tweede woord, dan zal de eerste verklaring in de herinnering blijven als een lichtpunt in de niet enkel militaire, ook zedelijke crisis die de wereld thans doormaakt. Volgt dat tweede woord niet, of zegt het (uitgezonderd het geval van mededeeling van het vergaan van den mogelijken dader) iets anders dan ja of neen, dan behoeven wij niet nader aan te duiden met welke gevoelens wij aan de eerste verklaring zullen moeten terugdenken.
De legerwet, welke bij het uitbreken van den oorlog in Nederland gold, gaf, in geval van mobilisatie, de regeering de beschikking over een leger van 200.000 man. Vrijwillige dienstneming was in Augustus 1914 door den minister van oorlog niet sterk bevorderd. Behalve bij enkele bijzondere diensten schenen vrijwilligers door de regeering niet in in grooten getale te worden begeerd. Intusschen waren de omstandigheden van dien aard dat het ongeoefend-blijven van het meerendeel der Nederlandsche jongelingschap velen met angst vervulde. De heer C. K. J. van Aalst en 21 andere Nederlanders van naam gaven in Mei 1915 bij adres hunne bezorgdheid deswege te kennen. Het adres werd in de Tweede Kamer warm ontvangen, maar de minister Bosboom was koel.
De regeering achtte in de omstandigheid, dat, evenals zij zelve, vermoedelijk ook de Paus, zoodra de gelegenheid gunstig voorkomen mocht, gaarne iets in het belang van den vrede zou willen ondernemen, aanleiding gelegen, het



ADRES-VAN AALST.
169
in 1874 opgeheven gezantschap bij den Heiligen Stoel tijdelijk te herstellen. Toen het daartoe strekkend wetsontwerp bij de Tweede Kamer in behandeling moest worden genomen, was evenwel juist Italië de bondgenoot geworden der Entente, en mocht worden vermoed dat onder de voorwaarden, door Italië voor het opgeven zijner onzijdigheid gesteld, ook deze behooren kon, dat de Entente het optreden d.er pauselijke diplomatie bij eventueele bemiddelingspogingen a priori verwerpen zou. *) Tegelijk zag men de gezanten der Centralen, ook die bij het Vaticaan, Rome verlaten. Mii ne aanteekening had- ten doel te bevorderen, dat men zich de eigenaardige omstandigheden, waaronder thans een Nederlandsch gezant bij het Vaticaan optreden zou, ter dege voor oogen zou stellen. Zoo de gevaren die ik mogelijk achtte de heeren Regout en van Nispen inderdaad te Rome hebben omringd, moet erkend worden dat zij ze hebben weten te ontwijken. Het Nederlandsch gezantschap bij den Paus heeft nimmer van zich doen spreken, en in de omstandigheden gelijk zij geworden waren, was dit het beste wat men er van hopen mocht.
1) Inderdaad heeft, naar wij thans weten, art. 15 van het 26 April 1915 tusschen Italië, Frankrijk, Groot-Brittanje en Rusland gesloten geheime tractaat de bepaling bevat: „Frankrijk, Groot-Brittanje en Rusland verplichten zich Italië te ondersteunen in zijn voornemen om niet te veroorloven dat vertegenwoordigers van den H. Stoel aan de diplomatieke actie tot het sluiten van den vrede en aan de oplossing van de met den oorlog samenhangende vraagstukken deelnemen" (Schneider, Het Probleem van den Paus in het Volkenrecht, 's-Hertogenbosch 1919, bl. 105).



ADRES-VAN AALST. — GEZANTSCHAP BIJ DEN HEILIGEN STOEL.
27 Mei 1915.
Duitschland heeft zich in zake de Katwijk niet aan zijn verantwoordelijkheid onttrokken. Het heeft zijn leedwezen betuigd en volledige schadeloosstelling toegezegd. *) Moge voortaan de Duitsche marine, ook in de bejegening onzer visschersvloot, steeds bij haar verstand blijven. Van tijd tot tijd blijkt, dat hieraan nog het een en ander ontbreekt.
Het adres-van Aalst wijst de Nederlandsche regeering, in bezadigde termen, op een ernstigen plicht. Tot oefening van de duizende jonge mannen die de wet van den dienstplicht in vredestijd vrij liet, wordt minder gedaan dan het leekenverstand mogelijk acht. De minister van oorlog heeft niet aangetoond, dat het leekenverstand in dit opzicht dwaalt; in het bijzonder niet, dat de onmogelijkheid bestaat tot uitbreiding onzer hoeveelheid oorlogstuig, ook nu nog. In de vergadering der Tweede Kamer die duidelijk uitsprak hoe krachtig zij hem steunen wilde, als hij tot verbetering maar eenige kans zag, trof hij niet den juisten toon.
Wat zal men doen met het voorstel tot instelling van een tijdelijk gezantschap bij den Heiligen Stoel? De omstandigheden zijn sedert de indiening wezenlijk veranderd. De gezanten der centrale mogendheden, ook die bij den Paus, hebben Rome moeten verlaten, en Italië wordt voor het oogenblik beheerscht door
1) Bij nota van 10 Mei.



GEZANTSCHAP BIJ DEN HEILIGEN STOEL.
171
elementen die de „loi des garanties", in woorden althans, nooit bijster gunstig gezind zijn gebleken. Of zij van woorden tot daden zullen overgaan is twijfelachtig; maar het is althans mogelijk. Hoe eene vredesactie van den Paus zich zal kunnen ontwikkelen, is thans minder duidelijk dan eenige weken geleden, en dus ook minder duidelijk, hoe Nederland die het best bevorderen zal. Het schijnt ondenkbaar dat tot de zaak thans zal kunnen worden besloten zonder dat deze omstandigheden ter sprake komen. Men kan dit verlangen in alle nuchterheid, zonder zich aan te sluiten bij de actie der Evangelische Maatschappij. Ik zeg geenszins dat de zaak thans veroordeeld zou zijn, maar dat zij opnieuw behoort te worden toegelichf, in verband met de werkelijkheid zooals zij geworden is.
De regeering gaf aan den van vele zijden geoefenden aandrang gehoor door indiening eener wet die geleidelijk ook de landstormklassen mobiel maakte en haar ten slotte de beschikking verzekerd heeft over 450.000 in plaats van over 200.000 geoefende soldaten. De sociaal-democratie verweet aan de pers, die in groote meerderheid de indiening dezer wet toejuichte, „oorlogszuchtigheid".



OORLOGSZUCHTIGE STEMMING?
27 Juni 1915.
Er wordt van zekere zijde sterk geklaagd over de oorlogszuchtige stemming die een gedeelte onzer pers zou verbreiden. Wordt met de zoo dringend en als op kommando herhaalde waarschuwing aan één bij ieder bekend blad1) niet wat veel eer bewezen? Een oorlogszuchtige stemming bij een eenigszins belangrijk gedeelte van het Nederlandsche volk — ik geloof er niets van. De klacht klinkt mij hierom verdacht, wijl zij al te zichtbaar in de buurt gebracht is van het schrikbarend getal van- 700.000 man, waarover, bij aanneming der ingediende Oefenwet, de minister van oorlog zou beschikken. Bij 's volks — helaas! — nog vrij algemeene onnoozelheid in militiezaken ontziet men zich niet schrikbeelden ten toon te hangen over wier ijselijkheid niemand die de wetsvoordracht zelve met nuchteren zin naleest — maar hoevelen zijn er dat? — zich met reden ontstellen kan. Een van tweeën: óf men heeft tot dusver in den ernst onzer regeering geloofd, wanneer zij betuigde de neutraliteit naar alle zijden met de meeste kracht te willen handhaven, óf men heeft het niet. Heeft men het niet, dan is het onverantwoordelijk geweest haar zooveel middelen in geld en manschappen toe te staan als waarover zij tot dusver reeds beschikt heeft. Bestond daarentegen het vertrouwen wèl, moet het haar dan nu eensklaps ontzegd worden, omdat zij naar een middel streeft om de door de mobilisatie zwaarst getroffenen naar huis te kunnen zenden zoodra zij ze door jongere mannen van voldoende geoefendheid kan vervangen; •— jongere mannen die niet dan door onrecht tot dusver van eiken plicht ten aanzien der landsverdediging ontheven waren? Als der regeering iets kan worden te last gelegd,
1) De Telegraaf, wier tegen de Centralen opruiende taal ieder zich herinnert.



OEFENPLICHT.
173
is het enkel dat zij het adres der twee-en-twintig heeft afgewacht om tot dit besluit te komen. Het behoort tot de zaken waarin eene regeering leiding heeft te geven, niet te ontvangen. Lieten grootte en gehalte van het beschikbare kader het invoeren van den thans voorgestelden maatregel in 1914 nog niet toe, die verhindering was reeds verdwenen eenigen tijd vóór de regeering met haar wetsvoorstel is gekomen. Zij had de mogelijkheid tot invoering beter bij moeten blijven en zich niet in het geval moeten stellen daartoe te worden aangezet.
Doch de zaak ligt er toe. Beter althans dat zij dezen loop nam dan dat zij geheel ware achtergebleven. Thans is het aan ons volk zich ernstig af te vragen of het de versterking onzer weermacht wil; of het, indien op goede gronden wordt aangetoond dat die weermacht voor deugdelijke versterking ook nu nog vatbaar is, door maatregelen die de draagkracht van ons volk in geenen deele te boven gaan en den plicht tot landsverdediging over onze gezonde jonge mannen meer gelijkelijk verdeelen, zulke maatregelen af mag wijzen; of het zich daartoe mag laten opzetten door de kleinburgerIjjkste van onze partijen, op eene wijze die — de waardigheid van enkelen, die zakelijke argumenten op zakelijke wijze voordragen niet te na gesproken — in haar algemeenheid niet anders te kenschetsen is dan als een speculatie op 's volks slechtste eigenschappen.
Tot dusver heeft ons volk in den moeilijken tijd zich in alle opzichten treffelijk gedragen, maar als het zich om deze voordracht tegen de regeering laat ophitsen zal het dien lof niet meer verdienen. Aan de regeering is het thans, ons aller zaak ten krachtigste in de Kamer te verdedigen; het mag geen oogenblik twijfelachtig zijn dat zij er voor staat; — aan het gedeelte der volksvertegenwoordiging dat het vertrouwen in de regèering niet verloren heeft, naar dat vertrouwen te blijven handelen. Deze regeering zou zich naar een afgrond laten sleepen door den onbesuisden oorlogsdrang van voortaan te oefenen jonge mannen van dienstplichtigen leeftijd, waarvan een minimaal gedeelte tot dusver vrijwillig zich voor oefeningen aanmeldde waartoe zij door de wet niet werden genoodzaakt? Hun een geweer in de knuist te geven in plaats van een roeispaan zou een gevaar in zich slniten voor onze onafhankelijkheid? In langen tijd niet is in zulk een ernstige zaak zulk een argument gebruikt, en voor de eer van ons volk is hartelijk te wenschen dat het geen verderen opgang make.



KLEINHARTIGHEID.
9 Juli IQI5-
Waarschijnlijk zal het wetsontwerp-Bosboom worden aangenomen. Daar het evenwel niet onverschillig is in welke stemming ons volk de invoering er van zal ondergaan, mag het zonderlinge werkje, dat Mr. P. Groote dezer dagen uitgaf *), niet onweersproken blijven.
Zonderling noemen wij het wegens de vrijmoedigheid waarmede onderstellingen verheven worden tot den rang van axioma's, en waarmede dan vervolgens conclusiën worden getrokken welke uit die axioma's (gesteld al eens men mocht ze daarvoor werkelijk erkennen) naar ons inzien geenszins kunnen worden afgeleid.
Het boekje begint met eene redeneering waarop o. i. niets is aan te merken. Zij luidt:
Mr. Cort van der Linden waarschuwt tegen het aansturen op oorlog; en daar niemand het deelnemen aan den oorlog in bondgenootschap met Duitschland bepleit heeft, kan dit wel niet anders opgevat worden dan als eene waarschuwing tegen een bondgenootschap van Nederland met de Entente;
Mr. Cort van der Linden is, naar men moet aannemen, voorstander van het ontwerp-Bosboom;
Derhalve wordt dit ontwerp niet voorgesteld met aan Duitschland vijandige bedoelingen.
Tot zoover gaan wij met den schrijver accoord, maar verschillen van hem ten eenen male, wanneer hij volgen laat dat dus het
1) Mr. P. Groote Jr., Legeruitbreiding. Een Nederlandsch belang? — Amsterdam, P. N. van Kampen en Zoon, 1915.



NEDERLANDS ONZIJDIGHEID EEN DUITSCH BELANG? 175
ontwerp-Bosboom geen Nederlandsch maar een Duitsch belang vertegenwoordigt. Dit moet blijken uit de volgende redeneering: I. Duitschland heeft bij Nederlands onzijdigheid groot belang; II. Die onzijdigheid is voor óns doel voldoende beveiligd; III. Wat er dus verder ondernomen wordt komt slechts Duitschland ten goede.
I is volgens ons een betrekkelijke waarheid; II is uit de lucht gegrepen; III volgt niet uit II, zelfs al wilde men II eens met den schrijver voor bewezen houden.
I. Volkomen terecht beweert o. i. de schrijver, dat toen Duitschland den oorlog begon, de onzijdigheid van Nederland een groot Duitsch belang vertegenwoordigde. Duitschland heeft bewezen het zoo in te zien door bij zijn inval in België de schending der Nederlandsche' grens op het angstvalligst te vermijden. Onze mobilisatie dekte een groot stuk Duitsche landgrens, van Aken tot Emden, en zoolang die landgrens niet door de Entente werd beheerscht en onze havens open bleven, kon Nederland voortgaan een aantal producten aan Duitschland te slijten en een aantal Duitsche producten naar andere landen uit te voeren.
Of evenwel Nederlands onzijdigheid onder alle omstandigheden een Duitsch belang • is ? Men 'herinnere zich het telegram van von Jagow aan Lichnowsky van 4 Augustus 1914: „Het ligt voor de hand dat wij niet met voordeel Belgisch grondgebied kunnen inlijven, zonder tegelijkertijd grondgebied te verwerven ten koste van Nederland." De Duitsche regeering komt er hier rond voor uit, dat er omstandigheden denkbaar zijn waaronder het eerbiedigen van Nederlands onzijdigheid haar buitengewoon hinderlijk zou vallen. Die omstandigheden bestaan thans nog niet; — of zij niet eerlang zullen bestaan, wat weet Mr. Groote er van? Plicht van Nederland is, zoo goed mogelijk toegerust te zijn ook tegen die mogelijkheid.
II. „Onze neutraliteit is voor ons doel thans reeds voldoende beveiligd."
„Ons doel"; dat zal voor Mr. Groote toch wel zijn de volledige handhaving van Nederlands zelfstandigheid en bezitsrechten? Of dit doel inderdaad voldoende beveiligd is, kan alleen blijken wanneer Nederland wordt aangevallen. De les der ervaring alleen zal gezag voor ons hebben; aan de onbewezen verzekering van



176
BELANG DER ENTENTE BIJ NEDERLANDS BEHOUD.
een brochureschrijver omtrent wiens militaire kundigheden niets hoegenaamd bekend is kennen wij geen waarde toe.
III. Een sterkere bevestiging dan de „voldoende" van Mr. Groote is niet langer een Nederlandsch, het is een Duitsch belang.
Hoe nuf De schrijver gaat zoo ver van het belang dat de Nederlandsche onzijdigheid voor Nederland, en dat hetwelk zij voor Duitschland heeft, geheel gelijk te stellen. Indien dus die onzijdigheid voldoende bevestigd is voor den één, is zij het voor den ander. Welk nut kan het overdadige dan hebben voor één van beiden?
De schrijver schijnt het onbegrijpelijk te vinden, dat de Entente Nederland nog niet heeft aangevallen. Maar ook de onzijdigheid van Zweden, die van Zwitserland, die van Roemenië levert voor de Centralen zekere voordeden op. Zijn die staten door de Entente aangevallen, ja dan neen?
Eene Entente die tegenover Nederland het gedrag volgt dat de schrijver met onbegrijpelijke vrijmoedigheid haar als aanpreekt: het wegkapen van de Nederlandsche koloniën en van de Nederlandsche handelsvloot, werpt ons continentaal gebied in de armen van Duitschland. De schrijver schijnt hierin voor de Entente zeer weinig nadeel te zien. Zelf oordeelt zij hieromtrent anders. Het feit dat Nederland zich tot een krachtige verdediging zijner onafhankelijkheid opmaakte, heeft in de Entèntepers nimmer afkeuring gevonden, is er integendeel eenstemmig en zonder ophouden in toegejuicht. De schrijver telt het belang der Entente bij Nederlands behoud zoo weinig, dat hij eene toekomst mogelijk acht waarbij Engeland, om België terug te koopen, Nederland aan Duitschland opofferen zal. Hoe kan dit volgen uit wat hij vooraf laat gaan: „Duitsch bezit onzer havens levert, althans in dezen oorlog, voor Engeland geen schrikbeeld op"? Het zal er bij den vrede dan toch wel om gaan, schrikbeelden te vermijden voor den tijd die <ian aanbreekt, „de eerste vijftig jaar" gedurende welke volgens <ien schrijver (die alles weet) geen oorlog meer te duchten is.
„Hoe onaangenaam het den meesten Nederlanders in de ooren moge klinken, een feit blijft het dat uit een louter verstandelijk oogpunt bezien, het Nederlandsch belang aan de Duitsche zijde ligt".
Deze verzekering klopt niet op wat voorafgaat. De schrijver



VERRASSINGEN NIET UITGESLOTEN.
177
heeft bladzijden gebruikt, om te betoogen niet dat Nederland belang heeft bij de overwinning van Duitschland, maar omgekeerd dat Duitschland belang heeft bij het behoud van Nederland. Indien nu, gelijk wij meenen, deze laatste stelling slechts zeer betrekkelijke waarde heeft, eene waarde die afneemt naar de mate waarin Duitschlands overwinning vollediger mocht zijn, volgt daaruit dat die volledige overwinning voor Nederland te groote gevaren meebrengt, om in het algemeen te decreteeren dat Nederlands belang aan de Duitsche zijde ligt. Mocht de schrijver dat niet hebben willen zeggen, dan heeft hij zich buitengemeen slordig uitgedrukt.
Wij zijn hiermede niet aan het einde der krasse verzekeringen van den schrijver. Onder de hem geopenbaarde axioma's komt ook voor, „dat het in België en Noord-Frankrijk een draw zal worden."
Zoo mag het thans nog lijken, maar wie waarborgt dat de einduitkomst niet een geheel andere zal zijn? Wat aan het Westelijk front in een of andere richting mogelijk zal blijken hangt voor een groot deel af van den uitslag op het Oostelijke en op het Zuidelijke front. Zijn' verrassingen daar zoo ten eenenmale uitgesloten ?
De schrijver is wel zoo goed, de voor hem bijna onmogelijke kans dat Duitschland uit België weg zal moeten toch ook nog even onder de oogen te zien, en te erkennen dat dan de Nederlandsche krijgsmacht eene taak van grensbewaking zal hebben te vervullen. De ervaring, zegt hij, heeft reeds geleerd, „dat voor dergelijke interneeringsdoeleinden ons tegenwoordig leger van voldoende sterkte is."
Het bleef ons onbekend, dat Duitschland al eens, door den nauwen trechter bezuiden Eysden, uit België terug moest. Dat bij zulk een beweging, ingezet in de richting van Noord-Frankrijk naar Brussel en Antwerpen, onze grens èn door vervolgden èn door vervolgers een hinderlijke sta-in-den-weg zal worden-geacht een ernstig gevaar kan loopen van te worden geschonden, behoeft weinig betoog. Of onze krijgsmacht toereikt om in ieder geval vreemde troepen die ons gebied betreden tot interneering te dwingen zal eerst dan kunnen blijken. Door de omstandigheid dat het haar gelukt is een verdwaald, rampzalig overschot der verdedigers van Antwerpen te interneeren, wordt de stelling van den schrijver niet
Nederlandsche Politiek. t j 2



17»
SCHELDEK WESTIE.
bewezen. Die tweeduizend Engelschen en dertigduizend Belgen werden slechts door radeloosheid over onze grens gedreven; alle strategisch oogmerk tegen het Nederlandsch gebied was aan hunne beweging vreemd. Hoe weet Mr. Groote dat dit oogmerk evenzeer zal ontbreken bij een algemeenen terugtocht der Duitschers uit de thans ingenomen stellingen? Is het zoo onmogelijk dat het Nederlandsche gebied ooit zal worden beschouwd als het gunstigst gelegene om den oorlog op voort te zetten? Wanneer het zoover mocht komen dat Duitschland de kans onder de oogen heeft te zien van een aanval op de grens Aken-Emden en het maar eenigszins twijfelt aan de macht van Nederland om de Entente te beletten zich daartoe van ons grondgebied te bedienen, zal het er de voorkeur aan geven zelf op dit grondgebied den meester te komen spelen.
De gevaren voor Nederland, bij een „drawn battle" in het Westen het geringst, nemen niet slechts toe wanneer Duitschland daar een volstrekte overwinning behaalt, maar ook wanneer het er verslagen wordt. Blijft Duitschland in België, dan wordt Nederlands politieke toekomst bedenkelijk; moet Duitschland België ontruimen dan neemt de kans toe dat Nederland tegen zijn wil in den oorlog zal worden betrokken.
Tot de wetenschap van den schrijver behoort al verder „dat er slechts twee mogelijke oorlogseinden zijn, met het oog waarop de uitbreiding is voorgesteld, n.1. óf een verpletterende overwinning der Duitschers, óf een gelijk spel." Dat ook een overwinning der Entente (afgezien van de bovenaangeduide bezwaren die uit een terugtocht van het Duitsche leger kunnen voortkomen) ons land aan een ernstig politiek gevaar kan blootstellen schijnt hij niet te bevroeden; den zin der Scheldekwestie zooals die in de laatste jaren vóór den oorlog gesteld is schijnt hij niet te hebben doorgrond. Anders zou hij weten dat onze eenige kans om in onze positie 'aan den Scheldemond met rust gelaten te worden, gelegen is in de èn bij Engeland èn bij Duitschland te vestigen overtuiging dat wij zoowel in staat als besloten zijn het gebruik van ons stuk Schelde voor oorlogsdoeleinden aan iedereen te ontzeggen. Ziehier onze eervolle, nuttige, moeilijke taak; een taak waarvoor de schrijver, blijkens zijn losse praat over het afknippen van stukjes land, geen greintje gevoel heeft. Wat zouden wij doen, spot hij,



STAMPT MEN LEGERS UIT DEN GROND?
179
met de 600.000 man waarover in zijn (onjuiste) voorstelling minister Bosboom gedurende den tegenwoordigen oorlog krachtens de ingediende wet de beschikking zou verkrijgen? Den aanstaanden overwinnaar toevoegen: „Gij België uit, of ik trek mij achter de Waterlinie terug?" Grootspraak komt bij geen Nederlandsch staatsman in eenige aanmerking. Onze macht reikt niet toe om, wien ook, België uit te drijven. Zij reike toe om Nederland te behouden, en de. omstandigheden zijn denkbaar waarin wij het alleen ongeschonden behouden zullen zoo ieder overtuigd is dat schending zou worden tegengegaan ook buiten de Waterlinie. Of wij ons, werden wij aangevallen, met geluk zouden kunnen handhaven, is niet zeker. Zeker is, dat wij er op achteruit zouden gaan, moreel en weldra materieel, indien wij in eigen oogen en in die van anderen gelden moesten voor een volk dat den moed verloren heeft voor eigen behoud een ongewisse kans te wagen. Wij verkiezen de kans op behoud boven de zekerheid van verval.
De schrijver, op zijne slotbladzijde, pleit uitstel. Legeruitbreiding is „goed, aannemelijk, noodzakelijk, wanneer het landsbelang dit gebiedend eischt"; volgens hem is dit nu nog niet het geval. Weet hij dan nog niet dat men geen legers uit den grond stampt? Wanneer de omstandigheden het gebiedend woord spreken (en dit kan iedere maand), is het, om de uitbreiding op touw te zetten, te laat.
Te laatl het jammerlijk vonnis dat de geschiedenis zoo dikwijls over Nederlandsche maatregelen tot zelfbehoud moest uitspreken. Johan de Witt en Oldenbarnevelt kenden onze zedelijke zwakte. De eersté heeft in October 1670 moeten klagen, „dat den aerdt van de Hollanders soodaenich is, dat als haer de noodt en de penculen niet seer klaer voor oogen comen, zy geensins gedisponeert connen werden, om naer behooren te vigileren voor haer eygen securiteyt." Anderhalf jaar later is het er nog niets beter mede gesteld: „Dat liberale consenten niet dan door de extreme necessiteyt ende het uutterste gevaer geëxtorqueert connen werden, heeft de ondervindinge in deze provinciën, Godt betert, ons niet dan al te veel geleert." Dit laatste schrijft de Witt in Maart 1672; in den zomer staat de vijand in Utrecht en vindt hij zelf zijn onverdienden dood. — „Dient geconsidereert", schrijft Oldenbarnevelt in IO°7> „dat wy van nature sachtmoedich en vreetsaem syn, totten oorloge niet geneicht, sulcx dat wy oock gedurende den noot van



i8o
DE WITT EN OLDENBARNEVELT.
den oorloge onse kinderen en vrienden al uytten oorloge gehouden en daer afgeraden hébben, soo veel ons mogelijck is geweest ; daer om wy ter defentie vreemde soldaten uyt andere Coninckrijcken en Landen moesten doen komen, 't welck soo haest nyet kan geschieden als sulcke noot soude vereisschen." Thans helpt ons niemand meer, haastig of niet, als wij het zelf niet doen.
De beslissing over de landstormwet moge dus anders uitvallen dan ons geraden is door den kleinhartigen Mr. Groote.



DUITSCHLAND EN NEDERLAND.
Juli 1915.
Dr. Charlotte A. van Manen, Duitschland's Groei en het Pruisische Overwicht. — Amsterdam, P. N. van Kampen en Zoon, 1915.
Deze jonge Nederlandsche vrouw, die voor economische en juridische studiën in Duitschland verbleef, heeft er scherp waargenomen en spreekt over tal van verschijnselen uit het moderne Duitsche leven onbevangen haar oordeel uit; het is het oordeel van een geoefend verstand, tevens dat van een ongerept gemoed. Men vindt hier niets van den onberedeneerden afkeer van het „Moffenland" waarin onze achterbuurten zich nog dikwijls te buiten gaan, maar evenmin iets van de beate bewondering voor iedere uiting van Duitsche kracht, waaraan een zeker aantal Nederlandsche intellectueelen, zakenmenschen en militairen, benevens vele bierhuisbezoekers, zich overgeven.
De buitenlander heeft het recht te vragen, niet slechts of Duitschland kracht ontwikkelt, doch wat die krachtsontwikkeling voor de wereld belooft. In een tijd als den tegenwoordigen is het gevaar groot, zich bij het antwoord op die tweede vraag door gevoelsargumenten te laten leiden. Daarom is het nuttig thans een auteur te lezen die zich bezighoudt met de verschijnselen waarmede de moderne ontwikkeling van Duitschlands yolksvlijt en staatsleven in het land zelve is gepaard gegaan.
De lichtzijden zijn bekend genoeg: de cijfers die de snelle toeneming van Duitschlands industrieele productie, haadelsemzet, scheepvaartverkeer en nationaal vermogen uitdrukken, zijn alom te vinden; en wij zien dagelijks voor oogen waartoe het oorlogswerk-



182
duitschland's groei.
tuig in staat is, tot welks volmaking een welvarend en gehoorzaam volk geen offers heeft geschroomd. Ook zou het kras onverstand zijn te meenen dat Duitschlands slagvaardigheid enkel een feit is uit de materieele orde van zaken. Niet alleen de Duitsche wapenen zijn voortreffelijk, doch ook hare besturing, en vermoedelijk deze bovenal. Nergens verspilling; overal samenwerking onder bekwame en energieke leiding. Het oorlogvoerende Duitschland blijkt krachtig te worden geregeerd, en de bevelen der regeering worden ten uitvoer gelegd met voorbeeldige stiptheid. Zal de Pruisische tucht óns allen overwinnen? Zal ons eene pax gerntanica worden opgelegd, en zoo ja, wat zal zij tot der menschheid vooruitgang en geluk vermogen ?
Een brandende vraag; — maar nog eens: als wij niet antwoorden zullen in het wilde weg, is er niets beters te doen dan waartoe Dr. van Manen ons uitnoodigt: te overwegen niet wat Pruisen wellicht bereiken kan, doch wat het reeds bereikt heeft: wat Pruisen gemaakt heeft — van Duitschland zelf.
Dr. van Manen ziet groote schaduwplekken en wijst bij voorkeur op deze. Het is haar goed recht, evenals het dat van zooveel anderen was, de lichtzijden aan te wijzen. In het eene geval als in het andere is het maar de vraag of onopgesmukt is voorgesteld wat men eerlijk meent te hebben waargenomen. Aan dezen eisch voldoet, meen ik, haar boekje geheel en al.
Op economisch gebied vertoonde Duitschland, zooals zij het gezien heeft, vóór den oorlog de nadeelen der kartel- en trustvorming in ontstellende mate. Een buitenlandsche handelspolitiek van meedoogenlooze scherpte. „Een achter tariefmuren verscholen, fel opbloeiend nijverheidsland, dat binnen zijn grenzen verzadigd is, en nu voor zijn fabriekmatige massa-producten, eigen behoefte vèr overtreffend, grondstoffen en afzetgebied noodig heeft. Expansiedrang meer van goederen dan van personen .... Een de grenzen overstroomend, agressief werkend productievermogen." Met welke mogelijkheid van toekomst? Hoe stelt eene nijverheid als de Duitsche zich de oplossing van het grondstoffenprobleem voor? In den primitieven vorm van „hebben is hebben en krijgen is de kunst". En daar Duitschland in de wijde wereld weinig „heeft", wil het veel „krijgen" en wordt een gevaar voor allen die wèl iets „hebben". De pretensiën van dezen jongste in het statengezin houden noodzakelijk eene toekomst tegen, waarin verzoening van



PRUISENDOM.
183
economische tegenstellingen zou kunnen zijn beproefd „door het scheppen van betere rechtsverhoudingen en van een voor alle staten gelijkelijk ruime handelspolitiek" ....
Ziet de schrijfster hierin juist? Ik geloof van ja. Wat houdt Duitschlands toekomstdroom in? Een Midden-Europeesch tolverbond als strijdmiddel tegen de economische positie van anderen. Op economisch gebied zal de pax germanica heelemaal geen pax zijn, maar het begin van een ongehoord feilen wedstrijd.
En op het gebied der veel bezongen „kuituur"? Deze geeft, volgens Dr. van Manen, in Duitschland zelf, het Duitschland van „het Pruisische overwicht", naast veel loffelijks zeer veel bedenkelijks, zoo niet afschrikkends te zien. Zij spreekt er over met veel nuchterheid en bewijst haar beweringen door feiten en getallen. De „Standesehre", Zabern, het „Spruchcollegium", het Pruisische
kiesrecht, het politie- en het vereenigingsrecht oude kost, meent
gij? Het moest uw kost maar eens wordenI En zoo gij op nieuws belust zijt, het zou mij verbazen zoo de gemiddelde Nederlandsche lezer zonder Dr. van Manen geweten zou hebben, dat in Duitschland 60.000 personen 'sjaars wegens beleediging veroordeeld worden (in Nederland nog geen 1000), dat er jaarlijks 12.000 zelfmoorden worden gepleegd (in Nederland nog geen 500), dat daaronder jaarlijks eenige honderde gevallen zijn van „Schülerselbstmord" (in Nederland 2 a 3), en dat op de 1000 geboorten te Leipzig 189 onwettige zijn (in den Haag 42).
„De trots, het geloof, het vertrouwen in de almacht van stoffelijken bloei is geweldig. Ze is zóó geweldig, dat zij bezig is alle fijnheid van geestelijke perceptie te verschroeien Verbazingwekkend is de toewijding aan den arbeid. Maar de „levensconst" is een verwaarloosde factor. Geen evenwichtige verdeeling van den dag, noch van de levenstaak, ten einde eene verschrompeling van de fijnste eigenschappen van den inherlijken mensch te voorkomen. Naturen, die het vermogen hebben verloren, hun. eigen innerlijke emotioneele of verstandelijke beweging stil te zetten, om die van anderen te beluisteren . ..."
Ik weet wel dat, zoo men zulke verschijnselen Pruisendom noemt, alle moderne natiën met Pruisendom te worstelen hebben in eigen boezem. Dit neemt niet weg dat dit verschijnsel een moederland heeft, en het succes van dit land in Europa het gevaar verdubbelen moet dat ieder onder zijn eigen Pruisendom



184 LANDSTORMWET.
bedolven zal raken. Het zal, in en buiten Duitschland, alleen overwonnen kunnen worden door een felle reactie van hoogere en algemeenere menschelijkheid. Die reactie zal komen, en het bescheiden boekje van Dr. van Manen zal ze mede hebben opgewekt in de ziel van ons volk.
\
Einde Juli, bij de behandeling der landstormwet in de Tweede Kamer, Tiet minister Bosboom zich een amendement der commissie van rapporteurs welgevallen, dat aan den ganschen maatregel het karakter gaf eener aflossingswet in plaats eener reservewet. In de considerans werd nu de doelomschrijving : van alle landstormplichtigen gewapenden dienst te kunnen vorderen, vervangen door deze andere: de onder de wapenen staande landweermannen met verlof te laten gaan. Oefening der landstormplichtigen die zouden overschieten nadat dit laatstgenoemde doel bereikt was, zou niet dan krachtens een nieuwe wet kunnen geschieden. De houding van den minister kenmerkte zich door zekere matheid; wederom wist hij niet den toon te treffen die bij de verdediging van een maatregel als de voorgestelde mocht worden verwacht.



DE LANDSTORMWET AANGENOMEN.
■4
27 Juli 1915.
De landstormwet is dan de Tweede Kamer door; mooi ging het niet. De minister van oorlog was niet gelukkig. De eer der vergadering hadden de heeren Lohman en van Doorn. Moge hun géést voorzitten bij de uitvoering dei- wet; — dan zal het einde beter kunnen zijn dan de jongste faze der behandeling het is geweest. Ons volk bekommert zich gelukkig niet om de gansche beschuldiging van oorlogszuchtigheid, en verlangt dat er zaken gedaan worden, met zoo weinig mogelijk woorden. Dat is het beste voor ons zelf niet alleen, maar ook voor den indruk op onze vrienden de omstanders.
Naarmate de oorlog langer duurde, en de Engelsche blokkade in scherpte toenam, werd het moeilijker Nederland van de noodige invoerartikelen te voorzien. Zonder de N. O. T. zouden wij spoedig in groote verlegenheid zijn gekomen; doch de voorwaarden, waaronder zij van de Geallieerden verlof tot invoer bekwam, noodzaakten tot een strenge bewaking der landgrens. Spionnen der Geallieerden zagen daar op de verrichtingen onzer douane-ambtenaren geregeld toe. De heer H. M. C. Holdert, eigenaar van het grootste gedeelte van het aandeelen-kapitaal van het dagblad de Telegraaf, organiseerde een eigen anti-smokkel veldtocht, en lichtte van verkeerdheden die hij meende ontdekt te hebben, niet de Nederlandsche regeering, doch de Geallieerden in. Ontslagen



186 DE HEER HOLDERT.
redactieleden van zijn blad deden omtrent de verrichtingen van den heer Holdert en de helpers waarvan hij zich bediende, in'Januari 1916 op eene vergadering te Amsterdam verrassende mededeelingen. De voornaamste dier helpers, de heer G. Simons, vóór den oorlog correspondent van de Telegraaf te Berlijn, door huwelijk vermaagschapt aan den Duitschen onder-staatssecretaris van buitenlandsche zaken, Zimmermann, zou in Augustus '14 „per Duitsche auto, vergezeld van twee heerèn van het Duitsche ministerie van buitenlandsche zaken", naar Amsterdam zijn gekomen om de heer Holdert te bewegen de Duitsche zaak te dienen in plaats van die der Geallieerden; de heer Holdert, die hem toen afgewezen had, nam den heer Simons desniettemin in October 1915 weder in het vertrouwen en verleende hem belangrijke opdrachten. De indruk werd gewekt dat men te doen had met personen die, welke dan ook hunne wezenlijke betrekkingen mochten zijn, in ieder geval het belang van Nederland niet tot eenig richtsnoer hunner handelingen namen.



ANTI-SMOKKELCAMPAGNE.
25 Januari 1916.
Voor het zonderlinge standje van deze maand dient men nog dankbaar te zijn in het eind, wegens het licht, thans geworpen op zekere persmanipulaties. De anti-smokkelcampagne op touw gezet door of met ijverige medewerking van iemand, in Augustus '14 gestapt uit een auto.... zóó uit Berlijn! Laat Nederland maar oppassen in ieder geval, zich niet dermate bloot te geven 't zij naar de eene, 't zij naar de andere zijde, dat het met eenigen goeden schijn door den één zijner warme vrienden tegen den ander zou kunnen worden „beschermd". En laten wij wat héél wantrouwig zijn zelfs tegenover „nationalistische" campagnes, zoodra haar veldgeschrei door het normale oor te onderkennen is als een on-nederlandsch misbaar, want dan is het voorzeker het echte spul niet....
Had men, in het eerste jaar van den oorlog, ook in Nederland gesproken van een „Godsvrede" op binnenlandschstaatkundig terrein, de troonrede van 1915 kondigde aan, „dat de gewone wetgevende arbeid weder zou worden ter hand genomen". In de eerste plaats was spoedig de indiening der voorstellen tot Grondwetsherziening te wachten. *) In verband met het aanzienlijk voor 1916 geraamd te kort en ter bestrijding van nieuwe Staatsuitgaven was herziening van
1) Zij werden ingediend 25 Oct. 1915 (hiervóór, bl. 138).



i88
OUDERDOMSWET.
bestaande en invoering van nieuwe belastingen noodig. De hoofdlijnen der daartoe strekkende voorstellen zouden worden samengevat in een „ontwerp van wet houdende de grondslagen van het stelsel van 's Rijks belastingen". Wetsontwerpen tot herziening van Talma's verzekeringswetten zouden worden aangeboden.
Hieruit bleek dat de regeering de taak van vóór den oorlog (Grondwetsherziening en verzekeringswetten) weder opnam, en dat bovendien de'minister van financiën, Mr. Treub, eene groote belastinghervorming beoogde.
Mr. Treub was in het kabinet-Cort van der Linden aanvankelijk minister van landbouw, nijverheid en handel geweest; als zoodanig had hij 6 Febr. 1914, als novelle op Talma's invaliditeitswet, een ontwerp ingediend tot verleening van ouderdomsrente. Toen de oorlog uitbrak, maakte Treub zich hoogst verdienstelijk door de energie en doeltreffendheid zijner maatregelen, om Nederland tegen de economische gevolgen van den oorlog te wapenen. De zorg voor 's lands financiën werd tengevolge der buitengewone aanspraken, aan de schatkist gesteld, van zooveel belang, dat dit departement aan een andere leiding dan die van den zwakken minister Bertling weldra behoefte kreeg. 24 Oct. 1914 ging daarom Treub naar financiën over; de verzekeringswetgeving nam hij naar zijn nieuwe departement mede; „landbouw" liet hij in handen van een nieuwen minister, den heer Posthuma. Treub's eerste werk aan „financiën" was het scheppen van buitengewone middelen ter voorziening in de crisis-uitgaven; hij schreef eene leening uit van 275 millioen, die sedert door verscheidene andere is gevolgd. Van verschillende zijden werd toen het middel der heffing-in-ééns boven dat eener leening aangeprezen, maar Treub bestreed de heffing-in-ééns als gevaar opleverende voor den ondernemingslust der Nederlandsche industrieelen die door de buitengewone kansen van den oorlog juist gelegenheid kregen een aantal artikelen in Nederland te vervaardigen waarvoor men vroeger van het buitenland afhankelijk was geweest, en die men niet hinderen moest door beslag te leggen op een deel van hun bedrijfskapitaal. Hij kreeg er zijne leening door; minder geluk had hij mot een voorstel tot het heffen van een recht van 8 °/0 der



BELASTINGHERVORMING. 189
verkoopwaarde die uit Nederland uitgevoerde goederen zouden blijken te bezitten in het land van bestemming. Aan dit voorstel lag de bedoeling .ten grondslag, oorlogswinst te treffen; doch het hield er geen rekening mede, of ook de productiekosten van bepaalde artikelen door de buitengewone omstandigheden waren gestegen: het trof de verkoopwaarde, niet de winst. Het in de pers scherp bestreden voorstel werd 8 Jan. 1915 ingetrokken. Velen hadden verwacht, Treub nu aanstonds te zullen zien beginnen aan de voorbereiding eener eigenlijke oorlogswinstbelasting zooals de oorlogvoerende en eenige neutrale landen ze in 1915 instelden, doch het duurde tot September 1915 eer hij eene commissie benoemde om hem ter zake eener zoodanige belasting van advies te dienen. De oorzaak was, dat Treub onderwijl zijn volle kracht gegeven had aan een gansch ander onderwerp: eene herziening van geheel ons belastingsstelsel.
Deze herziening bracht hij 23 October 1915 ter tafel, en dus twee dagen vóór Cort van der Linden's grondwetsherziening werd ingediend, terwijl hij 3 November, tegelijk met de memorie van antwoord op het voorloopig verslag over zijne in 1914 ingediende ouderdomswet, drie andere wetsontwerpen aanbood tot wijziging van Talma's invaliditeits- en ziektewetten en vervanging van diens radenwet.
De Kamer was in het eerste oorlogsjaar overstelpt geworden met crisiswetten die geen uitstel gedoogden en die zij veelal zonder eigenlijk onderzoek had aangenomen. Zij weigerde terecht, ook de thans ingediende ontwerpen in hetzelfde tempo af te doen. Wat Cort van der Linden's grondwetsherziening inhield, is hiervóór, bl. 138, vermeld. Treub's belastinghervorming stelde zich ten doel de jaarlijksche middelen met 60 millioen te versterken. Hiertoe herzag hij de grondbelasting (waarbij hij voor het ongebouwd de geschatte verkoopwaarde tot grondslag der heffing aannemen wilde), de vermogensbelasting, de successierechten, de zegel- en registratierechten, verhoogde de accijnzen op gedistilleerd, wijn en bier, stelde voor eene dividend- en tanttèmebelasting, eene effectenbélasting, eene belasting van goederen in de doode hand, eene voornamenbelasting, een tabaksaccijns, een statistiekrecht, eene plaatskaartenbelasting, terwijl hij eindelijk



190 DE HEER TREUB IN DE KAMER.
eenige heffingen wilde invoeren waarvan de opbrengst uitsluitend strekken zou tot bepaalde doeleinden: eene pensioenbelasting, een weergeld, eene vlootbelasting.
Hoe stelde zich de regeering de volgorde voor waarin de belangrijke ontwerpen, in het najaar van 1915 bij de Kamer ingediend, door deze zouden moeten worden behandeld? De Grondwetsherziening, heet het in hare Memorie van Antwoord op het Voorloopig Verslag over de Staatsbegrooting voor 1916 (15 Nov. 1915), mag niet in gevaar, worden gebracht. Zulk een gevaar ligt niet in behandeling van het ontwerpouderdomsrente zoodra daarover eindverslag zal zijn uitgebracht, omdat dan de voorstellen tot Grondwetsherziening nog niet in staat van wijzen zullen verkeeren. „Mocht de Kamer besluiten de ingediende belastingontwerpen in openbare behandeling te doen. volgen op die der voorstellen tot Grondwetsherziening, dan is daartegen, ook met het oog op onzen financieelen toestand, geen bezwaar. Anders zou het evenwel zijn, indien de behandeling dier ontwerpen tot na de totstandkoming der Grondwetsherziening mocht worden uitgesteld." Immers de financieele toestand is van dien aard, dat, afgezien van de lasten die de oorlog oplegt, versterking van 's rijks middelen met 30 millioen per jaar onverwijld noodig is. Alleen dus indien een deel der ontwerpen zóó tijdig tot stand komt dat op invoering der wetten niet later dan Mei 1917 kan worden gerekend, kan de minister van financiën er in berusten dat de behandeling der overige ontwerpen tot na de totstandkoming der Grondwetsherziening wordt verdaagd.
Den 9den December zeide minister Treub in de Kamer: „Het zou mij zeker leed doen, als de Grondwetsherziening zou mislukken. Wanneer de belastingontwerpen zouden worden beschouwd als een stok tusschen de beenen der Grondwetsherziening, dan zou ik mij met mijn ontwerpen terugtrekken
Het zal alleen mogelijk zijn, de Grondwetsherziening en de' financieele wetten te behandelen in den beschikbaren tijd, wanneer de Kamer inziet, dat de wetten in even zooveel weken moeten worden behandeld als er in gewone pmstandigheden maanden toe zouden noodig zijn.... Er is eene nuance tusschen den minister van' financiën en heel het kabinet. Het kabinet in zijn geheel is er verantwoordelijk voor, dat niet



TREUB-BORGESIUS. 191
worde voortgeregeerd met zoo groote tekorten; maar de wijzer waarop die tekorten moeten worden gedekt, is niet zoozeer de zaak van heel het kabinet als van den minister van financiën. Ingeval de Kamer nu eenmaal meent de financieele voorstellen niet te kunnen behandelen in den voorgestelden tijd, dan kan het kabinet in zijn geheel nog wel met een tijdelijke andere dekkingswijze aankomen, maar de minister van financiën kan zich dan niet persoonlijk op het standpunt stellen, dat de minister van binnenlandsche zaken als tijdelijk voorzitter van den ministerraad meende te moeten innemen in naam van heel het kabinet. 1) Wanneer ik dan geheel en al sine ira et studio de portefeuillekwestie stel, moet men mij dat niet verwijten. Deze tijden zijn nu eenmaal niet gewoon, en ik kan niet anders dan zeggen dat de Kamer zich zoo spoedig mogelijk behoort uit te spreken over de vraag of zij tijdelijke dekking wil voor 30 millioen, dan wel blijvende voorziening."
Toen hierop de voorzitter der Kamer, de heer Borgesius, op 30 Dec. zijn voornemen uitsprak, na het reces de openbare behandeling van het ontwerp-ouderdomsrente aan de orde te stellen, schreef hem den volgenden dag de heer Treub, dat hij bezwaar moest maken mede te werken tot de openbare behandeling van gezegd ontwerp, „zoolang niet de voorloopige verslagen zullen zijn uitgebracht over belastingontwerpen, die, wet geworden, naar schatting te zamen ten minste 30 millioen in de" schatkist zullen brengen"; hij stelde er prijs op, dat het ontwerp-pensioenbelasting onder die ontwerpen zou voorkomen.
In antwoord gaf de heer Borgesius als zijne meening te kennen, dat niet een vlugge, integendeel een vertraagde behandeling van het ontwerp-ouderdomsrente de afdoening van andere ontwerpen in den weg zou staan (15 Jan. 1916). De heer Treub merkte hiertegen op, dat hij de voorloopige verslagen in handen behoorde te hebben, om door spoedige indiening
1) Continuïteit in de regeering, had de heer Cort van der Linden denzelfden aden Dec. verklaard, was thans meer dan ooit vereischt. „Zoolang de regeering het vertrouwen heeft van H. M. de Koningin en de Staten-Generaal bij de vervulling van de hoogere taak om ons volk door de crisis te leiden, zal zij de kracht vinden, om die taak te vervullen, ook wanneer zij in de politiek een échec mocht lijden" dat in gewone tijden, haar aftreden ten gevolge zou moeten hebben.



192 MOTIE-SCHAPER.
der memoriën van antwoord te kunnen verzekeren, dat de openbare behandeling der ouderdomsrente in de Eerste Kamer niet plaats zou hebben eer de noodige belastingontwerpen door de Tweede Kamer zouden zijn afgedaan (19 Jan.). „Nu Uwe Exc.", antwoordde de heer Borgesius, „blijft weigeren thans Hare medewerking te verleenen tot de openbare behandeling van het ontwerp ouderdomsrente, zal ik geen voorstel doen, dat ontwerp aan de orde te stellen" (22 Jan.).
27 Jan. kwam de Kamer bijeen. De centrale sectie besloot, reeds 2 Febr. met het afdeelingsonderzoek van ettelijke belastingontwerpen (waaronder dat inzake de pensioenbelasting) een aanvang te maken. De Kamer meende aldus den minister tegemoet te komen, en evenwel toonde deze zich niet tevreden, doch stelde den eisch, dat althans over de pensioenbelasting het voorloopig verslag zou verschenen zijn, eer met de openbare behandeling der ouderdomsrente werd begonnen, en kondigde aan dat eene eventueele verwerping dier belasting door de Tweede Kamer tot onmiddellijk gevolg zou hebben «ene weigering zijnerzijds om tot behandeling der ouderdomswet door de Eerste Kamer mede te werken. Hij koppelde dé twee wetten onverbrekelijk aan elkander, en scheen dus langs •een omweg tot zijn vóór 1913 gebleken voorliefde voor een niet-premievrij pensioen terug te keeren.
Den 27sten 's avonds vergaderden de drie groepen der concentratie met de sociaal-democraten te zamen en besloten, den heer Treub zijn eisch te ontzeggen. Eene motie-Schaper: „De Kamer, van oordeel dat de dwaüg, door den minister van financiën op de Kamer uitgeoefend om een onverbrekelijk verband te leggen tusschen de ouderdomswet en pensioenbelasting niet kan worden aanvaard, gaat over tot de orde van den dag", werd aangenomen met 45 tegen 42 stemmen. 15 leden van links stemden tegen, 9 van rechts vóór de motie. De heer Treub diende zijn ontslag in, en werd als minister van financiën vervangen door Mr. A. van Gijn, terwijl de verzekeringsontwerpen overgingen naar het departement van den heer Lely {waterstaat). Bij het ontslagbesluit werd Treub dank gebracht voor de „zeldzaam gewichtige" diensten, door hem den lande bewezen.



Mr. TREUB.
22 Febr 1916.
De regeering, met haar troonrede-1915 den politieken partijstrijd weder inluidende, heeft (volgèns sommigen) een stout stuk bestaan. Gedurende het eerste jaar van den oorlog was zij (van enkele meer hinderlijke dan bloedige speldeprikken der Eerste Kamer afgezien) sacrosanct. Met de eigenlijke crisismaatregelen heeft rechts niet minder dan links haar in de ruimste mate laten begaan. Zij was er aan gewend geraakt dat de volksvertegenwoordiging zich zooveel mogelijk terugtrok, in het besef dat dc nationale belangen in goede handen waren; veiliger thans bij een handelenden ministerraad dan bij een pratende Kamer. Het gevolg is geweest dat energieke ministers der Kroon ongehinderd in korten tijd ontzettend veel hebben kunnen afdoen. Misschien ook, dat ministers die kostbare oogenblikken, een kostbare stemming vooral, ongebruikt of te weinig gebruikt lieten voorbijgaan, door de Kamer te weinig tot hun plicht zijn geroepen, zoodat een adres in de wereld komen kon als het eerste adres-van Aalst »), in de Kamer zoo geheel anders ontvangen dan het tweede. 2)
Is dus de troonrede-1915 een daad van overmoed geweest? Had men het kalmpjes bij „het bestand" moeten laten blijven?
Het zou hebben beteekend te spelen in de kaart der rechterzijde. Het was in Augustus 1914 onzeker, of Nederland niet in
1) Hiervóór, bl. 168.
2) De heer van Aalst had zich, met eenige medestanders van naam (niet geheel dezelfden als die bij de in de vorige noot bedoelde gelegenheid), vóór den aanvang der Kamerdebatten in Januari '16 bij adres voor het behoud van minister Treub uitgesproken.
Nederlandsche Politiek. j -



194
MOEILIJKHEDEN DER REGEERING.
den oorlog zou worden betrokken, en voor die onzekerheid hadden alle andere overwegingen te wijken. Doch in 1915 stond de zaak anders. Nederland was niet in den oorlog betrokken; en, zonder aan de steeds noodig blijvende waakzaamheid te kort te doen, kon het werk der binnenlandsche wetgeving worden hervat.
In de eerste plaats lag daar de ouderdomsrente. Durfde men de regeling van het vraagstuk niet aan, men zou op een fatalen datum der Decembermaand van 1916 zich aan de wet-Talma geketend vinden, waarover de verkiezingen van 1913 uitspraak hadden gedaan. In de tweede plaats was er de grondwetsherziening, noodig ter eindelijke invoering van het algemeen kiesrecht. De urgentie van het kiesrechtvraagstuk was door de in 1913 verslagen partij niet ontkend: ook zij had een oplossing aangeboden, die door de kiezers was verworpen geworden. Deze kiezersuitspraak van 1913 te negeeren en 1917 te laten aanbreken zonder dat de poging was gedaan kiesrecht en de ouderdomszorg te regelen gelijk de stembus het had verlangd, ware dit niet gelijkwaardig geweest aan politieken zelfmoord f In naam van welk belang had men van het kabinet zooiets mogen eischen? In naam van het nationaal belang alléén. De natie gaat boven de linkerzijde, en ver daarboven. Maar ware de natie er mede gediend geweest, vraagstukken die zij nu eenmaal tot oplossing heeft te brengen, kunstmatig te verschuiven ? Zij worden er niet frisscher of eenvoudiger van, en de waarborg dat de oplossing gevonden zal worden bij beraad, en niet opgelegd bij verrassing, vermindert er door. Schokken te voorkomen is staatsmanskunst; niet, ze werkeloos tegemoet te gaan. Alles is dus terug te brengen tot de vraag, of inderdaad, bij het aanbreken der wetgevende periode 1915—'16, de omstandigheden waarin Nederland zich bevond de onthouding van alle binnenlandsche wetgeving die de partijen tegen elkander in het harnas kon jagen, nog gebiedend vordenden. Zoo niet, dan was het ingeroepen „nationaal" belang in werkelijkheid niets dan het belang der rechterzijde.
Wat men in billijkheid toegeven kan, is, dat de taak die de regeering weder ter hand nam, door de omstandigheden tot een zeer kiesche en moeilijke werd gemaakt. Zij stelde er zich aan bloot, te worden bestreden met een dubbel stel argumenten: één waarover de tegenpartij zou hebben beschikt onder alle omstandigheden, en één dat haar in de handen werd gespeeld door het



NOOD DER SCHATKIST.
195
oorlogsgevaar en al wat er mede samenhangt. Wat werd er al niet verlangd i n een kabinet dat desniettemin de eervolle taak op de schouders nam, Nederland niet slechts te behouden maar ook te regeeren, dat is, het verder te leiden 1 Groote omzichtigheid, groote vastheid, groote eendracht. Een zeer hooge houding, die anderen in het gebruik van onedele wapenen zou bemoeilijken. Nu trof het, dat de premier inderdaad, vóór de oorlog uitbrak, dien indruk van hoogheid had gemaakt. Met name de wijze waarop hij de grondwetsherziening had voorbereid was geschikt geweest de blijde verwachting op te wekken dat hij den tegenstandrr niet onderdrukken, maar hem winnen wilde. Rechts en links, en het talrijke volksdeel dat niet zweert bij rechts of links daarenboven en misschien bovenal, zagen in hem een vredebrengende kracht. Cort van der Linden kon wellicht ondernemen wat een meer geprononceerd partijman onder omstandigheden als de tegenwoordige nimmer zou zijn gelukt. Op voorwaarden natuurlijk, en daaronder in de eerste plaats deze dat zijn kabinet mocht worden geacht tegen de bijzondere gevaren uit den oorlogstoestand voortspruitende ten alle tijde gewapend te staan. Ieder oogenblik moest het te ondernemen werk kunnen worden op zijde gezet voor dringender belangen, die alles en allen tot haar dienst gereed moesten vinden zoodra zij zich openbaarden.
Voorziening in de behoeften der schatkist nam onder die andere belangen eene eerste plaats in; en. die behoeften waren onderscheidene.
Vooreerst was er de dekking der crisisuitgaven. Het eerste oorlogsjaar had getoond, dat zoodra het noodig was' tot die dekking een beroep te doen op het Nederlandsche volk, dit zijne medewerking niet weigerde; het had ook bewezen dat de financieele middelen tot verzekering der onafhankelijkheid ruimschoots aanwezig waren. Naarmate de mobilisatie voortduurde kwam de noodzaak tot een nieuw buitengewoon beroep op de natie in het zicht; eene noodzaak die niet te zeer behoefde te ontstellen. Men had gestreden over de vraag hoe zich de 275 millioen te verschaffen. Herhaling van dezen strijd was te voorzien; ook, dat hij in 1916 gevoerd zou worden onder voor de kampioenen der heffing-in-eeris gunstiger omstandigheden. De regeering zelve sloot het oog voor die omstandigheden niet; ook gaf zij, misschien wat te laat en wat te aarzelend, gehoor aan den aandrang om de



196
TREUB GAAT BOVEN HET DOEL UIT.
oorlogewinsten niet langer van buitengewone belasting vrij te laten. Het is niet aan te nemen dat het voorstel tot een tweede oorlogsarrosement minister Treub in grooter moeilijkheden zou hebben gebracht dan het (naar menschelijke berekening) thans minister van Gijn doen zal. De hoofdzaak is zeer eenvoudig: zij is deze dat ieder begrijpt dai het geld er is, en ook dat het voor den dag komen moet, hoe dan ook.
Niet hierover voorwaar is Treub gestruikeld, dat hij veel geld vragen moest voor buitengewone behoeften. Hij is gestruikeld over een, in de bestaande omstandigheden, onredelijken eisch omtrent de wijze van voorziening in nooden der schatkist die reeds vóór den oorlog bestonden, al mogen ze door den oorlog belangrijk zijn verscherpt.
Dat de minister van financiën nienwe lasten zou moeten opleggen, was vóór Augustus 1914 in confesso; noch in de ouderdomszorg, noch in de Indische defensie, om van andere zaken niet te gewagen, was zonder dat te voorzien; — en bovendien, men worstelde tóch al met een jaarlijks toenemend tekort. In het tarief kon en mocht deze regeering het niet zoeken; de gevolgtrekking lag voor de hand, dat zij althans de ouderdomsrente niet mocht laten invoeren zonder een of meer andere bronnen te hebben aangeboord. Dit drong te meer, nu tengevolge van den oorlog een belangrijk deel der bestaande staatsinkomsten minder ruim ging vloeien.
De minister dus ware in zijn recht geweest met een eisch tot voteering van een zoodanig aantal millioenen als de regeering in staat zouden- stellen bij het voldoen aan politieke beloften tekorten te vermijden. Dit mocht en moest hij vragen; maar hij heeft meer gedaan. Hij heeft een belastinghervorming aanhangig gemaakt van zoodanigen omvang, dat zij niet in de tegenwoordige legislatieve periode kon worden tot stand gebracht zonder de afwerking van het politieke program der regeering onmogelijk te maken. Dit nu mócht alleen wegens oorlogsnoodzaak; — en oorlogsnoodzaak was de aanvaarding van Treub's geheel van maatregelen in geenen deele; -— en eene Kamer, die zich onder het motto „oorlogsnoodzaak" zoodanige aanvaardig zonder onderzoek, of na een schijnonderzoek, had laten afdwingen, ware geen knip voor den neus waard geweest. Voor dertig millioen jaarlijksche opbrengst méér had zij te zorgen, onverwijd; maat er was niets in de



TAAK DER TWEEDE KAMER.
197
omstandigheden dat haar te beletten hoefde zich de vraag voor te leggen waar die dertig millioen bij voorkeur van moesten worden geheven. Zij stond niet voor een noodwet; de regeering herplaatste haar, door den aard der ingediende voorstellen zelve, in de rol van wetgeefster voor nu en voor later. In die rol moge zij steeds toegankelijk blijven voor overreding, maar wat zij zich niet behoeft te laten opleggen is dwang. Zij zou er ons aller vrijheden waarlijk slecht mede dienen. Het is gemakkelijk te smalen op die langzame, die eigenwijze, die door de kiezersvrees beheerschte Kamer; — waardoor zullen wij haar, eenmaal tot machteloosheid verlaagd, dan wel vervangen? Door een overvloedig gebruik van het recht van petitie misschien? Het is gevaarlijk, uit ontevredenheid over de bewerktuigde volkscontröle, de onbewerktuigde te gaan inhalen: immers zij zal nog veel minder bereiken. Het regiment der openbare meening kan het zonder het werktuig eener Kamer nu eenmaal niet stellen. Eén petitie met klinkende namen, het kan heel wat lijken. Maar dacht men soms dat niet aanstonds de regeering onder een kruisvuur van petitiën zou worden genomen? De wenschen die in het volk leven, hebben een geordend strijdperk noodig, dat zijn eigen wetten heeft. Eene vraag b.v. als: „bestemmingsbelastingen of niet" tot oplossing te willen zien gebracht buiten dat strijdperk, of, zoo er binnen, met ontzieling der daar noodzakelijke vormen, is renunciatie aan de volksregeering bij vertegenwoordiging, en anders niet. Laten wij niet omdat er buitengewone omstandigheden bestaan, de Kamer verkleinen meer dan die omstandigheden noodig maken: de tijd kan komen dat het ons zeer zou opbreken, eene Kamer te hebben gekweekt die niet meer van zieh afbijten kan.
De Kamer tot het onvermijdelijke te overreden ware voor een Treub die zichzelven had bezeten zeer wel mogelijk geweest; maar hij heeft haar onder de zweep willen nemen, en nog wel buiten zijn premier om. Hoe diens verstokte zwijgen op 27 en 28 Januari anders te verklaren?
Ziehier eene zijde van de zsak die waarlijk alle opmerkzaamheid verdient. Treub's brief aan het kamerlid Roodhuyzen 1) was de
1) 17 Februari 1916 werd een brief publiek, door Mr. Treub den 24«ten Oct. 1915, daags na de indiening zijner belastingontwerpen aan het kamerlid den heer Roodhuyzen geschreven. Deze had getracht Treub 23 Oct. te bezoeken om hem een advies van den heer Borgesius over te brengen, „met de indiening der belastingontwerpen te



198
TAAK DER TWEEDE KAMER.
daad van iemand die de wereld noodzaken wil tot kiezen of deelen. Ik voor mij kan niet inzien dat zijn zegepraal den dood der politjekCort van der Linden waard zou zijn geweest, en met iets minder dan dat had men den schrijver van den brief van 24 October op den duur niet bevredigd. Het conflict was er; niet door de schuld der Kamer, en ik kan haar niet laken dat zij het gegeven en met blijkbare bedoeling in het leven gehouden conflict op 28 Januari heeft verkiezen uit te vechten en niet later. Zij heeft daarmede gered wat nog te redden was.
Zij heeft het zich niet gemakkelijk gemaakt; maar eene situatie gemakkelijk te maken die uit den aard der zaak zelve moeilijk is, ligt buiten de macht van wien ook. De Kamer heeft voor Treub een minister van financiën in de plaats gekregen die zeker niet met zich spelen laat; zij zal het ook niet willen beproeven. Hare reputatie is er mede gemoeid thans te toonen dat zij gebroken heeft om te kunnen gaan bouwen. Zonder groote tucht, groote zelfverloochening, bereikt zij niets meer. De oogenblikken zijn kostbaar geworden, en nu er verloren zijn buiten haar schuld, zij zij dubbel zuinig op de rest, wier verspilling wèl tot haar debet zou komen. De Kamer toone dat zij de meerdere is in datgene waarin de zeldzaam gewichtige (wiens roem voor '14 onverkort blijft) ons droevig teleurstelde: in beheersching van zichzelven.
De Tweede Kamer heeft gelegenheid gevonden, naast het afdeelingsonderzoek der Grondwetsherziening en de openbare behandeling der ouderdomswet in het zittingsjaar 1916—'17 ook financieele wetten ter dekking van het tekort op de gewone middelen in behandeling te nemen en af te doen. De ouderdomswet bleef hangen bij de Eerste Kamer, die in Juli '16 een ongunstig voorloopig verslag uitbracht.
In Maart 1916 kwam het Tubantia-gevzk ons onzacht herinneren aan de moeilijkheden waarmede het voorduren van den oorlog ons omgaf.
wachten tot na de indiening vrfn het voorstel tot Grondwetsherziening." — „Het advies zou toch te laat zijn gekomen," schreef hem daarop de heer Treub; „de belastingontwerpen zijn gisterenmiddag al ingediend.... Door den loop der omstandigheden is het politieke deel van het regeeringsprogram in botsing gekomen met de later in hun omvang zooveel ernstiger gebleken hnancieeie eischen. Beide eischen zijn thans niet meer te verwezenlijken."



DE TUBANTIA.
27 Maart 1916.
„16 Maart. Het stoomschip Tubantia, van de Koninklijke Hollandsche Lloyd, wordt des nachts bij het lichtschip NoordHinder onverhoeds getorpedeerd."
Zoo meldt thans de oorlogskroniek. Zullen de schoolboekjes onzer kleinkinderen het herhalen, met de bijvoeging: „Beide oorlogvoerende partijen wezen de verantwoordelijkheid voor het feit af, en Nederland heeft hierin berust"?
Er is een nota op weg geweest, naar Berlijn. Zïfïs er ook ontvangen, door den Nederlandschen gezant. Overhandigd is zij niet; eer het daartoe kwam, had Duitschland zijne loochening de wereld over geseind.
Dat er ook eene nota op weg is geweest naar Londen, heeft men niet vernomen.
De Nederlandsche regeering zal hebben geredeneerd als het Nederlandsche publiek: dat de verdenking vallen moest op de mogendheid, die een jaar geleden de Noordzee tot oorlogsgebied heeft verklaard en de neutralen vermaand hun schepen daar niet te wagen, de mogendheid wier zeeofficieren op de Katwijk konden schieten en op de Artemis, en die na deze en twintig dergelijke feiten tegen andere neutralen, aangekondigd heeft den duikbootenoorlog nog te zullen „verscherpen". Bij vorige gelegenheden had zij, althans wanneer Nederlandsche schepen waren getroffen, een onderzoek toegezegd en placht dan tevens te waarschuwen dat de waarheid door haar niet uitgevonden worden kon in een vloek en een zucht: dat noodzakelijk het terugkeeren van op zeker oogenblik zee gekozen hebbende duikbooten naar hare basis moest worden



200
DE TUBANTIA.
afgewacht. Beëedigde verklaringen van Nederlandsche zeelieden, afgelegd voor de Nederlandsche marine-autoriteit, placht zij niet alleen niet af te wijzen, maar aanvaardde ze uitdrukkelijk als hulpmiddelen tot het ontdekken der waarheid; en toen haar die in de gevallen der Katwijk en der Artetnis gebleken was, heeft zij verontschuldigingen gemaakt en schadevergoeding aangeboden. Thans niets van dit al. Eer Duitschland geacht kon worden zich de volstrekte zekerheid te hebben kunnen verschaffen omtrent hetgeen zijne duikbootcommandanten of niet hadden uitgericht, werd hunne schuld in den meest pertinenten vorm ontkend. Hiertoe bepaalde zich de regeering, maar in de Duitsche ofncieuse pers wemelde het tegelijkertijd van berichten, die aan de reeds bekende, doch nog niet op offïcieele wijze te Berlijn overgelegde verklaringen onzer zeelieden bij voorbaat de geloofwaardigheid trachtten te ontnemen. Berichten die niet alleen den uitkijk en de officieren der Tubantia, doch die ook elkander tegenspraken: anonymus A. verzekerde dat het schip op eene mijn moest zijn geloopen, passagier B. dat er noch van torpedo noch van mijn, enkel van een ontploffing binnenboords sprake kon zijn geweest.
De Britsche admiraliteit beantwoordde de Duitsche ontkenning met de mededeeling dat geen Engelsche duik- of torpedoboot aan de daad schuldig kon zijn; eene mededeeling, die, toen op de bewoordingen waarin zij vervat was door een gedeelte van het Nederlandsche publiek aanmerking werd gemaakt, na ettelijke dagen herhaald is in zulk een vorm, dat ook de grootste chicaneur geen twijfel meer kan opwekken aan het feit, dat de Engelsche regeering de schuld van wien ook harer ondergeschikten ten eenenmale ontkent. Deze tweede verklaring is afgelegd op een oogenblik, waarop de Engelsche regeering naar de verrichtingen dier ondergeschikten inderdaad een afdoend onderzoek kan hebben ingesteld; van de oorspronkelijke Duitsche verklaring is, bij den besten wil, hetzelfde niet aan te nemen.
Intusschen, zij is afgelegd, en de Nederlandsche regeering heeft haar reeds afgezonden vertoog te Berlijn niet doen overhandigen.
Kan de zaak hiermede afgeloopen zijn? Ons gemoed schreeuwt van neen, en ons verstand behoeft ons gemoed het zwijgen niet op te leggen.
Qui se fait brebis, le hup le mange.
Zoolang dit waar blijft, is er voor Nederland geen verkeerder



DE TUBANTIA.
201
houding mogelijk dan mismoedig te zeggen: „A. wil het niet gedaan hebben, B. evenmin; laat ik van mijn kant vooral nu maar niet langer in de zaak roeren". Nederland is verplicht het uiterste te doen om deze zaak tot klaarheid te brengen; het is het verplicht aan zichzelf, aan alle andere neutralen, aan beide oorlogvoerenden die geen van tweeën onder eene verdenking mogen blijven liggen waarvan de resultaten van een voortgezet onderzoek hen zouden kunnen bevrijden: het is het verplicht aan de zaak van eer en trouw in het algemeen.
Het voortgezet onderzoek is geen zaak van de Lloyd alleen, maar van alle Nederlanders, en zij hebben daarvoor verantwoordelijk te stellen hun aller orgaan, de Nederlandsche regeering. Bezaten wij een parlement dat in allen deele zijn plichten verstond, het zou uiting hebben gegeven aan wat te dezen opzichte de Nederlandsche natie beweegt. Niet om de regeering te bedillen, maar om haar te sterken.
De regeering kruist de handen niet. Het is waar, de beëedigde verklaring der scheepsautoriteiten: „ik heb de bellenbaan der torpedo gezien", heeft zij onder zich gehouden. Zij kon ook kwalijk meer worden voorgelegd aan eene regeering die reeds verklaard heeft: „eene torpedo van mij kan het nooit zijn geweest". Doch zal men onder zich houden wat overtuigenders mocht zijn bij te brengen?
Neen. Reeds is publiek gemaakt tot welke uitkomst het onderzoek van in booten der Tubantia aangetroffen metaalsplinters heeft geleid. De uitkomst versterkt het vermoeden dat op het schip een torpedo is afgeschoten. Dat het een Duitsche zou moeten zijn, is aan de Nederlandsche marine-autoriteit niet gebleken; zij verklaart het althans niet, doch Engeland doet op slag een omstandige bewijsvoering volgen, die, uit samenstelling en afmetingen der aangetroffen bestanddeelen, en uit den graad harer treksterkte, aannemelijk zoekt te maken dat het geen Engelsche torpedo kan zijn geweest. Wat is ten aanzien dezer bewijsvoering het oordeel der Nederlandsche marine? Wij hebben er recht op dit te weten, wij moeten het weten.
Antwoordt misschien nog de Tubantia zelve? Zij ligt, is ons gezegd, op 35 Meter diepte, en op grooter diepte dan 30 Meter levert het duiken bijna nooit eenig gevolg op. Dit mag zoo zijn; maar zijn wij wèl ingelicht, dan ligt de Tubantia, die ongeveer 20 Meter breed is, gekanteld, en wel met de wond naar boven.



202
PLICHT DER NEUTRALEN.
Die wond zelve ligt dus volstrekt niet op 35 Meter diepte, en, bij stil weer, moet het duiken mogelijk zijn.
De Lloyd laat dan ook duiken, onder toezicht van officieren ■der Nederlandsche marine. Of er iets zal gevonden worden dat meer onmiddellijke gevolgtrekkingen toelaat dan de splinters aangetroffen in de booten, is geheel onzeker: het is mogelijk dat van ■een torpedo, die treft, niets dan kleine splinters overblijven, en ■daar het schip getroffen is in de kolenbunkers, en buitengemeen veel kolen aan boord had, zal het vinden dier splinters vermoedelijk zeer bezwaarlijk, misschien onmogelijk zijn. In ieder geval, wat er met mogelijkheid te doen is dient te worden gedaan, en Nederland, en door Nederland de wereld, dient van die poging en haar uitkomst de omstandigste kennis te verkrijgen.
Door Nederland de wereld. Zij mag niet, door ons verzuim, ■onder den indruk worden gebracht dat met de Duitsche en Engelsche regeeringsverklaringen, ook voor haar, de zaak is afgedaan.
In het bijzonder mogen de neutralen dit niet. Zij hebben tot ■dusver bijster weinig gedaan om in eene wereld die thans in razernij verkeert maar niet steeds razend blijven zal, althans zedelijk gezag te behouden. Amerika, dat leiding had kunnen geven, heeft de gelegenheid verzuimd iets ten bate der gemeenschap te doen, zelfs iets van belang ten bate der gemeenschap te formuleeren. Heeft Nederland gansch geen plichten meer in deze richting? Wij meenen van wél. Wij zien in, dat de eenige neutraliteit die op staanden voet de razenden tot inkeer zou kunnen brengen, zou zijn een gewapende neutraliteit; een gewapende neutraliteit voor wier wapenen ■de dollemans ontzag zouden moeten hebben. Voor de vereenigde zeemacht van de Skandinavische rijken, Nederland en Spanje zouden zij dit niet; zelfs zouden zij alle vereenigde actie van de vloten dier gelijkelijk belanghebbenden gemakkelijk kunnen verhinderen. Een aansluiting dier rijken bij de Geallieerden brengt onmiddellijk de Duitsche regimenten in onze oostelijke provinciën en in Jutland, de Zeppelins boven Kopenhagen en boven Amsterdam, zonder kans dat Engeland vooralsnog iets wezenlijks kan doen om het te verhinderen. Kon het dat, het zou waarlijk, gedurende twee jaren oorlog, Hamburg en Bremen niet met vrede hebben gelaten. Berusting derhalve?
Maar er is een graad van berusting, die erger is dan de dood omdat zij ongeloof insluit aan het bestaan zelf der goederen zonder



PLICHT DER NEUTRALEN.
203
welke het leven niet meer waard is geleefd te worden. Wij zijn dien graad nabij gekomen; wij behooren hem niet te overschrijden. Fouten te maken, weten wij immers, is soms minder erg dan niets te doen: het toont althans nog de continuïteit van den polsslag aan. Dit is zeker: als de neutralen van thans bereiken willen, dat zij bij den vrede van straks als quantitê négligeable zullen worden beschouwd, kunnen zij niet anders handelen dan zij doen. Het mag niet langer zoo blijven dat het torpedeeren van een Noorsch schip Nederland, het torpedeeren van een Nederlandsch schip Noorwegen niet aangaat; dat zonden tegen de humaniteit bedreven en herhaald worden zonder dat de humaniteit opspringt.
Valeat quantum possit, besluit van Houten zijn laatsten Staatkundigen Brief i), en dit behoort thans bij het interneutraal overleg dat niet uitblijven mag het devies der regeeringen te zijn. Het valere zal, zoo niet voor het heden dan toch voor de toekomst, altijd meer zijn dan de armoede van het nietsdoen. Ik geloof er niet aan dat een duidelijker spreken der neutralen hen aanstonds in den oorlog zou betrekken; een oorlog klaarblijkelijk op zijn retour. Geen der deelnemers is er op belust, zich thans nog de taak te verzwaren om er af te komen met eenig fatsoen en zich een dragelijke toekomst te reserveeren, en een oorlogsverklaring van Duitschland aan Nederland zou /oor Duitschland die taak buitengemeen verzwaren.
Dat Duitschland het nog de moeite waard heeft geacht een oorlogsverklaring te zenden aan Portugal, is met deze beschouwing niet in strijd. Portugal begunstigde Engeland, en Duitschland wil zich de kans open houden Portugal daarvoor te doen boeten: het behoeft voor den ganschen „oorlog" tegen Portugal geen soldaat en geen kanon te verplaatsen, maar hoopt Portugal eene eventueele oorlogsmoeheid van Engeland te kunnen laten betalen met Portugeesche koloniën. Nederland heeft Engeland niet begunstigd; het
1) 25 Maart 1916. — M'. van Houten beval aan, dat de Nederlandsche regeering het initiatief zou nemen tof een conferentie waaraan zoowel oorlogvoerende als neutrale Staten zouden deelnemen, „tot het ontwerpen der algemeene volkenrechtelijke bepalingen welke in den na den oorlog intredenden {staat van zaken door de dan toetredende Staten vrijwillig en wederkeerig zullen worden aangenomen] en geëerbiedigd." Hij motiveerde dit voorstel door er op te wijzen dat de oorlogvoerende mogendheden om strijd verklaarden slechts „hare territoriale veiligheid Jen waarborgen voor de buitenlandsche commercieele en persoonlijke relatiën harer landgenooten" te bedoelen.



204
TIRPITZ' VAL.
is in zijn houding tegenover Duitschland volkomen correct geweest. Verklaarde Duitschland ons den oorlog, het zou ons moeten veroveren, om niet de kans te loopen de Geallieerden, zoodra zij een veer van den mond kunnen blazen, zich van ons gebied tegen het eigen Noordduitsche gebied te zien bedienen. Het gevaar van uitputting zou door het ophouden van den toevoer uit Nederland veel dreigender worden dan het reeds is; zij verkiezen den neutralen Rijnmond boven een Rijnmond, door Engeland geblokkeerd. En Nederland is, ook voor een in alle opzichten overwinnend Duitschland, een onverteerbaar brok; geen welkome aanwinst, als Angola. Insulinde? ja, dat is begeerlijk, maar eer Engeland zou toelaten dat daarmede zijne nederlaag betaald werd, zou die nederlaag een gansch andere moeten' zijn dan de Duitsche regeering nog hopen kan Engeland ooit te zullen toebrengen. Er bestaan nog zooiets als verstandelijke overwegingen die de alleenheerschappij van het kanon- en torpedo-argument beperken. Wie er aan twijfelen mocht, leere van Tirpitz' val.
Veel overleg dus in ons koele hoofd, doch in het hart geen doffe zelfverzaking. Naar de beperkte ruimte onzer middelen hebben Wij te werken ten algemeene nutte; althans te toonen, dit nog te willen doen. Het Tubantia-schandaa], zoo uiterst leerzaam allicht voor de kennis der mentaliteit van den oorlogsbezetene, hebben wij niet weg te stoppen; — en licht, als het kan, hebben wij te brengen in het Palembang-geval 1). Waarom vernemen wij niets stellings, tot dusver, over het verhoor der thans uit Engeland teruggekeerde bemanning van dit schip?
l) De Palembang, een nachtboot van de Rotterdamsche Lloyd, verdween in den morgen van 18 Maart 1916 bij de Noord-Galloperboei in de diepte.



DE PALEMBANG.
28 Maart 1916.
Het Handelsblad verzekert thans, dat torpedo's die zoodanige deelen hebben als die welke in de booten der Tubantia zijn aangetroffen, alleen in gebruik zijn bij de marines van Duitschland, Nederland, Spanje, Japan en eenige Zuid-Amerikaansche Staten. Wij dienen echter te weten niet wat een of ander blad, maar wat de Nederlandsche regeering er van zegt.
Het verhoor van de bemanning der Palembang is thans gepubliceerd. Zij zag de witte streep van de tweede der drie torpedo's, die het schip aan stuurboord getroffen hebben, voor den boeg overloopen van een Engelschen torpedojager, die aan stuurboord, ongeveer dwars, vlak bij de Palembang lag, en bezig was een losgeraakte mijn in den grond te schieten. Er blijkt dus op een Engelsen schip te kunnen worden gemikt met het gevolg dat een Nederlandsch schip geraakt, en nog eens en nóg eens geraakt wordt, wanneer het reeds overhelt en bezig is zijne sloepen uit te zetten. Heerlijke precisie van het aangebeden aanvalswapen! Alles beheerscht men door op knopjes te drukken; alleen den geestestoestand der ■ bemanning niet.



FREDERICQ EN PIRENNE.
April 1916.
De Duitsche overheid, die zegt in België een „kultuur"doel na te streven en tot dat doel zich te moeten bedienen van de Gentsche hoogeschool, heeft gemeend haar oogmerken het best te zullen bevorderen door die hoogeschool eerst te treffen in haar uitnemendsten Waalschen hoogleeraar niet alleen, maar in haar uitnemendsten Vlaming bovendien. Zij heeft hiermede bewezen dat zij, nu evenmin als in '70 in den Elzas, ideëele belangen te dienen weet op de daarvoor alleen passende wijze. Daar viel, aan een uit de Gallische slavernij verloste Duitsche bevolking, aan broeders, eindelijk hereenigd met het groote gezin (zóó zeide het immers de Duitsche gedachte f) te toonen hoe welkom zij waren; hoe warm de plek was, door moeder Germania voor hen open gehouden aan haar haard. Hier was aan lieden van Nederduitschen stam, door het lot in vele opzichten misdeeld, de overtuiging bij te brengen dat een Duitsch bewind, een op oorlogsgeweld gevestigd Duitsch tusschenbewind zelfs, hen aanstonds verheffen kon tot hooger bestaan, zonder hun zedelijke persoon een haar te krenken. Hooge doeleinden in het eene geval als in het andere; — nagejaagd met volstrekt ongeëigende middelen in het eene geval als in het andere.
Germania, o ware zij zich zelfl Maar die voor haar handelt, is Borussia.
Is dan het Duitsche gevoel voor de Elzassers gehuicheld geweest f Is het thans de opgedrongen sympathie voor de Vlamingen ? Neen. Duitschland voelt wat het zegt te voelen, maar het gevoel leent zich tot werktuig van, en wordt dus door anderen waargenomen als dekmantel voor, zeer weinig sentimenteele instincten.



FREDERICQ EN PIRENNE.
207-
De Duitsche machtsvereering heeft in den Elzas minder het bevrijde broederland gezien dan den militairen voorpost. Wat ziet. zij in België?
O zoo gaarne wil Borussia het in hare macht houden, maar zij weet nog niet óf en hoe. Onderwijl moet het langs den weg des. gewelds verkregen gezag worden gebruikt om een nieuw België te scheppen; een België dat, al wordt het door Duitsche troepen ontruimd, nimmer in een vijand van Duitschland verkeeren kan.
Versterking der positie van het Vlaamsche element schijnt daartoedringend noodig. en er is haast bij het werk, want vóór den vrede moet het zijn beslag hebben, en al wil men het niet weten, men verlangt naar den vrede.
Dus den Vlamingen toegeworpen wat zij zoo luid van de Belgische regeering hebben verlangd: een Vlaamsche hoogeschool.
Is het soms geen kortzichtigheid, die nu aan die Belgische regeering bezocht wordt? Zij is het wèl. België had er alleen voordeelbij kunnen hebben, zoo het de Vlamingen tijdig had doen gevoelen dat een Belgiseh staatsverband ruimte had voor hun hoogste wenschen; dat om waarlijk evenwichtig en daardoor sterk te zijn. België een levend Vlaanderen omsluiten moet zoowel als een levend^ Wallonië. Wil België tusschen de Entente en Dnitschland zijn. zelfstandigheid bewaren, dan moet het de Vlamingen zóó behuizen dat zij iets, dat zij alles over kunnen hebben voor het behoud van den Belgischen Staat.
Die zich in afkeurenden zin uitlaat over het wegvoeren van Pirenneen Fredericq, neemt daarmede in geenen deele de verantwoording op zich voor de Belgische regeeringspolitiek tegenover Vlaanderen vóór den oorlog. Die politiek is klein, is zonu^r uitzicht geweest Vlaanderen in den grond verwaalschen kon men niet en zeide ook niet meer het te willen. Maar het tevreden te stellen, heeft men. evenmin gewild of vermocht. België sterk te doen zijn door unificatie in Waalschen geest is tenminste eene politiek geweest. Zij ismislukt; doch dat het denkbeeld oprijzen kon had Vlaanderen te wijten aan zijn eigen ellendige zwakte. Na de gebleken mislukking had men behooren in te zien dat België, wijl Wallonië evenmin te vervlaamschen als Vlaanderen te verwaalschen is, beide elementen recht moet laten wedervaren en zijne bestemming alleen bereikt in zoover het dit vermag. De Vlaamsche beweging groeide langzaamaan in de kracht die deze solutie aan onwilligen en ongeloovigen zou,



208
FREDERICQ EN PIRENNE.
hebben opgelegd. De oorlog is tusschen beide gekomen, en Duitschland meent nu een handje te kunnen helpen.
Het is aan de Vlamingen, uit te maken welke houding hun tegenover die ongevraagde hulp past. Wij in het Noorden achten het, gelukkig in overgroote meerderheid, niet Hollands taak hen te
bepreeken; Vlaamsche Gedachten uit te geven voor drie vierden
door Hollanders gedacht. Slechts dit willen wij te kennen geven, dat Vlaanderen redding te brengen tegen Vlaanderens wil een bedrijf is waaruit naar ons inzien niets goeds mag worden voorspeld voor Vlaanderen, noch voor Duitschland, noch voor den Dietschen stam; dat bepaaldelijk ook ons Dietsch stamgevoel wordt beleedigd, wanneer een Vlaming — en welk eenl — gestraft wordt voor zijn gehoorzaamheid aan wat wij kennen als een teer en als een goed-Vlaamsch geweten.
Evenmin als aan de Vlamingen, hebben wij aan de Duitsche regeering. in België adviezen te geven. Ziet zij er voordeel in voor zich, van buiten af, in haast en met dwang, tot stand te brengen wat nog te groeien had van binnen uit; — zij moet het weten. •Zij ga haren gang met die haar volgen willen. Maar eene weigering haar te volgen met straf te vergelden gevoelen wij als onrecht, en wij achten het gepast dit aan wie ons hooren wil te doen weten, zonder misbaar, met een ronde Hollandsche stem. Wij verschillen niet zóóveel van de Vlamingen, of wij vermoeden dat onze gevoelens op dit punt ook onder hen ruim verbreid zullen zijn. Niet als handlangers van wien ook, als leden, als voorname leden van den Dietschen stam gevoelen wij den plicht tot de groote zuster te zeggen; deze weg is de ware niet.
Niet ten aanzien van Fredericq, in Holland zoo bekend, geacht, geliefd als de besten onzer eigen natie.
Wat hij gedaan heeft zegt men ons niet. Wij meenen zeer stellig dat men het behoorde te zeggen. Maar waarvan wij zoo zeker zijn als van ons eigen bestaan, is dat hij gehandeld hebben moet als de man van eer die hij is; — ook dat hij, wat zijn eer hem voorschreef, niet ten uitvoer kan hebben gelegd op ongeschikte wijze. Hem kennen wij als gematigd en tactvol, en wij zijn geneigd te onderstellen dat hij die eigenschappen niet verloochend zal hebben in zijn daad. Van de lieden die hem weggevoerd en opgesloten hebben zien wij slechts de daad, en zij is niet geëigend in hen een tact te doen aannemen die bij dien van Fredericq in vergelijking komt.



FREDERICQ EN PIRENNE.
209
Ook ten aanzien van Pirenne moet men zich hebben vergist Onze stambroeder is hij niet, maar stambroederschap is niet de eenige fraterniteit die wij erkennen. Ziehier een Waal, een overtuigden Waal, dien wij nimmer buiten onze vriendschap gesloten hebben. De vervlaamsching der Gentsche hoogeschool heeft hij bestreden, maar niet met onedele wapenen. Hij gebruikt die niet hy kent die niet. Wij historici van Noord-Nederland bewonderden den geleerde Pirenne, en den mensch Pirenne hadden wij lief. Is de zaak der overheerschers van België innerlijk zóó zwak, dat zij niet kan worden gediend onder Pirenne's oogen? Hem te winnen door gunst is even onmogelijk als hem te doen zwichten voor dwang. Wat wint men er bij, zulk een man op te sluiten buiten zijn land; hem aan het werk van zijn leven te ontrukken? Natuurlijk zijn zijne diensten voor het Duitsche doel niet te verkrijgen, maar moet ieder man van beteekenis uit den weg geruimd eer men zijne macht gebruiken kan? Is zij niet in haar aard van de al of nietraedewerking van een Pirenne onafhankelijk? In welk opzicht heeft hij geweigerd zich na afzetting (als men die noodig achtte) te gedragen zooals een ambteloos burger van een door vreemd gezag bestuurden staat betamen zou? Men zegt het niet. Men zegt niets Schijnt de opsluiting der twee hoogleeraren ons een voor Pruisische methoden karakteristieke vergissing toe; wij erkennen gaarne dat geloofwaardige berichten ons doen aannemen dat althans de behandeling die zij te Crefeld en Gütersloh ondervinden, niets gezocht wreeds of krenkends heeft. Ware het anders geweest, wij zouden het zeer diep hebben ondervonden, als iets ons zeiven aangedaan Zij zitten in officieren-kampen en schijnen te worden behandeld als Belgische of Fransche officieren. Wat die officieren hebben gedaan, is bekend. Zij zijn gevat met tegen de Duitsche strijdkrachten gewette wapenen in de hand. De hoogleeraren beschikken over geen wapenen dan die van hun geest. En dezulke kan geen dorpelwacht van een gevangenkamp hen doen afleggen. Les idéés ne s'embastillent point. Is dit niet in het Duitsch uit te drukken met behoud van den zin, en zouden een Harnack, een Dietrich Schater een Meinecke dien zin niet eens wat kunnen propageeren? Het zou* wèl staan aan de Duitsche burgers eener geleerdenrepubliek die deze twee uitnemende Zuidnederlanders, deze Europeëers van hooge bekwaamheid en hoogen zin, kende, achtte, liefhad onder de besten
Nederlandsche Politiek.
14



GEEN DIENSTEN AAN OORLOGVOERENDEN!
27 April 1916.
Naarmate de oorlog langer duurt en elk middel dat belangen van den vijand afbreuk doen kan, met meer stelselmatigheid wordt te baat genomen, wordt de positie der neutralen benarder. Nederland, dat lang in tamelijke rust gelaten is, moet dit nu ook ondervinden. Het heeft al zijn koelbloedigheid noodig, die het gelukkig in opmerkelijke mate bezit. Het dient zich onophoudelijk af te vragen: waar ligt het Nederlandsch belang? Ziedaar het eenig kompas om op te zeilen. Nederland belaagt niemand, begeert niemands goed. Niet alle neutralen kunnen van zichzelven dit laatste althans zeggen. Onze staatkunde kan en moet zuiver defensief zijn, maar dan ook defensief tot het uiterste. Wij moeten niemands handlanger worden, al worden wij er nog zoo toe geprikkeld. Dat de prikkels komen van weerskanten is geen nadeel. Kwamen zij van één kant, onze houding zou moeilijker vol te houden zijn.
Dus geen diensten aan Engeland om kolen te krijgen, waarmede wij, worden ze ons niet overgelaten zonder voorwaarden, in ons verderf zouden worden gestookt. x) Dan maar schepen om de Noord naar Amerika om kolen gezonden. De kolen zullen duur zijn; het is niet anders. Evenmin Duitschland uit vrees uit den
1) Engeland had thans te verstaan gegeven, dat Nederlandsche schepen in Engelsche havens geen kolen meer zouden mogen laden tenzij 30 »/„ der laadruimte beschikbaar werd gesteld voor Engelsch vervoer, en dat Duitsche bunkerkolen, in neutrale schepen aangetroffen, door Engeland en zijne bondgenooten als contrabande zouden worden beschouwd. Na eenigen tijd bleek, dat laatstgenoemde bedreiging niet ten uitvoer werd gelegd.



GEEN DIENSTEN AAN OORLOGVOERENDEN.
211
weg geloopen wanneer het rechtmatige Nederlandsche belangen schendt. Tot het laatste toe hebben wij de lijn te volgen waarop tot dusver ons behoud gelegen heeft. Voert zij ten verderve, dan zal dit beteekenen dat ons verderf in geen geval te ontloopen is geweest. Een partijkiezen 't zij voor Duitschland 't zij voor Engeland had ons al lang het restje vrijheid gekost waarover wij nu nog beschikken. Moet Nederland sneuvelen, het sneuvele althans voor eigen zaak.



SUSSEX EN TUBANTIA.
26 Juni 1916.
In de Tubantia-zaak staat de trouw van Duitsche duikbootcommandanten te keur tegenover die van Nederlandsche zeelieden.l) Het doen van uitspraak — ook al zou die in een non liquet moeten bestaan — ware, als in dezen schandtijd recht recht bleef, het werk van een onpartijdigen derde. Die dan subsidiair zou hebben uit te maken, welke- aansprakelijkheid het niet-zinken van haar torpedo's aan de Duitsche regeering oplegt.
Wij ontkomen niet aan den indruk, dat Amerika, dat groot is, in het Sussex-gevaX anders behandeld geworden is dan in het Tubantiageval wij, die klein zijn. 2) Dergelijke indrukken zich bij een eerlijkneutrale te laten vestigen is geen daad van zedelijke kracht; het is een daad van zedelijke onverschilligheid.
1) De torpedo waarvan stukken in de sloepen der Tubantia waren aangetroffen was volgens de Duitsche regeering niet op 16 maar reeds op 6 Maart door een Duitsche duikboot afgeschoten. Zij noemde het mogelijk, dat de torpedo drijvende was gebleven en zoodoende op 16 Maart het verlies der Tubantia had veroorzaakt.
1) 24 Maart 1916 werd het Fransche schip Sussix in het Kanaal door een Duitsche duikboot getorpeteerd; er waren 300 passagiers aan boord, van welke er 80, waaronder Amerikanen, omkwamen. 18 April dreigde Amerika de diplomatieke betrekkingen met Duitschland te zullen afbreken, tenzij dit land verklaarde dat zijne duikbooten in den vervolge passagiersschepen en vrachtbooten zouden ontzien. 4 Mei antwoordde Duitschland, dat „in accordance with the general principles of visit and search and destruction of merchant-vessels recognized by international law, such vesselsy both within and without the area declared as naval war zone, shall not be sunk without warning and without saving human lives, unless these ships attempt to escape or offer resistance". Deze toezegging was voorwaardelijk: de Vereenigde Staten zouden Engeland moeten noodzaken, „fortwith to observe the rules of international law universally recognized before the war"; zoo niet, „the German government would then be facing a new situation, in which it must reserve itself complete liberty of action." — 8 Mei verwierp Amerika deze voorwaarde, tot welke verwerping Duitschland het zwijgen deed. — Zie John Basset Moore, Principles of American Diplomacy, 75 vv., en vgl. mijn Wereldgeschiedenis igtS—'9'9-, I, 81.



HET BOEK VAN BÜLOW.
27 Juli 1916.
'De Norddeutsche Allgemeine heeft het Duitsche oorlogsdoel als „de versterking van Duitschlands toekomstige positie" omschreven. Niet anders Bülow, in zijn pas verschenen Deutsche Politik. *) Een zéér bijzondere lectuur; de man die tijdens den oorlog zoo gekuischt kan schrijven is wel een ongemeene verschijning.
Tijdens den oorlog, want het boek is volstrekt geen herdruk, het is een omwerking van Bülow's inleiding tot het vóór den oorlog verschenen verzamelwerk: „Deutschland unter Kaiser Wilhelm II". Het boek is (als in 1913 het artikel) een terugblik op Duitschlands geschiedenis sedert 1897, toen de schrijver de portefeuille van buitenlandsche zaken aanvaardde; — maar de terugblik wordt thans geworpen uit het tweede oorlogsjaar, en de geschiedbeschouwing wordt telkens onderbroken door toepassingen op de tijdsomstandigheden; ook door toekomstbespiegelingen. „Es handelt sich nicht darum, dass wir nicht vernichtet, nicht verkleinert noch zerstückelt, noch ausgeraubt werden, sondern um ein Plus in Gestalt realer Sicherheiten und Garantien als Entschadigung für nie gesehene Mühen und Leiden, wie als Bürgschaft für die Zukunft. Gegenüber der Stimmung, die dieser Krieg gegen uns zurücklassen wird, würde die einfache Wiederherstellung des Status quo ante bellutn für Deutschland nicht Gewinn, sondern Verlust bedeuten. Nur wenn die Verstarkung unserer politischen, wirtschaftlichen und militarischen Machtstellung durch den Krieg die durch ihn entzündete Feindschaft erheblich überwiegt, werden wier uns mit gutem Gewissen sagen können, dass unsere Gesamtlage durch den Krieg verbessert wurde" (Inleiding, bl. XII).
Daarnaast wordt een ander doel gesteld: „die Verbindung zu
1) Berlin, Reimar Hobbing, 1916. — De voorrede is gedagteekend 15 Mei 1916.



214
HET BOEK VAN BÜLOW.
festigen mit solchen Staaten, mit denen Deutschland in diesem Kriege nicht die Waffen kreuzte .... Muss Deutschland durch Vergrösserung seiner Macht in die Lage versetzt werden, die durch diesen Krieg unendlich verstarkten und gesteigerten alten Feindschaften zn ertragen, so tate es nicht gut, nicht auf die Freundschaft derer Wert zu legen, die ihm im Kriege nicht Feinde waren" (aldaar, bl. XIII).
Dit is in de eerste plaats voor Amerika geschreven. Ook voor ons?
„Niemand in Deutschland denkt an die Wiederoberung der Mündungsgebiete des Rheins. Die uneingeschrankte Selbstandigkeit und die volle Souveranitat der Niederlande sind von uns immer respektiert worden, wir werden sie auch in Zukunft auf das gewissenhafteste achten. Wenn viele Patrioten hoffen, dass wir die Stellung, die wir mit Stromen von Blut in Belgien und insbesondere an der belgischen Nordseeküste gewonnen haben, dauernd behaupten werden, so entspringt solcher Wunsch der naheliegenden Erw&gung, es könne nur diese Stellung uns gegenüber Rachelüsten und neuen Angriffen unserer Gegner wirkliche und dauernde Sicherheit gewahren. Aber kein Verstandiger wird sich mit dem Gedanken an die Wiedergewinnung von Gebieten tragen deren Erwerbung keine strategische oder wirtschaftliche Notwendigkeit für uns ist" (bl. 261—'62).
Dit laatste is voor ons niet zoo geruststellend als het is bedoeld. Er bestaat nog zoo iets als het telegram van von Jagow aan Lichnowsky van 4 Augustus 1914: „Het ligt voor de hand dat wij niet met voordeel Belgisch grondgebied zouden kunnen annexeeren, zonder tegelijkertijd grondgebied te verwerven ten koste van Holland". *)•
Wij zien dit in: blijft Duitschland te Zeebrugge gevestigd, onder welken titel ook, dan wordt licht, bij het volgend conflict, het gebruik van Nederlandsch grondgebied „strategische Notwendigkeit", 't zij voor den aanvaller der Duitsche Noordzeekust-positie, 't zij voor haar verdediger. Wij kunnen uit Bülow's voortreffelijk geschrift leeren, staatkundige vragen met nuchterheid te beschouwen. Die nuchterheid doet ons begrijpen, wat, voor een ingeklemd Nederland, „die Festigung der Verbindung" zou beteekenen en alleen zou kunnen beteekenen. Wij wenschen dat die toekomst ons bespaard moge blijven.
Wij wenschen het. Wat doen wij er voor ? Niets, en wij vermogen ook niets. Wij zouden de gevaren onzer tegenwoordige positie alleen hebben kunnen ontgaan, door ons in den oorlog te begeven aan de zijde der Entente, dat wil zeggen, door ons, uit een ver-
•) Engelsen witboek, No. 157.



HET BOEK VAN BÜLOW.
215
wijderd, in een onmiddellijk gevaar te storten; door het onheil, dat misschien over ons zal komen, tegemoet te loopen en het naar het leven te staan. Wij zijn niet sterk genoeg, om dat te kunnen wagen.
Het is niet anders. Wij moeten de gevolgen onzer onmacht ondervinden; het jongste Oranjeboek en de maatregelen van Engeland ten opzichte der Nederlandsche visscherij leeren het. De een legt onze protesten met dezelfde koelbloedigheid naast zich neer als de ander. Of wij ze daarom na moeten laten?
Neen. Eens heeft van de Spiegel, toen Raadpensionaris van Zeeland, te midden van een heftigen partijstrijd een staatsstuk opgesteld, waarin nóch der eene, nóch der andere partij naar den mond werd gesproken; hij heeft het gedaan in de zekerheid, dat zijn vertoog, op het oogenblik dat het aangeboden werd, machteloos zou blijken. „De Aucteur heeft zich niet gevleid, dat zijne propositie thans smaak zou vinden; hij heeft althans een monument willen oprigten van bedaarde sentimenten". In de „propositie" zijn denkbeelden uitgesproken, die, hoewel niet letterlijk verwezenlijkt, toch de kern der toekomstige staatsontwikkeling beter benaderd hebben dan het partijgeblaat van Patriotten en Prinsgezinden, dat hij er, in 1784, niet mede overstemmen kon. Blijven ook wij getuigen voor belangen welke den uitnemenden Bülow ontgaan, een schrijver, die, te midden eener oorlogsopwinding zooals de wereld ze sedert Napoleon niet gekend heeft, de belangen zijner natie weet te bepleiten in den toon von ,een edelman, doch wiens geschrift diep teleurstelt om de mate waarin het de nationale belangen uit die der menschheid isoleert. Arm Europa, waaruit de kleine natiën zouden zijn verdwenen, en dat zonder ander uitzicht zijn zou dan dat van zelfvernietiging in een hervatten strijd tusschen de kolossen van thans! Moet van de Spiegel gelijk krijgen, dat het eenig gevolg van het oprichten van het monumentje wellicht zijn zal, dat de wereld het eenmaal met schreiende oogen zal aanzien ? En ook dan dient er aan gewerkt: beter althans den spijt der toekomst, dan haar vervloeking te oogsten. Wij zullen dezen wereldstrijd niet mede beslecht hebben; wij kunnen het niet. Wij kunnen alleen, getuigende en ons gedragende, voor een gering deel de notie doen bewaren dat er in de wereld nog hooger bestaat dan het oogenblikkelijk belang van elk harer deelen; dat er, ook in deze wereld van bloed en van tranen, eene ultimo, ratio humanitatis leeft die, tijdelijk overbulderd door de ultima ratio regis, nooit tot zwijgen kan worden gebracht.



PAX GERMANICA.
27 Aug. 1916.
„België kan slechts een Duitsch of een Engelsch bolwerk zijn."
DlETRICH ScHAFER.
De „onafhankelijke commissie voor een Duitschen vrede" te Berlijn, waarvan Prof. Schafer de leider is, en die verzekert de politiek van den Rijkskanselier te willen steunen, heeft haar program publiek gemaakt. Het houdt bovenstaand motto in, als rechtvaardiging van den eisch, dat België, zooals de afgevaardigde Spahn het namens de groote meerderheid van den Rijksdag uitdrukte, „militair, economisch en politiek in Duitsche hand moet komen". De landen tusschen de Oostzee en de moerassen van Wolhynië moeten „aan Ruslands heerschappij worden onttrokken". Dit is noodig, om in de toekomst veilig te staan tegen verdrukking door Ruslands toenemende bevolking; — het „in de hand" nemen van België is vereischt als waarborg tegen de „wraakgedachte" van Frankrijk, daar dit land zich ook in de toekomst weer bij iederen tegenstander van Duitschland zal aansluiten. „Daarom moeten wij in het Westen tegenover Frankrijk onze macht uitbreiden. Dat alleen waarborgt ons, dat onze voornaamste vijand, Engeland, met zijn afgunst niet weer onze vreedzame ontwikkeling bedreigt en verstoort. België kan ..... (zie motto). Daarom eischen wij ook hier, met den Rijkskanselier, „werkelijke waarborgen" voor Duitschlands toekomst...."
Zoo dit de politiek is van den Rijkskanselier, waarom wordt hij dan toch van conservatieve zijde met grimmigheid vervolgd? Alles „in Duitsche hand, militair, economisch en politiek", van Zeebrugge



PAX GERMANICA.
217
tot „de moerassen van Wolhynië" — men zou zeggen dat het niet weinig is. Wat willen zijn bestrijders dan eigenlijk meer?
Willen zij inlijving? Wat België betreft, zien de Alduitschers daar
niet tegen op; ook Koerland rekenen zij tot hun volksgebied-
maar de rest van het land tot de Wolhynische moerassen kunnen zelfs zij daar moeilijk onder begrijpen. Het „in Duitsche hand" brengen van die gewesten zal ook voor hen wel beteekenen er een vazalstaat te scheppen. Betreft het eigenlijke verschil dus België? Vreezen de lieden, die voortgaan den kanselier met anonyme brochures te bestoken, dat hij dit land niet vast genoeg aan Duitschland ketenen zal?
De kanselier is vaag gebleven. In zijn groote rede van 5 April 1916 heette het letterlijk: „Wir werden uns reale Garantien dafür schaffen; dass Belgien nicht englisch-französischer Vasallenstaat, nicht militarisch und wirtschaftlich als Bollwerk gegen Deutschland ausgebaut wird. Auch hier gibt es keinen status quo ante. Auch hier kann Deutschland den lange niedergehaltenen flamischen Volksstamm nicht wieder der Verwelschung preisgeben. Er muss ihm eine gesunde, breite, seiner Anlage entsprechende Entwicklung auf der Grundlage seiner niederlandischen Sprache und Eigenheit sichern."
Indien de heeren Dietrich Schafer c. s. inderdaad recht hebben namens den kanselier te spreken, krijgen zij gelijk, die te kennen gegeven hebben voor de in uitzicht gestelde „verzekering" hunner ontwikkeling liever te willen bedanken. Zij weten nu waartoe zij zullen worden „ontwikkeld": tot een „bolwerk".
Barrière; het woord heeft in de geschiedenis van België een gemeenzamen klank. België herinnert zich den tijd, waarin het niets anders dan bolwerk was, niet uit eigen wil, maar krachtens beschikking van een overwinnaar. Het België van na 1830 beschouwde dien tijd als dien zijner diepste vernedering. Hoe het de toekomst beschouwen zal, die Schafer c. s. het voorhouden? Hoe, in het bijzonder, Vlaanderen die beschouwen zal?
Is het de taak der „niederlandische Eigenheit" zich militair, economisch en politiek „in Duitsche hand" te geven? En zoo van Vlaanderen, waarom niet van Nederland?
Het oog, dat België slechts als Duitsch of Engelsch bolwerk zien kan, hoe ziet het eerlang ons?
Was België uitvalspoort der Entente? Men dringt zichzelf en anderen die voorstelling op, bezeten als men sinds jaren is door



218
MEINECKE.
•den „cauchemar des coalitions" die geen minderen dan Bismarck plaagde; — ,,nécessairement" naar hij zich verdedigde, toen men het hem verweet. Dat gebeurde in 1878. Thans heeft de cauchemar zich verdicht tot gruwelijke werkelijkheid. Zonder Duitschlands toedoen?
Wij in Nederland behooren voor oogén te houden dat de volgende toepassing der leer van den „Praventivkrieg" zeer goed ons gelden kan. Die leer wordt meer en meer geconsacreerd als de nationale bij uitnemendheid. „So gab Bismarck", schrijft daareven Meinecke in een „Einleitungskapitel einer historisch-politischen Ehrführung in das öffentliche Leben der Gegenwart" 1), als hij tot de Emser dépêche genaderd is, „so gab Bismarck dem deutschen Volke nun die machtigste Lehre seiner Staatskunst: Sie besteht darin dass Deutschland, wenn es in seiner ringsum gepressten und gefahrdeten Lage nicht wieder seinen Atemraum verlieren will, jedem ungebührlichen und feindseligen Druck von aussen mit vulkanischer Kraft sich entgegensetzen muss und nicht zögern darf, bis ihm das Messer an der Kehle sitzt. Preussen nach 1805 hatte erfahren, was es heisst, diesan Moment zu versaumen, Friedrich der Grosse 1756 dagegen hatte schon wie Bismarck gehandelt, und Deutschland hat 1914 in beider Geiste den rechtzeitigen Abwehrkampf auf sich genommen."
Elke vrees voor mogelijk misbruik van neutraal gebied door zijne vijanden maakt een Duitschen inval in dat gebied „rechtzeitig"; wij mogen het ons voor gezegd houden.
Duitschland heeft er het België van 1914 niet op aangezien dat het zich tegen het misbruiken van zijn gèbied door de Entente tot een marsch naar den Rijn zou hebben verzet. België wijst de beschuldiging, dat het tot handlangersdiensten aan Duitschlands vijanden bereid zou zijn geweest, met verontwaardiging van zich, en de stukken, die Duitschland te Brussel heeft gevonden, hebben het gegronde dier beschuldiging niet kunnen aantoonen. Geen onrechtmatige daad van België, alleen de mate zijner vrees is voor Duitschlands gedrag beslissend geweest.
Dit België van vóór Augustus '14 nu is, aangezien het geen Duitsch bolwerk was, en niet anders dan öf Engelsch óf Duitsch bolwerk zijn kan, dus een Engelsch bolwerk geweest?
1) Sonderabdruck aus der Internationalen Monatsschrift für Wissenschaft, Kunst und Technik (Leipzig, Teubner).



DUITSCHLAND EN DE DIETSCHE STAM. 2 IQ
Engeland voorziet zijn bolwerken dan wèl slecht. Heel anders dan Duitschland het de zijne doet, als zij hem eenmaal in handen zijn gevallen.
Duitschland begrijpe echter één ding wel. Het moet kiezen of deelen. Of de zware hand niet van België afgetrokken; het ingericht als bastion; vertrouwd op het Duitsche geschut, dat Duitschers bedienen zullen op zijne wallen; — öf in de ,,niederlandische Eigenheit" eene kracht gezien die zelf zich de Entente van het lijf kan houden. Het een gaat niet samen met het ander. Gelooft Duitschland in die „Eigenheit", het late haar „militair, politiek en economisch" vrij. Gelooft zij er niet in, het losse het Belgischevraagstuk op in den zin van Dietrich Schafer, — maar zal dan te eeniger tijd ook voor het Nederlandsche vraagstuk staan. Is België onneembaar bastion geworden, dan zal voortaan de onafhankelijkheid van Nederland de „Schönheitsfehler" van den Duitschen vrede zijn, en zal vroeg of laat in de bureaux aan het Plein gezocht worden naar de documenten, die onze schuld zullen moeten bewijzen.
„België kan slechts bolwerk zijn" beteekent: „die gesunde, breite seiner Anlage entsprechende Entwicklung des niederlandischen Volkstums" is maar een praatje; de Dietsche stam is goed genoeg om te worden bezeten.
Ons behoud ligt in de overtuiging, die wij zullen kunnen wekken, bij Duitschland en bij anderen, dat wij meer dan bolwerk in den zin van Schafer zijn: dat wij in het bezit zijn van eigen weerstandsvermogen. Tot het levendig houden dier notie behoort- zeer veel: een groote mate van tucht in militair en geestelijk opzicht Een tucht die terughoudt van alle dreigement. Niet van de waarschuwing, dat wij de beleediging, den Nederlandschen stam in het manifestSchafer aangedaan, diep gevoelen. Duitschland kan dien stam als dekking behouden, doch alleen, als het zich te matigen weet. Dien stam bij zijn „Volkstum" in te lijven gaat boven de kracht zijner kanonnen, en wat Schafer raadt met België te doen, is op dien noodlottigen weg de beslissende stap. Die den Dietschen stam de kracht ontzegt zelf tegen zijn „Verwelschung" te waken, zal eerlang de proef moeten nemen of hij zich verpruisen laat. Wij gelooven, zonder vijandschap, in volkomen loyaliteit tegenover den Duitschen nabuur, met den meest mogelijken ernst de proef te moeten ontraden. Wij willen en kunnen Duitschlands eerlijke buur, nimmer zijn onderdaan zijn.



GRONDWETSHERZIENING. — DIENSTPLICHT IN INDIË,
26 Sept. 1916.
Het ministerie van den volkswil heeft in de troonrede de binnenlandsche politiek met geen woord laten aanroeren, en is daarvoor door sommige organen der rechterzijde luid geprezen. Het ministerie, zeiden zij, is van de dwalingen zijns weegs teruggekomen; wierp het ons door de troonrede van 1915 in den politieken partijstrijd terug, thans erkent het, door zijn zwijgen, hoezeer het den Godsvrede toen bedreigd heeft.
Aan eenige schuld hoegenaamd, door het ministerie dat de Grondwetsherziening doorzetten wilde uit dien hoofde op zich geladen, kan ik niet gelooven. De partijen bestaan nu eenmaal als de werktuigen van ons staatkundig leven en zijn als zoodanig niet, of nog niet, te vervangen. Al zouden idealisten het anders wenschen, zij bieden de primaire gevoelens, overtuigingen, stroomingen, hoe zij het noemen, waarvan zij de gezondmaking der staatkunde zeggen te verwachten, eer tot voorwerpen onzer nog meer dan half ongeloovige verbazing aan, dan dat zij toonen kunnen hoe die nieuwe agentia zullen ageeren; hoe, wanneer, in welke mate, door welke middelen zeer concrete stukken werk, waarvan de oplevering aan de orde is, door haar zullen worden voltooid; — zij kunnen, in één woord, ons haar arbeidsprogram voor de zitting 1916—'17 niet voorleggen, noch doen oordeelen over de mate waarin zij zich tot het afwerken van een program, welk ook, reeds door arbeidsverdeeling en discipline in staat mogen hebben gesteld. Zoolang deze toestand voortduurt, blijven wij, ik zeg niet ons hoogste heil, maar het doen voortfunctioneeren onzer staatkundige machine, van het bestaande raderwerk verwachten.



HET „BESTAND",
221
Deze molen heeft zich zóó aan het malen gewend, dat hij er mede voortgaat onverschillig of men hem koren, kaf, dan wel niemendal te verwerken geeft. De eenige kans op het verkrijgen van meel is, hem althans te voorzien van koren, want een andere molen is er niet. Zijn vervaarlijk en eentonig geklapper kan worden geduld, zoolang de overtuiging bestaat dat hij ten minste eenig product opleveren kan voor den bakoven. Wanhopig eerst wordt de zaak, wanneer het krijgertje spelen van zijn wieken niets anders zou beduiden, dan dat men ze nu eenmaal aan den wind van staatkundige hartstochten te vang gesteld heeft, en deze blijtt waaien.
Er zijn omstandigheden denkbaar, waarin eene Kamer tot het inzicht kan worden gebracht, dat het landsbelang vordert zooveel mogelijk met zich te laten sollen; de vormen tot het totstandkomen der wet — ook der noodwet — voorgeschreven, zooveel mogelijk te laten ontzielen; van de fictie dat de wet gegeven wordt in overleg met haar, de werkelijkheid zoo ver mogelijk verwijderd te doen blijven. Zulke omstandigheden zijn niet alleen denkbaar, zij hebben in Augustus '14 in heel Europa bestaan; ook in Nederland. Zoolang zij voortduren nemen Kamers er genoegen mede, tot geen anderen dan dien nu eenmaal onvermijdelijken schijnarbeid te worden bijeengeroepen. Maar zij duurden in Nederland gedurende het vervolg der zitting 1914—'15 en gedurende die van 1915 —'16 niet voort. De toestand werd zóó, dat de Kamer nuttig werk kan verrichten, hetgeen zeggen wil (want andere levende organen kent zij niet) dat de partijen in haar midden nuttig werk konden verrichten. Liet men haar bijeenblijven op den gewonen voet, doch zonder haar voor te werpen wat waard was vermalen te worden, ons staatkundig leven zou er geen zier gezonder van geworden zijn: het zou zijn gaan lijden aan een afzichtelijke ziekte. De teekenen daarvan waren; tegen het einde der eerste zitting gedurende den oorlog, overtalrijk geworden, en van een angstwekkende duidelijkheid. Het Kamerbedrijf ging gelijken op een Jan Klaassen-spel, opgevoerd in een vergeten hoekje van een Europa dat trilde van schokken en kromp van leed; — eene vertooning van wier makabare potsierlijkheid elk weldenkende den blik, den geest, het hart met walging afkeerde. Onze regeering heeft toen gevoeld: zóó mag het niet langer, en zij heeft naar dit gevoel gehandeld ; voorziende zeker, maar minachtende het straatverwijt, dat zij „het bestand" breken ging; — het bestand, dat bestemd was



222
HET „BESTAND'
geweest voor exceptioneele oogenblikken, die blijkens het gedrag der partijen zelve lang voorbij waren, en dat thans dekmantel dreigde te worden voor politieke oorlogswinstbejagers.
Wil dit nu zeggen dat, in hoogeren zin dan het zwijgen over alles wat verdeelt, er geen bestand voort te duren had? dat men het allergewichtigste wat over Nederlands binnenlandsche toekomst te beslissen viel, aan beduimeling door ongewasschen handen gerust kon overlaten? dat het Nederlandsche parlement in alles zijn ouden weg mocht gaan, als ware er geen oorlog over de wereld gekomen ?
Neen! het wilde dit alles niet zeggen. Het wilde zeggen dat men genoeg vertrouwen had in het Nederlandsche volk, zijn plichtsgevoel, zijn politieken zin, om te verwachten dat al zijn partijen haren wil en hare taktiek op de hoogte zouden weten te heffen van wat het oogenblik vereischte; dat zij zich geprikkeld zouden voelen tot groot werk voor een grooten tijd.
Is dit vertrouwen tot dusver beschaamd?
Er zijn er die gevreesd hebben in Treub's val het bewijs te moeten zien dat men zich wederom, als zoovele malen te voren, in de zedelijke waarde der Tweede Kamer zag teleurgesteld. Wij hebben in die meening niet gedeeld; eer gemeend dat het de minister was, in wien men zich bedrogen had gevonden. Wij hebben gemeend te moeten zeggen: nog is de zaak van ons parlement, die van onze historische staatspartijen, niet verloren 1
Maar nu — ja, nu gaat het er om. Dank zij onderscheiden oorzaken: het beleid van den premier, de ruimzichtigheid van onderscheiden staatslieden, het onder het felle licht van het heden verkleuren van oude partijvaandels, de versterking der nationale idee onder den druk van het nationale gevaar, liggen oplossingen onder het bereik, aan wier mogelijkheid de gewone partijman van vier, vijf jaar geleden niet geloofde; oplossingen, geenszins strijdende tegen, juist zich vlijend aan de idee van bestand; oplossingen, die ons in staat zullen stellen de bange toekomst in te gaan als een volgroeider, een krachtiger, een minder verdeeld, een tot de taak, die ons gesteld zal worden door de realiteiten van morgen, beter toegerust volk; die ketenen slaken zullen waaraan wij veel dood gewicht, ons door het verleden aangehangen, te lang hebben moeten voortsleepen. Bij den gang, dien wij zullen moeten nemen in de wereld, bij de lengte van adem, die wij zullen behoeven, is het



WAT TREUB VOORBIJZAG.
223
misdaad ons bezwaard te laten met wat geen voedend brood meer is, doch versteening werd.
De tijden zijn er niet meer naar, dat wij over kwestiën als de kiesrechtregeling drie ministeries mogen verslijten, over de schoolkwestie vijf, over het volksverzekeringsvraagstuk zeven. Dit zou een volk mogen doen dat onderwijl zijn weerkracht, zijn financiën, zijn welvaartspolitiek in te richten zal hebben naar verefech van omstandigheden, die nog niet te beschrijven zijn, maar waarvan ieder gevoelt dat zij van die vóór 1914 zeer wezenlijk zullen verschillen ; — en dat tevens voor de taak zal staan, Indië te leiden op een oogenblik dat die leiding vermoedelijk meer zorg zal vergen dan ooit?
Wij noemden daar het volksverzekeringswezen. De regeering, die noch hare eigen krachten, noch die der Kamer wil overschatten, heeft blijkbaar alle denkbeeld opgegeven, ook dit op blijvenden voet te doen regelen in dezelfde wetgevende periode, die kiesrechten onderwijsvraagstuk voor haar rekening ziet gebracht; zij buigt zich daarmede voor eene noodzakelijkheid, wier miskenning de groote oorzaak is geweest van Treub's val. Niet in het smeden van ontwerpen alleen of bovenal, in het doorzetten er van toont zich het genie van den staatsman, en hij zet niet door dan wat hoog genoeg is om te verheffen wie er naar reiken zal, doch niet zóó hoog of men kan er aan reiken. Definitieve regeling der volksverzekering nu grijpt te zeer in op de definitieve regeling der financiën, dan dat men haar staande den oorlog ondernemen kan; — immers definitieve regeling der financiën zelf (dit is wat Treub voorbijzag) is staande den oorlog ijdel. Hij had getoond een goed minister van financiën in oorlogscrisistijd te kunnen zijn, en tot den vrede niet meer moeten willen wezen dan dat. Doch de Grondwetsherziening voor kiesrecht en onderwijs kan gelukken. In de tijdsomstandigheden is niets om haar voorbarig, alles om haar opportuun te doen achten. Of wil men dat na den vrede de gansche liturgie zal moeten worden overgezongen, van het introite van installatieredenen van staatscommissiën af, tot het missa est van eindverslagen toe? Met, onderwijl, de beurtzangen van eenige, van vele, en van andere leden?
Wij hebben beter verwachting. Het kan; immers het moet, als wij er niet, door eigen zorgeloosheid, slechter aan toe zullen zijn dan de oorlog met zijn gevolgen, waaraan wij niets veranderen



224
DJAMBI.
kunnen, ons laten zal. Wij hebben van het lot tijd gekregen onzen staatkundigen toestand te verbeteren, ons te sterken voor de moeilijke toekomst die wij te gemoet gaan; een tijd die anderen wonden slaat, waaruit hun hartebloed gutst in klaaglijken val, — en wij zouden dien niet gebruiken? Wij zouden gaan kibbelen over burgemeestersbenoemingen en vechten voor buurtspoorwegen, in 1916—'17? Het zij verre.
Vooraf, om de stemming er in te brengen niet ongeschikt, het ontwerp op den Kolonialen Raad.1) Dat het Djambi-incident2) niet zenuwachtig make, en de groote ontwikkelingslijn uit het oog doe verliezen. Het Indië, waaraan men rechten gaat geven, is niet die uithoek, vervuild door onze eigen schuld (het gewest had, bij wat minder pedanterie, wat vlolter zakenbelang onzerzijds, lang in
t) In 1893 was door minister van Dedem eene poging gedaan, wijziging te brengen in de samenstelling van den Raad van Indië. Zijn wetsontwerp beoogde -uitbreiding van den raad met eenige buitengewone leden; het verviel door de Kamerontbinding van 1894. Een ontwerp van gelijke strekking, in 1907 ingediend door minister Fock, -werd in 1911 ingetrokken door de Waal Malefijt. Deze minister stelde in 1913 een vertegenwoordigend lichaam voor, samen te stellen zoowel uit ambtenaren als uit deels -door den G.-G. te benoemen, deels door de locale raden te kiezen particulieren. In dezen „Kolonialen Raad", waarin Europeanen, Inlanders en Vreemde Oosterlingen fitting zouden verkrijgen, zou de Indische begrooting worden behandeld, waarna de -G.-G. in overeenstemming met het oordeel van den raad de begrooting voorloopig vaststelt; de wetgever in het moederland stelt de begrooting definitief vast gelijk hem .goeddunkt. De minister van koloniën in het kabinet-Cort van der Linden, de heer Pleyte, trok het ontwerp van den heer de Waal Malefijt in en verving het door een in de details vrijgeviger ontwerp op dezelfde grondslagen.
2) Djambi, sinds lang een verwaarloosd gewest, was in 1902—'05 door militaire ■expeditiën aan ons gezag onderworpen; de Sultan werd verbannen en in 1906 het land tot een afzonderlijke residentie ingericht. Een onoordeelkundig optreden der Europeesche bestuursambtenaren bij het opleggen van lasten aan de bevolking gaf in Augustus 1916 tot gewapend verzet aanleiding dat in November van dat jaar door kolonel Kroesen -werd gestuit. Nadat 5 Sept. 1902 Djambi door de regeering voor den particulieren mijnbouw was geopend, kwamen een groot aantal concessie-aanvragen in waaruit de xegeering geen keuze deed; 16 Nov. 1904 werd het gewest voor den particulieren mijnbouw gesloten verklaard en van 1904—1912 had een geologisch onderzoek van regeeringswege plaats; in 1908 werd een gedeelte van het gewest gereserveerd voor •exploitatie van gouvernementswege, een ander gedeelte werd in 1911 opnieuw voor den particulieren mijnbouw opengesteld. Een wetsontwerp van minister Pleyte beoogde, 336.000 H. A. pctrbleumterrein aan de Bataafsche en 220.000 H. A. aan de maatschappij -Zuid-Perlak in exploitatie te geven; het werd verworpen na aanneming eener motieAlbarda, die de wenschelijkheid van staatsexploitatie der petroleumvelden in Djambi ■uitsprak (15 Nov. 1915).



ART. II3 R. R.
225
volle exploitatie kunnen zijn, en de tijd is lang aangebroken, dat men geen stuk van Indië meer straffeloos aan toevallen overlaten kan: evenzooweinig als men, in een druk geworden stad, de minste steeg zou kunnen laten zonder straatverlichting): het is het Indië dat, te treffend juister tijd, gezegd heeft plichten te willen aanvaarden nu het rechten vordert. „De Regeering zal niet nalaten te doen wat gedaan kan worden ter versterking der levende strijdkrachten in Nederlandsch-Indië". i) Wat gedaan kan worden is niet het ontwerp tot wijziging van art. 113 Regeeringsreglement ingediend bij Koninklijke boodschap van 12 Augustus 1916 alleen, al is dat ontwerp het noodzakelijk eerste begin, waarop daden zullen moeten volgen. Moge het spoedig worden afgedaan en daarmede verzekerd zijn, dat aan alle Nederlandsche onderdanen daarginds de plicht tot handhaving van het Nederlandsch gezag — een plicht waarom zij vragen! — inderdaad kunne worden opgelegd, „Het ligt in de bedoeling", zegt de minister van koloniën, „zoo spoedig mogelijk tot de invoering van den dienstplicht voor alle groepen van onderdanen over te gaan". Zoo spoedig mogelijk blijke — spoedig; zóó spoedig als eene grondige voorbereiding toelaat, die thans nog slechts voor de invoering van den dienstplicht van Europeanen heeft plaats gehad, zoodat vóór alles deze is te verwachten. Doch de dienstplicht der inlanders zal, de regeering gevoelt het en zegt het, moeten volgen. Zonder dien, en zonder daaraan geëvenredigde rechten der onderdanen, bestaat geen staatswezen meer, onder de tropen zoo min als in Europa. En van een staatswezen is het dat Nederland daar de patroon heeft te zijn of — er niet te zijn.
1) Troonrede 19 Sept. 1916. - 12 Aug. 1916 had minister Pleyte eene wijziging van art. 113 R.R. ingediend, die invoering van den dienstplicht voor Europeanen en Inlanders mogelijk maakte. - 31 Aug. defensiemeeting te Batavia, die de weerbaarmakmg van Indië verlangt; vertegenwoordigd zijn Sarekat Islam, Boedi Oetomo en 32 andere vereenigingen.
Nederlandsche Politiek.
15



NOGMAALS DE TUBANTIA.
26 Sept. 1916.
De Nederlandsche regeering heeft een bescheiden succes te boeken: het Tubantia-geschi\ zal, na den oorlog, aan onderzoek en uitspraak eener internationale commissie worden onderworpen. *) Duitschland heeft zijn besluit herzien.
Een voldoening voor onzen minister van buitenlandsche zaken, die niet voor de barschheid van aanvankelijken onwil zwichtte; — een voldoening ook voor wie de Nederlandsche regeering hebben toegeroepen dat zij vol te houden had, want dat in deze zaak de natie met haar was.
En de Palembang ? Moet, mag die worden afgeschreven?2)
Het stoomschip Blommersdijk, op weg van New York naar Rotterdam, geladen met graan, geconsigneerd aan de Nederlandsche regeering, en met stukgoederen, geconsigneerd aan de N. O. T., werd 8 Oct. 1916 voor de Amerikaansche kust door een Duitsche duikboot getorpedeerd, hoewel de commandant inzage had genomen van de scheepspapieren en
1) Nu de vrede perfect geworden is, zal men er dus eerlang van vernemen? (noot van Januari 1920).
2) Deze vraag werd eerlang den minister van buitenlandsche zaken ook gesteld in het voorloopig verslag over zijn hoofdstuk der staatsbegrooting voor 1917. De minister antwoordde, dat hij tegenover de Duitsche verklaring, dat geen Duitsch oorlogsvaartuig de Palembang had aangevallen, geen bewijsstukken, slechts „een bij redeneering opgemaakt vermoeden" had te stellen. De Duitsche regeering was niet bereid gevonden, het geval der Palembang, evenals dat der Tubantia, aan een internationale commissie van onderzoek na den vrede te onderwerpen.



DE BLOMMERSDIJK.
227
dus wist, dat het schip, bestemd voor een onzijdige haven, geen contrabande vervoerde. Hij verzekerde elk schip té moeten vernietigen, dat eene Britsche haven zou aanloopen (de Blommersdijk zou Kirkwall aandoen).
De mailboot Koningin-Regentes, van de maatschappij Zeeland, op weg van Vlissingen naar Engeland, werd 10 November door twee Duitsche duikbooten aangehouden; het schip kreeg bevel, op te stoomen naar Zeebrugge. Twee Nederlandsche torpedobooten kwamen langszij van een der Duitsche duikbooten en protesteerden tegen de opbrenging; niets bereikende, hielden zij af en het schip werd te Zeebrugge binnengebracht' waar de mail en de Belgische en Engelsche passagiers van boord werden gehaald; de overige passagiers en de bemanning liet men naar Nederland vertrekken. Het schip werd naar Oostende gebracht.



BLOMMERSDIJK EN KONINGIN-REGENTES.
27 Nov. 1916.
Den i3<len October werd door de Duitsche regeering de verklaring afgelegd, dat zij, indien het geval der torpedeering van de Blommersdijk zich had toegedragen zooals het van Nederlandsche zijde werd voorgesteld, zonder de zaak voor den prijsrechter te brengen, voor schip en landing vergoeding zou geven. Het rapport van den commandant der duikboot werd afgewacht. Deze zaak mag niet in het vergeetboek geraken. Men herinnere zich, dat de omstandigheden van het geval, zooals wij er van onze zijde over werden ingelicht, inderdaad verbijsterend moesten heeten. Welke mededeeling heeft de Duitsche regeering, ten vervolge op die van 13 October, ons te doen? x)
En waarom zwijgt onze regeering tegenover ons inzake de Koningin-Regentes ? Ook wanneer er reden is vooralsnog van hare stappen niets te vermelden, ware zij ons eene narratio facti schuldig geweest. Dat zij de inlichting omtrent de toedracht eener zaak, waarbij twee Nederlandsche oorlogsvaartuigen betrokken zijn geweest, overlaat aan anonymi zonder bekend gezag, is ongehoord. Welk belang kan door een dergelijk gedrag worden bevorderd? Het is ontmoedigend de regeering telkens weder in eene fout te zien vervallen die zij soms zoo uitnemend te vermijden wist. Welke slechte gevolgen heeft zij er tot dusver van gezien zoo dikwijls zij van zich heeft kunnen verkrijgen de gemeenschap van het Nederlandsche volk niet te bejegenen als eene bewaarschool?2)
1) Spoedig na deze aanteekening volgde de mededeeling, dat de Blommersdijk tot zinken was gebracht wegens twijfel van den commandant der duikboot aan den goeden vorm van het cognossement der lading. De Duitsche regeering verklaarde zich bereid, schadevergoeding te geven voor het schip en het aan de Nederlandsche regeering toebehoorende gedeelte der lading; het Prijzenhof zou beslissen, of ook schadevergoeding verschuldigd was voor de goederen, aan de N. O. T. geconsigneerd.
2) De Koningin-Regentes werd weldra teruggegeven en weder in de gewone vaart op Engeland gebracht.



TREUB'S JONGSTE VERRASSING.
Dec. 1916.
Mr. M. W. F. Treub, Oorlogstijd. Herinneringen en Indrukken. — Haarlem—Amsterdam 1916.
Met Mr. Treub heeft men nimmer afgerekend. Door op zulk eene wijze in herinnering te brengen wat hij geweest is, vestigt hij onze aandacht op wie hij is.
Niet op hinderlijke wijze. Dit boek is zonder vlek van smakeloosheid, en het ware zoo gemakkelijk geweest er een smakeloos boek van te maken. Gevallen staatslieden hebben ons niet altijd door tact en zelfbeheersching verwend. Mr. Treub, die ongemeen was in daden, blijft ongemeen in het bespreken zijner daden.
Dit boek is een goed en een mannelijk werk. Het behandelt zijn publiek als een gehoor van mondigen. Het spreekt op den toon der oprechtheid dien wij van onze regenten verlangen, maar te zelden hooren. De schrijver verheelt niet dat hij zich gezag aangematigd heeft; hij vertelt daarvan met de rustVan iemand die weet dat hij zijn plicht deed. Hij bevestigt, zonder pronkerij, door . een nuchter relaas der feiten, ons aller indruk: Goddank dat wij zulk een man in Augustus 1914 hebben gehad.
Niet dat hij de eenige zou zijn die toen op de hoogte zijner taak is geweest. Het boek insinueert dit in het minst niet. Ware het in Augustus '14 anders geloopen, wij nemen aan dat de gebeurtenissen al onze ministers gereed zouden hebben gevonden, voor zoover het in menschenmacht lag, toen gereed te zijn. Maar zooals het liep, werd de actie van den minister van Landbouw, Nijverheid en Handel van het meest onmiddellijk en tegelijk van het minst afgebroken belang. Van die actie wordt ons hier verantwoording afgelegd.
Het bijzondere van Treub's beleid schijnt mij te zijn, dat hij geen nieuwigheden heeft geschroomd, maar niet de dupe is geworden



230
TREUB IN 1914.
van zijn eigen nieuwigheden. Een minister in oorlogstijd die den oorlog ziet en tegelijk het „Jenseits" van den oorlog. Hij is er steeds van doordrongen geweest dat hij, het ontredderd Nederland helpend voor het oogenblik, het door zijn maatregelen niet verzwakken mocht voor later.
Hij heeft de oorlogsomstandigheden erkend in haar geweldige realiteit, en er de realiteit van een geweldigen wil tegenover weten te stellen. Hij heeft ingezien dat mis te tasten beter was dan de armen gekruist te houden. Op een verkeerden greep kon een gelukkige volgen; de groote zaak was dat men te grijpen leerde, en dit in het eerste oogenblik. Te blijven staan dum defluat amnis, kwam tegenover zulke baren niet te pas: men zou er door zijn weggespoeld.
De minister dan ging zonder aarzelen den weg op die tot staatsbemoeiing met de rijksdomsverdeeling moest leiden. 1) Niet uit zedelijk oordeel over oweeërs. Oorlogswinst als zoodanig tegen te gaan, mocht niet het doel zijn eener regeering, die immers de oorzaak der winst: den oorlog zelf, verhinderen noch bestraffen kon. Het eenig richtsnoer was het belang der Nederlandsche neutraliteit en der Nederlandsche volksvoeding. „Niemand heeft recht, dat hem de kans op een oorlogswinst zou worden gelaten, die alleen kan worden binnengehaald, als de overheid ter wille van de trekkers daarvan nalaat of beperkt, wat zij anders in het belang der volksvoeding zou hebben gedaan."
Het is, na Treub's verhuizing van „Landbouw", wel voorgekomen, dat mén dezen regel minder streng toegepast heeft dan de formuleerder het vermocht. Het toegeven aan kassian-stemming is dengenen, die er zich aan schuldig hebben gemaakt, dan steeds opgebroken. De grond waarop hij zich stellen kan, die in deze moeilijke tijden voor volksbelangen tegen particulier belang heeft op te komen, is anders stevig genoeg. De regeering verbiedt niet alleen; zij helpt eveneens. Het afvloeien van bepaalde producten
1) Wetten van 3 Aug. 1914, bepalende dat in geval van oorlog of oorlogsgevaar bij algemeenen maatregel van bestuur de uitvoer van bepaalde goederen, geheel of gedeeltelijk, hetzij voor het geheele land, hetzij voor een bepaald deel daarvan, tijdelijk kan worden verboden, en dat, na machtiging van den minister van landbouw, burgemeesters bevoegd zullen zijn, in de gemeente aanwezige levensmiddelen, huishoudelijke artikelen en brandstoffen voor de gemeente in bezit te nemen.



LEVENSMIDDELENVOORZIENING.
231
verhinderend, houdt zij tevens de volksvlijt zelve in stand door verzekering van den aanvoer van grond- en van hulpstoffen.
Een misgreep ziet Treub thans in zijn vastkoppeling der levensmiddelenvoorziening aan het uitvoerconsentwezen, terwijl de wet, instede van deze indirecte, directe inbeslagneming mogelijk zou hebben gemaakt. De eerste fout heeft (tijdens Posthuma) tot een andere geleid: de onderwerping der consentregeling aan vereenigingen van belanghebbenden, werkende onder toezicht van door den minister van landbouw benoemde commissies, die het gevaar, uit de noodzakelijke eenzijdigheid der voorlichting van exporteurs ontstaan, niet voldoende hebben weten te bezweren. De ervaring, met het benoemen van Kamerleden in deze commissies opgedaan, acht de schrijver „niet gunstig". Hij beseft hoe zijn opvolger er toe gekomen is: er werd bereikt dat de Kamerleden meer inzicht in de moeilijkheden der zaak kregen, maar dit voordeel acht hij „voor een te hoogen prijs gekocht": minister Posthuma kon nu de teugels niet zoo vast in handen houden als in dezen tijd dubbel noodig was. „Toen tot overmaat van ramp de minister door ongesteldheid tijdelijk buiten gevecht gesteld werd, dekten de feitelijke en de grondwettelijke verantwoordelijkheid elkander nauwelijks meer, en kwam er in het bestuur der levensmiddelenvoorziening een practische veelhoofdigheid, die den wagen geheel uit het spoor bracht."
Regeeren beteekent niet alles zelf te weten of alles zelf te doen, maar zich deskundige hulp te verschaffen en deze te bezielen met den regeeringswil, die meester van het geheel blijft. Treub heeft dit goed verstaan. De beweging der economische krachten van het land sinds lang met kennersblik overziende, wist hij waar de goede helpers te zoeken waren. Een der aantrekkelijkste gedeelten van zijn boek wordt gevormd door het verslag van de wijze waarop door hem van de resultaten van den arbeid der Staatscommissie inzake de werkloosheid (die eenigen tijd vóór den oorlog rapport had uitgebracht) is gebruik gemaakt. Hij wist welke partij van het vakvereenigingswezen was te trekken en hij heeft de Oudegeest'en vertrouwd. Zij hebben hem hun medewerking niet onthouden. Er is in de behandeling van deze gansche zaak een lenigheid, een afwezigheid van vooroordeel op te merken die tot dank, gelijk de bereikte uitkomst tot hoop stemt.
Ook in een ander opzicht heeft Treub op gelukkige wijze



232
STEUNCOMITÉ.
gereageerd tegen zielig-doctrinaire practijken waaraan onze staatslieden van den gewonen stempel ons, in de gewone tijden, die hen naar voren brachten, hadden gewend. Hij heeft, het geheel der nationale krachten monsterende, daaronder de persoonlijkheid der Souvereine weten op te merken.J) Dit boek is opgedragen aan eene Vorstin „die zich in moeilijke dagen heeft doen kennen", en het mag zóó opgedragen zijn, omdat het de Vorstin toonen kan waarvan de opdracht spreekt. Dat Hare Majesteit „niet belemmerd is geworden in de uiting van hetgeen opwelde uit Haar eigen gemoed, is aan hetgeen ter leniging van nood had te geschieden,, zeer ten goede gekomen".
Woorden van die soberheid, welke nadruk insluit.
Niet bevredigend schijnt mij, inzake fïnantieel beleid, de verontschuldiging van het stilzitten, na de intrekking, op 8 Januari 1915 „ van het wetsontwerp tot heffing van een uitvoerrecht van 8°/0 over de verkoopwaarde van uitgevoerde goederen in het land van hare bestemming, tot de instelling der commissie tot voorbereiding eener oorlogswinstbelasting in September van hetzelfde jaar. „Ik had de handen vol aan de herziening en versterking van ons belastingstelsel, een arbeid, dien ik mij had opgelegd om het onmisbare financieele fundament te construeeren voor hetgeen den Staat in de komende jaren te wachten staat". Een fundament legt men niet in drijfzand. Heel Treub's werk, in dit boek beschreven, was niet fundamenteel, maar incidenteel, en als de omstandigheden de indiening der uitvoerrechtswet op 2 November 1914 gemotiveerd hebben, kunnen zij het niet tegelijkertijd de onthouding na 8 Januari '15 hebben gedaan. Ik blijft gelooven dat Treub tusschen to en en September het spoor bijster is geraakt, en zelfs van zijn reuzenkracht te veel is gaan vergen.
Hij is altijd een man van verrassingen geweest. In '14 met beide beenen in de overweldigende realiteit der oorlogscrisis, zien wij hem in '15 naar een droombeeld grijpen. Het heeft hem zijn ministerieel leven gekost. Maar eer zijn politieke sterfjaar ten einde is, zien wij hem al weer opgestaan in de gedaante van memorieschrijver, en biedt hij het opmerkelijkste boek aan dat in Nederland tijdens den oorlog verschenen is.
!) 10 Aug. 1914 opende H. M. in persoon de oprichtingsvergadering van het Kon. Nationaal Steuncomité (Treub blz. 119).



TREUB TERUGLEIDINGSMINISTER ?
233
Het boek eindigt met een sententie die ons aller overwögingvereischt:
„Het tijdperk van verhoogde overheids-inmenging in het economisch leven als gevolg van den oorlogstoestand zal, als het zwaard eindelijk in de scheede zal zijn gestoken,'niet aanstonds voorbij zijn. Hoe lang die inmenging zal moeten duren en hoe zij geleidelijk binnen de perken der normale regeerings-bemoeiïng zal worden teruggeleid, zal moeten worden afgewacht. Tot dat terugleiden zaï niet minder kracht en niet minder inzicht in de economische verhoudingen vereischt worden dan gedurende den oorlog het geval was."
Kracht; economisch inzicht.... wie bezit ze in Nederland in gelijke mate als hij? Voor het schouwspel, Treub, al was het maar een jaar, als terugleidingsminister in functie te zien, zou men iets. mogen wagen; — tot de kans op een nieuwe buiteling toe. En als Proteus' volgende verrassing eens deze ware, dat hij in de beteekenis van het gedeelte van zijn jongste staatkundig verleden,, waarover hij in dit boek niet spreekt, nog dieper bleek te zijn doorgedrongen dan hij ons voerde in de kennis dier helft waarvan hij hier met smaak, oordeel en gezag verhaalt?



KIESRECHT EN SCHOOLRECHT. — DE EERSTE KAMER.
26 Dec. 1916.
De Tweede Kamer, die in den jongsten tijd haar ooren moet voelen tuiten, is ons niet tegengevallen. Het is Kerstmis, en zij is ■door de Grondwetsherziening heen. Het nieuwe kiesrecht en het nieuwe schoolrecht zijn gepasseerd zonder dat er één stem tegen -werd uitgebracht; de heer Lieftinck verklaarde tegen het onderwijsbestand te zullen stemmen, indien een ander stemming aanvroeg, netgeen niet geschiedde.
Grondwetsherziening, zoo men vermijden wil dat zij eene zaak van revolutie worde, is eene zaak van compromis.. Deze herziening nvas bij uitnemendheid eene zaak van compromis. Het dient tot niets te willen bedekken wat in de oogen steekt. Dit kiesrecht zou er niet gekomen zijn zonder dit schoolrecht, en omgekeerd. Bestaat er dus grond voor het verwijt, dat de liberalen de openbare school voor het algemeen kiesrecht hebben verkwanseld, de -clericalen het huismanskiesrecht voor schoolsubsidiën verkocht?
Het verwijt is zóó buitengemeen goedkoop (immers aan iedere bierbank te geef), dat het kwalijk van eenig gehalte zijn kan. De •clericalen, zoo zij eenigen potitieken zin over hadden (en wanneer heeft die aan een Nolens en Lohman ontbroken?) moesten inzien, dat men met de voorspiegeling van een „organisch kiesrecht", ■een ètre de raison, dat, als het zich materialiseeren wilde, in onze maatschappij niets dan de armoedige jas van het huismanskiesrecht tot kleed vond, het algemeen kiesrecht niet tegenhoudt. Dat 'huismanskiesrecht heeft zijn fair chance gehad in de commissie -tijdens Heemskerk; en wat hebben de heeren er van gemaakt? Een potsierlijk surrogaat van het ding zelf dat er door moest worden



VROUWENKIESRECHT
235
uitgesloten. Verlangens en overtuigingen inzake kiesrecht behoeven niet te worden opgeborgen door dengene die tot de erkenning gekomen is dat de kiesrechtontwikkeling in een staat als den onzen het station van het algemeen individualistisch mannenkiesreeht noodzakelijk heeft aan te doen. Dat kiesrecht zal wellicht in de toekomst blijken velerlei correctieven te behoeven; wat nood? Het bederft niets dat intact gelaten was door de kiesrechtregeling die het verving, en als fundament om toekomstigen bouw te dragen is het veel geschikter dan het kiesrecht-van Houten, in zooverre een natuurproduct superieur is aan een knutselwerk.
Die eerst van al op den thans geëffenden bodem willen voortbouwen zullen de vrouwen zijn. Zij gaan in zóóverre bij het nieuwe art. 80 met ledige handen uit, dat de wet die baliekluivers tot de stembus toelaat, daarvan de uitnemendste vrouwen blijft weren. Doch zij behoeven, om hun recht te verkrijgen, voortaan nog slechts eene wets-, geene grondwetsdeur open te loopen. Of alle vrouwen spoedig voor die deur verschijnen zullen? Er dringt nog, maar eene kleine minderheid, al dringt zij sterk. De onbevangen beschouwer onzer vrouwenwereld zal zich niet licht tot het geloof bekeeren, dat het vrouwenkiesrecht in Nederland op eens den eindpaal zou kunnen naderen dien het mannenkiesrecht heeft moeten bereiken voet voor voet. Onze mannenwereld heeft het algemeen kiesrecht veroverd niet op het oogenblik dat de menschheid eindelijk in aanbidding nederzonk voor een beweerde dogmatische waarde van dien maatregel zelf, maar op het oogenblik dat de hervorming onschadelijk begon te lijken. Het kan waarlijk geen kwaad meer, is de indruk, ja het heeft voordeden, het laatste één derde nu ook tot de functie te roepen waarmede twee derden tijd hebben gehad zich vertrouwd te maken. Met de vrouwen zal het wel niet anders gaan. De zaak is, hoe te beginnen? Concrete voorstellen worden gaarne ingewacht, bovenal van de vrouwen, die ons met denkbeelden dienaangaande die de discussie waard zijn, tot dusver niet bepaaldelijk hebben overstelpt. En moeten zij niet den prikkel gevoelen hare politieke rijpheid daardoor te bewijzen, dat zij het moeilijke vraagstuk van het vrouwenkiesrecht beter dan wij mannen doorschouwen? Mogen de vrouwen inzien, dat thans voor haar een tijd aanbreekt waarin sterke propaganda alleen dan tot het doel zal leiden, wanneer er iets te propageeren valt waaraan hare vrienden houvast hebben. En dat kan, in onze Nederlandsche



236
OPENBARE SCHOOL,
maatschappij, voorshands het alle-vrouwskiesrecht niet zijn. Wat dan welf Bezit, zegt de nieuwe grondwet, zal het criterium niet mogen wezen. Bij het mannenkiesrecht is het dit wèl geweest; men zal nu tijdelijke grenzen moeten vinden van een anderen aard, en de moeilijkheid is, er zulke aan te wijzen die voor eenigen tijd bruikbaar, en tegelijk niet al te impopulair zijn. Onderschat ik de Nederlandsche huisvrouw niet, dan zal zij een privilegie van haar ongehuwde zusteren niet verdragen. Dat er iets op gevonden moet worden is duidelijk; maar niemand weet nog te zeggen, wat. De Kamerdebatten, ondanks hun uitvoerigheid, hebben dit vraagstuk niets verder gebracht. Zij leverden elucubratiën op van een éénling, die het daglicht van den i7<len October niet overleefd hebben. J)
De openbare school. Eene capitulatie willen haar voorstanders hunne handeling niet gedoopt hebben. Zij sloten een compromis, omdat daar geen ontkomen meer aan was.
De Staat alléénig (of tenminste principaal) opvoeder heeft zijn strijd verloren. Stuk voor stuk heeft hij zich zijn monopolie zien ontweldigen. De maatschappij blijkt berekend, en is voor een goed deel bereid, zelf haar leden het noodige algemeen vormend onderwijs te verschaffen. De Staat kan zich tegenover dit deel der maatschappij tot toezicht bepalen; hij heeft te waken dat kennis verkregen worde, doch leverancier van kennis behoeft hij niet te zijn. Tenzij voor degenen die uitdrukkelijk te kennen geven hem in deze hoedanigheid te begeeren. Dat dezulken uit die begeerte geen enkele aanspraak ontleenen kunnen op financieele bevoorrechting vanwege den Staat, is de Nederlandsche rechtsovertuiging geworden, en naar die rechtsovertuiging hebben wij de Grondwet herzien.
De liberalen bevonden zich, minstens sedert de wet-Mackay, met hun onderwijspolitiek in een doodloopende steeg. Zij hebben nu rechtsomkeert gemaakt, en zijn de steeg uit, maar daarom het veld der vrije mededinging nog niet óp. Zij hebben erkend dat anderen zonder kruk kunnen en mogen loopen, maar zelf hebben zij de kruk nog niet weggeworpen.
Tyranniek zou de grondwet zijn, die hun de kruk onder den arm in stukken sloeg. Een groot gedeelte van het Nederlandsche volk wil de openbare neutrale school niet missen; welnu,'jjzij behooren ze niet te missen. De Staat heeft er gelijk belang bijj^dat
1) Vrouwenraad onder voorzitterschap der Koningin, met het recht, voorstellen van wet te doen aan de Staten-Generaal (de heer van Idsinga op 17 Oct. 1916; Kan II, 108).



OPENBARE SCHOOL,
237
zij, als dat de anderen goed zullen worden onderlegd. Met voor hen die dit wenschen het onderwijs niet slechts te betalen doch ook te verstrekken, doet de Staat niemand onrecht. Er kan worden afgewacht, of de liberalen, in het gemeen, zich van hun voorkeur voor Staatsonderwijs zullen bekeeren. Doen zij dit, dan staat aan •de oprichting der vrije liberale school niets in den weg.
Die school zal wellicht eerst dan door hen worden gesticht, als sterk sectarische invloeden het Staatsbestuur dermate mochten gaan beheerschen, dat de „neutraliteit" een aan liberale overtuigingen vijandigen inhoud verkreeg. Dat die invloeden clericale zouden zijn, is in het afgetrokkene denkbaar, hoewel in concretis niet waarschijnlijk. De clericalen hebben hunne scholen, en eerder dan de Staatsschool wat te kerstenen, zullen zij beproeven hunne eigene te volmaken. De sociaal-democraten echter bedienen zich. van de openbare school, en aan het begrip „neutraliteit" geven velen hunner eene uitbreiding, die de liberale uitvinders dier leuze met zorg vervult. Voor zoover dan ook van liberale zijde tot de ■oprichting van bijzondere scholen is overgegaan, is dit niet zelden uit afkeer van sociaal-democratische invloeden op het openbaar ■onderwijs geschied. De tijden zijn niet ondenkbaar, dat, in sommige streken althans, de liberale overtuiging de vrije school als oord van toevlucht zal begeeren. Door aan den eisch der rechterzijde tot financieele gelijkstelling toe te geven, hebben zij tegelijk, nu voor alsdan, zichzelven den weg geplaveid.
Of het nu schoolvrede wordt? Grensgevechten over de deugdelijkhedseischen waaraan het bijzonder onderwijs heeft te voldoen, en over de vraag waarin de alom verzekerde „gelegenheid" tot het ontvangen van openbaar onderwijs zal bestaan, zullen nog herhaaldelijk geleverd moeten worden, maar zij kunnen kwalijk van de mtterheid zijn die den hoofdstrijd zeiven van Kerk tegen Staat heeft onderscheiden. Het bitterst zal wellicht in de toekomst gevochten ■worden tusschen voorstanders der openbare school onderling.
Het laat zich niet aanzien dat de Grondwetsherziening die nu in eersten loop de Tweede Kamer door is, bij de Eerste op verzet zal stuiten. Het nieuwe art. 192 is voor haar meerderheid begeerlijk. Het algemeen kiesrecht wordt vermoedelijk door vele leden "verafschuwd, maar dat zij het afstemmen, moeten wij nog zien. .Zóó stomp zijn de politieke voelhorens zelfs der rechtsche senatoren



238
EERSTE KAMER.
niet, of zij begrijpen dat zij, deze herziening afwijzende, der rechterzijde een onmogelijke toekomst bereiden.
Is dus, gelijk te verwachten is, de Eerste Kamer dociel, dan zullen de partijen verstandig doen de verkiezingen van 1917 onder de leus: „zitte wat zit", te doen afloopen, en hun krachten te reserveeren voor de eerste ontmoeting onder werking van het nieuwe recht. Zij schijnen ernstig over een zoodanig besluit te denken; maar — de heer Wijnkoop met een handvol getrouwen kan de tenuitvoerlegging verhinderen, of althans zeer wezenlijk bemoeilijken.
Zal nu, met deze grondwetsherziening, groot werk zijn verricht? Neen, maar noodzakelijk werk. Het is een opruimingsarbeid geweest • een ter zijde keeren van vraagstukken die ons, in hare gedaante van voor den oorlog, na den oorlog niet meer mochten bezighouden. Het werk, dat veel beleid gekost heeft, is dus allernuttigst. Om het te doen slagen, heeft de premier zich strenge beperking opgelegd. Wij gelooven terecht. Elke stap buiten het terrein van kiesrecht en onderwijs gezet, kon hem naar de generale herziening doen afglijden, en deze ware thans jammerlijk mislukt. Zal zij nog wel ooit gelukken? Wij gelooven het nauwelijks. Het besef is te diep doorgedrongen, dat men uit geene grondwet krachten putten kan, die men niet uit zichzelven heeft. Toekomstige herzieningen zullen het karakter dragen van staketselopruimingen zooals deze het is. De groote strijd zal wel worden gevoerd tegen art. 195, en indirect zal dat een strijd zijn tegen de Eerste Kamer. Heeft inderdaad het evenredig kiesrecht de uitwerking dat de Tweede zich z/f/^j-vertegenwoordiging voelen gaat in verhoogden zin, dan zal zij er zich moeilijk bij kunnen nederleggen dat zeventien senatoren (wellicht minder), van het gehalte dat de verkiezing door de Provinciale Staten blijkt uit te leveren, het lot van elke hervorming in handen hebben die met wijziging van een grondwetsartikel beginnen moet. De eenvoudige meerderheid der vereenigde vergadering, reeds voorgesteld door de commissie van 1910, behoort te voldoen.
De Eerste Kamer passé op haar tellen. De verwerping der successiewet *) den dag na de aanneming, aan de overzijde, van
1) 29 Nov. 1916. De wet (verscherping der progressie in de rechte lijn; een der maatregelen van financieele voorziening, door van Gijn van Treub overgenomen), was. 18 Juli aangenomen in de Tweede Kamer, met 4 christelijk-historischen en I antirevolutionnair onder de voorstemmers.



EERSTE KAMER.
239-
het onderwijscompromis in de redactie van den premier, heeft verbaasd. De heeren schijnen niet te weten welke backwoodmen zij zijn. Die het niet zijn: een Colijn, een de Gijselaar, een Bavinck^ hebben den moet niet gevonden, vóór te stemmen; zij hadden zich verwijderd. Men veroorlooft zich soms te schimpen op straffe partij-organisatie. Zonder partij-organisatie kunnen 's lands zaken niet worden bestuurd. Het partijwezen vergt leiders, die zeer groote macht — misbruiken knnnen zeker, maar, in de eerste plaats, ze ^bruiken kunnen. Die macht komt een man als Asquith of Balfour niet aanwaaien; zij wordt geput uit het besef dat men gesteund wordt door en zich beroepen kan op het vertrouwen van groote levende krachten uit het volk. Gaat een leider van zulk gehalte, handelend namens zijne partij, een compromis aan van zulke strekking als er op 28 November een in de Tweede Kamer werd gesloten, dan behoort dit invloed te hebben op de houding der partijgenooten in de Eerste, en dan behooren dezen niet,, morgen aan den dag, de regeering te belagen wier leven de uitvoering van het compromis beteekent. Of de partij van den heer Nolens heeft voor de voltrekking van het onderwijscompromis deze regeering noodig, öf zij heeft het niet. In het eerste geval was de houding der katholieke senatoren op 29 November een incongruiteit, in het andere de houding der katholieke tweedekamerleden op de dagen daarvóór. Men weet welke plichten aan deze regeering opgelegd zijn; dat zij het land niet behouden kan zonder versterking der middelen; dat geen regeering hoegenaamd thansvan de poging zou kunnen afzien méér te halen — ook uit het successierecht. En evenwel stelt men de botheid van zijn onwil ten toon.
In tweede instantie, zijn machteloosheid. Men mocht den heer van Gijn in deze omstandigheden niet laten gaan, en men heeft hem niet laten gaan. De Eerste Kamer zal thans de komedie hebben te vertoonen, door wijzigingen, die buiten den inhoud der rede van den heer van Lanschot omgaan, te zijn tevredengesteld.



240
MINISTER VAN GIJN.
22 Febr. 1917 deelde het Ned. Correspondentiebureau mede, dat de heer van Gijn, wegens meeningsverschil in den ministerraad betreffende de crisisuitgaven, zijne portefeuille had nedergelegd; Mr. Treub zou hem opvolgen.
23 Febr. verspreidde hetzelfde bureau de redenen der ontslagaanvrage, zooals zij door den heer van Gijn werden voorgedragen. Een wetsontwerp-Posthuma van Nov. '16 vroeg ■80 millioen aan ten behoeve der levensmiddelenvoorziening. Eene passage der memorie van toelichting had doen doorschemeren, „dat de minister van financiën zich met het geheele plan maar matig kon vereenigen". De heer van Gijn liad de indiening haar gang laten gaan „om des lieven vredes wil; .... ik hoopte dat de Kamer zich ook nog wel eens zoude bedenken; dat kon al uit het voorloopig verslag blijken", 's Heeren van Gijn's bezwaar was, dat van de 80 millioen „een groot bedrag ten goede komt aan wie het niet bepaald behoeven. Ik bedoel hier niet zoozeer de betrekkelijk kleine ■categorie van de menschen met ƒ3000 en meer. Die betalen toch straks weer in den vorm van belastingen wat zij nu profiteeren. Neen, ik bedoel de zeer breede kringen van menschen, die 25, 50, 70 ja soms 100 °/0 meer loon hebben, en voor wie de schatkist nu groote offers brengt, hen nog -daarenboven aan een bijzonder gunstiger toestand wennende, •die niet blijven kan. Daarom heb ik, toen het voorloopig verslaig verschenen was, dat nu juist niet van groote ingenomenheid met deze kostbare aangelegenheid sprak, gepoogd een weg te wijzen, langs welken zij, die het noodig hebben, beter zouden worden geholpen, en zij, die het niet of nagenoeg niet behoeven, geen steun wegens de duurte zouden krijgen. Deze poging is mislukt en ik moet erkennen, dat de bezwaren van de uitvoering vele waren, al waren ze bij zorgvuldig overleg met deskundigen wel te verminderen geweest. Het sprak vanzelf, dat ik er prijs op stelde, nadat die poging mislukt was, dat althans de fout van het bestaande stelsel een zoo klein mogelijke werkingsfeer kreeg of behield, en daarom gaarne gezien had, dat de memorie van antwoord van het 80 millioen-ontwerp zóó werd gesteld, dat zij naar langzame inkrimping wees. De Kamer kon dan aan haar neiging om in die richting te gaan, ook gemakkelijker toegeven. De



MINISTER VAN GIJN,
241
lieden, die werkelijk sterke behoefte hebben aan veel artikelen onder kostprijs, kon men dan nog individueel op andere wijze trachten te helpen.
„Intusschen, alle overleg inzake de memorie van antwoord werd mij geweigerd. Ik heb het stuk tegelijk mogen lezen met eiken anderen Nederlander.
„Er zijn toen nog onderhandelingen gevoerd, maar die brachten een opvatting van mijn verantwoordelijkheid bij mijne ambtegenooten aan het licht, die het verschil nog erger maakte. Men stelde zich op het standpunt — en vorderde, dat ik dit zou aanvaarden —, dat, wanneer het zoogenaamde crisis-uitgaven geldt, de minister van financiën zich heeft neer te leggen bij de besluiten van den ministerraad. De minister van financiën, aldus verder de kersversche verantwoordelijkheidsleer, kan het gewicht van zijn persoonlijke verantwoordelijkheid slechts in de weegschaal leggen, wanneer het geldt de indiening van een crediet-aanvrage bij de StatenGeneraal. Eenmaal zulk een crediet-aanvrage goedgevonden hebbende, gaat hem de zaak niet meer aan. Ik erken gaarne, dat de beschikking over „werkelijk gelimiteerde" begrootingsposten voor de verantwoording is van den betrokken minister. Maar wanneer het om begrootingsposten gaat, die feitelijk slechts stelposten, verkapte memorieposten zijn, die dus slechts formeel begrootingsposten zijn, dan staat de zaak anders. Zoo b.v. met de posten van tien, ja honderdtallen van millioenen, zooals de buitengewone oorlogs- en marinecredieten en het distributiecrediet. De bedragen, waarvoor die posten worden uitgetrokken, hebben geen beteekenis; de elastiekeomschrijving nog minder; ze binden den betrokken minister in geen enkel opzicht; de betrokken minister wil ook — en niet ten onrechte — niet gebonden zijn. Bij zulke begrootingsposten is het naar mijn meening de onafwijsbare plicht van den minister van financiën om, wat de hoofdzaken der besteding aangaat, die ten slotte het eindbedrag van de werkelijke uitgaaf bepalen, zooveel mogelijk toe te zien, dat slechts het zeer noodige geschiedt. Voor de beschikking over zulke posten is de minister van financiën mede verantwoordelijk, wat de hoofdlijnen aangaat; hij moet toezien, dat niet op groote schaal meer wordt uitgegeven dan noodzakelijk is. Nederlandsche Politiek. jg



242
MINISTER VAN GIJN.
Doet hij zulks niet, dan is er feitelijk niemand, die de verantwoordelijkheid op zich neemt, dat de uitgaven — door den begrootingspost niet werkelijk gelimiteerd — niet tot zoodanig bedrag zullen stijgen, dat daarvoor niet op behoorlijke wijze dekking kan worden gevonden."



Mr. VAN GIJN. — INDIË WEERBAAR.
23 Febr 1917.
Treub terug; niet aan Landbouw, waar hij als terugleidingsminister ') bovenal nuttig zon kunnen zijn, maar aan Financiën
Vreemder loop van zaken had wel niemand zich kunnen voorstellen. De vraag van den heer Troelstra, of er dan geen conflict-'16 meer bestaat, schijnt alleszins gerechtvaardigd, en de geruststellende herinnering „uit Unie-liberale kringen," dat immers de ouderdomsrente onder minister Lely blijft ressorteeren, weinig afdoende Niet dit is de vraag, of voortaan de heer Treub al of niet zich met de behandeling der ouderdomsrente zal belasten, maar of hij er van afgezien heeft, eene pensioenbelasting te vorderen ómdat er een ontwerp-ouderdomsrente aanhangig is.
Omtrent deze vraag zal licht moeten worden ontstoken; maar voorts is een antwoord vereischt op het verslag van den heer van Gijn.
Of deze, in het geschil waarvan nog alleen ziine lezing vóór ons ligt, gelijk heeft gehad?
De andere zijde verklaarde nog niets, dan dat het verschil „diepgaande ' was. Inderdaad.
Den heer van Gijn krimpt het hart, wanneer zijne medewerking wordt gevraagd tot het doen verleenen van blanco-credieten Blancocredieten en niets anders zijn dezulke die alleen op een zeker cijfer worden gefixeerd, omdat de Rekenkamer geen uitgaven dan uit een begrootingspost kan verevenen. Ministers Bosboom, Rambonnet en Posthuma zien zich in het geval gebracht, zulke credieten te verlangen. Terecht of ten onrechte? Hierover heeft noodzakelijk de ministerraad, niet slechts de minister van financiën, te beslissen
!) Hiervóór, bl. 233.



244
MINISTER VAN GIJN.
Acht laatstgenoemde toegeven ongerechtvaardigd, dan heeft hij öf zijn ambtgenooten van ongelijk te overtuigen en daarmede de indiening der aanvrage bij de Staten-Generaal te voorkomen, öf, zoo hij dit niet kan, heen te gaan.
In het 8o-millioen-geval is niet aldus gehandeld. Waarom niet? „Om des lieven vredes wille."
Om des lieven vredes wille wordt in dit ondermaansche veel nagelaten, en van zulke nalatigheid het meerendeel, na kerter of langer tijd, bezuurd.
De minister overtuigde zijne collega's niet. Hij verkreeg echter dat de Memorie van Toelichting zijn verzet liet doorschemeren. Landbouw vroeg aan, maar de minister van financiën vond het eigenlijk niet goed (in offïcieelen stijl: „kon zich slechts noode met het ontwerp vereenigen").
Berekening-van Gijn: de Kamer, nu op het bedenkeiijke der zaak verdacht gemaakt, zal een vuil verslag uitbrengen, en bij de memorie van antwoord krabbelen wij dan terug.
Berekening-Posthuma: noode of niet noode, hij heeft zich vereenigd, en de behandeling met de Kamer is, van dit oogenblik af, mijn werk.
En zoo barstte de bom, toen het vuile verslag er was, en de heer Posthuma dit bleek te willen beantwoorden zonder eerst om raad bij Financiën te loopen.
Nu zijn er twee vragen, die men vooral niet met elkander vermengen moet:
i0. of de heer van Gijn gelijk had vóór de indiening van het ontwerp;
2°. of hij gelijk had vóór de indiening der memorie van antwoord.
De tweede vraag 'toestemmend te beantwoorden, staat m.i. gelijk met in de vervanging te berusten van individueel door collegiaal departementsbeheer. De departementshoofden hebben zekere, bij reglement aangewezen zaken in den ministerraad te brengen, doch het eenmaal genomen besluit van dien raad wordt uitgevoerd niet door een collegium, maar door een individu. Welke gevolgen zou het hebben voor de behandeling in de Kamer, als deze niet meer weet wien zij eigenlijk vóór zich heeft?
Neen, de heer van Gijn had vóór de indiening der memorie van antwoord geen gelijk; maar de fout, die zich wreekte, was er geenszins een van hem alléén. De gansche ministerraad schijnt daaraan mede schuldig.



MINISTER VAN GIJN.
245
Is 's Raads opvatting der verantwoordelijkheidsleer juist weergegeven door den heer van Gijn — wij bestrijden in dat geval dat zij als een „kersversche" zou moeten worden bestempeld — dan houdt zij in: „De minister van financiën kan het gewicht zijner persoonlijke verantwoordelijkheid, en de gevolgen daarvan, slechts in de schaal werpen vóór de credietaanvraag aan de StatenGeneraal. Is tot deze besloten [en hij aangebleven], dan gaat hem de zaak niet meer aan".
Accoord. Maar welk een houding geeft zich dan de ministerraad, zoo deze 't zij bevordert 't zij duldt dat der Kamer over eene aanvraag bij haar indi ening het oordeel wordt ingeblazen van een man die, krachtens 's Raads opvatting der verantwoordelijkheidsleer, op dat oogenblik geen aan de Kamer mededeelbaar oordeel meer hebben kan?
Er schijnt op zeker oogenblik „om des lieven vredes wille" in 's lands kabinet een kortzichtige, een ietwat modderige politiek te zijn gevoerd; een politiek niet passende bij den ernst der tijden die wij beleven, en waarvan wij verzekerd moeten zijn dat zij zich onder Treub niet herhalen zal.
Nu de andere kwestie, of de heer van Gijn gelijk had vóór de indiening der credietaanvraag.
Het ontwerp zal, tot onberekenbare kosten van den lande, levensmiddelen beneden inkoopsprijs verstrekken ook aan de zoodanigen, wier inkomsten een meer of minder ruime marge blijven vertoonen boven den tegenwoordigen kostprijs van noodzakelijk levensonderhoud. De kosten, van dit staatsbedrijf vinden zij eerlang op hun belastingbriefjes in rekening gebracht. Voor sommigen komt het eender uit; eenigermate vermogenden betalen later oneindig meer dan de aanvankelijke besparing, die dit staatsbedrijf ook voor hen heeft opgeleverd. Een wonderlijke zaak, die bovendien een omslachtige administratie vergt, en waarbij het gestrengste toezicht de verspilling nimmer geheel voorkomen zal. Intusschen wordt het voor het eenige middel verklaard om de niet-vermogende Nederlanders thans aan voor hun beurs bereikbaar voedsel te helpen.
De heer Posthuma zal tot deze overtuiging de Kamer hebben te bekeeren. Hem hare gegrondheid te bestrijden, is niet mogelijk met de argumenten alléén, aan het correspondentiebureau opgegeven door den heer van Gijn. Deze deelt mede, „toen het voorloopig



246
MINISTER VAN GIJN.:
verslag verschenen was", een weg te hebben gezocht, „langs welken zij die het noodig hebben, beter zouden worden geholpen, en zij die het niet of nagenoeg niet behoeven, geen steun zouden krijgen". „Deze poging is mislukt", moet hij er op laten volgen. Desniettemin heeft hij eene memorie van antwoord verlangd, die „langzame inkrimping" der distributie aankondigde; „de lieden die sterke behoefte hebben aan artikelen beneden kostprijs, kon men dan individueel op andere wijze helpen". Dit kon is zonder nadere toelichting onbegrijpelijk. Het is om hel criterium te doen ter onderkenning van hen die werkelijk dé behoefte hebben. Is er een bruikbaar criterium te vinden, waarom heette dan eerst de poging, het aan te wijzen, „mislukt"?
Met deze vraag te stellen geeft men niet méér te kennen, dan dat men de gegeven opheldering onvoldoende acht; — niet vooralsnog, dat de heer van Gijn van den aanvang af zou hebben gedwaald. Zijne bezwaren zullen ongetwijfeld gedeeld worden doör leden der Kamer, en de Kamer zal ze bij het aanstaand debat kunnen en moeten wegen. Dat stelsel zal het beste zijn (eerlijker gezegd, het minst slechte), waarvan op goeden grond kan worden aangetoond, dat het den omslag en de verspilling het meest beperkt. Bij onmiddellijke hulpverleening in contanten is zeker de omslag minder, maar de verspilling volstrekt niet uitgesloten, en licht van zedelijk verderflqker gevolgen. Wie is niet overtuigd, dat zij simulatie oproepen zou op een allerbedenkelijkste schaal? Het moet klemmender bewijsvoering zijn dan de heer van Gijn in zijn interview heeft kunnen of willen gebruiken, die de Kamer zal mogen bewegen den heer Posthuma te doen vallen. Want het is niet aan te nemen dat deze morgen wijken zou, nu hij gisteren weerstond.
Tot zóóver werd dit overzicht des voormiddags van den 23sten geschreven. De namiddag heeft eene verklaring van den premier gebracht, blijkens welke het wederoptreden van den heer Treub geene reactie beteekent tegen het votum dat hem in 1916 de portefeuille kostte.
Dit zal niet het eenige opzicht zijn, waarin de heer Treub zich zal hebben te matigen. Hij is, in zijn ministerieel gedrag in 1915, boven de politieke mogelijkheden van toen uitgegaan, en het heeft moeten blijken, dat zelfs geen Treub die straffeloos miskent. Staats-



WEDEROPTREDEN VAN DEN HEER TREUB.
247
manskunst is, aan de mogelijkheden van het oogenblik hun maximum-rendement te ontwringen, doch dit wringen moet met zooveel omzichtigheid geschieden dat het den schijn heeft van lokken. Met onze lieden is op geen anderen voet iets te bereiken.
Drilt de heer Treub zichzelven tot een minister van financiën -voor de omstandigheden van Februari 1917 en vervolgens (omstandigheden die onder meer medebrengen, dat de Grondwetsherziening, waarmede zijn Gogeliaansche opzet van ' 15 om den voorrang dong, nu de Tweede Kamer door is, en perspectieven opent d*e niemand verborgen zullen blijven zoo hij ze al niet mocht willen zien), dan kan de rentrée in vele opzichten nuttig worden geacht. Treub is een kracht gebleken in critieke oogenblikken, en zulke kunnen er weder komen. Zijn blik, zijn durf, zijn rapheid kunnen goud waard zijn. Zijn adviezen omtrent de terugleiding onzer economische regeeringsmaatregelen tot eene voor de omstandigheden van na den vrede aan te nemen normaliteit niet minder. Die normaliteit zal niet de oude kunnen wezen; en dit doorziet hij als in Nederland vermoedelijk geen ander. Zijn eigenlijken lauwer heeft hij geplukt als minister van landbouw, nijverheid en handel. Moge het hem gegeven zijn op het beslissende oogenblik dit departement te bezielen, zoo hij het niet beheeren kan. Eene taak die aan zijn hooge bekwaamheden hooge eischen stellen gaat, en daaronder den moeilijken der zelf beheersching.
Omtrent den heer van Gijn deelde de premier mede, dat deze, hoewel zeer noode, èn in millioenenbedrag èn in stelsel van distributie had berust, doch vervolgens van meening was gebleken, „dat hem op de doelmatige besteding van het toegestane crediet een overwegende invloed toekwam"; eene meening in strijd met het gevoelen van de overige leden der regeering. Die dan ook (het is niet langer de premier die spreekt) verstandig zou hebben gedaan, de ongebruikelijke confidentie: „van Gijn wil het haast niet hebben", in mededeelingen aan de Kamer niet toe te laten. Zij heeft daardoor blijkbaar bij den afgetreden minister verwachtingen opgewekt waarvoor geene ruimte had mogen blijven.
De oud-gouverneur-generaal, de heer van Heutsz, voert tegen minister Pleyte een levendige campagne, die in sommige kringen instemming vindt.



248
DE HEER VAN HEUTSZ.
De heer Pleyte, aldus de heer van Heutsz in „De Industrieele Club" op 17 Februari, deelt mede, dat een ontwerp vlootwet voor Indië in Augustus 1914 bij de Kamer aanhangig zou zijn gemaakt, indien de oorlog niet ware uitgebroken. „Waarachtig, zóó staat het er. Dus: een verdedigingsplan in zijn vollen omvang, dat in Augustus 1914 klaar was, en, op het oogenblik dat de oorlog uitbrak, meer dan ooit van de allerhoogste urgentie was, werd niet aanhangig gemaakt, omdat die oorlog uitbrak !"
Met gebruik van welke materialen de heer van Heutsz gedurende den oorlog zijn urgente in een presente vloot zou hebben omgetooverd, vernam men niet. De regeering ondernam, met haar aanvraag van eenige kruisers en onderzeebooten, wat zij meende dat zij zou kunnen uitvoeren en tevens in ieder systeem dat men na den vrede zou kunnen aannemen, passen zou; en hoe schiet men nóg met die kruisers op f Ligt het in de macht van den heer van Heutsz van de oorzaken, die den afbouw vertragen, er ééne te doen verdwijnen?
Meer ernst is toe te kennen aan de bezwaren tegen minister Pleyte's militievoorstellen ingebracht J). Het lijkt meer of hij een nieuwen koers uit wijst, dan zelf dien frankweg uit stevent. Dit schijnen geen tijden waarin het „zoetjes aan" der verordening van militieplicht aanvankelijk voor Europeanen alleen goede politiek mag heeten. Men moet de principieele beslissing aandurven in een groot vraagstuk, en dat vraagstuk heet: „Indië weerbaar". Indië, dat zijn niet de duizenden, maar de millioenen; niet wij, maar de Inlander. Zonder hem spelen wij het nooit klaar. Het psychologisch oogenblik voor een groote hervorming te laten voorbijgaan is veel gevaarlijker dan in beginsel tot iets te besluiten, waarvan men nog niets anders weet dan dat het onvermijdelijk is. Het hoe moet terecht komen, zoodra over het of nog maar één gevoelen zijn kan. De mededeeling dat het overleg met de Indische regeering over de grondslagen van den militieplicht voor Inlanders, nog niet is afgeloopen, maakt inderdaad een beangstigenden indruk. Van de overleggingen tusschen Buitenzorg en Plein bestaat ervaring. Zij liepen, in de magna waarin het voluisse nu niet langer vpldeet^
1) „Het is een fout, dat voorshands slechts de Europeesche militie wordt inge voerd en dat er in dezen spannenden tijd nog overleg moet gepleegd worden tusschen Indische regeering en opperbestuur over de grondslagen der voor inlanders in te voeren militie" (de heer van Heutsz ter vergadering van 17 Febr. 1917)-



ONBEPERKTE DUIKBOOTENOORLOG. 249-
zelden af dan onder den druk eener oogenblikkeKjke noodzaak. Het is aan minister Pleyte, door kracht van wil die noodzaak te scheppen. Hij heeft reeds menig goed ding aangedurfd, en sterke door toon en inhoud zijner aanstaande redevoering het vertrouwen, in zijn beleid.
31 Jan. 1917 werd door Duitschland de „onbeperkte duikbootenoorlog" aangezegd; al de zeeën rondom het Vereenigd Koninkrijk, Frankrijk, Italië, Noord-Afrika, Egypte, werden met ingang van 1 Febr. tot verboden water verklaard. Neutrale schepen, in door Duitschland aldus „geblokkeerde" havensliggende, zouden tot 5 Febr. veilig kunnen uitloopen.
In Engelsche havens lagen in het begin van Februari een groot aantal Nederlandsche schepen met bestemming naar ons land. Engeland weigerde verlof tot uitklaring: het stelde den eisch, dat de geregelde Nederlandsche stoomvaartlijnen ondanks het duikbootengevaar den dienst op Engeland zouden hervatten; toen hieraan niet werd voldaan, weigerde het aanvankelijk, een aantal schepen, die, in afwachting van instructiën hunner reederijen, te Falmouth waren binnengevallen,, verlof te geven tot vertrek. Aan andere Nederlandsche schepen in Engelsche havens werden kolen geweigerd tenzij zij zich verbonden twee reizen voor Engeland te doen door het gevaarlijke gebied.
Over het vertrek der schepen uit Falmouth moest nu met Engeland en met Duitschland beide worden onderhandeld. Aanvankelijk stond Duitschland toe, dat de schepen mochten uitloopen tot middernacht van 10 op 11 Februari; hiervan kon geen gebruik worden gemaakt, daar de mededeeling eerst in den namiddag van 10 Febr. in den Haag werd ontvangen. Den 14^ stond Duitschland toe, dat de schepen zouden mogen uitvaren, hetzij 22 Februari, hetzij 17 Maart. Op 22 Febr. kon slechts eene betrekkelijke veiligheid gewaarborgd worden; op 17 Maart eene volstrekte, daar vóór dien datum alle Duitsche duikbooten de vereischte instructies met zekerheid zouden hebben ontvangen. Vervolgens evenwel werd medegedeeld, dat redelijkenvijs mocht worden aange-



2$0
DE ZEVEN SCHEPEN.
nomen, dat alle duikbooten ook vóór 22 Febr. het waarschuwend bericht zouden hebben ontvangen. De lijst der schepen, die 22 Febr. zouden uitloopen, werd hierop naar Berlijn geseind; het waren de Bandoeng en Menado van de Rotterdamsche Lloyd, op de thuisreis uit Ned.-Indië; de Jacatra derzelfde maatschappij, op de thuisreis van Nieuw York, met graan voor de Nederlandsche regeering; de Noorderdyk der Holland-Amerika-lijn, op de thuisreis van Nieuw York, met graan voor de Nederlandsche regeering; de Zaandijk- der Holland-Amerika-lijn, de Kernland en de Gaasterland van de Kon. Hollandsche Lloyd, op weg naar Amerika om graan te halen. De schepen liepen uit, en werden alle getorpedeerd of door bommen tot zinken gebracht; van alle werd de bemanning gered. De Menado bleef drijvende en kon te Falmouth worden binnengebracht; de zes overige schepen zonken.



DE ZEVEN SCHÉPEN.
24 Febr. 1917.
Amerika breekt de betrekkingen met Duitschland af; de andere neutralen hebben geprotesteerd, maar weten zeer wel dat zij hun protest geen kracht kunnen bijzetten. Nederland (in een, zelfs voor de omstandigheden waarin het verkeert, slap stuk) laat „de verantwoordelijkheid op de Duitsche regeering terugvallen"; het durft de in stilte gebalde vuist niet opheffen om terug te slaan.
Tegen wien zouden wij het ook doen? Tegen Duitschland? Wij zouden met de andere tegen Engeland willen vechten, dat geen schepen torpedeert, maar, om in het tekort van eigen scheepsruimte te voorzien, neutrale schepen dwingt zich voor Engeland te laten torpedeeren.
Wie is schuld, dat de zeven schepen niet tijdig uit Falmouth weg hebben kunnen raken? De Engelsche regeering, met haar aanvankelijk uitvaartverbod. Wie, dat eenentwintig andere schepen in Engelsche havens moeten achterblijven? De Engelsche regeering, die ze aan geen kolen helpen wil eer ze zich verbonden hebben twee reizen voor Engeland te doen.
Zeker, Engeland kan kolen leveren op zijn eigen voorwaarden. Maar laat het ons nooit weer aankomen met „bescherming der kleine natiën"; ook nooit meer met „Rule Britannia", „Koningin der zeeën" en dergelijke antiquiteiten meer. Koningin niet eenmaal van de vaarwaters onder zijn eigen kust.
Het is zóóver gekomen, dat er tegenwoordig naar verhouding veel minder Entente-schepen kelderen dan onzijdige. De eerste zijn gewapend, en de duikbooten durven ze minder goed aan. Wij mogen de onze niet wapenen



252
GENTSCHE HOOGESCHOOL.
De hel is losgebroken; geen der duivels kan ons beschermen tegen den ander, en daar liggen wij.
Intusschen blijkt uit een mij dezer dagen toegekomen bewijs van ontvangst voor een aan de Gentsche hoogeschool van vóór den oorlog toegezonden boekwerk, dat de „Vlaamsche" dito aldaar, omtrent welker ontstaan wij in de Deutsche Revue van Januari belangwekkende bijzonderheden vernemen, een „Opperbibliothecaris" rijk geworden is. Proficiat! Het rood-wit-blauw van de zee gevaagd, en het Belfort een „Duitsche hoektoren". De Revue windt er geen doekjes om. Zij versmaadt, voor Vlaamsch geweten en Vlaamsche eer, zelfs de toezegging dier „betrekkelijke veiligheid" waarvan Noorderdijk, Zaandijk, Jacatra, Bandoeng, Menado, Eemland en Gaasterland de waarde mochten proeven. Het is beter zóó.
Den 6den Maart 1917 deelde de Duitsche gezant mede, dat zijn regeering bereid was de bemanningen der zeven schepen schadeloos te stellen voor de door hen geleden materieele verliezen en den reeders te gemoet te komen door hun den aankoop van Duitsche schepen na den vrede te vergemakkelijken. Dit aanbod, voegde de gezant er aan toe, moest niet aangemerkt worden als een erkenning van schuld door de Duitsche regeering, maar als ingegeven door ,wenschelijkheid en goede nabuurschap".
Na weigering van dit aanbod volgde de mededeeling dat de Duitsche regeering bereid was, de reeders der zeven schepen in de gelegenheid te stellen gedurende den oorlog op voordeelige voorwaarden Duitsche schepen te huren.
De Nederlandsche regeering wees ook dit tweede aanbod af.
Den 5aen Maart kwam een Engelsche koopvaarder, de Princess Melita, den Nieuwen Waterweg binnen, die bij onderzoek bleek, bewapend te zijn, en derhalve werd genoodzaakt terug te keeren. Den volgenden dag keerde het stoomschip terug, en verzocht, een zieke te mogen debarkeeren en drinkwater te mogen innemen, hetgeen werd toegestaan ; overigens werd ook thans het binnenvaren belet. Den derden dag verscheen het schip weder, thans zonder kanon en affuit, en werd toegelaten.



DE PRINCESS MELITA.
28 Maart 1917.
De zeven schepen onvergoed. Wat Duitschland aanbood, kon alleen zijn aangenomen door wie van gemoed een bedelaar was en tegelijk van verstand een ezel J).
De Princess Melita ? Wij zitten met de bepaling van 1914 2). Wij zouden het volste recht hebben, te zeggen: wij hebben toen aan hulpkruisers en patrouilleschepen gedacht. Wanneer thans een koopvaarder ten onzen genoege kan bewijzen dat hij noch het een is noch het ander, zullen wij hem toelaten al heeft hij een kanon aan boord tot afweer van onverhoedsche aanvallen van eene soort die, door ons protest en dat der geheele neutrale wereld, tot misdrijf is gestempeld. In hoeverre een staat gebruik kan maken van zijn volste recht is echter vooralsnog eene vraag van politiek. Duitschland zou antwoorden wat het aan Amerika geantwoord heeft: „Reeds vóór mijn duikbootenoorlog begon, hebt gij u, onder protest, van Engeland handelingen laten welgevallen die het gecodificeerde volkenrecht verscheurden. Welnu, gij hebt immers het protesteeren niet verleerd. Gaat gij verder, ik ben tot alles in staat waartoe gij mijn vijand in staat hebt geacht, toen gij het tegenover hem bij een protest hebt gelaten."
Amerika heeft zich aan die taal niet gestoord; maar wij zijn Amerika niet. Blijft Engeland bij zijn verstand, het zal ons niet noodzaken de lijn der strikte neutraliteit te verlaten. Dezeerreëele
1) Over de regeling waarin Nederland in Juni 1917 berustte, zie hiervóór, bl. 157.
2) Hiervóór, bl. 153. Het besluit van 30 Juli 1914 had betrekking op oorlogsschepen „en daarmede gelijkgestelde vaartuigen".



254
VAL VAN MINISTER BOSBOOM.
belangen welke die neutraliteit vertegenwoordigt zijn, als vele belangen in dit ondermaansche, niet te handhaven dan door eenige fictiën te ontzien. Waaronder deze, dat wij er onkundig van zijn gebleven dat de gewapende koopvaarder van 1917 een ander wezen was, een andere ziel had dan de hulpkruiser van 1914, en ons mogen vastklampen aan het criterium der al of niet aanwezigheid van schietgevaarte.
Dit alles is niet fraai voor ons; — België, Servië, Roemenie zijn niet fraai voor de Entente. Er blijft voor ons, boven het primum vivere, één hooger gebod, dat in werking zal treden bij den eersten onmiddellijken aanval op ons grondgebied. Vooralsnog geldt echter het lagere gebod, en wij hebben het niet ondergeschikt gemaakt aan ware of vermeende belangen der Entente.
Bij de behandeling van een nieuw buitengewoon oorlogscrediet diende op 4 Mei 1917 de heer Marchant eene motie in, waarbij de Kamer als haar oordeel uitsprak, dat de landstormklasse 1908 niet vóór de militielichting 1918 behoorde op te komen, aangezien de bedoeling der landstormwet was geweest, ouderen door jongeren te doen aflossen. De minister verklaarde hierin eene motie van wantrouwen te zien, doch kwam onder invloed van Dr. Nolens op deze verklaring terug. Hij eindigde met te zeggen: „Ik kan en mag de motie na de discussie niet beschouwen als eene motie van wantrouwen. Bij hare aanneming moet ik mij vrijheid van handelen voorbehouden." De motie werd hierop aangenomen met 39 tegen 21 stemmen. Eene motie-Scheurer, die wel als motie van wantrouwen werd aangekondigd, werd in dezelfde vergadering verworpen met 48 tegen 12 stemmen.
Onmiddellijk na den 4<ien Mei werd in de pers bekend gemaakt dat de maatregelen tot oproeping der landstormklasse 1908 tóch voortgang zouden hebben: zij waren reeds veel te ver gevorderd om nog te kunnen worden gestuit.
Ontstemd door het gebrek aan oprechtheid van den minister, bracht de Kamer dezen den icA^, door aanneming eener nieuwe motie-Marchant, ten val; de meerderheid (44 stemmen werden uitgebracht vóór de motie), vormde een zeer heterogeen gezelschap. De premier, hoewel aanwezig,



DE HEER MARCHANT.
255
sprak evenmin een woord, als indertijd vóór den val van Treub. De heer Rambonnet, als tijdelijk minister van oorlog,, voer met de oproeping der klasse-1908 voort. De heer Marchant interpelleerde 22—23 Mei; de heer Rambonnet herinnerde er bij die gelegenheid aan, dat meer dan 95.000 man, ouder dan de landstormklasse 1908, nog onder de wapenen stonden; de heer Cort van der Linden zeide: „Op 4 Mei is niet gebleken van zoodanig verschil van gevoelen tusschen minister Bosboom en de Kamer, dat aftreding daarvan het gevolg moest zijn. Het stellen der kabinets-quaestie op 10 MeL om den minister van oorlog te dekken, zou niet in het belang van het land zijn geweest. Tegenover de groote taak, die het ministerie heeft te vervullen, is de oproeping van den landstorm van ondergeschikte beteekenis". — De heer Marchant antwoordde: „Den minister Cort van der Linden komt lof toe voor zijn grondwetsherziening, maar op dien lof wordt een schaduw geworpen door zijn staatsrechtelijke theoriën. Het beroep op den volkswil, op het volk, over de volksvertegenwoordiging heen, is iets wat in den loop der
geschiedënis alle tyrannen hebben gedaan Wij krijgen
thans het algemeen kiesrecht van een minister die nietsvoelt voor de democratie. Indien practijk werd wat deze minister beoogt, zou het algemeen kiesrecht waardeloos zijn. Juist nu, aan den vooravond van de grondwetsherziening, dient de Kamer zich hierover uit te spreken. Dit conflict is van zeer ernstigen aard. In normale tijden ware dit niet mogelijk. Thans zal de Kamer zich moeten bepalen tot een ernstig protest. Zij is door overmacht gedwongen te berusten. Alleen deze overtuiging weerhoudt mij en mijn politieke vrienden van het uitlokken van een votum der Kamer." In zijn dupliek zeide de heer Cort van der Linden nog:. „In de omstandigheden van thans is het volstrekt onmisbaar, dat elk minister zijn eigen gezag kan handhaven. Mijn ingrijpen had den levensduur van minister Bosboom kunnen verlengen, maar zijn zeggenskracht niet kunnen versterken.
Daarom heb ik niet ingegrepen Ik aanvaard den steun
van den heer Marchant alleen omdat ik met hem van meening ben, dat het in deze buitengewone omstandigheden van belang is, dat deze regeering haar taak volbrengt."



2 $6 VOORSTEL-VAN LEEUWEN.
Den 9den Mei kwam in de Tweede Kamer in behandeling een voorstel van het sociaal-democratisch lid den heer van Leeuwen, om eene commissie te benoemen tot het ontwerpen van een adres aan de Koningin, inzake de vergrooting van het aandeel der Kamer in het bestuur der buitenlandsche betrekkingen. Dit voorstel was slecht doordacht, zooals in de Kamer met name door Mr. Limburg werd aangetoond. Het scheen iets te beoogen dat alleen door grondwetsherziening kon worden bereikt. Was daarentegen de bedoeling alleen de instelling eener Kamercommissie voor buitenlandsche zaken, dan was het geheele adres niet noodig. „Wij bederven de ontwikkeling van ons staatsrecht", zeide de heer Limburg, „als wij aan de Koningin gaan vragen de instelling eener parlementaire commissie". De Kamer van 1918 heeft, naar men weet, eene zoodanige commissie ingesteld zonder zich bij adres tot de Kroon te richten.
Onderwijl had de Eerste Kamer in eersten termijn de Grondwetsherziening afgedaan, zoodat de vernieuwing van het mandaat der Staten-Generaal voor de deur stond 1). De partijen, met uitzondering der jonge communistische, beoogden, de verkiezing bij simpele candidaatstelling der aftredende leden te doen afloopen, hetgeen door een comité onder voorzitterschap van Mr. S. van Houten verijdeld werd, dattegencandidaten stelde die nergens de meerderheid behaalden.
1) Hiervóór, bl. 141.



VAL VAN MINISTER BOSBOOM. — VOORSTEL-VAN LEEUWEN.
26 Mei 1917.
Het laat zich niet aanzien dat de beweging onder leiding van Mr. S. van Houten, Mr. W. Heineken en Mevrouw Drucker, aan welke Frederik van Eeden steun en glorie bijzet van zijn dichterschap, de zitle-wat-zit-verkiezing ernstig in gevaar zal brengen; meer zal men nog te stellen hebben misschien met den heer Wijnkoop en de zijnen. „Het volk is bedrogen". Elke veertig kiezers hebben toch in ieder district de macht eene stemming af te dwingen? Wat te denken van een verzet dat deze kans open heeft, en zich met jeremiades veronledigt ? Spant uwe krachten in en meet 'ze met die eener massa, welke oordeelt het votum der beide Kamers te moeten bevestigen, en zich voorneemt dit te doen op de minst omslachtige wijze. Het is aan u, haar tot meer nadrukkelijke bekrachtiging te noodzaken.
In gansch de beweging is de teleurstelling der vrouwen nog het meest rèeele element. Der vrouwen, voor zoover zij het kiesrecht thans reeds begeeren. Dat is een minderheid. Zij zal sneller aangroeien onder vigeur van het nieuwe kiesrecht, dan wanneer wij moesten meenen het aan de vrouwen te wijten te hebben, dat wij nog eenmaal in den poel van „welstands- en geschiktheids"-debatten waren teruggezonken. En dat op het oogenblik wellicht van den Vrede, die ons tot zóó dringend ander werk zal roepen!
Het vrouwenkiesrecht moet groeien tot onweerstaanbaarheid, zooals het mannenkiesrecht die eindelijk getoond heeft te bezitten. Het zedelijk gezag, waarmede haar eisch in mannenoogen bekleed zal moeten zijn om te worden ingewilligd, zijn de vrouwen bezig
Nederlandsche Politiek. j-



258
DE GRONDWETSHERZIENING AFGEDAAN.
te verwerven. Met toenemende snelheid (hoor Prof. Bavinck *)); — maar zijn volle groei is niet bereikt. Het stelle zich ten doel, het vrouwenkiesrecht onder vigeur der grondwet-1917 onmiddellijk af te dwingen; — eene poging, het bestaan der grondwet-1887 te rekken, zou de vrouwen slechts blameeren, en de overgroote meerderheid der vrouwen die zich reeds aan het staatkundig leven laten gelegen liggen, ziet dit in. De vrouwen hebben zich te stalen voor den strijd van morgen; zij staan buiten de liquidatie der vraagstukken van gisteren.
Een liquidatie, dat is deze Grondwetsherziening, die de Eerste Kamer met prijselijke kortheid heeft afgedaan. Waartoe het Nederland van vóór den oorlog reeds had kunnen en moeten besluiten, is dan nu ondanks, neen dank zij den oorlog, zoo goed als geschied. De premier, aarzelend in '13, heeft zijn volle gewicht ingeworpen in '16 en '17, een gewicht, door de tijdsomstandigheden buitengemeen vergroot. Hij heeft niet geschroomd alles te willen wat hij gevoelde thans te kunnen, en in de mate van zijn kunnen heeft hij zich niet vergist. De tastzin en wilskracht die hem zijn succes hebben bezorgd, zijn onder Nederlandsche staatslieden zeldzame eigenschappen. In de galerij van ons staatkundig verleden zal straks deze laatkomer op een hoog en tegelijk hecht voetstuk staan, beneden Thorbecke, maar ver boven Heemskerk senior.
Geen schaduwpartij op het doek? Voorzeker ja. Wij zouden het, als goede Hollanders, ook niet anders wenschen. Onze oogen beminnen het fluweelige van schaduwen; zij zoeken het. Het is niet alles botertje tot den boom in Hollands politiek. Zou het anders kunnen in zoo'n tijd? Anders mogen?
Het Kamer-concert is geëindigd in een snerpenden dissonant. Daarvoor zorgde de heer Marchant, die er nimmer tegen opziet gemakzuchtige ooren te verscheuren. Dat is geen dankbare functie;
1) „Ik wil verklaren, al weet ik dat ik hierin niet door al mijn partijgenooten gesteund word, dat ik van overtuiging ben dat de Heilige Schrift zich niet tegen het vrouwenkiesrecht verzet Zullen wij het goedkeuren, dat de Grondwet de mogelijkheid opent
voor de vrouw, om later het stemrecht te verkrijgen? Op die vraag durf ik, ook met de Schrift in de hand, niet anders dan een bevestigend antwoord geven" (de heer Bavinck in de Eerste Kamer, 15 Mei 1917).



BOSBOOM.
259
— het kan een nuttige zijn. Wat tot deze laatste zijner rustverstoringen te zeggen?
De Kamer gevoelt, dat zij, in het sedert '14 gespeelde stuk, eene rol heeft vervuld wier'belang niet geëvenredigd is geweest aan haar lengte. Zij heeft, al voortsprekende, minder geleid dan ondergaan. Dikwijls is zij met een kluitje in het riet gestuurd, en zij moest dan nog doen of zij het niet merkte. Dit alles kan, voor een tijd, droeve noodzaak zijn; beklijvend, ware het bederf. De „volkswil", waarop deze premier zich beroept, kan en behoort op den duur zich niet te uiten buiten de Kamer om. Dit met nadruk te zeggen en het thans te zeggen, was geen overdaad.
Is de heer Marchant gelukkig geweest in de keus van het demonstratie-object waaraan hij de macht der Kamer zocht aan te toonen? Ja, en neen. Met, ministers die de vrijmoedigheid missen de Kamer in te lichten op het oogenblik zelve dat deze inlichtingen begeert die (blijkens de latere mededeelzaamheid der regeering) niet ter wille van eenig hooger landsbelang behoefden te worden geweigerd, is inderdaad het land niet gediend. Het schuilevinkje spelen van den minister van oorlog op 4 Mei verried óf zwakheid óf onwil, en beide verdienden straf. Er is geen twijfel aan: indien minister Bosboom den 4<len Mei gezegd had wat hij pas in de avondvergadering van den ioden js komen zeggen, en daaraan had toegevoegd dat gedane zaken geen keer hebben, zou de motie-Marchant zijn verworpen, evengoed als de motie-Scheurer verworpen werd. In plaats echter van het wantrouwen te noodzaken zich in zijn waar karakter te vertoonen, heeft de minister verkozen het te paaien. Dat doet men niet straffeloos, als men óf besloten is öf zich er toe brengen laat reeds vier-en-twintig uur later den volke te verkondigen dat men toch zijn gang zal gaan. Zich niet te laten afbrengen van wat hij voor zijn plicht hield was 's ministers volle recht; doch wie eenmaal het beneficie van den schijn heeft aanvaard, heeft langer dan een etmaal te offeren aan den schijn. Liet de zaak zelve dit niet toe (en de meerderheid der Kamer ware Ongetwijfeld bereid gevonden de argumenten der regeering met ernst en zonder vooringenomenheid te keuren), dan had de regeering met de vaagheid van het resultaat der vergadering van 4 Mei geen genoegen mogen nemen. De minister van oorlog niet, en de premier niet. Wat deze ter verdediging zijner houding op 4 Mei den 23*ten heeft bijgebracht,' schijnt on-



26b
BOSBOOM.
voldoende. De premier „had niet gemeend dat de motie van 4 Mei gevolgen van beteekenis zou hebben". Te voorkomen dat zij die kreeg, lag inderdaad in de macht van den ministerraad; maar dan had deze na afloop der vergadering anders moeten handelen dan hij gedaan heeft.
De premier heeft, voor het minst, er toe medegewerkt dat zijn minister van oorlog zich blootstelde aan een votum als den ioden Mei gevolgd is, en hij heeft dien ioden Mei gezwegen. Den 23sten heeft hij van dit zwijgen reden gegeven. Het had niet op zijn weg gelegen den politieken levensduur van minister Bosboom te verlengen, als diens eigen zeggenskracht hem niet redden kon.
Met ministers te verlangen die bouwen durven op de kracht van hun eigen woord alleen, handelt de premier ongetwijfeld in het landsbelang. Doch hij heeft toe te zien dat die kracht dan ook worde ingezet op het oogenblik dat zij vereischt is. Dat was, in dit geval, op 4 Mei, en niet later.
Toen minister Bosboom zijne portefeuille had nedergelegd, en daarna, in volle gemoedsrust, minister Rambonnet op zich nam den door de Kamer afgekeurden maatregel uit te voeren, heeft dé heer Marchant gemeend dat het oogenblik was aangebroken — voor een groote daad? neen, voor een klinkend woord. Hij heeft, door zijn optreden op 22—23 Mei, het prestige der Kamer niet verhoogd; — en hierom had het toch te doen moeten zijn. Hij heeft zich door den premier laten zeggen, dat er voor eene Nederlandsche regeering op dit oogenblik gewichtiger zaken zijn, dan het al of niet vasthouden aan een bepaalden datum tot de oproeping eener landstormklasse, en vervolgens geen motie durven voorstellen. Van den heer Nolens heeft hij moeten hooren, dat zijn usurpeeren der uitdrukking: „de Kamer eischt....", de Kamer zelve geen oogenblik bedroog. Het incident van het votum van 10 Mei werd daarmede tot de juiste afmetingen teruggebracht, Een onhandig minister had zich, grootendeels door eigen schuld, maar niet zonder eenige onthoudingsschuld van den premier, aan een bont samengestelde coalitie van geteeltelijk weinig respectabele belagers prijs moeten geven; — dit was al. De zwakheid van 4 Mei verdiende te worden gegispt, en in zoover is de heer Marchant volkomen in zijn recht geweest. Heeft hij zijn doel hooger gesteld en de eerzucht gehad deze Kamer, vóór haar ontbinding,



VOORSTEL-VAN LEEUWEN.
2ÓI
een terrein te doen herwinnen dat hij haar met vrees en onwil had zien prijsgeven, dan is zijne poging als geheel mislukt te beschouwen. Eene Kamer wint gezag niet door stuiptrekkingen op haar sterfbed, maar door het gebruik dat zij, een geheele zitting door, van haar rechten weet te maken. Had zij willen verzekeren dat de wet, waaraan zij zelve het karakter eener aflossingswet gegeven heeft1), op zeker oogenblik in hare werking werd gestuit, dan had zij tijdig naar de middelen moeten grijpen welke tot zoodanig doel onder haar bereik liggen.
Evenmin als het Bosboom-geval en zijn staart, is de behandeling van het voorstel-van Leeuwen geschikt, op de creditzijde van het conto der thans overleden Kamer figuur te blijven maken. Het voorstel zelf was niet wel bezonnen, maar van wat er tegen ingebracht werd, een goed deel nog minder.
De rechten die de Nederlandsche volksvertegenwoordiging zich te veroveren heeft ter beheersching van het buitenlandsch beleid, zullen nog wel geruimen tijd den „grondwettelijken ondergrond" moeten missen. De volheid van zedelijk gezag ter zake, die het voorbijgaan van het vraagstuk bij de pas afgeloopen grondwetsherziening tot een onmogelijkheid zou hebben gemaakt, heeft de Kamer zich nog bij lange na niet verworven. Zulk gezag komt niet aanwaaien en kan door geen papieren bepalingen, slechts door de constitutioneele practijk, worden verzekerd. Op een periode van een halve eeuw lang, waarin de behandeling der begrooting van buitenlandsche zaken doorgaans een paskwil is geweest, kan een leiding gevende actie der Kamer in zake buitenlandsch beleid niet zonder overgang volgen. Dien overgang hebben wij, door geleidelijke, aanvankelijk bescheiden, aanhoudend weloverwogen wijzigingen der constitutioneele practijk, eerst nog te maken. Wat de Kamer voortaan met de reeds thans bezeten rechten doet, daarop komt het aan; volstrekt niet, of men er haar thans reeds rechten bij verleent. Zij heeft de Kroon er buiten te laten, tot het oogenblik dat zij haar voorhouden kan: dit en dat uwer rechten behooren aan mij over te gaan naar de letter, daar gij ze niet meer uitoefent met der daad.
Het voorstel-van Leeuwen zag dit voorbij en moest zich na
1) Hiervóór, bl. 184.



2Ó2
INDIË WEERBAARHEID.
herhaalde wijziging laten ontzielen tot een van die protestatién die te smartelijker de daden doen missen. Het ding was te hoog opgezet voor eerstbeginnenden als te dezen onze Kamerleden zijn.
Onze volksvertegenwoordiging, waarvan in den regel te veel kwaad gezegd wordt, is inderdaad al veel beter dan die der „knappe koppen" van vóór '87: zij is minder eigenwijs; legt, met minder spektakel, meer eieren dan de Kamers uit den vervaltijd van het censuskiesrecht. De Kamer van '13 heeft het waarlijk niet gemakkelijk gehad; zij heeft, over het geheel, gezond verstand betoond, en zelfbeheersching. Het gemiddelde der zedelijke en verstandelijke kwaliteiten harer leden staat niet laag. Aan leiders evenwel die klem en kleur weten te geven aan haar wilsuiting bij onvoorziene of door het gros niet voldoende voorziene of begrepen gelegenheden, is zij thans niet overrijk. Bos en Tydeman heeft zij verloren. De politieke levensbaan van den heer Lohman neigt ten einde. En ik zou mij zeer moeten vergissen, of zoowel bij de Bosboom- als bij de van Leeuwen-debatten heeft de sociaal-democratische fractie (en deze niet alleen) den heer Troelstra') smartelijk gemist.
De heer Pleyte heeft de dubbele gelegenheid hem geboden, om, tijdens de aanwezigheid der deputatie 2), een „Indië weerbaar"-rede te houden met perspectief, niet aangegrepen. Hij heeft dit overgelaten aan den heer Colijn 3). Hoe dankbaar wij dezen zijn, liever hadden wij iets stelligs van de regeeringstafel Jgehoord. Van de deputatie zelve (die nu uitgesproken heeft) had men recht de aanleiding te verwachten; eene verwachting waaraan zij overvloedig heeft voldaan. De even moeilijke als noodzakelijke oplossing aan te geven, of. althans de richting waarin deze van nu voortaan zal worden gezocht, was de taak ter regeering. De kreupele grootspraak der heeren van Heutsz, vader en zoon 4) die leuzen voor zaken bieden, wordt door den heer Pleyte naar waarde geschat. Zijn schroom zich en anderen te bedwelmen is even prijselijk als
1) Die thans naar Stockholm was (zie mijn Wereldgeschiedenis 1915—79/9,1,138,161).
2) Deputatie van invloedrijke Inlanders, onder geleide van den heer van Hinloopen Labberton naar Nederland gekomen om aan te dringen op de weerbaarmaking van Indië.
3) Eerste Kamer, 19 Mei 1917.
4) De heer van Heutsz Jr. ondersteunde zijn vader in diens aanval op minister Pleyte (hiervóór, bl. 248).



ZUIDERZEE.
263
■deze negatieve deugd in haar wezen zelve onvoldoende heeten moet voor de omstandigheden die Indië thans beleeft. Waartoe hij zich niet zal laten medesleepen heeft de heer Pleyte wel doen gevoelen, maar wat wij van hem te wachten hebben heeft hij nog niet met de .vereischte duidelijkheid gezegd.
De Tweede Kamer heeft, vóór haar overlijden, gelegenheid gevonden, in haar Voorloopig Verslag over het Zuiderzee-ontwerp aan het defensie-bezwaar een fermen deuk te geven. Zij zal begrepen hebben dat meer akkers en ruimer graanoogst winsten zijn voor eene weerkracht, inniger, duurzamer vooral dan die afhangt van technische verdedigingsinzichten van het oogenblik. Te stellen: wij beginnen dit werk niet, voor wij precies weten zullen hoe wij (na tal van jaren) het verdedigen zullen, is gelijkwaardig met te besluiten: wij beginnen dit werk nooit. En in dat besluit, na al wat voorafging, te berusten, zou een van die doodelijke slagen zijn die geen vijand van buiten een volk toebrengen kan; slechts de eigen hand.



TWEE PROEFSCHRIFTEN.
Juni 1917.
C. W. van der Pot, Wet en Algemeene maatregel van bestuur in het Nederlandsche staatsrecht. Leiden, IJdo. 1916.
A. N. Molenaar, Rechtskarakter der Begrootingswet. Leiden, Batteljee en Terpstra, 1916.
Beide deze proefschriften zijn van een aard dat de aandacht van een ruim publiek er op mag worden gevestigd. Verwonderen doet het niet, dat dit met het werk der beste leerlingen van Prof. Krabbe *) meer dan eens het geval is. Niet minder dan door zijne geschriften, oefent deze hoogleeraar invloed uit door zijne lessen: beide doen iets kiemen in de hersenen van wie met hem omgaan. Wat er dan opschiet zijn wel eens wilde ranken, die het onverbiddelijke leven spoedig heeft weggesnoeid. Ditmaal is er een stevige jonge stam onder, die weerstand biedt. Hij draagt een weidsche bladerenkroon, waaronder wij den lezer verzoeken zich een oogenblik neer te zetten. Zonder van zijne plaats op te staan zal hij dan tevens het gezicht hebben op een ander gewas, dat minder vast geworteld schijnt.
De vruchtbaarheid van het lapje akademietuin waar wij ons bevinden, is, voor ons leeken, een ding om blijde mede te zijn. Gaarne willen wij in een tijd als dezen het beluisteren, welke
1) Het proefschrift van den heer van der Pot, te Utrecht en dus niet onder Prof. Krabbe verdedigd, draagt evenwel van diens invloed vele sporen en werd te Leiden geschreven.



DE VRIJE RECHTSVINDING.
265
conclusiën er, uit een gerevolutionneerde rechts- en staatsleer, getrokken worden voor de practijk.
Getrokken (verwachten wij zoo) niet met den hoogmoed van het vroegere doctrinarisme, dat aan de maatschappij haar recht meende te kunnen geven. Hebben wij de geleerden wel begrepen,, dan is hun hoogste eerzucht thans, met geduld en liefde het leven bespiedend, recht te mogen vinden.
Welk een weg hebben zij inderdaad sinds 1848, ja sinds 1887" afgelegd 1 Van hunne voorouders denken wij geen kwaad. Het waren lieden van een groot geloof en hooge levenshouding. In hun vereering zijn wij opgevoed, en ondanks al blijven wij eigenschappen in hen bewonderen waar de onze in menig opzicht niet aan reiken kunnen, omdat zij zoo ongelijkvormig zijn. Maar ervaren hebben wij het, dat de door hen onfeilbaar geachte formules het leven niet beheerschen; dat hun wijsheid niet voor alle, en zeker niet voor onze tijden is; dat de hand uit te strekken naar palladia van het liberale staatsgeloof geen schennis is, maar plicht.
Welke is de historische taak van het liberalisme geweest? De vrije rechtsvinding (men noemde het: vrije wetgeving) op de vorstelijke, aristocratische of bureaucratische oppermacht te ver-, overen (ten onzent: op het verlepte bonapartisme van Willem I). Die verovering wordt niet te niet gedaan, indien ons geslacht naar zijne overtuiging handelen durft, dat wetgeving niet alle rechts-, vinding omvatten of volgen kan; dat het wetgevend orgaan, ons door de achtenveertigers nagelaten, tot de veelheid, doeltreffendheid, snelheid van rechtsvinding waar ons leven om schreeuwt,, lang niet in allen deele bekwaam is.
Het remedie ligt voor de hand, zoo die althans grijpen durft naar wat de oogen zien moeten. Juist ómdat de staatsfiguren va» Thorbecke's Narede, de „zelfstandige monarchische regeering", de „volksvertegenwoordiging zonder eenigen band met de kiezers", non entia zij gebleken; juist ómdat wij hebben de „volksregeering bij representatie", behoeven wij niet van één representant den afgod te maken. Onze belangen zijn veilig bij anderen dan de Staten-Generaal, omdat en in zower ook andere organen uit ons zelve» zijn. En dat is met de „koninklijke regeering" in Nederland het geval.
Wij zien dit en moeten er naar durven handelen, zonder eerst den last te aanvaarden, jacht te maken op een aantal oude termen.



266
DE TRIASLEER.
Onze Grondwet zal, zoo lang er iets van bestaan blijft, de triasleer wel nimmer geheel verloochenen. Niet dit is van belang, doch in hoeverre wij ons door woorden zullen laten binden in een leven -dat om daden vraagt. Wij hebben thans ballast genoeg, om niet zoo vreeselijk precies meer te zijn op het smeedwerk van ons „plechtanker". Voor de algemeene redactie van het staatsstuk dat wij met den dag meer reliek zien worden, voldoet het Thorbeckiaansch. De heer Lohman nog heeft meermalen getoond aan in het Lohmanniaansch geschreven grondwetsartikelen van „principieelen" aard zeer te hechten. De heer Krabbe daarentegen zou -de eerste zijn, Krabbiaansche te versmaden. De groote beteekenis van zijn optreden schijnt mij te liggen in het geestelijk bevrijdende daarvan, dat meer en meer zal blijken ten zegen te hebben gestrekt aan niet weinigen aan wie het leven, waartoe hij terugleiden dorst, gansch andere dingen openbaart dan aan hèm. Wij niet juristen nemen het met groote voldoening waar, hoe snel de faculteit zich tot het inzicht bekeert, de rechtskennis niet langer van het papier te kunnen aflezen.
Hetgeen natuurlijk niet zeggen wil, dat ooit het papier den rechtsgeleerde onverschillig zal worden. De levende rechtswil heeft in onze maatschappij een papieren neerslag. Gij practizijns, die dien te hanteeren hebt, het is de minste eisch dat gij hem kent. Gij geleerden, van u verwachten wij dat gij hem begrijpen doet als product, niet hem uitgeeft voor bron.
Waarvan nu was, volgens Mr. van der Pot, het tweede lid van het in 1887 ingelaschte art. 56 Gw. x) het product? „Van een overtuiging, die in de jaren waarin nog om de ministerieele verantwoordelijkheid geworsteld werd, reden van bestaan had, doch volkomen overbodig was op een oogenblik, dat dit instituut tot volledige ontwikkeling gekomen en zoodoende langs anderen weg aan dezelfde grondgedachte reeds de heerschappij verzekerd was. In en kort na 1866 is het proces voltooid. Sindsdien is het fundamenteele bezwaar, dat tegen een zoogenaamde „koninklijke wetgeving" was gerezen, van zijn voorname beteekenis beroofd.... 2)."
1) „Bepalingen door straffen te handhaven, worden [in algemeene maatregelen van ■bestuur] niet gemaakt, dan krachtens de wet".
2) Bl. 374.



BUYS.
267
Nadat de Grondwet hebbe aangewezen wat nimmer onderwerp van andere dan wettelijke regeling zijn mag, sta de keus tusschen wet en algemeenen maatregel van bestuur vrij — aan de behoefte. „Een oplossing die het voordeel heeft in ons staatsrecht allerminst onbekend te zijn. Immers slechts vijf artikelen verder dan het artikel dat ons bezig houdt, stelt de Grondwet uitdrukkelijk dienzelfden maatstaf" 1).
Is de ruimte, door den grondwetgever van 1848 in art. 61 gelaten, toevlucht geweest of gebleven voor „koninklijke willekeur" ? Neen. Waarom niet? Buys gaf in 1883 dit antwoord: „Eén van beiden: öf de Vertegenwoordiging deelt de zienswijze van de Regeering, en dan is het zeer natuurlijk dat men niet bij de wet Tegele wat èn Kamers èn Koning anders geregeld wenschen te hebben; óf de Vertegenwoordiging verlangt eene wet, en dan zal, omdat naar ons regeerstelsel de beginselen, door de Volksvertegenwoordiging beleden, hunne uitdrukking moeten vinden in het ministerie, dit zich op den duur ook wel niet aan het bevredigen van dien wensch zal kunnen onttrekken, althans niet meer in koloniale zaken dan in alle andere" 2). Het ware beginsel van art. 61 noemde Buys: „aangaande elk koloniaal onderwerp op zich zelf, zonder ander gezichtspunt dan het algemeen belang, te onderzoeken, welke macht tot de vereischte regeling de geschiktste zij" 3). „Is het al te gewaagd", vraagt Mr. van der Pot, „ditzelfde beginsel aan te bevelen als het juiste uitgangspunt bij de regeling ook van andere dan koloniale onderwerpen?" *).
Had men dit Buys zeiven nog kunnen vragen, hij zou, doch zonder groote warmte van overtuiging, geantwoord hebben dat het wèl te gewaagd was. De gronden waarop hij zou hebben gemeend geen ander antwoord te kunnen geven, kennen wij, en zij komen ons weinig stevig voor. Zijn gansche behandeling der groote strijdvraag, aan welker geschiedenis het geschrift van Mr. van der Pot is gewijd, kenmerkt zich door „een hinken op twee gedachten. Eenerzijds een niet geheel loslaten van de oude liberale leer, welke
h Bl. 374. — Art. 61 Gw., vierde lied: „Andere onderwerpen [dan R. R. en muntstelsel] de koloniën betreffende, worden door de wet geregeld zoodra de behoefte daaraan blijkt te bestaan."
s) Grondwet I, 253. 4
8) Als voren.
4) Bl. 376.



268
LABAND.
alle rechten en bevoegdheden des Konings oorsprong deed nemen in de Grondwet", x) anderzijds een „liefst antwoorden met Laband", 2) bij wiens theorie van den Koning-eigenlijken wetgever, „omdat zijn sanctie de eigenlijke daad van wetgeving is," de Buys van het standaardwerk neiging toont zich aan te sluiten; „doch op hoe aarzelende wijze drukt hij uit 1" 3)
Het schijnt mij geen geringe verdienste van Mr. van der Pot, te hebben onderkend, dat zoo dikwijls Buys zich aan Laband overgeeft, hij het doet zonder eenig enthusiasme. De constructie van den meester van Straatsburg boezemt hem ontzag, geen liefde in. De liefde is bij Nederlandsche denkers na Buys niet gekomen, en het ontzag is ondermijnd. „Wanneer men leeft in een land", zegt, naar mijn inzien zeer terecht. Mr. van der Pot, „waar het constitutioneele stelsel nog niet geleid heeft tot dat feitelijk overwicht van het parlement, dat in de lijn zijner ontwikkeling ligt, maar integendeel het feitelijk overwicht bij den vorst heeft gelaten, dan ligt het voor de hand, dat men althans een bepaald en voornaam gedeelte der wilsuitingen van den staat aan het onbeperkt zeggingsrecht van den vorst wil onttrekken. In de leer van Laband ligt een zekere tendenz om voor de volksvertegenwoordiging rechtens een beteekenis te scheppen, welke zij facto nog niet heeft weten te verkrijgen." 4) Laband is daarom geen leeraar voor Nederland, wijl Nederland aan de werkelijkheid, welke die leer heeft ingegeven, lang ontgroeid is. Naar dien staatsleeraar luistert men, wiens leer men stuur voelt geven aan het eigen leven.
Wat Nederland noodig heeft, is, zich met veerkracht te leeren bewegen op het terrein dier talloos geworden belangen, „die de geesten te zeer in beslag nemen om nog ruimte te laten voor de vroeger zoo geliefde bespiegelingen over de verhouding der staatsmachten" 5). De tijden zijn van den nijpendsten ernst geworden, en onze regeering heeft zich te reppen op veel door de wet nooit betreden of nimmer zonder nadeel te betreden gebied. Zij repte zich op den laatsten Juli 1914, toen zij, ondanks het feit dat onze Grondwet geen noodverordening kent, er niettemin eene gaf, die
1) Bl. 216.
2) Grondwet-1, 336.
3) Bl. 217. — Te vergelijken Grondwet I, 296, 335.
4) Bl. 280.
5) Bl. 330.



BEGROOTINGSWET.
269
moest worden uitgevoerd, is uitgevoerd, drie dagen vóór de StatenGeneraal, die zich in die dagen toch uitsloofden tot aêmechtig wordens toe, er „kracht van wet" aan verleenen konden. Gode zij dank heeft onze regeering toen durven handelen naar hare overtuiging dat wat zij deed onwettig, niet onrechtmatig was.
„Voor gevallen", aldus schrijvers conclusie, ,,waarin de bestaande wet op zij geschoven of het voor de wet gereserveerde terrein betreden worden moet, blijft slechts redding te zoeken bij de noodverordening. Maar wanneer het gaat om het scheppen van nieuw recht, en de betrokken belangen zijn ook zonder bepaalden noodstand bij een spoedige regeling bijzonder gebaat, dan zal het van groot nut kunnen zijn, wanneer die regeling, anders dan tot nu toe, zoo noodig ook onder strafsanctie bij algemeenen maatregel van bestuur kan worden gegeven.
„Het is een algemeen erkende waarheid, dat de levensverhoudingen zich tegenwoordig veel sneller wijzigen dan vroeger. En daarmee, rijzen en zullen telkens rijzen behoeften aan nieuw dwingend recht, die in vele gevallen vóór alles om een snelle bevrediging vragen. Die bevrediging alleen mogelijk te maken door een orgaan, •dat aan de vereischten voor snelle rechtsproductie minder en minder voldoet, schijnt op den duur niet houdbaar" ]).
Het historisch-staatkundig geschrift, dat tot deze uitkomst leidt, mag er wezen. Het heeft de geschiedenis van het behandelde vraagstuk op haar duizend dwaalwegen weten te volgen zonder een oogenblik het spoor bijster te raken.
Van minder omvang, en naar ik vreezen moet ook van minder blijvende waarde, is het proefschrift van Mr. Molenaar. Ook bij zijn onderwerp spreekt de onderscheiding tusschen formeel en materieel wetsbegrip, en wat er aan vast zit, de groote rol. Zijn niet overmoeilijk betoog dat niet in de begrootingswet zelve de rechtmatigheid gegrond is van de meeste der daarbij voorziene uitgaven, is inderdaad allergelukkigst geslaagd, en niet zonder te doen erkennen dat schrijvers belezenheid gehalte heeft. Doch verder? Toegegeven dus dat de werkelijkheid ten onzent (al wil de wet van den term niet weten), verplichte uitgaven kent, spreekt het nu ook „vanzelf, dat, wat innerlijk verschilt, ook naar het
1) Bl. 379.



270
BEGROOTINGSWET.
uiterlijk gescheiden behóórt ie zijn"? Dat „aan den wetgever alleen de jaarlijksche vaststelling van dat deel onzer tegenwoordige begrooting behoort te worden opgedragen, hetwelk als rechtsvorming kan worden aangemerkt, zoodat de begrootingswet uitsluitend als een materieele wet moet worden behouden" ? 1).
Dit heet, bij schrijver, een terugkeer tot Hogendorp's juiste „onderscheiding tusschen altijddurende en jaarlijksche begrooting". De practijk dier onderscheiding bleek destijds de parodie op te leveren van wat Hogendorp er mede bedoeld had; — doch van Mr. van der Pót kunnen wij leeren niet al te bevreesd te zijn voor het terugkeeren van misbruiken uit den tijd van Willem I, zoo dikwijls het j.us constituendum blijk geeft op eenig punt weer tot recht uit dien tijd te willen naderen. Financieele goocheltoeren als toen zijn vertoond, zullen wij wel nimmer terugzien; — was het echter alleen opzettelijke onoprechtheid, die de practijk der zesde afdeeling derde hoofdstuk Gw. 1815 zoo vervalschte? Voor een goed deel ja; — maar ik meen, lang niet zij alleen. Ook die onoprechtheid tegen wil en dank, die uit hulpeloosheid voortkomt, en een gevolg is van de omstandigheid dat de werkelijkheid met te fijn uitgesponnen grondwettelijke onderscheidingen spot. Zou zij het minder doen met die van Mr. Molenaar?
Het begrip, waarmede hij regeering en kamers wil laten opereeren, is te ijl om in de practische politiek zonder ongelukken te worden gebruikt. De discussie over die ongelukken zou tijd vorderen boven en behalve dien welken de schrijver door zijn hervorming (die de jaarlijksche begrooting enkel de „rechtsvorming" wil laten omvatten) denkt te kunnen uitsparen, doch die naar ik voorspellen durf daardoor geenszins zou worden uitgespaard. _De beschouwingen die telken jare worden herhaald bij artikelen, aan welker aanneming niemand twijfelt, zullen achterwege blijven; immers die artikelen komen op de eenjaarlijksche begrooting niet meer voor". x) Ik geloof er niets van. Geen dier beschouwingen, of zij kunnen en zullen worden vastgeknoopt aan „rechtsvormings"artikelen, omdat het inderdaad het rechtsvormend en niet het vanzelfsprekend geworden gedeelte der begrooting is, dat de sprekers, met meer of minder geluk en zelfbeheersching, aan den invloed van hun woord pogen te onderwerpen.
1) Bl. 12. l) Bl. 132.



CONSOLIDATED FUND? 271
Een groot gedeelte der begrooting is .staat van verplichte uitgaven", of het zoo heet of niet. Zijn de houders van staatsschuldbrieven, de bekleeders van staatsambten, in Nederland werkelijk minder zeker van hunne vorderingen op den Staat dan in Engeland, al vloeien hier de middelen tot voldoening dier vorderingen niet, buiten eenige bemoeiing der Kamer, in een Consolidated Fund ?*
Hun zekerheid hangt af van de willekeur der Kamer, klaagt Mr. Molenaar, wien het ergert ten onzent het parlement „ook over de uitvoering van het in de rechtsordening beschreven staatsbedrijf jaarlijks te zien beslissen. -Hierin ligt de kiem van> een revolutionnaire gedachte, die de leer van den rechtsstaat niet dulden kan". Met evenveel recht, maar op even weinig grond, kan men bejammeren dat het dagelijks van de willekeur des Koningsafhangt, of er in Nederland één wet of besluit den weg naar hel Staatsblad zal vinden. Dit zijn nu eenmaal kansen die zelfs grondwetgevers in den koop nemen, overtuigd als zij ten slotte zijn dat de wereld zal voortgaan om haar as te wentelen, of zij er een artikel over opnemen of niet. De Koning die niet teekende zou geen ministers, eene Kamer die de natuur der dingen vergat geen herkiezing vinden.
Een Consolidated Fund? Maar hoe zou dit te beveiligen zijn tegen den aanslag eener zinneloos geworden Kamer, die immersvernielen kan wat zij zelve geschapen heeft?
De werkelijkheid doet ons in het Nederlandsche staatsleven geen overmaat van willekeur, zij doet ons overmaat van routine opmerken. Een euvel, waartegen Mr. Molenaar's middel niet helpen zou. Zoo wij zijn geschrift uit de hand leggen met bevrediging, is het enkel om den ernst waarmee hij tot nadenken heeft genoopt over verschijnselen wier opheffing de lezer besluiten zal óf niet temogen wenschen, óf, zoo hij ze wel wenschen mocht, niet var* zijne panacee te kunnen verwaehten.
1 Dec. 1917 werd de herziene Grondwet afgekondigd. Dein Juni herkozen Kamer had thans hare bestaansreden verloren. Hare debatten van najaar '17 stonden op een laag peil, en ook de regeering maakte den indruk, hare krachten te hebben verbruikt. Trouwens, reeds 16 Mei 1917 had



372
GESCHIL TREUB-POSTHUMA.
de heer Cort van der Linden in de Eerste Kamer verklaard: „Het stellige voornemen der regeering is, in de periode, die na de ontbinding van de Kamers volgt, geen politieke wetten in te dienen."
In November ontstond geschil tusschen de ministers Treub en Posthuma over een der regelingen, voortvloeiende uit onze credietverleening aan Duitschland 1). Ingevolge de met Duitschland getroffen overeenkomst betreffende de kolenlevering moest, behalve kaas, groenten enz., in October 1917 door ons 3, in November 4 millioen gulden crediet worden geleverd. Moest de Staat het daarvoor uitgereikte papier aanvaarden, of de exporteurs der kaas en groenten, voor welke artikelen reeds was voldaan aan alle financieele verplichtingen door den minister van landbouw in het belang der distributie gesteld ? De heer Posthuma oordeelde dat het papier genomen moest worden door den Staat; de heer Treub, door de exporteurs. De heer Treub gaf aan zijn ambtenaren last, de kaas niet over de grens te laten gaan, eer het geschil beslecht was. De heer Posthuma vorderde intrekking van dezen last, en wilde eerst daarna tot vereffening van het geschil medewerken. De ministers spraken ten slotte elkander tegen in de volle Kamer, en de premier scheen het over zijn kant te laten gaan.
1 Hiervóór, bl. 159; hierachter, bl. 281.



VERMOEIDHEID DER REGEERING. — ECONOMISCHE BOND.
26 Dec. 1917.
Met het tot stand brengen der grondwetsherziening schijnen èn Regeering èn Volksvertegenwoordiging haar krachten te hebben uitgeput. Geen van beide schijnt hetzij kans te zien, hetzij zich veel inspanning te willen getroosten om aan hetgeen (naar wij steeds dankbaar erkennen zullen) reeds op beider creditzijde geschreven staat, nog iets van belang toe te voegen. Men heeft zich soms gevleid, en vroegere uitlatingen gaven eenige hoop tot de verwachting, dat de heer Cort van der Linden de poging wagen zou tusschen rechter- en linkerzijde nog een compromis tot stand te brengen op het gebied der volksverzekering. Hij liet zich thans over deze zaak uit in raadselachtige bewoordingen die bemzelven niet binden en ook niemand anders aanleiding kunnen geven het zich te doen. Bedriegen niet alle voorteekenen, dan zal de periode 1913—1918 op het stuk van een der gewichtigste volksbelangen, een dat sinds jaren aan de orde was en na 1918 aan de orde zal moeten blijven, in onvruchtbaarheid blijken te zijn verloopen. Talma's wetgeving onuitgevoerd, en de gelegenheid veronachtzaamd, in gemeen ovedeg haar door iets beters te vervangen. De zaak der volksverzekering gaat alle ongewisheden van den uitslag der eerste verkiezing onder vigeur der grondwet-1917 te gemoet en zij is er onderwijl door het gepleegd verzuim niet frisscher ofeenvoudiger op geworden. Het afstervend wetgevend orgaan laat er zijn opvolger een erfenis mede na waaraan die groote onbekende vermoedelijk zwaar zal tillen.
Men zal dan, naar het schijnt, niet beproeven de maand of wat, die nog resten, aan de oplossing der verzekeringsmoeilijkheid ten goede te doen komen. Wat men dan wél in die maanden zal afdoen? De verwachting is niet hoog gespannen meer; indien zij
Nederlandsche Politiek. ^ o



274
VERMOEIDHEID DER REGEERING.
nog ergens bestond, kan zij uit de in November en December gevoerde debatten onmogelijk nieuwe kracht hebben geput. Het zal mooi zijn, als het Zuiderzee-ontwerp het nog halen mag. Voor de rest schijnen èn Regeering èn Kamer het er thans op te hebben toegelegd, ons den wensch te doen vormen dat hare opvolgers zich van haar onderscheiden zullen.
De Kamer. Welke verontschuldiging heeft -zij eigenlijk om in omstandigheden als de tegenwoordige nog eens het jammerlijk voorbeeld te geven van het niet op tijd gereed komen met de begrooting? De Indische ging niet eens vooraf; — desniettemin blijft men steken in de moederlandsche. Zeker, er zijn buitengewone zaken die op een deel van de aandacht en werkkracht der Kamerleden beslag leggen. Maar stelt men zich goed voor dat die toestand jaren duren zal? Op den vrede zal een tijdperk volgen waarin economische noodmaatregelen zeker evenzeer aan de orde van den dag zullen blijven als zij het thans zijn; waarin tijd zal moeten worden gevonden tot het overdenken en bespreken van buitenlandsche verhoudingen even goed als thans; waarin de versterking der nationale productie, de regeling van den nationalen uitvoer, talrijke andere volksbelangen die het vóór 1914 in den regel stellen konden, of althans stellen moesten, zonder bespreking in het parlement, op een gedeelte van het parlementaire werkjaar beslag zullen blijven leggen. Mag daarvoor het werk verachterd worden waarmede ook vroeger reeds de Kamer zich belast heeft gezien? Men gevoelt, dat het parlement der naaste toekomst zich onmiddellijk voor de taak zal zien gesteld, eene werkwijze in te voeren waarbij het zijne in omvang toegenomen verplichtingen met regelmaat zal kunnen vervullen.
De Regeering. Niet ten onrechte is er over geklaagd, dat er scharnieren beginnen los te raken. Het tooneel Treub-Posthuma had moeten worden voorkomen, en als er geen gezag bestaat dat dit had kunnen doen, behoort zulk een gezag in onze staatsinrichting te worden gevormd. Het maakte ditmaal niet den indruk, of de heer Cort van der Linden ten volle gebruik heeft willen maken van den invloed dien zijne positie als voorzitter van den ministerraad reeds thans kan geacht worden mede te brengen. Doch is deze positie zelve niet bevestigd genoeg, men zal ze hebben te versterken. Het is niet minder dan een paskwil, een sterk en droevig bewijs van onze traagheid om de letter in overeenstemming te brengen



BLIJFT CORT VAN DER LINDEN AAN?
275
met de werkelijkheid, dat wij berusten in het onafgewerkt-blijven eener in ons staatsleven zoo broodnoodige positie als die van den minister-president. In geen ander orgaan dan in het tijdelijk medekoningschap van één man kan de regeering vóór en dóór het volk tot uitdrukking komen. Die man behoorde niet tegelijk ressortminister te zijn; — maar zoolang hij het is, behoort hij althans met de meerderheid boven zijne mede-ressort-ministers die de volksverbeelding in hem erkent omdat de Volksbehoefte haar vereiseht, te kunnen en te willen mancevreeren ter handhaving der eenheid van het regeeringsgezag. Het te loor raken dier eenheid behoort gebeterd te worden buiten de vergaderzaal der Tweede Kamer. Ministers tegenover elkander een beroep doende op de Kamer — wij waren er niet aan gewend en willen er niet aan gewend raken.
Is het heden dus niet vrij van bedenkelijke verschijnselen, wat is er van de toekomst te wachten ? Welke politieke vooruitzichten opent het in November en December gehouden debat?
De heer Nolens zinspeelde op een aanblijven van het kabinet na de verkiezingen van 1918 als niet onmogelijke, vooral niet onwenschelijke uitkomst. De heer Cort van der Linden heeft aan dergelijke verwachting zoo weinig mogelijk voet willen geven. Of een parlementair kabinet na de verkiezingen zal mogelijk blijken is lang niet zeker, maar thans reeds te kennen te geven dat hij zich beschikbaar stelt om opnieuw in te springen is meer dan waartoe de premier zich geroepen gevoelt. Deze terughouding is volmaakt begrijpelijk en volkomen correct. Niemand heeft aanleiding gehad een andere houding van den heer van der Linden te verwachten. Zichzelven en zijn gezag tot inzet te laten maken van den eersten verkiezingsstrijd onder de nieuwe grondwet zou een einde zijn, dat bij de groote verworven verdienste van dezen staatsman volstrekt niet paste. Of er, zomer '18, termen kunnen bestaan op den heer Cort van der Linden nogmaals een beroep te doen, zal de Koningin hebben te beslissen; of een allesoverwegend landsbelang hem nopen kan het offer eener verdiende rust te brengen, hijzelve. Het geheele nut echter dat een tweede Cort van der Linden-bewind zou kunnen opleveren wordt op het spel gezet door het zittende bewind thans van karakter te doen veranderen. Hetgeen geschieden moet, indien het zich van zijne plaats boven de partijen ook maar een oogenblik neerhalen laat.



276
DE HEER DRESSELHUYS.
Intusschen blijft de zinspeling van den heer Nolens opmerkelijk. In het openbaar verluidde er niets van, dat het cement der coalitie in coalitiekringen niet langer wordt vertrouwd; — in hare binnenkameren kan echter dunkt mij moeilijk worden betwijfeld, dat haar stevigheid noodzakelijk eenig verband houdt met de stevigheid van' het blok dat zij tegenover zich placht te zien. En daar heeft de lijm losgelaten: de noodiging der Liberale Unie, om de concentratie-affaire op den voet van 1913 voort te zetten, is door de vrijzinnig-democraten verworpen, en de Unie toont geen lust, met de vrij-liberalen een bijzondere overeenkomst aan te gaan: immers een linkervleugel zou dan onmiddellijk uit hare rijen naar die der vrijzinnig-democraten overloopen. Van het concentratiedenkbeeld blijft nog het meest in stand, wanneer de Unie zich als middenpartij zoekt te handhaven, waartoe zij dan ook stellig besloten is. De heer Marchant heeft de rede gehouden, die in deze omstandigheden te verwachten was1); — de heer Dresselhuys 2) heeft getracht, een veldteeken te planten waaronder de vrijzinnigen zich kunnen scharen die aan de zuiging naar links weerstand willen blijven bieden. Tot een korte, klare beginselformuleering van winnende kracht heeft noch de een, noch de ander het gebracht. In hoofdzaak komt hun verschil in de houding uit die zij denken te kunnen aannemen tegenover de macht zonder welker hulp geen regeering, uit de partijen der linkerzijde gevormd, meer mogelijk is: die der sociaal-democratie. De heer Dresselhuys meet den afstand die liberalen van sociaal-democraten scheidt, breed uit. Hij toont niet ongaarne de macht der arbeiderspartij als iets aan alle idealen van liberaal staatsbewind onveranderlijk vijandigs; hoe ontzagwekkender die macht, zoo sterker de behoefte aan een centrum van principieelen weerstand. De heer Marchant heeft meer oog voor de evolutie die bezig is de sociaal-democratie tot een radicale hervormingspartij te doen worden, tot een partij die, of zij wil of niet, zich gedrongen zal zien betrekkelijke oplossingen te aanvaarden naarmate die onder haar bereik vallen; en dit zullen zij doen naarmate de partij zich occasioneele accoorden met die burgelijke elementen welke haar het naast staan laat welgevallen.
1) „Wil men geconcentreerd regeeren, dan heeft men aan de vrijzinnigen niet genoeg, maar dan moet men er de sociaal-democraten bij nemen" (23 Nov. 1917).
2) 20 Nov. 1917.



DE HEER TROELSTRA.
277
Hoe denkt, hoe spreekt over dit alles de heer Troelstra zelf? De langste rede bij de algemeene beschouwingen werd door hem gehouden maar zijn beste was het voorzeker niet. Eerst bij de repliek 2) kwam er wat teekening in zijn voorstellingen. Den grooten vijand ziet hij in den hoek-Dresselhuys; de daar aangeheven vrijheidsleus dekt de bedoelingen van het privaatkapitalistische monopolie, waartegen de sociaal-democratie den strijd aanbinden wil in verbond „met verschillende burgerlijke groepen", die de heer Troelstra liefst niet uitsluitend zoeken zou ter linkerzijde. De gemeenschappelijke strijd kan licht ten gevolge hebben dat sociaaldemocraten een of meer ministerszetels zullen moeten bezetten; den heer Troelstra schrikt dit vooruitzicht niet te zeer af. In 1913 deed dit wèl de verplichting, aan de regeering deel te moeten nemen naast vertegenwoordigers der vrij-liberale partij; doch wordt hem thans eene vraag gesteld, zij moge niet luiden: „zijt gij bereid met vrij-liberalen in de regeering zitting te nemen?", doch: „zijt gij bereid een regeering te vormen met democratische groepen uit de Kamer?" — „Op die vraag zou ons antwoord bevestigend kunnen zijn." Die democratische groepen zouden dan op het werkprogram van het kabinet plaats moeten inruimen voor de wenschen' eener partij die, in of buiten de regeering, aansturen zal op internationale ontwapening, vrouwenkiesrecht, staatsmonopoliën en staatspensioen.
Of deze leuzen trekkracht genoeg zullen blijken te bezitten om uit het thans nog bestaande coalitie-verband de „democratische" bestanddeelen los te scheuren ? De heer Troelstra moge het wenschen, zeker er van is hij allerminst. De rechterzijde als geheel, merkt hij op, deinst er voor terug, met den heer Dresselhuys in één vaarwater te komen ; maar voor een compromis met de S. D. A. P. op het stuk van het staatspensioen huivert zij evenzeer. Blijft zij dit doen ook na de verkiezingen, dan is de kans op vruchtbare samenwerking met haar voor den heer Troelstra verkeken.
De rechterzijde is vooralsnog onbewegelijk gebleven. Moet men conclusiën trekken uit het thans gevoerde debat alleen, dan zal de sociaal-democratie het moeten doen met het bondgenootschap der groep van den heer Marchant. Of sociaal- en vrijzinnig-democraten
x) 2ó—21 Nov. 1917. 2) 4—s Dec. 1917.



278
ECONOMISCHE BOND.
te zamen talrijk genoeg in de nieuwe kamer vertegenwoordigd zullen zijn om de kabinetsvorming te beheerschen, zal de toekomst leeren. Dat in het bijzonder de sociaal-democraten eenige electorale winst zullen behalen wordt vrij algemeen verwacht; maar zij kunnen ook een versterkte katholieke groep tegenover zich zien.
Hetgeen de heer Troelstra den, heer Dresselhuys te gemoet voerde, was voor geen gering deel over diens hoofd heen, en op een tegenstander gemikt die niet in de Kamer zitting heeft: op den heer Treub, vader van den Economischen Bond. De denkbeelden, door dien Bond voorgestaan, vinden, in de schatting van den heer Troelstra, in de Kamer vooral onder de vrij-liberalen steun; hij laat dezen althans reeds ontgelden al wat de Economische Bond hem toeschijnt tegen de sociaal-democratie te willen ondernemen.
De heer Treub heeft, in een 15 December te Amsterdam gehouden dooprede, ten krachtigste tegen de voorstelling geprotesteerd, als zou de Economische Bond het staatsgezag in dienst willen stellen der belangen van het groot-kapitaal. Middenstanders en arbeiders zijn in den Bond even welkom als groot-kapitalisten; alleen géén arbeiders die het eenig middel tot vooruitgang zien in den klassenstrijd. M.a.w. zoolang de sociaal-democratie zich door het klassenstrijdleerstuk binden laat, maar ook zoolang alléén, zal zij in den Economischen Bond een principieelen vijand hebben.
Welk gezag oefent het leerstuk van den klassenstrijd inderdaad nog uit? In hoeverre laat nog, in Nederland en elders, de sociaaldemocratie haar politieke gedragingen door dit leerstuk beheerschen? Haar deze vraag te stellen, is een volkomen natuurlijk gevolg van haar eigen politieke daden. Zij tracht democratische burgerlijke groepen te verlokken tot politieke compromissen. Zal zij, met die burgerlijke groepen in politiek verbond, tegelijk den klassenstrijd tegen haar voortzetten ? Zij zal het misschien willen, maar niet kunnen, of de politieke winst, met het verbond beoogd, loopt onmiddellijk gevaar. Die bondgenooten werft, zij het voor een begrensd doel, is niet vrij meer in zijn principieele actie van één tegen allen.
Of de Bond er in slagen zal, ook onder de Nederlandsche arbeiders aanhang van beteekenis te vinden? De heer Treub heeft als minister getoond, de vakvereeniging een goed hart toe te dragen, en de Bond die zijne denkbeelden belichaamt, wenscht in dit op-



ECONOMISCHE BOND.
279
zicht niet minder te zijn dan hij. Het medezeggenschap der vakvereeniging, „niet alleen over de arbeidsvoorwaarden, maar ook in de bedrijfsleiding", wordt door den Bond erkend en zelfs ingeroepen.
„Democratie", aldus de heer Treub, „verstaan wij als een recht der arbeidende klasse om mede op de oplossing van de maatschappelijke vraagstukken invloed uit te oefenen; onder democratie verstaan wij niet het wennen van de arbeidersklasse aan steun en uitkeeringen van staatswege. Dat is volksontzenuwing; na den oorlog zal men er van moeten terugkomen. De loonen zullen dan zoo hoog moeten zijn gestegen, dat de arbeiders niet alleen de lasten dragen van het maatschappelijk leven, maar ook de lusten er van in vollen omvang ondervinden".
De Bond, zegt vol vertrouwen de heer Treub, put zijn kracht uit zijn actualiteit. „In de programma's der bestaande partijen staan de groote economische eischen te roesten op een dood zijspoor; wij willen ze op het hoofdspoor aan het rijden brengen. Van het parlement eischen wij een grootere voortvarendheid. Dat is een kwestie van personen, zeker; maar ook de kwestie van het streven naar een werkwijze, welke niet alle voortvarendheid doodt'.
Dit is een groot aantal invloedrijke Nederlanders uit het hart gesproken, en als dat hart beklemd mocht blijven, zal het zich in eene electorale actie lucht zoeken te verschaffen. Het middel voor de bestaande partijen om inbraak van een ongenooden gast op het Binnenhof te voorkomen, is enkel nog, zichzelf te herzien. Zullen zij er de kracht toe vinden? Het algemeen begrootingsdebat gaf niet veel hoop. Nog schieten er eenige maanden over; laten onze staatslieden er in toonen dat zij het zaken-doen «erstaan, of zij loopen gevaar dat het opgroeiend geslacht zich van hen af zal keeren.



NEDERLAND IN DE KNEL.
26 Maart 1918.
Pijnlijker dan ooit hebben wij in de afgeloopen maand moeten gevoelen wat het zeggen wil, zich tusschen hamer en aambeeld te bevinden.
Men kent de moeilijkheid, waaraan sedert geruimen tijd onze voedselvoorziening was onderworpen. Schepen om graan, kunstmest, veevoeder uit Amerika te halen, hadden wij genoeg, maar Amerika liet die schepen niet los. Eer het bunkerkolen verschafte en verlof tot uitklaring gaf, verlangde het opgave van onze normale behoeften, om zeker te zijn, dat het niet, inderdaad, aan Duitschland leverde. Ook verlangde het waarborg, dat geen producten, hier na de verkregen beschikking over en met behulp van Amerikaansch veevoeder en Amerikaansche kunstmest gekweekt, den weg naar Duitschland zouden vinden.
De eerste eisch bleef zoozeer binnen de grenzen van het redelijke, dat onze regeering er onmiddellijk aan voldoen kon. Ons uitvoerverbod op graan dagteekent waarlijk niet van gisteren. Alle gevraagde opgaven omtrent den omvang onzer normale behoeften werden verstrekt. Den tweeden eisch in te willigen was onmogelijk. Onze politiek van neutraliteit schrijft ons voor, de handelsbetrekkingen naar geen van beide zijden onvoorwaardelijk af te breken. Duitschland voorziet ons van producten die wij niet ontberen kunnen en die de Geassocieerden ons öf in het geheel niet, öf niet in voldoende mate leveren willen of kunnen. Het doet dit niet „pour les beaux yeux de Wilhelmine" en verlangt tegenwaarde, die noodzakelijk in een gedeelte onzer nationale producten bestaan moet. Wij zijn steeds bereid gevonden, daarvan een evenredig



OVEREENKOMST MET DUITSCHLAND.
28 r
deel ter beschikking te houden van de Geassocieerden in ruil voor wat Duitschland ons niet leveren kan, maar zij wel. Dat onze producten voor het geblokkeerde Duitschland grooter waarde vertegenwoordigen dan voor de Geassocieerden kunnen wij bejammeren, maar er aan veranderen kunnen wij niets.
In de onderhandelingen kwam geen schot: De commissie-van Vollenhoven werd in Amerika van het kastje gestuurd naar den muur. Tenslotte werd zij verwezen naar Londen, waar zij dan eindelijk den Amerikaan zou kunnen aantreffen die gemachtigd was haar te woord te staan. De commissie ging; — maar van een accoord vernam men niets.
Intusschen waren in het najaar van '17 met Duitschland onder-» handelingen gevoerd over eene economische overeenkomst die tot 31 Maart 1918 zou strekken; de bedoeling was in hoofdzaak, onssteenkool te verzekeren om den winter door te komen, en grondstoffen om onze nijverheid aan den gang te houden. De overeenkomst kwam tot stand, maar wij hadden ons zeer bezwarende voorwaarden moeten laten welgevallen. Behalve tot levering van eene zekere hoeveelheid ruilproducten hadden wij ons moeten verplichten tot aanvaarding van een aanzienlijke hoeveelheid credietpapier. Reedsvroeger had Engeland ons zijn Treasurybonds doen aannemen, maar niet op zoo groote schaal en op aanmerkelijk minder bezwarende voorwaarden.
Over de vraag of het mogelijk ware geweest Duitschlands eisch geheel of gedeeltelijk af te wijzen, is onlangs een pennestrijd gevoerd die niet tot beslissing is gebracht: het bestaan zelf van een hoofdgetuige tegen de voor de overeenkomst verantwoordelijke onderhandelaars is wel verzekerd maar de man zelf is niet voor het voetlicht getreden. De eenige wijze waarop wij ons eenigermate onafhankelijk hadden kunnen maken van Duitsche steenkool ware geweest, steenkool te gaan halen uit Engeland. Engeland berichtte ons wel dat die gereed lag, maar Duitschland weigerde, onzen kolenschepen „eenigerlei veiligheid te waarborgen" 2). Wat dit beteekende, bewees het lot der Parkhaven, Megres en Nederland.
Wij hebben er ons toen bij nedergelegd, geen kolen uit Engeland te kunnen krijgen, wijl Duitschland onze schepen zou hebben getorpedeerd.
1) Door Prof. Kernkamp in de Vragen des Tijds.
2) Regeeringsantwoord aan den heer Nierstrasz, 17 Oct. 1917.



382.
EISCH DER GEASSOCIEERDEN.
Fraai is dit niet; intusschen hebben wij een anderen plicht dan ■een fraaien zelfmoord te plegen. Den duikbootoorlog van Duitschland tegen de neutrale scheepvaart achten wij een grievend onrecht en hebben dit onmiddellijk verklaard, al had ons protest vlammender behooren te wezen. Doch zoo minder barbaarsch, even grievend onrecht was ons op allerlei wijze reeds lang te voren door Engeland aangedaan. Nog betrekkingen te moeten onderhouden met mogendheden die onze gerechtvaardigde protesten naar de snippermand verwijzen is ons droevig lot in dezen tijd, evenals van alle andere neutralen.
Genoeg; de overeenkomst met Duitschland kwam tot stand en ■uit bittere noodzaak dienden wij Duitschlands belang door zijne eredietmiddelen te versterken. Het was geen handeling die door het gecodificeerde neutraliteitsrecht werd verboden, maar eene, die niettemin ten voordeele kwam van Duitschlands oorlogvoering. De Geassocieerden gaven ons te verstaan dat zoo wij graan verlangden, wij een tweede dergelijke handeling zouden moeten verrichten, ditmaal in hun voordeel.
Nu zouden wij aan den eisch tot tijdelijken afstand van een gedeelte onzer koopvaardijvloot stellig niet zijn ontkomen, wanneer het contract met Duitschland niet gesloten, of anders uitgevallen ware. Het was reeds lang duidelijk dat de Geassocieerden hongerden naar schepen, schepen, schepen; en dat zij alle onderhandelingen met aan zee gelegen neutralen in zoodanige richting leidden, dat afstand van scheepsruimte de contra-prestatie werd voor eiken dienst dien zij het in de macht hadden te verleenen -dan wel te weigeren. Het was, toen wij met Duitschland onderhandelden, reeds geen geheim meer, dat ook Nederland zich aan •dezen eisch zou hebben te onderwerpen, wilde het iets van de Geassocieerden gedaan krijgen.
In Januari was het zoover, dat aan Nederland werd medegedeeld, op welke basis het voorstellen zou mogen doen tot een definitieve regeling. Nederland zou faciliteiten verkrijgen tot den invoer van bepaalde hoeveelheden van sommige goederen, vermeld op eene lijst als bijlage bij de basis gevoegd (graan: 400.000 ton per jaar; petroleum: 100.000 ton; katoen en daaruit vervaardigde artikelen: 24.000 ton). Veevoeder en kunstmest kwamen niet op de lijst voor. „Oorspronkelijk waren de Geassocieerde gedelegeerden niet bereid om veevoeder en kunstmest aan Nederland te verstrekken, omdat



BESCHIKKING OVER NEDERLANDSCHE SCHEEPSRUIMTE. 283
deze artikelen de voortbrenging zouden vermeerderen van artikelen die Nederland naar de Centrale Mogendheden uitvoert. Zij verklaarden zich evenwel nader bereid hunne regeeringen te adviseeren zulks wèl te doen, mits de uitvoer van artikelen, die er door beïnvloed werden, öf werd gestópt, [óf werd beperkt. Die artikelen waren voor het veevoeder: boter, kaas, vee en veeproducten, paarden, pluimvee en eieren, varkens |en varkensproducten; en voor de kunstmest: aardappelen, suiker en zaden" l).
De toegestane artikelen zouden worden vervoerd op Nederlandsche schepen; naast deze tonnage zou scheepsruimte beschikbaar blijven voor den uitvoer van Nederlandsch-Indië en voor Nederlands Europeesche vaart; voor deze doeleinden te samen zou Nederland over 800.000 ton zijner scheepsruimte mogen beschikken. De rest {500.000 ton) zou ter beschikking staan van de Geassocieerden, voor reizen buiten het „gevaarlijk gebied". Regelingen betreffende onze visscherij, de credietverleening aan de Geassocieerden en den uitvoer onzer koloniale producten zouden eene eventueele overeenkomst volmaken.
Natuurlijk was het Nederland onmogelijk, op deze basis voorstellen te doen, .zonder Duitschland te hebben geraadpleegd. De voorwaarde, aan den invoer van veevoeder en kunstmest verbonden; zou ons verhinderen langer aan de bepalingen te voldoen onder welke Duitschland ons steenkool, staal, kali levert. Was Duitschland bereid ons na 31 Maart van deze artikelen te blijven voorzien, ook wanneer onze uitvoer van de producten waaraan Duitskhland gelegen is, werd gestaakt of beperkt? En zou Duitschland de vrije vaargeul, die het ons nog openlaat voor de vaart op Scandinavië, ook openlaten voor onze vaart op Amerika, nadat wij een groot gedeelte onzer tonnenmaat aan dezen vijand van Duitschland hadden moeten overdoen?
Duitschlands antwoord op de eerste vraag was ontkennend, en Nederland kwam dus voor de keus tusschen vermindering der productie van voedingsmiddelen (geen veevoeder en geen kunstmest), en stilstand zijner nijverheid (geen steenkool en geen staal).
Ware dit alleen de zaak geweest, men zou hebben kunnen meenen dat het toch nog in het belang van het land ware gebleven, het „agreement" te sluiten. Wij beschikken althans over eenige eigen
1) Nota-Loudon aan de Staten-Generaal, II Maart 19181



284
NOTA-LOUDON.
steenkool, maar het heette dat wij 15 Mei gesteld zouden zijn voor een volstrekt gemis aan graan.
Maar zóó eenvoudig was de zaak niet. Zij werd geheel beheerscht door de vraag, op welke wijze Duitschland de voorgestelde scheepvaartregeling zou bejegenen. Te dezen aanzien nu gaf de „basis" Duitschland alle reden tot argwaan.
Wat toch was de bedoeling der Geassocieerden? De verhouding tusschen de 800.000 ton die voor Nederland zouden overblijven en de 500.000 ton die voor de Geassocieerden ter beschikking zouden staan kan op het eerste fgezicht schappelijk lijken, doch het eerste gezicht bedriegt. Hoe was men tot die getallen gekomen ? De 500.000 ton die Amerika begeerde, lagen reeds in Amerika en zouden blijkbaar gedurende den oorlog nimmer naar Nederland terugkeeren; tot de voorziening van Nederland zouden dus enkel nieuw uit te zenden schepen worden gebruikt. Tot die uitzending heeft Nederland volstrekt niet de keus meer uit 800.000 ton, doch slechts uit ten naastenbij 300.000. Immers van de 800.000 ton worden er 350.000 geacht in de vaart te zijn, en te zullen blijven, tusschen Nederlandsch-Indië en andere landen dan Nederland (Britsch-Indië, Japan, Australië, Amerika); dit is tonnage die ieder oogenblik door Duitschlands vijanden kan worden vastgehouden. Hetzelfde geldt van de 100.000 ton die worden toegestaan voor de Europeesche vaart (op Engeland, Frankrijk, Spanje, Portugal). De rekensom der basis laat tot de vaart van Nederland op Amerika, en op zijne eigen koloniën dus 350.000 ton over. Na aftrek van tot de vrachtvaart ongeschikte passagiersschepen begroot de notaLoudon van 11 Maart het in Nederland beschikbare laadvermogen dat in dienst der voedselvoorziening uit Amerika kan worden gesteld, op 298.478 ton. Duitschland verlangde een waarborg dat deze tonnenmaat inderdaad ter beschikking van Nederland zou blijven; m.a.w. dat op hetzelfde oogenblik dat zekere tonnenmaat Nederland met bestemming naar Amerika verliet, gelijke tonnage uit Amerika zee zou kiezen naar Nederland. In de practijk zou dit er op neerkomen, dat Amerika feitelijk niet de vrije beschikking had over de 500.000 ton die het- begeerde; immers een gedeelte daarvan zou dan in de havens moeten achterblijven om met Nederland te kunnen worden geruild.
Dit was Duitschlands laatste woord; aanvankelijk had het het uitloopen van nieuwe Nederlandsche tonnage naar Amerika geheel



HOUDING VAN DUITSCHLAND.
285
verboden, in overeenstemming met eene leer, sedert verkondigd in de Norddeutsche Allgemeine van 5 Maart, dat verhuring van scheepsruimte aan een oorlogvoerende gelijk staat met levering van hulptroepen, en dat dus de neutrale staat die tonnage aan de ■Geassocieerden verhuren laat, de weerwraak van Duitschland te wachten heeft. Volkenrechtelijke ketterij, antwoordde het Nederlandsche Correspondentiebureau; „door geen enkel schrijver over volkenrecht is ooit betoogd, dat een staat de plichten zijner onzijdigheid niet zou nakomen, indien schepen onder zijn vlag ladingen vervoerden, bestemd voor oorlogvoerende landen. Alleen loopt de ■eigenaar van het schip bij het vervoer van contrabande de risico dat..." enz. enz. Wij weten echter wat tegenwoordig het gezag van „schrijvers over volkenrecht" geldt; dat de ketterij regel, het geloof uitzondering is geworden.
Het bleek dus dat Nederland geen vrijheid kreeg zich in zijne voorstellen geheel aan de „basis" te houden. Ondertusschen neep het graangebrek, en de regeering wendde eene poging aan, „vóór het tot stand komen eener definitieve regeling" althans 100.000 ton graan van Amerika te bekomen. Antwoord: ja, „mits uwerzijds gehandeld worde alsof de officieele schikking reeds bestond", de schikking derhalve, die Duitschland Nederland verboden had aan te gaan. Ook die 100.000 ton zouden dus gehaald moeten worden door zich thans nog in 'Nederland bevindende, niet overgebracht worden door reeds in Amerika aanwezige schepen. „De regeering onderzoekt thans," eindigt Minister Loudon zijne nota van 11 Maart, „of het mogelijk is maatregelen te nemen om tot eene zoodanige transactie over te gaan"; euphemismevoor: althans tot deze beperkte uitvoering van een zoo pas in zijn geheel door Duitschland verboden „agreement", Duitschlands toestemming te verkrijgen. Hopelooze poging! Duitschland, vast overtuigd dat iedere naar een haven der Geassocieerden overgebrachte ton scheepsruimte voortaan een voor den neutralen afzender verloren ton scheepsruimte was, liet van zijn voorwaarde omtrent den ruil niet af. Nederland was niet bij machte ■ook slechts de voorloopige overeenkomst met de Geassocieerden aan te gaan. De Geassocieerden hadden antwoord verzocht vóór 18 Maart; en nu bereikten de Nederlandsche regeering tegelijk twee berichten, een direct en een indirect. Het directe, officieele bericht hield in, dat de Geassocieerden niet langer in staat waren, het gebruik der van Nederland over te nemen tonnage te beperken



286
HEEFT DUITSCHLAND GEEN GRAAN?
tot het „ongevaarlijke" gebied, zoodat voor de (bij de houding van Duitschland steeds problematiek blijvende) 100.000 ton tarwedus 500.000 ton Nederlandsche scheepsruimte aan de Duitsche duikboot moest worden gewaagd. Van haar eigen diplomatieke vertegenwoordigers vernam de regeering bovendien, dat alle maatregelen genomen waren om in de havens der Geassocieerden,, indien hun nieuwe eisch niet bleek te zijn ingewilligd, onmiddellijk na het verstrijken van den i8den Maart op alle Nederlandsche scheepsruimte beslag te doen leggen. Daarmede zouden veel meer dan 500.000 ton van het „agreement" verloren gaan; wellicht een millioen; reeds hielden de Geassocieerden overal, te Singapoer e» elders, vast wat zij konden.
„Luistert gij naar bedreigingen van Duitschland", luidde decommentaar der Geassocieerden-pers, „thans zullen wij u eens bedreigen".
Dat Nederland zich aan Duitschlands duikboot-oorlog stoort is alleen omdat het de macht niet bezit dien ongedaan te maken. Evenzeer moeten wij nu het beslag der Geassocieerden laten voor wat het is, omdat wij buiten machte zijn het ongedaan te maken. Maar nimmer hebben wij iets onbehoorlijks gedaan omdat Duitschland zeide: als gij het niet doet bedreig ik u met inval of torpedeering. Hier loopt de grens die ook wij machteloozen in acht kunnen en dus moeten nemen.
Wij hebben, uit onmacht, mateloos onrecht ondergaan van beide partijen: nooit het op bevel bedreven. Het gebod der Geassocieerden beteekende; gij stelt uwe scheepsruimte voor ons troepen- en munitievervoer ter beschikking. Geen oogenblik heeft de regeering er aan gedacht, dien eisch in te willigen. Hem af te slaan zonder meer, daartoe heeft zij ongelukkig den moed niet gevonden. Zij heeft getracht te schipperen, in de meening dat het Nederlandsche volk het haar eenmaal bitter verwijten zou, indien zij niet het uiterste had beproefd om graan van de Geassocieerden te verkrijgen ondanks al.
Zij heeft zich eerst tot Duitschland gewend met de vraag: hebt gij geen graan? Het antwoord was een stellig heen. Toen heeft zij, des nachts tusschen 16 en 17 Maart, het antwoord aan de Geassocieerden opgesteld dat volk en kamer zoo pijnlijk is komen verbazen. Niet omdat het een stap deed buiten de neutraliteit: het stelde de uitdrukkelijke voorwaarde, dat onze schepen geen troepen of oorlogsbenoodigdheden zouden vervoeren. Maar



STRUISVOGELPOLITIEK.
287
omdat het bedelde na een ruw dreigement; bedelde om broodr nadat onze eer was geschonden. Omdat de onvermijdelijke slag werd afgewacht in een gebogen houding; niet rechtop. Heel Nederland had reeds begrepen dat die slag onvermijdelijk was; het wachtte hem af met diepe zorg in het hart, maar zonder dat een spier van het gelaat vertrok. Waarom heeft onze regeering ons miskend? Niets in ons verleden, ook in ons jongste verleden niet, gaf haar recht ons de dorperheid toe te dichten, dat wij haar ons leed zouden hebben verweten. Het is niet naar het hart van het Nederlandsche volk geweest, dat, terwijl Wilson zijn proclamatie al geteekend had, hij nog van ons te verstaan heeft gekregen r „wij geven uw eisch toe, wel zóó geclausuleerd, dat gij er weinig meer aan hebt; maar onder uw bedreiging geven wij dan toch iets toe dat wij eerst onaannemelijk hebben genoemd; — en, ja zeg eens, krijgen wij nu heusch die bunkerkolen?"
Het is een ernstige fout geweest eener regeering, die wij tot dusver ons vertrouwen hadden geschonken. De eerste ernstige fout? Er zijn er in den lande die het contract van najaar '17 met Duitschland zoo noemen. Niet wij; wij gelooven daartoe niet het recht te bezitten, zoolang slechts verzekerd, niet bewezen wordt, dat wij aan dat contract hadden kunnen ontkomen. Dat de vernedering van 18 Maart ons bespaard had kunnen blijven, is evenwel manifest. Den eigen dag dat de beschamende mededeeling door minister Loudon werd gedaan, schreef het Journal de Genève, dat toen van Wilson's praeparatieven tot beslag, maar natuurlijk niet van onze smeekbede kennis droeg: „Une politique de violence a 1'égard de la Hollande nous trouverait résolument hostiles." Meent men dat de hulp van het Geneefsche blad ons tegen Wilson weinig zou gebaat hebben? Maar wat heeft dan ons gebrek aan resolutie ons gebaat? Wij zijn waarlijk niét in het geval eenig zedelijk bondgenootschap, hoe gering ook, te wersmaden.
De regeering is in deze geheele zaak niet mannelijk genoeg geweest. Zij heeft eene struisvogelpolitiek gevolgd, waarvan niemand dan zij zelf de dupe is geworden. Wat beteekent het dat in de mededeeling aan de Tweede Kamer op 18 Maart de geheele bedreiging met beslag voorbijgegaan wordt, en alleen van den eisch gerept, om binnen het versperde gebied te gaan varen ? Hielp men zoodoende die bedreiging de wereld uit? Kon men haar voor de landgenooten verborgen houden als men er maar over zweeg?



288
HET PROTEST.
Neen; de couranten van de geheele wereld stonden er vol van, en den 20sten kwam de minister verklaren, dat hij uit de berichten van zijn eigen gezanten er alles van had geweten. Waarom dan niet tot mannen gesproken als een man? Om de ellendige reden, dat de eisch in eene formeele nota stond uitgedrukt, het dreigement niet? Dat men het dreigement als ten volle reëel beschouwde, komt in de eigen mededeeling, waarin men het trachtte te verdoezelen, op het eind zonneklaar uit. De regeering, heet het daar, heeft zich laten bewegen niet alleen door den nood hier te lande en in de koloniën, doch bovendien in de hoop „zich daardoor althans te verzekeren van een belangrijk deel van onze vloot, hetgeen voor het heden en de toekomst van ons volk van overwegend belang is." Wordt hier gedoeld op het verschil tusschen 500.000 en een millioen ton, ja dan neen? Natuurlijk ja, zooals uit 's ministers rede van 20 Maart ten overvloede blijkt.
De Kamer heeft den ministe'r doen gevoelen, dat zij zich in hem teleurgesteld had gevonden. De minister heeft geantwoord, „dat hij het zich verweet geen voorafgaande vertrouwelijke gedachtenwisseling te hebben gepleegd, hetzij met de Kamer, hetzij met de hoofden der fracties; dat hij een volgende maal aldus zal handelen." Had de commissie voor buitenlandsche zaken reeds bestaan, de misstap zou vermoedelijk voorkomen zijn geworden.
De zaak is wèl leerrijk geweest voor wat er, niet in de nationale gevoelens, maar in den goeden uitbouw en nuttige practijk onzer nationale instellingen nog ontbreekt. Onze pers heeft bij deze gelegenheid goed werk gedaan, maar zij kan niet alles.
De slag is gevolgd; ook het „vlammend protest", dat die bij een gezonde regeering moest opwekken, en dat het passend antwoord was op den vloed van lieve woorden, dien de Geassocieerden op hun leelijke daad hebben laten volgen. En nu de toekomst? Minister Loudon zag die, in zijn rede van 20 Maart, nog tamelijk hoopvol in. „Amerika heeft ons graan toegezegd. Nu Duitschland ons geen graan kan leveren, zal het ons geen moeilijkheden in den weg leggen. De vaargeul blijft voor onze schepen open." Dat is te zeggen, indien het agreetnent, met onze vier beperkende bepalingen ■), alsnog tot stand had kunnen komen. Maar wij weten nu
1) 1». geen vervoer van troepen of munitie; 2°. de schepen zullen niet bewapend



ZAL DUITSCHLAND COMPENSATIES VORDEREN?
289
beter. Amerika blijft graan toezeggen, welzeker, mits wij het maar met schepen die nog hier te lande liggen, gaan halen; gaan halen op een oogenblik dat Amerika met zooveel woorden zegt de in zijn havens in beslag genomen vaartuigen, wel verre van ze tot ruilschepen tè bestemmen, gebruiken zal, onder meer, tot het vervoer van contrabande door de gevaarlijke zóne. Zal Duitschland toestaan na Maart, wat het niet wilde toestaan na Januari, toen er nog van geen vaart door het versperde gebied sprake was?
Onze vloot zijn wij grootendeels kwijt; dit is het voorloopig besluit van de zaak. Maar wij hebben ze op geenerlei wijze, eervol of oneervol, kunnen redden. Onze voedselvoorziening is niet verzekerd. Af te wachten blijft, of Duitschland, de Geassocieerden overtroevende, ons thans „compensaties" op zal leggen voor wat wij niet hebben kunnen verhelpen. Velerlei onheil hangt boven ons hoofd. Maar het hart is vrij van schuldgevoel, en het bedreigde hoofd behoort dus opgericht te blijven.
Dat de heer Posthuma tot heengaan zou worden gedwongen mocht reeds vóór 15 Maart op gronden, aan binnenlandsche politieke omstandigheden ontleend, voor nagenoeg onmogelijk worden gehouden; na dien datum kwam er het motief bij, dat in geen geval thans een kabinetscrisis mocht worden geprovoceerd.
Dat de heer Treub blijven zou, was vóór 23 Maart lang zoo zeker niet 1).
zijn; 3°. de bemanning blijven vrij, al dan niet aan de vaart deel te nemen; 4». eventueel vernietigde schepen zullen terstond na den oorlog door andere vervangen worden.
1) Bij den minister van financiën bestonden ernstige bezwaren tegen de crisispolitiek van den minister van landbouw. De heer Treub vestigde er de aandacht op, dat de crisisuitgaven, die in de laatste maanden van 1914 ruim 16 millioen per maand hadden bedragen, in het laatste kwartaal van 1917 tot ruim 35 millioen per maand gestegen waren. Tot en met 1917 hadden de crisisuitgaven 970 millioen beloopen, waarvan 418 milhoeh in 1917 waren besteed. Voor 1918, zou, zonder verandering van stelsel, op 650 millioen moeten worden gerekend, waarvan 260 millioen door de distributie van levensmiddelen zouden worden verslonden. „Crisisuitgaven zijn improductief en kunnen niet tot in het oneindige uit het belastbaar inkomen betaald worden, zonder dat de besparing en kapii aal vorming gevaar loopen. Vermoedelijk wordt reeds.thans niet zooveel bespaard als het jaarlijksch totaal van de improductieve, ongedekte crisisuitgaven bedraagt. Nu al gaan wij in productief vermogen, achteruit, terwijl de kapitaalvorming ten minste even snel behoorde plaats te hehben als de vermeerdering van de bevol-
kinS Het is mijn moeilijke, maar dure plicht, tegen het voortgaan op den thans
betreden weg te waarschuwen." De voedselvoorziening kon volgens hem goedkooper geschieden. Reeds een half jaar geleden had hij zijn stelsel aan zijn ambtgeNederlandsche Politiek. . „



290
DISTRIBUTIEDEBAT.
Hij heeft ten slotte, „onder den indruk der moeiiijke omstandigheden waarin ons land verkeert", genoegen genomen met een te twaalfder ure door den premier aangeboden en door de doodvermoeide Kamer zonder bespreking aanvaard compromis J). Wanneer het binnenlandsche zaken geldt, worden oneenige ministers tegenwoordig in de Kamer door den premier tot verzoening gebracht; een vreemde plaats.
Van de bezworen antagonisten sprak eerst de heer Posthuma, vervolgens de heer Treub. Zonderlinger allegaartje dan de rede waarmede de minister van landbouw het gepast achtte een debat als dit te helpen besluiten, is zelfs in de te dezen opzichte niet misdeelde Handelingen der Nederlandsche Staten-Generaal bezwaarlijk aan te treffen. Onder de opmerkelijke kwaliteiten van den heer Posthuma behoort de kunst van winding up voorzeker niet. Hij zou beter effect hebben bereikt, door zich eenvoudig bij den premier aan te sluiten.
Deze heeft de kunst verstaan het debat aan een uitkomst te helpen, iets meer substantieel dan de motie-Marchant, die de Kamer vermoedelijk verkozen zou hebben als de zaak haar ware overgelaten. Die motie verlangde drie goede dingen (Raad van Beroep, publieke gezagsorganen in plaats van de „commissies", algemeenheid der rantsoeneering), maar zweeg van de bevordering der productie, die de premier gelukkig op de eerste plaats stelt. De commissiën, met inbegrip der veelgenoemde van Bijstand,
nooten doen kennen; hij mocht het thans aan de Kamer niet onthouden. Het stelsel kwam er op neer, dat voor de distributie beneden kostprijs een bijslag in de plaatszou komen, aan personen beneden zekeren absoluten en relatieven weistandsgrens uit te reiken. De eerste stelde Treub op ƒ 5000 inkomen; beneden die grens zouden echter slechts zij bijslag ontvangen, wier inkomen sedert Aug. 1914 was afgenomen of met minder dan 25 % vooruitgegaan. Bevordering van productie zocht hij in eene regeling,, welke het zwaartepunt legt in de onderlinge controle onder de boeren en tuinders: de gemeenten zullen worden verplicht kleine commissies in te stellen, die uitmaken hoeveel land geschikt is om gescheurd te worden en wat er moet worden geteeld. „De gemeente moet worden aangeslagen om de hoeveelheid te leveren van zekere producten, die. de commissie meent dat geleverd kan worden. Weigert eene gemeente mede te werken, dan dient de geheele bevoegdheid van den gemeenteraad overgedragen op den rijkscommissaris. Een gemeente, die niet het vereischte quantum levert, zal op kosten van de boeren en tuinders in die gemeente het benoodigde moeten opkoopen uit het vrije quantum, dat elders beschikbaar is." De heer Treub besloot: „Wenscht de Kamer de bestendiging van het tegenwoordige stelsel, of althans niet een grondige wijziging van de wijze van uitvoering, dan zal ik daaruit mijn gevolgen trekken" (18 Maart 1918), 1) 23 Maart.



DISTRIBUTIEDEBAT.
291
zullen door ambtelijke organen met scherp begrensde verantwoordelijkheid worden vervangen. De Raad van Beroep voor Crisiszaken is toegezegd. Differentiatie der productie-prijzen, aan zaad- en kleiboeren toe te kennen, zal worden beproefd, en gevolg worden gegeven aan Treub's denkbeeld, de boeren elkander te laten controleeren, door aansprakelijkheid te verleenen aan plaatselijke organisaties (vergelijk Treub's bejegening der arbeiders-organisaties op verzekeringsgebied). Zijn distributiestelsel met weistandsgrens krijgt de minister van financiën evenwel niet. „De wensch naar uitbreiding der distributie zal moeten worden vervuld, waarbij rekening zal worden gehouden zoowel met de verergering van den toestand als met de eischen die gesteld kunnen worden aan 'sLands financiën." Niet te benijden wordt de taak der mannen, die met zóó uiteenloopende factoren „rekening zullen moeten houden"; die tegelijk gul moeten zijn en goedkoop! Maar de verklaring van den premier geeft voor de keus tusschen tegenstrijdige plichten, waarvoor de toekomst hen plaatsen zal, eene vingerwijzing in dit veelzeggend besluit:
„Eenparig is de regeering van oordeel, dat in de eerste plaats de scherpst mogelijke beperking van ondervoeding moet worden bevorderd. Daarnaast zou vermindering van het productiekapitaal [de minister van financiën heeft aangetoond dat die reeds is begonnen] tot hoogst bedenkelijke gevolgen leiden". Maar de duurste plicht der regeering is „dat de voedselvoorziening zoo goed mogelijk zal zijn gewaarborgd". Hetgeen beteekent: liever arm dan dood. Wie die, als het er op aankomt, anders zou durven besluiten?
Ten vorigen dage had de heer Cort van der Linden, in bescheid aan Wilson, een ander adagium doen hooren: „liever recht dan brood". De rangorde is dus: recht, brood, geld. Het geld mag men offeren om althans brood, het brood moet men zich durven ontzeggen om althans eer te behouden. Want tot dit ééne doel, de verzekering van het gevoel dat wij onszelf niet hebben vergooid, is voor ons het bereik van het Recht ingekrompen. Onmachtig den eerbied voor het Recht aan iemand dan ons zeiven af te dwingen, hebben wij onze bestaansreden verloren zoo wij ook dit laatste niet meer vermogen.
Eén lichtpunt. Zonder vertoon, zooals wij onze ernstigste beslissingen plegen te nemen, is, midden in deze helsche week, het Zuiderzee ontwerp aanvaard.



MR. W. H. DE BEAUFORT.
April 1918.
Wel bijzonder was de plaats, die de Beaufort x) in het Nederlandsche leven innam.
Een waarde was hij, die zich in reserve hield.
Noch als staatsman, noch als schrijver heeft hij zich ooit naar voren gedrongen; onder het vele dat hij goed kende, waren ook de grenzen zijner kracht Hij raadde steeds welke taak het hem gegeven zou zijn, met eere te vervullen; als hij ze dan op zich nam, ontbrak er nooit iets aan zijne toewijding, en zelden iets aan zijn succes.
Het heeft altijd beteekenis gehad, wanneer de Beaufort zich vóór een maatregel verklaarde. Men wist dan, dat die bleek te kunnen bestaan voor een bezonken en zeer onafhankelijk oordeel. Ik denk aan zijn houding in het onderwijsvraagstuk vóór '89 2); aan zijn verklaring van 1911, „dat het volk voor het algemeen kiesrecht rijp is" 3); verklaring, die het resultaat van 1913 en vervolgens mede heeft mogelijk gemaakt.
Kenmerk van zijn historischen arbeid is een groote finesse. Hij beziet de zaken als een wereldwijze, en weet er, met vaste kennis der feiten, maar zonder eenigen omhaal van gekeerdheid, treffende dingen van te zeggen. Zijn opstel „Oranje en de democratie" (van 1875) geeft, in weinig bladzijden, inzicht in het wezen van den verwarden patriottentijd; — „De eerste regeeringsjaren van Koning
1) Overleden 2 April 191S.
2) Buys, Studiën II, 179, 182; vgl. mijn levensbericht van de Beaufort in Jaarboek Kon. Akadimie van Wetenschappen 1919, ook opgenomen in mijn derden bundel Historie en Leven (Amsterdam, van Kampen, 1920).
3) Hiervóór, bl. 33—35.



MR. W. H. DE BEAUFORT.
293
Willem I", niet meer dan een boekbespreking, behelst (na Gerrit de Clercq) de verstandigste opmerkingen, ooit van Noord-Nederlandsche zijde over het tijdvak 1815 —1830 gemaakt. — Een model van bondige doeltreffendheid blijft het opstel „Nederland en België" waarin hij, in 1906, Nederlands houding tegenover den Baie-veldtocht formuleerde.
Éénmaal heeft hem een grootere opzet voor den geest gestaan. De arbeid, door hem besteed aan de uitgave der staatkundige opstellen van Buys, bracht hem op het denkbeeld, „dertig jaren uit onze geschiedenis, 1863—1893" te beschrijven met gebruikr making „van niet voor openbaarheid bestemde bescheiden, mededeelingen van tijdgenooten, persoonlijke herinneringen." Er is van dit werk niet meer dan een begin gereed gekomen, twee Gidsartikelen herdrukt als eerste stuk van het tweede deel zijner Nieuwe Geschiedkundige Opstellen; zij omvatten de jaren 1863—1868. Toen hij zoover gevorderd was, trad de Beaufort in het ministeriePierson op, en na 1901 is de publicatie niet hervat. De hoedanigheid van het begin doet vermoeden dat wij hierbij veel hebben verloren. Er bestaan, voor onze jongere geschiedenis, andere bronnen dan de eindelooze Handelingen: mondelinge, maar ook schriftelijke mededeelingen. De Beaufort had er ruimen toegang toe, en in het oordeelkundig gebruik van zulke informatie was hij meester.
Een van zijn latere opstellen ontleent aan persoonlijke herinneringen van den schrijver zijn voornaamste waarde. In De Gids van Juni 1916 plaatste hij eene verdediging van zijn beleid in de voor het Nederlandsch gevoel pijnlijke kwestie der niet-uitnoodiging van de Zuid-Afrikaansche republieken tot de Eerste Vredesconferentie, en deelde in dit stuk mede op welke gronden destijds zijne overtuiging heeft gerust, dat Nederland, door op die uitnoodiging te staan, het belang der republieken niet meer zou kunnen dienen. Hij wist, door navraag èn bij Rusland èn bij Duitschland, dat van uitdrukking eener „communis opinio tegen Engeland, waar zelfs Chamberlain voor ware teruggedeinsd" ■), geen sprake zou wezen.
In de Conferentiën, in de toekomst van het wereldrecht, heeft de Beaufort geloofd, en is hij blijven gelooven. „De mogelijkheid",
') In de woorden van Dr. Kuyper.



294
M». W. H. DE BEAUFORT.
schreef hij in De Gids van October 1914, „is niet uitgesloten, dat de namelooze ellende die de thans woedende oorlog overal verspreidt, aan de openbare meening een geweldigen schok geeft;" en in een artikel van October 1916 verwacht hij, als uitwerking van den oorlog, „een verzoenende stemming". Breekt die aan, Europa zal omzien naar mannen van de relatiën, de ervaring, den goeden wil en de geschiktheid van de Beaufort; naar lieden die niet aan f Europa getwijfeld hebben. De Nederlanders wier antecedenten kans openen dat zij buiten de grenzen van het land zouden worden gehoord, zijn niet talrijk. In Asser verdween er een vóór, in de Beaufort een gedurende den oorlog. Het is een bang uur waarop hij heenging; bang voor de ruimere Europeesche, bang voor de engere Nederlandsche gemeenschap. Zal de uitkomst aan het optimisme der essay's waarin hij zijn oorlogsindrukken verwerkte, beantwoorden? Wij mogen er ons nog niet zeker van houden; hiervan echter zijn wij zeker, dat een Nederlander van ongemeene beschaving, dien ook de besten uit het buitenland kenden en achtten, ons ontvallen is. Zal Nederland zijne plaats behouden, het zal er bij voortduring zulke moeten voortbrengen. Naar welk recept ? Het leven van de Beaufort schijnt dit antwoord te geven: werk aan uzelven, maar zoek uzelven niet; vroeg of laat wordt de gelegenheid geboden, u nuttig te maken voor anderen.
De minister van buitenlandsche zaken legde in de vergadering der Tweede Kamer op 26 April 1918 de volgende verklaring af:
„Het is aan de Kamer bekend, dat er moeilijkheden zijn gerezen met Duitschland, in de eerste plaats omtrent de zand- en grintkwestie. De besprekingen hebben geen bepaald ongunstig verloop, maar de regeering ontveinst zich niet den ernst van den toestand".
Op verzoek van tien leden ging de Kamer daarop in comité-generaal.



EISCHEN VAN DUITSCHLAND.
26 April 1918.
Nadat wij onrecht hebben moeten lijden van de hand der Geassocieerden, komt thans Duitschland ons met onrechtmatige eischen overvallen.
Wij vernemen dit uit de krokodillentranen waarmede de Engelsche pers dagelijks onze ontbijttafel bevuilt; niet uit de medeelingen onzer eigen regeering, die de nieuwe leer, het volk in vertrouwen te nemen, nog maar zeer beschroomd in practijk brengt. Buiten comité-generaal zeide minister Loudon heden niet meer, dan dat de door Duitschlands eischen geschapen toestand „ernstig" was.
Beschouwingen van Germania en Tagliche Rundschau, in de ochtendbladen van heden overgenomen, schijnen deze meening te bevestigen. De Germania vooral is een model van onbeschaamdheid. Zij geeft te verstaan, dat het thans voor Nederland de kwestie is geworden, „te treden in het eene of het andere kamp."
Lang zijn wij aan de consequentiën van Duitschlands bezetting van België ontkomen, maar nu schijnen zij ons niet langer te zullen worden bespaard. Duitschland zal ons, bij de steenkool- en ijzer-onderhandeling, terdege doen gevoelen dat wij geen levensmiddelen meer hebben aan te bieden. Het is niet anders. Maar bovendien schijnt het in de zand- en grintkwestie ons eene gedragslijn te willen voorschrijven die strijdig is met wat wij als onzen plicht hebben erkend. Alle toegeven op dit punt zij uitgesloten. Het behoedt ons tóch niet Voor mat erieelen nood; het voegt daar alleen moreelen ondergang aan toe. De regeering zoeke de kracht die zij op dit oogenblik zal behoeven, waar die alleen te vinden is: in de aanraking met het Nederlandsche volk, dat niet verkiest aan eene Germania zijn eer te verpanden. De Neder-



296 EISCHEN VAN DUITSCHLAND.
landsche pers, zoo eenstemmig in het schepen-geval, spreke, eer het te laat is, thans even luide, en de regeering antwoorde. Wat is er gaande? Wat eischt men van ons? Die het weet, heeft het ons thans te zeggen.
4 Mei 1918 deed minister Loudon aan de beide Kamers der Staten-Generaal de volgende mededeeling toekomen:
„De spanning, die een tijdlang bestaan heeft in de verhouding tusschen Nederland en Duitschland, is geweken. De Duitsche regeering verlangde maatregelen, welke slechts ten deele voor inwilliging vatbaar waren. Die maatregelen waren de volgende:
„i°. De hervatting van den sedert 15 November 1917 gestaakten doorvoer van Duitschland naar België langs de Nederlandsche waterwegen van zand, grint en steenslag, zonder handhaving door de Nederlandsche regeering van de harerzijds gestelde voorwaarde, dat vooraf door een commissie van deskundigen een onderzoek in België zou worden ingesteld naar het gebruik, dat van het vroeger doorgevoerde materiaal was gemaakt.
„Tegen zoodanigen doorvoer in onbeperkte hoeveelheden zonder controle verzette de Nederlandsche regeering zich aanstonds, aangezien zulks strijdig zou wezen met haar welbekende opvatting van de neutraliteitsplichten. De Duitsche régeering gaf daarop zelve een maximumcijfer voor de toe te stane hoeveelheden aan, n.1. 1 600.000 ton per jaar. Daarmede verviel voor de Nederlandsche regeering het principieele bezwaar, dat zij geopperd had.
„Immers het genoemde cijfer bleef beneden het maximum, dat zij in haar, aan de Staten-Generaal bekende, briefwisseling met de beide betrokken regeeringen had vastgesteld, als haars inziens benoodigd voor gewoon onderhoud en herstel van de Belgische wegen. Zij kon daarom ook zonder overwegend bezwaar laten vervallen de door haar in laatste instantie gestelde voorwaarde, dat een commissie van controle in België moest worden toegelaten, eer de doorvoer hervat kon worden, een voorwaarde, welke de Duitsche regeering thans onaanneembaar had verklaard.



EISCHEN VAN DUITSCHLAND.
297
„De Nederlandsche regeering heeft deze schikking te gereeder kunnen aanvaarden, omdat op haar verzoek de Duitsche regeering zich bereid heeft verklaard, het niet-gebruik voor militaire werken van de door te voeren materialen in de te wisselen nota's vast te leggen.
„2°. Onbelemmerde uitvoer [van zand en grint] uit Nederland naar België tot een maximum van 250.000 ton per maand. Tengevolge van het sinds korten tijd hier te lande bestaande vervoerverbod was nl. de overigens vrije uitvoer van zand en grint zeer bemoeielijkt.
„Tegen inwilliging van dit verlangen betreffende een product van den Nederlandschen bodem, dat aan geen uitvoerverbod onderworpen is, had de Nederlandsche regeering evenmin op eenigen principieelen grond aanleiding zich te verzetten.
„3°. Herstel van het bij den aanvang van den oorlog door de Duitsche regeering zelve gestaakte goederenverkeer per spoorweg tusschen België en Duitschland over Roermond.
„Tegen dat herstel kon van Nederlandsche zijde geen bezwaar gemaakt worden, omdat Nederland krachtens het verdrag met Duitschland van 13 November 1874 (Stbl. n°. 18 van 1875) verplicht is, het bedoelde spoorwegverkeer mogelijk te maken. De Duitsche regeering verlangde vrijen doorvoer ook langs dien spoorweg van alle goederen, op drie uitzonderingen na, te weten: vliegtuigen, wapenen en munitie. Van troepenvervoer was geen sprake.
„De Nederlandsche regeering mocht echter op grond van het volkenrechtelijk beginsel, uitdrukkelijk neergelegd in artikel 2 harer neutraliteitsproclamatie, geen doorvoer van legerproviand toelaten. Zij gaf derhalve aan de Duitsche regeering te kennen, dat die vierde uitzondering een beslist vereischte was voor de toelaatbaarheid van den verlangden doorvoer.
„De Duitsche regeering heeft thans verklaard, met de aldus gestelde beperkingen van den doorvoer accoord te gaan. Ook heeft zij te kennen gegeven, zich te vereenigen met de door de Nederlandsche regeering gewenschte omschrijving van het begrip: wapenen, als omvattende alle voorwerpen van wapening en uitrusting.



298 EISCHEN VAN DUITSCHLAND.
„4°. Vereenvoudiging en bespoediging van de maatregelen, door de Nederlandsche regeering genomen tot wering van den frauduleuzen uitvoer aan boord van de door- en uitvarende Rijnschepen, en die naar het oordeel der Duitsche regeering de vrije vaart, door het Rijnvaartverdrag gewaarborgd, aanmerkelijk belemmerden. De Nederlandsche regeering, zelve van die wenschelijkheid overtuigd, heeft op zich genomen, het uiterste te doen om de gewraakte belemmeringen uit den weg te ruimen, o. a. door verzegeling bij de inlading in Duitschland onder toezicht van een Nederlandsch ambtenaar, door bewaking aan boord en door snelle uitklaring. Dit alles zonder in het minst afstand te doen van haar contractueel recht van contróle. Zij is te dier zake nog in nadere gedacht en wisseling met de regeering te Berlijn.
„Ten slotte is de Duitsche regeering op aandringen dezerzijds teruggekomen van hare aanvankelijke bezwaren tegen de voorschriften door de Nederlandsche regeering aan hare consulaire ambtenaren in België verstrekt, krachtens welke voor uit dat land in- of door te voeren goederen de verklaring, dat deze niet zijn militaire voorraden, oorlogsbuit of gerequireerde goederen, niet mag worden afgegeven ten aanzien van goederen, die zijn onderworpen aan een regime, gelijkstaande met requistie.
„De Duitsche regeering erkende n.1., dat deze voorschriften tot geen klachten aanleiding gaven."



ONTSPANNING.
6 Mei 1918.
In de Duitsch-Nederlandsche betrekkingen eene „ontspanning", waarbij evenwel eenige vraagteekens blijven staan. Wat heeft de „spanning" beteekend? Zij is klaarblijkelijk door Duitschland uitgelokt, dat begonnen is een lang gezicht te trekken en troepen concentreerde aan de Nederlandsche grenzen. Het booze gerucht zeide, dat het om niet minder dan de vervanging van minister Loudon te doen was. Is er over niets onderhandeld dan over hetgeen in de mededeeling der Nederlandsche regeering wordt erkend, dan begrijpt men niet waarvoor het kabaal gediend heeft. Is die mededeeling volledig? Zij bevat niets hoegenaamd omtrent de houding, die Duitschland aannemen zal ten opzichte onzer voedselvoorziening uit Amerika. Evenmin omtrent de voorwaarden, waaronder de levering van steenkool en ijzer door Duitschland zal worden hervat. Een tegenprestatie voor de opheffing van het vervoerverbod van Nederlandsch zand en grint naar België ontbreekt. Wij dienen volledig te worden ingelicht omtrent den toestand waarin onze belangen ten gevolge der jongste besprekingen met Duitschland gebracht zijn. De Tweede Kamer is nog niet uiteen; zij heeft den plicht, opheldering te vragen. In ieder geval geve men zich niet aan de illusie over, dat wij er nu voor goed „uit" zijn. De moeilijkheden komen niet alleen uit de zaken voort, in de regeeringsmededeeling vermeld, en kunnen in geenen deele worden geacht, voor goed te zijn overwonnen, zoo lang de voorziening van ons land met de onontbeerlijke levensmiddelen en grondstoffen problematiek blijft.



3oo
VRAAG-DRÉSSELHUYS.
Inderdaad richtte zich de heer Dresselhuys tot den minister van buitenlandsche zaken met de vraag nader te preciseeren, waarin het gevaar had bestaan. De heer Loudon antwoordde :
„De redenen, welke de regeering er toe gebracht hebben de met Duitschland ontstane verhouding als gespannen te beschouwen, lagen in den nadruk, waarmede de Duitsche regeering heeft kenbaar gemaakt, wat zij van de Nederlandsche verlangde, en dat al aanstonds voor een deel onaanneembaar bleek. Bij monde van haren gezant alhier gaf zij zoowel aan den tijdelijken voorzitter van den ministerraad als aan den ondergeteekende te verstaan, dat het gold een na grondig overleg vastgesteld complex, waarop niet viel af te dingen. Dat de niet-inwilliging hoogst ernstige gevolgen voor ons land zou hebben, werd in het bijzonder aan den Nederlandschen gezant te Berlijn onomwonden te kennen gegeven.
,,De ondergeteekende heeft er zich voldoende van overtuigd, dat de thans met Duitschland getroffen regelingen inzake den doorvoer over Nederlandsch grondgebied, in het bijzonder van zand en grint, er niet toe zullen leiden, dat de geassocieerde regeeringen ons nieuwe moeilijkheden in den weg zullen leggen.
„In deze aangelegenheid, welke, speciaal wat den doorvoer van zand en grint betreft, evenzeer met de andere oorlogvoerende partij, in het bijzonder met Engeland en Frankrijk, nog steeds een belangrijk onderwerp van geschil uitmaakt, achtte de ondergeteekende zich, gelijk hij trouwens aanstonds aan den Duitschen gezant heeft medegedeeld, niet verantwoord, de bedoelde regeeringen onkundig te laten van de gerezen moeilijkheden, zij het ook, dat van eenigerlei vraag om goedkeuring uiteraard geen oogenblik sprake kon zijn. Laatstbedoelde regeeringen hebben getoond den ernst van den toestand, waarin Nederland verkeerde, ten volle te begrijpen. Zij gaven door een gemeenschappelijken stap harer gezanten alhier, — welke daarbij verzegeld waren van hun ambtgenooten van Amerika en Italië — den ondergeteekende te kennen, dat zij alleen uit dien hoofde, doch overigens met ongerepte handhaving van hun principieel standpunt,



HET CONVOOI.
301
aan de Nederlandsche regeering geen moeilijkheden terzake van de getroffen schikking in den weg zouden leggen."
In April 1918 werd bekend, dat de regeering, ter instandhouding der gemeenschap met de koloniën, een convooi naar Indië zou doen vertrekken, bestaande uit het pantserschip Hertog Hendrik, den hulpkruiser Tabanan, de Noor dam van de Holland-Amerika-lijn, en de Bengkalis als kolenschip. Al spoedig verluidde, dat de Engelsche regeering tegen dit convooi bezwaar maakte, en dat de Nederlandsche regeering dit bezwaar trachtte te ondervangen door vooraf de scheepspapieren over te leggen. Het vertrek van het convooi werd eindelijk bepaald op 19 Juni, maar op dien datum vertrok het niet. en de minister van marine, de heer Rambonnet, vroeg en verkreeg zijn ontslag.



HET CONVOOI.
26 Juni 1918.
De regeering van het kabinet-Cort van der Linden eindigt met eene crisis aan Marine die wel zeer beschamend is voor ons land.
De convooier dekt zijn convooi, of er is voor het geheele in convooi varen geen reden meer. Lading, alleen vervoerd op vooraf ingewonnen goedkeuring der oorlogvoerenden, behoeft geen convoyeering. In het begeleidende oorlogsschip wordt de convoyeerende Staat zelf óf ontzien, óf aangerand. De laatste kans niet te durven wagen, is voor Nederland geen schande; maar dan toch een convooi aan te kondigen, dwaasheid. Men heeft zich in de knel gewerkt, en verergert de zaak door niet te durven vertellen wat ieder raden kan. In 's hemels naam nu maar met het hooge woord eruit 1 Tegenover den landgenoot ten minste valt nog het overblijfsel te redden van een waardigheid die men op onverklaarbare wijze heeft zoeken te beschermen door een middel buiten ons bereik.
Den 3osten Juni deelde het ministerie van buitenlandsche zaken het volgende mede:
„Nadat door de inbeslagneming van Nederlandsche schepen door de geassocieerde regeeringen een stagnatie in het verkeer met Nederlandsch-Indië was ontstaan, besloot de regeering, met het oog op de belangen van den dienst aldaar, gebruik te maken van de gelegenheid, dat een oorlogsschip naar Indië zou vertrekken, voor de samenstelling van een convooi voor het vervoer van gouvernementsambtenaren met hunne gezinnen en van krijgsvoorraad en gouvernementsgoederen.



HET CONVOOI. 303
„Het hoofddoel van het convooi was om bij de bestaande onzekerheid ter zee, de ongehinderde doorvaart te verzekeren, met name de opbrenging naar belligerente havens tot uitoefening van het recht van onderzoek te voorkomen.
„Aan de daarvoor in aanmerking komende oorlogvoerende mogendheden werd in de tweede helft van April mededeeling gedaan van de samenstelling van het convooi, alsmede van de getroffen voorzieningen, waaruit bleek, dat de Nederlandsche regeering uit eigen beweging waarborgen gaf ten bewijze, dat het vervoer bleef buiten de militaire belangen der oorlogvoerenden. De voorafgaande overlegging van de scheepspapieren geschiedde naar analogie van het beginsel, ook voor een gewoon handelsconvooi geldend, dat de vlag slechts in zoover de lading dekt, als die lading geen door de oorlogvoerenden verboden goederen bevat, en dat de convooicommandant dan ook bij ontmoeting met een belligerent oorlogsvaartuig de ladingsmanifesten en verdere papieren moet vertoonen.
„Daarmede werd tevens duidelijk gemaakt, dat het hierbij niet ging om een handelsconvooi, doch om een zeer bijzonder soort convooi, dienende uitsluitend tot het vervoer van gouvernementspassagiers en goederen, dus tot een gouvernementsverbinding tusschen moederland en koloniën.
„Nog eer de mededeeling van de Nederlannsche regeering Hr. Ms. gezant te Londen bereikt had, werd den 26sten April naar aanleiding van de desbetreffende verklaring op 16 April door den minister van marine in de Eerste Kamer der StatenGeneraal afgelegd, een nota door den Britschen gezant in den Haag overhandigd, waarin deze herinnerde aan het Britsche standpunt, dat nimmer het convoyeeren als een recht van neutralen erkend heeft. Deze nota kruiste zich met de voormelde mededeeling aan de Britsche regeering, naar welke dan ook de Britsche gezant terstond verwezen werd.
„Eerst onder dagteekening van 8 Juni jl. beantwoordde de Britsche regeering de bovenbedoelde haar door den gezant te Londen gedane mededeeling. Uitdrukkelijk vasthoudende aan haar standpunt, dat zij het convooirecht niet erkende, gaf de Britsche regeering niettemin te kennen, dat zij, als een tastbaar bewijs harer vriendschappelijke gezindheid jegens



3<H
HET CONVOOI.
Nederland, voornemens was, onder bepaalde voorwaarden aan dit convooi geen moeilijkheden in den weg te leggen, nu de Nederlandsche regeering eenmaal het voornemen tot uitzending daarvan openlijk had aangekondigd.
„De Nederlandsche regeering gaf daarop ten antwoord, dat, wat de Britsche regeering voorwaarden noemde, praktisch overeenstemde met hare bedoelingen, blijkende uit de waarborgen, welke zij reeds uit eigen beweging had gegeven en die beoogden, voor de oorlogvoerenden niets verborgen te houden omtrent het karakter van het convooi en zijn lading.
„Eerst op 14 Juni was het ladingsmanifest van de Noordam gereed; den volgenden dag werd mededeeling van dat manifest gedaan aan de betrokken gezanten in den Haag, terwijl hun tevens de gelegenheid geboden werd, inzage te nemen van de passagierslijsten.
„Op 17 Juni werd hun eveneens een lijst gezonden, houdende de opgaven van de aan boord van den hulpkruiser Tabanan en het kolenschip Bengkalis zich bevindende goederen. Inmiddels was het vertrek van het convooi bepaald op 19 Juni. Op 18 Juni opperde de Britsche gezant namens zijn regeering het bezwaar, dat, ofschoon begrepen was, dat geen goederen van Duitschen oorsprong zouden worden vervoerd, de Noordam verfstoffen van zuiver Duitsche herkomst aan boord had, zooals hem was bericht bij een schrijven van de Nederlandsche regeering van 4 Juni. De inhoud van dat schrijven was ter kennis van de Britsche regeering gekomen, nadat zij aan Hr. Ms. gezant te Londen haar standpunt nopens het convooi had kenbaar gemaakt. De Britsche regeering gaf thans te kennen, dat tegen het vervoer van Duitsche kleurstoffen bij haar alleen dan geen bezwaar zou bestaan, wanneer zij zich overtuigd had, dat die kleurstoffen niet konden worden betrokken uit andere dan tegen haar strijdende landen. Zij wees daarbij op een schrijven van het Britsche gezantschap van 28 April 1918, waarbij inlichtingen werden gevraagd omtrent de hoeveelheden kleurstof, die jaarlijks in Nederlandsch-Indië werden ingevoerd, ten einde te kunnen vaststellen, in hoeverre het mogelijk zoude zijn, dat artikel te betrekken uit andere dan met Engeland in oorlog zijnde



HET CONVOOI.
305
landen. Dit schrijven was op 25 Mei j.1. beantwoord met verstrekking van de gevraagde inlichtingen.
,,Op de nota van den Britschen gezant van 18 Juni werd den volgenden dag geantwoord, dat de kleurstoffen niet in aanmerking kwamen om zonder meer te worden gerangschikt onder wat de Britsche regeering als goederen van vijandelijke herkomst beschouwde, aangezien ten opzichte van deze goederen sedert geruimen tijd reeds een bijzondere overeenkomst bestond, krachtens welke zij onbelemmerd naar Indië werden vervoerd, mits geadresseerd aan de Indische regeering en door deze zelve gedistribueerd; een en ander was immers neergelegd in een brief van het Britsche gezantschap van 20 Juni 1916 en in een dezerzijdsche nota van 26 Juni d. a. v. De bovenvermelde brief van het Britsche gezantschap van 28 April behelsde slechts een vraag om inlichtingen met het oog op een door de Britsche regeering in te stellen onderzoek. Zij wijzigde niets aan de bestaande overeenkomst.
,,Bij een memorandum van 19 dezer vroeg het Britsche gezantschap voorts nog enkele inlichtingen. Deze inlichtingen worden verstrekt.
„Overwegende, dat de zeer besliste bezwaren der Britsche regeering ten aanzien van de kleurstoffen verband hielden met de uitlegging van een beslaande overeenkomst, achtte de regeering zich niet verantwoord, het convooi te laten uitvaren, eer het bestaande verschil van gevoelen tot klaarheid gebracht zoude zijn 1).
„Aangezien uit een Zaterdag 29 dezer van de Britsche regeering ontvangen antwoord is gebleken, dat geen overeenstemming kan worden verkregen, zal het vertrek plaats hebben na lossing van de kleurstoffen/'
3 Juli 1918 was de dag der eerste Kamerverkiezingen onder vigeur der Grondwet-1917. Op candidaten der rechter-
1) „Het was duidelijk", voegt het witboek van 16 Juli 1918 aan de mededeeling van 30 Juni toe, „gelijk ook bevestigd is door stellige aanduidingen, dat, indien de bedoelde kleurstoffen aan boord bleven, het convooi door de Britsche strijdkrachten verhinderd zou worden door te varen, met het onvermijdelijk gevolg, dat de convooicommandant gewapend verzet zou moeten bieden."
Nederlandsche Politiek. 2O



306 VERKIEZINGEN.
zijde werden uitgebracht 694.647 stemmen (waaronder 403.O99 op katholieken, 197.527 op anti-revolutionnairen, 87.985 op christelijk historischen); —
op socialisten 347.445 stemmen (waaronder 296.151 op de S. D. A. P., 42.642 op de S. D. P. of Wijnkoop-partij, verbonden met eene S. P. (Kolthek)); —
op vrijzinnigen 208.963 (waaronder 83.164 op Unie-liberalen, 71.500 op vrijzinnig-democraten, 51.250 op vrije liberalen); —
op „neutrale" partijen 93.217 (waaronder 42.044 op den Economischen Bond, 12.604 op de middenstandspartij, 9.072 op de plattelandspartij, enz.).
De katholieken verwierven 30 zetels, de S. D. A. P. 22, de anti-revolutionnairen 13, de christelijk historischen 7, de Liberale Unie 6, de vrijzinnig-democraten 5, de vrije liberalen 4, de Economische Bond 3, de verbonden S. D. P. en S. P. 3, voorts de Christelijk-Democratische partij, de ChristelijkSociale partij, de middenstandspartij, de plattelanders, de Christen-Socialisten, de partij-ter Hall of amusementspartij en de democratische weermachts- of onder-officierenpartij elk 1 zetel.
Het kabinet-Cort van der Linden had, zonder de uitslag der verkiezingen af te wachten, zijn ontslag genomen.



UITSLAG DER VERKIEZINGEN.
23 Juli 1918.
De uitslag der verkiezingen is door de meeste partijen die er aan hebben deelgenomen, met berusting ontvangen. De liberale partijen wisten vooruit, dat zij zetels zouden verliezen; de S. D. A. P. had er op gerekend, dat zij er ettelijke winnen zoude, maar het succes van Wijnkoop is haar wat uit de gis gevallen. De katholieken zijn, zooals wel niet anders te verwachten was, vooruitgegaan; de rechterzijde in haar geheel heeft evenwel niet de meerderheid: zij heeft juist de helft der zetels verkregen. Van de jongere en jongste groepeeringen hebben de verbonden S. D. P. en S. P. en de Economische Bond elk drie zetels veroverd; zeven andere groepen elk een. Vier dier zeven zijn belangen-groepen (middenstand, plattelanders, amusements-, onderofficierenpartij); van drie is de naam met „christen"- of „christelijk" samengesteld. Men schijnt aan te nemen dat de christen-socialist *) bovenal eer zal doen aan het tweede, de christelijk-democraat 2) en christelijk-sociaal 3) aan het eerste lid van zijn naam. Doch dit zijn onderstellingen. De rechterzijde durft het niet aan, zich de heeren Staalman en van de Laar bij voorbaat toe te rekenen, om op het dan bereikte totaal van 52 leden de aanspraak tot het vormen van een rechtsch kabinet te gronden. Vooral de anti-revolutionnaire partij is het die tegen deze (van haar afgedwaalde) broederen waarschuwt. Men mag hen niet verder vertrouwen dan men ze ziet; in geen geval het lot van een rechtsch kabinet in hun handen leggen 4).
tj De heer Kruyt. 2) De heer Staalman. *) De heer van de Laar.
V «Te steunen op ons schijnbaar verwante Kamerleden zooals Staalman, van de
Laar, zou niet mogen We staan voor een opgezette val, en wee den staatsman
van anti-revolutionnaire zijde, die zich in deze val lokken liet" (Standaard van 6 Juli).



3o8
DE GODSVREDE.
In den eersten roes spraken sommige katholieken (de heer Kolkman bijvoorbeeld) andere taal: er heette alle Teden te zijn, het met een rechtsch kabinet te beproeven. Zij hebben dien roes heel snel uitgeslapen: spoedig werd ook van katholieke zijde een parool gegeven, dat in het geheel niet uitdagend meer klonk.
Het is te begrijpen. Zou onder alle omstandigheden het voeren eener partij regeering door eene coalitie, die slechts over de helft der honderd stemmen wezenlijk beschikt, bezwaarlijk moeten heeten, twee overwegingen moesten het ditmaal niets minder dan een roekeloosheid doen achten. De eerste van die twee ligt al zeer voor de hand. Het regeeren in een tijd als dezen is voor elke partij of coalitie van partijen uiterst gevaarlijk, immers er moeten zeer scherpe middelen worden toegepast, en zoodra het eehe partij is waarvan zij uitgaan, wordt de onvermijdelijk op te wekken ontevredenheid samengetrokken op haar hoofd.
Het is geen toeval, dat niet alleen in oorlogvoerende maar ook in neutrale landen, in een neutraal land tenminste dat er aan toe is als het onze, Godsvredes zijn tot stand gekomen. Hadde hier in 1914 een parlementair kabinet van links gezeteld, het zou zich hebben moeten vervormen tot een „nationaal" kabinet, op straffe van te buitelen lang vóór '18. Er was echter een extra parlementair kabinet aan het roer, dat van de partijen, die de parlementaire meerderheid van links samenstelden, los genoeg stond om te durven aanblijven, en er het leven afgebracht heeft — hoe dan nog! De mannen, die den loodzwaren last voor ons hebben durven opnemen en zijn blijven torsen, hebben aanspraak op meer dan gewonen dank van Koningin en natie. Zij vormden een gouvernement, met vele en toenemendè gebreken zeker, maar een gouvernement ondanks al. Wat dat beteekend heeft, wordt ons duidelijk nu wij een ander moeten scheppen. Doch neemt dit weg, dat uit de geschiedenis van het ministerie-Cort van der Linden gebleken is, hoe buitengewoon moeilijk, ja hoe onmogelijk het bij de bestaande omstandigheden was, aan eenig van te voren uitgestippeld, buiten den oorlog om gevormd programma de hand te houden? Het ministerie zou, in overeenstemming met het in 1913 gebleken verlangen eener kiezersmeerderheid, opkomen voor algemeen kiesrecht en voor algemeenmaking der ouderdomsrente, uit te keeren door den Staat. Het algemeen kiesrecht is binnengehaald, maar



VERDIENSTEN VAN HET AFGETRENEN KABINET. 309
alleen door er de onderwijspacificatie aan te verbinden; de ouderdomsrente daarentegen heeft men laten loopen.
In bedoel dit niet als verwijt; — in het geheel niet. Ook wanneer de oorlog niet gekomen ware, zou het bij de bestaande partijverhouding in de Tweede, en bij de rechtsche meerderheid^ in de Eerste Kamer, onmogelijk zijn geweest eene grondwetsherziening tot stand te brengen voor het algemeen kiesrecht alléén. Tot het inzicht, dat de onderwijspacificatie moest worden beproefd, is de premier dan ook al bekeerd vóór of bij het voor altijd gedenkwaardig eerste algemeen debat tijdens .zijne regeering. Dat hij vervolgens naar dit inzicht handelde heeft er voorzeker veel, zoo niet het meest, toe bijgedragen dat de rechterzijde den Godsvrede aanging en zoo langen tijd handhaven bleef zonder op plaatsen in het kabinet aanspraak te 'maken. Het extra-parlementair kabinet van linksche tint werd door haar metterdaad geduld als nationaal kabinet, of als iets dat daarvan de plaats mocht bekleeden. Omdat het reeds pacificatiekabinet geworden was, kon het kabinet-van der Linden in '14 zoo gemakkelijk aanblijven als kabinet gedurende den oorlogstijd. In woord en niet minder in daad heeft het voortaan ruimschoots hulde moeten bewijzen aan het denkbeeld van bestand. In het spel der Eerste Kamer met de ouderdomsrente 1) heeft het berust, en aan de partijen van links uit de Tweede de taak overgelaten den anderen tak der Volksvertegenwoordiging te twaalfder ure nog tot eene uitspraak te noodzaken over — het tweede hoofdpunt van het regeeringsprogram van '13.
Nog eens: ik veroordeel niet. Ik weet dat het kabinet in Augustus '14 eene paniek gesmoord, dat het de neutraliteitspolitiek heeft gevolgd die alleen de nationale was, dat het onze weermacht versterkt, ons crediet beschermd, mededoogen betoond heeft aan vluchtelingen en ongelukkigen, het spook van den honger heeft willen en inderdaad een eindweegs heeft kunnen verjagen. Een deel van zijn crisis-maatregelen staat aan gegronde critiek bloot; hoe zou het anders kunnen? De moeilijkheden zijn ons in ruimer mate toebeschikt geworden dan de middelen tot uitkomst het mochten zijn.
Er is ook heel wat ongegronde critiek gehoord, wier schel-
1) De Eerste Kamar had zich op het standpunt gesteld, dat het ontwerp door de ontbinding van 1917 was vervallen. De memorie van antwoord, die de regeering desondanks indiende, legde zij naast zich neer.



3IO DE RECHTERZIJDE HUIVERIG.
heid plichtmatigen dank veelal overstemde. Ik geloof zeker niet dat een der andere ministeriën die men zich in het Nederland van 1913—'18 kan voorstellen het er beter zou hebben afgebracht. Doch dit alles doet thans ter zake niet: wèl doet dit degewonnen overtuiging, dat ook in de eerstvolgende jaren elk gouvernement dat met een program optreedt 't welk in wezen niet aan de realiteiten van den dag is ontleend, niet zal kunnen uitvoeren wat het aankondigt, maar op allerhande wijs de werkelijkheid met zijn beloften zal zien spelen.
Zoo zulk een gouvernement er een van rechts alleen ware, de rechterpartijen zouden den ondank oogsten. Ook dit leert, meen ik, de geschiedenis der jongste jaren met zekerheid. Al waren de partijen van links, in 1913 ondanks de behaalde meerderheid tot kabinetsformatie niet in staat gebleken, voor ware of vermeende tekortkomingen van het kabinet-Cort van der Linden in theorie niet aansprakelijk, het feit dat de staatslieden die het vormden van linkschen huize waren, heeft stellig zijn invloed op den afloop der verkiezingen doen gelden. Geen ontevredene kon het besef hebben, dat hij door, in strijd met zijne gewoonte, zijn stem aan de candidaten der katholieke, anti-revolutionnaire of christelijk-historische partij te onthouden, aan zijne zielsbehoefte van „tegen Posthuma" te stemmen voldeed. Vermoedelijk heeft hij eerder deze neiging meenen te streelen door, zoo hij aanhanger der Liberale Unie was, op den Economischen Bond over te gaan, of zoo hij de S. D. A. P. placht te volgen, thans rooder te stemmen dan rood.
Ik zeide dat er twee redenen waren, die maken dat over den mineur-toon, door de gezaghebbende rechtsche pers zoo spoedig aangeslagen, geen nadenkende zich verbaast. De eene, thans besproken, noemde ik voor de hand liggend. De tweede ligt iets verderaf, maar niet zoo ver dat men er lang naar behoeft te zoeken. Worden thans voor de Tweede Kamer de stemmen over het geheele land bijeengeteld, de Eerste zal samengesteld blijven door de Provinciale Staten, en zal de politieke kleur vertoonen die in eene meerderheid der provinciën overweegt. Welnu, Zuid-Holland, met zijn twee zeer groote, bij het oude stelsel in de Staten van het gewest lang niet naar de bevolkingssterkte vertegenwoordigde steden, zal wellicht in de naaste toekomst een college afvaardigen waarin de meerderheid niet aan rechts behoort. De invloed der — in meerderheid rechtsche — plattelandsgemeenten op de samenstelling



OPDRACHT AAN DR. NOLENS.
3"
van het Staten-college zal verminderen. Thans werden in den kieskring Rotterdam op candidaten van rechts !) uitgebracht 28.993, op alle andere 61.860 stemmen. Den Haag gaf 22.675 stemmen aan rechts, 41.243 aan anderen. Leiden 39.850 aan rechts, 23.435 aan anderen. Dordrecht 47.036 stemmen aan rechts, 46.530 aan anderen. De geheele provincie 138.554 stemmen aan rechts, 173.068 aan anderen. Er zullen dus heel wat stemmen óm moeten gaan, eer het evenredig kiesrecht aan Zuid-Holland eene Statenmeerderheid levert, bereid, evenals de tegenwoordige, tien rechtsche leden naar de Eerste Kamer af te vaardigen.
Hare Majesteit, de leiders van rechts en van links gehoord hebbende, is tot de slotsom gekomen dat de vorming van een nationaal kabinet moest worden beproefd door een staatsman, tot de sterkste der in de Kamer vertegenwoordigde partijen behoorende.
Aan den leider der Roomsch-Katholieke partij, Dr. Nolens, is de opdracht verstrekt. Hij is nog niet geslaagd. Twee partijen hebben onlangs mededeel ingen aan het publiek gedaan waaruit gevolgtrekkingen omtrent de door haar tegenover de poging van Dr. Nolens aangenomen houding vallen af te leiden: de S. D. A. P. bij monde van haar bestuur, de anti-revolutionnaire door haar erkend orgaan. De S. D. A. P. heeft medegedeeld, dat Mr. Troelstra de Koningin verzocht heeft, voor een nationaal kabinet niet op de medewerking zijner partij te willen rekenen; het partijbestuur laudeert en approuveert. De Standaard gaat zich in aanduidingen te buiten, dat de heer Idenburg, niet de heer Nolens, de formaieur naar haar hart ware geweest 2). De heer Lohman heeft voorts een dagblad gemachtigd het gerucht tegen te spreken, als zou de opdracht van den heer Nolens reeds op hem zijn overgegaan. Aan andere geruchten geen gebrek. Gemakkelijk gaat de formatie blijkbaar niet; dat waren wij ook niet meer gewoon, al lang voor den oorlog niet meer. Moge het besef levendig blijven, dat ons land
') Om aan die zijde de volle maat te geven, tel ik bij de stemmen op de R. K., A. R. en C. H. partijen, ook nog die op, welke de Christelijk-Democraten, ChristelijkSocialen en Staatkundig-Gereformeerden behaalden.
2) „We blijven de voorkeur geven aan een continuatie van het huidige Kabinet, of aan een Kabinet van gemengde orde. Doch bleek het ten slotte, dat alle plan van dien aard afstuitte op finale weigering, dan kon wellicht een optreden van Henburg als Kabinetsformateur nog een uitweg ontsluiten " (Standaard 15 Juli).



312
ONTLEDING DER STEMBUSCIJFERS.
een gouvernement behoeft, zoo onbevangen, zoo standvastig mogelijk: dat, om voor onbevangen te worden gehouden, een regeering thans moet durven toonen meer oog te hebben voor de loodkleur der werkelijkheid, dan voor het geschitter van partij-programma's; en dat zij onmogelijk standvastig zijn kan, als zij steunt op niet meer dan de helft der Kamer.
De regeering moet weten wat zij wil op het stuk van nationaal behoud. Dat is te zeggen, zij moet, in de drie zaken van buitenlandsche staatkunde, levensmiddelenpoliek en financieel beleid, een beroep durven doen op het tucht- en plichtsgevoel van eene meerderheid der natie. Wat de onderwijspolitiek betreft, mag zij aannemen dat de natie het pacificatie-denkbeeld geenszins verloochend heeft. In de nieuwe Kamer zullen onbaatzuchtige wil en voorzichtig beleid eene indrukwekkende meerderheid kunnen oproepen voor de uitvoering van het grondwetsartikel in den geest van Bos. Ook in onderwijszaken zal het nieuwe bewind zich den dienaar moeten durven betoonen van het land, niet van eene partij.
Het is merkwaardig te zien, hoe de jongste kiesrechtuitbreiding de verhouding welke in 1897 (eerste verkiezing onder de wet-van Houten) bestond tusschen de stemmen, op candidaten van rechts, en die, op alle andere candidaten uitgebracht, ongeveer juist hersteld heeft.
Jn 1897 werden uitgebracht op de candidaten van reehts 211.441, op alle andere 201.109 stemmen. Onder vigeur van de kieswet van Houten werd de verhouding voor rechts langzaam aan ongunstiger. In 1913 1) was het 368.210 op rechts tegen 401.192 op alle anderen. Thans zijn uitgebracht 694.647 stemmen op de candidaten van rechts tegen 649.625 op alle anderen2). Komt later het vrouwenkiesrecht, dan zal rechts er bij de eerstvolgende verkiezing vermoedelijk weer beter afkomen dan bij de laatste onder de regeling van thans. Maar ook dan zal niet mogen worden geconcludeerd, dat onder ons volk de rechtsche partijen nog veroveringen maken. Integendeel, hun gezag over de geesten schijnt, zeer langzaam, af te nemen.
t) In de 95 districten waarin toen gestemd werd.
2) Met inbegrip der rechtsche scheurmakers (C. D., C. S. P., Staatk. Gereformeerden). Trekt men deze af dan wordt de verhouding 670.591 rechts tegen 673.681 alle anderen, hetgeen met het 50 tegenover 50 in de Kamer overeenkomt



DE LIBERALEN EENE KLEINE MINDERHEID.
313
Zelfs de groote kiesrechtuitbreiding van thans heeft geene eigenlijke meerderheid voor hen meer aan den dag kunnen brengen.
Voor de liberalen is van numeriek overwicht in de verte geen 'sprake meer. De samenstelling der niet-rechtsche stemmen is als volgt geweest. In 1897 liberalen 187.609 stemmen; sociaal-democraten 13.500. — In 1913 liberalen 255.860 stemmen, sociaaldemocraten 145.332. — 1918 sociaal-democraten van verschillende benaming 347.445, alle andere niet-rechtsche stemmen 302.180, en dit laatste getal van de bontste samenstelling: slechts 205.914 voor de drie partijen van unie-liberalen, vrije liberalen en vrijzinnigdemocraten; 42.044 voor den Economischen Bond, de rest voor allerhande groepeeringen. Zelfs al acht men alle niet-rechtsche,niet-socialistische, niet-liberale stemmen van een der drie liberale fracties afgevallen (wat in hoofdzaak juist, doch niet geheel juist kan zijn), dan zouden de liberalen van verschillende schakeering, indien die afval eens uitgebleven ware, bij deze verkiezing slechts 302.180 stemmen hebben kunnen behalen tegen ,255.860 in 1913. Het nieuwe kiezersvolk, m. a. w., is nog ten naastenbij in zijn geheel voor liberale overtuigingen ontoegankelijk.
Wij zijn minderheid in den lande en hebben ons als zoodanig te gedragen. Zal onze invl oed speurbaar blijven, dan moet de hoedanigheid vergoeden wat aan het getal ontbreekt.
De geschiedenis der lange kabinetscrisis, die op de ontslagaanvraag van het kabinet-Cort van der Linden volgde, wordt eenigermate toegelicht door de volgende persberichten:
Handelsblad 2 Aug. (van „doorgaans goed ingelichte zijde"): „Het groote publiek schijnt niet te begrijpen, waarom de kabinetsformatie, waartoe Hare Majesteit den heer Nolens de opdracht verstrekte, zoo moeilijk is. Toch kan men wel eenige van de redenen achterhalen, waarom de formatie van het ministerie ditmaal zoo lang duurt en waarom het geenszins zeker is, dat de heer Nolens daarin zal slagen.
„Vooropgesteld zij, waaraan twijfel niet mogelijk schijnt, dat de heer Nolens niet een gemengd of z.g. nationaal ministerie, maar een parlementair ministerie uit de rechter-



314
POSITIE VAN DR. NOLENS.
zijde tracht te vormen. Daarbij nu stuit hij op enkele ernstige organische gebreken in de rechterzijde, die zich ook zouden doen gelden, wanneer de verkiezingen haar eene krachtige meerderheid hadden gebracht, maar zich thans, nu zij slechts Sa stemmen behaalde, en zij zich niet verplicht acht de regeeringsverantwoordelijkheid te aanvaarden, in veel sterker mate doen gevoelen.
„Het eerste gebrek ligt in den heer Nolens zelf. Deze is ongetwijfeld een man van groote kunde en gezag, een bekwaam staatsman ook; zijne eerzucht is ook geen andere dan als zoodanig grooten invloed op de regeering en de wetgeving van ons volk uit te oefenen, maar — hij acht zich niet den man om zelf minister te zijn. Wat de reden daarvan is, blijve in het midden (in zijne geestelijke waardigheid ligt zij niet), — genoeg is te weten, dat hij zichzelf niet tot het ministersambt, en dus ook niet tot het premierschap geroepen acht. De katholieke partij heeft dus een leider, van wien vaststaat dat hij al zijn gezag als zoodanig wil doen gelden, maar tevens, dat hij, vastbesloten is nimmer een ministersportefeuille te aanvaarden. En toch is juist de katholieke partij aangewezen de leiding te hebben in het kabinet.
„Wat hare positie in dit opzicht nog accentueert, is, dat geen der andere Kamerleden voor een premierschap in aanmerking komt. Eigenlijk is er buiten den heer Nolens slechts één, die voldoende gezag daartoe zou hebben: de heer Loeff, maar deze kan om gezondheidsredenen de functie niet op zich nemen. In de plaats dus, dat de heer Nolens, hetzij door zelf als zoodanig op te treden, hetzij door een der andere katholieke Kamerleden als zoodanig aan te wijzen, aan de katholieke partij de haar toekomende leidende rol in het kabinet in den persoon van den premier kon verzekeren, stond hij onmiddellijk voor de keuze, öf wel als formateur terug te treden, öf wel den premier te zoeken onder de anti-revolutionnaire of christelijk-historische Kamerleden. Aan het eerste, waardoor hij zich zelf zou uitschakelen, dacht hij niet; daarom moest hij in verbinding treden met' de genoemde Kamerleden, eerst en vooral met het oog op het premierschap van het te vormen ministerie.



DE HEER KUYPER EN DE CRISIS.
315
„Daarbij stond hij voor een nieuwe groote moeilijkheid: na de katholieke kwam de anti-revolutionnaire partij het eerst in aanmerking, en de leider ook van deze partij, de heer Kuyper, was evenzeer, waarom behoeven wij niet te zeggen, als premier uitgesloten. Er was meer: de heer Nolens, als leider van de grootste groep, vond geen reden naar de Kanaalstraat te gaan om Dr. Kuyper te raadplegen. Dr. Kuyper, den heer Nolens verwijtende, dat hij vóór de verkiezingen niet het minste overleg met de anti-revolutionnaire partij had gezocht !), vond geen reden naar de Prinsengracht te gaan om met Dr. Nolens te spreken.
„Overleg tusschen de beide leiders vond dan ook niet plaats, wel tusschen den heer Nolens en andere leden der anti-revolutionnaire partij, op hunne beurt overleg plegende met Dr. Kuyper.
„Hoe dacht Dr. Kuyper over de oplossing van de crisis? Ieder weet het uit zijne artikelen in De Standaard. In 1908 was tegen zijn wil een rechtsch ministerie opgetreden onder leiding van den heer Heemskerk; in 1909 was dit ministerie aangebleven zonder aan Dr. Kuyper de keuze te laten, een door hem gevormd ministerie in de plaats te stellen. Sinds dien heftige brouille tusschen de heeren Kuyper en Heemskerk en vast besluit van eerstgenoemde, dat, wat er ook mocht gebeuren, een ministerie-Heemskerk niet ten tweede male zou optreden. Vandaar dadelijk na de verkiezingen het betoog in De Standaard dat er geen rechtsch ministerie behoorde op te treden 2); later, toen verluidde, dat Mr. Heemskerk de portefeuille van buitenlandsche zaken zou begeeren, de opmerking, dat de anti-revolutionnaire partij helaas geen diplomaten in haar midden telde, geschikt om die portefeuille op zich te nemen 3); nog later, toen bleek, dat de
1) Standaard 6 Juli: „We staan voor het feit,":dat we sinds vijftien jaren, in de aangenaamste vertrouwelijkheid, met de Roomscne Staatspartij, op Schaepman's initiatief en voetspoor, één lijn trekken, en dat desniettemin, bij de nu intredende tactiek, de Roomsche Staatslieden schier deden of ze ons niet kenden, geheel hun eigen gan^ gingen, en zelfs het afscheid nemen in den steek lieten."
2) Standaard 6 Juli: „Tegen een Rechtsch Kabinet, onder zoo uiterste gewaagde verhoudingen, rijst overwegend bezwaar."
*) Standaard n Juli: „Moest Rechts zelfstandig optreden, en uit den kleinen kring van Rechtsche diplomaten een minister van buitenlandsche zaken zoeken, het zou zeer de vraag zijn, of ons land er niet aan zou gewaagd worden."



3i6
DE HEER COLIJN.
anti-revolutionnaire partij wel wat voor een rechtsch ministerie gevoelde, de beschouwing, dat de heer Idenburg in zoodanig geval de van zelf aangewezen premier zou zijn J).
„Zoo was dus de heer Heemskerk door Dr. Kuyper geheel en al buitengesloten Dr. Nolens wilde al evenmin van hem weten: de katholieken hadden eene zoodanige herinnering aan het ministerie-Heemskerk behouden, dat zij besloten, dat van eene herhaling van de jaren 1908—1913 geen sprake zou zijn. Zoo moest dus de heer Nolens zijn premier zoeken onder de andere leden der anti-revolutionnaire partij. De heer Colijn wenschte zijne positie aan de Bataafsche niet prijs te geven, zoodat alleen de heer Idenburg overbleef, die zich zelf nu juist niet den man gevoelt om in deze moeilijke tijden de leiding van het kabinet te voeren. Of hij reeds definitief heeft geweigerd, durven wij niet zeggen, maar de kans erop is groot.
„De heer Nolens zoekt dus waarschijnlijk nog steeds naar een premier voor het door hem te vormen kabinet. Men heeft zelfs wel als zoodanig den heer Lohman genoemd, wat wel zonder grond zal zijn, maar bewijst, hoe men met de keuze verlegen is.
„Naast het premierschap bieden natuurlijk ook nog andere portefeuilles moeilijkheden, in het bijzonder die van financiën en buitenlandsche zaken. Een crisisminister schijnt gevonden in den persoon van den heer van IJsselsteyn; de andere departementen leveren geen bijzondere moeilijkheden op."
Handelsblad 5 Aug.: „De heer Nolens, geen premier voor zijn kabinet kunnende vinden — de heer Idenburg heeft definitief geweigerd — is verplicht geweest, ten slotte toch in contact te treden met den heer Heemskerk. Het zal hem zeker zwaar zijn gevallen en Dr. Kuyper allesbehalve aangenaam stemmen, maar er scheen toch ten slotte niets anders over te blijven, tenzij men de formatie wilde opgeven.
„Hoe nu het verdere verloop der zaak zal zijn, valt niet te zeggen. Het berichtje, dezer dagen door het Persbureau verspreid, waarin „men" mededeelde, dat wanneer de heer
1) Zie hiervóór, bl. 311.



DE HEER LOHMAN.
317
Nolens niet slaagde in de formatie van een kabinet, H. M. zou overwegen een anderen persoon de opdracht daartoe te verstrekken, zal niet zonder invloed blijven. „Men" verwacht dus blijkbaar van den heer Nolens óf wel een kabinet, öf wel, dat hij zijne taak neerlegt; — niet dus een voordracht voor een anderen formateur in zijne plaats. Tenzij dus een ministerie Heemskerk zou optreden, waarvan de heer Nolens als de formateur zou gelden, wat weinig waarschijnlijk lijkt, is de kans groot, dat het uitloopt op een nederlegging door den heer Nolens van zijne opdracht Men zal in dat geval hebben af te wachten, of H. M. uit eigen beweging den heer Heemskerk in zijn plaats de opdracht zal geven."
Nieuwe Rotterd. Courant, 20 Aug. ochtendblad: „Dr. Nolens heeft aan de Koningin verzocht, ontheven te worden van de vorming van een ministerie.
„De Koningin heeft gisteren op het paleis Het Loo ontvangen den minister van staat, jhr. mr. de Savornin Lohman."
Nieuwe Rotterd. Courant, 20 Aug. avondblad: „H. M. de Koningin heeft jhr. mr. de Savornin Lohman uitgenoodigd om zich met de samenstelling van een Kabinet te willen belasten. De heer Lohman heeft echter gemeend, wegens zijn hoogen leeftijd, in het te vormen Kabinet geen zitting te mogen nemen, en dientengevolge de hem gedane opdracht niet te mogen aanvaarden."
Het Vaderland, 20 Aug.: „Wij zaten, in begrijpelijk verlangen dat de oplossing van de crisis niet te lang zou duren, te wachten op het verzoek van den heer Nolens aan de Kroon, om ontheven te worden van de vorming van een ministerie. Eerst toch als dit stadium was bereikt, zou er naar onze meening iets beginnen te dagen in den Oosten. Want, nu het, ook door de uitingen van sommige katholieke bladen, wel zeker is dat de heer Nolens van meet af aan niet bereid is geweest zelf te gaan zitten, kon hij zonder aan de normale oplossing van de crisis geweld aan te doen, geen formateur wezen. Wat Thorbecke en Borgesius in dezen hebben gedaan blijve liefst de uitzondering die den regel



3i8
ONDERSTELLING VAN „HET HUISGEZIN'1
bevestigt. Dr. Nolens is dus in de afgeloopen weken om zoo te zeggen de terreinpeiler geweest, de man die moest onderzoeken of de formatie van een rechtsch kabinet mogelijk zal wezen, en hij treedt terug nu de mogelijkheid is geconstateerd. Ware het onmogelijk, dan zou deze zoo bij uitstek kalme en voorzichtige staatsman reeds veel eerder zijn teruggetreden; zóó slechts kunnen wij de zaak zien. De Kroon zal nu weldra, zooals wij verwachten, de opdracht tot formatie van een rechtsch kabinet aan een ander staatsman van de rechterzijde geven, en de oplossing van de crisis dunkt ons nu zeer nabij."
Het Huisgezin, 20 Aug.: „De veronderstelling lijkt ons voorshands waarschijnlijk, dat Dr. Nolens met zijn taak is gereed gekomen; dat hij omtrent de keuze der mannen voor de verschillende portefeuilles en omtrent de samenstelling van het regeeringsprogram naar wensch is geslaagd; dat hij hiermee, indien hij, zooals reeds van den aanvang verluidde, niet persoonlijk in het kabinet wenscht zitting te nemen, zijn taak ten einde gebracht acht, het resultaat zijner bemoeiingen aan Hare Majesteit heeft meegedeeld, en deze nu den aangewezen premier de definitieve opdracht tot kabinetsformatie zal verleenen."
Nieuwe Rotterd, Courant, 21 Aug. ochtendblad: „De Koningin heeft gisterenmiddag den heer H. Colijn in audiëntie ontvangen"
Het Vaderland, 22 Aug.: „Zoolang het Nederlandsche volk niets anders en niets beters heeft dan het Parlement om van zijn wil aan de Regeering te doen blijken, zal het volk goed doen zijn Parlement hoog te houden, en dus ook op een Kabinet aan te dringen, dat zijne volle verantwoordelijkheid tegenover de volksvertegenwoordiging gevoelt. Niemand twijfelt er aan, dat Cort van der Linden en zijne collega's in staat en willens waren ons door de branding te koersen, maar daar zij mannen waren uit een extra-parlementair Kabinet,
1) Daags daarop het bericht, dat aan den heer Colijn de opdracht tot kabinetsvorming is verstrekt, doch dat hij „verzocht heeft, haar niet te hoeven aanvaarden."



VOORSPELLING VAN „HET VADERLAND'
319
konden zij dit doen geheel naar eigen goedvinden, de volksvertegenwoordiging toeroepende. Don't speak to the man at the weel, en konden zij aan den anderen kant oneenigheid in eigen boezem niet eens binnenskamers uitvechten. Wij verlangen naar geen da capo daarvan, en dat zou ons een nationaal Kabinet geven. Wij zijn gelukkig niet zoo verpolitiekt om maar a priori aan te nemen, dat een Kabinet, dat uit politieke tegenstanders bestaat, ons niet door de
branding zou kunnen koersen
„De heer Colijn verzoekt niet aan de Kroon van de opdracht ontheven te worden, maar om ze niet te hoeven aanvaarden. Wij kunnen daarin niets anders lezen, dan dat hij bereid is aan de opdracht te voldoen als het verzoek van de Kroon daartoe onveranderd blijft.
„Mocht dit niet het geval zijn, en de heer Colijn dus geen Kabinetsformateur worden, dan zou men o. i. verkeerd doen daaruit op te maken, dat de kansen op een rechtsch kabinet zouden zijn verzwakt. Gissen kan zeker doen missen, maar wij achten het logische praemisse van onze voorstelling in dezen, dat de heer Nolens een zeer bezadigd en van zijne verantwoordelijkheid zeer bewust staatsman is, wat wel door niemand zal worden ontkend. En in dien gedachtengang achten wij het onmogelijk, dat hij Nederland zes weken aan de praat zou hebben gehouden, en houden het dus voor gewis, dat hij op het oogenblik, dat hij ontheffing van de opdracht verzocht, zeker was van iemand van Rechts die dé opdracht zou overnemen. Noem dien man, die ook ons natuurlijk onbekend is, X, stel u voor dat X eerst bereid is op te treden als Colijn niet wil of niet kan, dan gelooven wij de juiste positie van dit oogenblik weergegeven te hebben. Waarbij de mogelijkheid niet is uitgesloten, dat X eerst nog gaarne een ander dan Colijn zou zien gepolst. X zal, gegeven het weinig benijdenswaardige van het ambt, nu wel spoedig voor den dag komen."



KABINETSCRISIS.
23 Aug. 1918.
De heer Nolens is niet geslaagd.
Alras verluidde het, dat hij zelf geen premier wilde wezen, maar bereid was, hulp te blijven verleenen bij het formeeren van een kabinet.
- Men mag vragen, of hij, zoodoende, niet langer dan hem voegde zich opgehouden heeft in de nabijheid van den Troon.
Nimmer dan tot ons nadeel is in het verleden van de goede zede afgeweken, dat de kabinetsformateur optreedt als premier. Die het premierschap niet aandurft, legge de taak der formatie neder; blijve met Hare Majesteit geen zes weken in conversatie.
Dat de heer Nolens zes weken zou hebben noodig gehad alleen om tot de overtuiging te geraken dat hij niet verder van nut kon zijn, komt een aantal bladen ongelooflijk voor. Hij moet den weg hebben gebaand voor een X, die eerlang nit het duister zal treden. Aldus, nog gisteren, het Vaderland.
Wat, eer de heer Nolens om ontheffing zijner opdracht verzocht, met diens medewerking omtrent zijne pogingen is publiek gemaakt, schijnt op het eerste gezicht weinig geschikt deze onderstelling te bevestigen. Eerst heeft men mogen vernemen, dat de heer Nolens ■de departementen van financiën en van buitenlandsche zaken nog niet bezet had, en bovendien (!) nog niemand had kunnen vinden voor premier. Vervolgens heeft hij gewacht, en lang gewacht, op den heer van Nispen, die werd voorgesteld als aanstaand premier, tevens minister van buitenlandsche zaken. De heer van Nispen, na zich uit Rome te hebben opgemaakt naar den Haag, heeft gemeend voor de eer te moeten bedanken. Daarop heeft de heer Ruys de Beerenbrouck een aanzoek ontvangen te willen optreden als premier, tevens minister van binnenlandsche zaken. Ook hij



KABINETSCRISIS.
321
heeft bedankt. Onmiddellijk daarna legt de heer Nolens zijn taak neder; en daarop ontbiedt Hare Majesteit achtereenvolgens den heer Lohman, die de opdracht tot kabinetsformatie afwijst, en den heer Colijn, die verzoekt „haar niet te hoeven aanvaarden". En dit alles, terwijl X bestaat en slechts behoeft te worden geroepen?
Ik maak tot dusver alleen gebruik van zoodanige mededeelingen aan het publiek, als eene officieuse kleur hebben gedragen. Het Handelsblad had al in het begin der maand Augustus berichten verspreid, die vooralsnog op naam van dit blad moeten blijven, doch door de organen die het weten kunnen met weinig klem, en niet op de hoofdpunten, zijn tegengesproken. De berichten duiden op tegenwerking die de heer Nolens van den beginne af aan van een deel der rechterzijde moet hebben ondervonden. Zijne zwakheid zou zijn geweest dat hij, zelf geen premier willende zijn, toch aan zijne partij het haar toelachend overwicht in het nieuwe kabinet gaarne zou hebben verzekerd. De natuurlijke oplossing zou nu zijn geweest het optreden van een ander katholiek staatsman als premier. De heer Loeff zou, om gezondheidsredenen, het premierschap niet hebben kunnen aanvaarden, en andere katholieke candidaten, die met recht en reden anti-revolutionnaire of christelijk-historische staatslieden vóór hadden kunnen gaan, had, volgens het Handelsblad, de heer Nolens eigenlijk niet ter beschikking. Dus wendde hij den blik naar de protestantsche zusterpartijen, doch vond daar niemand bereid (althans niemand, die ook hemzelven zou hebben gesmaakt) zich als premier van een door hem, Dr. Nolens, gevormd kabinet te doen voorstellen. Dit zou dan zijn voorafgegaan, eer men van de heeren van Nispen, Ruys de Beerenbrouck, of X, als mogelijke premiers te hooren kreeg.
Het Handelsblad noemde (na te hebben vermeld dat de heer Heemskerk door Dr. Kuyper was buitengesloten, en ook door de katholieke partij zelve niet werd begeerd) als staatslieden uit de protestantsche partijen van rechts, wien vruchteloos door den heer Nolens het priemierschap zou zijn aangeboden, de heeren Colijn en Idenburg (met stelligheid), en den heer Lohman (met twijfel). Nu trekt het de aandacht dat, nadat de heer Nolens zijne taak heeft nedergelegd, achtereenvolgens de heeren Lohman en Colijn door Hare Majesteit in de gelegenheid zijn gesteld, zelf een kabinet te formeeren, terwijl het Vaderland er op zinspeelt, dat, vóór X optreedt, nog een derde zich met dezelfde eer zou kunnen bedacht
Nederlandsche Politiek. 2 I



322
ÉMINENCE GRISE?
zien. Het vervolg zal leeren of dit fantasie is, ja dan neen J). Zóóveel is, voor wie tusschen de regels der rechtsche bladen door weet te lezen, nauwelijks twijfelachtig, of antipapisme bij de protestantsche partijen van rechts, beduchtheid voor dit antipapisme bij de katholieke partij, hebben een jammerlijke rol gespeeld.
Maar een kardinale fout schijnt te liggen bij den heer Nolens zeiven, die invloed wilde en verantwoordelijkheid schuwde. Niet voor de laatste maal vermoedelijk heeft de stembus de katholieke staatspartij voor den dag doen komen als de sterkste der georganiseerde partijen in den lande. Durven de katholieken de consequentiën daaruit niet te trekken, dan veroordeelen zij er zich zeiven toe, te worden beschouwd als lieden die half buiten de Nederlandsche gemeenschap staan, als burgers tweede klasse. Éénmaal mag het dan gegooid worden op ongelukkige omstandigheden, maar op den duur zullen de katholieke staatslieden hun bezwaren tegen het optreden in het volle licht der openbaarheid hebben te overwinnen. Voor „éminences grises" is in de Nederlandsche politiek geene plaats.
De Kroon mag wel indachtig zijn, dat de verbrokkeling der staatkundige partijen het gewicht harer functie in tijden van staatkundige crisis heeft doen toenemen. Het is nu niet enkel meer te doen met het uitreiken van een krans aan den overwinnaar; de wedstrijden eindigen in eene verwarring, die de hooge toeschouwer alleen kan maar ook moet overzien. Die taak behoort niet te worden overgedragen. Die door den Vorst geroepen wordt tot het tijdelijk medekoningschap mag zich verontschuldigen, maar verwijle daarna niet naast den troon.
Het duurde tot 10 Sept. eer X voor den dag kwam: de heer Ruys de Beerenbrouck (binnenlandschè zaken), met de heeren van Karnebeek (buitenlandsche zaken), Heemskerk (justitie), de Vries (financiën), Alting von Geusau (oorlog), Naudin ten Cate (marine), Idenburg (koloniën), König waterstaat), van IJsselsteyn (landbouw), Aalberse (arbeid), de Visser (onderwijs); Mr. J. B. Kan trad op als secretaris-generaal in
1) Het bleek fantasie.



BEDANKEN VAN DEN HEER TRIP.
323
algemeenen dienst. Het lange uitstel na 23 Aug. was door de moeilijkheid veroorzaakt, het departement van financiën te bezetten, waarvoor de aanvankelijk aangewezene, de heer Trip (thesaurier-generaal), te elfder ure bedankt had.-
Over de troonrede en den indruk dien aanvankelijk het nieuwe bewind en de nieuwe Kamer maakten, zie hierachter de aanteekening van 26 November.
In October naderde de oorlog onze grenzen.



LAATSTE BEDREIGING VAN BUITEN, EN EERSTE VAN BINNEN.
25 Oct. 1918.
Zal Duitschland een wereldslag aanvaarden in de stelling van Antwerpen? Dan staat vermoedelijk de Entente voor niets. Maar is het waarschijnlijk dat de Duitschers daar den eindstrijd wagen zullen? Binnen Antwerpen komen zij gemakkelijk genoeg; maar hoe komen zij er ooit uit, zonder zich óf te laten interneeren, öf, geslagen als zij zijn zullen, zich ook nog het Nederlandsche léger tot vijand te moeten maken? Eerder is te verwachten dat zij Antwerpen houden zullen zooals zij het thans Gent doen: zoolang het front standhoudt dat, over Hirson, Schelde aan Maas verbindt. Moeten zij van daar terug, dan is de marsch naar de Belgische Maas aangewezen, die zij, tegenover Namen en Luik, zwaar heeten te hebben versterkt; eene positie waaruit de terugtocht naar het Duitsche gebied zelf ten allen tijde mogelijk blijft. Komt het tot een stellingoorlog daar, dan zal de Entente even begeerige blikken werpen op Zuid-Limburg, als thans op de Wester-Schelde. Het is wèl de tijd voor een Nederlandsch regiment infanterie, aan het muiten te slaan omdat de verloven worden ingetrokken! *)
Het oorlogsgevaar werd slechts afgewend doordat een ander gevaar het verving: dat van overslag der in Duitschland uitgebroken revolutie. De partij van Wijnkoop werkte die ook hier sinds lang openlijk in de hand; de S.D.A.P. had deze partij 'echter in de nieuwe Kamer fel bestreden. Nauwelijks echter kwam 9 Nov. in Duitschland de samenwerking tusschen
1) Muiterij, in de Harskamp. Later bleek, dat de voeding daar meer dan elders te wenschen over had gelaten.



DE ROODE WEEK.
325
Haase en Ebert tot stand, of de heer Troelstra kondigde ook hier de omwenteling aan (rede te Rotterdam 11 November). Den i2den herhaalde hij het dreigement in de volle Tweede Kamer. Van krachtige aanstalten der bourgeoisie tot tegenweer vernam men dien dag nog niets. Hetgeen in Duitschland de geheele maatschappelijke ontbinding nog tegenhield, was dat de meerderheids-socialisten, hoewel met Haase c. s. in één regeering zittende, evenwel de betrekkingen met burgerlijke democratie en centrum niet hadden afgebroken. In het nieuwe kabinet had een zeer ver naar socialistische denkbeelden overhellend katholiek, de heer Aalberse als minister van arbeid zitting; den heer Ruys zeiven ontbrak het, naar zijn antecedenten gerekend, niet aan plooibaarheid.



REVOLUTIE?
12 Nov. 1918.
De heer Troelstra kondigt ze aan. Hij meent niet minder te kunnen doen, wil hij Wijnkoop, die naar hij vreezen moet de zaak der arbeiders hopeloos zou bederven, den wind uit de zeilen houden.
In Duitschland zijn de meerderheids-socialisten niet zonder voeling met burgerlijke democratie en centrum. Ook hier te lande zullen, als men van beide zijden (waaraan niet te twijfelen valt) excessen vermijden wil, de sociaal-democraten met andere partijen in onderhandeling moeten treden. Het ontbreekt in de tegenwoordige regeering niet aan elementen, die tot het voeren eener zoodanige onderhandeling geschikt zijn. De heer Troelstra is het zeker: hij weet te goed, dat hij geen man is van de straat.
Minister Ruys gaf Woensdag 13 Nov. het parool uit: „wij wijken niet"; het leger bleek trouw, de burgerij begon zich te wapenen, en Donderdag 14 Nov. ontkende Troelstra, in strijd met de waarheid, dat hij den 11 den en i2den tot een staatsgreep had aangezet (den vorigen avond was te Amsterdam een aanslag der communisten mislukt, en reeds was gebleken, dat zij ook in Duitschland niet de overhand zouden krijgen). Zondag den i7den verklaarde Troelstra te Rotterdam, dat hij eene week geleden in de kans op welslagen eener Nederlandsche revolutie zich had vergist. Maandag 18 November omstuwde eene juichende menigte de Koningin op de Maliebaan.



TROELSTRA'S PECCAVI.
19 Nov. 1918.
Is het de Duitsche revolutie geweest, die den heer Troelstra zijn hoofd deed verliezen, het is wellicht mede de nadere loop van zaken in Duitschland geweest, die het hem terug gaf. De heer Troelstra heeft altijd scherp naar Duitschland uitgekeken en heeft voor de stroomkrachten op het gebied der internationale sociaal-democratie vermoedelijk meer belangstelling dan voor den polsslag der eigen natie. Deze schijnt hij slecht te kennen; hijmaakt den indruk, in de leus „Midden-Europa" te hebben geloofd in dezen zin, dat hij de magnetische pool van het Nederlandsch maatschappelijk en geestelijk leven te Berlijn zocht. Daar ligt die niet, en heeft die nooit gelegen. Onze geheele volksontwikkeling heeft een gang gevolgd, afgescheiden van den Duitschen ; met name onze politieke en sociale toestanden zijn van die, welke men in Duitschland tot den 9den November 1918 aantrof, hemelsbreed onderscheiden geweest. De slaafsche geesteshouding, die hem tot het besluit dreef hier eene revolutie te moeten maken wijl er in Duitschland eene was uilgebroken, het gemis aan Nederlandsch zelfbewustzijn, is wat men hem naar ons gevoelen bovenal verwijten moet en blijvend verwijten zal.
Wil dit zeggen, dat men met den loop dien de zaken in Nederland dreigen te nemen, ingenomenheid te betuigen heeft? Dat nu Troelstra de revolutie heeft moeten afwimpelen en de Koningin is toegejuicht, alles tot het oude terugkeeren mag? In geenen deele. De Nederlandsche regeering, die het zóó inzag, zou de teekenen der tijden slecht verstaan hebben; zou niet minder schuldig staan tegenover de natie, dan de revolutie-preekers zeiven. Het oogenblik waarop de Nederlandsche sociaal-democratie zich heeft gecompromitteerd, dient gebruikt om haar



328
DE ROODE WEEK.
op den achtergrond te houden. Dringen is daartoe niet noodig: door haar retraite staat zij al een goed eind achteruit en zal het blijven mits het ontstane vacuüm onmiddellijk worde gevuld met de eigen actie der regeering. Met oranjehoven roepen is het werk niet gedaan. De periode waarin snel handelen plicht blijft, is niet voorbij. Elke dag moet thans zijn bestemming hebben. De Zondag was die van Troelstra's peccavi. De Maandag die van ontspanning waaraan de menigte zich vier en twintig uur lang overgeven mocht. Doch de regeering heeft hoogeren plicht dan de menigte. Heeft zij dien dag of den daarop volgenden nacht niet gebruikt tot vaststelling eener lijst van hervormingen, die zij wenscht in te voeren langs wettigen weg, doch op korten termijn, en blijkt deze Dinsdag voorbijgegaan zonder dat van dit regeeringsprogamma mededeeling gedaan is in de Kamer, dan heeft deze regeering zich niet minder dan Troelstra gediscrediteerd. Met de troonrede-1918 komt zij er niet langer. Beproeft zij het, zij zal een unieke gelegenheid om de rechterzijde als regeeringspartij voor Nederland voor jaren te habiliteeren, verzuimd hebben, en de sociaal-democratie dringt aanstonds weder vooruit. Door het verledene geleerd, zal zij het bondgenootschap der burgelijke democratie zoeken niet alleen maar ook vinden; slechts de samenwerking met de burgerlijke democratie in den strijd voor democratische idealen zal haar blijvend bevrijden van het gevaar der bolsjewitische besmetting, een besmetting die zij nu weten kan, dat, hier in Nederland, doodelijk voor haar is.



NIEUWE KOERS?
26 Nov. 1918.
Een gevoel van onbehagen over den loop der staatkundige gebeurtenissen in Nederland laat zich niet onderdrukken. De leider onzer sociaal-democratie is beneden zijne taak gebleken, en het ontbreekt nog aan stellige bewijzen dat de regeering de hare ruim opvat.
Haar troonrede was eng. Dat een rechtsch bewind zou opkomen voor rechtsche verlangens was te voorzien; in dezen tijd had echter mogen worden verwacht dat men zou hébben beproefd, voor rechtsche verlangens de nationale oplossing te vinden. Deze wordt, èn ter zake de volksverzekering èn ter zake der onderwijsregeling, verschoven tot er tijd voor zijn zal; eerst moet de particuliere winst voor rechts worden binnengehaald. Verzekeringswetten zullen worden ingevoerd waarvan men nu reeds erkent dat zij wijziging behoeven; aan het bijzonder onderwijs de geldmiddelen verschaft die men het van links alleen van harte gunnen kan indien tegelijk de waarborgen van deugdelijkheid worden vastgesteld waarvan het nieuwe grondswetsartikel spreekt. De juiste stemming waarin dat aan Bos' gedachte ontsproten artikel had behooren te zijn uitgevoerd, wordt daarmede bedorven.
Tegelijk bevatte de troonrede eene onduidelijk gestelde en in ieder geval voorbarige toezegging omtrent demobilisatie, die veel kwaad gebrouwen heeft. In de maand September was het duidelijk dat de oorlog onze grenzen naderen kon; en toen dit in October inderdaad gebeurde, moest men, in stede van te demobiliseeren, verloven intrekken. Het bedroevende Harskamp-schandaal en het ontslag van generaal Snijders zijn gevolgd. Plotseling heette de intrekking der verloven niet meer noodig, hoewel op dat oogenblik nog volstrekt niet zeker was dat Duitschland België zou ontruimen zonder te vechten.



330
DE HEER HEYKOOP.
De wankelmoedigheid bij deze gelegenheid door de regeering betoond, het naar huis zenden van den opperbevelhebber der land- en zeemacht, niet op eigen intiatief maar op aandrang van Troelstra, het bezwijken der militaire tucht ook elders dan in de Harskamp, hebben de Nederlandsche sociaal-democratie de kam doen zwellen. Een debat naar aanleiding der troonrede was door de Kamermeerderheid geweigerd; de opposanten stelden zich door interpellatiën schadeloos. Het Nederlandsche volk werd op een wisseling van lieflijkheden tusschen Troelstra en Wijnkoop vergast, reeks wier eindeloosheid Kamervoorzitter, krantenlezer en alle boni cives tureluursch maakte. Het vervelende spel was nog niet uit, toen eensklaps voor de beide socialistische partijen de kans scheen op te rijzen, van phrasen tot daden over te gaan. In Duitschland brak de socialistische revolutie uit; 9 November zegevierde zij te Berlijn. De minderheidssocialisten hadden daar het parool uitgegeven, die der meerderheid het overgenomen; het eenige middel om het regeeringsgezag uit de handen te houden van Haase c.s., was voor Ebert, er onmiddellijk zelf de hand aan te slaan. Moest ook in Nederland de meerderheid der socialisten niet beducht zijn Wijnkoop weldra al het terrein te zullen zien winnen, dat zij niet aanstonds met eigen revolutionnaire actie bestreek ? Voorboden van afval der transportarbeiders te Rotterdam maakten Heykoop1) ongerust. Den ioden bracht hij in overweging, wat in deze omstandigheden te doen stond. Door enkelen is het toen mogelijk geacht, dat de Nederlandsche sociaal-democratie zich met goed gevolg naar het voorbeeld der Duitsche zou kunnen richten; dat ook hier arbeiders- en soldatenraden de regeering zouden kunnen doen opstaan en haar gezag aan volkscommissarissen ten buit laten. De meerderheid evenwel, Polak, Schaper, Vliegen, van den Tempel, besloot, slechts wettige middelen aan te wenden ter verwezenlijking der arbeiderswenschen, in den nacht van 10 op 11 November in een met overhaasting geredigeerd programma vastgelegd.
Nauwelijks hadden de avondbladen van den 1 iden dit progamma publiek gemaakt, of reeds den volgenden morgen kon men lezen dat Troelstra, in een 's avonds van den 11 den te Rotterdam ge-
») Leider van het bij het N. V. V. aangesloten gedeelte der Rotterdamsche bootwerkers.



HOUDING DER KAMERFRACTIE.
331
houden vergadering, tot overweldiging der staatsmacht door een oppersten arbeiders- en soldatenraad ook in Nederland had opgewekt. „Hebben wij dien raad eenmaal gevormd, dan wil dat zeggen, dat dat het opperste gezag in den staat is, en niemand anders." Een 16 en 17 Nov. te Rotterdam te houden congres der S. D. A. P. zou over die oprichting beslissen. — 12 November sprak Troelstra in gelijken zin in de Tweede Kamer.
Wat heeft hij zich voorgesteld ? Dat, als in Duitschland, regeering en bourgeoisie de „onmisbaarheid" eener tijdelijke „dictatuur van het proletariaat" zouden erkennen ? Verkeerde Nederland dan in Duitschlands omstandigheden?
Hij waagde wel veel; immers (gelijk wij pas later hebben mogen vernemen) de partij was Zondag den ioden niet met hem medegegaan. Toch applaudisseerde de Kamerfractie.
De bom sprong verkeerd. De regeering verklaarde het gezag te zullen handhaven, en vond volk en leger bereid haar daarbij te steunen. De partij van Wijnkoop beproefde 's Woensdags te Amsterdam een aanslag op de kazernes, die jammerlijk mislukte, 's Donderdags ontkende Troelstra tot een staatsgreep te hebben aangezet; 'sVrijdags bleef hij uit den Kamer weg, en moest Schaper den aftocht dekken. De afloop van het Rotterdamsche congres was nu te voorzien. Troelstra is daar komen verklaren dat hij zich in de Nederlandsche machtsverhoudingen vergist had.
Dienzelfden Zondag werd in den Haag eene door den burgemeester geteekende proclamatie verspreid, waarbij de burgerij werd medegedeeld, dat de Koningin des Maandags in de Maliebaan zou verschijnen en dat men Hare Majesteit daar zou kunnen huldigen. Omdat — Troelstra zich had vergist?
Naar logica moet men niet vragen. Het gejuich, dat den uden zou hebben geklonken indien men toen alleen van den wapenstilstand had mogen vernemen, was in de keel gesmoord; dien nden wjst men er bij, dat Duitschland in revolutie verkeerde; den I2<ienj dat eene sterke partij die wilde doen overslaan naar Nederland. Eerst den i8den voelde men de borst ruim, en laat zich nu gaan in een vreugdebetoon waarvan Hare Majesteit zich gewillig tot middelpunt laat stellen, doch niet zonder gedurig, in eenige slotwoorden, de aanhankelijkheid waarvan men Hare persoon verzekering geeft, over te leiden op het vaderland. Bovendien ver-



332
„WIJ MOETEN VOORUIT",
klaart Zij bij proclamatie, dat reactie uitgesloten behoort te zijn en wij vooruit moeten. *)
Van hetzelfde oordeel is de Tweede Kamer, die bij de door den premier overbodig genoemde, doch bij kleine meerderheid aangenomen motie-Rink 2) iets dergelijks verklaart.
Beide de koninklijke proclamatie en de motie-Rink zijn van de uiterste vaagheid. Het ware de taak der regeering geweest, den I9den, jn de eerste Kamervergadering na het Rotterdamsche congres, met een welomschreven programma op te treden ter vervanging van het geantiqueerde harer troonrede. Thans bepaalt zij er zich toe, uit en te na te verzekeren dat zij van goeden wille is 3). Dat is, in den tijd dien wij beleven, niet genoeg.
De rechterzijde, die (op den heer van de Laar na) met den premier de motie-Rink overbodjg keurde, heeft het vooralsnog volhandiger met het organiseeren van aanhoudend nieuwe oranjebetoogingen dan met staatshervorming. Zij is daarmede (en drijft Hare Majesteit) op een gevaarlijken weg. Er zijn er duizenden in het land, die Oranje niet verlaagd wenschen te zien tot propagandamateriaal — tegen de socialisten zoomin als tegen elke andere richting. Wat zegt tot dit alles de heer Nolens, wat de heer Lohman, die in de Kamer blijk gaven van de eischen van het oogenblik meer begrip te hebben dan menigeen hunner partijgenooten ?
Nederland ondervindt in hooge mate dat het de moeilijkheden
i) „Het is Mijn verlangen, de voorgenomen hervormingen door te zetten en uit te breiden met de snelheid, die past bij den polsslag van dezen tijd. Reactie zij uitgesloten. Wij moeten vooruit." (20 November).
3) „De Kamer, van oordeel, dat in de huidige omstandigheden groote democratische hervormingen zoowel op wetgevend als op sociaal gebied onmiddellijk ter [hand moeten worden genomen en onmiddellijk moeten worden ingevoerd, gaat over tot de orde van den dag." Deze motie was door den heer Rink ingediend 13 Nov. Het hoofdbestuur der Liberale Unie verduidelijkte de bedoeling bij manifest van 15 Nov. aldus: „Onverwijlde invoering van de volgende hervormingen is noodzakelijk: Algemeen actief vrouwenkiesrecht; democratiseering van de Grondwet, waaronder afschaffing van de Eerste Kamer; kosteloos staatspensioen; achturige arbeidsdag; aflossing van de crisisschulden, zooveel mogelijk door een heffing ineens; sterke progressie in de directe belastingen; ingrijpende verbetering van de arbeidsvoorwaarden en de salarissen van personen in publieken dienst en in den dienst der spoor- en tramwegen." — De motieRink werd 22 Nov. aangenomen met 43 tegen 38 stemmen (de linkerzijde, de neutralen en de heer van de Laar vóór).
s) De heer Ruys, 21 November: „De regeering zal haar program afwerken en wil meer doen, waarover echter eerst bij de algemeene beschouwingen [over de Staatsbegrooting] gesproken kan worden."



ZICH TE SPIEGELEN AAN ZICHZELVEN.
333
zijner internationale positie niet te boven is x). Het oogenblik van terugkeer tot het onderonsje der vaderlandsche staatkunde van vóór 1914 is nog volstrekt niet aangebroken. Wij zullen die tijden niet terugzien en behooren het ook niet te wenschen. Wij hebben ons voor te bereiden op een nieuwe wereld, en nog slechts de plaats te bepeinzen die Nederland daarin zal kunnen innemen. Eene gemakkelijke zal het vermoedelijk niet zijn. Wij zullen in die wereld, die geen hemel van gerechtigheid zijn zal, veel vooroordeelen te overwinnen hebben. Bij anderen, en bij onszelven. Laten wij geen tijd verdoen aan kermisvreugd. In 1813 hebben wij ons veel te lang overgegeven aan blijdschap wegens het herwonnen pijpje tabak; een paar maanden later lieten wij ons gedachteloos regelingen opleggen zoogenaamd in het belang van Europa, maar die noch in het belang van Europa, noch in dat van Nederland zijn gebleken, en vijftien jaar later wist Europa ons onzer volgzaamheid geenszins dank. Zich aan een ander te spiegelen, noemt het spreekwoord zacht; moeilijker is het, zich te spiegelen aan zichzelven.
1) Vlucht van den Duitschen Keizer; kabaal over het aan 80.000 Duitsche soldaten verleend verlof, ongewapend over Limburg Duitschland te bereiken; begin der campagne in het bevrijde België tot annexatie van Zuid-Limburg en Zeeuwsch-Vlaanderen.



NOORD-NEDERLAND EN DE ZELFBESCHIKKING.
17 Dec. 1918.
Wij zullen de uiterste moeite hebben aan te wenden, om met het meer bezadigde deel der publieke meening in Engeland en Frankrijk voeling te verkrijgen. Die over Europa's lot te beslissen zullen hebben, moeten op tallooze belangen letten, en zoo zij er ernstige en respectabele voorbijzien, zal hun werk er, in mindere duurzaamheid en zwakker zedelijk gezag, de sporen van dragen. De levensbelangen van den Noord-Nederlandschen staat zijn ernstig genoeg om er de aandacht voor te mogen vragen zelfs van de met werk overladen staatslieden der Entente. Zoo dikwijls men ze in het verleden te licht geteld heeft, heeft zich dit aan de rust van Europa gewroken. Wij zijn bereid onze overgeleverde positie en rechten bij een nieuwe ordening van Europa, welke dien naam verdient, harmonisch te doen aansluiten; niet, ze te laten afbreken ter wille van iets zóó ouderwetsch en vergankelijks als den door voorbijgaande omstandigheden geprikkelden grootheidswaan van één particulieren staat. Het zelfbeschikkingsrecht kan waarlijk voor Zeeuwsch-Vlaanderen en Zuid-Limburg niet worden opgeheven door de mogendheden zelve, die het straks voor NoordSleeswijk en Posen inroepen gaan. En wij liggen niet in zulk een afgelegen hoekje van Europa, dat het onverschillig is of men al of niet te onzen aanzien eene groote fout begaat.



BELOFTEN DER REGEERING. — MINISTER DE VRIES.
22 Dec. 1918.
Heeft de regeering het „welomschreven program" l) thans voorgelegd?
Den ioden December heeft de minister van binnenlandsche zaken eene rede gehouden die zijn eigen voornemens en die van den minister van arbeid betrof; ook de minister van financiën is aan het woord geweest. Wij vernamen iets omtrent velerlei zaken die dit kabinet aanvatten wil, maar kennen niet het onderling verband zijner plannen, de relatieve waarde die het toekent aan elk der onderdeden, de politieke constellatie die het bevorderen wil om de totstandkoming der hoofdzaken te verzekeren. Wat zijn voor dit kabinet thans de hoofdzaken? Nog altijd de onmiddellijke invoering der Talma-wetten en de verbetering der salarissen van de bijzondere onderwijzers? Of de maatregelen die de roode week in het gezicht gebracht heeft? Met volstrekte zekerheid valt dit niet te zeggen. De regeering wil èn het een, èn het ander. Zij kondigt een overvloed van wetsontwerpen aan, maar zonder duidelijk te kennen te geven aan welke daarvan haar bovenal gelegen is. Zij staat tegenover een Kamer die van haar wetgevend vermogen nog geen hoogen dunk heeft weten te vestigen; eer het tegendeel; — eene Kamer die echter vermoedelijk mede wil, en mede kan, mits zij een sterke regeering boven en een niet minder sterke publieke meening onder zich voelt. De regeering moet voeling verwerven en voeling behouden met de natie. Slaagt zij hierin, zij zal een beperkt aantal noodzakelijke hervormingen tot stand' kunnen brengen. Slaagt zij er niet in, dan verdrinkt zij spoedig in de zee van haar eigen schier ontelbare goede voornemens, en zal hoogstens een paar rechtsche partijmaatregelen kunnen door-
1) Hiervóór, bl. 332.



336
PROGRAM DER REGEERING.
■drijven in den tijd gedurende welken zij nog over een volgzame Eerste Kamer beschikt. Moet het daartoe komen, dan loopt het slecht af met deze regeering en slecht met de rechterzijde. Beide zullen het zich dan zelf te wijten hebben, als de antitheseleus, die men het thans nog in de macht heeft te doen verstommen, haar van ouds bekende snerpend geluid weder hooren doet. Menigeen van links wil er wat liefs voor geven, aan de bekrompenheid der vaderlandsche politiek van vóór den oorlog nu voorgoed te ontkomen. Wij moeten vooruit, zeide de Koningin; — welnu wij willen vooruit, en zien in dat wij vooralsnog vooruit moeten onder rechtsche leiding. Het zij de leiding van een rechterzijde die de wereld van 1918 en vervolgens, haar gevaren en haar -eischen, verstaat, en niet met hare voorstellingen leven blijft in een afgesloten verleden. Het moge waar zijn dat in dat verleden de rechterzijde niet altijd bejegend is zooals had behoord: mag daarom hare politiek, nu zij voor het bewind aansprakelijk is, er eene van afrekening, van vergelding zijn ? Politiek, die haar naam waard is, ziet steeds naar voren.
Wij behoeven volstrekt niet alle hoop op te geven, dat de huidige rechterzijde dit beseffen zal. Er zijn, sedert het overzicht der vorige maand, veel gunstige teekenen. De Oranje-betoogingen, die gevaar van ontaarding in zich droegen, zijn gestaakt. Waarschuwingen aan socialistische wethouders van den Haag en Amsterdam zijn binnen de maat van het verstandige gebleven. Van een klopjacht op socialistische ambtenaren, van snuffelarij naar politieke overtuiging, verluidt niets. Waakzaamheid blijft plicht tegenover een partij die alleen verklaart zich in het oogenblik te hebben vergist, en weigert, de revolutie zelve af te zweren. Die waakzaamheid betracht, naar wij vertrouwen, de regeering; en nimmer wij die er haar een verwijt van zullen maken. Zich gereed te houden tot repressie moge noodzakelijk zijn, het is evenwel niet de hoogste plicht der regeering. Zij zal ten slotte beoordeeld worden niet naar hetgeen zij onderdrukt, maar naar hetgeen zij schept.
De heer Ruys de Beerenbrouck, sprekende uit naam van het kabinet, doch ook voor den heer Aalberse in het bijzonder, stelde aan de orde:
i°. uitvoering van art. 192 en invoering der wetten-Talma; 20. Grondwetsherziening;



ART. I92
337
3°. instelling van een Hoogen Raad van Arbeid ; 4°. achturigen werkdag;
5°. wetsontwerp op het collectief arbeidscontract;
6°. herziening en uitbreiding der sociale en arbeidersverzekeringen, op de volgende grondslagen: premièn voor rekening der werkgevers ; ouderdomsrente van ƒ3 voor 65-jarigen; vrijwillige verzekering voor niet-arbeiders, waarvan de administratie bekostigd wordt door den Staat; halveering van het getal der raden van arbeid; regeling der ziektebehandeling voor arbeiders en niet-arbeiders, waarbij de Staat een groot deel der kosten draagt; wijziging der Ongevallenwet, zoodat deze alle personen en bedrijven omvat; landbouwverzekering strekkende tot steun van het hetgeen het particulier initiatief reeds heeft tot stand gebracht;
7°. bestrijding van den woningnood;
8°. radicale herziening van den gezondheidsdienst;
9°, io° maar wij zien van kleinere onderwerpen af. De heer
Ruys zelve noemde het program van den minister van arbeid „zwaarbeladen."
Bij enkele punten van deze lijst de volgende kanteekeningen: Art. 192. Hoe minister de Visser de uitvoering opvat, is nog niet te kennen gegeven. Het onderwijsdebat is door het Kerstreces in tweeën gedeeld. Het onversneden anfi-clericalisme blijkt thans toevlucht te hebben gevonden ter uiterste linkerzijde, bij den heer van Ravesteyn. Van de S. D. A. P. hield de heer Ossendorp eene rede die de rechterzijde Seer geprikkeld heeft, maar die door de opiniën, vroeger door den heer Troelstra in zake onderwijswetgeving ontwikkeld, volstrekt niet wordt gedekt. De heer Troelstra is, sedert hij zijne „vergissing" beleed, nog niet weder ter vergadering verschenen; zal hij ook in Januari afwezig zijn? Zoo ja," dan zal een ander de taak toevallen, te verklaren in hoeverre dé partij het met den heer Ossendorp eens is. Namens de neutrale partijtjes legde de heer Treub eene verzekering af, die bewijst dat men aan die zijde niet den geringsten lust gevoelt in den schoolstrijd terug te vallen. Zal de heer de Visser aanstonds de overtuiging weten te vestigen dat ook hij dit bovenal vermijden wil? Zoo ja, voor iedere eerlijke belichaming van Bos' denkbeeld in zijn geheel zal hij op steun van een aanzienlijk deel der linkerzijde kunnen rekenen.
Talma-wetten. De nadere plannen van den heer Aalberse laten
Nederlandsche Politiek. _ _



338
GRONDWETSHERZIENING.
van Talma's opzet inderdaad heel weinig over; hoe zal een schromelijke administratieve verwarring, hoe een vervaarlijk bedrag aan nuttelooze kosten, te vermijden zijn als die wetten nu toch eerst ongewijzigd worden ingevoerd? Zullen eerst één, anderhalf jaar lang, de arbeiders moeten bijdragen als het toch de bedoeling is de premiën vervolgens ten laste der werkgevers te brengen? — Ook bij de vrijwillige verzekering van niet-arbeiders, zegt de regeering, zal de overgangsbepaling van art. 369 Invaliditeitswet (kostelooze ouderdomsrente) worden ingevoerd. Van principieel onderscheid met het staatspensioen blijft dan alweer zooveel te minder over. Er is bijna geen punt, waarop de regeering niet (in de toekomst) aan de gewezen bestrijders der Talma-wetten tegemoet wil komen. Zullen dezen nu niet met veel kracht de wenschelijkheid kunnen betoogen, het dan maar liever dadelijk te doen?
Grondwetsherziening. De Staatscommissie is benoemd: de heeren Anema, de Geer, Kappeyne van de Coppello, Limburg, Schaper, Struycken, onder voorzitterschap van den minister van binnenlandsche zaken. Hare opdracht luidt, eene partieele herziening voor te bereiden. De minister gaf op 10 December te kennen dat deze zal kunnen omvatten: i°. de troonopvolging; 2°. artt. 58 en 59 (oorlog en verdrag), 30. hoofdstuk III (Eerste Kamer); 40. instelling van andere publiekrechtelijke lichamen dan de thans bestaande. „De commissie kan verdere punten aangeven"; zal zij art. 195 (dat 2/3 der stemmen voor wijziging der Grondwet vereischt), zal zij volksinitiatief en referendum vergetend M
In de roode week verklaarde de premier, dat hij op spoedige behandeling van het initiatief-voorstel Marchant (vrouwenkiesrecht), en op een spoedige uitspraak van het door die wet verdubbelde kiezerscorps, prijs stelde; overnemen deed hij dit voorstel evenwel niet, en op 10 December bepaalde hij zich tot een vertrouwen, dat de Kamerontbinding, die op de eerste lezing der grondwetsherziening volgen moet, zal kunnen|jsamenvallen met de vaststelling van kiezerslijsten, „waarop een grooter aantal namen zullen voorkomen dan thans." Is dit een voorteeken van onwil bij een deel der rechterzijde, het voorstel-Marchant te aanvaarden
1) In het benoemingsbesluit (van 22 Dec., doch eerst later publiek gemaakt), blijken in onderscheiding van^ de rede van ro Dec. volksinitiatief en referendum onder de „voornaamste onderwerpen" genoemd te zijn, doch de artikelen 58 en 59 niet.



MINISTER DE VRiES.
339
gelijk het er ligt? De regeering schijnt zich thans dezen gang van zaken voor te stellen: onderwijsbevrediging, sociale en financieele wetten vóór de grondwetsherziening; onderwijl ook behandeling van het voorstel-Marchant; vervolgens de ontbinding. Van het denkbeeld tot het uitlokken eener spoedige kiezersuitspraak, waaraan ook de vrouwen zouden deelnemen, schijnt afgezien. Tenzij - wat men zich nauwelijks voorstellen kan — de regeering zich vleit dat deze Kamer er in slagen zal, zich door het tal van wetten! die de ministers Aalberse, de Vries en de Visser zullen indienen,' met spoed heen te werken. Wij voorzien eerder, dat de tijd tot 1922 er zeker mee heen zal gaan. Want er zal ook heel wat tijd moeten worden besteed aan andere onderwerpen dan de reeds genoemde. De bepalingen van het nog onbekende vredesverdrag zullen op den inhoud en de^ volgorde der maatregelen, waarmede de Kamer zich zal hebben bezig te houden, grooten invloed uitoefenen. Wat er aan herziening der militiewet en van andere militaire wetten en verordeningen, aan maatregelen tot opbeuring en verdediging der volkswelvaart, aan tariefwetgeving eerlang tot de meest urgente zaken zal worden gerekend, is nog njet te voorspellen, maar het is alleszins mogelijk dat het veel blijken zal.
Wij noemden onder de ministers, van welke gewichtige ontwerpen te verwachten zijn, dien van financiën. Wat er van de gansche rest van het regeeringsprogram terecht of niet terecht zal komen, hangt voor een buitengewoon groot deel van het beleid van dezen bewindsman af. Nauwelijks iets van al de maatregelen die de heeren Aalberse en de Visser in uitzicht stellen, of het kost handen vol geld. In normale tijden zou het een minister van financiën uiterst moeilijk voorkomen, dekking te vinden voor zóóveel nieuwe uitgaven tegelijk. Maar wij leven nog niet in normale tijden. Wij zijn aan reusachtige bedragen gewoon geraakt en zullen van de cijfers die men ons zal moeten noemen, minder schrikken dan wij het vóór 1914 zouden hebben gedaan. Ook zonder dat die nieuwe bedragen er bij komen zal de minister van financiën bergen van millioenen moeten remueeren. Eene overweging, die er toe leiden kan in het opgeven der kosten van noodzakelijk geachte hervormingen maar niet te schroomvallig te zijn. Het komt er niet op aan of men dure dingen doet, maar of die dingen noodzakelijk zijn tot onze bewerktuiging in den geheel veranderden tijd dien wij tegemoet gaan. Op één voorwaarde: de wijze waarop de



340
MINISTER DE VRIES.
Staat zich zijne inkomsten verschaft, moet ons niet evenveel achteruitzetten als de instellingen en maatregelen, die men uit de inkomsten bekostigt, ons vooruit helpen willen.
Het is te dezen opzichte dat de plannen van minister de Vries ernstige bezorgdheid inboezemen, en, naar den toon van vele katholieke bladen te oordeelen, niet alleen ter linkerzijde. De heer de Vries ontwikkelt zijn program met een volstrekte afwezigheid van zwaarmoedigheid die aangenaam aandoen zou, indien men mocht gelooven dat luchthartigheid er geheel vreemd aan bleef. Doch het is juist dit geloof dat hij tot dusver niet heeft vermogen te vestigen. Voor de behoeften van morgen zint hij niet op nieuwe, maar grijpt op den rommelzolder van ons financieel verleden naar lang in onbruik geraakte middelen, indertijd verlaten omdat zij bleken de volkskracht te deren en maatschappelijk onrechtvaardig te zijn in toepassing. Gaan wij een toekomst tegemoet van staatsbedeeling onder masker, door het middel van hooge verteringsbelastingen bekostigd — bovenal door de minvermogenden? Men zegge niet dat immers een goed deel dier heffingen het karakter zullen dragen van weeldebelastingen. Deze belemmeren de binnenlandsche productie door een aantal artikelen buiten bereik te houden van min- en matig vermogenden, en van uitbreiding der binnenlandsche productie op allerlei gebied moet Nederland het hebben. De invoering van den achturigen arbeidsdag, de verlegging der premiën van de arbeidersverzekering op de schouders der werkgevers, zullen de industrie onder zware lasten zetten, — die onvermijdelijk zijn. Men voege er geen vermijdbare aan toe. De industrie — vergoelijkt de heer de Vries — wentelt hare lasten wel af op de consumenten. Juist! met het gevolg dat zij deze in aantal verminderen, en in het eind zichzelf verlamd ziet.
Zal sterke opvoering der inkomstenbelasting de productie zwaarder belemmeren dan de verteringsbelastingen van Mr. de Vries het zouden doen? Het wordt door economen van gezag verzekerd; door anderen van geen geringer gezag betwijfeld. In deze omstandigheden moet het van groot belang zijn, de ervaring te raadplegen die men heeft opgedaan in Engeland, het land dat gedurende den oorlog het meest verricht heeft om de oorlogskosten uit andere middelen dan leening te delgen, en daarbij zoover gegaan is van de oorlogswinst te belasten met bedragen die klimmen konden tot 80, het inkomen met bedragen die klimmen konden tot 50 pCt.



VERTERINGSBELASTINGEN ?
341
Welken invloed hebben deze belastingen daar uitgeoefend op den arbeidszin der bevolkingsgroepen die er door getroffen werden? In de Economisch-Statistisclie Berichten van 11 December wijst prof. Bruins er op, dat men in Engeland vrijwel zonder uitzondering dezen invloed gering acht. „The zeal of a yachtsman in a race," zegt Alfred Marshall ter verklaring, „is not lessened when an unusually unfavourable tide retards the progress of all; and so the business man of high faculty would not be much less eager for success, if taxation took from him and his compeers a considerable portion of their gains". Zij zullen hooge directe lasten eerder verdragen dan de bedrijfsbelemmeringen, de staatsbemoeiing met omvang en richting van hun afzet, die van indirecte belastingen het onvermijdelijke gevolg zijn. Daarnevens blijven de argumenten van kracht, dat indirecte belastingen het ideaal „belasting naar draagkracht" nimmer zoo dicht nabij zullen kunnen komen als directe, en dat de directe belastingen de strekking hebben iederen belastingbetaler precies te vertellen wat de politiek zijner regeering hem kost; de indirecte zijn er op uit, dit voor hem verborgen te houden, en zijn dus uit het oogpunt van politieke zedelijkheid minder verdedigbaar.
Tegen verschillende verteringsbelastingen door Mr. de Vries in uitzicht gesteld, is ook nog aan te voeren, dat zij Nederlands positie in den groothandel, die zwaar bedreigd zal raken en dus met omzichtigheid behandeld worden moet, ernstig benadeelen kunnen. Het zou ons niet verwonderen, als menig lid der linkerzijde tot de overtuiging komt, een goed deel der aangekondigde plannen van dezen minister ten krachtigste te moeten bestrijden.
Die strijd zal wel spoedig moeten aanvangen, want straks moeten de millioenen er zijn. Hij zal tijd verslinden waarop anderen, Mr. Aalberse met name, ongetwijfeld reeds een begeerig oog hebben geslagen. Welke van zijn tallooze plannen (in het lijstje hierboven waarlijk lang niet alle vermeld) het hem gegeven zal zijn, vóór 1922 uit te voeren? De achturenwet zal wel kans hebben, nu de regeering zelve het voorstel van den heer Schaper door een eigen wetsontwerp zegt te zullen vervangen. De vrije Zaterdagmiddag zal daarin zijn opgenomen; ook verbod van Zondagsarbeid en beperking van nachtarbeid. Van den Hoogen Raad van Arbeid, waarin vertegenwoordigers van werkgevers en werknemers elkander zullen ontmoeten, verwacht de regeering o.a. betere voorbereiding van



342
WETGEVENDE ARBEID IN IOTQ.
sociale wetten; of die Raad ook andere bevoegdheid dan alleen adviseerende zal bezitten, is nog niet medegedeeld.
Wat een werk voor deze Kamer, die nog niet eens door de helft der Staatsbegrooting vóór Kerstmis zich heen kon slaan 1 Schaatsenrijden op glad ijs leert men niet in één dag, en ditmaal is het ijs bijzonder glad en zijn de rijders bijster onervaren geweest. Wij moeten allen het besef bij hen levendig zoeken te houden, dat zij ons nog heel andere streken schuldig zijn, eer zij in het Nederlandsche hart zullen besloten worden als politieke Jaap Edens.
Het is in vele opzichten met het kabinet-Ruys (voor zoover de ervaring tot eind 1919 strekt) beter afgeloopen dan die, tot December 1918 opgedaan, kon doen vermoeden. De Kamers hebben, na afdoening der Staatsbegrooting, in vlug tempo belangrijke wetten afgedaan1): wet-Marchant tot invoering van het algemeen vrouwenkiesrecht, dat, behoudens vroegere ontbinding, voor de eerste maal zal worden toegepast in 1922; wet-Aalberse op den achturigen werkdag; herziening der Talma-wetgeving door denzelfden minister in verzoenenden geest, met invoering eener verhoogde ouderdomsrente; gelijkmaking der salarissen bij openbaar en bijzonder onderwijs met medewerking der linkerzijde, in afwachting van en vertrouwen op eene ook voor haar aannemelijke uitvoering van het nieuwe art. 192; velerlei andere salarisverbeteringen. Eene commissie tot de buitenlandsche zaken werd bij de Tweede Kamer ingesteld. Het werk der Commissie tot voorbereiding eener Grondwetsherziening heeft nog niet veel voortgang genomen, wegens de afwezigheid van het lid Mr. Struycken, gebruikt tot de langdurige onderhandeling met België te Parijs. Eene gedwongen leening tot consolideering der hoog opgeloopen vlottende schuld is onlangs 0anuari 1920) door de Tweede Kamer aangenomen; minister de Vries deelde daarbij mede, wegens het aanzienlijk accres der staatsinkomsten op behandeling van een door hem voorgestelde vermogens-
l) Met de begrooting voor 1920 kwam de Tweede Kamer, onder de energieke leiding van den president Fock, na jaren voor het eerst weder vóór Kerstmis gereed.



MARINE EN OORLOG.
343
aanwasbelasting, die algemeen weinig gunstig beoordeeld was, vooralsnog geen prijs meer te stellen. Ook zijne weeldebelastingen zullen voorloopig niet in behandeling komen, maar ingetrokken heeft hij ze nog niet. De heffing-in eens tot aflossing der crisisschuld vindt nog altijd voorstanders in de vrijzinnig-democraten, die een initiatief-voorstel hebben ingediend om haar op te leggen; de regeering is niet tot het denkbeeld bekeerd. — Veel onspoed heeft het kabinetRuys geleden in zijn ministers van marine en oorlog. Moesten, in afwachting der ontwikkeling van een Volkenbond en Nederlands toetreding daartoe, de op stapel staande kruisers worden afgebouwd? Konden in het algemeen reeds bezuinigingen bij de militaire departementen worden ingevoerd, en zoo ja, welke? Deze vragen schijnt het kabinet in zijn geheel met te weinig ernst zich te hebben gesteld; de ministers van marine Naudin ten Cate en Bijleveld maakten den in druk, in de Kamer meer eigen onbedrevenheid dan eene regeeringspolitiek te vertegenwoordigen, en zijn gevallen; de minister van oorlog, Alting von Geusau, nam geen genoegen met besnoeiingen door de Kamer in zijne begrooting aangebracht, en ging heen; het verzoek tot aanvaarding eener vereenigde oorlogs- en marineportefeuille werd in Januari '20 door den heer Colijn geweigerd. Eerst eenige maanden later vond men generaal Pop tot zoodanige aanvaarding bereid.
Een deel der belangstelling van alle Nederlanders, die van schrijver dezes in hooge mate, werd in 1919 in beslag genomen door het Nederlandsch-Belgische vraagstuk, waarvoor ik een afzonderlijk hoofd open.
De beschouwingen die men op de keerzijde dezes aantreft, schijnen mij, hoewel zij van December 1918 dagteekenen, alsnog, zonder verandering, ter inleiding te kunnen dienen.



HET NEDERLANDSCH-BELGISCHE VRAAGSTUK.
I.
Het vraagstuk der toekomstige verhouding van Nederland en België heeft verschillende zijden. Een economische, een politieke, een ideëele.
België heeft zwaar geleden en zoekt „herstel." In hoeverre Duitschland zal warden gedwongen daartoe bij te dragen, is af te wachten. Doch naarmate men Duitschland harder voorwaarden oplegt, zal zijn eigen „herstel" langer op zich laten wachten, en bij een niet al te verarmd Duitschland kan belang hebben — België zelf.
Men weet dat Antwerpen vóór den oorlog in de eerste plaats was — aanloophaven voor de Duitsche scheepvaart. Deze zal vermoedelijk na den vrede voor jaren geknot blijven. Zullen anderen Antwerpen dit verlies kunnen vergoeden?
Het Frankrijk van vóór 1914 had Antwerpen niet noodig. Maar dat van 1919 en vervolgens hoopt tegenover Antwerpen en geheel België in andere positie geplaatst te zijn dan te voren.
Van het eerst na 1870 in zijn waarde erkende minettegebied bezat Frankrijk vóór den oorlog slechts een derde gedeelte (Briey). Het zal daarmede nu het grootere deel, dat in het (tot 1918) Duitsche Lotharingen ligt, mogen vereenigen. Een laatste, kleiner deel ligt binnen het groothertogdom Luxemburg. Ook op dit deel heeft Frankrijk begeerige blikken geslagen. Misschien verwerft het dit niet, maar in ieder geval zal het willen en vermoedelijk kunnen bewerken, dat Luxemburg aan de tolunie met Duitschland onttrokken wordt. Doch hoe dit ook uitloope, reeds de vereeniging der minettegebieden van Fransch- en Duitsch-Lotharingen alleen verschaft Frankrijk eene „ijzerpositie", die zonder wedergade is op het vasteland van Europa.
Om van deze positie het volle voordeel te trekken tot vestiging



FRANKRIJK RIJNOEVERSTAAT.
345
eener bloeiende metaalindustrie moet Frankrijk echter over steenkool beschikken, zooveel mogelijk steenkool, en zoo dicht mogelijk in de buurt der ijzermijnen. Welnu, vlak in de buurt ligt het Saarbekken.
De grens daar liep in 1814 (na den eersten vrede van Parijs) wat gunstiger voor Frankrijk dan zij in 1815 getrokken is, toen Frankrijk o. a. Saarlouis verloor. Als minimum van gebiedsverwerving buiten Elzas-Lotharingen staat Frankrijk dan ook het herstel der grens van 1814 voor den geest, maar eigenlijk is het daarmede geenszins tevreden, en zou het geheele kolendistrict aan de Saar wenschen te verkrijgen.
Na den vrede zal Frankrijk wederom Rijnoeverstaat zijn, en op het gewichtig vraagstuk der verbinding van Rijn en Donau grooten invloed kunnen uitoefenen. Het zal vermoedelijk kunnen bewerken dat die verbinding tot stand komt zooals Straatsburg haar altijd heeft gewenscht: niet van de Main, maar van den Rijn uit, beneden het meer van Constanz. Hoe Europa ook georganiseerd wordt, in ieder geval zal de Rijn-Donau de koningsweg zijn van het binnen-Europeesche goederenverkeer. Het voornaamste Fransche industriegebied der toekomst ligt weinig van dien weg verwijderd, en bereikt dien veel gemakkelijker dan de minder goede waterwegen die naar de eigenlijke Fransche havens leiden. In de beheersching van een zoo groot mogelijk gedeelte van dien weg ziet Frankrijk een belang van de eerste orde. Dus zal het zoeken te bewerken dat op geen enkel punt beneden Bazel die weg aan de Fransche controle geheel ontsnapt, doordat beide oevers tot Duitschland of ten minste tot een Duitsche toleenheid zouden behooren.
Het maximum der wenschen sluit ongetwijfeld in, dat de Derde Republiek de veroveringen der Eerste terugbekome, en Frankrijk opnieuw de machtigste staat zij op het vasteland van Europa. Doch in 1794 en '95 overwon het voor eigen rekening, thans met bondgenooten. Van inlijving van België kan het thans zelfs niet reppen. Doch het Fransche belang vordert niet gebiedend dat België wordt ingelijfd. Zelfs mag het worden vergroot, mits op zoodanige wijze, dat het aan het Fransche belang geheel gebonden wordt.
Hiertoe kan dienen, dat het een deel krijgt van Luxemburg of desnoods het geheel, strookjes van de Rijnprovincie, strookjes van Nederland, mits het maar niet, dan onder controle van Frankrijk met Duitschland kan verkeeren. Tot aan den Rijn mag het dus niet



346
ANTWERPEN RIJNHAVEN.
reiken. De linker Rijnoever blijft gereserveerd voor inlijving bij Frankrijk, of, zoo dit niet kan, voor een bufferstaat onder Fransche bescherming, van het Duitsche tolgebied afgescheiden. Het vergroote België moet door Frankrijk worden omkneld. Zijn belooning zal het hierin vinden, dat het Rijnverkeer, voor zoover het door Frankrijk wordt beheerscht, naar de Antwerpsche haven wordt afgeleid.
Tegenover Europa zal Frankrijk zijn aanspraken hiermede motiveeren, dat immers Duitschland zich door de aanhechting van Düitsch-Oostenrijk versterkt, en het nu voor de veiligheid van West-Europa dubbel noodig is, het van den linker Rijnoever verwijderd te houden x).
Antwerpen Rijnhaven is een integreerend deel van het geheele plan. Immers al strekt de Fransche invloed zich tot voorbij Keulen en Neuss uit, daarmede is het laatste stuk van den grooten handelsweg nog niet onder Fransche controle gebracht. Nederland blijft] in wezen altijd schakel in de verbinding Engeland-Duitschland; te Rotterdam zullen altijd sterke invloeden dien van Frankrijk beperken. Weliswaar is Antwerpen reeds thans met den Rijn verbonden,] maar langs een omweg die, door Nederlandsche binnenwateren, tot onder den rook van Rotterdam leidt, en door Frankrijk niet onder alle omstandigheden kan worden vertrouwd. Daarom moet het meermalen geopperde plan thans worden uitgevoerd, en Antwerpen, door een groot scheepvaartkanaal, met Neuss of Keulen onmiddellijk worden verbonden.
Technisch is de uitvoering zeer wel mogelijk, mits men zich bediene ook van gebied, dat thans aan Nederland behoort. Tegen ombuiging om de zuidpunt van Nederlandsch Limburg heen daarentegen verzet zich de bodemgesteldheid; ook verlengt die ombuiging de gansche verbinding in zeer onwenschelijke mate.
Het graven van dit kanaal is inderdaad voor België van zeer groot economisch belang. Het brengt,' via de (te verbeteren) Maas van Luik tot Maasbracht, de ontbrekende (immers elders in België niet dan gebrekkig aanwezige) waterverbinding tot stand tusschen het Belgische industriegebied en de Belgische haven, en komt dus aan de beteekenis van deze laatste in dubbel opzicht ten goede:
l) Naar men weet heeft Frankrijk ter Conferentie de verwezenlijking zijner wenschen ten aanzien van den linker Rijnoever niet verkregen; daarentegen heeft het wèl een verbod der vereeniging van Duitsch-Oostenrijk met Duitschland in het vredesverdrag kunnen doen opnemen (art. 80).



KRACHT VAN HET BELGISCHE ANNEXIONISME.
347
zoowel door de verbetering harer gemeenschap met het Belgische achterland, als door die harer aansluiting aan het Rijn-Donauverkeer. Zal zich te Antwerpen in de door de Duitschers ledig gelaten plaats eene nationale reederij tot de groote vaart ontwikkelen, dan is het Rijnkanaal tot voeding der haven onontbeerlijk.
Ziehier het samentreffen van zekere Fransche en zekere Belgische wenschen verklaard, dat de kracht uitmaakt van het Belgische annexionisme. Het wenscht de vrije beschikking over NederlandschLimburg, en wil tevens het Nederlandsche gezag over den Scheldemond te niet doen. De beschikking, onder alle omstandigheden, over de uitvaart van Antwerpen naar zee is een even noodzakelijke factor in het politiek-economische geheel, als de beschikking over eene verbinding van Antwerpen met den Rijn waarover slechts België en Frankrijk zeggenschap zullen hebben, de onttrekking van den geheelen linker Rijnoever aan het Duitsche tolgebied, of de inlijving van het Saarbekken bij Frankrijk.
ii
Bezien wij nu de politieke zijde der zaak. Wij zeiden boven dat Frankrijk niet alléén overwonnen heeft, maar met bondgenooten, en onder die bondgenooten zijn er, die niet minder dan Frankrijk in de gelegenheid zullen zijn, op het vredestractaat hun invloed te doen gelden.
Frankrijk, alles verkrijgende wat het wenscht, zou de eerste staat zijn op het vasteland van Europa; hetgeen zijne bestaande betrekkingen tot Engeland niet ongewijzigd zou laten.
Bij een in waarheid onafhankelijk België heeft Engeland nog altijd belang, en zoo min als Engeland heeft kunnen dulden dat België in de macht van Duitschland zou geraken, zoo min kan het wenschen dit land aan een eenzijdigen Franschen invloed onderworpen te zien.
Hoe de vrede ook luide, Frankrijks positie zal versterkt zijn, zijne vrijheid van beweging als groote Europeesche mogendheid zal zijn toegenomen. Het zal Engeland minder naar de oogen behoeven te zien dan te voren. Het geheel van de middelen, waarover het binnen eigen grenzen of die van vazalstaten beschikt, zal vrijelijk ten bate van Fransche politieke oogmerken worden/ aangewend. Kan Engeland gedoogen dat tot die vazalstaten België, tot die middelen de positie van Antwerpen in zijn militairmaritieme beteekenis behoort?



348
FRANKRIJK EN ENGELAND.
Engeland is stellig niet vergeten, waarom het in 1668 de Triple Alliantie sloot, waarom later het Groote Verbond; waarom het sedert herhaaldelijk troepen zond naar het vasteland; waarom het zijne expeditie van 1809 uitrustte; waarom het in 1814 bedong dat Antwerpen uitsluitend handelshaven zou zijn; waarom het van 1830 tot '39 de door Frankrijk ondersteunde aanspraken van België op Zeeuwsch-Vlaanderen terugwees; welke belofte Gladstone in 1870 van Napoleon III en van Bismarck eischte; waarom het in 1914 in den oorlog is gegaan.
België ligt op een kruispunt van sterke politieke invloeden; het moge, na het schandaal van 1914, het opnieuw opleggen der neutraliteit afwijzen, het zal zich niettemin zelf een strenge neutraliteitspolitiek moeten voorschrijven, of het zal zich aan een nieuw onheil als dat van 1914 minder onschuldig mogen voelen dan aan het pas geschiede.
Behalve dat eene goede buitenlandsche politiek België het nauwe huwelijk zijner belangen aan die van één der omringende groote mogendheden verbiedt, zijn er ook gewichtige binnenlandsche belangen die tegen zulk een huwelijk waarschuwen. Wij raken hiermede de derde, de ideëele zijde van het vraagstuk.
III.
Toen Duitschland te Antwerpen zat en het hun mogelijk scheen dat het er zou blijven, zijn er enkele kortzichtige Nederlanders geweest die zich vermeiden in het vooruitzicht van de groote rol, die Nederland zou kunnen spelen in het geheel eéner door Duitschland beheerschte economische eenheid, welke een groot deel van Midden-Europa zou omvatten. Dat Nederland de mogelijkheid van vrije levenskeus benomen zou zijn, wanneer Duitschland tegelijk te Emden, te Emmerik, te Luik, te Antwerpen en aan de Vlaamsche kust gebood, zagen zij voorbij.
Talrijker en invloedrijker dan de zoodanige Nederlanders het zijn geweest, zijn thans de Belgen die Zeeuwsch-Vlaanderen en Limburg zouden willen verwerven tot den prijs van algeheele vervreemding van Nederland en verslaving aan Frankrijk.
Wij hebben in de annexionistische beweging één element van kracht onderkend. Zij heeft ook haar elementen van zwakheid. Het annexionisme heeft weinig oog voor de politieke bezwaren die het op zijn weg ontmoeten zal, en in het geheel geen begrip van de cultureele.



HET VLAAMSCHE VOLK.
349
Het miskent de ziel van het eigen Vlaamsche volk, het miskent de groote passieve kracht van Nederland, het miskent den geest der Duitsche bevolking van den linker Rijnoever, ja mogelijk vergist het zich zelfs in de wenschen der Luxemburgers; de toekomst moet nog uitwijzen, of die, in meerderheid, de inlijving bij België inderdaad begeeren
Het Vlaamsche volk. Is men de geschiedenis der Vlaamsche beweging van 1830 tot 1914 vergeten? Denkt men dat sterker druk dan het België van voor 1914 een deel zijner bevolking oplegde, nalaten zal zich in sterker reactie te wreken? Zoo iets. dan eischt de toekomst van België een taal- en cultuurvrede binnen de grenzen van België zelf. De kleine mogendheden, ondanks alle fraaie leuzen die de oorlogvoerenden plachten aan te heffen, zullen het niet gemakkelijk hebben in de wereld van morgen; alle energie zal er zich moeten kunnen richten op centrale doeleinden van den nieuwen tijd, of zij worden van hun plaats gedrongen. Zooals Nederland eene misdaad begaan zou tegen zichzelf, als het zich in den schoolstrijd terugzakken liet, heeft België de levendigste behoefte aan beëindiging van den taalstrijd. Maar die taalstrijd zal niet beëindigd worden, hij zal feller oplaaien dan ooit, wanneer België onder leiding komt van lieden, die zich een Franschen bril hebben laten opzetten.
Nederland. Aan de zaak der inlijving te onzen koste zullen wij niet veel woorden verliezen. Zeeuwsch-Vlaanderen wil niet, Limburg wil niet, Nederland wil niet. Het doel der annexionisten is niet te bereiken dan door geweld, en geweld thans en tegen ons zou den wrekers van het onrecht yan 1914 — om het zeer zacht te zeggen — ongelegen komen.
De linker Rijnoever. Daar wonen ettelijke millioenen Duitschers, die niet „los van Duitschland" bedoelen, wanneer zij thans roepen: „los van Berlijn". Hoe het nieuwe Duitschland georganiseerd zal zijn, zullen de Duitschers onder elkander moeten uitmaken, maar dit is zeker dat deze menschen geen goede burgers zullen kunnen zijn hetzij van Frankrijk, hetzij van België, hetzij van Nederland. (Wij noemen er Nederland bij, daar er in de Fransche pers stemmen opgaan om het noordelijkste gedeelte van den linker
»> Sedert dit geschreven werd, wees, in Oct. 1919, Luxemburg de eischen van het Belgische annexionisme terug, door zich bij volksstemming voor economische aansluiting bij Frankrijk te verklaren (zie mijn Wereldgeschiedenis igij—igig, II, 304).



3SO WAT NEDERLAND TE DOEN STAAT.
Rijnoever, als vergoeding voor het verlies van Zeeuwsch-Vlaanderen en Zuid-Limburg, aan ons over te laten, die een dergelijk geschenk niet begeeren). Van den Elzas heeft Duitschland van 1870 tot 1918 in werkelijkheid niet dan last gehad. Zoo Frankrijk thans veronderstelt vanden linker Rijnoever geen last te zullen hebben, overschat het ver zijne assimilatiekracht. Er ligt tusschen 1813 en 1918 een stuk Duitsche geschiedenis, dat door Keulen, Aken, Krefeld, met toenemende bewustheid is medegeleefd, en zich niet weg laat cijferen.
België heeft aan het oplossen zijner eigen binnenlandsche vraagstukken voorloopig nog de handen vol. Als veroveraar, als lotsbeschikker over anderen dan Belgen, werkt het op de lachspieren. Ieder begrijpt dat het veroveren zou en sous-ordre, en den schijn van machtsuitbreiding zou koopen voor innerlijke ontwrichting en verval.
IV.
Is hiermede, van Nederlandsche zijde, het laatste woord gezegd? Volstrekt niet. Wij behooren meer en anders te doen dan onredelijke eischen van België af te wijzen. Wij moeten nagaan, in hoever wij uit eigen beweging aan redelijke eischen zouden kunnen voldoen.
De onafhankelijkheid van België (niet de nominale, maar de werkelijke) is bestaansvoorwaarde der onafhankelijkheid van Nederland, en omgekeerd. Uit dit besef behooren èn België èn wij den wil af te leiden tot veel enger verstandhouding dan tusschen ons beiden vóór 1914 bestond, en de kracht te putten om de moeilijkheden, welke aan die verstandhouding in den weg staan, te overwinnen. Er is, van Nederlandsche zijde, tegenover het zwaarbeproefde | buurland noodig een gulle verzekering, een vertrouwen wekkend gebaar. Wij willen België's zelfbeschikkingsrecht, ook op cultureel gebied, ten volle eerbiedigen; en wij willen naar vermogen medewerken tot België's economisch herstel.
België's recht van zelfbeschikking op cultureel gebied. Wij, die eerbied vragen voor den wil der Nederlanders, die in ZeeuwschVlaanderen en Limburg wonen, en ieder buitenstaander het recht ontzeggen zich ongevraagd tot tolk der gevoelens van die Nederlanders op te' werpen, wij behooren ook de Vlamingen in België steeds te laten spreken voor zichzelf. Wij hebben volle vertrouwen in hun goede zaak, die ons zoo sterk schijnt dat zij het op den



BELGIË'S ECONOMISCH HERSTEL.
351
duur winnen moet, maar die er slechts bij verliezen kan, zoo Nederland er zich langs directen weg mede zou willen bemoeien. Tijdens den oorlog hebben helaas! te veel Nederlanders dit vergeten ; zij kunnen nu de vruchten zien van hun bedrijf. Wij kunnen de Vlaamsche cultuur dienen door onze eigen Nederlandsche zoo hoog mogelijk te heffen, en anders niet. Natuurlijk nemen wij ons volstrekt niet voor, ons geestelijk verkeer met de Vlamingen te verminderen; ver van daar; maar de vraagstukken van technischen, economischen, staatkundigen aard, die wij met België te behandelen zullen hebben, warren wij niet met andere dooreen, waarin ons als staatkundige persoon geen medezeggenschap door België behoort te worden toegekend. Voor hun rechten als Vlamingen moeten de Vlamingen zeiven waken; zij hebben nu gezien wat er van komt, als zij de behartiging daarvan aan derden toevertrouwen.
België's economisch herstel. Zoo wij beseffen het bestaan varj België noodig te hebben, moeten wij dit land sterk en bloeiend] wenschen, opdat het niet onderga. België's bloei is van de ver] wezenlij king der droombeelden van het annexionisme gelukkig niet afhankelijk. Op de Schelde leggen wij aan de vrijheid der handelsvaart van Antwerpen niets hoegenaamd in den weg; ook niet op onze binnenwateren aan Antwerpens Rijnverkeer. Maar wij moeten verder gaan. Er is uit het oogpunt der levensbelangen, die België en Nederland gemeen hebben, niets tegen en alles voor, dat Nederland medewerke tot het graven van Antwerpens waterweg door Limburg naar den Rijn, dat België medewerke tot eene Maasverbetering, die behalve het Nederlandsche ook het Belgische nijverheidsgebied aan de Maas bereikbaar make voor de scheepvaart van Rotterdam, zooals beide het, dank zij het kanaal, zijn zullen voor die van Antwerpen. Die verkeersverbeteringen zijn uitvoerbaar zonder dat België zich in een politiek avontuur behoeft te storten van zeer onzekere uitkomst, of één onwillig onderdaan, tot schande dergenen die hem dwingen, behoeft te worden ingelijfd in het Belgisch staatsverband. Wat het Rijn-Donauverkeer betreft, het zal zich niet minder ontwikkelen, wanneer het vrij blijft van geforceerde maatregelen, verzonnen om het aan eenzijdigen invloed van Frankrijk geheel te onderwerpen. Het zal er voordeel bij hebben, zich naar keuze van twee groote Noordzeehavens als eindpunt te kunnen bedienen, die elk van beide een eigen economische belangensfeer vertegenwoordigen en bloeien



352
„COMITÉ DE POLITIQUE NATIONALE'
kunnen nevens elkander. Aan rechtmatige belangen van Frankrijk wordt zoodoende niet te kort gedaan.
Blijft het vraagstuk van het Scheldeverkeer in oorlogstijd. Meer dan een Belgisch-Nederlandsch, is het een Europeesch vraagstuk, dat wij bereid moeten zijn met Europa te behandelen. De samenstelling van Europa's raad geeft reden te verwachten, dat daarbij noch de levensbelangen van den Zuid-, noch die van den NoordNederlandschen staat zullen worden uit het oog verloren.
De hoofdzaak voor België en voor Nederland is, dat zij het buitenland buiten de mogelijkheid stellen, ooit één van hen beiden tegen den ander uit te spelen. Daartoe zijn geen diplomatieke kunstverrichtingen noodig, maar de krachtige wil, hier en ginds, tot die bevordering van elkanders belangen, welke alleen tot de gewenschte toekomst van onderling vertrouwen leiden kan. In een Belgisch-Nederlandsche toenadering, mits zij het vrij bestuurde werk der zustervolken zelve zij, is niets dat met werkelijk-gemeen-Europeesche belangen eenigermate strijdig is.
Den ii den Febr. 1919 formuleerde de heer Hymans, Belgisch minister van buitenlandsche zaken, voor den Oppersten Raad der Geallieerde en Geassocieerde Mogendheden te Parijs den eisch van België tot herziening der tractaten van 1839. Omtrent den inhoud van den Belgischen eisch verluidde velerlei tegenstrijdigs; de commentaren van het „Comité de Politique Nationale" te Brussel bewezen, dat een deel der Belgische opinie den afstand van Zuid-Limburg en Zeeuwsch-Vlaanderen verlangde, en in den waan verkeerde (of het publiek in den waan trachtte te brengen) dat deze was gevraagd; andere uitingen stelden de door den heer Hymans inderdaad geformuleerde verlangens als van veel bescheidener strekking voor. Aan Nederland was door de Belgische regeering niets medegedeeld. 14 Febr. gaf de heer van Karnebeek in de Tweede Kamer te kennen, dat de Nederlandsche regeering elke overweging van gebiedsafstand uitgesloten achtte; den t8den Febr. voegde hij er aan toe, dat hij de Belgische regeering om overlegging harer te Parijs ingediende voorstellen had verzocht.



BELGIË'S MISGREEP.
18 Febr. 1919.
Nederland, dat met de Geassocieerden nooit op voet van oorlog is geweest, heeft niet het genademiddel van een wapenstilstand noodig om met de anderen in vreedzaam verkeer te kunnen treden. Het had thans te kennen te geven, dat over Nederlandsche levensbelangen niet kan noch mag worden beschikt buiten zijne tegenwoordigheid. Het heeft dit te juister tijd gedaan, en kan het resultaat met eenig vertrouwen afwachten. De volkenbond komt er ongetwijfeld, en op het Scheldevraagstuk zal de totstandkoming van dien bond niet zonder invloed blijven. (Op het Rijnvraagstuk evenmin). Nederland kan en zal zich aan de bespreking niet onttrekken. Het vóór die is aangevangen van gebied te berooven zou een.niet te qualificeeren daad zijn en bovendien volmaakt onlogisch; immers welke de regelingen zijn zullen tot welker meerder verzekering die gebiedsafstand zou moeten strekken, staat niet vast; België kent die regelingen zou min als één ander. Het is dan ook nu al gebleken, dat de vlieger niet goed de lucht in wil. Gebiedsafstand vordert men öf met den hartstocht en de argumenten van een Frankrijk in zake Elzas-Lotharingen, van een Polen in zake Posen en Galicië; — óf men vordert ze in het geheel niet. Door tegelijk begeerlijkheid en schuchterheid te vertoonen, heeft België zijn positie reeds verzwakt. Het verdient niet een zoo'slecht opgezette zaakt te winnen.
23 Febr. 1919.
De Belgische regeering is eene poging tot regeling van belangen die geen waarde voor haar zelve kan hebben dan in zoover zij tevens de instemming van Nederland verwerft, begonnen met tegenover Nederland schuilevinkje te spelen. Zij heeft hare zaak
Nederlandsche Politiek. , ,



354
belgië's misgreep.
uitsluitend daar aangebracht waar die de minste kans heeft naar eigen deugd beoordeeld te worden, immers zeker in de belangen verstrikt raken zal van mogendheden die België nog veel minder behoeven te ontzien dan Nederland het zou moeten doen.
Toen indertijd Duitschland het Fransch-Russische verdrag over den linker Rijnoever openbaar had gemaakt x), heeft Engeland duidelijk te verstaan gegeven deze overeenkomst te beschouwen als eene res inter alios acta. Het is niet aan te nemen dat het thans besloten zou zijn, Frankrijk op den linker Rijnoever en in Luxemburg zijn zin te geven. De conferentie bleef tot dusver van dit gansche vraagstuk af, niet omdat het zoo eenvoudig, maar omdat het zoo netelig is. Voor ons een gunstig teeken. Frankrijk is zeker niet de belangelooze kampioen van een België dat annexionistisch zou willen blijven nadat Frankrijk zelf zijne particuliere wenschen zal hebben moeten opgeven. Voor de zaken die België wèl van ons kan verkrijgen komt het dan ten slotte bij een onstemd en wantrouwig Nederland terecht. Het had best anders kunnen zijn, als België wat dieper inzicht had getoond in de werkelijke beteekenis van omstandigheden, die slechts in schijn zijne vrijheid van handelen ten goede komen.
Het Nederlandsche verzoek om mededeeling der te Parijs ingediende voorstellen werd door België kortweg afgewezen; die voorstellen waren in onderzoek bij de Mogendheden, welke ons inlichten zouden zoodra zij dit noodig oordeelden. Omtrent den indruk, dien het denkbeeld tot afscheuring van Nederlandsch grondgebied ten behoeve van België te Parijs had gemaakt, bereikten onze regeering vertrouwelijke berichten van geruststellenden aard; en wanneer men ze goed" las, bevestigde de Belgische pers eerder die voor Nederland gunstig luidende berichten dan dat zij ze weersprak. Evenwel stond vast, dat de herziening zelve der tractaten van 1839 door den Oppersten Raad was ingewilligd.
1) Zie mijn Wereldgeschiedenis 191S—1919 I, l5%—'6o-



IN AFWACHTING.
4 Maart 1919.
Wat houdt de juichkreet van Roland de Marès in de Indétendance Beige eigenlijk in? Dat het verzoek, de herziening der tractractaten van 1839 in overweging te nemen zal worden ingewilligd. Waarschijnlijk beteekent dit niet meer, dan dat Nederland zich heeft gereed te houden tot een onderhandeling over kanaalverbindingen en over de Schelde. Ware de Marès ook maar eenig uitzicht geopend op verwezenlijking van België's territoriale aanspraken ten koste van Nederland, hij zou er niet van hebben weten te zwijgen 1
De omstandigheid, dat een annexionistische meeting te Brussel alleen nog maar van de aanhechting van Luxemburg en Malmédy, niet meer van die van Zeeuwsch-Vlaanderen en Limburg durfde reppen, bevestigt de mededeelingen uit Parijs omtrent het ongunstig onthaal, dat het denkbeeld der berooving van Nederland in den Raad van Tienen gevonden heeft. Overigens is de Belgische eisch tot herziening der tractaten van 1839 toegestaan. Tot die herziening is de medewerking van Nederland noodig. De Conferentie zeide ons nog niets en wij wachten af. Eiken ons te stellen eisch zullen wij aan onze belangen toetsen. Wij zijn thuis en zullen wachten tot men aanbelt. Alle aanspraak op vrije tegemoetkoming van onze zijde heeft België verspeeld. Wij hebben met de Conferentie te doen; aan haar, niet aan ons, is het eerste woord.
11 Maart 1919.
Uit Brussel werd aan de Nieuwe Rotterdamsche Courant geseind, 12 Maart: „De eerste minister heeft vandaag aan



3SÖ DELACROIX.
't eind der zitting van de Kamer een verklaring afgelegd, waarvan de tekst volgt:
„Ik heb de eer, ter kennis van de Kamer te brengen, dat de opperste raad der geallieerden, aan het verzoek der Belgische afvaardiging recht latende wedervaren, meent, dat er reden is om de verdragen van 13 April 1839 te herzien.
„Het parlement en het volk zullen dit besluit met volvoldoening vernemen. Zij zullen er den voorbode in zien van beslissingen, die op het lot van België een gelukkigen en bestendigen invloed zullen oefenen. Den i2^a Maart 1839, dus vandaag op den kop af 80 jaar geleden, weerklonk deze ruimte van de afscheidswoorden der gekozenen uit de Belgische gewesten, welke door de uitvoering van het verdrag der 24 artikelen van België zouden worden gescheiden. De Kamer zal met bewogen gemoed van dezen treffenden samenloop van omstandigheden kennis nemen."
Deze verklaring werd door alle Kamerleden staande aangehoord, die den eersten minister langdurig hebben toegejuicht."



DELACROIX.
15 Maart 1919.
Terwijl minister Franck *) zich onbezwaard vindt te doen gevoelen dat het streven tot berooving van Nederland door hem niet wordt gesteund, en L. de Brouckère 2) in Le Peuple ons verzekert dat noch de Belgische regeering, noch de Belgische afgevaardigden ter vredesconferentie een duimbreed Nederlandsch grondgebied gevraagd hebben, acht de Belgische minister-president, de heer Delacroix, het gewenscht zijne mededeeling aan de Belgische Kamer, dat de opperste raad der geallieerden zich voor de herziening der tractaten van 1839 heeft uitgesproken, in een vorm te kleeden die het Nederlandsche gevoel opnieuw kwetst. De minister-president toch laat doorschemeren dat hij Nederlandsch Limburg beschouwt als „een Belgisch gewest, door de uitvoering van het verdrag der 24 artikelen van België afgescheiden".
Men verontruste zich niet. Het ligt volstrekt buiten de macht van het huidige België, den revolutionnairen toestand, die in 1830 Nederlands recht op Limburg bedreigd heeft, te doen herleven. Een België dat zich met een verzoek als dat van Februari 1919 tot de mogendheden wendt, maakt trouwens de aanspraken, die het aan eigen revolutionnair verleden, ja zelfs aan een nieuwe revolutie (zoo het die oproepen kon) zou willen ontleenen, aan het gemeen belang van Europa ondergeschikt, en handelt öf oneerlijk, öf kortzichtig, öf beide, zoo het dit door dubbelzinnige redevoeringen voor binnenlandsch gebruik zoekt te verbloemen. De Belgische Kamer moge zulk een dubbelzinnigheid. vooralsnog toejuichen, te Parijs is men er geen dupe van, en Nederland, dat de stemming zijner Limburgers kent, zou er om mogen lachen,
!) Louis Franck, de Antwerpsche liberaal, minister van koloniën. 2) Sociaal-democraat.



35»
DE HEER VAN KARNEBEEK NAAR PARIJS.
als de lust daartoe het niet verging bij de gedachte dat dit nu de houding is eener regeering waarmede het gewichtige gemeene belangen in het vriendelijke had hopen te regelen.
Den i8den Maart legde de heer van Karnebeek in de Tweede Kamer de volgende varklaring af:
„De regeering heeft, namens den raad der geallieerden, van de Britsche en Fransche regeeringen eene mededeeling ontvangen over eene herziening van de tractaten vun 1839, waartoe Nederlands medewerking wordt ingeroepen, met uitnoodiging om te Parijs van hare zienswijze te doen blijken. Deze aangelegenheid is thans bij de regeering in overweging."
Den i6den Mei deelde de heer Ruys de Beerenbrouck in de Tweede Kamer mede, in welke termen de uitnoodiging der geallieerden was vervat geweest. „Le but général de cette revision", had de heer Pichon den ijden Maart aan onzen gezant te Parijs, den heer de Stuers geschreven, „est, conformément aux principes de la Ligue des Nations, d'affranchir la Belgique des limitations de souveraineté qui lui ont été imposées en 1839, et d'écarter, tant pour la Belgique que pour la paix en général, les dangers et les diverses difficultés qui découlent du traité de 1839." — Den 2den April was de Nederlandsche gezant te Parijs gelast geworden, de volgende verklaring af te leggen: „En acceptant 1'invitation formulée par le gouvernement frangais, le gouvernement néerlandais suppose qu'il est un fait acquis que la discussion de cette révision par les Pays-Bas n'aura pas lieu avec la Conférence de la Paix, dont ils ne font pas partie, mais bien avec les puissances intéressées a la question." De heer Pichon had ten antwoord gegeven dat de besprekingen plaats zouden hebben tusschen de vertegenwoordigers van de Vereenigde Staten, het Britsche Rijk, Frankrijk, Italië, Japan, België en Nederland, en 19 Mei zouden beginnen. Den i6den Mei in den ochtend was daarop de heer van Karnebeek voor Nederland naar Parijs vertrokken.
De heer van Karnebeek was 6 Juni in de Haag terug en bracht dien dag in de Tweede Kamer het volgende verslag uit:
„De eerste bijeenkomsten hadden den i9<ien en 20«ten Mei



ZIJN VERSLAG.
359
plaats. Aan het slot daarvan stelde de Belgische minister voor, dat de beide volgende vragen zouden worden onderzocht:
„I. Kan de Maaslinie, die de eerste verdedigingslinie van België is, afdoende verdedigd en gehouden worden bij den territorialen toestand, geschapen door de tractaten van 1839, die met name de stad Maastricht—Mosae Trajectum — de eeuwenoude invalspoort der Germanen in Westelijk Europa, onder Nederlandsche heerschappij gebracht hebben?
II. Kan de Scheldelinie, deze van nature sterke linie, die de voornaamste verdedigingslinie van België is, afdoende verdedigd worden zonder dat België hare verdediging kan steunen op de rivier over den geheelen loop daarvan?"
De Belgische desiderata werden door den heer Hymans voorts in substantie aangegeven onder de volgende bewoordingen:
„I. Met betrekking tot de Wester-Schelde en de daarmede samenhangende vraagstukken:
A. De vrije beschikking over den uitgang naar zee langs de Schelde, d. w. z. de attributen der souvereiniteit over den geheelen loop der Wester-Schelde tusschen de bandijken en tot in volle zee, benevens over alle tot de Wester-Schelde behoorende wateren, en tevens over het kanaal en den spoorweg van Gent naar Terneuzen, zoo ook over de uitmonding van dat kanaal in de Wester-Schelde.
B. De erkenning door Nederland van de noodzakelijkheid voor België om de verdediging van zijn grondgebied te steunen op de Beneden-Schelde over haren geheelen loop, en van het recht, van die rivier in volle vrijheid en ten allen tijde voor zijne verdediging gebruik te maken, hetgeen medebrengt dat Nederland afziet van eiken militairen maatregel, die de uitoefening van dit recht door België zoude kunnen tegenwerken.
C. Het beheer door België over de sluizen, welke dienen voor de afwatering van Vlaanderen.
D. Het herstel van de grieven der Belgische visschers van Bouchaute.
II. Met betrekking tot de verbindingswateren tusschen de Wester-Schelde en den Beneden-Rijn, met name den aanleg, op gemeenschappelijke kosten, van een kanaal met groot profiel Antwerpen—Moerdijk, ter vervanging van de waterwegen voorzien bij het tractaat van 1839.



360 NEDERLAND TOT OVERLEG BEREID.
III. Met betrekking tot Nederlandsch Limburg:
A. De vestiging in Zuid-Limburg van een regiem dat België vrijwaart tegen de gevaren, die voor zijne veiligheid voortvloeien uit de configuratie van dit gebied, en dat aan België den waarborg zal verschaffen voor zijne economische belangen die benadeeld zijn door de bepalingen betreffende grond- en watergebied van de tractaten van 1839.
B. Een waterweg met groot profiel Rijn—Maas—Schelde.
IV. Met betrekking tot Baerle-Hertog:
Eene regeling, welke een einde maakt aan de bezwaren, voortvloeiende uit de tegenwoordige dooreenmenging van Belgisch en Nederlandsch grondgebied."
De heer Hymans ging daarbij uit van de opvatting, dat het gebied der rivisie niet willekeurig en a priori kon worden beperkt, en deed het voorstel, dat de bestudeering van een en ander zou worden opgedragen aan één of twee commissies, waarin de groote mogendheden, Nederland en België vertegenwoordigd zouden zijn.
In de volgende vergadering, welke 3 Juni plaats vond, had ik de eer het standpunt der Nederlandsche regeering ten aanzien van deze voorstellen uiteen te zetten, onder aanvoering, dat ingevolge het door mij in de eerste zitting aanstonds gemaakte uitdrukkelijke voorbehoud ten aanzien van de integriteit van het Nederlandsche land- en watergebied, de regeering niet kon treden in die Belgische voorstellen, welke hetzij om economische, hetzij om militaire redenen een overgang beoogen van souvereiniteitsrechten van Nederland op België;
dat de regeering zich plaatst op den grondslag der bestaande verhoudingen en er uiteraard derhalve geen sprake kan zijn van een herziening van de tractaten van 1839 in dien zin, alsof de scheiding tusschen België en Nederland, welke in dat jaar haar beslag kreeg, opnieuw en nog wel naar andere beginselen zou moeten worden ter hand genomen;
dat de regeering overigens ten aanzien van de punten, die de scheepvaart- en economische belangen van België betreffen, in beginsel tot welwillend onderzoek en overleg bereid is, waarbij uit den aard der zaak dezerzijds de aandacht zou zijn te vragen voor de inconvenienten, welke de



BESLUIT DER MOGENDHEDI- N.
361
door de tractaten van 1839 geschapen verhouding ten aanzien van de Nederlandsche belangen, in het bijzonder wat betreft de kanalisatie van de gemeenschappelijke Maas, heeft met zich gebracht;
dat ten slotte naar het oordeel der regeering de militaire quaesties in het kader van den Volkenbond moeten worden beschouwd.
Met nadruk werd dezerzijds gewezen op het belang in het algemeen van overleg, zij het aanvankelijk, tusschen België en Nederland tezamen, met het oog op de verstandhouding tusschen de beide volken en de wenschelijkheid, dat de eventueel te treffen regelingen door een geest van onderling vertrouwen worden gedragen. In het bizonder werd afwijzing van dit overleg ongerijmd geacht ten aanzien van belangen, die sedert 1839 blijkens talrijke in het bizonder de waterwegen betreffende tractaten, tusschen Nederland en België alleen en zelfstandig geregeld zijn geworden.
Nadat in de vergadering van 3 Juni geen overeenstemming was bereikt, had ik de eer den daarop volgenden dag van den Franschen minister van buitenlandsche zaken, mede namens zijne ambtgenooten der groote mogendheden, mededeeling te ontvangen van het treffen van de volgende regeling:
„De mogendheden, de noodwendigheid van de herziening van de verdragen van 1839 erkend hebbende, vertrouwen aan een commissie, omvattende de vertegenwoordigers van de Vereenigde Staten van Amerika, het Britsche Rijk, Frankrijk, Italië, Japan, België en Nederland, de taak toe der bestudeering van de maatregelen, die uit die herziening moeten voortvloeien, en voorstellen te doen, die niet mogen medebrengen overgang van territoriale souvereiniteit, noch vestiging van internationale servituten.
„De commissie zal België en Nederland uitnoodigen gemeenschappelijke formules („formules communes") in te dienen met betrekking tot de bevaarbare waterwegen, zich daarbij latende leiden door de algemeene beginselen door de Vredesconferentie aangenomen."
Het belang van deze regeling ligt daarin, dat wijziging van de territoriale souvereiniteit ter zijde wordt, gesteld,



362
VERSLAG VAN DEN HEER HYMANS.
terwijl in het tweede deel de weg wordt gewezen, die leidt tot gezamenlijk overleg en gemeenschappelijke regeling door de beide meest betrokken Staten.
Het is mijn indruk, dat Nederland op dezen voet aan den verderen loop van het internationale geding kan deelnemen. Wat onze verhouding tot België betreft, zal de gedachte de regeering blijven leiden, dat het op den geest die tusschen de volkeren gewekt wordt, meer aankomt, dan op de formules, die de Staten verbinden. Nederland, dat, naar men weet, op zijne rechten staat, heeft genoegzaam bewijs gegeven, dat het met België niet anders dan in vrede en vriendschap heeft willen leven. Het begeert zulks óók in de toekomst te doen, ondanks de bedreiging, die uit het naburige land opkwam en thans ter zijde is gesteld."
De heer Hymans, van zijne zijde in de Belgische Kamer het woord nemende (11 Juni), zeide omtrent het besluit van 4 Juni het volgende:
„Het behoeft geen betoog, dat de aangegeven procedure niet het onderzoek van alle maatregelen zal belemmeren, onontbeerlijk om de gevaren en de ongemakken te niet te doen, waaraan overeenkomstig de conclusies der mogendheden van 8 Maart j.1. l) de verdragen van 1839 België en den algemeenen vrede blootstellen, evenals om aan België de volle vrijheid zijner oeconomische ontwikkeling en zijn geheele vrijheid te waarborgen.
„Het werk der herziening van de verdragen van 1839 is zoo even begonnen. Het kan lang duren. Het zal de inspanning der regeering niet ontmoedigen, en bij de natie steun vinden. Moge de openbare meening zich niet in koortsachtige overdrijvingen te buiten gaan, maar sterk en vol vertrouwen blij ven! Onze zaak is rechtvaardig en moet zegevieren."
Korten tijd hierna bezocht Wilson Brussel. Het „Comité de politique nationale" vaardigde drie van zijn leden: den advocaat Léon Hennebicq, Pierre Nothomb en graaf Adrien van der Burch, tot hem af. Zij spraken hem toe als volgt 2):
1) Overgenomen in het hiervóór, bl. 358 aangehaald schrijven van Pichon van 13 Maart.
2) JV. R. Ct. van 20 Juni 1919.



"HENNEBICQ C. S. BIJ WILSON.
3"3
„Wij wenschen de teruggave aan België van een stuk Limburg ter grootte van 2200 K.M2., juist het één-honderdste deel van den staat Kansas en niet meer dan 280.000 inwoners tellende. Wij willen dit omdat die inwoners onze broeders zijn. Zij hebben met ons de revolutie van 1830 tegen Nederland gemaakt. Zij zijn in 1839 aan België ontrukt ten bate van Nederland en op aandringen van Pruisen, waardoor inbreuk is gemaakt op hun volstrekten wil. Niettegenstaande de tachtig jaren van vreemde overheersching zijn zij met ons vereend gebleven in geest en hart. Zij zijn van ons ras en ons bloed.
„Nu de beslissende mogelijkheid zich voordoet, smeeken zij ons, al onze pogingen in het werk te stellen om voor goed bij België, hun moederland, terug te komen.
„De vervallenverklaring van het tractaat van 1839, in Maart door de vredesconferentie uitgesproken, heeft rechtens Limburg opnieuw aan België toegevoegd. Het is van belang, dat zonder dralen deze hereeniging beslist wordt. Dit wordt vurig verlangd dóór de overweldigende meerderheid der Belgen. Aan den anderen kant laat de wil der Limburgers niet den minsten twijfel.
„Naast de quaestie van den terugkeer van Limburg en van de vrije vaart op de wateren van de Maas en de daarmee in verbinding staaade waterwegen, komt die van de vrijheid van de Schelde.
„Een der groote gedachten, welke zoo juist het vredesverdrag beheerschen, is de noodzakelijkheid voor de volkeren om vrijen toegang tot de zee te hebben. Antwerpen, dat ligt op het kruispunt van alle handelswegen van Europa, heeft die vrijheid niet, omdat een weinig stroomafwaarts en tot aan de zee een smalle strook gronds van 200 K.M2. op den linkeroever aan Nederland behoort. Gent, dat ligt aan de Schelde en aan het kanaal van Terneuzen, dat van Gent naar de Schelde loopt, lijdt onder dezelfde omstandigheden als Antwerpen.
„De geheele historie van de vervlogen eeuwen is een bewijs, dat Nederland den meest onverzoenlijken systematischen tegenstand heeft geboden aan de ontwikkeling van de concurreerende Belgische havens, zulks ten voordeele van de Nederlandsche havens.



3°4 HOUDING DER BELGISCHE PERS.
„De benarde toestand van Antwerpen en Gent is volkomen te vergelijken met dien, waarin New-York en Philadelphia zouden verkeeren, wanneer die havens 80 K.M. landinwaarts lagen, en als een andere staat stroomafwaarts de rivieren met haar boorden zou bezitten over een lengte van 70 K.M. Die toestand is onduldbaar. Wij vragen de souvereiniteit van België over de wateren van de Schelde tot aan de monding, over het kanaal en de haven van Terneuzen, de controle van België over de afwatering uit Vlaanderen op de Schelde."
Een groot deel der Belgische pers, met uitzondering van De Standaard (Frans van Cauwelaert) en Het Laatste Nieuws (Jnlius Hoste), uitte zich in denzelfden geest.



WIL BELGIË OVERLEG?
22 Juni 1919.
De jongste berichten uit België geven aanleiding, dat Nederland zich op de thans aan te nemen houding even bezinne.
Het is naar Prijs gegaan geenszins uit eigen aandrift, doch om België zijn goeden wil te toonen. Het heeft er het uiterste gedaan om zich met België onmiddellijk te verstaan. België heeft van de gelegenheid geen gebruik gemaakt: zijn bepaalde wil is het geweest, dat Nederland er van de Groote Mogendheden een vonnis beteekend zou krijgen. Het vonnis is anders uitgevallen dan België had gehoopt, en thans wil het er zich niet bij nederleggen. Op het oogenblik zelf dat het, volgens de uitspraak der mogendheden, beginnen moest met Nederland in overleg te treden omtrent de voorstellen die beide staten gemeenschappelijk in zake de waterwegen aan de groote mogendheden zullen hebben voor te leggen, heropent het een anti-Nederlandsche campagne, die zich voorstelt Nederland alsnog te kunnen doen berooven van de souvereiniteitsrechten in Limburg en op de Schelde, welke de Parijsche uitspraak buiten debat gesteld heeft. Willens en wetens bederft zoodoende de Belgische regeering de goede verhouding tot Nederland voor jaren. Eene handelwijze waarvoor zij verantwoordelijk staat aan het Belgische volk. Heeft zij gronden tot de meening dat het haar gelukken zal de mogendheden van hun besluit terug te doen komen? Deze vraag beantwoorde zij voor zichzelve. Wij voor ons hebben haar te herinneren, dat zij niet enkel met Engeland, Frankrijk, Amerika, Italië en Japan, dat zij allereerst met Nederland te maken heeft, en dat wij te Parijs tot de uiterste grens onzer toegefelijkheid gegaan zijn. Wat België wil, is niet 1839 herzien, maar 1648. Geen enkel oogenblik is het tusschen 1830 en 1839 in overweging geweest, aan Nederland een



366
„GROOTER BELGIË"?
voet te ontnemen van wat het vóór 1790 had bezeten; geen voet land, ook geen voet watergebied. De vereeniging van 1815 is te hiet gedaan, en sedert bestaan twee staten, die, binnen het kader der door Europa gewaarborgde regeling van 1839, steeds vrijheid hebben gehad en metterdaad genomen, hunne zaken af te doen bij onderling verdrag. Thans het geheel der van 1815 tot 1830 door Koning Willem I bezeten rechten als eene aan de beschikking der Parijs vredesconferentie vervallen massa te beschouwen, waaruit naar het welgevallen dier conferentie een nieuw Nederland en een nieuw België kunnen worden gekneed, is eene opvatting waartoe Nederland zich nooit ofte nimmer zal bekeeren, en die haar niet dan met geweld zal kunnen worden opgelegd. Van de conferentie, wier woord wij hebben, vreezen wij zulk geweld niet. Van België? Alsof dit nieuwe vijandelijkheden in Europa zou kunnen ontketenen op eigen handl
Het onderscheid in de wijze, waarop het Nederlandsch-Belgische vraagstuk in België en bij ons bezien en besproken wordt, is vermoedelijk hieraan toe te schrijven, dat België in oorlogspsychose verkeert, en wij niet. België, de nog zittende Belgische regeering met name, heeft sedert 1914 geleefd in een hevige spanning van iederen dag. Het eene oogenblik moet vervuld zijn geweest van wanhoop aan het behoud van het wreed vertrapte land, dat de knevelaar nimmer zou loslaten uit zijn greep; het andere van onbeteugelde toekomstdroomen. België zou herrijzen, grooter, sterker, roemrijker dan het ooit was. Het zou overwinnen schouder aan schouder met machtige bondgenooten, die verplichting hadden aan den kleinen broeder en die verplichting zouden weten te gedenken. De gemeenschappelijke overwinning is behaald; — en nu blijkt er, desondanks, voor „grooter België" in de wereld geen ruimte te zijn.
Het „grooter België" zou zich moeten ontspannen ten koste van Luxemburg; en het Fransche belang blijkt Luxemburgs vereeniging met België niet te gedoogen; — ten koste van Duitschland; doch Frankrijk zelf heeft van den linker Rijnoever moeten afzien; — ten koste van Nederland; doch dit blijkt een levend wezen dat zich niet in het vleesch wil laten snijden.
België's eischen ten aanzien van Nederland, ter conferentie uitgebracht, zijn niet te verwezenlijken zonder het bestaan zelf van Nederland aan te tasten; en een Nederland, dat zich tegen zoo



HET GEDULD RAAKT UITGEPUT.
367
danigen toeleg te weer stelt, zal begrip en steun voor zijne belangen vinden bij meer dan één der overwinnaars zeiven.
België heeft dit niet ingezien en zich eene zware teleurstelling bereid, die koel beraad gemakkelijk hadde voorkomen. Nederland heeft van zijn diplomatiek succes met groote terughoudendheid gewag gemaakt. Hef is niet zijn wensch, noch zijn belang, dat aan België de verwezenlijking van eenig billijk verlangen ontga. Een verbitterd, een verarmd, een op avontuur belust België is voor ons een slechte buur. Nederland is alsnog bereid, omtrent maatregelen van rivierbeheer, omtrent verruiming en verzekering van België's uitwegen te water, met België in overleg te treden. Het is een leugen dat Nederland vóór 1914 van zijn Scheldebezit gebruik gemaakt heeft, om Antwerpens handel te belagen 5 een leugen dat Nederlands bezit van Zuid-Limburg in 1914 de verdediging van België bemoeilijkt heeft. Tot nakoming van zijn deel in militaire verplichtingen, die de Volkenbond, waartoe Nederland en België gezamenlijk zullen behooren, gerechtigd zal zijn met en voor ons beiden vast te stellen, zal men Nederland bereid vinden. Niet tot opoffering van souvereiniteitsrechten in het eenzijdig gewaardeerd belang van België's verdediging, als ware deze een vraagstuk op zich zelf, waarvoor alle ander belang had te wijken.
Het zou, in het afgetrokkene, voor België aangenamer zijn, zich geheel nieuw te kunnen constitueeren zooals het in zijn stoutste droomen dit slechts had kunnen verlangen. Welk een België zou er te maken zijn, indien men terug mocht tot de Pacificatie van Gent! Echter heeft men nooit vernomen dat België Duinkerken terugvorderde of Douai of Valenciennes. Het begreep dat eventueele wenschen in die richting onmiddellijk zouden afstuiten op de werkelijkheid van een levend Frankrijk dat gedeelten van den oud-Bourgondischen staat onverbrekelijk met zich heeft kunnen verbinden. Met een België, dat geen overeenkomstig begrip toonen kan voor de hechtheid van het Nederlandsche volksverband, worden wij het nu noch ooit eens.
Een nabuur, wiens goeden wil in gewichtige zaken van gemeenschappelijk belang men noodig heeft en verkrijgen kan, te noodzaken eene waarheid als deze nu nogmaals te herhalen, is geen wijs staatsbeleid. Het is voor het laatst; wij zullen met waarschuwingen niet verder gaan. Wil België de goede kaarten die het nog in de hand heeft alle verspelen, wij zullen het in ons beider belang



368
EISCHEN VAN HET COMITÉ.
ernstig betreuren, maar om het te verhinderen kunnen wij niets méér doen dan wij reeds gedaan hebben. Tot dusver heeft de regeering, waartoe de heer Hymans behoort, in deze geheele zaak niets gedaan dan Nederland voor het hoofd te stooten, en Parijs heeft het hem niet eenmaal dank geweten. Intusschen, dit beleid blijve ter beoordeeling van de natie zelve in wier belang het heette te worden gevoerd. Voor ons begint de tijd te naderen, zoo hij niet reeds aanbrak, dat wij tot het annexionisme het zwijgen hebben te doen. Dien klapperenden windmolen kunnen en willen wij niet overschreeuwen. Maar wie van dreigementen tot de daad zou willen overgaan, zal ontwaren, dat hij ons ten volle op onze hoede heeft gebracht.
En wat de waterwegen betreft, is het de Belgische regeering die, voor haar deel, uitvoering te geven heeft aan de door haar, niet door ons, uitgelokte Parijsche beslissing. Wij hebben maar één woord, en het is gegeven bij monde van den heer van Karnebeek. Wil België den weg van het gemeen overleg op, dan ligt die open. Ook te dezen aanzien behoeven noch wenschen wij iets te herhalen. Ons blijft slechts over te besluiten met een „tot weerziens". Aan België de keus, of het een ontmoeting van vrienden of van vijanden wezen zal.
President Wilson had de heeren van het Comité verzocht} hunne eischen nader te preciseeren. Het Comité voldeed hieraan door hem het volgende stuk na te zenden *):
„Het comité vraagt ten opzichte van Limburg:
i°. ontruiming door Nederland, daar Limburg rechtens Belgisch is geworden, aangezien het iu 1839 aan Nederland werd afgestaan door een verdrag, dat niet meer bestaat;
20. onmiddellijke opening van de economische grenzen van Limburg;
3°. overgave van Limburg aan een eigen Limburgsch bestuur, in afwachting van» een volksstemming, in onderafdeelingen bij geheime stemmiug onder toezicht van den Volkenbond t© houden. Die onderafdeelingen, welke zich voor
1) N. R. Cf. 26 Juni 1919.



EISCHEN VAN HET COMITÉ:
369
België uitspreken, keeren direct tot het moederland terug. De bewoners, die het wenschen, kunnen, hoewel er blijvende! de Nederlandsche nationaliteit behouden. Voor het geval dé meerderheid zich zou uitspreken voor Nederland, zou België het recht behouden, een kanaal te graven van Antwerpen naar den Rijn door Limburg en daarover het bestuur hebben in de enclave van de Maas;
4°. het kanaal Luik—Antwerpen te verbreeden en aan de Maas het noodige water voor beide kanalen te onttrekken; vrij en zonder toezicht van de douane te gebruiken allé verkeerswegen te land en te water voor militaire en handelstransporten; zich te verdedigen tegen Duitschland in het afgestane Limburg.
Wat de Schelde betreft: i°. vestiging van de Belgische souvereiniteit op de wateren der Schelde tot aan haar mond, behoudens servituten, in te stellen ten behoeve der oeverbewoners ;
20. Belgische souvereiniteit over het kanaal en de havén van Terneuzen;
3°. controle door België van de uitwateringssluizen van Vlaanderen op de Schelde;
4°. recht van België voor zijn verdediging te steunen op den geheelen linkeroever der rivier;
5°. opening van een vrij vaarwajer ter vervanging van de / Oosterschelde."
derlandsche Politiek.
24



COMITÉ EN REGEERING.
27 Juni 1919.
Wat de heer Hymans te Parijs achter gewilde vaagheid zocht te verbergen, maar ieder reeds vermoeden kon, ligt dan nu bloot: de Belgische eischen. houden afstand van Nederlandsch grond- en watergebied in; m. a. w. zij houden in wat de Raad van Vijven reeds heeft uitgesloten. '
België schijnt zich te willen beroepen op de ontvangst, die Hymans' denkbeelden aanvankelijk in dien kring hebben genoten, in Februari. Wellicht zelfs op onderhandsche toezeggingen, aan België gedaan in oorlogstijd, te Havre.
Met dit alles heeft Nederland niet te maken. Wij kennen den Raad van Vijven slechts van het oogenblik af dat wij er voor verschenen zijn, en dien Raad denken Wij te houden aan zijn woord.
Nog heeft thans de heer Hymans tijd, te overwegen of hij zich aan het Comité-programma binden wil, ja dan neen. Is het ja, hij zal de geheele weerstandskracht van het willens en wetens door hem uitgedaagde Nederland tegen zich vinden, en bespeuren, hoezeer hij die kracht heeft onderschat.
In België heeft het nimmer ontbroken aan kringen, die de annexionistische politiek afkeurden. Thans is de tijd aangebroken dat men afkeuring zal hebben te doen volgen door verzet. Tot de regeering die zich door de agitatoren van het Comité de wet schijnt te laten voorschrijven, behooren Franck, Anseele, Vandervelde. Het is niet onze wensch, dat het Nederlandsche volk alle Belgen over één kam schere, doch als wij er toe genoodzaakt worden, moeten en zullen wij het doen. Woorden hebben wij genoeg gehoord; van de Belgen, die gezegd hebben prijs te stellen op Nederlands vriendschap, worden thans daden verwacht.



DE HEEREN ORTS EN SEGERS.
371
Als Nederlandsche leden der commissie tot voorbereiding eener herziening der tractaten van 1839 vertrokken in Juli naar Parijs de heeren Jhr. R. de Marees van Swinderen, Nederlandsch gezant te Londen, en de staatsraad Mr. A. A. H. Struycken; België was vertegenwoordigd door de heeren Orts, secretaris-generaal van het ministerie van buitenlandsche zaken, en Segers, minister van Staat. Zij werden te Parijs ingeleid door het volgende adres dat de kamer van koophandel te Antwerpen den 29*ten juh i0i9> den dag waarop de beraadslagingen der Parijsche commissie zouden aanvangen, aan de geallieerde mogendheden verzond1):
„Een opmerkzame blik, op de kaart van ons land geworpen, is voldoende om de werkelijke gedachte te doen kennen, die de hardnekkige diplomatie onzer Noorderburen van 1831 tot 1839 bezielde.
„België, waarvan toenmaals de wonderbaarlijke industrieele, commercieele en koloniale ontwikkeling geenszins was te voorzien, schijnt er, om zoo te zeggen, bekneld in een ontzaglijke nijptang, welke Holland vasthoudt en waarvan de tanden in het westen de verbindingen van Antwerpen met de zee grijpen, in het oosten den loop van de Maas en onze natuurlijke verbindingswegen tusschen het Rijnland en het Belgische bekken van Luik.
„Zoo is Holland eenerzijds meester van de Schelde, waarvan de monding in zijn handen is, zonder dat het er de veiligheid van één enkele Hollandsche haven behoeft te verdedigen. De bevaarbaarheid van dien stroom, waarvan het geheele economische leven van ons eigen land afhangt, heeft voor Nederland geen enkel werkelijk belang. Het is noodig te herhalen, dat het bezit van de Scheldemonding in werkelijkheid slechts waarde heeft door het onberekenbaar kwaad, dat men ons daardoor berokkenen kan. En indien de lessen van het verleden kunnen strekken ten nutte van de hedendaagsche diplomatie, zoo levert de geschiedenis geen feit op, dat onder de huidige omstandigheden zich zoo ter herdenking opdringt als de lotsbeschikking, welke aan de Schelde bereid werd door het verdrag van Munster. De overwinnende ge-
Ar. R. Cc. van 6 Aug. 1919.



372" DE SCHELDE.
westen, die toenmaals de Nederlanden vormden, konden onze grootste rivier aan een stelsel onderwerpen dat hunne belangen het beste diende; zij sloten haar voor de scheepvaart om de haven van Antwerpen eenvoudig te laten vervallen en te vernietigen ten bate der Hollandsche havens.
.,Zeker zal niemand ons er van verdenken te willen insinueeren, dat Holland er over denkt een zoo volledig ongeluk opnieuw over ons hoofd te willen brengen, als destijds anderhalve eeuw lang het geval was. Maar al wie de eischen der hedendaagsche groote scheepvaart kent, weet ook hoeveel toewijding en technische voorzorgen er dagelijks noodig zijn voor het onderhoud en de veiligheid der diepe vaarwegen van een zeeboezem als de Schelde, die voor een haven als Antwerpen de weg is naar den Oceaan. Welnu, het is in België bekend onder hen, die de verantwoordelijkheid dragen voor het onderhouden van het verkeer op dien stroom, dat de stappen, welke bij de Hollandsche overheden gedaan worden voor het aanbrengen van de meest voor de hand liggende werken in gedeelten der rivier, die onder haar beheer staan, meestal stuiten op eene veelbeteekenende onverschilligheid of traagheid, welke een veelzeggende tegenstelling vormen met de haast en de offervaardigheid, welke zij aan den dag leggen voor de ontwikkeling van haar eigen waterwerken bij de zee en voor de verbetering van waterwegen daarheen.
„Het vasthouden aan de regeling van 1839 zou dus uitdrukkelijk voor ons op een gebied, waarvan wij het ontzaglijk belang niet meer behoeven aan te toonen, medebrengen eene handhaving van onze onderworpenheid over den geheelen afstand welken de Schelde tusschen Hollandsche oevers doorloopt, aan de grillen, aan de eigendunkelijkheid en aan den eigenmachtigen kwaden wil van hen, die economisch onze onmiddellijke mededingers zijn.
„Wij vragen eerbiedig aan de geallieerde mogendheden, of het mogelijk is het België van 1919 onderworpen te laten aan deze behandeling als onderhoorig volk, en of het thans niet voor Europa een plicht van eer en rechtvaardigheid mag heeten, de onbillijkheid van 1839 te herstellen door aan ons vaderland de volledige en noodzakelijke souvereiniteit over de Schelde te verzekeren, waarvan rechtstreeks en volstrekt



MAASTRICHT.
373
zijn leven, zijn voorspoed en zijn toekomst op het gebied van handel en nijverheid afhangen.
„Zoo zijn aan onze oostgrens de werkelijke bedoelingen die voorzaten bij de Hollandsche politiek der verdragen van 1839, nog duidelijker en springen deze nog meer in het oog.
„De Maas en het verbindingskanaal tusschen de Schelde en de Maas vallen binnen de enclave van Maastricht. Het kanaal, zoowel als de Belgische Maas en het stuk, dat wij met Holland gemeen hebben, worden op die wijze in twee stukken gesneden, waartusschen Nederland uitsluitend baas blijft over een afstand van acht kilometers en dat rijk onze natuurlijke rivierverbindingen met het Luiksche nijverheidsbekken beheerscht.
„De enclave van Maastricht is overigens slechts eene bijzondere enormiteit in de groote enormiteit, die gelegen is in de gesteldheid onzer oostergrenzen. Het zoogenaamde Nederlandsche Limburg strekt er zich langs ons gebied uit met het kennelijk doel om voor ons elke rechtstreeksche en vrije verbinding met Duitschland onmogelijk te maken, of om, ronduit gesproken, Holland tegenover ons te stellen tusschen de haven van Antwerpen en ons Rijnsche achterland, juist daar, waar de natuur den weg wijst om er een bevaarbare verbinding te graven tusschen Schelde en Rijn.
„De gedaante van het gedeelte van ons grondgebied, dat tegelijk aan Holland en Duitschland grenst, is zoo duidelijk abnormaal, dat men die redelijkerwijs alleen zou kunnen verklaren uit overwegingen, wortelend in de tegenstelling of de verwantschap van rassen. Nu weerspreekt de geschiedenis evenwel nadrukkelijk iedere overweging van dien aard. Wel biedt zij op bladzijden, die voor ons land maar al te droevig zijn, de herinnering aan duidelijke en aandoenlijke protesten, welke gericht waren tegen de onbillijkheid van het werk van 1839 en welke uitgingen van de bewoners der gebieden die met geweld werden losgescheurd, en van hunne wettige vertegenwoordigers in het Parlement.
„Tegenover de vertegenwoordigers der Geallieerde Mogendheden hare grieven en verlangens aangevende met betrekking tot de regeling aan België opgelegd door de verdragen van 1839, bepaalt de Kamer van Koophandel van Antwerpen



374
DE HEER VAN SWINDEREN.
zich opzettelijk tot overwegingen van economischen aard, die de herziening dier verdragen noodig maken. Zij vraagt voor haar land, in naam van de groote haven, voor welker belangen zij moet waken, het recht van volstrekte, algeheele en onvoorwaardelijke heerschappij over den waterweg die ons met de zee verbindt, en de geheele beschikking over de gebieden die aan dit land historisch toebehooren, ten einde zijn verkeer met den Rijn te verzekeren.
„Zij stelt er intusschen prijs op te verklaren, dat hare vaderlandsliefde haar niet toelaat een der overige aanspraken voorbij te gaan of te vergeten, welke België het recht heeft tegenover het stelsel van 1839 te doen gelden; in de eerste plaats de strategische overwegingen en de noodzakelijkheid onzer militaire verdediging, zoo aan den Scheldekant als aan de Limburgsche zijde. Deze overwegingen zullen voor de afgevaardigden der Geallieerde Mogendheden door meer daartoe bevoegde mannen worden toegelicht."
De heeren Orts en Segers kwamen het eerst aan het woord. Zij herhaalden, ondanks het besluit van 4 Juni, eigenlijk alles wat de heer Hymans den i9den Mei hadgeëischt; alleen was, wat toen „les attributs de la souveraineté" heette, thans „la maitrise [de 1'Escaut]" gedoopt. — Den 20sten Augustus antwoordde de heer van Swinderen.
„Hij vestigde *) de aandacht op het feit, dat de Belgische conclusiën voor een groot deel neerkomen op internationale servituten, welke Nederland niet kan aanvaarden. Hij deed uitkomen dat, ofschoon de conclusiën geen overdracht van grondgebied inhielden, zekere woorden van den heer Segers ernstigen twijfel deden ontstaan omtrent de werkelijke bedoelingen der Belgische regeering. Alle concessiën, die Nederland bereid zou zijn te doen, zouden ondergeschikt zijn aan de uitdrukkelijke voorwaarde, dat de Belgische regeering eveneens voor de toekomst van alle territoriale eischen afziet— Nederland is bereid wat betreft de Schelde met België de kwestie te onderzoeken van een uitbreiding van het thans geldend stelsel in den zin van een gemeenschappelijke admi-
1) Blijkens verslag van den Parijschen berichtgever der N. R. Ct. in haar nummer van 22 Aug.



DE HEER, VAN SWINDER.EN.
375
nistratie van de Schelde in zake de handelsvaart, in dier voege, dat de Schelde altijd zou voldoen aan de toenemende behoeftén van de scheepvaart. Nederland maakt ook in beginsel geen bezwaar tegen het maken van een verbinding Schelde—Maas—Rijn, mits er voorzieningen worden getroffen voor een goede aansluiting van dit kanaal aan den bevaarbaren waterweg op Nederlandsch grondgebied. De aanleg van een kanaal Antwerpen—Moerdijk ontmoette ook in beginsel geen tegenwerping. Ten slotte is Nederland bereid op Nederlandsch grondgebied een verbetering aan te brengen, zoo dit verlangd wordt, van het kanaal Gent—Terneuzen, op voorwaarde, dat de kosten voor een zeer groot deel door België gedragen zullen worden en dat er tegemoet gekomen zal worden aan eenige ongelegenheden (inconvénienls) die voor Nederland uit den toestand daar ter plaatse voortvloeien.
„Op grond van het voorgaande acht Nederland zich gerechtigd de Belgische medewerking te vragen ten einde tot «en voor Nederland bevredigende oplossing te komen van ■de kwestie der verbindingswegen te water in Limburg, daarbij inbegrepen een verbetering van de verbinding te water tusschen Maastricht en Luik, waarover men het later eens zou kunnen worden. Deze medewerking wordt eveneens verzocht voor een voor Nederland bevredigende regeling van den afvoer der irrigatiewateren van de Kempen over Nederlandsch grondgebied.
„Tot de militaire kwestie komend, zeide de heer van Swinderen, dat de uiteenzetting van de Belgische delegatie de Nederlandsche delegatie niet had kunnen overtuigen van de noodzakelijkheid voor Nederland om militaire overeenkomsten aan te gaan voor de verdediging van Limburg. Wat betreft de oplossing, die de Belgische delegatie voorstelt in zake de Schelde, de Nederlandsche vertegenwoordiger verklaarde, dat zij volstrekt onaannemelijk was. Hij toonde vervolgens aan, dat de Volkenbond de gevaren zou kunnen afwenden, die België voor zijn veiligheid vreest."
Intusschen had het Utrechtsen Dagblad van 17 Aug. de mededeeling ingehouden (afkomstig van het „Vlaamsch persbureau", eene organisatie van naar Nederland uitgeweken Vlaamsche activisten), dat minister Hymans den 3<ien juli de



37& DE VERTROUWELIJKE NOTA.
volgende „note confidentielle" tot het Belgische hoofdkwartier had doen richten:
, En ce moment tout agent beige dans' le Limbourg
doit aider dans la mesure de ses forces a préparer le retour de cette province a la mère-patrie, ne pas négliger une occasion de montrer aux Limbourgeois que leur intérêt est du cöté de la Belgique, encourager sans indiscfétion les Limbourgeois qui se montrent nos partisans, ceux qui le sont secrètement, ceux qui pourraient le devenir.
„Ils doivent marquer par 1'aide la plus empressée qu'ils donneront a ceux-ci, la différence qu'ils feront entre Limbourgeois et Hollandais. Ils doivent témoigner chaque jour, a chaque occasion utile, leur reconnaissance aux Limbourgeois pour leurs bienfaits envers les refugiés beiges....
„II faut qu'en ce moment les Beiges du Limbourg donnent 1'impression d'être trés confiants dans le bon résultat a leur point de vue des négociations entamées avec la Hollande pour la revision des traites de 1839, c'est-a-dire pour le règlement des questions de 1'Escaut et de la Meuse; qu'ils se montrent trés sürs de 1'appui que nous donne 1'Entente et de son efficacité....
„Ils ne doivent pas faire trop de propagande directe (la laisser faire par les Limbourgeois); — qu'ils laissent entendre que, si le Limbourg redevient beige, il restera ou redeviendra limbourgeois, qu'il ne sera pas joint a une autre province, qu'on n'y implantera pas la langue francaise, que le catholicisme y sera aussi protégé que sous le régime hollandais. L'anticléricalisme n'est pas de mise dans cette region. Au contraire."
Bij nota van 19 Aug.1) vroeg de Nederlandsche zaakgelastigde te Brussel, de heer van Vollenhoven, van den heer Hymans een „démenti catégorique". Bij antwoord van 20 Aug. erkende Hymans het stuk, dat evenwel niet den datum van 3 Juli, maar dien van 20 Mei had gedragen, en niet geteekend was geweest „Hymans", doch wel van zijn departement was uitgegaan.
1) Met Hymans' antwoord voorkomende in Bulletin I. I. I. 1920, bl. 50.



HET WORDT TE VEEL.
25 Aug. 1919.
Toen de heer van Swinderen 20 dezer te Parijs aan het woord kwam, was de „vertrouwelijke nota" bekend; het zou waarlijk niet misstaan hebben zoo de Nederlandsche delegatie gemachtigd ware geworden te verklaren dat zij de heeren Orts en Segers niet beantwoorden kon eer de Belgische regeering aan het verzoek om inlichting van het Nederlandsche gouvernement had voldaan. Was toch de publicatie van het Vlaamsche persbureau geheel of in hoofdzaak juist en een stuk als het door dit bureau openbaar gemaakte inderdaad verzonden, dan streed het met onze waardigheid, verder te onderhandelen eer het stuk door de Belgische regeering was ingetrokken en deze alle „agenten", waaraan het gericht was geweest; had teruggeroepen. Er is geen kabinet in Europa dat in overeenkomstig geval dezen eisch niet zou hebben gesteld: zeer zeker zou de Belgische regeering het hebben gedaan, indien de rollen omgekeerd waren en Nederlandsche agenten in het geheim, doch met voorweten en op instructie der Nederlandsche regeering' een deel van Vlaanderen tot afval van België zochten te bewegen op het oogenblik zelf dat in het openbaar tusschen Nederland en België onderhandeld werd op eene basis, die overdracht van grondgebied uitsloot. Thans heeft de Belgische regeering verklaard dat het stuk van het departement van buitenlandsche zaken aan het Belgisch hoofdkwartier is uitgegaan en de dagteekening draagt van 20 Mei. Er wordt dus erkend dat het stuk een volkomen officieel karakter heeft en de heer Hymans er aansprakelijk voor is, onverschillig of het zijn onderteekening draagt of niet. Den 20sten Mei dus heeft de Belgische regeering, naar zij zelve toegeeft, „ieder Belgisch agent" in Nederlandsch Limburg aangeschreven naar vermogèn den afval van dit gewest te bevorderen met gebruikmaking van de schoone middelen in het stuk genoemd. Thans enkel te zeggen: „o, het was dus vóór 4 Juni; nu hebben wij verder niets.



37»
KIEZEN OF DEELEN.
aan te merken", is al te goedig. In de eerste plaats was, vóór de heer van Karnebeek in Mei te Parijs verscheen, van Nederlandsche zijde met den meesten nadruk vooropgesteld dat over afstand van grondgebied niet zou kunnen worden onderhandeld; — maar dan verder: welke maatregelen zijn door de Belgische regeering na 4 Juni getroffen, om het effect harer aanschrijving van 20 Mei ongedaan te maken? Het gaat niet aan te zeggen: „die agenten zullen wel niet veel bereiken; laat hen zelf maar ondervinden, hoe weinig". Wij moeten weten, op welken voet wij met de Belgische regeering staan. Meet zij zich rechten toe als in het stuk van 20 Mei, dan kan niet tegelijk met haar worden onderhandeld op de basis der resolutie van 4 Juni. De besprekingen zijn thans afgebroken en de heer van Swinderen is naar den Haag. Eer hij terugkeert,- zal moeten vaststaan dat de onderhandeling onzerzijds niet kan worden heropend dan op geleverd bewijs dat de Belgische regeering haar gedrag thans in overeenstemming heeft gebracht met •den grondslag waarop zij openlijk verklaard heeft zich sedert 4 Juni te bevinden. Verkiest de heer Hymans dit bewijs niet te leveren, ■dan kan er voor ons geen reden zijn voort te gaan met besprekingen, in wier resultaat wij niet langer zouden kunnen vertrouwen. Of de politiek van het overleg, öf die van het avontuur; maar beide tegelijk te beproeven, kunnen wij hem niet toestaan.
Het is onvermijdelijk dat wij deze zaak principieel behandelen, ■daar, indien de onderhandeling alsnog tot overeenstemming leidt, <le uitbreiding van gemeenschappelijke administratie binnen Nederlandsch gebied, welke door den heer van Swinderen in uitzicht gesteld is, de aanwezigheid van een grooter aantal Belgische ambtenaren op dat gebied zal kunnen-veroorzaken dan er vóór 1914 reeds placht te verkeeren. Wij kunnen die Belgen toelaten, indien wij gelooven kunnen dat zij zich op ons gebied bewegen ter uitoefening van bevoegdheden hun bij publieke overeenkomst toegestaan; niet, indien wij vreezen moeten dat zij bovendien nog van instructiën voorzien zijn, welke naar die van 20 Mei 1919 zouden zweemen.
In Mei '19 had ik den heer van Karnebeek naar Parijs vergezeld. Ik achtte het thans den tijd, in De Gids van 1 Sept. het volgende gemeen goed te maken:



BELGIË'S DUBBELHARTIGHEID.
26 Aug. 1919.
Het Nederlandsch-Belgische vraagstuk is tot eene crisis gekomen. In de vergadering van den Oppersten Raad der Bondgenooten van 11 Februari 1919 had de heer Hymans de herziening der tractaten van 1839 gevraagd. Hij wenschte België van de verplichte neutraliteit te zien ontslagen, maar hiertoe bepaalden zijne verlangens zich niet. België moest in het bezit worden gesteld van de volledige politieke en economische souvereiniteit. Deze laatste was niet verzekerd tenzij aan België werd ingeruimd la souveraineté absolue sur 1'Escaut occidental jusqu'a la mer; la souveraineté absolue sur le canal rattachant Gand a 1'Escaut, ainsi que la libre disposition du port de Terneuzen"; voorts werd gewezen op het belang eener goede waterverbinding tusschen Antwerpen en den Rijn, die Nederlandsch Limburg zou moeten doorsnijden: „il est indispensable que cette voie fluviale soit soumise a notre souveraineté."
Geruchten dat dergelijke eischen gesteld waren drongen tot ons door, maar België weigerde er ons mededeeling van te doen. Wij zouden, zeide het, wel iets van den Oppersten Raad vernemen.
Deze had, den 26sten Februari, eene „Commission des affaires beiges" ingesteld, die weldra rapport uitbracht en tot eene herziening der tractaten van 1839 ndans 1'ensemble de leurs clauses" concludeerde. Nederland zou worden uitgenoodigd, aan deze herziening deel te nemen, wier doel werd gezegd te zullen zijn „de libérer la Belgique de la limitation de souveraineté qui lui a été imposée par les traités de 1839, et de supprimer tant pour elle que pour la paix générale les risques et inconvénients divers résultant desdits traités". In eene vergadering van 8 Maart nam de Opperste Raad deze conclusiën aan; zij werden 13 Maart door de



38o
TERUGBLIK.
heeren Pichon en Balfour, ministers van buitenlandsche zaken van de eenige der vijf groote mohendheden van 1839 welke thans te Parijs vertegenwoordigd waren, ter kennis van de Nederlandsche regeering gebracht, met verzoek dat deze gedelegeerden zou aanwijzen „chargés de venir exposer ses vues au Conseil allié en ce qui concerne la revision des traités de 1839". Mededeeling der door België geformuleerde eischen had niet. plaats; intusschen bleek, dat de Opperste Raad er niet op besluiten wilde, alvorens Nederland te hebben gehoord.
Nederland , had geen bezwaar zijne zienswijze te komen openleggen, maar was van gevoelen, dat het dit kwalijk doen kon aan het orgaan eener Vredesconferentie waaraan het geen deel nam. Het verklaarde zich bereid, besprekingen te voeren met de geïnteresseerde mogendheden, als hoedanig het inzag, behalve Engeland en Frankrijk die de tractaten van 1839 geteekend hadden, in de bestaande omstandigheden ook de Vereenigde Staten, Italië en Japan te moeten erkennen. Den 2den Mei noodigde daarop de heer Pichon Nederland nader uit tot eene bespreking met de ministers van buitenlandsche zaken der vijf genoemde groote mogendheden en van België, welke 19 Mei zou aanvangen.
Als woordvoerder van Nederland verscheen te Parijs de heer van Karnebeek. In het kabinet van den heer Pichon hadden conferentiën plaats den i9<ien en 2CPteD Mei en den 3den Juni. Het is eerst in den vorm eener annexe tot het proces-verbaal dezer besprekingen, dat de Belgische eischen van 11 Februari aan de Nederlandsche delegatie zijn bekend geworden. Intusschen droeg de heer Hymans in de bijeenkomst van 20 Mei die eischen in een gewijzigde redactie voor, waarbij niet langer sprake was van „souveraineté absolue" over de Westerschelde, het kanaal Gent-Terneuzen en een eventueel kanaal van Antwerpen naar den Rijn, doch, ten aanzien van de Westerschelde en het kanaal Gent-Terneuzen,
a. van „libre disposition; c'est-a-dire les attributs de la souveraineté sur tout le cours de 1'Escaut occidental entre la limite des digues maitresses et jusqu'a la pleine mer, ainsi que sur toutes les dépendances de 1'Escaut occidental, de même que sur le canal et sur le chimin de fer de Gand a Terneuzen, et sur le dégagement du canal dans 1'Escaut occidental";
b. van „reconnaissance par les Pays-Bas de la nécessité pour la Belgique d'appuyer la défense de son territoire a tout le cours



DE HEER HYMANS OP 20 MEI.
38l
du bas-Escaut, et du droit de se servir de ce fleuve en toute liberté et en tout temps pour sa défense, ce qui comporte pour les PaysBas la renonciation a toute mesure militaire qui pourrait contrarier 1'exercice de ce droit par la Belgique";
ten aanzien der Rijn en Schelde verbindende binnenwateren, van „création a frais communs, en substitution des voies prévuesparle traité de 1839, d'un canal a grande section Anvers-Moerdyck";
ten aanzien van Nederlandsch Limburg,
a. van „établissement dans le Limbourg méridional d'un régime qui garantira la Belgique contre les dangers résultant pour sa secunté de la configuration de ce territoire, et qui assurera a la Belgique la sauvegarde des intéréts économiques compromis par les clauses territoriales et fluviales des traités de 1839";
b. van „une voie d'eau a grande section Rhin-Meus'e-Escaut" De heer Hymans stelde eene commissie voor, waarin de vijf
groote mogendheden, Nederland en België vertegenwoordigd zouden zijn, welke deze eischen zou onderzoeken. Een andere commissie of eene subcommissie der eerste, zou antwoord hebben te geven" op de beide volgende vragen:
I. „La ligne de la Meuse étant la première ligne de défense de la Belgjque, peut-elle être efficacement défendue et tenue dans 1 etat territorial établi par les traités de 1839, qui ont notamment mis dans les mains de la Hollande la ville de Maestricht-Mosae Trajectum-passage millénaire des invasions germaniques dans lEurope occidentale".
VL „La ligne de 1'Escaut étant la ligne principale de la défense de la Belgique, cette ligne naturellement forte.' peut-elle être efficacement tenue saus que la Belgique puisse appuyer sa défense sur tout le cours du fleuve."
Na deze eischen te hebben uitgebracht en deze vragen te hebben gesteld, voer de heer Hymans voort:
„Le gouvernement beige n'a jamais eu pour but dobtenir des agrandtssements territoriaux. II l'a dit en 1916 au gouvernement hollandais, par 1'intermédiaire de mon prédécesseur, le baron Beyens, au moment oü s'ouvrait dans la presse beige une campagne pour le retour a la Belgique de certaines provinces séparées delle de force et contre le gré des populations. Le gouvernement beige est,me que les vceux qu'il formule aujourd'hui doivent être reahses sous peine de mettre en péril le sort futur de la Belgique



382
BARON BEYENS.
L'étude que je voudrais voir enteprendre montrera si ces résultats ne peuvent être atteints qu'au prix d'une modifïcation de certaines clauses territoriales, ou s'il existe aVautres solutions prontettant de donner satisfaction aux aspirations de la Belgique:"
Ieder weet, dat voor territoriale uitbreiding van België, o.a. ten koste van Nederland, gedurende den oorlog een levendige campagne gevoerd was in een deel der Belgische pers, en dat die campagne met vërdubbelde kracht heropend was na de Novembermaand van 1918, die de spoedige bijeenkomst eener vredesconferentie deed verwachten. De Belgische regeering, met uitzondering harer socialistische leden, die voor en na verzekerden, dat zij aan geen annexionisme meededen, placht omtrent hare wezenlijke bedoelingen het stilzwijgen te bewaren. In 1916 had baron Beyens inderdaad de geruststellende verklaring afgelegd waarvan de heer Hymans gewaagde, maar de heer Hymans zelf gaf Nederland in Februari 1919 „niet thuis". Waarop komen nu de eischen neer die hij, in Februari en vervolgens in Mei, te Parijs formuleerde? Houden zij, al of niet, afstand van Nederlandsch gebied in?
In Februari spreekt hij niet dan van de souvereiniteit over waterwegen. Die deze eischt, speelt met woorden wanneer hij. beweert nimmer Nederlandsch territorium te hebben verlangd; het watergebied is gebied van den staat even goed als de vaste bodem. Doch mag men aannemen dat de wenschen der Belgische regeering, vóór 20 Mei 1919, enkel naar overdracht van Nederlandsch watergebied zijn uitgegaan? Hoe dan te verklaren de wijze waarop de minister-president Delacroix op 12 Maart in de Belgische Kamer het besluit van den Oppersten Raad te Parijs van den 8sten derzelfde maand bekend maakte? „Den I2<ien Maart 1839", sprak hij, „dus vandaag op den kop af tachtig jaar geleden, weerklonk deze ruimte van de afscheidswoorden der gekozenen uit de Belgische gewesten, welke door uitvoering van het verdrag der 24 artikelen van België zouden worden gescheiden. De Kamer zal met bewogen gemoed van dezen treffenden samenloop van omstandigheden kennis nemen". Deze verklaring werd door alle Kamerleden, die den minister-president langdurig toejuichten^ staande aangehoord.
Geen hunner, die vroeg, tot welk België het gebied van Nederlandscl/Limburg dan eigenlijk ooit behoord had. Niet tot dat hetwelk



BELGIË HEEFT IN 1839 NIETS AFGESTAAN. 383
bij tractaat van 15 November 1831 door Europa werd erkenddat dtt België tusschen dien datum en 1839 in een deel van' Nederlandsch Limburg gezag is blijven uitoefenen, was alleen het gevolg der omstandigheid dat, bij de weigering van Willem I om tot onderteekening der 24 artikelen over te gaan, de bepalingen van kracht bleven, die de mogendheden in het najaar van 1830 aan de strijdende partijen hadden opgelegd, en die beiden het voorloopig bezit toekenden van wat zij toen metterdaad in hunne macht hadden: aan den koning dat der citadel van Antwerpen aan de opstandelingen gebied in het tegenwoordig Nederlandsch Limburg. Toen de 24 artikelen tot stand gekomen waren is de partij die zich aan de beslissing der mogendheden niet onderwerpen wilde, wèl, de partij, die de 24 artikelen had aanvaard niet tot ontruiming genoodzaakt van wat zij bezet hield buiten de grenzen haar bij die artikelen toegewezen; het provisorium waarmede men zich, door onze schuld, tot 1839 moest behelpen, was (tijdelijk dwangmiddel tegen Nederland), uit den aard der zaak in Belgas voordeel. België heeft in 18.39 niets afgestaan; het heeft alleen ontruimd. Zijn Londensche geboorte-acte kent België op op Nederlandsch Limburg geen recht toe hoegenaamd.
„Toegegeven", zal België antwoorden; „maar ik wil juist van de 24 artikelen af." Om in het genot te treden van welk ander recht > Dat der Oostenrijksche Nederlanden? Het sloot voor België eene verhouding tot Duitschland in waarvan het thans gruwen zou en een Schelderegiem dat voor altijd heeft afgedaan. België zoü er schande over roepen, tot de rechtspositie der Oostenrijksche Nederlanden te worden teruggebracht; niets zou verder verwijderd zijn inderdaad van de „pleine et entière souveraineté politique et économique", waarin minister Hymans den uden Februari het geheel der Belgische verlangens meende te kunnen begrijpen. Het zou dus een zonderlingen indruk maken, België het recht der Oostenrijksche Nederlanden, dat het over het geheel verfoeien moet te zien inroepen enkel en alleen in zoover het daaraan eene pretensie op een gedeelte van Nederlandsch Limburg zou kunnen ontleenen Het heeft dit dan ook niet gedaan; trouwens, op het gedeelte van Nederlandsch Limburg dat België bovenal begeert, heeft de Oostenrijksche rechtstitel in het geheel geen vat.
Tot de Oostenrijksche Nederlanden heeft, van het tegenwoordig Nederlandsch Limburg, slechts een stukje Opper-Gelder behoord



3»4
BELGIË WIL 1648 HERZIEN.
met Roermond ; — noch Maastricht, noch Heerlen, noch Valkenburg, noch Sittard. Een België dat het Nederlandsch bezit van .Zuid-Limburg op historische gronden bestrijden wil, moet tot aan gene zijde van het jaar 1648 terug; het brengt met andere woorden niet Nederlands recht op Limburg alleen, het brengt het bestaan zelf van Nederland in debat; — het gevoelt zeer wel, zich daarmede op ongunstig terrein te wagen.
Roept men dan, tegen de beslissing der mogendheden van 1830—'39, het recht der zelfbeschikkende nationale revolutie van 1840 in? Het recht dat eene revolutie kan doen gelden, bestaat niet buiten haar kracht en haar duur zelve. Het is niet de vraag, •of de Limburgers van 1830 zich Belgen hebben gevoeld, maar of die van 1919 het doen. Hiervan heeft de Belgische regeering zich niet zoo zeker gevoeld, dat zij er 't zij 11 Februari, 't zij 20 Mei openlijk van heeft durven gewagen. Heimelijk evenwel nam zij zich toen voor, het uiterste te beproeven om verschijnselen te provoceeren die als uitingen van een volkswensch in Nederlandsch Limburg om zich met België te mogen vereenigen, zouden kunnen worden voorgesteld.
Wij kennen thans het stuk dat, onder minister Hymans' verantwoordelijkheid, van het Belgische ministerie van buitenlandsche zaken aan het Belgische hoofdkwartier is uitgegaan den eigen oosten Mei waarop de minister ontkende het ooit op de verwerving van Nederlandsch grondgebied te hebben toegelegd. „En ce moment tout agent beige dans le Limbourg doit aider dans la mesure de ses forses a prêparer. le retour de cette province a la mère-patrie; il faut qu'en ce moment les Beiges du Limbourg donnent 1'impression d'être trés confiants dans le bon résultat des négociations entamées pour la révision des traités de 1839; qu'ilse se montrent trés sürs de fappui que nous donne f Entente et de son ejficacilé." Het was noodig dezen tekst te kennen, om een deel van het door minister Hymans den 20*™ Mei te Parijs gesprokene geheel te verstaan. De commissie die hij voorstelde, zou uitmaken of de Belgische wenschen alleen te bevredigen waren door overdracht van territoir, dan even goed op andere wijze. Dit laatste was voor Nederlandsche ooren, maar de Entente had te zorgen dat het naar België's zin liep.
Nederlands taak te Parijs was, tegemoet te treden aan alle



NEDERLANDS TAAK TE PARIJS. 335
redelijke wenschen, de onredelijke beslist af te wijzen, en te voorkomen dat aan Nederlands positie ten opzichte der groote mogendheden afbreuk zou worden gedaan door het aanvaarden van een vonnis van w.e geenszins onze rechters waren. Het verklaarde z,ch dus bereid tot de herziening der tractaten van 1839^ werken, onder voorbehoud dat geene verandering zou worden ge! bracht ,n het terntoriale statu qua, en verzocht mededeeling £ punten d,e men in de herziening wenschte te betrekken. Het beval evens aan dat de weg van onmiddell.jk overleg tusschen Neder£nd en België zou worden beproefd. Dit alles had de heer van Karnebeek reeds 19 Mei te verstaan gegeven; daarop'volgde, den
20Sten de voordracht va„ ^ ^ ^ J?, ^
landschen minister, uit den aard der zaak, niet aanstonds in bijzonderheden kon worden beantwoord. Onmiddellijk nadat de heer Hymans had uitgesproken, drong de heer van Karnebeek met
NeZfT ^ rk u°P ^ WenScheliJkhei<* van een vertrouwelijke Nederlandsch-Belgische gedachtenwisseling aan, die de groote mogendheden aan materiaal zou kunnen helpen voor beslissingen waartoe zij uitermate slecht waren toegerust, zoolang niet gebleken was wat van, weerszijden onder zekere termen eigenlijk werd verstaan. De heer Hymans, eer hij tot mededeeling zijner punten overging, had elk denkbeeld eener „conversation privie et isolée" tusschen Nederland en België verworpen: „les traités de 1839 constituent un contrat européen: c'était une oeuvre collective qm interessait lEurope entière". Doch wat had in 1830 de Neder-
ontt, ^^ kJeStie Eur°P-che gemaakt? De
omstandigheid dat de gebeurtenissen van dat jaar een stuk werk van Europa uiteenscheurden, dat noodzakelijk door iets geheei nieuws moest worden vervangen; en de verhouding tuLTn
£ htte3 Tt Be,rwas toen een zooda^e'dat ha<* —
het hun overgelaten dit nieuws te ontwerpen, hun krakeel de rust van Europa zou hebben bedreigd. Was het, met een en ander* 1919 evenzoo gelegen? Moesten België en Nederland opnieuw door omstanders van elkander worden gescheiden?
De gebeurtenissen konden geacht worden een gedeelte der tractaten van 1839 te hebben geïnvalideerd; was dit ook met Z-
vaT^iT, PaHngen ^ gCVal' di£ beIan^en raakten welke, van 1839 tot 1914 toe, op den eenmaal door de mogendheden gelegden grondslag, onafgebroken in onderling overleg tuaschen
Nederlandsche Politiek.
2C



386
VOORSTEL-VAN KARNEBEEK.
Nederland en België geregeld waren, zonder dat dit Europa ooit eenige ongelegenheid had bezorgd? De annexionistischecampagne had wel getracht, enkele voorvallen uit het Nederlandsch-Belgisch verkeer gedurende de oorlogsjaren tot zaken van Europeesch belang op te blazen, maar was van dien toeleg de meerderheid van het Belgische volk, om van het Nederlandsche te zwijgen, dupe geweest? In Nederland bestond de neiging, het zwaar getroffen buurland tegemoet te komen in alles wat tot zijn herstel bijdragen kon zonder levensbelangen van Nederland zelf te schaden; het had, gedurende de jaren van hun onverdienden rampspoed, voor de Belgen gedaan wat het vermocht; het had zich beleedigd gevoeld toen België zijn wenschen voor Nederland verzweeg en er mede bij vreemden liep aan wie het ons als vijand of vijandsmaat voorstelde; het was, ondanks al, nóg bereid ïich met België in voorafgaand overleg te verstaan, zoodat men met gemeenschappelijke voorstellen bij de groote mogendheden zou kunnen komen.
„Je ne nie pas", aldus de heer van Karnebeek, „d'avoir avancé cette idéé; je 1'ai fait sciemment. II n'y a pas entre la Belgique et la Hollande que la question de la révision des traités, il y a également celle des rapports entre les deux pays: ces rapports ont subi l'influence de la crise, et j'estime qu'il est de notre devoir de rétablir avant tout la confiance mutuelle qui existait entre les deux pays. Pour moi, c'est la grande question, et je suis d'avis que c'est eet intérêt supérieur qui doit décider de la procédure que nous allons suivre.... Si 1'on voulait confier le travail préliminaire a nos deux pays, on ferait une oeuvre utile". De heer van Karnebeek verzocht de „questions" en „demandes" van den heer Hymans, die deze slechts zeer vlug voorgelezen had, op schrift te mogen ontvangen, en zou zich daarna rekenschap geven of het mogelijk was de procedure, door dezen voorgesteld, te volgen. „II se peut qui j'aie besoin de consulter M. Hymans sur certaines questions de détail, et que nous ayons a examiner ensemble la suite qu'il y aura lieu de donner a ces propositions, surtoui le programme de travail que nous aurons a soumettre a la Commission. Je crois que nous pourrions Iris facilement nous tnettre en rapport, et faire faire ainsi de nombreux progrès a la question".
Waarop de heer Hymans: „J'accepte tres volontiers cette proposition".
De heer Pichon: „M. Hymans et M. de Karnebeek paraissant



BEZOEK AAN DEN HEER HYMANS.
387
d'accord, je demanderai a la conférence d'accepter également cette proposition".
Maar onmiddellijk daarna blijkt dat de heer Hymans het geheel anders opvatte dan de heer van Karnebeek het bedoeld en de heer Pichon er mede ingestemd had. De heer van Karnebeek had van een werkprogram gesproken, dat hij met den heer Hymans gezamenlijk zou kunnen opstellen en aan de te benoemen commissie voorleggen; het overleg der twee ministers zou dus aan de beraadslagingen dier commissie voorafgaan. De heer Hymans, onmiddellijk na den heer Pichon het woord nemende, verandert' het aldus: de conversatie tusschen hem en den Nederlandschen minister kan aanvangen nadat de commissie haar werk begonnen heeft • „quand des délégués travaillent emsemble dans une commission, il s'établit entre eux des rapports fréquents et intimes". De heer Hymans wil de commissie op staanden voet benoemd hebben" „nous pouvons dès a présent accepter le principe de Ia commission et nommer les représentants qui en feront partie". — Onmogelijk antwoordt de heer van Karnebeek; „je n'ai pas encore eu lé temps d'examiner les propositions beiges, qui ne m'ont été lues que trés rapidement." Het besluit is dat den heer Hymans verzocht wordt zonder verwijl den tekst zijner vragen en eischen toe te zenden aan den heer van Karnebeek, die kennis zal geven van den dag waarop hij de discussie kan aanvaarden.
Die discussie heeft plaats gehad op 3 Juni, doch niet dan nadat de Nederlandsche minister, door een persoonlijk bezoek aan zijn Belgischen collega, dezen in staat gesteld had het vertrouwelijk overleg, dat van Nederlandsche zijde betamelijk en nuttig geacht werd, aan te vangen. De heer Hymans heeft zich van deze gelegenheid niet bediend, en het bezoek is niet beantwoord.
De tijd, tusschen 20 Mei en 3 Juni verloopen, werd van Nederlandsche zijde doorgebracht 1». met een onderzoek naar de strekking der Belgische vragen en eischen; 2. met het vaststellen van de wijze waarop en den vorm waarin zij zouden worden beantwoord
Wat het eerste betreft, het was niet moeilijk tot de gevolgtrekking te komen dat de door den heer Hymans geuite verlangens van die der annexionistische Belgische pers minder in wezen dan in schijn verschildén. Voor zijne „demandes", die, op zichzelve beschouwd, althans wat Limburg betreft, vaag konden worden



388
HET MILITAIRE VRAAGSTUK.
geacht, waren de „questions" een gevaarlijke buur. De eerste „Vraag" bewees dat het „régime qui garantira la Belgique" o.a. den uitbouw van Maastricht tot een versterkt bruggehoofd beteekende dat zich bij de Belgische Maaslinie moest aansluiten. J) Een maatregel die alleen van militaire beteekenis zou kunnen zijn, wanneer het annexionistisch programma verwezenlijkt ware in nog veel stouter zin dan de Belgische propaganda het gemeenlijk voorstaat: immers wanneer men zich de weelde veroorloven kon, alle Maasovergangen te versterken en te bezetten tot aan zee. Dan zou inderdaad eene linie geschapen zijn die wel niet door België's zwakke krachten, maar dan toch door die der Entente of van een Duitschland uitsluitenden volkenbond zou kunnen worden verdedigd (doch mocht de volkenbond er een zoodanige worden, dat hij over dergelijke plannen ernstig denken gaat — men zou daarover eerst Amerika wel eens willen hooren — dan zou hii meer reden hebben het werk aan te leggen aan den Rijn, dan aan de Maas). In zulke toekomstdroomen vermeit zich echter de eerste der Belgische vragen niet; zij kent de Maaslinie slechts als „première ligne de la défense de la Belgique", en schijnt aan te nemen dat er ook na 1919 nog een onafhankelijk, over een gedeelte van den loop der Maas gezag hebbend Nederland zal bestaan. Is het, wanneer een Nederland België's buur blijft, zoozeer in België's belang, de Maaslinie een stuk verlengd te zien? Is het Nederland dat een aanzienlijk deel zijner krachten in Maastricht moet vastleggen, dan onttrekt het die aan zijn veldleger dat de mogendheid, die zich Nederland en België tegelijk tot vijand zou willen maken, in de flank kan en zou vallen. Of de de vijand van België zal, als in 1914, Nederland ontzien; in dat geval zal hij het tevens Maastricht doen; — öf hij zal Nederland niet ontzien; maar dan kan hij immers het tijdverlies van een aanval op het versterkte Maastricht gemakkelijk vermijden door
1) Tot staving der bewering dat Maastricht „passage millénaire des invasions germaniques dans 1'Europe occidentale" geweest zou zijn, schijnt de etymologie te worden te hulp geroepen (Mosae Trajectum!) De geschiedenis zelve had ook kwalijk dienst kunnen doen. Was er van „invasion germanique" sprake in 1579 toen Parma, in 1632 toen Frederik Hendrik, in 1673 toen Lodewijk XIV, in 1748 toen Lowendal, in 1792 toen Miranda de stad aanviel? In 1813—'14 lieten de „Germanen" Maastricht juist liggen en vielen van geheel andere zijde België binnen; in 1914 is, dank zij de omstandigheid dat Nederland, niet België ér gebood, Maastricht wederom geen „passage" geworden.



WAT WORDT ER VAN DEN VOLKENBOND?
389
npordelijker zijn weg over de Maas te kiezen? Is het België dat een versterkt Maastricht bezet, dan heeft het den aanval op een verbreed front te weerstaan, terwijl het in 1914 het smallere reeds niet houden kon. Het eenig rationeele in 1919 is, af te wachten wat er van den volkenbond wordt. Zal Nederland daartoe behooren, en Duitschland eveneens, dan verdwijnt de geheele kwestie m haar militaire beteekenis. Zal Nederland er toe behooren en Duitschland niet, dan zal hooger instantie èn de militaire rol van Nederland èn die van België in de hand hebben, en maakt het voor die instantie niets uit of Maastricht Belgisch dan wel Nederlandsch is. Zal enkel België er toe behooren en dus de volkenbond niets zijn dan een verdoopte Entente, dan zal men Nederland in bepaalde omstandigheden misschien beschouwen als een onzekeren buur, maar die kwaad kan te Roosteren of te Venlo even goed als daarbezuiden. De zaak schijnt dus te zijn dat België öf (indien het enkel zijn particuliere Maaslinie verbreeden wil), zijn mogelijke militaire winst schromelijk overschat; - öf, indien het met Nederland rekent als uitgesloten van een West-Europeesch verbond waartoe België wèl zou behooren, de mate waarin het Nederland besnoeien moet om deze mogendheid onder alle omstandigheden voor België onschadelijk te doen zijn, veel te laag aanslaat.
Niet minder bedenkelijk bevond men, in zijn vermoedelijke gevolgen, den eisch tot het inruimen aan België van de volle „attributs de la souveraineté" op de Westerschelde, het kanaal en den spoorweg Gent-Terneuzen, in oorlogs- zoowel als in vredestijd Dat België tusschen de bandijken in oorlogstijd alles zou hebben te zeggen, beteekent noodzakelijk, dat Nederland er niets zou hebben te zeggen; maar dit zou België niet eens kunnen voldoen. De verdediging der Scheldelinie „te doen steunen op den geheelen loop der Schelde", wat beteekent het anders dan dat België op dien loop alle verdedigingsrechten, dus ook alle verdedigingsmiddelen, voor zich opeischt? Hoe verdedigt men een stroom als de Schelde zonder het bezit der oevers, bezit, dat zoowel noodzakelijk is om de opruiming van mijnversperringen te kunnen tegengaan als om drijvend materieel in zijne actie tegen opvarende schepen te kunnen steunen? De vrije beschikking over de Schelde „met dependentiën" in oorlogstijd beteekent de vrije beschikking over Zeeland en anders niets. Al wederom, öf Nederland en België zullen m het oorlogsgeval staan aan dezelfde, öf aan verschillende



390
HET ECONOMISCHE VRAAGSTUK.
zijde, öf één van beide zal neutraal zijn. Hebben Nederland en België één en denzelfden vijand, het staat waarlijk te bezien of het, in beider belang, het raadzaamst wezen zou uitsluitend België met de verdediging van Zeeland te belasten. Geldt de aanval Nederland alleen, dan schaadt de door België voorgestelde bepaling Nederland in een levensbelang; het neutrale België onthoudt zich, en de invalspqort naar Noord-Brabant ligt open. Geldt de aanval België, waartegen zal diens vijand meer opzien: tegen een geïsoleerd optredende Belgische weermacht op de Westerschelde, of tegen de noodzaak zich Nederland tot vijand te maken eer hij Antwerpen kan bereiken?
In onderscheiding van den I iden Februari, toen de heer Hymans de economische belangen van België vooropgesteld had, was den 20«ten Mei sterk door hem de nadruk gelegd op militaire eischen. Zij werden door onze deskundigen in België's belang slecht begrepen geoordeeld, en voor het Nedorlandsch belang volstrekt verwerpelijk.
Daarentegen viel niet voorbij te zien, dat, in economisch opzicht, de toestand waarin België vóór 1914 had verkeerd, verbeteringen toeliet waartoe Nederland medewerken kon zonder eigen levensbelangen in gevaar te stellen.
Wij verwerpen de beschuldiging, dat Nederland van zijn gezag over de Schelde en over Zuid-Limburg gebruik zou hebben gemaakt om Belgische belangen te benadeelen. Geen zweem van bewijs is voor die beschuldiging bijgebracht. Dit neemt niet weg dat de omstandigheid zelve dat de verbindingen van België met de zee en met den Rijn grootendeels over Nederlandsch gebied loopen, door België als een gevaar, of althans als een last, moet worden gevoeld. Het kan zijn uitwegen niet verbeterd of vermeerderd krijgen zonder dat met Nederland moet worden samengewerkt. In de meeste gevallen (niet in alle!) waarin België en Nederland met elkander te maken kunnen krijgen zal België de vragende partij zijn, Nederland de partij die ergens in te bewilligen heeft. Het is voor Nederland verstandige politiek, het ontstaan van een gevoel dat België aan Nederland zou zijn overgeleverd, zooveel mogelijk tegen te gaan, en daartoe te overwegen of het Schelderegiem waaronder België en wij voor 1914 hebben geleefd, voor eene herziening vatbaar is die België zou kunnen bevredigen. De heer Hymans klaagde 11 Februari j „Toutes les mesures que la



DE WATERWEGEN.
391
Belgique estime nécessaires pour 1'enrretien et rathénagement du fleuve ne peuvent être arrêtées que d'un commun accord et avec le consentement de la Hollande. Nous ne pouvons donc rien faire si la Hollande exerce son droit de veto (wat het nimmer gedaan heeft). ... D'autre part, le traité de 1839 n'a prévu que la conservation des passes et n'a pas envisagé des améliorations, des agrandissements et des rectifications. Dans 1'avenir, pour maintenir Anvers a la hauteur des nécessités techniques, des approfondissements et des rectifications seront nécessaires pour lui permettré •de recevoir les navires modernes; nos services techniques se sont déja livrés a de vastes études a eet égard". Nimmer is eenig eenig voorstel dienaangaande door Nederland afgewezen, om de goede reden dat het er nimmer een ontving. Wij meenen te weten dat het vooral de Belgische Schelde is die normalisatie zou behoeven, en dat deze normalisatie (de „groote doorsteek") in België zelf eindeloos besproken is en nimmer uitgevoerd, zonder dat onwil van Nederland op het onuitgevoerd blijven dier plannen «enigen invloed heeft gehad hoegenaamd. Doch, ondanks onze houding van 1839 tot 1914 en den toenemenden bloei van Antwerpen, is de herinnering aan vroegere zonden van Nederland zóó levendig dat wij nog altijd een vooroordeel tegen ons hebben.
Welnu, van Nederlandsche zijde behoeft geen bezwaar te worden gemaakt, de bepalingen van 1839 in dezen zin te herzien, dat niet slechts omtrent onderhoud, maar ook omtrent verbetering van het vaarwater aan België redelijke waarborgen worden verstrekt. Wat de verbinding van Antwerpen met den Rijn betreft, reeds minister Regout had België te verstaan gegeven dat daartoe van Nederlandsch grondgebied kon worden gebruik gemaakt, op voorwaarde van België's medewerking tot kanalisatie der gemeenschappelijke Maas, welker water niet enkel en alleen zou mogen dienen om kanalen te voeden die alleen voor België belang hebben.
Het kwam de Nederlandsche delegatie voor, dat de zaak der waterwegen zich beter leende tot behandeling door België en Nederland gezamenlijk, die dan de uitkomst van hun beraad aan een internationale commissie konden voorleggen, dan tot behandeling in détail door die commissie zelve. Men moet te Parijs zijn geweest om een indruk te hebben van de mate waarin de tijd der vertegenwoordigers van de groote mogendheden door



392
DE HEER VAN KARNEBEEK OP 3 JUNI.
duizenderlei belangen bezet is; zij beseften zeiven zeer wel, in de onmogelijkheid te verkeeren om zelf in bijzonderheden af te dalen. Wij wilden de mogendheden niet te kort doen; voor zoover de uitkomst van een Nederlandsch-Belgisch overleg de herziening der tractaatsbepalingen kon influenceeren, zouden zij volle gelegenheid hebben die uitkomst aan de algemeene gezichtspunten, waarvan zij meenen zouden te moeten uitgaan, te toetsen.
In dezen zin sprak de heer van Karnebeek in de bijeenkomst van 3 Juni. Ter zijde stellende al wat strekte tot overdracht van souvereiniteitsrechten op Nederlandsch land- of watergebied aan België, legde hij de volgende verklaringen af: ten aanzien van de Schelde: dat Nederland bereid was het gemeenschappelijk toezicht op de Schelde uit te breiden tot gemeenschappelijk beheer van dien waterweg, teneinde te verzekeren dat deze onder alle omstandigheden aan de behoefte van Antwerpen zou voldoen;
ten aanzien van de Rijn en Schelde verbindende binnenwateren: dat de redenen waarom het kanaal van Hansweert zou moeten worden vervangen door een kanaal Antwerpen—Moerdijk door België met geen woord aangeduid waren, doch dat Nederland bereid was nadere voorstellen van België dienaangaande in overweging te nemen;
ten aanzien van de gewenschte kanaalverbinding tusschen Antwerpen en den Rijn: dat het België bekend kon zijn op welke door Nederland noodzakelijk te stellen voorwaarde de volledige medewerking van Nederland tot het tot stand brengen dezer verbinding was te verkrijgen;
ten aanzien der te volgen procedure: dat men .het verst zou komen door zich allereerst met Nederland te verstaan, en dus de lijn door te trekken die van het „traité complémentaire et explicatif" van 1842 tot de overeenkomst van 8 Maart 1902 over het kanaal Gent-Terneuzen loopt, langs 1845 (kanaal Luik-Maastricht), 1863 (afkoop Scheldetol, Maasconventie), 1873 (herziening der Maasconventie en spoorweg door Limburg) en een aantal andere regelingen van gelijksoortigen aard, alle tusschen België en Nederland zonder inroeping der mogendheden getroffen. Een NederlandschBelgische commissie had dus de zaak der waterwegen te behandelen en zou vervolgens bij de mogendheden komen, die ditmaal niet konden worden voorbijgegaan, daar de te treffen regelingen passen moesten in het kader eener herziening der tractaten van 1839,



DE HEER HYMANS OP 3 JUNI.
39?
door de mogendheden noodzakelijk verklaard reeds uit andere» hoofde.
De heer Hymans verwierp, met de meeste beslistheid. „En excluant de la révision toutes les clauses territoriales et militaires *),. M. de Karnebeek maintient le régime de 1839 dont nous demandons la révision. C'est au régime que nous avons fait le procés,, car il met la Belgique dans un état de dépendance vis-a-vis de la Hollande et nuit a ses possibilités de défense. Comme je 1'ar montré, la Hollande est maitresse de nos Communications vers la mer et vers 1'est et notre défense dépend de ses décisions. M. de Karnebeek n'a pas dit un mot de cette question. Elle ne parait pas 1'avoir frappé. II doit se rendre compte que cette question est
eelle qui domine notre esprit dans cette affaire Le Président
Wilson a dit que la frontière de la France est celle de laLibertér la frontière beige en est le prolongement.... Nous avons posé deux questions concernant la sécurité et Ia défense de la Belgique et c'est de Pavis que Pon se formera de ces deux questions que dépendra la solution. Pourquoi n'ai-je pas proposé moi-même une solution? C'est paree que je ne cherche pas a en imposer une, et paree que les solutions doivent dépendre de la réponse qui. sera faite aux deur questions de sécurité et de défense nationale que j'ai indiquées."
Hier bleek dus zonneklaar, dat, van de twee Belgische schrifturen,, het de „questions" waren die alles beheerschten, „questions" gesteld door een België dat zich geplaatst acht op eene „frontière de la Liberté" welke Nederland niet schijnt in te sluiten, en te welker behoeve over rechten en bezittingen van Nederland mag worden beschikt.
Het antwoord, dat de hartstochtelijke woorden van den heer Hymans den Nederlandschen minister ontlokten, lag voor de hand r „M. Hymans n'ignore pas qu'en 1839, 1'idée de modificatións. territoriales ou de disposition des biens et des droits de la Hollande a été expressément écartée par la conférence de Londres. Peut-on penser que cela serait sans valeur et que la Hollande pourrait se trouveren 1919 dans une situation inférieure a celle oü elle était en 1831 ou 1939?.... Si la Belgique pousse dans cette direction, aucune collaboration d'autres puissances ne pourra la faire aboutir". De heer Hymans heeft gezegd dat de militaire kwestie voor hem
!) „Clauses militaires" van 1839. Welke zijn deze?



-394
SLOTWOORD VAN DEN HEER VAN KARNEBEEK.
-alles beheerscht. „En ce qui concerne les questions de défense nationale, il peut y avoir des divergences d'opinion, et il se trouvera sans doute des autorités militaires qui ne partageraient .pas les vues exprimées par M. Hymans. Je n'isisterai pas sur ces questions, qui dorénavant devront ètre envisagées dans le cadre dè Ja Ligue des Nations...."
De heer van Karnebeek besloot:
„Le point de vue de M. Hymans aurait pour conséquence de -créer une situation telle que dorénavant toute demande formulée par la Belgique pourrait devenir une question d'ordre international. Je serai le dernier a refuser aux grandes puissances ce qui leur revient, mais la question est toute autre. II faut qu'on puisse arriver a un résultat; il faut éviter, pour 1'obtenir, dans monpays même 1'apparence d'une ingérence internationale qui ne serait pas justifiée. Je crois qui si la procédure préconisée par M. Hymans était adoptée, il y aurait beaucoup de réserves en Hollande et on n'irait pas au même degré au devant des demandes de la Belgique. C'est la un élément psychologique sur lequel je dois insister.
„C'est la main de la Hollande qui se tend encore une fois vers 4a Belgique. Est-ce que la Belgique refusera cette main? Est-ce que mon honorable collègue de Belgique prendra la responsabilité d'un pareil geste? J'espère que non.
„J'ai la convication que la voie qu'il indique ne nous mènerait pas oü nous voulons aller. Je veux lui demander de réfléchir encore. C'est au nom de la Hollande que je lui tends la main; il ne faut pas qu'il la refuse .... M. Hymans se rend-il compte de 1'impression facheuse produite en février dernier par la' réponse du gouvernement beige a la demande du gouvernement hollandais? L'impression produite en Hollande a été déplorable. C'est moi qui indique maintenant a mon honorable collègue le chemin qu'il faut suivre, et je voudrais que nous puissions arriver a une entente et marcher ■d'accord".
De heer Pichon constateerde thans, dat er twee afwijkende voorstellen waren: dat van den heer van Karnebeek (directe onderhandeling tusschen Nederland en België), dat van den heer Hymans (internationale commissie). „Les représentants des puissances qui ont déclaré qu'elles considéraient la révision des traités de 1839 comme nécessaire penseront peut-être qu'il y a lieu de délibérer entre eux sur ces deux propositions. Nous ferions connaitre



RESOLUTIE DER MOGENDHEDEN.
395
la résolution que nous jugerions devoir prendre après avoir examiné •ces deux propositions".
De heeren Lansing, Balfour, Sonnino vallen bij.
De heer Pichon: „Alors nous allons examiner Ia question et nous vous ferons connaitre notre manière de voir sur les deux propositions qui ont été formulées."
Zoowel op 19 en 20 Mei als op 3 Juni zijn feitelijk alleen de lieeren Hymans en van Karnebeek aan het woord geweest. De vertegenwoordigers der vijf mogendheden hebben toegeluisterd; zelf geene richting gegeven aan het debat. Wij hebben niet tegenover eene overmacht gestaan die haren wil bepaald, en ons slechts geroepen had om ons dezen op te leggen.
Den 4<ien Juni volgde de resolutie; „de mogendheden, de noodwendigheid van de herziening der verdragen van 1839 erkend hebbende, vertrouwen aan eene commissie, omvattende de vertegenwoordigers van de Vereenigde Staten van Noord-Amerika, het Britsche Rijk, Frankrijk, Italië, Japan, België en Nederland, de taak toe der bestudeering van de maatregelen, die uit de herziening moeten voortvloeien en voorstellen te doen, die niet mogen medebrengen den overgang van territoriale souvereiniteit, noch de vestiging van internationale servituten. De commissie zal België en Nederland uitnoodigen gemeenschappelijke formules in te dienen met betrekking tot de bevaarbare waterwegen, zich daarbij latende leiden door de algemeene beginselen door de Vredesconferentie aangenomen."
De heer van Karnebeek, van dit resultaat mededeeling doende in de Nederlandsche Kamer, merkte op „dat de bedreiging, die uit het naburige land opkwam, thans ter zijde is gesteld" (6 Juni). In de Belgische Kamer verzekerde, 11 Juni, de heer Hymans: „het behoeft geen betoog, dat de aangegeven procedure niet zal belemmeren het onderzoek van alle maatregelen, onontbeerlijk om de gevaren en ongemakken te niet te doen, waaraan overeenkomstig de conclusie der mogendheden van 8 Maart j.1. de verdragen van 1839 België en den algemeenen vrede blootstellen, evenals om aan België de volle vrijheid zijner economische ontwikkeling en zijn geheele vrijheid te waarborgen."
Toen eenige dagen later Wilson te Brussel verscheen, bood het „Comité de politique nationale" hem een adres aan, waaruit blijkt



396
DE VERTROUWELIJKE NOTA.
dat deze vertegenwoordiging der Belgische annexionistische partij de resolutie van 4 Juni in den meest volstrekten zin negeert, immers den eisch tot inlijving van Zuid-Limburg en dien tot onderwerping van den ganschen loop der Schelde aan Belgische souvereiniteit handhaaft. Naar aanleiding van een onderhoud, dat het Comité met president Wilson had, heeft het sedert nog den eisch geformuleerd tot onmiddellijke ontruiming van Limburg door Nederland, opdat er onder toezicht van den volkenbond eene volksstemming zal kunnen plaats hebben.
De internationale commissie, die deze maand te Parijs hare werkzaamheden is begonnen, heeft eerst de vertegenwoordigers van België, de heeren Segers en Oits, vervolgens den heer van Swinderen gehoord. Het blijkt dat België, ondanks de resolutie van 4 Juni, van zijn bekende eischen niets heeft laten vallen; alleen wordt hetgeen 11 Februari „souveraineté absolue", 20 Mei „les attributs de la souveraineté" heette, thans „maitrise" genoemd. De heer van Swinderen heeft de reserves van den heer van Karnebeek herhaald, ook diens toezeggingen, door de heeren Segers en Orts thans even onvoldoende geoordeeld, als op 3 Juni door den heer Hymans. De vertegenwoordigers der vijf mogendheden, bespeurende dat België en Nederland elkander geen stap genaderd zijn, hebben zoowel Belgen als Nederlanders laten vertrekken, om buiten hunne tegenwoordigheid thans zelf te formuleeren welke oplossing zij aan beide partijen zullen kunnen voorstellen. Intusschen is het geheime stuk van 20 Mei bekend geworden, dat natuurlijkerwijze de stemming in Nederland buitengemeen verbitterd heeft.
Dat stuk is, door het in Nederland gevestigd Vlaamsche Persbureau, gepubliceerd den 17de" Augustus. Een verzoek om inlichting is door de Nederlandsche regeering onmiddellijk tot de Belgische gericht; het antwoord was nog niet ontvangen toen, den 20stea, de heer van Swinderen te Parijs aan het woord kwam. Niémand zou er Nederland een verwijt van hebben kunnen maken, zoo het eens de geheele beantwoording der heeren Orts en Segers verdaagd had tot gebleken zou zijn of inderdaad, zooals het Vlaamsen Persbureau gemeend had te kunnen verzekeren, den 3den Juh» dus eene maand na de Parijsche resolutie, door de Belgische regeering aan agenten in Nederlandsch Limburg instructiën waren gegeven die de Belgische aanvaarding dier resolutie als



BELGIË'S NEVENDOEL,
397
grondslag van nadere onderhandeling tot een spot maakten. Nederland is, wederom, ten uiterste lankmoedig geweest. De 23 Augustus ontvangen Belgische mededeeling dat de „dienstorder" (note de service), „waarvan door de dagbladen een groot gedeelte werd gepubliceerd" [gedeelte dat men niet als verdicht heeft kunnen wraken], van den 20sten Mei dagteekent, heeft aan de zaak haar uiterst bedenkelijk karakter niet ontnomen. Den 20sten j|ei waren er dus Belgische agenten in Nederlandsch Limburg, die de taak vervulden in het stuk op zoo aanstootelijke wijs omschreven; zijn zij er nog? En laat men hen begaan? Dient niet te Parijs te worden verklaard, dat het voor Nederland onmogelijk is op den grondslag der resolutie van 4 Juni verder te onderhandelen, eer te zijnen genoege gebleken is, dat België zijn gedrag sedert 20 Mei met dien grondslag in overeenstemming heeft gebracht? Wat zou België doen indien Nederland eens de vragende partij was en terzelfder tijd dat het met België onderhandelde over regelingen die geen overdracht van gebied zouden insluiten, geheime agenten in eene Belgische provincie onderhield? Meent men die agenten maar in het duister te moeten laten wroeten, in de overtuiging dat zij toch niet veel bereiken zullen? Het zou verkeerde politiek zijn, vrees ik ; de mensch en de Staat worden nu eenmaal onvermijdelijk beoordeeld niet naar wat zij doen alleen, maar ook naar wat zij over hun kant laten gaan. Iedere natie heeft zwakke broeders in haar midden wien men ook zoodanigen steun niet onthouden mag, dien de sterken terecht versmaden.
Tot dusver heeft Nederland zich in het moeilijk geval voortreffelijk gedragen. Het geheel der Belgische opinie tegen Nederland op te zetten, het te laten aankomen op een open conflict, en zoodoende den moreelen band tusschen Nederland en de Vlaamsche bevolking door te snijden, is van degenen die deze zaak in België drijven het niet uitgesproken maar stellig bestaand nevendoel. Wij hebben dit doorzien en onze houding ook daardoor laten bepalen. De heeren van het Comité sturen regelrecht op moeilijkheden aan waaruit alleen eene blindelings hunne luimen volgende Entente hen zou kunnen bevrijden. In Mei waren de mogendheden, te oordeelen naar de persoonlijke uitingen (en ook de besluiten) dergenen die ze toen te Parijs vertegenwoordigden, ten aanzien van België niet blind. Is daarin sedert verandering gekomen?



398
BESLUIT.
Eerder zijn wij geneigd te gelooven dat zekere kringen in Belgiëhun „va banque" spelen. Eene crisis uit te lokken heeft in hunne macht gelegen, die op te lossen zooals zij het wenschen zouden, gaat hunne macht te boven. Wij kunnen dit zoo zeker zeggen daar tot zoodanige oplossing de medewerking van Nederland noodig zou zijn, en dit zal zijn na ernstig beraad in Mei aangenomen houding niet verloochenen.
Den 4den September teekende de Nederlandsche regeering bij de Belgische tegen haar „vertrouwelijke nota" formeef protest aan. „Eu égard a 1'amitié et a la bonne intelligence qui régnaient entre les deux pays, le gouvernement de la Reine n'avait pas estimé possible que le gouvernement beige se fut prêté a poursuivre secrètement une politique qui par sa nature même est incompatible avec ces sentiments". x) „A la date du 20 mai", trachtte de heer Hymans in zijn antwoord van 11 Sept.2) zich te verontschuldigen, „aucunelimitation n'avait été apportée a la recherche des formulesnouvelles destinées a remplacer les artiches des traités de 1839 dont la révision s'impose".
Sedert 4 Juni 1919 bestaat dus, ook volgens hem, zoodanige beperking wèl, en het resultaat der onderhandeling^ die zich nog te Parijs voortsleept, zal, om voor Nederlandaannemelijk te zijn, daarvan de sporen moeten dragen.
») Bulletin I. I. I. 1920, bl. 64. 2) Bulletin I. I. I. 1920, bl. 339.



REGISTERS.






REGISTER VAN PERSONEN.
Aalberse (Mr. P. J. M.), minister van
arbeid, 322, 325, 336—'37, 339, 341. Aalst (C. j. K. van), president der Ned.
Handelmaatschappij, 168, 170, 193 Albarda, kamerlid, 224. Anema (Mr. A.), hoogleeraar aan de
Vrije Universiteit, 338. Anseele, Belgisch socialist, 370 Asqtjith (H. H.), Engelsch staatsman,
239.
Asser (Mr. T. M. C), staatsraad, 294.
Balfour (A. j.), Engelsch staatssecretaris, 239, 380, 395.
Bavinck (Dr. H.), lid der Eerste Kamer 36, 37, 239, 258.
Beaotort (Mr. W. H. de), kamerlid, 27, 33—35, 53, 292—'94.
Beyens (baron), Belgisch minister 381—'82.
Bertltng, minister van financiën, 111 188.
Bethmann Hollweg (Th. von), Duitsch
Rijkskanselier, 216. Bichon van Ysselmonde, kamerlid
100, 141. Bismarck, 143, 218, 348. Bissolati, Italiaansch socialist 106 Borgesius (Mr. H. Goeman), kamerlid
1, 4, 20, 26, 29, 118—'19, 191, 317. Bos (Dr. D.), kamerlid, 100—'04 118
120, 124, 129, 138, 262, 312, 337. ' Bosboom, minister van oorlog, 168
174, 184, 243, 254—'62. ' I
BaotJCKèRE (Louis de), Belgisch socialist, 357.
\ Bruins (Mr. G. J. W.), publicist, 341
BÜCHNER, 122.
Bülow (B. von), gewezen Duitsch
Rijkskanselier, 213—'15. Burch (graaf Adrien van der), lid van
het „Comité de Politique Nationale"
362.
Burns (John), Engelsch arbeiders-
leider, 96. Butler (Nicholas Murray), Ameri-
kaansch publicist, 151. Buys (Mr. J. T.), publicist, 1, 50 51
267—'68, 293. Bijleveld, minister van marine, 343.
Cate (Naudin ten), minister van marine 322, 343.
Cauwelaert (Frans van), Belgisch
kamerlid, 364. Chamberlain (Houston Stewart),
Duitsch schrijver, 148; Chamberlain (Joseph), Engelsch staats
man, 293. Citters (Jhr. Mr. van), kamerlid
43, 69.
Clemenceau (Georges), Fransch premier, 164.
Colijn (H.), minister van oorlog; lid der Eerste Kamer, 18, 27, 239 262 316, 318—'19, 321, 343. '
Cool, minister van oorlog, 18.
Dedem (W. K. baron van), minister van
koloniën, 224. Delaoroix, Belgisch premier, 355—'57
382.
26



402
REGISTER VAN PERSONEN.
Deventer (Mr. C. Th. van), kamerlid, 21, 91
Doorn (Jhr. Mr. W. Th. C. van), kamerlid, 43, 59, 84, 86, 114, 185.
Dresselhuys (Mr. H. C), kamerlid, 158, 276--'78, 300.
Dbuckeb (Mr. H. L.), kamerlid, 41, 43, 49, 59, 63, 114.
Drucker (Mevrouw W.), ferniniste, 257.
Duys, kamerlid, 90.
Ebert (Friedrich), president der Duitsche republiek, 325, 330. Eden (Jaap), 342.
Ebden (Dr. Frederik van), dichter, 257. Eland, (generaal) kamerlid, 2,18,26,27.
FALLièRES (Armand), president der j
Fransche Republiek, 20. Feltz (G. W. baron van der), lid der
Eerste Kamer, 43, 64 , 65. 114. Febdinand I, Tsaar der Bulgaren, 107. Fock (Mr. D.), kamerlid, 21, 224,342. Franck (Louis), Belgisch minister,
357, 370.
Fredericq, (Paul), hoogleeraar te
Gent, 207—08. Gambetta (Léon), Fransch staatsman,
142.
GEEB(Jhr. Mr. D. J. de), kamerlid, 338.
Gesjof, Bulgaarsch staatsman, 107.
Geusau (Jhr. Alting von), minister van oorlog, 322, 343.
Gevebs (baron), gezant te Berlijn, 300.
Gbtl (Dr.), publicist, 144.
Gladstonb (W. E.), Engelsch staatsman, 143, 348.
Groote (Mr. P.), brochureschrijver, 174_'76, 178, 180.
Gijn (Mr. A. van), minister van financiën, 142, 146, 238—'47.
Guselaab (Jhr. Mr. Dr. N. C. de), lid j der Eerste Kamer, 239.
Haase, Duitsch onafhankelijk socialist,
325, 330. Hall (ter), kamerlid, 306. Hamel (Mr. J. A. van), publicist, 144. Harnack (A.), Duitsch geleerde, 209. Heemskerk Az.( Mr. J.), minister van
binnenlandsche zaken, 258.
Heemskerk (Mr. Th.), minister van binnenlandsche zaken; minister van justitie, 4, 5, 17—19, 21, 22, 36, 38— 40, 43, 44, 47, 49, 86, 87, 94, 97, 101, 108, 116—'17, 131, 234, 315—'17, 321—22.
Heineken (Mr. W.), 257.
Hennebtcq (Léon), lid van het „Comité de Politique Nationale", 362.
Heutsz (J. B. van), oud-gouverneurgeneraal, 247—'48, 262. '■— Zijn zoon, 262.
Hevkoop, vakvereenigingsleider, 330. Holdert, directeur van De Telegraaf, 185—'86.
Hooft (Mr. 't), lid der Eerste Kamer, 141.
Hoste (Julius), Belgisch journalist, 364. Houten (Mr. S. van), oud-minister van
binnenlandsche zaken; publicist, 1, 2,
32, 203, 235, 256—'57. Hymans (Paul), Belgisch minister van
buitenlandsche zaken, 352, 359—'61,
368, 370, 375—'87, 390— 95, 398.
Idenbubg (A. W. F.), gouverneurgeneraal; minister van koloniën, 21, 311, 316, 321—'22.
Idsinga (Mr. van), kamerlid, 43, 141, 236.
Jagow (von), Duitsch minister, 175, 214.
Juliana (Prinses), 13.
Kan (Mr. J. B.), secretaris-generaal in algemeenen dienst, 322.
Kafpeyne van de Copello (Mr. J.), minister van binnenlandsche zaken, 14. — Zijn gelijknamige zoon, lid der Eerste Kamer, 338.
Karnebeek (Jhr. Mr. A. P. C van), kamerlid, 27.
Karnebeek (Jhr. Mr. Dr. H. A. van), minister van buitenlandsche zaken, 322, 352, 358, 360, 368, 378, 380, 385—'87, 392—'95.
Kleyer, burgemeester van Luik, 165.
Kolkman (Mr.), minister van financiën, 17, 43, 90, 94, 97, 108, 111, 308.
Kolthek, kamerlid, 306.
König, minister van waterstaat, 322.



REGIÊTER VAN PERSONEN.
Krabbe (Mr. H.), hoogleeraar te Leiden, 112, 264, 266.
Kroesen, kolonel N.-I. leger, 224.
Kruyt, kamerlid, 307.
Kuyper (Dr. A.), minister van binnenlandsche zaken; lid der Eerste Kamer, 1—4, 7, 8, 13, 14, 16, 18, 21, 22, 30, 35—40, 42, 43, 56, 59, 60, 91, 93, 94, 96, 98—100, 109, 115, 117—'18, 137, 293, 315—'16, 321.
Laar (Mr. van de), kamerlid, 307—'08 332.
Laband, Duitsch geleerde, 268.
Labbebton (D. van Hinloopen), begeleider eener deputatie uit Oost-Ihdië, 262.
Lamprecht (Dr. Karl), Duitsch geschiedschrijver, 148.
Lansing (Robert), Amerikaansch Secretaris van Staat, 395.
Leeuwen (Dr. van), kamerlid. 256 261—'62.
Lely (Dr. C), minister van waterstaat 243.
Lichnowsky (vorst), Duitsch diplomaat, 175, 214.
LlEimNCK', kamerlid, 141, 234.
Limburg (Mr. J.), kamerlid, 256,338.
Linden (Mr. P. W. A. Cort van der)! niinister van binnenlandsche zaken, 43, 59, 100, 103—'05, 114—,23, 128,' 131, 133, 136, 138, 140, 174, 188— '89, 191, 195, 198, 222, 224, 238, 246—'47, 255, 259—'60, 272—'75,' 290—'91, 302, 306, 308, 310, 313* 318.
Loeit (Mr. J. A.), kamerlid, 43, 124 127—'33, 135—'36, 314, 321.
Lohman (Jhr. Mr. A. F. de Savornin),
kamerlid, 1, 68, 69, 72, 122 '25
127, 133, 135—'36, 185, 234, 262' 266, 311, 316—'17, 321, 332.
Loudon (Jhr. Dr. J.), minister van
buitenlandsche zaken, 156, 158 '59,
226, 283—'88, 294—'96, 299, 300.
Louter (Mr. J. de), hoogleeraar te Utrecht, 70, 71, 74, 75.
Ludendorff, Duitsch generaal, 162.
Lynden van Sandenburg (Mr. F. A. C. graaf van), kamerlid, 43.
403
Mackay (Ae. baron), minister van hinnenlandache zaken, 3, 45, 98, 236.
Malefijt (J. de Waal), minister van koloniën, 21, 22, 38, 91, 99, 224.
Manen (Dr. Charlotte A. van), publiciste, 182—'84.
Marchant (Mr. H. P.), kamerlid, 254—
'55, 257—'60, 276—'77, 290, 338
'39, 342.
Marès (Roland de), Belgisch journalist, 355.
Marshall (Alfred), Engelsch econoom, 341.
Meester (Mr. Th. de), minister van binnenlandsche zaken; kamerlid, 4, 7, 8, 18, 21, 48, 51, 52, 118—'19.
Mbijieb (W. de), kamerlid, 1.
Mjsinecke (Friedrich), Duitsch geschied schrijver, 209, 218.
MiLLERAND (Alexandre), Fransen staatsman, 106.
Molenaar (Mr.) A. N., aangehaald schrijver, 269—'71.
Napoleon III, 348.
NlBRSTRASZ, kamerlid, 281.
Nispen tot Sevenaeb (Jhr. Mr. van),
kamerlid; gezant bij den H. Stoel,
43, 169, 320—'21. Nolens (Dr.), kamerlid, 43, 49, 234,
239, 254, 260, 275—'76, 311, 313—
'22, 332.
Nothomb (Pierre), lid van het „Comité de Politique Nationale", 362.
Oppenheim (Mr. J.), staatsraad, 43, 53, 57, 59, 63, 114, 138.
Orts, Belgisch onderhandelaar te Parijs,. 371, 374, 377, 396.
Ossendorp, kamerlidl 337.
Pierson (Mr. N. O.), minister van financiën, 2, 26, 41, 293.
Pichon (Stephen), Fransch minister van buitenlandsche zaken, 368, 361, 380, 386—'87, 394—'95.
Pirenne (Henri), hoogleeraar te Gent, 207, 209.
Plemp van Dutveland (Mr. L. J.), journalist, 41.



404
REGISTER VAN PERSONEN.
Pleyte (Mr. Th. B.), minister van koloniën, 224—'25, 247—'49, 262— '63.
Polak (H.), lid der Eerste Kamer, 121, 330.
Pop, minister van oorlog en marine, 343. Posthuma, minister van landbouw,
188, 231, 240, 243—'46, 272, 274,
289—'90, 310. Pot (Mr. 0. W. van der), aangehaald
schrijver, 266—'68, 270.
Rambonnet, minister van marine, 162,
243, 255, 260, 301. Rappard' (van), minister van oorlog,
18, 19, 110.
Ravksteyn (Dr. van), kamerlid, 337. Reekers (Mr.), lid der Eerste Kamer, 43.
Regout (Mr. Dr.), gezant bij den H.
Stoel, 169. Rink (Mr. P.), kamerlid, 332. Röell (Jhr. Mr. J.), lid der Eerste
Kamer, 41, 43. Roodhuyzen (A.), kamerlid, 197. Ruys de Beerenbrouck (Jhr. Mr.),
minister van binnenlandsche zaken,
321—'22, 325—'26, 332, 335—'38,
343, 358.
Sabron, minister van oorlog, 18. Schaepman (H. J. A. M.), kamerlid,
1, 13, 315. ScnaPER (Dietrich), Duitsch publicist,
209, 216—'17, 219. Schaper (J, H.), kamerlid, 104, 107,
192, 330—'31, 338, 341. Scheurer (Dr.), kamerlid, 254, 259. Segers, Belgisch onderhandelaar te
Parijs, 371, 374, 377, 396. Simons (G.), medewerker aan De
Telegraaf, 186. Snouck Hurgbonje (Dr. C.), hoogleeraar te Leiden, 35. Snijders (generaal), opperbevelhebber
van land- en zeemacht, 329—'30. Sonnino (Sidney), Italiaansch minister
van buitenlandsche zaken, 395. Spahn, Duitsch rijksdagslid, 216. Staal (H. P.) minister van oorlog, 18,
19, 26, 110.
Staalman (A. P.), kamerlid, 307.
Struycken (Mr. A. A. H.), staatsraad,
338, 342, 371. Stuehs (A. ridder de), gezant te Parijs,
358.
Swinderen (Jhr. R. de Marees van), gezant te Londen, 303—'04, 371, 374—'75, 377—'78, 396.
Tak van Poortvliet (Mr.), minister
van binnenlandsche zaken, 1, 2. Talma , minister van landbouw, 17,
42, 90, 97, 100, 108, 188—'89, 194, 273, 335—'38, 342.
Tempel (van den), kamerlid, 330.
Thomson, kamerlid, 18.
Thorbecke (Mr. J. R.), minister van
binnenlandsche zaken, 14, 31, 45,
119—'20, 258, 265—'66, 317. Ttrpitz (von), Duitsch minister van
marine, 204. Townley (Sir Walter), Britsch gezant,
303, 305.
Treub (Mr. M. W. F.), minister van landbouw en van financiën, 17—188, '92, 196—'98, 222—'23, 229—33, 238, 243, 245—'47, 272, 274, 278— '79, 289—'91.
Trip (Mr.), thesaurier-generaal, 323.
Troelstra (Mr. P. J.), kamerlid, 2, 20, 28—30, 32, 33, 43, 49, 52, 88, 93, 94, 96, 102—04, 113, 120—'21, 124, 131, 140, 148, 243, 262, 277—'78, 311, 325—28, 330—'31, 337.
Tydeman (Mr. H. W.), kamerlid, 32,
43, 49, 52, 53, 88, 114, 139, 262.
Vandervelde (Emile), Belgisch minister, 120, 370.
Veegens (Mr. J. D.), minister van waterstaat, 4.
Velde (Mr. H. A. van de), kamerlid, 43.
Victor Emanuel, koning van Italië, 106.
Vermeulen (Dr.), kamerlid, 1.
Visser (Dr. de), kamerlid; minister van onderwijs, 39, 322, 337, 339.
Vliegen, lid der Eerste Kamer, 330.
Vollenhoven (J. van), onderhandelaar in Amerika, 281.
Vollenhoven (W. R. van), ministerresident te Brussel, 376.



REGISTER VAN PERSONEN.
Voort van Zijp (van der), kamerlid, 126—'27, 13,6—'37.
Vreese (Dr. W. L. de), bibliothecaris der Gentsche hoogeschool, 252.
Vries (Mr. S. de), minister van financiën, 322, 339—'41.
Wilhelm II, Duitsch Keizer, 213, 333.
Wilhelmina, Koningin der Nederlanden, 20, 86, 100, 102, 139, 232, 256, 280, 311, 313, 317—'18. 321, 326—'27, 331—'32.
WrLLTNGE (Mr.), staatsraad, 53.
Wilson (Woodrow), president der Vereenigde Staten, 164, 287, 291, 362, 368, 393, 395—'96.
405
Windthorst, Duitsch staatsman, 33.
Wijnbergen (Mr. baron van), kamerlid, 120.
Wijnkoop (D.), kamerlid, 238, 257, 306—'07, 324, 326, 330—'31.
Ysselsteyn (van), minister van landbouw, 316, 322.
Zimmermann, Duitsch onder-staatssecretaris voor buitenlandsche zaken, 148, 186.



VERMELDE ARTIKELEN EN BOEKEN.
Beaufort (Mr. W. H. de), Nieuwe 1 Geschiedkundige Opstellen, 293; Gidsartikelen, 293—'94.
BsoucKèRG (Louis de), zie Peuple.
Bruins (Mr. G. J. W.), zie EconomischStatistische Berichten.
Bulletin de VInstitut Intermédiaire International, 376, 398.
Bülow (B. von), Deutsche Politik, 213.
Buys (Mr. J. T.), Grondwet, 1, 50, 267— '68; Studiën, 292.
Colenbrander (Dr. H. T.), Historie en Leven, 5, 292; — Jaarboek Kon. Aleademie, 292; — Gids van Sept. 1919, bl. 378; — Tien Jaren Wereldgeschiedenis, 20; — Wereldgeschiedenis 1915—1919, 166, 212, 262, 349, 354.
Deutsche Revue over de Gentsohe hoogeschool, 252.
Deventer (Mr. C. Th. van), Men Eereschuld, 21.
Economisch-Statistische Berichten over i verteringsbelastingen, 341.
Germania over Nederland in den wereldoorlog, 295.
Geyl (Dr.), over het boek van Mr. van Hamel, 144.
Groote (Mr. P.), Legeruitbreiding, 174.
Hamel (Mr. j. A. van), Nederland tusschen de Mogendheden, 144.
Handelsblad (Het) over de Tubantia, 205; over de kabinetscrisis-191S, bl. 313, 316, 321.
Houten (Mr. S.), Staatkundige Brieven, 203:
Huisgezin (Het), over de kabinets-
crisis-1918, blz. 318. Indépendance Beige over da mogend¬
heden en België, 355. Jaoow (von), telegram van 4 Aug. 1914,
bil. 175, 214. Journal de Genève over Nederland en de
Geallieerden, 287. Kan (Mr. J. B.), Herziening der Grondwet, 115, 236. Kernkamp (Dr. G. W.), oorlogskroniek
in de Vragen des Tijds, 281. Kuyper (Dr. A.), Afgeperst, 91; — De
Meiboom in de Kap, 93. Krabbe (Mr. H.), Ongezonde Lectuur,
112, 115.
Laatste Nieuws (Het) tegen het Belgische annexionisme, 364.
Lohman (Jhr. Mr. A. F. de), Onze Constitutie, 68, 72.
Ludendorff, memorandum van 14 Sept. 1917, bl. 162.
Manen (Dr. Charlotte A. van), Duitschlands Groei, 180.
MARès (Roland de), zie Indépendance Beige.
Meineoke (Fr.), Einfuhrung in das offentliche Leben der Gegenwart, 218.
Molenaar (Mr. A. N.), Rechtskarakter der Begrootingswet, 264.
Moore (John Bassett), Principles of American Diplomacy, 212.
Nederlander (De), gedurende den verkiezingsstrijd-1913, bl. 122.
Nieuwe Rotterdamsche Courant over de kabinetscrisis-1913, bl. 101, 103; — interview-Troelstra, 113; — over Cort van der Linden, 119; — ontvangst van Parijsche gemeenteraadsleden te Luik, 165; — over de kabinetscrisis-1918, bil. 317—'18; — be-



VERMELDE ARTIKELEN EN BOEKEN.
407
richten over het Belgische annexionisme, 366, 362, 368, 371; — over den heer van Swinderen te Parijs 374. Norddeutsche Allgememe Zeitung over
het Duitsche oorlogsdoel, 213;
over de verhuring van scheepsruimte aan oorlogvoerenden, 286. • Outhoobn (L. van), Phonogrammen betreffende onze Kustverdediging, 20. Peuple (Le), tegen het Belgische annexionisme,
Plemp van Dctveland (Mr. L. J.), in Mannen van Beteekenis over Jhr. Mr. J. Röell, 41.
"Pot (Mr. C. W. van der), Wet en Algemeene maatregel van bestuur, 264.
Homeyn (Mr.), Herziening der Grondwet, 53.
SoHapEK (Dietrich), program voor een „Duitschen vrede", 216.
"Schnehjeb (Mr.), De Paus in het Volkenrecht, 169.
Snouck Htjrgbonje (Dr. C), Nederland en de Islam, 35,
Staal (H. P.), Gidsartikel over de leger-
wet-Colija, 26. Standaard (De), over de kabinets-
crisis-1918, bil. 308, 311, 315. Standaard (De) (van van Cauwelaert)
tegen het Belgische annexionisme, 364. Tagliche Rundschau over Nederland in
den wereldoorlog, 295. Telegraaf (De) tegen Duitschland, 172;
— anti-smokkel veldtocht, 185;
correspondentie uit Berlijn (vóór
den oorlog), 186. Thobbeoke (Mr. J. R.), Ueber den
organischen Gharakter der Geschichte,
31; — Narede, 265. Tretjb (Mr. M. W. F.), Oorlogstijd, 229. Utrechtsch Dagblad, publicatie der Belgische „vertrouwelijke nota", 375. Vaderland. (Het) over de kabinets-
orisi6-1918, bil. 317—'18, 320—'21. Volk (Het) over de kabinetscrisis -
1913, bl. 103. vltecusn, zie Volk.



REGISTER VAN ZAKEN.
Aehturendag, 337, 342.
„Agreement" met de Geallieerden en
Geassocieerden, 161—'62, 280—'89. Algemeene maatregel van bestuur, 266
—'69.
Annexionisme (Belgisch), zie België. Antithese, 3, 16, 31, 37, 42, 43. Antwerpen (haven van), 346, 391.
Begrootingswet (karakter der), 269—'71. België (Nederland en), 165, 334, 344—'98.
Bewapende koopvaarders, 252—'53. Breedsprakigheid (nationale), 119—'20, 274.
Buitenlandsche Zaken (de Tweede Kamer en de), 256, 261—'62, 342.
Concentratie (vrijzinnige), 87—91, 97,
102, 104,108, 128, 132, 276. Convooi, 154, 301—'05. Credietverleening; aan Duitschland,
159, 272, 281;
aan de Geallieerden, 283. Crisiswetten, 189.
Crisiszaken (Raad van Beroep voor), 291.
Distributie van levensmiddelen, 240—
'47, 289—'90. Duitschland en Nederland, 147—'51,
157—'58, 175, 177, 181—'84, 214,
218—'19, 294—301. Duitschland en Vlaanderen, 208, 217,
252.
Economische Bond, 278—'79, 306—'07, 310.
Eén- en ondeelbaarheid, 10.
Eerste Kamer (rechten en positie der),_ >'43, 52—59, 85, 88, 90, 110—'11, 238 P—'39, 309.
Engeland en Nederland, 155, 158—'59,176,185,210,215, 249, 251,303—'05.
Financiën (incl. belastingen en leeningen), 188—'92, 195—'98, 238, 240—'47, 289—'90, 340—341, 342 —'43.
Godsvrede, 187,193,220—'23,272,308. Grondwetsherziening; onder de Meester, 4, 49, 51; order Heemskerk, 20, 28, 43—87; onder Cort van der Linden, 111— '41, 187— 88, 190, 198, 234, 256,. 258, 271; onder Ruys de Beerenbrouok,. 338, 342.
Insubordinatie van Nederlandsche troepen, 324, 329—'30.
„International mind" (Nederlands), 151 163, 294.
Internationale positie (Nederlands),
23—25, 142—'44, 163. Interneering, 153, 177. Interneutraal overleg, 203.
Kabinetsformatie; in 1905, bl. 4; in 1908, bil. 19, 22, 39; in 1913, bil. 100— 18, 132; in 1918, bil. 311, 313—'23. Kerkgenootschappen (de Staat en de),-
43, 70—79, ;5. Kiesrecht, 1, 2, 4, 32—35, 43, 46—67,. 85, 87, 89, 104, 111, 137, 223_ 235, 237, 292.



REGISTER VAN ZAKEN. 409
„Kleurlooze middenstof", 130, 135. Koloniale politiek, 21, 35—39, 91, 99,
224—'25, 248, 262. Koninklijke macht (omschrijving der),
43, 68—70. Kustverdediging, 19—20, 41.
Landstorm, zie: Legerinr>cbt"'ng. Legerinriehting; vóór den oorlog, 4, 18—20, 26—28; tijdens den oorlog, 169—'74, 180, 184—'85, 254, 269—'60. Liberalisme (karakter van het), 31, 79, 265.
Maas en Maaskanalisatie, 351, 363,
369, 375, 381, 391. Maaslinie (Belgische), 388. Minister-president (positie van den),
275.
Motie-Bink, 332.
Mijnen (in den oorlog), 154.
Neutraliteitspolitiek, 145,152,175, 309. N. O. T., 185.
Onderwijs, 5, 17, 37, 43, 79—84, 87, 89, 98, 113—16, 123—'27, 129, 135, 137 —'39, 223, 236—'37, 292, 329, 337, 342.
Oorlog en marine (onder het kabinet-
Buys), 343. Oorlogswinst, 230, 232. Oranje-betoogingen, 326, 331, 336. „Order in Council", 155, 166.
Pacificatie op onderwijsgebied, 133—
'34, 136. Pays légal, 12.
Rationalisme (bloeitijd van het —
voorbij), 123. Roode week, 324—'33.
Scheepvaart (Nederlandsche — gedurende den oorlog), 156—'62,166—'67,
170, 199—205, 211, 226—'28, 249 —'51, 281—'89. Scheldevraagstuk; in oorlogstijd, 153, 389;
in het algemeen, 351, 369, 363— '64, 369, 371, 374—'75, 373—'80, 390.
Smokkelarij, 184—'86.
Sociaal-democratie (toestand en innerlijke ontwikkeling der —), 14—15, 29—30, 93, 96—96, 103, 105—'08, 118—'21, 129, 276—'77. 306, 311, 324—'33.
Spionnage der geallieerden, 185.
Spoorwegstaking-1903, bl. 3.
Steuncomité, 232.
Tarief, 3, 17, 41, 42,-87, 89, 95. Tienurendag, 89. Troonopvolging, 43, 86.
Vaticaan (Nederland en het), 169—'71. Verkiezingen; in 1909, bl. 6; in 1913, bil. 100—'01; in 1917, bil. 256—'57; in 1918, bU. 305—'07, 311, 312. Verzekerings- en pensioenwetten, 9, 40, 41, 42, 87—88, 90, 96, 104, 111, 188, 191, 194, 198, 223, 273,309. 329, 338, 342.
Visscherij (in oorlogstijd), 154, 283. Vlaamsche beweging (Nederland en de)
147, 207—'08, 349, 397. Volkenbond (Nederland en de), 164, 389. „Volkswil" (ministerie van den), 255,
259.
Vrouwenkiesrecht, 36, 43, 59, 63—67, 85, 87,- 89, 235, 257, 338, 342.
Werkloosheid, 231.
Zand en grint, 159—'60, 296—300.
Zuid-Afrikaansche Republiek (Nederland en de), 293.
Zuiderzee (drooglegging der), 111, 263, 274, 291.