KARAKTER ALS CULTUURELEMENT






^ KARAKTER ALS CULTUURELEMENT
DOOR
Mr. H. L. A. VISSER
HAARLEM - H. D. TJEENK WILLINK & ZOON - 1922






INHOUDSOPGAVE.
Bladz.
HOOFDSTUK L Inleiding 9
Èen drietal stroomingen in zake karaktervorming (9). Eigen inzicht (12). Afscheiding van zuiver idealisme en zuiver positivismej (12). Idealen en belangen (14). Sterns op goede grondslagen steunend Personalisme (15). Psychologie der bewustzijnsafdwalingen (19). In hoeverre Paulhan (20). In hoeverre Vaihingers Alsob (21). Muller Freienfels' beteekenis (24). Wat ons voornamelijk van beiden scheidt (26). Kern der deze studie beheerschende wereldbeschouwing (27).
HOOFDSTUK II. Waarom en hoe het karakterprobleem is te behandelen 29
Noch optimisme noch pessimisme (29). Volkenbond en International Law Association (30). Juristen tegenover machtsprobleem (83). Juridisch-psychologisch inzicht (84). Het tragische van den ontbrekenden religieusen steun (86). Onwetenschappelijke nimbus van het Darwinisme (87). Harmonische eenheidsgeluiden (39). Machtsprobleem niet gediend door maatschappelijke hervorming in socialistischcommunistischen geest (41). Afwijzing van Kidd's hyperfeminisme (48). Noodzakelijkheid onderzoek betreffende individueele eigenschappen (4&). Het vraagstuk der behoorlijke energie (46). Onderzoek in drieerlei richting (49). HOOFDSTUK III. Karaktervorming door onderwijs en opvoeding 50
Verband opvoeding en cultuur (60). Waarde-oordeelen (61). Pedagogie en persoonlijkheidsleer (63). Psychologie en charakterologie (64). Gronden voor karaktervorming (66). Meer speciale zedelijk-maatschappelijke opvoeding (67). Uitbreiding in breedte en diepte (58).



6
GUdz.
HOOFDSTUK IV. Waarom zonder sancties niet kan worden volstaan 61
Opvoedingsgrenzen (61). Niet kunnen en niet willen (62). Natuur (62). Sociale sanctie (63). Religieuse sanctie (63). Rechts- en staatkundige sanctie (64). Openbare meening (65). Guyau (66). Onontbeerlijkhett (68). Welke sancties in het gedrang? (69). Recht en persoonlijkheid (69). Motiveering volgende hoofdstukken (70) HOOFDSTUK V. Het lof of belooningsrecht . . 72 § }■ Wat er voor een lofrecht te zeggen valt. 72 Critiek (72). Beginselen criminaUteitsbestrijding (74). Voorwaardelijke veroordeeling (76). Verwerping van het absoluut-idealistisch standpunt (77). Werkelijke verdienste der behoorlijke energie (77). Schijn en werkelijkheid (78). Sanctioneering der langzaam groeiende waardeering (78). Collectief-psychologische steun (79).
§ 2. De rechtshistorische zijde van het vraagstuk. 80 Baby Ion en Hammourabi (80). Op drie punten voortbouw op de rechts-historische gegevens van Holbach (88). Romeinsch recht i84). Kanoniek recht (85). Recht Fransche revolutie (87). Verder de Saint-Simonisten (88). Verbandquaestie blijft open (88).
§ 3. Het positieve recht en de sociale zijde
van het vraagstuk 59
Wat het positieve recht in casu inhoudt (90). Waardeoordeelen (91). Geen object voor lof- of belooningsrecht (92). DonQuichotterie?(92) Langzame individueele behandeling (93). Schetsmatige vermelding der reeds bij Holbach te vinden sociale belooning (93). Monthyon (94). Suggeslionsysteem (96).
§ 4. De bezwaren oj
Criterium (97). Kunstmatig karakter (98). Hypocrisie (101). Intellectueele depressie (103). Waar karakter vraagt stilte (104). Toepassing (106). Bentham (106).
§ 5. Rechtsgronden en beginselen 107
Wereldgeweten niet bevredigd (107). Ontbrekende noodzakelijke sanctie (107). Aanwakkering irrationaliteit (108).



BUdi.
Collectief-psychopathologisch gevaar (108). Voorbeeld in strafrechtsontwikkeling (108). Grondslag voor vergelding en sociale pedagogie (110). Stricte noodzakelijkheid (110). Aard der door dit recht beschermden (111). Rol en vereischten van rechter (113). HOOFDSTUK VI. Karakter als element der openbare meening
Naast onze pia vota aanwending ten algemeene nutte
(116) . Afmeting waarde van massa naast die van individu (115). Onjuiste waardemaatstaf toetreding organisaties (116). Ondanks erkenning berusting (116). Wijziging psychologische inzichten (116). Uit hooge belangrijkheid collectieve psychologie volgt allerminst dat individu bij groep.ten achterstaat (117). Organische ontstaanswijze openbare meening
(117) . Zoowel thans als bij invoering referendum enz, slechts in voorportaal openbare meening (118). Het juridisch „non liquet" (118). Politiek exces (119). Irrationaliteit of tragiek van invloed leiders (120). Bij organisch kiesrecht eisch juiste reproductie (120). In het algemeen karakters uitgesloten (120). Noodzakelijkheid karakterorganisatie (121). Erkend dat het incidenteel geschiedt en bij aanneming hiervoren bepleitte meer geschieden zal (121). Moeielijkheid absolute, directe doorvoering mag van initiatief niet afschrikken (122). Hoe dit initiatief zou kunnen plaats vinden (123).






HOOFDSTUK I.
INLEIDING.
De naam is betrekkelijk bijzaak. Of men spreekt van persoonlijkheid, innerHjken mensch of karakter, in eigenlijken zin bedoelt men hetzelfde. Zeker, bij persoonlijkheid komt meer het zich van zijn doeleinden bewuste uit, bij het innerlijke komt meer dat wat tot het wezen behoort naar voren, bij karakter denkt men eer aan het kenmerkende onderscheid tusschen den een en den ander. Maar, ondanks wisselend inzicht en naamsverschil, is er eenheid van opvatting mogelijk: steeds denkt men hier aan zelfstandigheid van het innerlijke tegenover het uiterlijke, aan bestendigheid van inborst en uiting tegenover externe wisselingen. Poedels kern is hier — de kern van den poedel.
In onzen tijd bestaat er neiging die kern te versterken. Men wil het karakter versterken, het innerlijke in den mensch aankweeken, persoonlijkheden vormen. Waarom ?
Sommigen redeneeren aldus: Er is tot dusverre veelal te sterk op wat anders gelet, n.1. op geboorte, rijkdom, uiterlijk, verstand. Maar hooge geboorte, of goede stamboom, hoe mooie qualiteiten daaraan ook vaak te danken zijn, kan soms adelen iri naam, behoeft het niet steeds te doen in de daad. Rijkdom kan wel wanneer hij samengaat met andere attributen nuttig zijn, maar heeft, als zelfstandig verschijnsel, geen waarde. Uiterlijk heeft slechts een waarde van kortstondigen duur. Zelfs de waarde van verstand is, wanneer deze alleen voorkomt,



10
zeer twijfelachtig; hetjij dat daarin, in Bergsoniaanschen zin. tegenstelling tot het zuivere, door intuïtie beheerschte leven wordt gezien, hetzij omdat het ook met slechtheid kan samengaan. Steeds is de conclusie: Kweekt dus karakter.
Anderen komen daartoe door de huns inziens minder goede resultaten van het tot dusverre gevolgde opvoedingsof onderwijssysteem. Daarbij wordt dan. meenen zij te veel genormaliseerd, te weinig geindividuaUseerd;' te veel naar bepaalde quanta kundigheid en eenvormigheid, te weinig naar oorspronkelijkheid gevraagd. Terwijl juist het overdadig nivelleeringsvermogen van onzen tijd versterking der persoonlijkheid eischt. Laaft u dus aan de bronnen der oorspronkelijkheid en vormt persoonlijkheden.
Een derde groep, die, met erkenning van veel daarvan het m twijfel trekt of een en ander aan een plotselinge moreele mzinldng is toe te schrijven, gelooft niet dat dit door eenigen op zich zelf staanden maatregel alleen is te redresseeren. Is het waar, dat er een tekort is aan zelfstandige menschen, dan heeft dit diepere gronden. In den loop der eeuwen is de met zooveel moeite veroverde en opgebouwde hoogere gedachtenwereld geschokt en verdonkerd. Te verwonderen is het met, dat dit hooge goed minder aantrekt, de zielen leeger en holler worden, nu er in het telkens versnellende tempo van den strijd om het bestaan slechts naar resultaat en winst gevraagd wordt Juist de periode die voor karaktervorming zoo weinig gelegenheid biedt,' heeft daaraan zoo dringend behoefte. Inde lacrimael Een drietal stroomingen dus, die, hoezeer ten deele verschillend naar uitgangspunt, middelen, koers, in dezelfde bedding uitloopen, hetzelfde doel beoogen Karaktersterkte willen zij allen, op vorming van karakter zijn deze richtingen alk evenzeer gericht zij het dan



11
dat de wegen, die daartoe moeten voeren, van elkaar afwijken.
* De eene heeft de groote verdienste nauwkeurig te onderzoeken wat aard en inhoud van het karakter in tegenstelling tot andere menschelijke waarden is en zich daarbij tevens af te vragen hoe men tot de vorming ervan komt; met deze hoogst lofwaardige taak neemt zij echter van het vraagstuk afscheid. *)
De andere heeft niet alleen de niet minder groote verdienste duidelijk en scherp aan te toonen, dat er naast de eenzijdige ontwikkeling van den verstandelijken aanleg opvoeding van den innerlijken mensch van noode is, maar doet tevens ook stappen om die practisch toe te passen; zij voert die gedachten dus meer of minder expresselijk in opvoeding en onderwijs door.
De derde acht de noodzakelijkheid voor ingrijpen zeker niet minder groot. Zij vindt karaktervorming even dringend als zij* de oorzaak der karakterslapte dieperliggend vindt Juist omdat zij deze zoo vast ziet inge* worteld, is zij echter met de prognose nog zoo vlug niet gereed. Ook wanneer men van oordeel is, dat onderwijs en opvoeding aan karaktersterking is dienstbaar te maken, ja, dat deze functie wellicht onafscheidelijk aan pedagogie is verbonden, is h. i. daarmede de zaak nog volstrekt niet afgedaan.
De kwaal zelf wordt door alle drie groepen erkend en versterking van het karakter door alle drie aanbevolen. Tusschen de heldere, levenswarme aanbeveling, den krachtigen, zich evenwel tot hervorming op het gebied van onderwijs en opvoeding beperkenden, en den meer universeel schouwenden gezichtskring moet de keuze vallen.
•) Zij het dan dat er - ook ten onient - leer enkele hoogst lofwaardige roorbeelden bestaan, waarbij strlcte toepassing der leer met zelfopoffering op de ontvouwing der theorie volgde.



12
Voor ons valt zij op den laatsten. En dat reeds daarom omdat zij onmiddellijk volgt uit een voor schrijver dezes zich geleidelijk meer en meer tot wereld- en levensbeschouwing groeiend inzicht, daaraan volkomen inhaerent is. Waar de poging voorbarig zijn zou deze wereldbeschouwing volledig in alle details uit te werken moet toch. na uiterst beknopte afgrenzing van de groote phdosophische stelsels, waar zij blijken zal niet thuis te behooren, eene samenvatting van hare voornaamste positieve kenmerken aan onze studie voorafgaan
Het is ons evenzeer onmogelijk ons te stellen op den grondslag van het absolute idealisme als op dat van het zuivere positivisme. Volgens het absolute idealisme zouden wij absoluut niet in staat zijn de wereld buiten ons waar te nemen, doch zijn het slechts of voorstellingen of ideeën, in het algemeen slechts iets zuiver psychisch, hetgeen wij waarnemen kunnen, terwijl het zuivere positivisme leert, dat wij de dingen juist zoo waarnemen als zij zijn en dat hetgeen wij waarnemen buiten ons objectief werkelijk is. Tegen beide opvattingen is te veel aan te voeren, dan dat zij een van beide als waarneid kunnen worden aanvaard. Het absoluut idealisme stellende, dat wij slechts iets zuiver psychisch kunnen waarnemen, zou. omacceptabel te zijn, moeten waarmaken, dat de uiterlijke waarnemingsobjecten dezelfde werkelijke kenmerken hebben als aan alle geestelijke verschijnselen - toekomen o. a. dat wij ze slechts in ons bewustzijn waarnemen, dat ze onmiddellijk slechts door één persoon worden doorleefd, dat ze geen Hchamelijke eigenschappen bezitten en dat men ze niet practisch aanwenden kan fcn wat zien we. wanneer we de waarnemingsobjecten m dit opzicht vergelijken? Dat zij ons in plaats van iets dat m ons bewustzijn is als iets uiterlijks verschijnen dat zij ook door anderen kunnen worden waargenomen dat zi, steeds eenige der diverse lichamelijke eigen-



13
schappen als vorm, uitgebreidheid, kleur, toon, gewicht enz; enz. bezitten en dat men ze practisch benutten kan. Iets psychisch als voorstellingen of ideeën zijn ze dus niet, zij zijn wel voorwerpen, niet inhouden van ons bewustzijn. Als voorwerpen zijn ze iets, dat van ons bewustzijn onafhankelijk is, dus iets objectiefs, reëels en daarom verkeert het absolute idealisme, dat ze tot voorstellingen maakt, in dwaling. Maar evenzeer doet dit het zuivere positivisme, wanneer dit meent, dat we de dingen precies waarnemen, zooals ze zijn. De ervaring leert reeds daarom het onjuiste hiervan, omdat onze zinswaarnemingen van velerlei afhankelijk en derhalve relatief zijn. Zoo zijn b.v. de gezichts- en de gehoorswaaraemingen afhankelijk van den afstand, licht- en luchtinvloeden, verder zijn er diverse physiologische en psychologische voorwaarden. Die talrijke invloeden hebben tengevolge, dat verschillende menschen (of ook dezelfde menschen onder verschillende omstandigheden) dezelfde voorwerpen verschillend waarnemen, wat op zich zelf reeds bewijst, dat we de dingen niet an sich waarnemen. Diverse ervaringen bewijzen ons, dat het uiterlijk waargenomene relatief en niet zuiver objectief is ; het is verschillend naar gelang van de verschillende voorwaarden en omstandigheden, waaronder het is waargenomen. Positivisme, ook wanneer men het — zelfs quasi-noviteiten schijnen steeds aantrekkelijk — als leer der werkelijkheid aankondigt, kan ons daarom evenmin voldoen.
Resultaat van ons onderzoek is dus, dat het absolute idealisme dwaalt, wanneer het de waarnemingen tot het uitsluitend psychische beperkt en dat het zuiver positivisme in zooverre dwaalt, dat wij de dingen precies zoo zouden zien als ze zijn. Als resultaten tusschen de werking der dingen van buiten en de terugwerking van den kant der zintuigen hebben ze zoowel subjectieve



14
als objectieve bestanddeelen. Is men nu hierdoor geneigd aan te nemen, dat evenmin het absolute idealisme als het zuivere positivisme de waarheid vertegenwoordigt, dan doet zich de vraag voor of men, waar beide ten deele waar, ten deele onwaar zijn, mag zeggen, dat ook hier de waarheid in het midden ligt, op het uitgestrekte terrein, dat zou zijn aan te duiden als idealistisch positivisme, positivistisch idealisme*). Hoewel men ook heden nog het meest wezenlijke onderscheid tusschen de met elkaar hardnekkig strijdende, uiterste wereldbeschouwingen m de genoemde tegenstellingen ziet, is het toch immers de vraag of hier van synthese niet zou kunnen sprake zijn. Niet maar een louter naam-synthese, maar een synthese inderdaad. Men zou uit geschiedenis en ervaring van het dagelijksch leven reeds geneigd zijn aan te nemen, dat de verschillende belangen in den regel hunne idealisten gevonden hebben, wier ideologieën deze tot drijfkracht dienden; daartegenover blijken verschillende idealen, tot strijdmiddelen van belangen geworden, door en tengevolge van deze tot verdere ontwikkeling te zijn gekomen. Inderdaad kan men samenhang en wederkeerige ontwikkeling van belangen en ideeën, wanneer men wil, op den voet volgen De maatschappelijke ideeën b.v. gaan zeker voortdurend van behoeften van lageren en hoogeren aard uit en krijgen eerst door werking van den wil een causale beteekenis, maar zijn op haar beurt weer de oorzaak van nieuwe behoeften en hartstochten. Zoo heeft elke belangrijke gedachte, religieuze, zedelijke voorstelling artistiek ideaal invloed op het leven, maken zich ondergeschikt aan de maatschappelijke ontwikkeling, terwijl de maatschappij op haar beurt weer de rol vervult de
JZJTïl 'dMll5tiSCh °f realisme «1, ook poaltMatfcch of
realistisch spiritualisme te noemen.



15
ideeën te verbreiden en te verwezenlijken. Geen enkel maatschappelijk product kan beschouwd worden als de eenige en uitsluitende kracht, waarvan alle andere producten afhankelijk zijn. Komt men er dan ook reeds zeer gemakkelijk toe in te zien hoe welhaast steeds van een gemeenschappelijke werking van gevoel, belang en overtuiging sprake is, en wordt de samenwerking dezer factoren steeds duidelijker, het blijkt telkens meer en meer hoezeer een realistisch spiritualisme ons bevredigt, waarbij het lichamelijke en geestelijke steeds te zamen gaat en dat wel niet op een toevallige wijze, maar als in een wezenlijk, constant geheel, als van elkaar onafhankelijk. Een dergelijk realistisch spiritualisme beteekent uitschakeling der uitersten. Het essentieele van de daarbij werkende beginselen is, dat door een methodische denkwijze en tevens ethische wijze van handelen de heerschappij der extreme richtingen opgeheven wordt. Waar bij deze uitersten te weinig mocht zijn rekening gehouden hetzij met ethische grondregelen, hetzij met natuurwetten, hetzij met beiden, doet deze richting de verschillende opvattingen recht wedervaren. Noch zgn. zuiver realisme of positivisme, noch een der oude vormen van het zgn. zuivere idealisme, maar zuiver idealistisch positivisme zoekende, nadert men de wereldbeschouwing van een psycholoog tevens wijsgeer, die naast zijn baanbrekenden psychologischen arbeid ook als philosoof onder de veilige geleide der grootste geesten zijn eigen weg ging. Op voortreffelijke wijze worden n.1. door William Stern, die steeds op den beganen grond blijft en zich nooit in verdachte nevelen hult, de meest cardinale vraagstukken behandeld en, voor wien naar een zoowel verstand als gemoed bevredigende oplossing vraagt, tot beslissing gebracht. Aantoonende welk innig verband er 'meestal tusschen het physieke en psychische bestaat, slaagt hij er bovenal in, niet in tegenspraak te komen



16
met de feiten en wetten der wetenschappelijke ervaring en een gezuiverde philosophisch gegrondveste teleologie — niet een naieve phantastische — de plaats van het buiten de doelleer om werkende mechanisme te doen innemen.
Wat is immers de kern van Stern's Personalisme? Hij gaat er o. m. van uit, dat, waar de psycholoog met bewustzijnsverschijnselen, daden, disposities en de persoon zelf, de physioloog met physische verschijnselen, daden, disposities en het organisme te doen heeft, bij de bovenste trappen binnen elk der beide verbindingssystemen de woorden psychisch en physiek een geheel ander, veel meer natuurlijken zin gekregen hebben, dan zij bij de onderste trappen hadden. Zijn inderdaad verschijnselen of psychisch of physisch en daardoor volstrekt heterogeen - wat heeft immers een voorstelling met een hersenproces, een gevoel met een verandering der bloedcirculatie, een kleurgewaarwording met een oplossing in het netvlies, buiten tijdovereenkomst, gemeenzaam - bij een overgang van verschijnselen naar daden en disposities hebben de uitdrukkingen psychisch en physiek reeds hunne eigenaardigheid verloren. De daden van het denken en willen zijn toch zelf niet meer psychisch, maar hebben psychische wederwaardigheden tot einddoel; de daden van ademhaling etc. zijn niet zelf physiek, maar zijn werkzaam aan physiek materiaal Daarentegen is er nu opeens' een overeensternming gekomen, waarvan men bij de verschijnselen nog geen vermoeden heeft: elke daad, physiek of psychisch, is een eenheidsdaad met een op de mdividueele doeleinden gerichte tendenz. Zelfs zijn de daden somtijds absoluut niet meer aan het alternatief psychisch-physiek onderworpen. Bij de disposities treedt de idee van het staan buiten psychisch en physiek beide nog meer naar voren; als chronische neigingen tot het



17
verrichten van daden loopen de disposities immers ten slotte wel op psychische of physieke verschijnselen uit, maar verhezen daardoor niets van hun eigenaardigheid, doelnajagende blijvende geschiktheden van een mdividueele eenheid te zijn. En ook verder hangt het psychische en physieke ten nauwste samen en treedt de vraag of het een dan wel het ander werkzaam is, op den achtergrond tegenover het feit, dat een uniforme grondeigenschap van den persoon zelf voorhanden is. De vraag is daarom gewettigd, of er reden voor bestaat de zich overal voordoende grondscheiding tusschen psychisch, en physisch voort te zetten. Voortdurend hetzelfde begripspaar betreffend, heeft ze toch, al naar gelang van het betrokken gebied — godsdienstphilosophie, metaphysica, psychologie, ethica, kennisleer —, betrekking op een veelvormigheid van kenteekenen. Ten onrechte is het nu uitsluitend de bewustzijnsquaestie, die voornamelijk de aandacht vraagt. Wetenschappelijk wellicht gemakkelijker te doorvorschen vragen als individuahteits-, teleologische, waardeproblemen verdienen evenzeer de aandacht Stern vindt daarin aanleiding de geheele scheiding tusschen psychisch en physiek voor een abstractie te houden. Wanneer toch het wezenlijke van het „ik" niet is, dat het psychische verschijnselen heeft, maar het die samenvat tot de afgeslotenheid van het mdividueele leven en ze richt naar de bestemming der eigen innerlijke doelnajaging en wanneer het wezenlijke van het organisme niet is, dat het physieke verschijnselen vertoont maar dat het ze samenvat tot de afgeslotenheid van het mdividueele leven en ze richt naar de bestemming der eigen doelnajaging, dan zijn de grondtrekken van hun wezen identiek en mag men den persoon psycho-physisch neutraal noemen. Maar tevens volgt uit een en ander, dat de persoon een unitas multiplex is;' uit één enkele psychische categorie kan men haar



18
wezen en eigenaardigheid nooit verstaan. Doch even onmogelijk is het het beeld der persoonlijkheid uit een mozaïek van nog zoo fijn bewerkte elementen te vormen. Een op zich zelf staand doelgebied van persoonlijk leven Js uitdrukkelijke voorwaarde. Naast het beginsel der psycho-physische neutraliteit wordt derhalve zoowel de unitas multiplex als de causa finalis grondslag der persoonhjkheidsbeschouwing.
Benadert men door deze samenvatting de omtrekken eener bevredigende persoonlijkheidsphilosophie, toch werden )tot dusverre daarin eenige elementen verwaarloosd, die in het bijzonder bij de persoonhjkheidsbeschouwing nooit geheel en al uit het oog mogen worden verloren. Wanneer men de gemeenschappelijke werking van gevoel, belang en overtuiging aanneemt, waarvan toch immers het gezamenlijk functionneeren telkens duidelijker wordt, dan is daarmede de reeks factoren, die tot het geheel bijdragen, niet afgesloten. Dan verwaarloost men vooreerst ten onrechte den factor, die evenzeer een belangrijke rol vervult: de illusie. Hoe groot de door deze uitgeoefende invloed is, blijkt reeds uit het feit, hoe zonder haar menige beweging niet zou zijn ontstaan, of, ternauwernood ontstaan, zou zijn ineengestort. Zonder haar zou er immers vaak niet voldoende aantrekkingskracht bestaan om de tragen in beweging te brengen en menigeen te nopen zijn van tijd tot tijd benoodigd offer te brengen. De reeds meerdere malen gegeven voorbeelden der op zoo ruim terrein door de illusie vervulde functie maken verdere uitweiding overbodig. Hoezeer zij met de dringendste behoeften van den menschelijken geest samenhangt, hoe overwegend haar invloed is, constateeren wij overal, de geheele historie door. Naast belangen, overtuigingen, hartstochten is haar rol van verstrekkende beteekenis. Niet minder belangrijk is de invloed van een ander, gemakkelijk in één adem te



19
noemen, verschijnsel, nl. de suggestie. Wie — zooals ook reeds meermalen geschiedde — zich rekenschap geeft van de beteekenis, die de suggestie heeft voor de inwerking van den eenen persoon op den ander, soms op heele menschenmassa's, onderschat dien invloed niet. Als derde verschijnsel, dat zich bij de twee vorige aansluit, denken wij aan de fictie. Het komt ons voor, dat illusie — eenigermate ook suggestie — zich verhoudt tot de inwerking op menschen, als de fictie tot de waarheids vors ching. Met alle drie, in zekeren zin irrationeele zaken kan men iets reëels bereiken. Nu komt men voor de kennis daarvan, de rol dezer irrationeele elementen in de wereld, met Stern alleen niet uit Niet dat door hem de belangrijke overal voorkomende suggestiewerking wordt over het hoofd gezien, zij het dan, dat het z. i. meer of minder willekeurig is of men meer op de imitatie dan wel op de suggestiewerking grooteren nadruk legt. En evenmin wordt door hem de illusie en fictie als factoren geheel verzwegen. Hij legt er zelfs in een bijzonder aan de „Tauschungen des Bewusstseins" gewijd hoofdstuk den nadruk op hoe Philosophie des Alsob, Pragmatisme en Psychoanalyse onzen blik voor de teleologische zijde der bewustzijnsdwalingen gescherpt hebben en geeft aan hoe een toekomstige psychologie op personalistischen grondslag de leer der bewustzijnsdwalingen zal hebben te behandelen.
Zeer zeker zullen eerst door een zoodanige psychologie op den duur de grenzen tusschen rationeel en irrationeel benaderd kunnen worden en zal men voorloopig nog omtrent velerlei hebben af te wachten. Toch leert de ervaring ons reeds iets, n.1. dat men niet bij het zelfgenoegzame persoonhjkheidsbegrip zal kunnen blijven, dat vooral van absoluut-idealistische zijde pleegt te worden aangenomen. De „rationeele" persoonhjkheid, die rustig aan zijn bureau zittend, waant steeds zich zelf te blijven en



20
met voorname minachting voor de invloeden van buiten onvatbaar denkt te zijn, zal meer en meer terrein verhezen. Is hij er door de niemand sparende levenservaringen van onzen tijd reeds op vooruitgegaan, geleidelijk zal hij tot de erkenning moeten komen, dat hij steeds den invloed van de wereld daarbuiten ondergaat. Hoever dit gaat, weten we echter nog zeer onvolkomen en zal een toekomstige psychologie ons zeker hebben te leeren. Mag men nu reeds zoover gaan als een Paulhan, wiens „Mensonges du caractère" ook ten onzent door van der Hoevens vertaling opnieuw de aandacht op dien hoogst belangrijken vorscher vestigden en die nu laatstelijk in „Le mensonge du monde" overal in de wereld combinatie van onsamenhangendheid en systeem, van oppositie en identiteit constateert? Zal men het n.1. kunnen beamen wanneer hij de onderworpenheid van de oppositie aan het systeem en het gebruik van den ander ten bate van zich zelf, welke de associatie en dus het bestaan karakteriseeren en symboliseeren, leugen noemt? Om van mindere goden, die tot soortgelijke conclusie komen, niet eens te gewagen. Wij zouden, hoe weinig o. i. Paulhans laatste werk ook bij zijn vorigen arbeid in belangrijkheid ten achter staat, om twee redenen aarzelen zijn radicalisme bij de beoordeeling van het irrationeele in de wereld te accepteeren. In de eerste plaats, omdat het ons zeer quaestieus schijnt, of het zoo radicaal als mensonge, leugen, gequalificeerde irrationalisme in Paulhans eigen systeem wel past Gaat men de verdere ontwikkeling zijner gedachten na, zooals die zijn neergelegd in zijn ,Xa perception de la synthèse psychique" (Revue philosophique 1921 n°. 7 en 8 blz. 27 v.), dan treft het ons, dat immers minder van leugen, dan wel van suggestie en illusie sprake is. Uitgaande van het bekende feit, dat bij de gewa*rwordingen der diverse synthesen in bepaalde gevallen het object gewijzigd of eerst gevormd wordt



21
gelukt het hem zeer zeker aan te toonen, dat deze, hoewel als idee tot verwezenlijking neigende, toch bedriegelijk zijn. Maar dat hier opzettelijk uitgesproken onwaarheden zouden voorkomen, blijkt allerminst; wel worden ons voortdurend illusies en suggesties vertoond. En in de tweede plaats past reserve tegen dit radicalisme, omdat men o. i. wel alle methoden van waarheidsvorsching moet gehanteerd hebben, voordat men zich tot zulk een uitspraak mag gerechtigd achten.
Al bestaat er daarom aanleiding de conclusies waartoe Paulhans leer komt, cum grano salis aan te nemen, als cultuurhistorisch verschijnsel heeft zij misschien een des te grooter beteekenis waar zij, van de hand van een hoogst beteekenisvol auteur, komt uit Frankrijk en niet uit het land, waaruit reeds verschillende, door sommigen voor destructief gehouden, de beteekenis der irrationaliteit aantoonende werken gekomen zijn.
Daaronder neemt, naar het mij wil voorkomen, Vaihingers Philosophie des Alsob — Vaihinger is trouwens blijkens de in de Vorbemerkungen zur Emführung geciteerde werken niet specifiek Duitsch, maar zeer internationaal geschoold — ondanks zijn onvolkomenheden, een hoogst belangrijke plaats in. Dengenen, voor wie de erkenning van het eigen fictieve karakter den zin dezer philosophie opheft, mag gevraagd worden of zij dan niet consequent zouden handelen alle systemen, die de waarde van ook andere irrationeele elementen erkennen of voorop stellen b.v. die van suggestie, illusie — men denke aan Nietzsches *) Wille zum Schein — voor zinneloos te verklaren. Of de irrationaliteit toch immers betrekking heeft op de waarheidsvorsching zelf
•) Hoe verschillend deze trouwens begrepen wordt moge blijken uit het op zie» zelf al merkwaardige feit dat hij Tan tijd tot tijd van twee uiterste zijden naar Toren wordt
gebracht. Maar dat dan ook ter wille Tan een element waarvan Nietxsche zelf
hoogstwaarschijnlijk de aanwezigheid ontkend zou hebben. O heilige irrationaliteit!



22
(zooals bij de fictie) dan wel op de inwerking op menschen (zooals bij illusie en suggestie), die bij hun waarheidsvorsching daaraan groote waarde toekennen komt op hetzelfde neer. Wij zijn daarom allerminst geneigd aan de Philosophie des Alsob zin te ontzeggen en accepteeren haar gaarne wegens de systematische wijze waarop zij de belangrijke door de fictie gespeelde rol naar voren brengt Zij heeft de verdienste aan te toonen hoe men tot het juiste denken langs den omweg van het verkeerd denken kan komen door de overal voorkomende vruchtbare grondbegrippen, die een tegenspraak op zich zelf en in verband met onze ervaring bevatten. Naast inductie en deductie wordt aan de fictie een belangrijke plaats toebedeeld door de Alsob-philosophie, die wellicht de kiemen bevat van een belangrijke toekomstige wereldbeschouwing. Meer lof dan deze reeds zeer groote mag haar vooralsnog echter m.i. niet worden gebracht Ze bevat n.1. naast hare verdiensten enkele aperte hoofdgebreken, die reeds uit hare definitie, die een teveel wil geven, volgt Zich aankondigende als het inzicht in de noodzakelijkheid van bewuste ficties als onontbeerlijke grondslagen van ons wetenschappelijk vorschen, aesthetisch genieten, practisch handelen, wil het positivistisch geheel alleen op de empirische gewaarwordingsinhouden steunen, tegelijkertijd idealistisch phenomenologie van het ideeenvormende, fingeerende bewustzijn zijn, en hoopt zich daarom, daden en idealen m zich vereenigend, niet slechts als kennistheorie maar ook als wereldbeschouwing een toekomst (Phil des Alsob 5* und 6* Aufl. Vorbemerkungen zur Einführung, A1X und XX). In de door ons gecursiveerde woorden hgt hare zwakte. Inderdaad komen er overal bewuste ficties voor en ziet men bij de vorsching vaak juist ook het nut daarvan in; maar daartegenover is het niet twijfelachtig dat in verschillende gevallen, waar een



23
afwijking van de werkelijkheid juist haar nut heeft, in het bijzonder het niet-bewuste daarvan onontbeerlijke grondslag erin is. In hare algemeenheid is dan ook ongetwijfeld de eisch der bewustheid van de fictie ongemotiveerd en ongerechtvaardigd. Belangrijker zijn echter nog onze bedenkingen tegen de gestelde noodzakelijkheid, onontbeerlijkheid en tegen den eisch dat het fictionahsme dermate het inbegrip onzer gedachten en ideeën zou moeten zijn dat wij ook voor de toekomst zouden moeten hopen dat hij blijve gelden. In de eerste plaats valt niet te ontkennen, dat het fictionahsme ons voor het tegenwoordige allerminst uitsluitend beheerscht, daar toch immers de waarheidsvorsching het op het oogenblik zeker niet zonder inductie en deductie stelt en stellen kafl. Voorzoover de bruikbaarheid der ficties als middelen van waarheidsvorsching blijkt of vaststaat, behoeven verder de ideeën omtrent diverse ficties absoluut niet zoo stabiel te zijn, dat ze zich in de toekomst niet zouden kunnen wijzigen. Zou men zich niet kunnen voorstellen dat de ideeën over fictionahsme kunnen veranderen, dat wat met name heden fictie heet, morgen realiteit is, dan zou dit gelijk staan met de betwisting van eiken vooruitgang in wetenschappelijk opzicht. Een voorbeeld voor de noodzakelijkheid met de/e verandering rekening te houden geeft b.v. Schiller (Mind 1912 XXI 101) door te wijzen op de nieuwere beteekenis van het atoom als realiteit, namelijk als radio-actief verschijnsel. En zoo kan men ook in tegenstelling met Vaihinger den twijfel uitspreken, dat eene opvatting volgens welke alles fictie blijven zou voldoende perspectief biedt voor een toekomstig wereldbeeld.
Bestaat er dus, naar het mij wil voorkomen, geen reden aan de Alsob-philosophie hare beteekenis te ontzeggen wegens hare positieve verdiensten, hare onvolkomenheden brengen ons ertoe minder stil te staan bij



24
hetgeen ze is, dan hetgeen haar ontwikkehng te zien zal geven in den kring der denkbeelden die de grenzen tusschen rationeel en irrationeel zullen helpen te benaderen
Die ontwikkeling in een ons speciaal interesseerende richting wordt intusschen door een van Vaihingers adepten reeds eenigermate bevorderd. Wanneer Muller .Freienfels, die reeds op verschillend psychologischphilosophisch gebied belangrijk werk verrichtte, maar speciaal ook in zake individualiteit zich onderscheidt probeert de diverse feiten die men als individueel pleegt aan te nemen binnen het individualiteitsbegrip te betrekken, dan komt hij voor groote bezwaren. Het trekken van vaste grenzen is steeds uiterst moeielijk. Niet alleen ten opzichte van hetgeen buiten het individueele ligt, maar ook binnen het bovenindividueele, wat verschillende individuen tegelijk gemeenzaam is, plegen vaste grenzen te ontbreken. Zoowel lichamelijk als geestelijk hebben wij dat, wat wij als element van onze individualiteit aanzien, met andere individualiteiten gemeen. Elke individualiteit behoort steeds voor een deel in bovenindividueele complexen thuis. Maar ook zelfs afgescheiden van onze verhouding tot buitenwereld en het bovenindividueele, bij een opvatting van het individueele als iets isoleerbaars, staan we voor de puzzle van het slechts schijnbaar constante, identieke. Denken we aan de leeftijdstrappen, de verschillende individueele voorvallen welke het karakter beïnvloeden, maar zeer in het bijzonder ook aan de door Ribot e. a. beschreven en niet steeds pathologische gevallen waarbij twee persoonlijkheden m denzelfden mensch om den voorrang strijden. Voldoende reeds om de moeielijke afgrenzing der individualiteit in te zien; zij schijnt een complex dat noch vast centrum noch vasten omtrek heeft, die zich voortdurend met verwante complexen kruist, voortdurend van aard wisselt en waarvan wel verschillende verschijnings-



25
vormen bestaan, maar waarvan toch bijzonder moeielijk te zeggen is wat zij an sich is. Is het dezelfde Goethe, vraagt Muller Freienfels, die als knaap zijn vaders servies uit het raam wierp, Frau von Stein beminde, met Christiane Vulpius huwde en als grijsaard den chorus mysticus schreef? En dezelfde Rijn die zich als een paar gletscherbeekjes aan den St. Gothard vertoont en als breed water langs Hollands dijken stroomt? Neen de individualiteit moet wel iets irrationeels "zijn, zij onttrekt zich aan het logisch begrip omdat zij noch scherp omgrensd kan worden noch als constante identiteit kan worden aangemerkt. Nu is het zeer zeker waar, dat zich telkens ook meerdere tastbare feiten binnen dit veranderlijke complex voordoen, welke evenwel niet voldoende zijn om een werkelijke identiteit der individualiteit vast te stellen en dat van de meeste verschillende zijden de eisch van een met zich zelf identieke persoonlijkheid gesteld wordt. Maar waar het er om gaat de vervulbaarheid van dien eisch aan te toonen blijft men als regel in gebreke. Wat zien we nu echter in het leven? Overal kunnen we constateeren, dat, hoewel de sterkste bezwaren tegen de identiteit ons meer of minder bewust zijn, de fictie wordt aangenomen, dat die identiteit inderdaad bestaat. En hoewel men daartegen eigenlijk zou moeten opzien, voor zooverre men daarin een gevaarlijke hersenschim of een bedrog zou kunnen zien, bestaat daarin volgens Muller Freienfels niet de minste reden. De waarde der fictie valt allerminst te ontkennen. Wel is de fictie van een constante met zichzelf identieke persoonlijkheid een bewuste vervorming van den feitelijken toestand, maar als zoodanig een denkmiddel van het grootste gewicht, dat practisch goed is toe te passen en inderdaad aan een heele reeks der bovengestelde eischen kan voldoen. Al brengt dit standpunt misschien veel wat schijnbaar vaststond, aan het wan-



26
kelen, daardoor is het nog niet negatief; het stelt slechts in de plaats van schijnbaar constante waarden erkènd veranderlijke. Voor de noodzakelijkheid geplaatst van persoonlijkheden begrippen te vormen, moet men dit nu doen in het bewustzijn, dat zij slechts fictieve waarde hebben. We trachten daarom ons zooveel mogelijk van het achter deze ficties staande irrationeele bewust te blijven, omdat voor volledige kennis niet alleen de vaststelling van het rationeele, maar ook de erkenning van het irrationeele behoort.
Zijn we dan ook geneigd de ontwikkeling van Vaihingers leer, die Muller Freienfels inluidt, nog afgescheiden van het directe verband met ons onderwerp, een gelukkige te noemen, toch geschiedt dit slechts onder een zekere mits, een mits van denzelfden aard als aan onze waardeering van Vaihingers philosophie ten grondslag ligt Vaihinger hoopt voor zijn philosophie ook als wereldbeschouwing een toekomst en we mogen aannemen, dat ook Muller Freienfels daarin mede het essentieele zijner leer ziet, dat men zich steeds van het irrationeele bewust zal blijven. Zooals boven reeds bleek, vinden we dien eisch deels te absoluut, deels ongewenscht. De eisch der bewustheid van fictie en irrationaliteit is in hare algemeenheid ongerechtvaardigd, maar nog meer verwerpen wij den eisch, dat fictie en irrationalisme zoozeer het inbegrip onzer gedachten, vooretellingen en ideeën zou moeten zijn, dat wij ook voor de toekomst zouden moeten hopen, dat hij blijve gelden. Sterns inzicht, dat een toekomstige psychologie op personalistischen grondslag de leer der bewustzijnsdwalingen zal hebben te behandelen, is uiterst belangrijk. Voor de hoop, dat fictie en irrationaliteit een belangrijke plaats zullen blijven aannemen, is echter geen aanleiding. Integendeel, hoe noodig zij voor het tegenwoordige zijn, en hoe lastig wij ons nog een idee kunnen vormen van een wereld



27
zonder eenigerlei irrationaliteit, moeten wij, dunkt me, hopen niet alleen maar er alle krachten aan geven, dat zij voor het toekomstige overbodig worden.
Aan onze studie ligt dus een zoodanige idealistischpositivistische wereldbeschouwing ten grondslag, die naast de veelzijdige eenheid en het op zichzelf staande doelgebied de psycho-physische neutraliteit der persoonlijkheid aanneemt, overal in de wereld de hoogst belangrijke rol van fictie en irrationaliteit in het algemeen zonder het postulaat van absolute bewustheid daarvan accepteert met dien verstande, dat men den eisch overbodig tracht te maken, dat ook voor de toekomst fictie en irrationaliteit onze gedachten zouden moeten blijven vervullen. Doch hoewel de hier volgende studie aan ons uit deze wereldbeschouwing meer en meer gegroeide inzicht volkomen inhaerent is, zal dit uit den aard der zaak hier meer daar minder, niet overal even duidelijk kunnen blijken. Gecompliceerd als dit onderzoek is, kunnen alle deelen niet evenzeer de sporen daarvan dragen. Toch is het er geheel en al van doortrokken. De elementen, waaruit deze studie bestaat en de elementen, welke deze wereldbeschouwing vormen, houden ons reeds tal van jaren bezig, zijn geleidelijk in ons gegroeid als een organisch geheel en hangen daarom ook met elkaar ten nauwste samen. Terwijl van tijd tot tijd gelegenheid bestond enkele brokstukken daarvan gedeeltehjk te ontwikkelen, komen zij hier te zamen in hun geheel tot uiting in een gedachtencomplex, dat, zooals de verschillende in den aanhef dezes aangegeven behandelingswijzen aantoonen, voor onzen tijd van de allergrootste beteekenis is. Natuurlijk is met hetgeen hier volgt „Karakter als cultuurelement" allerminst uitgeput, onvermijdelijk gevolg zoowel van de onvolkomenheden van den schrijver als van het feit, dat het thans ten nauwste aan een bepaald wereldinzicht is gebonden.



28
Geen oogenblik de illusie koesterend zuivere idealisten of positivisten te zullen bekeeren, en ten zeerste overtuigd, dat behandeling van uit een anderen gezichtskring reeds dadelijk een verschillend aspect zou kunnen vertoonen, hoopt hij, dat het hem eenigermate is gelukt van zijn gezichtskring uit het vraagstuk voldoende helder te hebben belicht.



HOOFDSTUK II.
WAAROM EN HOE HET KARAKTERPROBLEEM IS TE BEHANDELEN.
Staat het idealistisch positivisme in het algemeen van huis uit tusschen idealisme en positivisme in, streeft het naar een bevredigende synthese, het houdt stellig ook het midden tusschen optimisme en pessimisme. Evenmin als zijn aanhangers kunnen gelooven, dat de wereld zooals zij is de beste aller mogelijke werelden zijn zou, evenmin meenen zij, dat zij onverbeterlijk slecht is. Ontvankelijk voor de idee dat in alle kwaad een goede zijde, elk goed slechts van betrekkelijke waarde is, laten zij zich evenmin door eenige gelukkige opleving bedwelmen als door een ongelukkige stoornis terneer slaan.
Zoo voor ons idealistisch positivisme, zoo ook voor onzen tijd. Al schijnt inderdaad de vrede nog doodender voor ons idealisme dan de oorlog, hebben — zouden we willen vragen — de beproevingen, die we doormaken met het oog op de voor nieuwe indrukken zoo vatbare menschheid, niet ook hare goede zijde? En wel omdat werkelijke herlevingssymptomen eerder naar hunne intrensieke waarde zullen geschat worden, een al te spoedig herstel al te licht aan een slechts nietige, tijdelijke, eenzijdige oorzaak zou kunnen doen denken en daarom de rijpere, diepere bezinning voor overbodig doen houden. Waarmede - behoeft het nog gezegd? — allerminst wordt beweerd, dat de maat nog niet zou zijn volgemeten, neen overgeloopen, waar veeleer elke goede gelegenheid



30
tot opbouw dankbaar moet worden aanvaard; maar waarmede in het kwaad het goede wordt erkend, dat het doorgestane, meer dan anders het geval ware, aanleiding en prikkel verschaft tot goed denken en als gevolg, waar elke idee naar adaequate verwezenlijking neigt goed doen.
Nu vormt, althans zoolang het publieke domein nog niet is bestreken, elk schrijver met betrekking tot zijn eigen gedachtenstelsel, zelf de hoogste instantie. Welk fatum zijn geschrift dan ook moge beschoren zijn — waaromtrent hem noch optimisme, noch pessimisme past — tot zoolang schrijver dezes niet van het tegendeel overtuigd wordt, waagt hij de bewering, dat men ook in onzen tijd zich evenmin door stoornissen moet laten terneerslaan als door oplevingen bedwelmen. Bewering, die wellicht, als volstrekt niet nieuw, overbodig zou kunnen worden geacht, maar vooralsnog als juist hier wordt vooropgesteld, daar zij èn direct uit het bovenontwikkelde levensinzicht volgt èn door den geheelen loop dezer studie wordt bevestigd. We moeten ons ook daarom evenmin door stoornissen laten terneerslaan aks door oplevingen bedwelmen, omdat wij in menig opzicht eerst nog aan de prolegomena toe zijn. Letten we op de belangrijke instituten van Volkenbond en International Law Association. Wie bij de stichting van den Volkenbond een plotseling intredenden wereldvrede zag naderen, kan zich er evenmin over beklagen, dat hij den loop van zaken niet aan zijn verwachtingen heeft zien beantwoorden als dat men gewettigd zijn zou uit de diverse minder geslaagde evenementen, die men al dan niet terecht daarbij opmerkt, een mislukking te distüleeren. Wie in het gelukkig weer ten onzent bijeengekomen zijn der International Law Association de voor de toekomst geheel ongestoorde benadering van het internationale recht meende op te merken, is even ver



31
van de waarheid verwijderd als hij, die daarin een willekeurig, met stilzwijgen, zoo niet met spot, te begroeten verschijnsel dorst te zien. Men behoeft heusch van beide nog geen directen wereldvrede en eenvormig recht te verwachten om hun raison d'être volmondig te erkennen. Maar wel zullen beide instituten nooit hun einddoel kunnen benaderen, wanneer niet — waar vooraf Is uitgesloten — naast beider reeds hoogst gewichtige functies vraagstukken tot oplossing gebracht worden, die eigenlijk nog eerst tot het terrein der prolegomena behooren.
Er werd door Minister Heemskerk zoo juist aan herinnerd bij de opening der vergadering van de 30ste conferentie der International Law Association, dat de volken bezield dienen te zijn met „wederzijdsche welwillendheid en vast besloten, om het naakte egoïsme der kuiperij en het geweld zonder gewetensbezwaar, welke de wereld dreigde te verderven, te bestrijden door een christelijken geest van billijkheid en naastenliefde." Er werd, bij het einde daarvan, door Amsterdam's burgemeester, welhaast in denzelfden gedachtengang op „zelfbezinning en zelfbeheersching" aangedrongen. Zou het ook kunnen zijn, mogen wij ons misschien afvragen, dat het inderdaad nog te veel ontbreken daarvan en tevens het somtijds geconstateerde gemis aan voldoende vertrouwen in de „faits et gestes" van den volkenbond juist zijn grond vindt in het ontbreken van iets anders, namelijk: geconcentreerde studie van en strijd tegen dit „naakte egoïsme der kuiperij en het geweld zonder gewetensbezwaar?"
Het is hoogst bezwaarlijk uit te maken of de opvatting, dat aan stichting van den volkenbond de aankweeking van een volkenbondsgeest had moeten voorafgaan, juist dan wel onjuist is. Waarschijnlijk is er veel voor te zeggen, dat die geest eerst door het bestaan van het lichaam zich goed ontwikkelen kan en wellicht is, dank zij



32
mede het indrukwekkende Mont-Blanc-massief, ook misschien door de laatste, voor ons nationaal gevoel vleiende, neutrale presidentskeuze, die ontwikkeling reeds in vollen gang. In ieder geval hebben wij het allerbeste er voor te hopen, 't Is bovendien weer onze groote leermeesteres, de historie, die onze hoop opwekt, zij het dan ook tevens dat zij tegen overschatting waarschuwt Leert zij ons met dat gedurende de laatste eeuwen elke groote oorlogsperiode een krachtige opleving van het volkenrecht tengevolge heeft gehad? Is niet uit de beroeringen van den dertigjarigen oorlog het moderne volkenrecht geboren j hadden de Napoleontische oorlogen niet de nieuwe statenregeling van Europa tengevolge; werd niet na den Krimoorlog te Parijs de grond gelegd voor de regeling van het zeeoorlogsrecht; dankte niet aan den oorlog in de Vereenigde Staten het scheidsrechterlijke optreden zijn snellen opbloei; en trad na den Fransch-Duitschen oorlog het volkenrecht niet in een nieuw stadium van ontwikkeling ? Ook daarmede is tevens de verwachting gerechtvaardigd, dat wij ook nu weer, thans meer dan ooit, op een groote en belangrijke ontwikkeling van het volkenrecht hebben te rekenen. Maar leert de geschiedenis ons dit, zij leerde tevens — wij volstaan met er slechts in het voorbijgaan aan te herinneren — hoe desondanks een telkens terugvallen mogelijk was. Zal een dergelijk terugvallen wel eerder te voorkomen zijn, vragen we opnieuw, voordat tegen het „naakte egoïsme der kuiperij en het geweld zonder gewetensbezwaar" afdoende front is gemaakt?
Is bij den strijd daartegen in het algemeen de geheele menschheid betrokken, de vertegenwoordigers van enkele belangrijke wetenschappen zijn daarmede wel meer in het bijzonder gemoeid. In de allereerste plaats staan we nog geheel en al in het begin der techniek van de discussie : studie van bewust of onbewust misverstand in



33
<ie samensprekingen is nog terra incognita. Eerst nadat hier terrein veroverd was, zou de strijd betere kansen kunnen opleveren.
Daarin is dan de rol, den juristen, practici en theoretici, toebedeeld, niet gering. In den ideeënkring, waar wij hier worden binnengevoerd, dringt zich echter in de allereerste plaats de vraag naar voren of de geheele wetenschap van het Recht, zooals zij ons thans gegeven is, wel bij machte is een eersterangs factor in dien strijd te vormen. Zeer zeker, de wijze van toepassing van het Recht, grootendeels in handen van juristen en de wijzen van rechtsvorming kunnen hier een belangrijke rol spelen, maar moet niet in de allereerste plaats daarnaar geïnformeerd worden, of de geheele grondslag waarop het Recht rust voldoende soliditeit bezit om tot object van een wetenschap te dienen? Degenen die zich gerechtigd achten daaraan te twijfelen en, zich spiegelend aan de h. i. vaste grondslagen der natuurwetenschappen, die ook voor de rechtswetenschap opeischen, wenschen invoering van natuurwetenschappelijke methodes ook in de rechtswetenschap. Of, hoe begrijpelijk het verlangen ook zijn moge dat de in de natuurwetenschappen gebruikelijke uiterste nauwkeurigheid van onderzoek tot voorbeeld genomen worde, het ooit mogelijk zijn zal de bij de vorsching naar natuurwetten gebruikte methoden volkomen op de behandeling van de wetten van recht en moraal over te brengen, mag, nog afgescheiden van de quaestie dat ook gene niet absolute exactheid bezitten, betwijfeld worden. Maar dat men heel wat verder zal kunnen komen in de benadering van de utopische rechtsexactheid dan waartoe men tot heden gekomen is en dat men daarom zal kunnen en moeten komen tot een veel vasteren grondslag der rechtswetenschap dan de tegenwoordige, is evenmin aan twijfel onderhevig. In de allereerste en voornaamste plaats zal
3



34
men, daar dit mogelijk en veel te lang verwaarloosd is, zich duidehjker voor oogen moeten stellen welke beteekenis aan de rechtsbegrippen in het dagelijksch leven toekomt, waartoe vooral ook een veel meer psychologische vorming van de juristen dan gebruikelijk was het hare kan bijdragen. Daar vroeger uitvoerig hierbij werd stilgestaan, wordt naar die studie (Collectieve psyche in Recht en Staat) verwezen; thans moge er, meer direct in verband met het huidige vraagstuk, aan worden herinnerd, dat het psychologisch inzicht speciaal ook omtrent het menschelijk tezamenleven voor den jurist van de grootste beteekenis is, in zooverre het, ook gehuld in de nieuwere vormen, die de psychologie als collectieve psychologie vertoont, voor oogen houdt hoe de menschen deels door liefde en verwante gevoelens, instinctmatige sympathie, deels door berekening worden bijeengehouden, evenzeer als door diverse antipathiën van elkaar verwijderd; hier wordt veel, ook aan anthropologie en ethnologie ontleend, materiaal tezamengebracht, dat genetische benadering van kennistheoretische vraagstukken mogelijk maakt. Bevangen als de menschelijke geest veelal in romantische neigingen was, kan hij er zoodoende ook eerder toe worden gebracht zich van eigen menschelijke waarde rekenschap te geven, wanneer men er meer van overtuigd wordt hoe onder verschillende omstandigheden levende menschen zich niet alleen totaal verschillend kunnen ontwikkelen, maar door diverse mentaliteit de feiten ook verschillend zien. In meer dan één opzicht belangrijk is zeer zeker het feit, waarvoor men — bevangen door Heraclitus' leer van den strijd als oorzaak van alle dingen en Hobbes' homo homini lupus — ontoegankelijk scheen, dat juist de primitieve nog bestaande stammen in betrekkelijken vrede, zonder veelvuldig voorkomenden moord en geheel zonder leugen en hst leven. Zeker



35
mede belangrijk onderzoekingsmateriaal voor al degenen, juristen en anderen, die zich tot den strijd tegen het ongetemperde machtsbegeeren aangorden, waarin men vooralsnog weinig mee, maar daarenboven veel tegen heeft.
Wat, vergissen wij ons niet, daarin wel het allerergste is, is het gemis aan steun in zeker opzicht van een zeer groote macht: den godsdienst. Berust onze huidige cultuur voor een overwegend deel op macht, men mist in den strijd daartegen een krachtig, misschien het krachtigste, steunpunt, omdat de belangrijkste basis dierzelfde cultuur n.1. de religie, niet zooals voormaals de natuurlijke neiging bezit of in staat is zich tegen dit machtsbegeeren te keeren. Zooals voormaals èn voor de Essaeërs niet macht maar sociaalethiek op den voorgrond stond èn de eerste Christenheid tot laat in de Middeleeuwen wereldsche macht versmaadde. De opvatting van prof. Bordewijk in zijn praeadvies voor de Vereeniging voor de staathuishoudkunde en de statistiek, die met bijbelteksten tracht aan te toonen, hoezeer ook de geest van het Christendom de gemeenschap trekt binnen de sfeer van het verlichte eigenbelang, (aan de zucht tot zelfbehoud geappelleerd wordt om de menschen tot een hooger peil op te voeren,) is juist daarom belangrijk in zooverre zij kan getuigen voor het bewonderenswaardig zielkundig inzicht van den Stichter van het Christendom. Doch met het feit, dat men thans in de religie het zoozeer gewenschte steunpunt voor een strijd tegen het machtsbegeeren mist, is de vinger gelegd op een der meest tragische Verschijnselen van onzen tijd. Terwijl zij er mee voortgaat ons plichten tegen onze medemenschen en ons zelf in te prenten, ziet de religie zich niet alleen meer dan ooit in conflict met de werkelijkheid, die een voortdur'enden strijd vertoont, maar mist ook datgene, wat noodig zijn zou om dien strijd te doen beëindigen op een dergelijke wijze als waarop



36
men, gezien wat zij ons voorhoudt, zou meenen, dat zij met alle krachten mede zou kunnen heensturen. Jammer genoeg, kan die strijd door haar, als het meest daarvoor aangewezene cultuurproduct, moeielijk beslecht worden, omdat zij nu eenmaal genoodzaakt is, op straffe van ondergang, met de cultuurontwikkeling gelijken tred te houden. Telkens wordt ons het verband tusschen religieen cultuurwisselingen, voor zoover noodig, weer duidelijk gemaakt. Hoogst belangrijk is in dit opzicht het verband tusschen den val van het Tsarisme en de Russische Kerk. *) En is het verder, wat den laatsten tijd betreft, b.v. niet teekenend, dat een vorst Pless zijn tweeden zoon onlangs tot den Katholieken godsdienst heeft doen overgaan en wel met het vaste voornemen aldus het tot Opper-Silezië behoorende huis Pless, dat Protestantsch is, een Katholieken tak te geven, die dan, voor het geval Silezië bij Polen komt, met vrucht met het Katholieke Oosten zal kunnen samenwerken? Het geval vindt zijn pendant in de onder louter politieke invloeden ontwaakte Joodsch-orthodoxe neigingen, die zich bij een Sir Herbert Samuel vertoonen en, naast de eerbiedafdwingende, vrome overtuiging, die zich evenzeer als elders ook in dien kring vertoont, haren weerklank bij zijn imitatoren of meer onafhankelijken ook buiten Palestina schijnen te vinden. Zonder blik noch blos zijn we er aan gewend geraakt soortgelijken zoogenaamden godsdienst pour besoin de la cause gade te slaan, daar we nog ternauwernood zijn ontgroeid aan de idee der religie, zooals iemand als Hobbes die schetste: religie is dat, wat de Staat veroorlooft te gelooven, bijgeloof, dat wat de Staat verbiedt. Men zou heusch wanen, dat men ijlde of droomde als men zich op dergelijke con-
•) Men !«e tn de Wetenschappelijke bladen ran Juni 1921 een stuk getrokken uit een desbetreffend artikel Tan Iwan Peroalo In de Monde Nouveau.



37
sequenties betrapt, wanneer men niet door feiten als de bovengenoemde aan de werkelijkheid werd herinnerd en niet door uitingen van vertrouwensvolle autoriteiten in zijn meening werd ondersteund. Als zoodanig moge b.v. dienen een moeielijk voor tweeerlei uitlegging vat' bare verklaring van den hoogleeraar Heering in een referaat voor de algemeene vergadering der Remontstrantsche Broederschap, waarin Kerk en Godsdienst, voor zooverre zij zich niet in dienst der verschillende grootmachten stellen, „quantités négligeables" genoemd worden. Van een instelling, die zelf aan handen en voeten gebonden schijnt, kan men moeielijk verlossing verwachten.
Mag men dus wel aannemen, dat men tegen het euvel van het ongetemperde machtsbegeeren bij de vormen van religie, waarop onze cultuur berust of oorspronkelijk is opgebouwd, met op dien steun kan rekenen, die men er zoo gaarne zoude vinden, daarbij komt nóg dat dit machtsbegeeren tot zekere hoogte in wetenschappelijk opzicht steun heeft gevonden. Terwijl het leidende beginsel der biologie waarheen het Darwinisme voert, de strijd om het bestaan en de natuurlijke selectie — we kunnen hier ter zijde laten dat reeds zeer vroege voorloopers zooals b.v. Empedocles daarvan gewaagden — van verschillende zijde aangevochten is geworden, deed zich tevens het omgekeerde voor n.1. uitbreiding harer beteekenis. Er ontstond een tamelijk sterke openbare meening omtrent dè gelijke geldigheid van dit beginsel ook voor de menschelijke maatschappij. Ook daarvoor zou dan de strijd om het bestaan vaststaan. Zoo werd uit de door Darwin aangenomen natuurwetten niet slechts- de noodzakelijkheid maar tevens de rechtvaardigheid van oorlog tegenover het pacifistische streven afgeleid. Hoemeer alle cultuurstaten zich in den gedachtengang van den strijd om het



38
bestaan en de natuurlijke selectie inleefden, werden deze ideeën een macht in het volksleven die misschien wel dezelfde completeerende rol vervulden als de leerstellingen der Encyclopedisten vóór de Fransche revolutie. En toch, wanneer hij al heeft bewezen, dat de natuur door een onophoudelijken strijd om het bestaan wordt beheerscht en dat deze strijd in zijne blijkbare hardheid een selectie voortbrengt door zwakken en schadelijken te elimineeren, dan heeft Darwin daarbij zijn beginsel met groote voorzichtigheid uitgesproken en zijn ver_ klarende waarde beperkt tot de zuiver biologische verschijnselen van het dieren- en plantenrijk. Voor de toepassing der natuurwetten op de ontwikkeling der menschheid ontbraken hem trouwens de overtuigingskracht en de taal van een Rousseau. Bovendien was hij zich van vele zwakheden zijner gevolgtrekkingen bewust en als echte natuurvorscher er verre van hare onfeilbaarheid aan te nemen. En ook Wallace, die zich veel beslister dan Darwin over de juistheid der selectietheorie uitsprak, heeft deze voor wat hare betrekking op menschen betreft, belangrijk ingeperkt Wie toch nog mocht denken, dat de strijd om het bestaan zooals Darwin dien heeft opgevat en zooals die kan geconstateerd worden in de natuur eenige gelijkenis heeft met den menschelijken strijd, ziet trouwens ook over het hoofd dat mede Darwin de voornaamste oorzaak van den socialen vooruitgang en demenschelijke ontwikkeling in ethische factoren gelegen achtte.
Laat ons hopen, dat deze even gevaarlijke als quasi (dus onwetenschappelijke nimbus dus ten spoedigste vergaan moge. In plaats van de leer, die bruut egoïsme preekt van mensch of groep, komt dan vanzelf wat anders. Liefst uit het gebied der onderworpenheid van de individuen aan iets hoogers. Een idee die alleen dan effect zal kunnen hebben, wanneer hetgeen heden slechts



39
eenigermate en dan nog maar in de hoofden van enkelen bestaat, zal zijn uitgebreid en toegenomen. Zal de algemeene meening niet langer blijven onder den invloed van de idee der geldigheid van het Darwiniaansch beginsel ook voor de menschelijke maatschappij, en evenmin van die der noodzakelijkheid der onderworpenheid aan een der onderling strijdlustige, blijkbaar met machtsbegeeren onafscheidelijk verbonden kerkgenootschappen, dan zal zij te eerder moeten komen onder de macht van iets, wat in ieder geval eerder dan egoïsme de zelfopoffering benadert Eene evolutie, die nu eenmaal gaat in de richting eener duidelijke machtsstijging zal natuurlijk niet zoo gemakkelijk van koers veranderen, maar een vooruitgang, die dien naam werkelijk verdient, heeft vóór alles behoefte aan een ideëel karakter.
Het is dan ook niet te verwonderen, dat er in onzen tijd allerlei, in dit opzicht harmonische, geluiden weerklinken, die een naam prevelen. Nu eens heet het menschheids- of wereldgeweten, dan coUectieve emotie voor het ideëele, verder weder anders. Maar de bedoeling is dezelfde. De vraag of zoo iets mogelijk is, is maar niet met een enkel ja of neen te beantwoorden. Het feit alleen dat het iets irrationeels bevat, behoeft voor de vorming van iets rationeels geen bezwaar te zijn. Zeker is het volkomen waar, dat ter bestrijding van een machtswaan en vorming van het gewenschte X niets ongeschikter en verkeerder zou zijn dan de onttrekking van die elementen aan den strijd, zonder welke eene overwinning uitgesloten ware. Een atheïsme (voor sommigen grenzend aan pantheïsme), waarin zoo'n groot deel der denkende menschheid van onzen tijd, evenzeer als b.v. Socrates en Confucius in de Oudheid, bedekt of openlijk, is vervaüen, behoeft - speciaal in de gevallen waar het in devotie verre boven het heidendom eenerzijds, boven menig vastgeroest sectaris anderzijds



40
uitgaat — zeer zeker nog niet blijvend te zijn. Of er in de plaats van een onvruchtbaar atheïsme meer ware religie zal komen, misschien iets. nieuws zal opbloeien, indien het mocht zijn dat de religieuse stelsels, waarmede de Grieksch-Romeinsche cultuur werd afgesloten, voor onzen tijd niet meer voldoende zijn, zal de toekomst leeren. De geschiedenis toonde reeds hoe uit atheisme godsdienst geboren kan worden, maar ook hoe de idee der Godheid voor de mensch heid een onverwoestbare, eeuwige schepping is, die wel gewijzigd, geperfectionneerd, geïdealiseerd, maar nooit geheel verlaten of ontkend kan worden, met uitzondering alleen van volken die degenereeren en verzwakken. De door ons tegenwoordig atheisme, als vooral te eng, bestreden dogma's kunnen wellicht een zoodanige ontwikkeling doormaken, dat zij onzen geest voldoen, daar /le grond van dit atheisme ten deele zeer zeker gelegen is in een te breed geloof, dat het oude kader niet bevatten kan. „Athées du premier étage, nous redeviendrons crbyants au Christianisme du second étage" meent Draghicescoinzijn lezenswaardige l'Idéalcrèateur (Paris Alcan. 1914 blz. 315), volgens wien het de taak van een nieuw idealisme zijn zal dit geloof te rationaliseeren. „Sa morale sera la morale chrétienne, la conception juridique de la destinée du monde, appliquée a 1'organisation de la société moderne; ce sera la modification idéale de ceüe-ci EUe s'appliquera alors è préciser le royaume de Dieu, a le rapprocher de la réalité, a faire pénétrer eet idéal dans la réalité sociale. Et son Jéhovah sera, de nouveau, le Dieu de tous les peuples, de toutes les nations" (1. c. 317).
Wat de toekomst hieromtrent ook leeren moge, even zeker als het is dat de doordringing van het höogere, het ideaal in de maatschappelijke werkelijkheid in ieder geval nooit plaats zal kunnen vinden, indien niet de



41
fatale invloeden der bovengewraakte ideëen gebroken worden, even zeker is het dat met een louter afbraak niet kan worden volstaan. Wat in elk geval naast de ontwikkeling der religieuse grondslagen en quaestie van organisatievorm *) de aandacht vraagt, is een meer minutieus verband» tusschen de macht en de groepen persoonlijkheden, die haar zullen hebben uit te oefenen.
Men komt er zoo toe, zonder zich overigens in de meerdere of mindere merites van bepaalde groepeeringen te verdiepen, na te gaan welke wijziging der machtsgroepeering redelijk kans op verbetering, d.w.z. afname van het overheerschend machtsbegeeren, in uitzicht stelt. Is er redelijke kans dat wijziging der maatschappij in socialistisch-communistischen geest hiertoe zou voeren ? Ter beantwoording van die vraag, voor wat de sociaaldemocratie betreft, is het misschien reeds afdoende te verwijzen naar de houding die in den tijd vóór den oorlog door deze partij in de geheele wereld is aangenomen. We herinneren hieromtrent speciaal nog even dat zij in Frankrijk en Duitschland voor de oorlogscredieten hebben gestemd, in België en Frankrijk in de ministeries der nationale verdediging zijn getreden en krachtig deelnamen aan de organisatie van het verzet tegen den binnendringenden vijand.
Nu kan men hierover natuurlijk verschillend oordeelen en eenenander voor zoover daarin inderdaad een voor onze huidige opvattingen nog steeds te waardeeren deugd blijkt, als uitingen van vaderlandsliefde, prijzen. Den weg van bestialiteit over nationaliteit naar humaniteit) zooals Grillparzer het noemde, hebben we nog
*) Of daarvoor ook misschien zoowel arbeid in den trant van Girgensohn's Seelische Aufbau des religiösen Erlebens als proefnemingen omtrent invloed van wel of -niet gecompliceerd officieel raderwerk den weg kunnen banen, zou het belangrijk zijn van deskundigen te vernemen. Verblijdende teekenen zijn zeer zeker, dat men in den kring van den Protestantenbond blijft voortarbeiden en misschien nu ook reeds de vroeger wel aangeroerde quaestie der „mogelijkheid" onder de oogen gaat zien?



42
niet ten halve afgelegd. Maar tot kampioenen van den wereldvrede of pionieren van verzet tegen overheerschend machtsbegeeren maakt dit optreden de sociaal-democratie nooit Hoe afdoende deze gedraging intusschen moge zijn ter motiveering eener negatieve beantwoording ten opzichte der sociaal-democraten, voor hunne meer linksche broeders, voorzooverre die immers een andere houding aannamen, geldt zulks niet. Waarmede echter allerminst de geschiktheid der communisten voor bedoeld pionierschap bewezen is. Reeds het geheele uitgangspunt hunner leer, die op verovering van macht uit is, — om 't even of dit nu in parlementarisme of radenstelsels culmineert — maakt de discipelen niet de meest aangewezenen zich tegen machtsoverheersching te keeren. Zeer zeker, de macht waarop wordt afgericht en die welke te bestrijden is, is een andere. Personen die in zekere richting getraind zijn, valt echter maar niet zoo botweg het tot hiertoe en niet verder toe te roepen. Waarbij nog komt het ons thans allen wel eenigermate bekende verschijnsel der oligarchische tendenzen van het groepsleven. De uiterste partijen plegen voor den individu als zoodanig al evenmin respect te hebben als de meest behoudende, door tyran of autocraat bedwongen gemeenschap. „New democracy is but old despotism, differently spelt," caricaturiseerde Spencer. En niet alleen dat het groepsleven zelf oligarchische tendenzen vertoont maar het prikkelt door eigen exces tot tegenovergestelde reactionnaire excessen. Had voor den nieuwen tijd de Fransche revolutie het ons reeds geleerd, de allernieuwste geschiedenis heeft hierin meer dan één voorbeeld gegeven. Het is niet het eenige geval waar de practijk van socialisme en communisme zoo sterk mogelijk van hare theorie afwijkt Waar het hier de plaats niet is aan te toonen dat het socialisme geen maatschappij kan opbouwen, gegrondvest op de absolute



43
beginselen zijner leer, omdat zij op de onbedwingbare oppositie der feiten afstuit — omtrent het „liberale socialisme" zal men zich zijn oordeel nog in elk opzicht moeten voorbehouden —, behoeft men niet heel ver te gaan om tot de zekerheid te komen dat het in de allerlaatste plaats een wijziging der maatschappij in socialistisch-communistischen geest is, welke kans biedt den weg te bereiden voor een toekomst waarin de neigingen tot machtsbegeeren gebreideld zijn.
Wie verder, in een andere richting gaat zoeken, kan begrijpelijkerwijze in den gedachtengang komen waarbij zich van zelf de conclusie opdringt, dat men de beschavingsleiding dan maar meer dan vroeger moet overlaten aan dat deel van het menschelijk geslacht, waarbij de emotie voor het ideëele steeds aanwezig zou zijn: d.w.z. de vrouw. Aan deze conclusie, hoe schijnbaar plausibel misschien ook, die voornamelijk getrokken werd in het laatste werk van den bekenden socioloog Kidd, wiens Sociale evolutie onder Treubs auspiciën ons tientallen jaren geleden werd gebracht, zou ik gaarne willen tegenwerpen dat zij op zijn minst genomen eenigszins voorbarig is. Wanneer men zoekt waardoor het komt dat aan de typische vrouw een grooter emotie voor het ideëele dan aan den typischen man wordt toegeschreven, vindt men voornamelijk twee eigenschappen meer bij haar ontwikkeld: het religieus gevoel en het altruisme. Wat het religieus gevoel betreft maakt Heymans aannemelijk, dat de vrouwen het evenzeer in toewijding voor de ouderwordende als in geestdrift voor de nieuwe godsdiensten van de mannen winnen; verder vinden de uiterste vormen der religieuse concentratie en het bijgeloof vooral hun aanhangers bij de vrouw. Wat de liefde betreft, waarop het altruisme zou zijn gegrondvest, dat de vrouwen ook in de sexueele liefde minder het sexueele element dan de liefde zoeken,



44
schijnt misschien *) bewezen door het feit dat de beroemde mannen dikwijls tot een hoogen leeftijd bemind worden. Eindelijk geven de vrouwen in de liefde meer dan zij erin ontvangen en winnen het van den man in medelijden en menschenliefde.
Wanneer men desalniettemin oordeelt, dat Kidd's conclusie op z'n minst genomen een beetje voorbarig is, gebeurt dit om diverse redenen. Laat ons in stilzwijgen de gerechtvaardigde mannelijke oppositie voorbij zien, die niet weinig strijd zou veroorzaken en zien wij ook den afkeer van de grootste helft der vrouwen voor dien ommekeer voorbij (excusez du peu), ook dan blijft er nog wel iets tegen aan te voeren. Vooreerst is de vriendschap van vrouwen, in het bijzonder voor hare sexegenooten, kleiner dan die van mannen; van tijd tot tijd vinden vrouwen het zelfs noodig op meerdere vrouwelijke verdraagzaamheid aan te dringen; het vriendschapsgevoel zooals dat onder mannen veelal tot hoogeren leeftijd pleegt (ook volgens prof. van der Vlugt nog meer: placht) voor te komen schijnt voor de vrouwen in het algemeen te flauw te zijn. Verder is het altijd twijfelachtig of de vrouw, wier emotioneele natuur nu niet bepaald altijd in toestanden van opwinding en o. a. bij de verovering van haar eigen rechten met een engelachtige zachtheid doet handelen, en die niet steeds voldoende het subjectieve van het objectieve onderscheidt, een zoo sterke leidingspreferentie zou kunnen verdragen. En eindelijk blijft het de vraag of onder totaal veranderde omstandigheden en bij een omgekeerde machtsverhouding, de vrouw het ideëel hoogere karakter zou bewaren, hetwelk alleen een dusdanige hoogere plaats motiveeren zou. Hoewel het ideëele karakter vaak bij de vrouw voorkomt, waardoor menigeen dan ook in
*) Misschien, omdat daaruit niet alleen liefde maar evenzeer eerzucht, ijdelheid te diatilleeren is.



45
vertrouwen hare rrfedewerking gaarne tegemoetziet, moet men niet verwachten dat door wijziging der leidende positie tusschen de beide geslachten, de invoering van een uitsluitend vrouwelijk leiderschap, zooals iemand als Kidd, waarschijnlijk onder oorlogsinvloed, wil,-de beschavingsloop zich voldoende in de gewenschte richting zou wijzigen.
Bestaat er dus niet de minste aanleiding van een wijziging der maatschappij hetzij in socialistisch-communistische hetzij in extréme-feministische richting in dit opzicht verbetering te verwachten en zou men geen andere groepswijziging voor dit doel weten aan te geven, dan schijnt het eenige logisch direct daartoe voerende middel dit te zijn, zorg te dragen dat de individueele menschelijke eigenschappen, welke het euvel in de hand werken, niet meer worden aangekweekt, zoo mogelijk zelfs uitgeroeid.
Let men op de waardeering, welke de emotie voor het ideëele in het algemeen ondervindt, dan valt een zeker tweeslachtig resultaat te constateeren, dat zich bij geen enkele belangrijke groepswijziging, van welken aard dan ook, inzake het leiderschap, belooft te wijzigen. Terwijl b.v. de voornamelijk door mannen begane dronkenschap groote nadeelen oplevert in den strijd om het bestaan en de matigheid als voordeelig moet worden beschouwd, kan men hetzelfde niet van de reinheid zeggen. Er zijn toch immers beroepen, welke personen, gewend aan zindelijkheid, aan minder scrupuleuze mededingers moeten overlaten; er zijn in onze groote industrieele centra geheele wijken, waar slechts zij kunnen bestaan, die als gewoonte aan elk idee van zindelijkheid den rug hebben toegekeerd. Nog erger is het met de eerlijkheid gesteld. Men weet dat bij eiken strijd de eerlijke mensch beperkt is tot een zeer bepaald aantal middelen voor aanval en



46
verweer. Is de tegenstander weinig scrupuleus of zelfs oneerlijk, dan kan de zaak voor den ander reeds ten deele verloren zijn. In bijzonder geven het handelsverkeer en het juridisch leven hiervan talrijke voorbeelden. De toespitsing van den geest naar list en sluwheid is een vaak voorkomend verschijnsel. De noodzakelijkheid is groot, niet alleen om dit verschijnsel direct te bestrijden, maar tevens om zorg te dragen dat keering van overmatig machtsbegeeren dit andere verschijnsel niet als een soort schaduw na zich sleept. Het is niet in te zien wat voor soort groepswijziging in zake de leiding hierin verbetering zou brengen. Eerste voorwaarde voor die verbetering is daarentegen beter inzicht in een ideeëncomplex, dat nog al eens verwaarloosd wordt. Men wenscht natuurlijk energie aan te kweeken, de levenskracht der menschheid telkens te versterken, waar noodig op te wekken En in het bijzonder wordt ook waar van karakter en persoonlijkheid sprake is, van energie gerept, liefst tot de krachtigste energie aangespoord. Doch, zoo dikwijls als van energie sprake is, .zoo weinig wordt van behoorlijke energie gesproken, En toch moet de energie, wil zij van werkelijke waarde zijn, op het ideëele gericht zijn; op volkomenheid afsturend, moet zij in de goede richting gaan. Het stelde mij teleur, dat daarover ook een absoluut stilzwijgen bewaard werd in Heymans' Ueber die Anwendbarkeit des Energiebegriffes in der Psychologie, waarin gepoogd wordt de toepasselijkheid der voor de natuurkunde aangenomen energiewetten ook voor het geestelijk leven aan te toonen. Misschien is mijn teleurstelling ongerechtvaardigd, omdat niet „Ethik" maar „Psychologie" was aangekondigd en wellicht had ik ook anders op stilzwijgen daarover moeten gerekend hebben. Weliswaar zoude, wanneer ook dit vraagstuk daarin behandeld was, de kans groot geweest zijn dat het verrassende



47
perspectief, hetwelk ook thans weer *) het slot der studie van onzen grooten landgenoot bevat, eenigszins verduisterd was geworden. Maar dan was tevens een gezaghebbend begin gemaakt met de behandeling van een vraagstuk, dat meer dan eenig ander van actueel, practisch nut op dit gebied mag worden genoemd. Waar men op den duur niet eraan zal kunnen ontkomen verschillende regels te stellen betreffende voor de menschheid in verschillende graden nuttige of schadelijke, materieele zoowel als geestelijke producten, zou de medewerking der psychologie hier zeer te stade kunnen komen, om te leiden tot de kennis, tot welke hoogte hier medewerking van den mensch zelf te verwachten is, in hoeverre dwang daarentegen van nóode zal zijn, hoe tegen dien dwang zal worden gereageerd. Om te beginnen zal men zich rekenschap moeten geven van het allerbelangrijkste gedachtencomplex dat door de woorden behoorlijke energie **) gecombineerd wordt gevormd. Zou het misschien mogelijk zijn hiérbij dezelfde methode toe te passen, welke voor het denken, waarvoor psychologisch nog geen nauwkeurige bepaling bestaat, gevolgd werd? Evenzeer als wel wordt aangenomen dat het normale denken staat tusschen de twee uitersten, nl. droom of ideëenvlucht ter eene zijde, haarklooverij ter andere zijde, zou men wellicht als de twee uitersten tusschen welke de behoorlijke energie het midden vormt, energieloosheid en ontembare energie of streberei kunnen beschouwen. Zoo ooit eischt de tegen-
*) „Thans weer." In zijn sympathiek betoog in „De oorlog en de vredesbeweging" Groningen Wolters 1914 werden door Hcymans tot staving van zijn optimistisch gevoelen voornamelijk een drietal argumenten aangevoerd, waartegenover ik me in een artikel in het Tijdschrift voor wijsbegeerte de vrijheid veroorloofde een drietal thans met geheel en al ongegrond gebleken contra-argumenten te stellen. Opmerking minder bedoeld ad majorem ipsius gloriam, dan wel om aannemelijk te maken dat ook het thans gereleveerde, hoewel niet van vakpsychologische zijde afkomstig, juist kan zijn.
*•) Een aangrenzend probleem wordt gevormd door het belangrijke, ook eerst in den aanvang staande vraagstuk der Rechtsenergie.



48
woordige tijd hier een nauwkeuriger onderzoek dan tot heden plaats vond. Terwijl er tot op den huldigen dag nog zeer onvoldoende speciale belangstelling voor bestond, zelfs begrip en naam betrekkelijke noviteiten zijn, v wordt het zoo langzamerhand tijd tot ontginning van dit geheel onontgonnen terrein over te gaan. Meer dan ergens zal daarbij gelegenheid zijn de waarde van het traditioneele en nieuwe tegen elkaar af te meten.
Intusschen, wanneer maar eerst de erkenning gekomen is dat men beide even schadelijke uitersten bezwaarlijk tot de indifferente symptomen rekenen kan, zal men door beider bestrijding wel tot aanwakkering der behoorlijke energie komen, die daardoor vooral gemotiveerd wordt, dat zij in het algemeen den grondslag, het substraat vormt van datgene wat men dan wel collectieve emotie tot het ideëele of wereld (menschheids)geweten pleegt te noemen.
Bestrijding van energieloosheid ter eener, ontembare energie ter andere zijde! Is het niet juist ook de negatieve zijde van elke karaktervorming, aankweeking van het innerlijke, persoonhjkheidscultuur? Het ontzeilen der dubbele reeks moeielijkheden welke zich constant voordoet: het wegzinken in het groote heir der kuddedieren en de africhting tot autocraat. Men wenscht beteekenende persoonlijkheden waarbij de beslissing tot handelen niet uit uiterlijke losse prikkels, imitatie of suggestie, doch uit een innerlijke macht, de opborrelende eigenaardigheid der individualiteit voortkomt, maar men wil tevens menschen, geen Uebermenschen. M. a. w. men wenscht behoorlijke energie. Men erkent de juiste bestanddeelen der persoonlijkheid, maar daarbij de irrationaliteit en wil die laatste weren.
In afwachting dat wellicht nu ook de psychologie, die bezig is als practische wetenschap ook ten nutte van cultuurvraagstukken werkzaam te zijn, ook in deze



49
haar licht kan doen schijnen, kan men deze materie thans waarschijnlijk het beste bevorderen door haar uit drieërlei gezichtspunt onder de oogen te zien.
Vooreerst is het van zelf sprekend, dat men, uitgaande van een aanwakkering der emotie voor het ideëele door aankweeking van behoorlijke energie aan een door onderwijs en opvoeding te benaderen karaktervorming denkt
Er is zonder twijfel niet minder aanleiding te onderzoeken in hoeverre die karakteirorming zoo goed mogelijk ten algemeene nutte kan strekken. Want eerst door aanwending daarvan ten algemeenen nutte bestaat de mogelijkheid te komen tot collectieve emotie voor het ideëele.
Maar het is eveneens noodzakelijk na te gaan of daar tusschen in, tusschen het door onderwijs en opvoeding kweeken van karaktervorming en de aanwending der karaktervorming ten algemeene nutte, collectieve-emotie tot de vorming van het ideëele, niet een schakel mist die de keten te broos zou maken; het op zuiver reëel-idealistischen grondslag staande onderzoek, wat hier de missinglink is, dankt daaraan zijn ontstaan.
Het vervolg dezer studie tracht op die vraag tusschen de behandeling der pedagogische karakteivorming (Hfdst. UI) en van het karakterelement der openbare meening (Hfdst. VI) het voorbereidend en definitieve antwoord te geven (Hfdst IV en V).



HOOFDSTUK III.
KARAKTERVORMING DOOR ONDERWIJS EN OPVOEDING.
Zoo verschillend als de stelsels volgens welke zij plaats vindt, zoo gebruikelijk is sinds menschenheugenis de opvoeding zelve. In weerwil van zijn gunstige afwijking tegenover de andere schepsels is de mensch bij zijn geboorte zoo hulpbehoevend, dat hij niet alleen gevoed maar ook jarenlang opgevoed, d. w. z. gekweekt en ontwikkeld moet worden. Hoewel voorzien van nog sluimerende krachten, die eerst na ontwikkeling tot vrije en zelfstandige werking zullen komen, heeft het kind vooreerst de hulp van anderen noodig. De aard dier hulp pleegt niet alleen bij het ouder werden van het kind (ontogenetisch) te veranderen maar is ook in den loop der tijden (phylogenetisch) aanmerkelijk ge-, wijzigd. Ziet men deze bij de natuurvolken veelal nog beperkt tot een zuivere nuttigheidsdril, volkomen gelijkend op die welke bepaalde dieren op hun jongen toepassen, al naar gelang de godsdienst of kunsten en wetenschappen tot meerdere ontwikkeling gekomen zijn, neemt niet meer de speciale lichamelijke opvoeding maar de moreele of verstandelijke, een overwegende plaats in. Terwijl een op oorlogvoeren gebaseerde beschaving slechts lichaamsoefeningen op waarde weet te schatten, zal een geheel eenzijdig in religie opgaande beschaving tot ascetisme kunnen geraken en een al te geraffineerde beschaving hyperintellectualistisch dreigen te worden.



51
Het groote geheim om de menschelijke natuur tot hare volkomenheid te brengen en daardoor dus ook zulke eenzijdigheden te vermijden, zou nu, volgens menig groot denker, juist in de opvoeding gelegen zijn. Geloof aan veredeling van het menschengeslacht houdt de opvoeders voortdurend bezig; men twijfelt aan het nut van hooge uiterlijke cultuur, wanneer niet tegelijk de menschen zich al dit fraais waardig toonen. Intusschen is het de vraag of daarbij niet veelal overschatting van de macht der opvoeding plaats vindt, wanneer men ziet hoe die hoogstbeduidende geesten zoo goed als alles van haar verwachten. Worden wij immers niet tot bescheidenheid aangespoord wanneer we zien dat individuen en groepen ver beneden het ideaal blijven, welke de opvoeders van hen ontwierpen en daartegenover andere onder de ongunstigste uiterlijke omstandigheden zich ver verheffen boven hunne omgeving. Wanneer men toch in weerwil van opvoeding achteruitgang en daarnaast ontwikkeling door eigen kracht constateert, is men dan niet gerechtigd de opvoedingsidealen wat lager aan te slaan? En is het niet begrijpelijk dat evengoed als een verongelukt menschenleven aan een gebrekkige of verkeerde opvoeding wordt toegeschreven, daarnaast ook wel een pessimistischer geluid weerklinkt, als b.v. in het „naturam expeüas furca, tarnen usque recurret" is neergelegd, of andere ontwikkelingsinvloeden worden aangevoerd ?
Intusschen, juist ook het feit dat men andere machten aanneemt, die als meer of minder verborgen invloeden ook een rol in de menschelijke ontwikkeling spelen, kan naar een volgens een bepaald plan opgemaakte opvoeding doen streven! Of men aan de vrijheid of aan de natuur of aan de erfelijkheid of aan iets anders een meer of minder grooten invloed toekent, wie zich op dit gebied eenig ideaal doel voor oogen stelt, zal



52
geneigd zijn een met die invloeden rekening houdend plan op te maken, een vorm van opvoeding te ontwerpen, die eigenlijk steeds zou moeten beginnen met de grenzen der opvoeding, de mate van opvoedbaarheid van den mensch aan te geven. Zien wij goed, dan bewegen die grenzen zich tusschen twee uiterste opvattingen, de negatieve opvatting dat de mensch onder de handen der menschen kans heeft te ontaarden of in ieder geval heden is en in de toekomst zijn zal zooals hij voor eeuwen was en de positieve opvatting dat de mensch niets is zonder het werk des menschen en dat het de noodige dosis geestelijke energie is die volstaat om de menschheid in geluk te doen groeien. De opvattingen n.1. eenerzijds van Rousseau en onzen kortelings ontslapen landgenoot Bavinck, die ontkent dat door kunst en vliegwerk een hooger menschentype zal optreden en anderzijds de opvatting èn van Helvetius èn van Paul Barth, die gelooft dat Europa's geestelijke energie, die de wonderen der techniek heeft geschapen ook steeds meer praesteeren zal in de geestelijke techniek, die aan de opvoeding dienstbaar is en dat de menschheid na zware beproevingen meer zal groeien in geluk waaraan zij het beste houvast heeft in het zedelijk streven en in de vreugde aan voortdurenden arbeid. Waarschijnlijk ligt ook hier weer de waarheid tusschen beide in. Bevat niet deze opvatting het juiste midden,' dat de empirisch vaststaande opvoedbaarheid bij diverse naturen verschilt en in de middengroep tusschen genies en idioten het grootst is, dat zoowel rassen- als individueele eigenaardigheid in aanmerking moet genomen en een planmatige inwerking op fysieke en geestelijke ontwikkeling der opgroeiende generatie voortdurend gevolgd? Kan men ook hier niet eerder door het rekening houden met de individueele verschillen dan door een algemeen ja of neen, de mogelijkheid



53
eener waarheidsgetrouwe oplossing der opvoedbaarheidsquaestie benaderen ? Is het toch doelloos van een kind iets anders te willen maken, dan waartoe geboorte het voorbestemt, de aanwezige kern laat zich op verschillende wijze be- of mishandelen. Zonder een communis opinio in dezen hebben intusschen velen zich 'er toe gezet een vorm van opvoeding te ontwerpen en enkelen om zelfs een stap verder te gaan en een systeem van opvoeding op te bouwen. Voortbouwend op hetgeen vooral in Kant's, Locke's, Rousseau's verschillende meeningen is neergelegd, was Herbart de eerste, die een volledig paedagogisch systeem gaf. Herbart en zijn volgelingen leggen den nadruk op de goede gezindheid, op den goeden wil; meer dan kennis, goederen, handelingen, is h. i. de goede wil het nastrevenswaardige! Zedelijk vorming van den wil zien ze als hoogste doel der opvoeding. Ja de geheele leer der paedagogie valt zoo met de leer der zedelijke persoonlijkheid samen.
Niet alleen daardoor heeft Herbarts systeem groote waarde. Wij danken aan hem niet alleen het inzicht, dat een goede paedagogie aan de ethiek haar doel, maar ook dat zij aan de psychologie hare middelen heeft te ontleenen. Hij was-de voorganger op een terrein, dat vooral ook in onzen tijd, ondanks de van verschillende zijden tegen hem ingebrachte bezwaren, op de meest intense wijze geëxploreerd wordt en waarop men, zich ervoor hoedende overdreven verwachtingen van de psychologie te hebben, doch haar zeker evenmin te onderschatten, voor de toekomst het ontstaan der zuiver experimenteele paedadogie verwachten mag.
En toch ook hier weer de spiraalvormige evolutie.
Voordat de differentieele methode der psychologie, zooals thans het geval is, helder had aangetoond, dat een algemeene, normale subjectiviteit een in werkelijkheid nooit zuiver voorkomende, fictieve abstractie is, zijn er



54
eerst verschillende ontwikkelingstrappen betreden. De min of meer wetenschappelijke charakterologie, waarvan de temperamentenleer uit de Qudheid den oorsprong vormt, ging nog van de overtuiging uit, dat men een of meer grondeigenschappen der individualiteit begripsmatig zou kunnen bevatten, zoodat zij dan tracht de diverse hoofdvormen te vinden, waarin deze grondeigenschappen kunnen optreden; ook thans nog treedt zij op in den vorm van een verbinding tusschen philosophische hypothesen over het menschelijk karakter en temperament met tot zekere hoogte empirische onderzoekingen, waarbij Franschen als Paulhan en Malapert den toon aangeven. De diverse psychognostische richtingen, voornamelijk physionomie, phrenologie en graphologie, waarvan de taak bestaat in de vaststelling der betrekkingen tusschen bepaalde menschelijke toestanden en bewegingen eener- en de individueele eigenaardigheid anderzijds en in de toepassing van dezen samenhang op de karakteriseering van bepaalde individuen, zijn misschien wel voorbestemd steeds onvolmaakt en gebrekkig te blijven. Niet zoozeer vanwege de thans nog onvoldoende methodiek, die immers voor verbetering vatbaar is, maar wegens de willekeurige keuze van een bepaalde symptoomgroep (respectievelijk: gezichtsuitdrukking, hersenknobbel, schrift) als eenig erkennings middel. De differentieele, individueele psychologie gebruikt deze symptoomgroepen naast andere, niet als grondslagen voor een bepaalde verklaringswijze, en tracht van de veelheid der in den individu te constateeren verschijnselen geleidelijk, doch wetenschappelijkmethodisch op te klimmen tot de eenheid der individualiteit. Dit zal zeker voorloopig, misschien altijd, wel trachten blijven. Daar het de differentieele psychologie tot heden in hoofdzaak nog slechts mocht gelukken voor het eene hoofdprobleem, dat der temperamenten,



55
de meer exacte methoden toe te passen en deze voor het fundamenteele karakterprobleem nog niet aanwendbaar zijn, blijft de meer intuïtieve beschouwingswijze van den karakteroloog voorloopig nog een zeer gewenschte aanvulling van het meer analyseerend onderzoek van den psycholoog vormen. Klages (Prinzipien der Charakterologie S. 4) meent dat het daarbij niet gaat om twee verschillende wijzen van behandeling van het zelfde object dan wel om twee totaal verschillende objecten. „Die Psychologie hat es mit dem Denken, dem Fühlén, dem Wollen U.s.w.zutun, das urwüchsige psychologische Erkenntnisinteresse geht demgegenüber ganz entschieden auf den Charakter als den nahrenden und bedingenden Boden menschlichen Innenlebens. Beide Richtungen sind berechtigt, aber die letztere steht dem realen Leben naher, wird durch ein üefëres Bedürfnis gefordert und ist eines unbeschrankteren Fortschrittes fahig. Die Oefahren aber, die einer streng wissenschaftlichen Bewaltigung ihres Stoffes drohen, kommen im Gegensatz zu den Einwtirfen, die wir zurückwiesen, von der Tendenz zur Praokkupation des neuen Gebietes durch die nun einmal herrschenden Grundbegriffe. Damit streifen wir und negieren allerdings gewisse lehrreiche Auswüchse der Psychologie der Gegenwart."
Hoe dit ook zij, wanneer beider gezamenlijke taak om zich in den mensch te verdiepen, hem van alle kanten te bezien, hem als het ware zoolang met zoeklichten te bestralen totdat hij doorzichtig is geworden is beëindigd, begint het echte werk eerst pas. Dan moet de draad ontdekt worden, die door den betrokkene loopt, dan gaat het om de hoogere eenheid, de hoofdfunctie waarvan al het andere afhankelijk is. En wanneer dit alles ontbreekt, dan gaat het eerst recht om karaktervorming.
De omstandigheden hebben Herbart directe en indi-



56
recte, veelal onbewuste, volgelingen gegeven, die met hem karaktervorming vooropstellen. Overtuigd, dat de wereldellende voor een groot deel moet worden toegeschreven aan overschatting van verstand, onderschatting der andere psychische functies, is men dan geneigd, meer en meer karakter op waarde te houden. Men wil meer ontwikkeling van het innerlijke, ontplooiing der menschelijke ziel. De noodzakelijkheid gevoelende echte persoonlijkheden te kweeken, wier natuurlijke ontwikkeling zoowel als hun geschiktheid tot samenleven bevorderd wordt, komt men als van zelf er toe in het pedagogisch systeem de bewustheid te doen doordringen, dat in zake opvoeding en onderwijs het intellect slechts één element, niet alles is. Men komt tot dien eisch ook reeds door de slechte ervaring, die onevenredige toestrooming uit de onderste lagen der bevolking in de hoogere beroepen veroorzaakt; te constateeren valt (zeer speciaal in) Duitschland en Amerika maar eenigermate overal) dat daardoor meer winstbejag en baantjesjagerij dan echte cultuur bevorderd wordt, al te vaak begaafde arbeiders worden geprikkeld hun vak te verlaten en zeker soort eenzijdige specialisten gekweekt worden. We leven verder niet meer in den tijd, toen men geloofde dat voor elke school een gevangenis kon worden afgebroken en dat er een uitsluitend goede invloed van het uitsluitend intellectueele onderwijs uitgaat. Volkomen juist is het, dat misdadigers in het algemeen slechts weinig of niet onderrichte personen zijn; toch is er geen directe verhouding tusschen gebrek aan onderricht en criminaliteit. Verhooging alleen van het aantal onderrichte personen behoeft geen vermindering van criminaliteit op te leveren. En dat voornamelijk ook wel daarom niet, omdat de graad van ontwikkeling alleen volstrekt nog geen norm voor het bezit van altruïstische gevoelens is. Ontwikkelde personen begaan vaak delicten,



57
waartoe minder ontwikkelde personen niet in staat zijn. Komt men zoodoende gemakkelijk tot de gevolgtrekking, dat door systematisch alleen het intellect en niet tegelijkertijd het karakter te ontwikkelen, men alleen maar handigere menschentypes zou kunnen kweeken, ook langs positieven weg komt men tot meer persoonlijkheidscultuur. Men verwacht van mindere normaliseering, en tegelijk meerdere individualiseering en oorspronkelijkheid betere resultaten. Niet alleen vervreemding van levensbesef en echte wetenschap, mede een onderschatten van verband der wetenschappen was van de eenzijdige intellectkweekerij het gevolg. Slechts cultuur van het innerlijk vermag deze weer de hun toekomende plaats te verzekeren. Door vorming van het karakter brengt men immers tevens het zoo noodige eenheidsbesef bij. Men brengt den mensch boven zijn partieel lichaams- gevoelsen verstandsleven uit tot een -zoo volledig mogelijke harmonie. Slechts geestelijk-zedelijke vorming kan den innerlijken vrede brengen die ieder individueel en allen tezamen van noode hebben. Zoowel om de gevaren waartoe de tot dusverre gevolgde methode dreigt als wegens het mooie perspectief van den nieuwen weg, met het oog op een werkelijke betere cultuur, wenscht men derhalve de eenzijdige verstandsontwikkeling te beëindigen. Om te ontsnappen aan het gevaar dat onkunde evenzeer als eenzijdige verstandelijke ontwikkeling meebrengt, maar dat bovendien gemotiveerd wordt door eigen merites schrijft men karaktervorming in het pedagogisch programma.
Sommigen stellen zich in hun warmvoelend idealisme daarvan bijzonder veel voor. Uitgaande van de mogelijkheid om op den grondslag van schema's van onderwerpen van ethisch maatschappelijken aard, door verschillende krachten van zeer uiteenloopende richting ontworpen, een uniforme zedelijk-maatschappelijke op-



58
voeding in te voeren — d. w. z. absoluut niet een verplicht en geregeld moraal-onderu/ys en "met de bedoeling de idee slechts occasioneel te verwezenlijken — koesteren zij daarvan de beste verwachtingen voor de menschheid. Door het bijbrengen van hetzelfde afgeronde geheel van ideeën op ethisch-maatschappelijk gebied overal in de opvoeding, waardoor niemand gekrenkt en ieder verheven zou worden, zou algemeene naastenliefde gekweekt worden. De toekomstdroom *), waarin eenenander in hoogst aantrekkelijken vorm voorspeld wordt, verraadt zelfs den inhoud der schema's, welke reeds op een paar duizend scholen in Engeland, Duitschland, Frankrijk, de Ver. Staten, Japan, Britsch-Indië, enz. worden toegepast.
Intusschen, een droom als deze moge voor de toekomst een schoone solidariteitsbelofte bevatten, bij een nog zoo volmaakt systeem of misschien volmaakte systeemloosheid van zedelijke opvoeding op de school zal het niet kunnen blijven. Mede wegens het dubbele doel, dat men bereiken wil, n.1. bevordering van persoonlijke ontwikkeling en voorbereiding tot samenleven, is doordringing in breedte en diepte noodig. In breedte beteekent: uitbreiding der bemoeiing ook buiten de school. De zedelijke opvoeding zal zich ook buiten de school onder de volwassenen moeten uitstrekken om de dubbele reden, dat de vroeger bijgebrachte vorming, aangenomen dat ze er is, niet lang genoeg bijblijft én omdat volwassenen allen, meer of min, in gezin of daarbuiten, de jeugd moeten voorgaan. Wanneer de schoolvorming niet onderhouden wordt blijft er weinig van over. Schóólopvoeding^ is daarom niet alleen met die in het gezin maar tevens met voortgezette onderlinge opvoeding aan te vullen. Die van rijpere jeugd, welke voornamelijk
•) Een toekomstdroom over zedelijk maatschappelijke opvoeding door D™. Gravin P. van Heerdt tot Eversberg-Quarles van Ufford (Haarlem J. W. Boissevain en Co. 1918).



59
ook de zedelijke-maatschappelijke opvoeding der schoolvrije jeugd ten doel heeft, is reeds getreden in het stadium der pracüsche verwezenlijking en hier en daar vindt men aanknoopingspunten voor verdere uitbreiding in die richting. Ook voor de University Extension is de persoonlijkheidsquaestie, meer karakter- dan uitsluitende verstandsontwildceling, lastige puzzle en harde noot; wellicht geeft Grundvig's volkshoogeschool den juisten weg aan? Zoeken en tasten zal het ook hier langen tijd blijven. Maar dat het probleem der karaktervorming met doorvoering der zedelijke opvoeding in de school pas de eerste schreden op den weg gezet heeft, mag evengoed worden aangenomen, als dat men er, zelfs met de genoemde uitbreiding ook buiten de school, niet komt Voor universeele karaktervorming is zoowel verdere verdieping binnen het gebied der opvoeding als ingrijpen daarbuiten vereischt
Aan speciaal zedelijke opvoeding heeft men, zelfs in het gunstigste geval, niet voldoende voor de completeering van den louter verstandelijken mensch, omdat voor de verzorging van den wil in de goede richting zoowel het lichaam als de goede smaak de aandacht vragen. Om geest en wil de beheersching over het lichaam te geven, is oefening ook van het lichaam noodig. Terwijl sterke lichamelijke inspanning reeds een tamelijk zekere bescherming tegen het overdadige heerschen van physieke neigingen geeft, pleegt bovendien de gewoonte, om meester van het lichaam te blijven, van alles wat tot verzwakking leidt af te houden. Naast lichaamsoefening de aesthetische scholing, die evenzeer een hoognoodige bevrijding verschaffen kan. Hier immers bevrijding van de dagelijksche zorgen, hier zwijgt de sleur. Wanneer zin daarvoor eenmaal is gewekt kan men eiken artistieken indruk, dien de omgeving biedt bevatten en doorleven. Stalend in den levensstrijd, kan



60
de kunst ons dichter bij de zuiver menschelijke motieven brengen en de waarde van het maatschappelijk samenleven leeren beseffen. De Italiaansche Renaissance, die het aesthetische deed opleven, bracht tevens opleving der persoonlijkheid. Evenmin als kunst tot taak heeft verstandsproblemen op te lossen heeft zij direct met zedelijkheid te doen. Maar wel moeten intellectueele en zedelijke vorming beide zich vereenigen in het aesthetische, wil een volkomen menschelijk wezen tot stand komen j zonder den zin voor het schoone blijven de menschelijke functies mechanisch naast elkaar staan zonder organisch en harmonisch in een te sluiten. Intellectueele, zedelijke, lichamelijke vorming voorondersteld, heeft de aesthetische opvoeding tot opgave het menschelijk wezen, voor zooverre dit door opvoeding mogelijk is, te volmaken.
Zien we thans waarom zelfs met oplossing van het hier slechts gestelde vraagstuk, dat der karaktervorming in zijn geheel, laat staan dat der collectieve emotie tot het ideëele, nog niet opgelost is.



HOOFDSTUK IV.
WAAROM ZONDER SANCTIES NIET KAN WORDEN VOLSTAAN.
Gaan we er een oogenblik van uit, dat er in het algemeen een pedagogisch stelsel werd toegepast, dat vorming van een menschheidsgeweten, wereldgeweten, collectieve emotie tot het ideëele beoogt. De vraag zou dan zijn of men daarmede kan volstaan, of in opvoeding en onderwijs alleen het uitsluitend uitgangspunt en de eenige middelen voor dit hooge doel zouden zijn te vinden. Het schijnt reeds daarom uitgesloten, dat met opvoeding en onderwijs alleen kan worden volstaan, omdat hoe groot de omvormende kracht eener zelfs psychologisch volkomen toegeruste pedagogie ook is, deze slechts practisch werkzaam zijn kan binnen de grenzen van hetgeen pedagogisch omvormbaar en verahderbaar is; daarbuiten heeft niet zij doch misschien een andere macht, noem die Godheid, noem die natuur, wellicht een andere wetenschap recht van spreken. Vooreerst komt de, mensch ter wereld met bijzondere disposities, krachten, geschiktheden. En wanneer men verder ook al hetgeen op het grensgebied van het normale nog voor de pedagogie toegankelijk acht, op welk terrein speciaal ook ons land zoo heilzaam werkzaam is, komt men aan de andere zijde bij psychiatrie en wellicht bij eugenese terecht.
Houden wij ons echter strikt bij het normale (s. v. v.) en vragen wij ons af of binnen dit gebied de werkzaamheid der pedagogie in die mate universeel zijn kan,



62
dat zij de uitsluitende macht heeft alle pedagogisch omvormbare eigenschappen naar een bepaalde gewenschte richting blijvend te veranderen, dan zal wel niemand die vraag zonder reserve bevestigend beantwoorden. Ook ten opzichte van voor opvoeding vatbare normalen zijn aan de werkzaamheid der pedagogie grenzen gesteld. En men mag zeggen dat er haar daarom ook grenzen gesteld zijn voor wat betreft haren invloed op karaktervorming van daarvoor in het algemeen vatbare personen.
Pedagogie kan invloed hebben op den wil datgene te doen of zoo te worden als waartoe opgevoed wordt; de handelingen van den betrokkene correct maken, kan de pedagogie niet Plato onderscheidde reeds tusschen bet niet kunnen en niet willen doen van het kwaad,
(&n»c oi /ièy fii/ (iovXyoorzat, oi dk fti/ dwqooncu xcucovgysïv). De
inwerking, die den wil afleidt van het directe eigenbelang en hem er aan gewent het goede om zich zelf te doen, is opvoeding. Voor het niet kunnen doen van het kwaad, voor het correct maken der handelingen bestaat iets anders in de sanctie van het goede. In het rekening houden met beide komt zeer in het bijzonder het reëel-idealistisch karakter onzer studie uit
Reeds buiten de eigenlijke cultuur bestaat een macht, die zulk een sanctie in embryo bevat, namelijk de natuur; de natuurlijke samenhang der dingen, de onveranderlijke natuurprocessen in ons en buiten ons treffen telkefls weer de dwalingen en misgrepen met schade en pijn. De natuur als causaalverband tusschen alles kan beschouwd worden als de eerste macht, die het goede steunt. Ook de moderne dierenpsychologie wijst weer op de groote doelmatigheid der natuur ook buiten het individueele leven. Toch is de natuur slechts een zeer onvolkomen steun voor het goede, de uitsluitende natuurlijke sanctie voor ontstaan en ontwikkeling daarvan te zwak



63
en te wisselvallig. De mensch ziet daarin slechts een minieme belemmering, waaraan hij telkens tracht te ontkomen. Meer of minder gelukkig moge hij daarin slagen en voor de wetenschap mogen de diverse pogingen daartoe beteekenis hebben, van een zedelijk resultaat kan hier geen sprake zijn.
De natuurlijke sanctie wordt in de menschelijke ontwikkelingsgeschiedenis steeds meer door de sociale sanctie aangevuld, die zich vooral in den vorm van arbeidsverdeeling voordoet Deze bedoelt zoo te functioneeren dat al het benoodigde beter en gemakkelijker tot algemeen nut strekt en dat eigenbelang en concurrentie samenwerken om loon naar werken te verschaffen. Dat de uitkomst niet steeds aan de verwachting beantwoordt en het egoïsme niet uitsluitend in de richting van het goede doel voert is even zeker als dat de concurrentie den handigste laat zegevieren. Want zij laat soms tevens den minder gunstig gesitueerde zonder erbarmen ondergaan, tolereert ook middelen die niet steeds door den beugel kunnen en volstrekt steeds niet het algemeen ten nutte komen.
Zonder twijfel speelt de in de derde plaats te noemen religieuse sanctie, die voornamelijk in een vrees voor vergelding door straf, minder in hoop op belooning, bestaat voorzooverre ze althans het gemoed werkelijk ontroert, een belangrijke rol; de mysterieuse ongenaakbaarheid van de Godheid, de sluier waarmede het hiernamaals bedekt blijft houden de phantasie op bijzonder wijze bezig en oefenen op menig gemoed een onweerstaanbare bekoring uit. In kracht wint deze sanctie het, vanwege de alomtegenwoordigheid der Godheid en de universaliteit harer macht waaraan niet te ontkomen valt, van andere sancties. En toch is zij niet zonder bedenken. Is immers het goede, dat slechts of in hoofdzaak om godswil gebeurt, wel zoo uiterst



64
solide gefundeerd en wordt het niet gemotiveerd door verwachtingen die telkens dreigen door meer nabij gelegen prikkels en gevaren verdrongen te worden? Te ontkennen valt moeielijk, dat de eerbiedwekkende betrekking tot het hiernamaals geloovigen van overdreven aardsche genietingen kan afhouden, maar al te veel moeten, om aan den telkens opkomenden twijfel te gemoet te komen en het geloof te steunen, kunstmatige en opgeschroefde middelen, vaak alleen door lange gewoonten getolereerd, aangewend worden. Waar zich bovendien aan de religieuse voorstellingen zooveel fanatisme, intolerantie en bijgeloof heeft vastgeknoopt, blijft het, ook voor hem die erkent, dat de voorstellingen omtrent het hiernamaals ten goede kunnen werken, de vraag naar welken kant de weegschaal omslaat.
Belangrijk is natuurlijk ook de rechts- en staatkundige sanctie; de rechtsorde met daarmede verbonden apparaat van autoriteit en dwangsysteem brengt steeds een deel van het goede dat men wil tot stand. Voor zooverre men op andere wijze niet uitkomt en het algemeen belang er bij betrokken is, treedt vooral het strafrecht met zijn diverse bedreigingen op. Zoowel bedreiging met straf als oplegging daarvan kunnen rem tegen het verkeerde opleveren. Het land dat naast een goed sluitend strafwetboek een geschoolde, betrouwbare rechterhjke macht bezit, heeft ongetwijfeld cultuurgoederen, die veel boosheid kunnen verhoeden. In dit opzicht komen de politieke gemeenschappen trouwens in het algemeen minder te kort dan wat het omgekeerde, het belooningssysteem, betreft, wat meestal wel niet geheel ontbreekt, maar niet tot een volledige ontwikkeling gekomen is. Tot de staatkundige sanctie behooren verder alle middelen van staatstoezicht en tucht, zooals ze O. a. door politie, inspectieorganen en



65
disciplinaire wetten worden toegepast. De goede werking die van een behoorlijk georganiseerd staatsmechanisme kan uitgaan, valt niet te ontkennen, wanneer toch immers ieder onderdeel daarbij in het algemeen slechts in het belang van het geheel en dus in den regel tevens in dienst van het zedelijk goede werkzaam is. En toch mogen de gebreken en schaduwzijden dezer sanctie niet over het hoofd worden gezien. Dat in dit organisme veel is wat in het belang van het geheel strekt en voor een deel tot het goede bijdraagt, mag niet blind maken voor het feit dat de staats- en rechtskundige sanctie als geheel niet zonder eenige reserve het goede bevordert. Hoe vaak gebeurt het dat men de noodige bewijsmiddelen mist om recht te krijgen, of dat de wetstekst dit in den weg staat; hoe vaak dat recht met billijkheid kwalijk harmonieert, dat niet wie recht heeft maar wie het sterkst en slimst is overwint Bij vele zware benadeelingen, waarvoor het civiele proces en andere private bemoeiingen onvoldoende bescherming verleenen, is de staat toch niet steeds bereid in te grijpen en wanneer hij daartoe wel bereid is, is het er vaak nog verre vanaf, dat juist zij, die zich daaraan hebben schuldig gemaakt worden bereikt hetzij vanwege de moeilijkheid van onderzoek, hetzij wegens het feit dat het staatsbelang met bevordering van het goede niet steeds harmonieert. Doch dit alles daargelaten moet men niet vergeten, dat alle middelen die de maatschappij gebruikt om misstanden te voorkomen en te keeren het zichtbare teeken zijn van een onvolmaaktheid die zij trachten te verbeteren. Al trachtende ze te doen verdwijnen, zijn ze bezig zichzelf overbodig te maken namelijk op het oogenblik dat ze zoozeer hunne functies hebben verricht dat misdaad of alle andere euvelen geheel en al onmogelijk zouden gemaakt zijn. Ten slotte de sanctie der openbare meening. Zij straft
s



66
overtredingen tegen de gebruiken en zeden en tegen handelingen, die voor de staatsinstellingen buiten beschouwing blijvende, toch waard zijn in acht te worden genomen. Daartegenover worden bewijzen van bijzonderen gemeenschapszin en dergelijke in die mate door omgeving en publiek besproken, dat er een zekere prikkel in gelegen is goed en behulpzaam te zijn. Terwijl de openbare meening zoodoende in belangrijke mate de andere sancties aanvult wat hare onderlinge werkzaamheid in de richting van het goede betreft, is ook zij allerminst feilloos. De aard van haar wezen brengt mede, dat zij vaak in groote excessen vervalt, vaak dwaalt, vaak zich aan inconsequenties schuldig maakt. Het ergste is dat zij zoo onmethodisch mogelijk op ongecontroleerde geruchten en verdachtmakingen afgaat.
Alle sancties hebben derhalve hare bezwaren. Noch de natuur, noch de maatschappij, noch de religie, noch de staat en het recht, noch de openbare meening oefenen hunne respectievelijke functies feilloos uit Te verwonderen is het niet dat er dan ook zijn die het buiten sancties meenen te kunnen stellen. Er zou dan in ons iets zijn wat ze overbodig maakte; in onze werkzaamheid, in ons verstand, in ons gevoel zou een aandrang zijn in altruistische richting, een expansieve kracht even machtig als die welke werkzaam is in het gesternte. Zoo spreekt Guyau van de expansieve kracht die, bewust geworden van zijn macht zich zelf den naam phcht geeft: „Voilé le trésor de spontanéité naturelle qui est la vie, et qui crée en même temps la richesse morale." Men ziet in dien gedachtengang geen band tusschen moraliteit eenerzijds, belooning of straf ter andere zijde; men bestrijdt dan dat de intrensieke verdienste recht zou hebben verbonden te worden met eenig genot, de misslag met eenig leed. Menschen als Guyau veroordeelen in zedelijk opzicht de idee die de



67
gebruikelijke moraal en religie zich van eene sanctie maken, Dat, wat wij rechtvaardigheid noemen, is een zuiver menschelijk en betrekkelijk begrip; niets kan de zuiver universeele idee der liefde en het medelijden beperken. Een werkelijke moreele sanctie bestaat naar deze opvatting nooit in een doel, doch moet geheel en al blijven buiten het gebied waar van doel kan sprake zijn.
Nu ontkomt men moeielijk, tenzij van elk idealisme verstoken, aan het verheven gevoel dat van zulk een moraal zonder sanctie uitgaat. En ook als tegenhanger van de materialistische stroomingen, waarvan onze tijd vervuld is, heeft ze ongetwijfeld waarde. Misschien ook wel daarom dat ze ons doet kennis maken met een onafhankelijken, synthetischen geest. Maar wanneer men die ideeën wat nader beschouwt en ze objectief tracht te beoordeelen, bespeurt men dat zij logisch heel wat te wenschen overlaten, dat ze als poëtische idylle zeer prijzenswaardig, in wetenschappelijken en philosophischen zin te kort schieten en daarom dan ook maar alleen in schijn waarde kunnen hebben. Guyau wil ons toch immers een bouwwerk van solide basis geven, niet maar een aantrekkelijk luchtkasteel; hij spreekt zelfs van „un essai pour déterminer la portée, 1'étendue et aussi les limites d'une morale exclusivement scientifique." Maar wie zijn in vorm steeds onberispelijke studie aandachtig en zonder vooropgezette meening leest, ontkomt niet aan de conclusie dat zijn definities van het leven als grondslag der moraal dikwijls in duidelijkheid te kort komen en samenhang missen. Zoekende te ontkomen aan de diverse sancties, dwaalt hij van den wetenschappelijken weg dien hij zoekt af, om in een geheel en al metaphysische wereld aan te landen. Hetzelfde passeert degenen, die als b.v. Janet (La morale p. 589 v.) in hunne eenzijdige vergeldingsopvattingen alleen de straf gerechtvaardigd vinden.



68
Volgens hem is de deugd zijn eigen belooning. Hij zegt dan niet met Kant dat de deugd geluk waard is, maar dat zij het geluk is; evenmin zegt hij met Spinoza dat de gelukzaligheid de belooning van de deugd is, maar dat zij de deugd zelf zou zijn. Ongelukkigerwijze deelt Guyau, een vrij raadselachtige door Janet opgeworpen quaestie citeerende, niet de zeer duidelijke woorden mee die iets verder bij dezen voorkomen. Wel lezen we de door Janet gestelde vraag: „concevrait-on un triangle géométrique qui, par hypothèse, serait doué de conscience et de liberté, et qui, ayant réussi a dégager sa pure essence du conflit des causes matérielles qui tendent de toutes parts a violenter la nature, aurait en outre besoin de recevoir des choses extérieures un prix pour s'être affranchi de leur empire?" Maar wat Janet eenige bladzijden verder zegt, (p. 594) wordt ons onthouden: „Cependant les philosophes spéculatifs habitués è la pensée pure ont trop fait consister la future dans la conservation des pures pensées. C'est la doctrine d'Aristote, c'est la doctrine de Spinoza. Mais ces philosophes et ces savants ont un peu trop concu la vie divine sur le modèle de ce qu'ils ont le mieux aimé dans la vie terrestre." Had Guyau deze woorden wèl geciteerd, dan zou hij tevens een o. i. beslissend oordeel over zich zelf hebben uitgesproken. Wanneer hij lust heeft gehad in zijne naar den vorm steeds onovertrefbare verhandeling de menschelijke wereld te verlaten om een goddelijke metaphysische wereld binnen te treden, was dit zijn zaak. Eenige gevolgtrekking voor ons, gewone stervelingen, brengt dit echter niet Zelfs wanneer het Guyau wellicht gelukt is, de misbaarheid van Sancties voor het metaphysische aan te toonen, laat dit de quaestie of wij er in onze menschelijke wereld buiten kunnen, geheel en al onbeslist Hoewel geen sanctie denkbaar is waaraan niet iets



69
hapert en de poging de misbaarheid van sancties voor de moraal aan te toonen lofwaardig is, zal men het er intusschen nog wel een tijdje mee moeten doen. De menschheid zooals ze nu eenmaal is, kan haar niet missen. De vraag is voor ons dan ook minder „sancties of niet?" maar „welke verlangen eenige wijziging of aanvulling?" Welke sancties zijn te veel in het gedrang gekomen of komen met op de juiste wijze tot gelding?
De twee volgende hoofdstukken geven op die vraag het, uit den aard der zaak verschillende, antwoord. Beide betreffen het verband tusschen het karaktervraagstuk en het gebied van Recht en Staat
Tevoren een enkel inleidend woord.
Wèl spreekt de wet in het algemeen de taal van het algemeen, maar beoogt daarmede tevens tot zekere hoogte eenige uiterlijke vrijheid van den individu. Ze kan zelfs, voor de ontplooiing der individualiteit, een zekere speelruimte scheppen, die anders niet zoo vanzelfsprekend was. Verkeerd zou het zijn in de rechtsorde en zeker in de zedelijke orde een belemmering der individueele vrijheid te zien, omdat een bepaalde rechtsorde, die dan ook misschien daardoor, dat haar karakter inboet, somtijds op de persoonlijkheid verwoestend inwerken kan. Toch gaat zij in het algemeen niet verder dan tot het formeele en laat de vrije ontplooiing, dien zij, om welke reden dan ook, nalaat zelf te bewerken, aan andere krachten over. Maar ook reeds het brengen eener algemeene mogelijkheid dier persoonlijkheidsontplooiing mag tot dankbaarheid stemmen. En hierin gaan we gelukkig — hetgeen als een zeer belangrijke creditpost onzer niet steeds verheffende cultuurperiode mag worden beschouwd — langzaam maar zeker vooruit. Weliswaar bracht natuurlijkerwijze de oorlogsperiode ook hierin een terugslag, maar de algemeene tendenz van, over



70
groote termijnen genomen gestadigen vooruitgang der ideeën in deze valt, ook blijkens uitgesproken wenschelijkheden daaromtrent in internationaal-rechtehjke kringen, niet te ontkennen.
Hoewel ook reeds het natuurrecht in zekeren zin de persoonlijkheidsrechten kende, dateert de ontwikkeling daarvan, na de overheersching der historische school, van veel later. Als zooveel schreden vooruit zijn aan te merken de talrijke rechtsinstituten, -verhoudingen, of -ideeën, die de zorg voor de persoonlijkheid betreffen. Regelingen betreffende oneerlijke concurrentie, handelsen fabrieksmerken, naam en firma, octrooien, fabrieksmodellen en fabrieksteekeningen, artistieken eigendom, voornamelijk auteursrecht, het recht op titels en eereteekens, op ambtsgeheim zijn in het algemeen persoonhjkheidszorgen van den lateren tijd. Instellingen als immuniteit van afgevaardigden, toekenning van schadevergoeding aan onschuldig veroordeelden, zorg voor gevangenen, voor de rechten van verdachten en beklaagden, instituten als voorwaardelijke veroordeeling bevatten symptomen van denzelfden aard. Overal geldt het hier de bescherming van goederen die in ons zelf liggen. Dat de bescherming dier goederen in het algemeen eerst van recenten datum is ligt misschien wel daarin dat de mensch in het algemeen meer geneigd is naar buiten, dan naar binnen te kijken. Wij lijden meer of minder aan de kwaal vèrzichtig te zijn en vergeten vaak zoo gemakkelijk het nabij gelegene, eigen innerlijke.
Uit bovengenoemde, waarschijnlijk onvolledige, opsomming blijkt, dat een vooruitgang in dit opzicht mag worden geconstateerd. En toch komt het ons voor dat aan deze reeks nog het voornaamste ontbreekt wat op het gebied van Recht en Staat in het belang van karakter en persoonlijkheid zou kunnen worden gebracht Wanneer de twee volgende hoofdstukken onze wenschen te dien



71
opzichte te kennen geven beperkt het laatste zich er toe dit element in een bestaand instituut naar voren te brengen, terwijl het thans volgende een in betrekkelijken zin nieuwe instelling behandelt.
Eenige meerdere plaatsruimte voor Hoofdstuk V is daardoor wel gemotiveerd.



HOOFDSTUK V.
HET LOF- OF BELOONINGSRECHT. § 1.
Wat er voor een lofrecht te zeggen valt.
Onze tijd kenmerkt zich meer dan ooit door een geest van critiek in alle kringen, hier meer, daar minder, maar overal eenigszins. Veelal critiek zonder waardeering. In het algemeen is men van Oordeel, dat dit niet anders kan, dat de tijden dit zoo meebrengen. Nu geeft men aan het woord critiek, door daaraan een uitsluitend afkeurende beteekenis te hechten, natuurlijk een verkeerde uitlegging, omdat in dit woord niets is wat die beperking motiveert Integendeel is een werkelijke critiek een hecht oordeel zonder partijdigheid, noch welwillend, noch kwaadwillig, terwijl in de wijsbegeerte het criticisme sinds' Kant zich hoofdzakelijk plaatst tegenover het dogmatisme. Hoe ook, hoewel de afkeurende zin aan het woord zelf niet eigen is, ondervindt de critiek zelf al meer en meer in hoogen graad den invloed van een haar voedende menschelijke neiging: de neiging om eerder af te keuren dan goed te keuren. In het meerendeel der critieken overweegt het afkeurende oordeel. En hoewel ongetwijfeld andere uitersten, overdadige loftuiting, quantitatieve of qualitatieve inhoudsloosheid en zeer zeker de speciaal ook hier veel voorkomende do-ut-des politiek, al even ongewenscht zijn, motiveert dit in geenen deele deze eenzijdigheid, die bovendien



73
vaak dienen moet om 's criticus verbazende kennis aan den man te brengen. Volgens Holbach (Justice laudative Bruxelles Paris 1904 p. 22) is er zelfs een fataliteit dat de menschelijke rechtspraak onverschillig blijft voor het goede en zich er toe beperkt het kwade te straffen. '„Vous n'aurez pas même" zegt hij „è chercher des arguments. Des écrivains de grande autorité vous prêteront leur appui pour signaler, dans la psychologie, des faits de nature è causer la permanence d'une justice aussi imparfaite", waarvoor dan achtereenvolgens worden geciteerd Machiavelli (Titus Livius ch. I), Seneca (1. V § XVII) en Tacitus (Geschiedenis t. II, I1L IV). Hoewel alleen het eerste citaat duidelijk genoeg is om ons het beroep der beroemde schrijvers op de genoemde menschelijke neiging te doen ontdekken, kunnen we het voor zeker houden dat deze bestaat; de dagelijksche ervaring geeft daarvan de bewijzen. Men heeft alle reden de critiek in haar origineelen vorm voor zeer nuttig te houden; zij is zonder twijfel nuttig en noodig voor vooruitgang. Maar er is ware en verkeerde ontevredenheid, ware en verkeerde critiek. En dus is het tevens wenschelijk dat zij de grenzen van hare werkelijke beteekenis niet overschrijdt Door zoowel het goede als het kwade tegelijkertijd te bevatten neemt de critiek een hoogeren, de waarheid meer benaderenden vorm aan en is tegelijkertijd sympathieker in de oogen van al degenen, die zich niet laten leiden door een smaak voor het pikante en grove. De overmaat van afkeurende critiek kan zelfs gevaarlijk worden doordat zij een hyperpessimistisch, hypochondrisch karakter gaat aannemen. Denken we b.v. aan het pathologisch karakter van een leer, welke slechts het duister ziet en zich in uitersten te buiten gaat, van een philosophie die eenzijdig de overigens nuttige Schopenhaueriaansche denkbeelden — één Schopenhauer bracht de wijsbegeerte meer vooruit dan honderdtallen



74
gevierde*) menschen — tot het bittere einde doorvoert, waarbij natuurlijk meer dan aan Nietzsche — tot zekere hoogte tegenstander geworden — aan een Bahnsen gedacht moet worden. In ieder geval, daar de neiging om veel eerder af te keuren dan te loven in hare overdrijving meer gevaarlijk dan nuttig voor de maatschappij is, gaat het er dus om haar excessen te verhinderen, haar geen monopolie te laten.
Tot zekere hoogte mag men constateeren, dat een natuurlijke contratendenz daarvoor reeds zorg draagt, in dien zin, dat sommige belangrijke ontdekkingen in mindere mate miskenning blijken te vinden dan voorheen; de nadruk valt hier op sommige en in mindere mate dan voorheen, maar zeker is het een feit dat sommige groote verdiensten in onzen tijd gemakkelijker tot erkenning kunnen komen, dan dat dit vroeger, in tijden van brandstapel b.v., met dezelfde of soortgelijke het geval zou zijn of is geweest Verder valt ook op te merken, dat de beginselen, die bij de bestrijding der criminaliteit in onzen tijd voorzitten, eenigermate aan dit gevaar van excessieve afkeuring tegemoet komen. Men kent de op dit gebied denkbare tegengestelde polen: eenerzijds een ongetemperde wraakneiging, anderzijds de hoogste humanitaire ontwikkeling waarbij elke reactie in afkeurenden of lovenden zin uitgesloten zijn zou; daar tusschen in bevinden zich dan de overige stadiën, die zich geleidelijk uit elkaar voortontwikkelen. Het beste in overeenstemming met het rechtsbewustzijn van het volk en met het rechtsgevoel van den misdadiger zelf.
•) Een v«n de voornaamste redenen waarom Schopenhauer eerst zoo laat tot erkenning kwam, zal, naast de tegenwerking van het Hegelkamp, dan ook wel In den eenzijdigen, de menschen Terbitterenden, critischen toon gelegen hebben, waarmede hij blijkbaar reeds in zijn jeugd behept was. Of onze tijd meer te lijden heeft van de nawerking van Schopenhauers realisme of van die van Hegels idealisme kan den aanhangers van een onbevooroordeeld idealistisch positivisme onverschillig zijn.



75
inoet het strafrecht, naar de klassieke opvatting, op de wüsvrijheid gebaseerd zijn, omdat geen vergelding zonder schuld en geen schuld zonder wilsvrijheid mogelijk zijn zou. Volgens deze beschouwing zou door de ouderwetsche vergeldingsstraf de maatschappij en de rechtsorde op de beste wijze verzekerd zijn, daar niets beter dan diezelfde vergeldingsstraf geschikt zou zijn den misdadiger casu quo te verbeteren, dezen en anderen af te schrikken en de rechtsorde te beschermen. De voorstanders der tegengestelde opvatting, die elke reactie wenscht uit te sluiten, ontzeggen een onvolmaakte wereld als de onze het recht tot straffen; niet vernietigend maar opbouwend zou h. i. ten opzichte van de geheele samenleving dus ook tegenover misdadigers te werk moeten worden gegaan. Tusschen beide uiterste opvattingen liggen dan die welke een straf vooral in den zin van doelstraf voorstaan, waarbij dan in zooverre verdeeldheid bestaan blijft dat volgens sommigen de straf zijn oorspronkelijk uitsluitend vergeldend karakter meer en meer verloren heeft, terwijl zij dat volgens anderen heeft behouden. Nu is het duidelijk wat wij boven meenden, dat de meer moderne beginselen omtrent criminahteitbestrijding tot zekere hoogte tegemoetkomen aan het gevaar der zich uitbreidende neiging eerder af te keuren dan te loven. In het bijzonder de tusschenliggende, die al dan niet uitsluitend in het teeken der doelstraf staan, vormen de juiste verbindingsschakel met de middelen die aan dit gevaar willen ontkomen. Terwijl van de zijde der klassieke richting, hoewel ook daar stemmen opgaan om de vergelding tot het noodzakelijke te beperken, minder hulp is te verwachten en de radicale strafbegripbestrijders alleen hun eigen utopisch gebied bestrijken, mag men vooral medewerking te gemoet zien van die zijde, die zich in de strafrechtsevolutie een redelijke plaats heeft weten



76
te veroveren, tot de geleidelijke ontwikkeling van verdere stadia. Nadat men geleidelijk ervoor heeft zorg gedragen de straffen van haar noodeloos wreed karakter te ont' doen, heeft men meer en meer zich er op toe gelegd haar in practischen zin te vervormen en zelfs niet geaarzeld straffen toe te passen in zoo verdunden vorm, dat het er in herkennen van de straf voor sommigen zelfs ondoenlijk was. 't Was vooral de verbeteringsidee die in ons strafstelsel een plaats kreeg, en de voorwaardelijke veroordeeling en soortgelijke instituten deed ontstaan. Onverbiddelijke voorwaarde voor de goede werking der idee welke hierbij voorzit is een tactvolle en exceptioneele toepassing; toepassing die in ieder geval verhindert dat de gevaarlijke opvatting postvat als Zou er een recht bestaan steeds eenmaal straffeloos te misdoen. Doch juist toegepast moet de voorwaardelijke veroordeeling een schrede vooruit zijn; zij kon zelfs op den duur niet worden bestreden door sommigen onder hare aanvankelijke tegenstanders die er oorspronkelijk principieel tegen gekant waren. Hetzelfde zal het geval zijn met het lof- of belooningsrecht, wier voorstanders op het oogenblik natuurlijk nog slechts verre in de minderheid zijn. En toch doet zich o. i. reeds thans zeer ernstig de quaestie voor, of men niet halverwege blijft staan, wanneer men het beginsel aanvaardt der voorwaardelijke veroordeeling zonder daarnaast tegelijkertijd dat van een lof- of belooningsrecht te erkennen. Voor dat het mogelijk zijn zal het hoogste punt der juridische evolutie te bereiken zal men minstens evenzeer tot het stadium zijn gekomen, waarin het beginsel van de belooning van het goede is aanvaard. Onverstoorbare optimisten, of zij zich nu absolute idealisten of anders noemen, vleien zich gaarne met de gedachte dat alles zich wel van zelf zal regelen. Maar wanneer men zich voorstelt dat het recht uit eigen beweging in



77
absoluten zin het onrecht dwang zal opleggen ziet men niet alleen niet voldoende de werkelijkheid, maar vergeet men tevens de manier en de middelen waarop het recht vaak is verkregen en dat er intusschen vaak onherstelbaar onrecht geleden wordt.
Het absolute is met menschenhanden zeer zeker nooit te bereiken. En absolute rechtvaardigheid in dien zin, dat manier en middelen van rechtsverkrijging absoluut feilloos worden en onherstelbaar onrecht absoluut uitgesloten blijft, behoort tot de vrome wenschen. Maar tusschen het absolute en het negatieve ligt het zoo best mogelijk denkbare en dit is hier te bereiken door inschakeling van het lof- of belooningsrecht, waaraan het doel ten grondslag ligt de werkelijke verdienste der behoorlijke energie beter tot haar recht en waarde te doen komen. Een zeer frappant voorbeeld harer noodzakelijkheid is o. a. het feit, dat bij de openbare diensten en het openbaar bedrijf niet bestaat bevordering naar geschiktheid, gelukkig wèl regel bij de particuliere onderneming. Meer en meer blijkt dat overal in onze maatschappij diverse praestaties door de daarvoor gewekte waardeering vaak onvoldoende, vaak onjuist gemeten worden. Het irrationeele element der uiterlijkheid overweegt te dikwijls en verbergt het innerlijk, het rationeele voor onze oogen. Slechts voor een zeer klein deel zien we de kern, weggesloten als het is in haar omhulsel. We zien vaak meer den schijn dan de werkelijkheid, meer den verschijningsvorm van eenige persoonlijkheid dan de persoonlijkheid zelf. Hoe meer diverse collectief-psychologische vraagstukken als b.v. autoriteit, roem, succes worden bestudeerd, hoe duidelijker het teveel op den voorgrond treden van dit irrationeele ons wordt Het wordt moeielijker en moeielijker zich een beeld van den individu an sich te vormen. De uitingen der diverse personen hebben veelal een



78
beteekenis, die geheel en al afwijkt van de algemeene meening daarover. Door het ontbreken van een lof- of of belooningsrecht wordt dit privilege der irrationaliteit bevorderd, terwijl door de invoering ervan aan het rationeele de kans zou worden verschaft op het bezetten van een hem toekomende plaats. Gaat men na hoe op het meest verschillend cultuurgebied valsche schijn als werkelijkheid zich voordoet, schijnverdienste voor werkelijke verdienste geldt, surrogaten van energie voor behoorlijke energie doorgaan, dan valt het niet altijd even gemakkelijk een plekje aan te wijzen dat geheel en al van dezen ziekelijken uitwas is verschoond gebleven. Dat men zulk een plekje nu niet direct op het gebied der politiek, zelfs niet van vrouwelijke politiek behoeft te zoeken scheen Lily Braun nog noodig te vinden in haar Memoiren einer Sozialistin aan te toonen. Wat noodiger was: Wilhelm Ostwald geeft ons in zijn Grosse Marmer hier en daar aanwijzingen hoe het er in dit opzicht zelfs met betrekking tot de verhoudingen tusschen de exact-wetenschappelijke menschen uitziet. Overal kenteekenen dat er aan den maatstaf onzer waardeering in het alg emeen wel iets hapert, zoodat veelal het perspectief van een avonturierscarrière grooter is dan het uitzicht van den stillen waarheidsvorscher. En nu is het zeer zeker op den duur wellicht mogelijk hierin door nieuwe pedagogische stroomingen verbetering aan te brengen. Doch niet alleen zijn zij, die inmiddels, vaak juist vanwege hunne voortreffelijke eigenschappen, het slachtoffer zijn, daarmede niet gediend. Maar bovendien blijft de waarschijnlijkheid van doorsiepeling der aldus pedagogisch geïntroduceerde betere denkbeelden problematisch, zoolang niet tegelijkertijd in de maatschappij een streven ontstaat om die verbetering op prijs te stellen. Alleen door tevens een lof- of belooningsrecht die waardeering te doen sanctioneeren vult men de leemten



79
aan die zelfs bij de meest voortreffelijke opvoedingssystemen nog bestaan blijven.
Daarenboven wordt nog van een andere zijde op de noodzakelijkheid van dit rechtsinstituut gewezen. Lettende op het verschijnsel, dat men kan worden beinvloed door het enkele feit van het vereenigd zijn, constateert men een invloed waaraan niet veel personen zich kunnen onttrekken en die uitdrukkingen en handelingen kan te voorschijn roep"en, vaak ook pathologisch en criminalistisch van beteekenis. Verschillende collectief psychologische onderzoekingen, zij het dat deze overigens slechts in het teeken van het aanvangsonderzoek staan, rechtvaardigen op dit punt een tamelijk duidelijke conclusie, n.1. dat reeds alleen door de vereeniging van personen collectieve verschijnselen kunnen ontstaan, die volstrekt niet de uitsluitende reproducties zijn van de individueele personen welke de leden der associatie vormen, dat het vooral gevoelseigenschappen zijn, die zich in het samenzijn van tot geringen graad van organisatie gekomen personen vereenigen en dat men daar wel steeds een verhoogde neiging tot prikkelbaarheid en overdrijving kan waarnemen. Hoewel de aard der leden van groot belang is, zal telkens, wanneer in een slechts gedeeltelijke explosieve menigte de geschikte brandstof mocht vallen, b.v. het onbetwistbaar bewijs eener groote onrechtvaardigheid, de verzameling menschen, tot nu toe grootendeels van een rustig, pacifiek gedrag, een bende kunnen worden tot elke misdaad of waanzinsvorm in staat, waaromtrent men de voorbeelden in de diverse, nabije en min of meer ver van ons afstaande, psychische epidemieën kan vinden. .Zoo ergens, is dus hier aanleiding om te voorkomen, weshalve dan ook een groot aantal prophylactische middelen tegen de collectief psychopathologische gevaren worden aanbevolen; hoewel ze alle behooren tot het gebied der



80
sociale pedagogie, psychiatrie, rashygiene en het speciaal juridisch-politische, wat hun allen gemeen is, is het doel op te komen tegen het gevaar dat in de menigte de individualiteit in hooge mate kan verminderen of zelfs worden opgeheven. Ook hier dus de prikkel voor de karaktervorming. Terwijl de andere prophylactische middelen dien eisch ook ondersteunen, moet het juridisch-politische deel het zonder twijfel voor een lof- of belooningsrecht opnemen, inzooverre dit het dubbele doel inhoudt, krachtige karakters te verdedigen en groote onrechtvaardigheden te herstellen.
§ 2.
De rechtshistorische zijde van het vraagstuk.
Geeft de geschiedenis van het Recht geen voorbeelden van een vorm van het lof- of belooningsrecht? Hoewel ik geen wetgeving heb kunnen ontdekken waarin dit recht in een geheel passenden vorm voorkomt, - schijnt de rechtshistorie toch verschillende aanwijzingen te bevatten voor de veronderstelling dat de belooningsidee in het algemeen dikwijls naar voren is gekomen; misschien moet men zeggen dat zij niet dikwijls geheelenal ontbroken heeft. In ieder geval zijn et een vijftal verschillende periodes, gedurende welke deze gedachte zich meer of minder duidelijk heeft geopenbaard.
Om te beginnen vertoonde de belooningsidee zich in de oudste wetgeving die bekend is. De wetgeving van Hammourabi van Babylonie bevat er de trekken van. Men kent de waarde van die wetgeving, product van een zeer belangrijke cultuur. Heel wat belangrijker dan men dacht alvorens eenigermate de Babylonische of oud-Oostersche philosophie te kennen, die karaktertrekken vertoont, welke ons verbazen en er ons toe brengen, zoowel door Delitzsch als door anderen geleid,



81
ons opnieuw te bezinnen, omtrent datgene wat wij gewoon waren ons als ontwikkeling der menschheid voor te stellen. Alles wat wij zouden willen aanvoeren als elementen der Babylonische leer, het essentieele der cultuur en wetenschap, is gereed bij het begin van onze kennis (± 3000 v. Chr.) en samengevat in een eenvormig systeem, dat ons tegenwoordig nog onbegrijpelijk is en waarvan wij het ontstaan alleen kunnen veronderstellen in een onvoorziene oudheid. Terwijl de oudste inscripties ons Babylonie doen kennen als een complex van kleine staten, waarvan de bevolking Semitisch, de taal sumerisch is, vormen zich tamelijk snel groote koninkrijken, die verschillende malen aan het proces van fusie en ontbinding onderhevig schijnen te zijn geweest. Gedurende twee eeuwen voorafgaande aan de troonsbestijging van Hammourabi (± 2200v. Chr.) hebben de vijf eerste koningen van Babylonie de consolidatie van het rijk voorbereid. Hoewel hij het was die de suprematie van Babylonie kön grondvesten en zijn definitief karakter aan jurisprudentie, godsdienst en litteratuur geven, was er langen tijd vóór hem een handel tusschen de bewoners van dezelfde stad en de verschillende steden, benevens een belangrijke industrie, waaraan de verschillende rechtsquaesties hun ontstaan danken; verschillende gevonden formules, leen- of huurcontracten, diverse quitanties, lijsten van verhypothekeerde goederen bewijzen zulks. In hoeverre Hammourabi overigens buiten het juridisch gebied zich voor zijn land verdienstelijk maakte," hiervan kan men zich een idee vormen wanneer men bedenkt dat hem de vruchtbaarmaking van Mesopotamie door een uitgebreid systeem van besproeiing, de constructie van een groot korenmagazijn, de organisatie van het fiscaalstelsel der inkomsten van kerk en leger, de zorg voor verbinding over land f n zee en voor den godsdienst wordt toegeschreven. Terwijl verschillende
6



82
documenten in spijkerschrift en vooral een groot aantal brieven, gewisseld met een zijner vasallen in het algemeen zijn gouvernementeele daden aan het licht brengen, was" het vooral een blok van dioriet (groensteen) van 2V4 meter, hetwelk de Fransche expeditie van J. de Morgan in 1901—1902 te Suza heeft teruggevonden, hetwelk ons met de wetgeving van Hammourabi doet kennismaken. Voor het eerst vertaald door den Dominikaner V. Scheil, die de expeditie had vergezeld, is de tekst ons voor het grootste gedeelte (247 van de 282 paragrafen evenzeer als 3 elders gevonden) bekend. Men vindt er — men zou zeggen op moderne wijze geredigeerd . — civiel- en strafrechtelijke regels, administratief recht, verschillende waardebepalingen. Hoewel deze wet geen volledig stelsel bevat, zijn hare artikelen allerminst onsamenhangend; zij vormen groote groepen. Men kan haar in verschillend opzicht beschouwen als product van een tamelijk hoogen graad van beschaving: het kind behoort niet meer zooals bij eenige natuurvolken tot de familie van de moeder maar tot die van den vader; de grondslag der familie is in het algemeen, behoudens enkele uitzonderingen, de monogamie; er zijn geen waardeschattingen als prijs voor de vrouw, hoewel de wet er vele andere kent; de wet bevat reeds in twee gevallen een scheidingsrecht voor de vrouw; er is geen talio meer, doch reeds een vorm van staatsstrafrecht. Men kan zich er van verzekerd houden, dat het geen wetgeving van barbaren was; zooals het een ontwikkeld volk was wat betreft handel, handarbeid, landbouw, constructie van kanalen en schepen, zooals het een volk was van koopheden, magazijnmeesters, artsen, veeartsen, bouwmeesters, commissionairs, vertoont het Recht ons naast verschillende teekenen van strengheid een stadium van ontwikkeling hetwelk andere volken eerst bereikten na lange historische strabbelingen en waaraan verschil-



83
lende natuurvolken van tegenwoordig nog absoluut niet toe zijn.
Welnu, deze wetgeving bevat enkele teekenen van een belooningsrecht. Naast straf kent men er belooning. De paragrafen 215, 221, 228 en 234 bewijzen het. Zij beloven den arts wiens operatie of behandeling in zekere gevallen is geslaagd, aan den bouwmeester die den bouw van een huis voleindigt, den schepenbouwer die een schip van 60 gur bouwt, zekere prijs of belooning. Terwijl men voor het oogenblik niet zeker is of dit de eerste maal is dat zulke artikelen bestaan hebben — men neemt in het algemeen aan, dat dit rechtsstadium niet iets primitiefs kan zijn, dat de wetgeving van Hammourabi niet een totaal origineele creatie kan zijn, terwijl men nog verder zoekende is naar zijn juisten oorsprong — is bekend, dat deze wetgeving, hier en daar gewijzigd gedurende verschillende eeuwen in het Babylonische koninkrijk heeft gegolden. Men kan verder de gangen van den Code van Hammourabi tot den nieuw-Babylonischen tijd volgen,- zijn recht is waarschijnlijk door de Perzen overgenomen. Doch verder is het niet gemakkelijk den loop van dit Recht te volgen.
Holbach gaat in zijn bovengeciteerde verdienstelijke, doch begrijpelijkerwijze in menig opzicht de kenmerken van den aanvangsarbeid dragende, studie drie rechtshistorische perioden na, waarin grootere of kleinere symptomen van een embryonnair lof- of belooningsrecht te vinden zijn; het Romeinsche recht, het Kanonieke recht en het recht gedurende de Fransche revolutie. Voor het Romeinsche recht geeft vooral Jhering aanwijzingen, misschien sterk genoeg om er het bestaan van aan te nemen. Volgens hem is het gebruik dat de maatschappij tegenwoordig van de belooning maakt heel wat minder dan dat wat ze maakt van de straf; in dit opzicht is ze heel wat, bij de Oudheid vergeleken, achteruitgegaan.



84
Want Jhering neemt aan dat de Romeinsche staatsman op geheel gelijke wijze over de straf en de belooning beschikt als middelen'om sociale doeleinden te verwezenlijken; een Romeinsch rechtsgeleerde zou, voor wat het einddoel van het recht betreft, niet aarzelen belooning en straf op dezelfde lijn te plaatsen. Daar de door Jhering aangevoerde bewijsplaatsen tamelijk zwak zijn — „De jure triuniphandi" bij Valeriüs Maximus II, 8 en een proces over de corona muralis bij Titus Livius 26,48 — tracht Holbach elders een sterkeren steun te vinden. Zoo geeft Cicero hem slechts een bevestiging van het beginsel, onvoldoende om tot een zelfs gedeeltelijke toepassing in de practijk te besluiten. Terwijl men bij de door Jhering geciteerde schrijvers hoogstens het bewijs zou kunnen vinden, dat zekere wapenfeiten op belooningen recht gaven, blijft het geheel en al twijfelachtig of deze belooningen een gerechtelijk proces medebrachten. Alleen de levensbeschrijving van Paul Emile bij Plutarchus §§ 33 v. schijnt op dit punt beslissender, daar de overwinning van Paul Emile aanleiding geeft tot een volksstemming, tot een pleidooi vóór en een tegen de toekenning van belooning. Nu schijnt de toekenning van belooningen te Rome zeer populair geweest te zijn, vooral om de militaire deugden op te hemelen; terwijl de geestdrift voor de gedachte, de wetenschap, de kunst niet bijzonder groot was, waardeerde en beloonde men de militaire deugd gaarne. Hetgeen allerminst zeggen Wil dat er te Rome een volledig belooningsrecht was. Wanneer Holbach meent dat Jhering zich heeft laten verleiden door zijn zeer groote liefdevoor het Romeinsche recht om deze instelling, die hem zeer dierbaar was, erin te vinden, kan hij gelijk hebben. Doch geheel zeker is dit absoluut niet Terwijl het schijnt dat de Romeinsche rechtsgeleerden zich niet bewust zijn geweest van het in hun Recht voorkomen van de belooning als belangrijk



85
juridisch element, is het mogelijk dat andere romeinschrechtelijke specialisten partij zouden kiezen voor Jhering door te erkennen dat er voldoende reden is voor de conclusie dat de openbare belooning te Rome niet alleen een zuiver sociaal karakter maar ook een juridische beteekenis heeft Holbach zelf laat aan de ijverigen de zeer interessante taak over om in het primitieve Romeinsche strafrecht Jherings opmerkingen te verifieeren. Intusschen is er nog eene overweging die eenige waarde voor de quaestie heeft Men weet dat het te Rome tijdens de republiek als absoluut incorrect beschouwd werd zich voor de operae liberales te laten betalen, terwijl het civiel recht toen slechts een actio locati gaf voor de praestaties der mindere beroepen. Toch zal men niet kunnen zeggen dat de advocaten, medici enz. absoluut het recht misten om zich te laten honoreeren, daar er een natuurlijk recht, noch gebaseerd op de wet noch op hetgeen behoorlijk was, bleef bestaan; de tijden van het Romeinsche keizerrijk veranderden met andere opvattingen ook die vroegere zienswijzen in deze, door een actio praescriptis verbis te geven, waarvoor dan echter nog noodig was het exceptioneele middel der cognitio extraordinaria. Hetgeen bewijst dat hetgeen in het oude Rome embryonnair recht was zoo verborgen zijn kan, dat het zeer lastig te vinden is, iets ook voor de onderhavige quaestie niet zonder belang.
Gemakkelijker is het echter eenige belooningsrechtelijke instelling te vinden in het kanoniek recht. Men kan zelfs een inleidend symptoom constateeren in een daad van Keizer Constantijn, die den loop van het Recht in de richting van het Christendom leidde. Toen bij zijn troonsbestijging het concubinaat in sterke mate de christelijke ideeën betreffende het huwelijk kwetste, vroeg men zich af hoe een zoo ingewortelde gewoonte te veranderen.* Om het concubinaat in wettig huwelijk



86
te veranderen verleende hij toen wettigheid als belooning aan de reeds geboren kinderen wier ouders van een onwettige verbintenis afzagen om te trouwen Vervolgens streng tegen de natuurlijke kinderen optredende om beter tot het hart der vaders te kunnen doordringen, verbood hij aan die kinderen en hunne moeders iets te geven als gift en per testament Eindelijk stond hij de personen die in deftigen staat waren opgevoed niet toe in het openbaar het z. i. schandelijk vertoon van het concubinaat te geven. Zoo viel hij de instelling aan door den drievoudigen invloed van belooningen, straffen en het voorbeeld (Troplong, de 1'influence du Christianisme sur le droit civil des Romains p 245 I 6). Holbach verwijst ons voor de gerechtelijke procedure die tot object heeft de verdiensten van een mensch te doen waardeeren naar „un procés en béatifïcation et déclaration de sainteté devant la Congrégation des Rites," waarbij men alle elementen en proces-vormen van onzen tijd terugvindt, vervolgens naar den Katholieken oorsprong van de openbare verdeeling van prijzen aan scholieren en naar het Christelijk regime van het sociale leven; het overwegend karakter der belooning als sociaal opvoedingsmiddel schijnt hem te zijn dat zij zeer intiem verbonden is met de economische bedrijvigheid. In alle verhoudingen tusschen menschen ging het om een goed gedrag, gedurende het geheele leven; „une oeuvre-chef, un chefd'oeuvre, était nécessaire pour acquérir la maitrise dans la Corporation." Nu is het wel een heele sprong uit het feit dat de organisatie van het werk het prijzend karakter der deugd en der bekwaamheid bevatte, te concludeeren dat dit karakter in den geest van dien tijd had post gevat; de bijna universeele zekerheid van een hemelsche belooning voor het goede van hier beneden moest de verlangens afwenden van een dadelijke aardsche belooning. Maar apderzijds is het volstrekt geen logische en



87
begrijpelijke consequentie dat de goddelijke belooning die der menschen moet uitsluiten, evenmin als de goddelijke straf of het goddelijke oordeel over het kwaad ooit van een strafrechtspraak heeft doen afzien, doch integendeel vaak werd aangeroepen om de gestrengheid ervan te rechtvaardigen (Holbach 1. c. 87, 88).
Terwijl de religieuse partijen zich allerminst geneigd gevoelen om door luidruchtige loftuitingen te beloonen en het belooningsrecht ook nooit op duidelijk hoorbare wijze is aangekondigd in de middeleeuwen, is er een ander milieu, waarin men meer de behoefte aan lof en minder het bezwaar van zijn aankondiging gevoelt: de Fransche revolutie. Hoewel de philosophie van zijn recht waarschijnlijk de invloeden ondervindt van het stoïcisme, het Christendom en het Engelsche sensualisme, schijnen deze invloeden toch hare oorspronkehjkheid niet te hebben geschaad. Het is in ieder geval zeer merkwaardig in de revolutionaire wetgeving van Frankrijk te constateeren hetgeen de menigte zeer snel deed op den dag, dat zij zich voor het eerst op haar.beurt meesteres van den Staat achtte. Holbach toont het ons in een decreet van 3—22 Augustus 1790, waarin de verplichting van belooning tegenover het recht om te straffen gesteld is. Na het eerste artikel „L'Etat doit récompenser les services rendus au corps social, quand leur importance et leur durée méritent ce témoignage de reconnaissance. La nation doit aussi payer aux citoyens le prix des sacrifices qu'ils ont faits a l'utihté publique," verklaren de andere meer of minder nauwkeurig den aard dezer diensten en opofferingen, waarbij steeds geëischt wordt een sociaal, humanitair karakter.
Men weet niet precies wat er van dit decreet in de vreemde tijdsomstandigheden der groote revolutie en later geworden is. Evenals van vele harer producten is het zeer moeielijk de ontwikkeling van deze instelling



88
na te gaan. Wat echter merkwaardig is, dezelfde idee kwam als een soort echo terug bij de St Simonisten; en dat wel te merkwaardiger omdat deze, zooals men weet, de volgelingen zijn van hem, die vervuld van vrijheidsideeën, doch geheel en al gekeerd tegen de revolutionaire gruweldaden, concepties had van sociale hervormingen, waarvan zijn Nouveau Christianisme de uitdrukking was. Saint Simon nam het doel der revolutie aan zonder de middelen, hij was haar getrouw met verwerping van haren revolutionairen geest. En, wel verre van zich tegen den rijkdom te keeren, stelt hij zich integendeel de vermeerdering van den openbaren rijkdom voor; de groote openbare werken, de openbare feestelijkheden, de opvoeding en alle zaken die de directe zorg van het gouvernement betreffen, moesten naar zijn oordeel door meer bevoegden beoordeeld worden; door de macht aan de z. i nuttige menschen, niét aan de militairen en theologen van toen te geven meende hij den anti-Christelijken haatte kunnen verjagen.
Wat drie zeer belangrijke punten (eigendom, godsdienst, famüie) betreft heeft weliswaar de Saint-Simonistische school deze gedachten voorbijgestreefd, maar door haar geloof in de natuurlijke ongelijkheid der menschen, ieder beloonende naar gelang zijner capaciteiten, aan elke capaciteit naar gelang van haar werken en door handhaving van het beginsel van hiërarchie en autoriteit, vervolgde zij den weg van haren meester. De SaintSimonisten meenden hunne ideeën beter te kunnen propageeren door mondelinge voordrachten, die zich van 1828 tot 1830 in een groot, ook qualitatief uitmuntend, gehoor mochten verheugen. De twaalfde conferentie, gewijd aan de wetgeving en aan het strafrecht bevat de idee der samenwerking van wetgeving en opvoeding in positieven en negatieven zin; men verneemt daar dat men niet alleen de ondeugd moet verhinderen maar



89
ook de deugd aankweeken; niet alleen straffen, ook belooningen zijn noodig.
Aldus vindt men in de wetgeving van Hammourabi, het Romeinsche recht, het Kanoniek recht, het recht gedurende de Fransche revolutie en in de ideeën der Saint-Simonisten meer of minder duidelijk de symptomen van een embryonnair belooningsrecht Wij kunnen ons hier onthouden van het stellen der vraag naar het verband dezer diverse culturen en wetgevingen. Men zou neiging hebben uit het feit der onderlinge overeenkomst in dit opzicht te concludeeren dat een nieuwere cultuur de idee aan een oudere cultuur had ontleend. Logisch zou dit echter slechts ten deele zijn, omdat de veel voorkomende omstandigheid van geheel onafhankelijke volken met niettemin analoge instellingen het bestaan aantoont van neigingen, eigen aan verschillende menschen zonder eenige ontleening. Er zijn elementaire ideeën die, als komende van de innerlijke natuur van den mensch, zich kunnen ontwikkelen zonder eenigen vreemden invloed. En tevens leert de vergelijkende rechtsgeschiedenis dat zelfs de meest solide harmonie tusschen twee vormen van recht nog niets voor een ontleening bewijst. Laten we derhalve de quaestie van het verband maar geheel en al onaangeroerd en beperken we ons uitsluitend tot de feiten.
§ 3.
Het positieve recht en de sociale zijde van het vraagstuk.
Wanneer men zich beperkt tot het constateeren der rechtshistorische feiten kan men toch niet eraan ontkomen deze een zekere waarde voor den tegenwoordigen tijd toe te kennen. Ook indien het verband tusschen de diverse culturen en wetgevingen terzijde blijft gelaten, wordt immers door de rechtshistorie mede de weg



90
gebaand tot een nauwkeurige dogmatische rechtsvorming, waarbij het erom gaat de algemeene leidende grondbeginselen en de bepaalde positieve bepalingen met betrekking tot de voorkomende verhoudingen tot ontwikkeling te brengen.
Wat het tegenwoordige positieve recht op het punt van een lof- of belooningsrecht bevat, is, hoe weinig beantwoordend aan de eischen die daaraan m. i. voor de toekomst zijn te stellen en hoe weinig daarin ook de rechtshistorisch, al dan niet samenhangende, geluiden weerklank vinden, niet geheel en al met nihil aan te duiden. Men kan zelfs zeggen dat het tegenwoordige positieve recht zich op vierderlei wijze met de belooningsquaestie inlaat. Primo bevatten de wetgevingen in het bijzonder voor zooverre zij eene regeling der arbeidsovereenkomst inhouden bepalingen omtrent loon.
Secundo komen in de wetgevingen hier en daar o. a. in de Fransche „Code civil"*en in ons burgerlijk wetboek bepalingen voor omtrent schenkingen met een beloonend karakter.
Tertio kent b.v. het Duitsche „Bürgerliches Gesetzbuch" het instituut der openbare belooning, uitloving.
De loonsbepalingen betreffen meestal regelingen omtrent de berekening, den vorm, tijd en plaats van uitbetaling van en beslag op loon. De bedoelde wetsbepalingen omtrent schenkingen met een beloonend karakter zijn zoodanige die plaats vinden als belooning van diensten aan den gever door den begiftigde bewezen. De bepalingen omtrent uitloving, openbare belooning, bevatten regeling der gevolgen van een door openbare bekendmaking voor een bepaalde handeling uitgeloofde belooning. Drie groepen gevallen, waarvan natuurlijk de eerste verreweg den grootsten omvang en de grootste beteekenis heeft, die alle wettelijke regeling omtrent belooning van handelingen inhouden. Waarin zij zich



91
verder ook van elkaar onderscheiden, in één, negatief, opzicht komen zij echter met elkaar overeen, dat zij geen van allen zich inlaten met iets wat op een waardeoordeel hjkt. Alle bedoelde bepalingen betreffen een regeling omtrent een bij zekere vooropgezette gevallen in te treden gevolg, zonder dat van een min of meer intrensiek verband tusschen oorzaak en gevolg sprake is. Geheel en al gelijkwaardig behoeven de drie gevallen natuurlijk niet te zijn. Zooals bekend ging onze wetgever bij regeling van de wet op het arbeidscontract van de stelling uit dat de arbeider bij het sluiten van het contract in de meeste gevallen in ongunstiger positie verkeert dan de werkgever en verleende daarom in talrijke bepalingen aan den economisch zwakkere bescherming. De wetgever laat echter absoluut in het midden of het te betalen loon, de schenking als belooning van diensten, de voor een bepaalde handeling uitgeloofde belooning eenigszins harmonieert met den verrichten arbeid, den bewezen dienst, de verrichte handeling, hij trekt zich er niets van aan zelfs al ware er tusschen de respectievelijke zaken de grootst mogelijke dissonant. Natuurlijk niet, hoor ik zeggen, dat gaat den wetgever ook absoluut niet aan, hij kan dit gerust aan het vrije verkeer overlaten. We zullen op die tegenwerping, die ons thans wèl eenigermate als een nagalm uit het verre verleden aandoet en die misschien tevens toekomstgeluiden doet hooren, niet dieper ingaan. Deden wij het wèl, we zouden ons moeielijk beperken kunnen tot enkele losse opmerkingen met betrekking tot vraagstukken, waarover incidenteel iets in het midden te brengen, het hier de plaats niet is. Volstaan kan worden met te constateeren dat de wetgever het van tijd tot tijd noodig vindt ook publiekrechtelijk zich in loonquaesties te mengen en dan wèl iets van een waardeoordeel uitspreekt. Hqewel de regeling op



92
het punt van het arbeidscontract binnen onze civiel' rechtelijke wetgeving geschiedde, lagen daaraan ook reeds publiekrechtelijke motieven ten grondslag. Laten we verder buiten bespreking de gevallen dat op volstrekt indirecte wijze wetsbepalingen hier van intrensieken invloed kunnen zijn, dan komen die — zoowel zeer oude als zeer nieuwe — bepalingen in aanmerking, waarbij de bedragen van loonen of salaris voor bepaalden arbeid of ambt door den wetgever min of meer directelijk worden vastgesteld en hij dus in het algemeen over dien arbeid een oordeel uitspreekt
Dat die vierde wijze waarop het recht zich met de belooningsquaestie inlaat des ondanks en afgescheiden van de diverse overige bezwaren die daartegen kunnen worden aangevoerd, nog niet die is welke ons als object van een lof- of belooningsrecht voor oogen staat, behoeft, in het bijzonder na de eerste paragraaf van dit hoofdstuk, geen betoog. Zelfs de beste met het oog op bepaalden arbeid of ambt van te voren in het algemeen vastgestelde regeling van loon of salaris mist ondanks het daarin voorkomende verband eiken waarborg der juistheid van het erin gelegde waardeoordeel. De vraag doet zich echter voor of men door meerderen waarborg van juistheid te verlangen niet een hersenschim najaagt zich niet aan Don Quichotterie schuldig maakt Ligt het zoeken naar een juiste belooning ook niet ten grondslag aan de vele systemen en proefnemingen der talrijke min of meer belangrijke wereldhervormers, die steeds óf utopieën bleken óf onrechtvaardige beginselen bevatten? Men kan m. i. de laatste vraag bevestigend*) en toch de eerste ontkennend beantwoorden. Al kunnen de vorschers in het algemeen worden aangemerkt direct of indirect naar een juiste belooning te vergeefs te
*) Zoo ook Léon Polier in zijn studie 1'Idée du jaste salaire Paris 1903 en tot zekere hoogte Hermann Beek Gerechter Arbeitslohn. Dresden 1902.



93
hebben gezocht *) — blijven naast hun historische beteekenis als resultaat van hun arbeid voldoende indices voor de toekomst over. Voor mij is daaronder wel de allerbelangrijkste dat een poging tot verbetering in het groot tot heden nog niet voldoende goede kansen heeft; dus een versterking in de meening dat men niet door eenige wijziging per groep, doch alleen door individueele behandeling kans op een, zeer zeker langzamen, vooruitgang heeft.
Naast hetgeen hierboven werd opgemerkt omtrent de positief-rechtelijke zijde volge daarom wat er reeds thans ten opzichte van lof- of belooningsrecht op maatschappelijk gebied te zien valt. Hoewel daaruit kan opgemaakt worden, dat in weerwil der menschelijke neiging tot afkeuring vaak verdiensten op meer of min juiste wijze blijken gewaardeerd te worden, stel ik me niet voor daarvan een bij benadering volledig overzicht te geven. Daarvoor naar Holbach verwijzend, zalik er slechts de voornaamste soorten van releveeren, daarentegen iets langer bij een enkel belangrijk, door hem minder uitvoerig gereleveerd, punt stilstaande. De openbare loftuiting, zooals die welke bij de Grieken zeer sterk in gebruik was, vertoont zich bij ons vooreerst- in den vorm der decoraties; niemand zal beweren, dat dit een volmaakte instelling is en gelooft dat er niet betere denkbaar zouden zijn, voorzoover ze beter persoonlijke verdienste enx individueele waarde zouden onderscheiden. Zoo b.v. de legaten, waarvan de renten moeten dienen voor de belooning van verdienstelijke daden (moed, toewijding, menschlievendheid) en de tengevolge daarvan uitgeloofde prijzen moeten worden toegekend door een
*) Men moet zich. zooals reeds boven opgemerkt, ook bier zijn oordeel omtrent het „liberale socialisme" voorbehouden, omdat dit, vele antipathieke elementen missend, misschien wèl met gezonde rechtsbeginselen op goeden voet staat, zij het dan ook dat het, zonder in de lof-belooningsideeën te zijn gedrenkt, ongetwijfeld nog groote lacunes vertooncn zou. Zonder deze kan het tot zekere hoogte slechts negatief, nooit geheel positief werken.



94
wetenschappelijk genootschap. Hoewel juist ook daarbij teveel massaal gewerkt wordt, moet men verder vermelden de talrijke, zooeven ten deele reeds gememoreerde, sociale wetten der laatste tientallen jaren, die tot doel hebben goede activiteit en andere deugden te beloonen. Vergeten we niet de stijgende neiging belooningen te geven aan de families voor hare vruchtbaarheid, aan de beschermers van dieren. Herinneren we aan de tentoonstellingen voor zoover de daarin voorkomende gezonde idee betreft, die zich vooral daar vertoont, waar uitvindingen of werkelijk vruchtdragende bemoeiingen beloond worden. Denken we aan de nationale begrafenissen, de honderdste verjaardagen der groote mannen, aan de benamingen van straten, plaatsen en ontdekte voorwerpen.
Maar laat ons vooral even langer stil staan bij de voornaamste instelling van den nobelen philantroop, die het initiatief nam tot bovengenoemde legaten: de deugdprijzen van de Montyon. Levende voor het grootste deel in de periode voorafgaande aan de Fransche revolutie, had hij de geestesneigingen van een Turgot, Malesherbes, Quesnay, Adam Smith wat betreft hun ontevredenheid met het heden en zorgen voor de toekomst. Het waren de landbouw, de handel, de industrie, vervolgens de litteratuur en de moraliteit die als bronnen van openbaren rijkdom hun aandacht trokken. Het vertrouwen van den Koning genietend en met liefde voor zijn volk wilde de Montyon gaarne wat meer toenadering tusschen deze twee. Maar wat kon hij doen? Zeker kon hij, wat den landbouw betrof, waarbij men alleen maar dacht aan een opbrengst der belastingen, de zorgen voor den grond en den zwaren arbeid der landbouwers vermeerderen. Dit doende Steunde hij tegelijkertijd de industrie, hielp hij de ongelukkige vernieuwers van mechanische procédés en



95
behoeftige schrijvers. Terwijl hij de wetten van zijn land niet veranderen kon, bestond evenwel zijn nieuwe taktiek daarin het goede in al zijn vormen aan te moedigen. Philanthroop misschien nog meer door de rede dan door zijn hart, wilde hij tegelijkertijd nuttig zijn; terwijl hij bovendien steeds het mogelijk misbruik voor oogen had zorgde hij er zooveel mogelijk voor niet de dupe te worden-. Omdat naar hij meende de moraliteit van een volk een der voornaamste voorwaarden voor zijn grootheid is, wilde hi} tot het herstel der verloren gegane moraliteit bijdragen; dit was het uitgangspunt van een zijner instellingen, die alle tusschen 1780 en 1789 in het gezicht der groote gebeurtenissen zijn gesticht. Vooreerst ontvangt dan de Académie des sciences een rente van 12000 livres als jaarlijkschen prijs „pour les expériences utiles aux arts." Den 28sten April 1782 richtte hij daarop een memorie tot de leden der Académie francaise waarin hij den deugdprijs stichtte. „Messieurs," zegt de Montyon, wiens naam, dien hij geheim had willen houden, door toeval ontdekt werd, „tous les genres de talents obtiennent des récompenses, la vertu seule n'en a pas. Si les moeurs étaient plus pures et les ames plus élevées, la satisfaction intérieure d'avoir fait le bien serait un salaire suffisant du sacrifice qu'exigé la vertu; mais pour le plupart des hommes, ü faut un autre prix; il faut qu'une action sociale soit louée. Ces éloges ont été le premier objet des lettres et c'est, en effet, la fonction la plus honorable que puisse avoir le génie. L'académie francaise s'est rapprochée de cette institution antique, lorsqu'elle a proposé è 1'éloquence le panégyrique des Sully, des d'Aguesseau, des Fénelon, des Catinat, des Montausier et d'autres grands personnages; mais il n'est dans une nation qu'un petit nombre d'hommes dont les actions ont un caractère de célébrité et le sort du peuple est que ses verlus



96
soient ignorées. Tirer ses vertus de robscurité, c'est les récompenser et jeter daas le public la semence des moeurs. Pénétré de cette vérité, un citoyen prie 1'Académie francaise d'agréer la fondation d'un prix dont voici 1'objet et les conditions:
1°. L'Académie francaise fera, tous les ans, dans une de sés assemblées publiques lecture d'un discours qui contiendra 1'éloge d'un acte de vertu.
2°. L'auteur de 1'action célébrée, homme ou femme, ne pourra être d'un état au dessus de la bourgeoisie et il est a désirer qu'il soit choisi dans les derniers rangs de la société."
Deze prijs, waarop de Montyon andere voor de belooning van litterairen, mechanischen en medischen arbeid liet volgen, was 12000 livres groot, als lijfrente geplaatst op het leven van den Koning en den Dauphin, opdat ook deze reeds vroeg zou inzien, — waarvan onze tijd, die weer heel wat minutieuser te onderscheiden krijgt, in het algemeen natuurlijk reeds overtuigd is — dat er ook in de genoemde volksklasse deugden bestaan kunnen. De diverse prijzen ontsnapten niet geheel en al aan den revolutionairen maalstroom, maar werden hersteld in 1819 en door andere gevolgd.
Ten slotte zij nog herinnerd aan een zeer moderne vorm van belooning, belichaamd in het „suggestion system" van „Kodak Park", een der fabriekscomplexen in Rochester, waarbij wordt uitgegaan van het beginsel, dat de arbeider door zijn dagelijksch contact met het practische productieproces dikwijls beter in staat is diverse kleine verbeteringen daarin aan te brengen dan het hoogere personeel. Blijkt zulks na grondig onderzoek het geval, dan worden belooningen, varieerend tusschen $1 en $1000, uitgekeerd.



97
§ 4. De bezwaren.
Het zou al zeer vreemd zijn, wanneer de neiging om eerder af te keuren dan te loven, die overal geldt, zich niet zou voordoen ten opzichte der idee die, juist front daartegen makende, de verdediging van een lof-, belooningsrecht inhoudt. Te meer zou men zich daarover moeten verwonderen, omdat zich daarbij een gunstige gelegenheid aanbiedt voor het zoo constant voorkomend verschijnsel van het misoneisme.
Onder de diverse denkbare tegenwerpingen is er vooreerst deze, die de moeilijkheid of onmogelijkheid van een juist criterium betoogt en naar het eigenlijke object vraagt dat men met dit recht zou wenschen te beschermen. Voor een oogenblik de plausibiliteit der quaestie aannemend, mag men daartegenover evenwel deze andere stellen: Wat is dan wel precies de misdaad, welke men door het strafrecht wenscht te bestrijden? En op die vraag kan men dan niet slechts één antwoord geven, maar zeer verschillende. Al naar gelang men het misdrijf eenvoudig beschouwt als het afkeuringswaardige, de zonde, goddelijke wil geopenbaard in de wet, wettelijke normoverschrijding, als schennis van het „contrat social", schennis onvereenigbaar met de qualiteit van burger of met de vrijheid, als een daad schadelijk voor de maatschappij of als daad, nalatigheid gestraft door dèn Staat, al naar gelang zou men de quaestie voor wat misdaad betreft beantwoorden. Waarom dan voor den tegenhanger een zuiver limitatief antwoord te eischen? Wanneer verschil van meening wat betreft misdaad de idee van een strafrecht niet in den weg staat, behoeft die omtrent verdienste geen bezwaar voor een belooningsrecht op te leveren. Maar,
7



98
wanneer wij, zooals het geval is en hieronder zal blijken, bovendien als beginsel van dit recht aannemen, dat de aard zijner objecten in meer of minder begrensden zin bepaald zal zijn, behoeven we zelfs aan bovengemaakte tegenwerping niet bloot te staan. Hetgeen niet zeggen wil dat nu de objecten eens voor altijd zijn aangewezen, maar wel dat wij het gebied zoodanig afgrenzen, dat oriënteering vergemakkelijkt is.
Belangrijker tegenwerping schijnt ons die, dat de voorgestelde instelling een te zeer kunstmatig karakter zou hebben. Laat ons dadelijk zeggen dat men hiervan, althans bij een zeer ruime opvatting dier idee, nooit geheel en al de juistheid betwisten kan. Misschien moeten we zelfs zeggen, dat dit argument dan een fond van juistheid bevat, omdat men bij de idee belooning van goed karakter wel direct aan iets kunstmatigs denken moet In principe is het zeer juist: het iemand toekomend recht op achting heeft men zich te veroveren, wanneer dit noodig is; door iets uiterlijks krijgt men het niet Waarbij men dan gaarne het voorbeeld van heele grooten, b.v. Shakespeare en Rembrandt aanhaalt, die heel groot geworden zijn in weerwil of misschien tengevolge van de zorgvolle omstandigheden waarin zij hebben verkeerd. Belooning zou daarentegen de karakters bederven, redeneert men. Hier staat evenwel tegenover dat men zich een totaal verkeerd en overdreven idee van het belooningsrecht zou vormen, wanneer men daarvan een directe innerlijke verbetering verwachtte." Wat innerlijke verbetering betreft, daarvan kan door de sanctie van het lofrecht slechts op indirecte wijze sprake zijn en dat wel op twee manieren: vooreerst door de- tendenz in de verre toekomst de werkelijke verdienste boven de schijnverdienste te doen stellen en vervolgens omdat zeer geleidelijk ook de predispositie langs hereditairen weg den invloed der nieuwe idee zou



99
ondergaan. Vooral moet men tevens van het standpunt uitgaan dat tegelijkertijd onderwijs en opvoeding — misschien ook eugenese — moeten bijdragen tot de voorbereiding der innerlijke verbetering. Maar door dus toe te geven, dat de innerlijke invloed van het als sanctie werkend belooningsrecht in den beginne slechts gering en indirect zijn zou, moet men nog niet zeggen, dat het geen of niet voldoende reden van bestaan zou hebben. Dat hangt voornamelijk daarvan af of men niet iets beters zou kunnen bereiken. Maar toegegeven zelfs dat het belooningsrecht tot zekere hoogte kunstmatige karaktervorming in de hand werkt, moet de vraag luiden of dit recht daardoor in het algemeen is veroordeeld.
Twee redenen zijn er waarom die quaestie, naar ik meen, negatief beantwoord moet worden. Vooreerst omdat men in de pedagogie hetzelfde ziet, vervolgens omdat het geheele cultuurleven buiten de natuur veel kunstmatigs biedt Tegenover de bewering, dat er in de pedagogie, naast tuchtmiddel en straf, lof en prijs is, die in sommige gevallen de stabiliteit van een recht aannemen, zou men kunnen aanvoeren, dat de nieuwere pedagogie, in het bijzonder die van Montessori, juist de prijzen zou willen afschaffen. Het ideaal zou zijn den mensch door zijn eigen inspanning alle voor zijn vooruitkomen in de wereld noodige handelingen te laten verrichten, hem daardoor meester over zich zelf te laten worden; daardoor vermeerdert hij zijn geschiktheden, nadert hij de volmaking als individu. Maar daarom is men het onder de pedagogische deskundigen er nog volstrekt niet over eens elke lof of belooning af te schaffen; hoewel het beste werk zeer zeker door liefde voor het werk geschiedt is, waar deze lang niet steeds mogelijk is, lof — evenzeer als blaam — van tijd tot tijd uit energetisch oogpunt noodig. Men wil de komende generatie tot sterke menschen opvoeden, hetgeen be-



100
teekent dat men ze tot zelfstandige en vrije menschen maken moet. Ongetwijfeld. Het uitsluitend vermeerderen van het aantal rechten zonder daarmede gepaard gaande verplichtingen eraan te verbinden achten wij zelfs fataal. De leus moet zijn een menschengeslacht te kweeken, dat op eigen kracht aangewezen, vrijwillig verplichtingen op zich neemt Wa> gelooven zelfs in dit ideaal — voor de zeer verre toekomst Maar iets anders is dit te willen bereiken door afschaffing van belooningen alleen zonder tegelijktijdige afschaffing van straffen. Ook Montessori, die afschaffing van beide, voor zoover ze niet van de natuur zelf afkomstig zijn, wenscht, denkt niet daaraan. Een samenhang, die mede daaruit blijkt, dat ook in de onthouding van toegekende voorrechten in zekeren zin straf kan worden gezien, welke samenhang trouwens in zekeren zin in het instituut der voorwaardelijke veroordeeling tot uiring komt En daarom mag men wel aannemen, dat, zoolang men het ideaal zonder straffen niet kan bereiken, men het zonder belooningen evenmin vermag.
We zeiden verder, dat ook de wereld buiten de opvoeding vol kunstmatigs is. En overal gaan stemmen op zich tegen het kunstmatige te keeren. De neiging met Rousseau tot de natuur terug te gaan komt hier en daar boven, zij het dan dat men dit voor de gemeenschap tot in zijn consequenties niet kan doorvoeren. Wèl kan men, meer of minder als reactie tegen Ueberkultuur, in Oost of West Noord of Zuid, die afwezigheid van storende invloeden trachten en ook meenen te vinden, waarnaar men bij tijd en wijlen zoo'n groot verlangen heeft Maar is het niet vaak de onbekendheid en de distantie, waardoor men de gezochte rust en het ontbreken van onnatuur elders meer en beter dan thuis waant te vinden? En zou het goed beschouwd wel doenlijk zijn het ginds schijnbaar of inderdaad gevonden



101
betere hier over te planten ? Ten slotte vergenoegt men zich met de zorg, dat het kunstmatige den mensch en het hoogere in den mensch niet schaadt. Bij de ontwikkeling van het strafstelsel speelt die quaestie een groote rol, men wil het menschelijk karakter verheffen, niet naar beneden halen. En ware zoodoende de tijd voor afschaffing van straffen gekomen, dan zou een pleidooi voor het lofrecht wel zeer van onpas zijn; nu van afschaffing van straffen in het algemeen in de verste verte geen sprake is, behoeft vrees voor het alom dreigend gevaar der kunstmatigheid van een lofrecht op zich zelf niet te doen afzien.
Een andere tegenwerping is deze, dat dit recht vermeerdering van hypocrisie tengevolge zou kunnen hebben. Deze vrees zou zeker gemotiveerd zijn, wanneer het lofrecht zoo werd georganiseerd en toegepast, dat alles wat op gezond verstand en normale tactiek lijkt eraan ontbrak. Indien men zich daarentegen ervan rekenschap geeft dat niet de schijn maar de werkelijkheid moet worden gezocht, dat niet ziekelijke sentimentaliteit maar rechtvaardigheid gedragsregel moet zijn, behoeft er voor die vrees heel wat minder aanleiding te bestaan. Twee vragen dringen zich hierbij op. Is het leven overigens soms zonder schijn en verhoogt niet elke nieuwe belofte de kans veinzerij te doen toenemen? En is elke mogelijkheid buitengesloten een zoodanige regeling te treffen, waarbij die gevaren tot het minimum worden gereduceerd? Men ziet het zelfde in zake weldadigheid en armenzorg. Iedereen die zich daarmede occupeert weet dat daar heel wat simulatie valt aan te treffen; maar reden om die zorg daarom te verwaarloozen is er niet. Integendeel, men wil haar zoo regelen, dat hypocrisie er tot de kleinst mogelijke proporties wordt teruggebracht. Datzelfde zou men bij de toepassing van het belooningsrecht moeten doen. Want indien juist daarom het begin



102
in deze materie zoo bezwaarlijk is, omdat men door de Scylla der karakterloosheid te willen ontloopen, gevaar heeft op de Charybdis der huichelarij te stranden, het moeilijke, voor een ontzeilen der beide klippen vereischte, zeemanschap kan of mag nooit of te nimmer reden zijn met schip en al thuis te blijven. „Êtes-vous sürs de ne pas encourager quelque fois la cupidité et 1'hypocrisie?" vraagt de académicien Vitel in 1852 in zijn rede aan zijn collega's, belast met de toewijzing der prix Montyon. „La juste répartition de toutes ces récompenses" merkt hij op „est pour 1'Académie, vous devez le comprendre, Messieurs, un sujet de vive solhcitude.".... „Mais ce qui la préoccupe par-dessus tout, c'est de ne placer qu'en de dignes mains aussi bien la plus modeste médaille que le prix le plus beau. Si je vous disais les précautions, les soins, les soupconneuses enquêtes qui précédent ses jugements, son inflexible rigueur contre tout candidat qui lui parait avoir le plus léger soupcon de sa candidature, vous auriez bientót fait justice de ces prétendues chances d'erreur qu'on se plalt a grossir."— „Si donc, par exception, une fois entre mille, des actes charitables, trompant tous les regards, ont caché de honteux desseins, que faut-il en conclure? Que la misanthropie a quelquefois raison, sans que pour cela M. de Montyon ait eu tort. Et rassurez-vous, Messieurs, ces occasions d'erreur elles-mêmes ne peuvent se multiplier, car dans les actes que nous glorifions, il faut presque toujours payer de sa personne; c'est un jeu dangereux. Trouve-t-on beaucoup de gens qui par hypocrisie se jettent dans les flots, s'exposent a la
mort?" Si nos rémunérations, nos sympathiques
éloges adressés aux plus pauvres de nos concitoyens ne font pas germer la vertu dans les coeurs, nous sommes au mofns certains qu'ils ne 1'étouffent point" Ook een andere getuigenis, die van Villemain, Directeur de 1'Aca-



103
démie, geeft ons in een rede, uitgesproken in de openbare zitting van 9 Augustus 1834, de verzekering dat simulatie niet zoo gemakkelijk is. „Presque toujours," zegt hij, „1 elévation morale qu'ils ont offerte résidait moins dans un élan passager de 1'atne, dans un effort sublime et momentané, que dans le dévouement uniforme d'une vie entière. Ce résultat même est une lecon. Qui dit vertu dit constance, long effort sur soimême et en faveur des autres."
Een vierde tegenwerping zou deze kunnen zijn, dat een depressie, een inzinking van het verstand het gevolg zou kunnen zijn. Men zou toch immers kunnen redeneeren, dat door een dergelijke aanmoediging van het karakter en uitsluitende, eenzijdige africhting van den mensch het verstand verslapt zou worden. De mogelijkheid van dit gevolg aannemende, moeten wij den graad harerwenschelijkheid onder de oogen zien. De karakterzorg aanmoedigende, zal men in ieder geval er op moeten letten, dat men, trachtende het overdreven intellectualisme met zijn abstracties, zijn eenzijdigen nadruk op denken en kennis, te ontkomen, een en ander niet door grooter gevaren vervangt. Misschien is dit juist daarom zoo moeielijk omdat wij de gewoonte hebben een mensch voor karaktervol te houden als hij resoluut zijn eigen weg gaat Hoewel zoo iemand waarschijnlijk een sterken wil beeft, is dit niet steeds het teeken van een geestelijke kracht dikwijls zelfs het symptoom van een intellectueele onnauwkeurigheid, die slechts ééne mogelijkheid onderscheidt Terwijl zoodanig iemand zijn eigen weg gaande er wat te weinig bij denkt, vertoont het gevaar van een eenzijdig intellect zich speciaal in die tegengestelde gevallen van haarklooverij of die gevallen welke de psychiater als twijfelzucht, ideeënvlucht aanduidt; het rijk der talrijke mogelijkheden is een zeer gewenscht toevluchtsoord voor de lamlendigheid. Erkent men zoo-



104
doende de noodzakelijkheid van het juiste midden op het gebied van het intellect, dan gaat het erom te weten of de karakteraanmoediging dit al dan niet zou begunstigen. Daarvoor moet men echter tevoren, zooals dit reeds boven geschiedde, meer het juiste midden op het uitgestrekte gebied der psychische energie in het algemeen, d. w. z. de behoorlijke energie, gelegen tusschen gebrek aan energie en ontoombare energie, trachten te benaderen. Heden ten dage slechts een vaag idee waaraan nog niet voldoende speciale belangstelling is gewijd, zal de behoorlijke energie, die zich om te beginnen een plaats zal moeten veroveren in de psycho-sociologische encyclopaedie, eenmaal doorgedrongen en gerealiseerd, zich toonen als een kracht die de ware verdienste, het ware karakter zal helpen ontstaan.*) En dan kan men zich alleen voorstellen dat het overtollige intellect daardoor verdwijnen zal, nooit dat het juiste intellectueele midden erdoor zal worden getroffen.
De tegenwerping, die luidt, dat het juist de ware karakters zijn, die niet of althans niet in het openbaar **) wiuen worden geloofd of beloond, kan volkomen juist zijn. doch behoeft het verdedigde instituut in het minst niet te schaden. Indien iemand niet wil hebben wat men hem wil geven, zal hij weigeren en kan niet worden gedwongen het te nemen. Er bestaat niet en behoort ook niet te bestaan eenige verplichting om beloond te worden, evenmin trouwens als er behoefte is aan een recht om gestraft te worden. Het effect der diverse instellingen wordt door beiderlei ontbreken overigens in het minst niet geschaad.
•) Men kan zich van een gerealiseerde „behoorlijke energie" in de toekomst zelfs die gunstige sociale werking voorstellen, dat zij de oorzaken van menige plausibele ontstemming en gekwetstheid, derhalve van diverse onmaatschappelijke anti's, keerde.
••) Wanneer de lofrechtsorganisatte er maar eenmaal is zal men wel de mogelijkheid eener in alle stilte te voltrekken belooningsactie bij daarvoor in aanmerking komende gevallen weten te vinden.



105
Ernstiger schijnt de mogelijke tegenwerping dat het voorgestelde instituut tegen het tekort van waardeering van werkelijke verdiensten toch niet zou helpen, omdat de beslissing daarover altijd feilbaren menschen bleef toevertrouwd. We betwijfelen daarom het groote gewicht dier bedenking omdat door de invoering van het lofrecht althans die verbetering te verwachten is, dat bij al te slechte toepassing de openbare meening zich zonder twijfel evenzeer daartegen keeren zou als zij dit thans gewoon is tegen hoogst onbillijke straf' rechtelijke beslissingen te doen. Maar, hoewel vooral hier de neiging van overdreven bezwaren bestaat, geven we tot zekeren hoogte toe dat de moeilijkheid van toepassing der belooningsidee bestaan kan. Vooral bij Bentham kan men, als men hiervoor stof wil verzamelen, terecht Terwijl de aan hem voorafgaande schrijvers, die van belooningen spraken, vaak overdreven, óf door van oordeel te zijn dat men de staten geheel en al als scholen kan beschouwen óf door belooningen geheel en al te verwerpen als te weinig schitterende motieven of als systemen van begunstiging en corruptie, is het toch immers Bentham, die in zijn Théorie des récompenses in het geheel niet overdrijft Hij onderzoekt de gevalleu dat de belooning een behoorlijk of zelfs noodzakelijk middel is en waar ze overbodig of schadelijk is. Hij onderscheidt de diverse soorten diensten met het oog waarop de belooningen worden toegekend, maakt de onderscheidingen waaruit de belooning is samengesteld en stelt de parallel vast tusschen straf en belooning. Overtuigd, dat er schadelijke belooningen zijn — die welke de neiging hebben delicten ts doen ontstaan of verkeerde neigingen te produceeren — en overbodige belooningen — in de gevallen waar de natuurlijke belooning voldoende is om het gewenschte gevolg te produceeren — geeft Bentham de twee volgende regels:



106
1.: De geheele waarde der zoowel natuurlijke als kunstmatige belooning moet de kosten en bezwaren van den dienst overtreffen en 2.: De werkelijke belooning moet te minder belangrijk zijn naarmate de natuurlijke belooningen het temeer zijn. Wat de belooningen voor de deugd betreft, die hij behandelt om ze niet voorbij te gaan, hoewel hij meende dat de door hem gestelde beginselen hem er van ontsloegen tot de détails over te' gaan, hier toonde hij vooral het verschil tusschen het wenschelijke en het mogelijke aan. Hier geldt het vooral waar en hoe men aan zijn natuurlijke belooningen de hulp der werkelijke belooningen kan toevoegen. Vooreerst meent Bentham dan dat het moeielijk is tot een keuze van de bijzondere karaktertrekken te komen; in welke periode moet men ze nemen en aan welke omstandigheid de belooningsonderscheiding hechten? Verder stelt hij de moeielijkheid een behoorlijke belooning te vinden. Vervolgens, nadat hij ook haar overbodigheid meent aangetoond te hebben, wijst hij op de noodzakelijkheid een zeer bijzonderen dienst te beloonen, voorkomend in een overigens zeer weinig achtenswaardig leven. Inderdaad te zamen schijnbaar groote practische bezwaren, waaraan men gemakkelijk nog wel enkele kan toevoegen als b.v. de ingewikkeldheid van het onderzoek, de groote kosten en de keuze van den beoordeelaar. Toch kunnen zij nooit ontheffen van de poging de beginselen te schetsen van een instelling, die ziclrnaar onze vaste overtuiging aanbeveelt door argumenten sterker dan de tegenwerpingen die men ertegen kan aanvoeren; en hoewel wij aan de practijk nog niet toezijn, zijn wij overtuigd dat bij de door ons voorgestane beperkte opvatting van het belooningsrecht, die bij de uiteenzetting der beginselen zal blijken, belangrijk schijnende bezwaren veel van hun beteekenis zullen verhezen.



107
§ 5.
Rechtsgronden en beginselen.
Dat er reeds een algemeene overtuiging zou zijn omtrent de noodzakelijkheid van een lof-, belooningsrecht, zal niemand durven beweren. Evenmin is nog van eenig krachtig rechtsbewustzijn in die richting sprake. Wanneer er iets is dat daarheen wijst is het een zeer embryonnair rechtsgevoel. Voor hem die vindt dat de argumenten die zulk een recht eischen zoo solide zijn dat een evolutie zonder geleidelijke ontwikkeling van een belooningsrecht noodlottig zou kunnen zijn, kan deze omstandigheid evenwel geen bezwaar zijn zijn overtuiging uit te spreken; misschien is hij daartoe zedeMjk-maatschappehjk wel verplicht Hij vraagt zich dan af hoe de loop van zaken zijn zal voor het geval dit thans nog embryonnaire gevoel zich zou voortontwikkelen, hoe men daaruit een groei in de beste richting zou kunnen bevorderen en welke de rol van de overheid in deze materie zou moeten zijn.
Nu bestaat zonder twijfel het gevaar dat dreigt wanneer de verdedigde instelling zal blijven ontbreken vooreerst in het conflict tusschen het menschelijk geweten, het wereldgeweten en de werkelijkheid der machtsmoraal, hierboven geschetst in de weinig bevredigde behoefte van een collectieve emotie voor het ideëele. Alleen door het ontstaan van een prikkel, die deze emotie tot haar recht doet komen, zou dit gevaar kunnen verdwijnen. Prikkel, die, hoewel hier en daar in minder volmaakten zin voorkomende in de rechtshistorie en in het sociale leven van onzen tijd, in het huidige rechtssysteem zoo goed als geheel ontbreekt absoluut niet wordt aangeprezen door een der leidende richtingen van onze cultuurperiode en daardoor als



108
factor van beteekenis, ja zelfs als belofte ontbreekt. Het gevaar bestaat daarenboven in het niet alleen niet gerealiseerd en doorgedrongen, maar zelfs nog niet begripmatig afgebakend zijn van de idee eener behoorlijke energie, als weldoende zedelijke macht. Tevens bestaat het gevaar in het feit, dat naast een op karaktervorming gerichte heilzame opvoeding en onderwijs eene de waardeering daarvan bevorderende, haar sanctionneerende instelling totaal ontbreekt. Terwijl door dit ontbreken gevaar van bevordering der irrationaliteit wordt in de hand gewerkt, wordt deze mede aangewakkerd door het feit der algemeene menschelijke neiging eerder af te keuren dan te loven. En eindelijk bestaat het gevaar in het collectief-psychopathologisch verschijnsel dat het gebrek aan solide karakters evenzeer als de ontbrekende zekerheid van herstel van onrecht de brandstof kan vormen, geschikt om een overigens slechts gedeeltelijke ontplofbare collectiviteit tot explosie te brengen. Deze gevafren te zamen vormen meer dan één rechtsgrond voor het lofen belooningsrecht, welker opportuniteit volgt uit den ontwikkelingsgang der juridische reactie; daarbij denkt men zich immers dit nieuwe instituut naast of volgende op het stadium van het tegenwoordig in de wetgeving ingeburgerde instituut der voorwaardelijke veroordeeling. Wanneer men daartegenover de principieele bedenkingen stelt, komt het mij voor dat het pro tegen het contra opweegt.'Wanneer men afziet van de persiflage, waarvan zich reeds Marx in zijn jeugd bediende en welke mij bleek nog een verdacht wapen te vormen in het arsenaal van enkele zijner volgelingen, zijn er zonder twijfel voldoende belangrijke argumenten die men ertegenover kan stellen. Wat dan echter overblijft nadat men alles zeer zorgvuldig heeft gedistilleerd, is allerminst een absoluut veto, ja zelfs geen afraden. Er blijft alleen een



109
drievoudige aanwijzing: nl. om den aard der objecten van het belooningsrecht in meer of min begrensden zin te beperken, om zorg te dragen dat de instelling niet onnoodig het kunstmatige vermeerdert en de hypocrisie niet bevordert. Terwijl het eerste deel dezer aanwijzing reeds te pas zal kunnen komen bij de aanwijzing der beginselen waardoor het lofrecht zou moeten worden beheerscht, betreffen de andere deelen meer de uitwerking.
Wat de beginselen betreft zal men in den loop der ontwikkeling van het strafrecht een vrij leerrijken gids vinden. Vooral in negatieven zin; vooral wat men vermijden moet zal de geschiedenis van het strafrecht kunnen leeren. Waar zij in de cultuurgeschiedenis wel zeer teekenende episodes vormen, zullen zekere strafrechtelijke trekken, die den wetgever reeds beïnvloed hebben, hem ook verder kunnen leiden. Zeer karakteristiek is het wat de strafrechtswetgever vertoont niettegenstaande den strijd der strafrechtstheorieën. Evenzeer als de moreele tucht zoowel werkt als straf als om te voorkomen en als opvoedingsmiddel, is dit het geval met het strafrecht. Vijandig aan een eng dogmatisme waarvan de geschiedenis de bezwaren heeft leeren kennen, houdt de staat rekening met de maatschappelijke eischen, Overtuigd eenerzijds dat de straf niet kortweg straf kan zijn, uitdrukking van een ongetemperde wraak, en de algemeene preventie in afschrikkenden en opvoedenden zin tegelijk moet werken, maar anderzijds, dat de straf niet volstaat als uitsluitende veiligheidsmaatregel, houdt de verstandige wetgever met de gezamenlijke verschillende uitgangspunten rekening. En wanneer de tijd gekomen zal zijn voor een lof- en belooningsrecht, d. w. z. wanneer de rechtsovertuiging dit zal eischen, kan men verwachten, in ieder geval wenschen dat men de instelling van uit een even breed



110
gezichtsveld zal bezien. Wij weten dat de voordeden van zulk een recht als het pedagogisch element in de practijk van het strafrecht met psychologisch-pedagogische gegevens samenhangen. Evenzeer als het tuchtmiddel in de opvoeding n'en déplaise Dames en Heeren utopisten, nog niét kan ontbreken, evenmin als men er de opwekking, lof- en belooning kan missen, en daar voor de volwassenen een strafrecht zonder gelijktijdig lofbelooningsrecht een moeielijk verdedigbare eenzijdigheid vormt, zou dit evenzeer als dat moeten gebaseerd zijn op den gezamenlijken grondslag van vergelding en sociale pedagogie. Wat dan het eerste beginsel zou moeten zijn waarop een dergelijk recht behoorde te rusten. Omdat de straf niet eenvoudig vergelding kan zijn, uitdrukking van een ongetemperde wraak, omdat de algemeene preventie niet alleen kan handelen in afkeurenden maar tevens in opvoedkundigen zin en daar de straf als zekerheidsmiddel alleen niet voldoende is, zal, zooals gezegd, de verstandige, niet utopistische wetgever rekening houden met de verschillende uitgangspunten tezamen en zal op aangrenzend gebied bij analoge voorwaarden hetzelfde doen. Wanneer men dus door een argumentatie welke voor het strafrecht tot de conclusie leidt, dat de straf moet worden beschouwd als een noodzakelijk kwaad, conclusie welke alleen hyperoptimisten aanstoot geven kan, zal men ook gerechtigd zijn het belooningsrecht zooveel mogelijk te beperken. De loop der strafrechtehjke wetgeving in het algemeen wat de vermeerdering der strafbare feifen betreft, de instelling der voorwaardelijke veroordeeling, die moet rekening houden met de verkeerde meening als zou men het recht hebben eenmaal straffeloos te misdoen, leeren ons in het bijzonder matiging. De stricte noodzakelijkheid beveelt zich daarom aan als tweede beginsel waarop het lof-belooningsrecht zou moeten rusten.



111
Terwijl speciaal onderwijs en opvoeding, geleid in de goede richting, ertoe zouden kunnen bijdragen, dat het karakter geleidelijk in de toekomst meer waarde zou hebben dan voorheen, zijn daarmede niet zij gediend, die intusschen ondanks of misschien tengevolge van hun karakter in onze onvolmaakte wereld ten onder gaan. Wanneer men door invoering van een lof-belooningsrecht erin slagen zou de meest onduldbare onrechtvaardigheden te bestrijden, door die hoogst lofwaardige daden aan te moedigen die, zonder ophef op behoorlijke wijze verricht, vaak worden bejegend met ondankbaarheid of negatie, door de schijnverdiensten terug te dringen en de werkelijke waarden meer naar voren te-laten komen, zou men zich van een nieuwen vooruitgang in de menschelijke ontwikkeling verzekerd hebben. En dat zou dan de groote overwinning zijn, die een nieuw recht zou kunnen behalen, wanneer men daarop het herstel van een onrecht zou kunnen gronden, dat, naarmate het langer bestaat, intenser treft en verergert. Daarom zouden speciaal zij, die door of niettegenstaande hun uitnemend karakter door ongeluk getroffen worden, moreele, materieele of moreel-materieele compensatie moeten krijgen. Speciaal voor hen, dien men onrecht heeft gedaan in weerwil van hun werkelijke verdiensten en die den noodigen strijd tegen minder scrupuleuze personen, met behoorlijke energie (dus buiten „het naakte egoïsme der kuiperij en het geweld zonder gewetensbezwaar") wenschen te voeren, zou het belooningsinstituut in de voornaamste plaats moeten dienen. Het derde beginsel raakt dus — geheel passend in het karakterkader waarin wij het lofrecht plaatsen — dezen aard der objecten van het voorgestane recht.
Men kan zich voorstellen, dat de ontwikkeling van dit recht, zich op deze drie beginselen grondend, een beginstadium en een min of meer definitief stadium



112
doorliep. In het beginstadium, waarin men nog den weg zou zoeken en de openbare meening zich zou vormen, zouden de diverse uitingen der neiging van verzet tegen die om liever af te keuren dan te loven geleidelijk worden gesystematiseerd. Met handhaving van de overtuiging dat critiek een noodzakelijk element vormt voor de menschelijke ontwikkeling, zal men combineeren de idee der noodzakelijkheid van een prikkel die de collectieve emotie voor het ideëele tot haar recht doet komen. Wanneer deze idee algemeen eigendom is geworden zal de verdere ontwikkeling en differentiatie niet lang op zich laten wachten. Meer dan men denkt is er altijd sympathie voor iets of iemand van hooge verdienste, als men maar wist waar en hoe men zich voor de betuiging daarvan moest aanmelden. Toch zou men natuurlijk op zeer bescheiden voet moeten beginnen. De kosten zullen evengoed besteed zijn als die welke tegenwoordig het gevolg zijn van de strafrechtspraak. En zelfs, wanneer daaraan behoefte was, zouden mededingers van Nobel of Montyon, zou de organisatie van voor dit doel geschikte instellingen, niet op zich laten wachten. Geleidelijk zullen tijd en ervaring het hunne doen. En wanneer dan gebleken zal zijn dat de instelling in dien zin met het algemeene rechtsbewustzijn klopt dat zij evenzeer een noodzakelijk element geworden is als de normale justitie, zal het definitieve stadium van het belooningsrecht beginnen. Dan zal de toepassing van het lof- of belooningsrecht eene functie worden van den rechter, die naar gelang der op dit moment geldende opvattingen omtrent een min of meer vrije rechtspraak, de leiddraad voor zijn oordeel meer of minder in de wet zou vinden.
Er bleef, toen wij de argumenten contra minutieus distilleerden, deze over: de aanwijzing van den aard der objecten goed te begrenzen en zich te hoeden tegen



113
het kunstmatige en hypocrisie. Terwijl het eerste gedeelte ons zooeven reeds bezig hield bij de beginselen van dit recht, raken de andere deelen meer het gevolg; het is dus de uitwerking die zich daarmede vooral heeft te occupeeren; het betreft derhalve den rechter bij wien, evenzeer als de straf, lof en belooning zullen thuis behooren. Doch, wanneer men hem dit nieuwe bewijs van vertrouwen geeft, moet men in het bijzonder, naast andere hooge eigenschappen, vermeerdering van zijn psychologische kennis verwachten, kennis zeer in het bijzonder voor de goede berechting der lofrecht quaesties vereischt. Treffen ons in de juridische litteratuur telkens beschouwingen, waarin grootere onafhankelijkheid van den rechter bepleit wordt, naast grootere onafhankelijkheid in diverse opzichten eischt de huidige rechtspraak evenzeer groote psychologische kennis. Doch terwijl de juridische opvoeding in het algemeen en die van den rechter in het bijzonder het nooit zonder psychologische opleiding zouden kunnen stellen, zou invoering van het lofrecht zulks te meer eischen.
Het is absoluut onzeker, wat men het eerst bereiken zal, het lofrechtsstadium of het tijdperk der psychologische wetenschap waarin men tamelijk exact de ware motieven van menschelijk handelen benaderen zal; maar waarschijnlijk zullen we, zeer geleidelijk, gaan in een richting, die tot dezen dubbelen ontwikkelingsvorm leidt Intusschen zullen er natuurlijk ontzettend veel fouten gemaakt worden. Het is heel goed mogelijk, dat het eeuwen van oefening zal eischen om een eenigermate juiste belooningspractijk te benaderen. Men kan niet eischen dat de rechters allen de natuurlijke psychologische capaciteiten bezitten, welke een Jean Gerson, beroemd theoloog en kanseher van de universiteit van Parijs in de 15de eeuw, veroorloofden over ware vroomheid te oordeelen. Men kan evenmin verwachten dat de wereld in de eerste



114
tijden zal komen in het stadium, dat hypocrisie geen winst meer zal brengen eenige voorwaarde waaronder zij vanzelf zal verdwijnen. Toch is het te wenschen dat we eens of het een of het ander zullen bereiken, Ook daarom omdat eerst dan de verwerkeujking van het lof-belooningsrecht volmaaktheid zou kunnen benaderen.



HOOFDSTUK VI.
KARAKTER ALS ELEMENT DER OPENBARE MEENING.
Karaktervorming door ware religie, opvoeding en lofbelooningsrecht behoort tot de pia vota. Door ware religie wordt de innerlijke menschenwaarde gezocht en benaderd; opvoeding kan direct op karaktervorming gericht zijn; lof- of belooningsrecht bevat de voor waardeering daarvan benoodigde sanctie. En toch, wat zou het al baten, wanneer het gelukt ware karakter te scheppen en het algemeen ware er slechts ten deele door gediend ? Nagegaan moet worden in hoeverre het geheel en al ten algemeenen nutte is aan te wenden, in hoeverre inderdaad collectieve emotie tot het ideëele, het wereldgeweten, benaderbaar is. Vandaar dit hoofdstuk.
Het is bekend genoeg, dat het eigenlijke minutieuse onderzoek naar een nauwkeurige afmeting der respectievelijke waarde van massa naast die van individu eerst in zijn aanvang staat. Bij daarop speciaal gerichte wetenschappelijke vorsching, waarvoor het wellicht vergund is naar onze vorige studie te verwijzen, blijkt meer en meer de duidelijke invloed der twee factorengroepen: Krachten als die der individualiteit, meerdere of mindere actieve en passieve suggestibiliteit der betrokken personen ter eener zijde, verschillen naar cultuurgraad, duurzaamheid, uitgebreidheid, plaats, idealiteit, variabiliteit der groep anderzijds. Inmiddels worden er zoowel aan de zijde der collectiviteit als



116
aan die van den individu nog al te veel kenmerken gezocht die met hun wezen strijden of kenmerken voorbijgezien die hun inhaerent zijn. Enkele minder juiste voorstellingen die, in plaats van de collectieve emotie voor het idieele, het wereldgeweten te bevorderen, het tot stand komen daarvan verhinderen in dit verband, zijn in dit opzicht belangrijk. In het bijzonder vragen twee>onze aandacht: lste de onjuiste waardemaatstaf, die aan het feit der toetreding tot organisaties in onzen tijd wordt aangelegd, en 2de het ontbreken van voldoende juiste voorstellingen omtrent het langs organischen weg ontstaan van de openbare meening. Ad primum:
Onze tijd, die in het teeken der organisatie heet te staan, bevat een algemeene tendenz om den individu achteruit te dringen, waardoor minder intrensieke eigenschappen dan wel het op eenigerlei wijze betrokken zijn bij liefst zooveel mogelijk organisaties den toon dreigen aan te geven. Dat dit zoowel de waarde der personen neerdrukt, als de waardeschatting bemoeilijkt, behoeft geen betoog. En dat dit door meer aan te moedigen tot het versterken van macht dan tot werkelijke waardeverheffing allerminst idiëel werkt, evenmin. Zelfs degenen die daarvoor van tijd tot tijd durven uitkomen, hebben zich op de eruit volgende consequenties, smaad, negatie en tutti quanti, voor te bereiden. Men schijnt er immers in te willen berusten dat een zekere mate van schermen met pluralisme ons openbaar leven beheerscht Welke struisvogelmethode evenwel niet wegneemt dat de groep te veel wordt geïsoleerd in plaats van haar meer in verhouding tot den persoon te beschouwen en de noodzakelijkheid van het rekening houden met beider respectievelijke waarde te erkennen. Aan den anderen kant hebben zich onze psychologische inzichten



117
gewijzigd, Terwijl de oudere psychologie gebaseerd was op den geïsoleerden individu als eenheid, in de meening dat men geheel onafhankelijk denkt, voelt en oordeelt, dringt meer en meer het inzicht door dat er zoo iets als een afzonderlijk ego niet bestaat, dat zich tusschen individuen voortdurende wisselwerking vertoont. Collectieve psychologie begint ons aan te toonen, dat de mensch tot verdere volmaaktheid komt, niet alleen door diepere doordringing tot hemzelf, doch daarbij vooral ook door een steeds betere studie der verhouding van hemzelf tot andere menschen. De tegenstelling van individueele psychologie tot de vormen van collectieve psychologie verliest veel van haar scherpte. Maar dat wil allerminst zeggen dat de mensch bij de groep ten achteren staat Ad secundum:
Worden er in dit opzicht nog steeds verkeerde voorstellingen in de hand gewerkt, niet minder langzaam dringen juiste voorstellingen omtrent het normaal d. i. organisch ontstaan van de werkelijke openbare meening door. Wanneer het ook al waar is, dat de zuivere reproductie ervan eerst in de verre toekomst zal kunnen ontstaan, dat verhindert niet zooveel mogelijk te trachten haar te bevorderen. Terwijl de mythologische denkwijze en de ruwere massaoverheersching van de volken der Oudheid evenmin als de religieus gekleurde wereld der Middeleeuwen voor het ontkiemen der openbare meening vatbaar maakte, is het ook tot heden, ondanks de prachtigste uitdenksels, zelfs die welke tot verbetering van het moderne sterk aanvechtbare en aangevochten parlementarisme uitgedacht worden, allerminst gelukt haar te doen bevorderen. Hoe ze niet te benaderen is, beginnen we thans geleidelijk meer en meer te weten. In de voor onze begrippen, belangrijkste organisatie der menschelijke maatschappij,



118
den Staat, heeft de wilsvorming niet uitsluitend plaats door middel van de staats- en administratiefrechtelijke corporaties en organen, maar tevens door diverse maat. schappelijke organisaties. Hoewel ook haar stem zich vaak in de parlementen doet hooren, kan men moeilijk zeggen dat deze staatsorganen juiste reproducties der volksstem zijn. Evenmin kan men zeggen, dat de organen der pers, waarvan men indertijd door hun vlugheid en bewegelijkheid dacht dat zij het minder gemakkelijk hanteerbare staatsmechanisme zouden aanvullen, de openbare meening in zijn geheel reproduceert. Hoe groote verwachtingen men ook van de niet meer aan de censuur onderworpen pers had, zelfs in het gunstigste geval geeft zij aUerminst de publieke opinie weer. Wèl wil zeinbreede kringen de meening wekken alsof zij dit inderdaad doet, wèl is menigeen> nog in dien waan bevangen en wèl bevat gelukkig van tijd tot tijd de pers een direct beroep op het wereldgeweten, evenzeer als dit van tijd tot tijd van staatswege geschieden kan, maar zelfs in*haar beste vormen, die zij mede gelukkig ten onzent vertoont, kan zij daarmede niet worden vereenzelvigd. Zoowel in den bestaanden toestand als bij een, door sommigen evenzeer gewenschte als door anderen niet verlangde wijziging daarvan, welke zich door invoering van referendum en soortgelijke zeer verschillend te beoordeelen instituten zou kenmerken, bevinden we ons slechts in het voorportaal der openbare meening.*) De voorgestelde wijzigingen, die den rustigen waarheidszoeker reeds-daarom voorzichtig moeten stemmen, omdat zij juist bij voorkeur van verschillende uiterste zijden bepleit worden, en die het dan ook bij de jongste Juristenvergadering niet verder dan tot een „non liquet" konden brengen, zullen in elk geval slechts dan onge-
•) En dat we! zeer in het bijzonder wanneer weer door een achterdeurtje de toegang daartoe wordt verleend !



119
vaarlijk blijken, wanneer zij, vanwege den excessieven hang naar gelijkheid, de vrijheid niet bedreigen en wanneer tegelijk het verantwoordelijkheidsgevoel terdege wordt aangekweekt.
Het gevaar van steeds en overal politiek dreigt alom. De eenzijdige, soms ethisch-wankele machtsnastreving van leiders en collectiviteiten komt en blijft onophoudelijk om den hoek gluren. Voordat een kultureele openbare meening, die inderdaad dien naam verdient, tot heerschappij is verheven, zal zij menigen verwoeden strijd met nog in de diepste diepte gelegen massapsychologische hindernissen te kampen hebben. Men wenscht meerdere zeggenschap der meest diverse organisaties. En waarlijk niet uit louter platonische liefde, maar omdat, nu de evolutie ons voert naar een maatschappelijke zelfregeering, van een zeggenschap der diverse volkslagen en groepeeringen het meest te verwachten schijnt en omdat het practisch daardoor zal mogelijk zijn die elementen welke men het belangrijkst acht althans niet uit te sluiten. Maar dat men voor zoover thans te oordeelen valt hiermede verder dan tot het voorportaal der openbare meening komt, daarvoor behoedt ons de kern van waarheid in Goethes, zeker niet absoluut geldende, maar toch hoogst menschkundige visie neergelegd, toen hij de meerderheid als volgt ontleedde: „wenige Vorganger, Schelmen die sich akkomodieren, Schwachen die sich assimilieren und der Masse, die nachroUt ohne nur im mindesten zu wissen, was sie wüL" Gaat men hier en daar den loop van zaken na, dan ontmoet men — gelukkige uitzonderingen daargelaten — inderdaad, naast de hier en daar voorkomende inferieure elementen, vaak een groote meerderheid die zich van niets of weinig iets en het kleine groepje leiders dat zich alles aantrekt Natuurlijk is het verschil groot bij massa en organisatie, die zich steeds door betere



120
arbeidsverdeeling kenmerkt. Sommigen meten dit verschil zoo groot uit, dat voor hen alle kwaad bij de organisatie ophoudt Maar juist ook de organisatie ontleent haar ontwikkelingsmogelijkheid en eenheid zeer in het bijzonder ook aan het feit eener krachtige, tactvolle leiding, wat bij voorkomend gebrek aan behoorlijke tact tot gevolg kan hebben, dat geestelijk zeer zelfstandigen zich verre van eene organisatie houden, waar zij noode gemist worden en vaak naast de inferieure elementen plaats open laten voor de jabroers en zwijgers. Dat in zulk een geval van een gezamenlijken wil niet valt te spreken, is duidelijk. Hoe noodig uit specifiek machtsorganisatorisch oogpunt bezien, krachtige leiders ook mogen zijn, aan de mogelijkheid der vorming van een openbare meening - noem het irrationaliteit of tragiek in de wereld - kunnen juist zij het meest in den, weg staan.
Intusschen, de evolutie gaat haars weegs en een organisch staatsrecht, rekening houdende met verschillende sociale schakeeringen en veranderingen vraagt om gehoor. Eerder dan een atomistisch kiesrecht zou het op organischen grondslag gebouwde kunnen tengevolge hebben, dat de meening der verschillende sociale groepeeringen en derhalve die der maatschappij zelve, die orde en met wanorde verlangt, zou worden gereproduceerd. Maar voor het krijgen van een zuiver organisch kiesrecht kan men er niet mee volstaan, dat de groepeeringen inderdaad de geheele meening harer leden weergeven, het is tevens noodzakelijk, dat alle belangrijke groepen die men zich kan voorstellen eraan deelnemen.
Zoo heeft dan ook de organisatie zich m de verschillende deelen van het sociale leven ontwikkeld en bijna overal vertoont .zich eenige organisatorische neiging. Alleen zijn de elementen die in een organisatie der



121
openbare meening de mooiste rol zouden kunnen spelen slechts zeer gebrekkig georganiseerd en in het algemeen geheel verspreid gebleven, n.1. de karakters. Terwijl in de organisatie der openbare meening.de stem van wetenschappen,*) kunsten, sport, diverse politieke, religieuse en economische scholen en neigingen zich zouden kunnen doen hooren, zou die van het ongeorganiseerde karakter vrijwel — uitzonderingen daargelaten — ongehoord, dus onverstaan blijven. En toch, wie er van uitgaat, dat het eerst dan gelukken kan de openbare meening in zijn veelvuldige uitdrukkingsmiddelen tot openbaring te brengen, de levensverhoudingen organisch tot verdere ontwikkeling te brengen, en het rechtsleven een vaste basis te geven, wanneer zij door het volledige cultureele leven gedragen wordt, moet tot de erkenning komen, dat de karaktervorming mede den hoogsten waarborg voor een wezenlijk krachtige openbare meening biedt Eerst daardoor kan een gemeenschapswil worden bereikt, waardoor de rechtsvorming in goede banen geleid, de rechtstoepassing onder vaste controle gebracht wordt. Hoe gecompliceerd het dradennet van factoren ook moge zijn dat hier in functie is, buiten het menschelijk karakter om valt het in vezels uiteen.
Een beteekenisvolle rol is daarvoor zeker ook hier weggelegd.
Het karakter speelt hier reeds een rol, hoor ik zeggen. Zeer zeker, de mogelijkheid aangenomen alle groepeeringen in deze tot haar recht te laten komen, is het vanzelfsprekend dat zich daaronder impUcite reeds eenigermate
•) Er bestaat in sommige kringen de ongelukkige meening dat men vraagstukken van wetenschappelijken aard het meest objectief behandelen kan door ze voor te leggen of ter uitwerking te geven aan een complex van diverse partijmannen. Drie kansen worden daarbij voorbij gezien: le. dat men daarbij alleen, diverse parfymeeningen hoort 2e. dat de meeningen te ver van elkaar kunnen staan voor een oplossing, 3e. dat de niet door partijoverwegingen vertroebelde, vaak objectieve meening van wetenschappelijke partijloozen verwaarloosd wordt.



122
de stem van het karakter doet hooren. Hier meer, daar minder uitte zij zich reeds in de diverse organisaties; verschillende besluiten en uitingen van in het bijzonder wetenschappelijke, artistieke, religieuse en andere collectiviteiten bevatten naast talrijke indifferente en daar beneden staande trekken, incidenteel zeer zeker ook karaktersporen. En wanneer hetgeen hierboven bepleit is — ware religie, karaktervorming door opvoeding, lofbelooningsrecht — werkelijkheid mocht worden, zal die stem steeds duidelijker waarneembaar zijn. Anderzijds valt niet te ontkennen dat het juist de persoonlijkheden, dragers van karakter zijn, die zich veelal niet zoo heel grif laten organiseeren. Men kan zich bovendien voorstellen dat er karaktervolle persoonlijkheden zijn, die tot dusverre nog in geen enkele organisatie thuis hooren; men denke o. a. aan diverse, de voordeelen eener wetenschappelijke beroepskeuze gemist hebbende, personen, die maatschappelijk totaal misplaatst zijn. Samenwerking van op het punt van karakter heel grooten is nu juist niet een zoo heel gemakkelijk iets, daar juist in sterke persoonlijkheden de individualiteit het karakteristieke is; het blijft moeielijk, zelfs ook wanneer elk hunner zich ook ten stelligste voorneemt zijn persoonlijkheid in casu tijdelijk aan het geheel op te offeren. Maar daar staat tweeërlei tegenover: vooreerst de wenschelijkheid speciaal ook voor persoonlijkheden, om zich, juist als rem, niet aan organisaties te onttrekken, en dan de bedenkelijke, gekenschetste neiging van onzen tijd weinig consideratie te hebben met personen die tot geen organisatie behooren. Ook den goedwilligen, zich principieel vooralsnog in geen enkele partij — omdat waarachtigheid er ontbreekt — thuis gevoelenden kiezer — om van kleine-partij-formatie zelfs niet te reppen — zou de hoogst eenzijdige politieke partijmaniak wel gaarne zien verdwijnen. Een groepje hoogst een-



123
zijdige partijbonzen, is hem liever. Zal men er eindelijk toe komen de overdreven willekeur van een dusdanig partijregime, dat slechts enkele stappen van het prachtige (!) Amerikanisme*) afstaat, in te zien, dan is het slechts de 'vraag of er voldoende innerlijk contact bestaanbaar is voor samenwerking en of er een goede vorm van samenwerking te vinden is.
In elk geval zou het van het hoogste belang zijn in het oog van iedereen wien het in de eerste plaats om menschenwaarde en niet om leuzen of frazen te doen is, dat de bestaande lacune door organisatie van de uitzonderingswijze niet georganiseerde, daarom niet minder waardevolle elementen, werd aangevuld. Het is volkomen waar, dat aan de moeielijkheden die zich hier voordoen, zeer lastig zal zijn te ontkomen, dat in het bijzonder wel een zeer speciale vorm van organisatie hier geboden is, vooral ook om zorg te dragen dat het karakter ook in vereeniging behouden blijve en derhalve is het begrijpelijk dat men om meer dan een reden voor speciale karakter-organisatie terugschrikt. Doch van het oogenblik af dat men èn aan karakter een zeer bijzondere waarde gaat hechten, vooral ook omdat men er in zijn beste oogenblikken van doordrongen is, dat het „naakte egoïsme der kuiperij en het geweld zonder gewetensbezwaar" krachtig bestreden moet worden, èn dat de tijdgeest desalniettemin niet of niet voldoende daarmede rekening houdt, kan men het karakter in het organisch systeem der werkelijke openbare meening niet missen.
Zeer zeker zou reeds veel zijn gewonnen wanneer eenige bestaande al dan niet politieke groep, die de
*) Zijn de in Amerika gewraakte practijken — ook afgescheiden van .Wilsons hooge idealen en het te Washington genomen initiatief — inderdaad aan het verdwijnen, zooals wel gezegd wordt, (o a. door Huizinga in „Mensch en menigte in Amerika" Tjeenk Willink en zoon 1918 Hfdst. III) des te beter, maar dit is geen reden voor andere landen het geheele ziekteproces mee door te maken.



124
ernst en noodzakelijkheid ervan inzag, het lofwaardig, uit den aard der zaak gebrekkig, initiatief er töe nam. Laudanda voluntas! Diverse beginselen die ertoe leiden kunnen, konden worden ingelascht en te goeder trouw doorgevoerd. Beginselen, die zonder aaif* de speciale groepsideologie ontrouw te worden, op eenigerlei wijze een collectieve zelfopoffering bevatten moesten. Denken we vooreerst aan kieskeurigheid bij personenkeuze binnen eigen kring; aan bevordering dus niet van louter energie, maar van behoorlijke energie en van diverse middelen van karaktervorming; aan het, reeds iets moeielijker, verzet tegen de algemeene volksminachting voor „diepte" en diensvolgens waarheidsbevordering en leugenbestrijding ook in de openbare zaak; aan het, nog moeielijker maar tevens hoogerstaand, vooral door eigen voorbeeld ingang doen vinden der idee dat het onder zekere omstandigheden eer verhoogen dan verlagen kan iets aan macht in te boeten; *) aan het zonder aanzien des persoons misprijzen van louter minderwaardige behendigheidsmiddelen; **) aan waardering en niet ridiculiseering van degenen ook buiten eigen kring, die deze ideeën daadwerkelijk trachten te verwezenlijken; aan steun aan die menschen ook buiten eigen kring die tengevolge van doorvoering dezer denkbeelden nadeel ondervinden. De groep, die het moeilijke initiatief aandurft, heeft een mooie toekomst, zal Zich de sympathie van menigeen, die thans daar waarachtigheid mist, verwerven en zeker de voldoening kunnen smaken Het probleem van het karakterelement der openbare meening^iets nader tot verwezenlijking gebracht te hebben.
Evolutie naar steeds juistere openbare meening beteekent benadering van waarheid en gerechtigheid. Evenzeer als een steeds betere, objectievere kennis van
•) Wat Washington thans in het groot probeert
**) Vooral ook wat rerwerving of behoud politieke ambten betreft.



125
zaken, moet daarbij het karakter een rol vervullen. Zonder hem geen verheffing uit de ketenen van suggestie en imitatie, ongewenschte irrationaliteit in het algemeen tot steeds betere bewustheid en menschenwaarde. Zonder hem evenmin ontkoming aan het tegenovergestelde gevaar waarop eenzijdige hyper-cultuur a la Nietzsche afstuurt Voor wezenlijke cultuur staat de rol van het karakter op het eerste plan.
„Si ón ne goüte point ces caractères, je men étonne; et si on le* goüte, je m'en étonne du même." Aldus La Bruyère's slotwoord. Is het ook toepasselijk voor een tijdsperiode, waarin men welhaast heeft afgeleerd zich over iets te verwonderen?