DE VELDTOCHT
VAN
PRINS MAURITS IN 1597
DOOR
DR. J. J. VAN DEN HOEK
MET EEN KAART
'S-G RAVEN HAQE
MARTINUS NIJHOFF 1914






DE VELDTOCHT VAN PEINS MAUBITS IN 1597






DE VELDTOCHT
VAN
PRINS MAURITS IN 1597
DOOR
DR. J. J. VAN DEN HOEK
MET EEN KAART
'S-GRAVENHAQE
MARTINUS NMHOFF 1914



HHHH
■



VOORNAAMSTE BRONNEN.
Resolutiën van den Raad van State — Algemeen Rijksarchief (Ms.).
Resolutiën van de Staten Generaal — Algemeen Rijksarchief (Ms.).
Resolutiën van de Staten van Holland en West Friesland.
Ingekomen brieven en missiven Staten Generaal — Algemeen Rijksarchief (Ms.).
Brieven uit en aan het Hof — Rijksarchief in Gelderland (Ms.).
Groot-Placcaatboek, 1676-1785. 's Gravenhage, 16581801.
Groen van Prinsterer — Archives ou Correspondance inédite de la Maison d'Orange-Nassau, 2*16 série, I. Utrecht, 1857.
Pamfletten — Bibliotheca Thysiana, Universiteitsbibliotheek te Leiden.
Journaal van Anthonis Duyck, 1591—1602, met inleiding en aanteekeningen door Lodewijk Mulder, 's Gravenhage—Arnhem, 1862—'66.
The Commentaries of Sir Francis Vere. Being diverse pieces of service, wherein he had command, written by himself in way of commentary. Cambridge, 1647.
Pieter Bor — Vervolch der Nederlandtsche Oorloghen, Dl. V. Amsterdam, 1684.
1



2
Emanuel van Meteren — Historiën der Nederlanden en haar Naburen Oorlogen. Amsterdam, 1652.
Everhart van Reyd — Oorspronck ende Voortganck van de Nederlandtsche Oorloghen. Arnhem, 1633.
Antonio Carnero — Historia de las guerras civiles que ha avido en los estados de Flandes des del anno 1559 hasta el de 1609 y las causas de la rebelion de dichos estados. En Bruselas, 1625.
Carlos de Coloma — Las Gnerras de los Estados Baxos, desde el anno de 1588, hasta el de 1599. Amberes, 1625.
Francisci Haraei Annales ducnm seu principum Brabantiae totiusque Belgii — Antverpiae, 1623.
Adriaan van Meerbeeck — Chronijcke vande gantsche Werelt, ende sonderlinghe vande seventhien Nederlanden, 1500—1620. Antwerpen, 1620.



INLEIDING.
Fbutn heeft den tachtigjarigen oorlog het best gekende deel onzer geschiedenis genoemd en, dank zij zijn eigen werk, staat de periode 1588—1598 ons niet het minst duidelijk voor den geest. In deze tien jaren, „misschien de gewichtigste uit onze geheele geschiedenis", werd ons zelfstandig volksbestaan gegrondvest. De toenemende welvaart had de draagkracht vergroot en stelde de Geünieerde Provinciën in staat met krachtiger middelen den ongelijken strijd voort te zetten. Door een reeks van voorspoedige ondernemingen wist het Staatsche leger, onder de voortreffelijke leiding van Maurits en Willem Lodewijk, stuk voor stuk het gebied der Zeven Provinciën aan Spanje te ontrukken.
Nog bij het begin van 1597 was de toestand niet zonder gevaar; in het Oosten had de vijand nog een gansche vestingrij in handen, welker garnizoenen voortdurend de aangrenzende gewesten bedreigden, terwijl een Spaansch leger, bij Turnhout verzameld, een aanval uit het Zuiden deed vreezen. En aan het eind van het jaar was de laatste vijand van onzen bodem verdreven; het Brabantsche leger was vernietigd, eer het iets ondernemen kon; de vestingen over den IJsel hadden hare poorten voor Maurits geopend. De Hollandsche tuin was gesloten j
Het zijn belangrijke gebeurtenissen, een nadere beschouwing overwaard.



4
INLEIDING.
Spanje had in de laatste jaren zijn beste krachten in hopelooze ondernemingen verbruikt.
Aan den roekeloos gewaagden aanslag op Engeland, aan de inmenging in den Franschen troonstrijd werd het aanvankelijk succes in de Nederlanden opgeofferd. Wat Parma door handig en doortastend optreden gewonnen had, ging allengs weer verloren en de Spaansche politiek i gedurende de eerstvolgende jaren was door haar zwakheid en onzekerheid weinig geschikt om het verlorene te herwinnen. Nu eens werd onderhandeld over vrede, dan weer voordeel gezocht in een nieuwen aanval. Aartshertog Ernst had als landvoogd voor Spanje's koning beide beproefd, zonder het gewenschte gevolg; zijne vredesvoorstellen waren afgestuit op het wantrouwen der Staten en voor krachtiger oorlogvoeren ontbrak hem het noodige geld. Schijnbaar eveneens strevend naar een vreedzame oplossing, had zijn opvolger, graaf Fuentes, uitsluitend heil gezocht in de wapenen en onder zijne krachtige leiding werd in korten tijd menig voordeel behaald, wat echter den koning niet weerhield nogmaals van koers te veranderen. Ten einde nieuwe onderhandelingen mogeüjk te maken, riep bij den uitnemenden veldheer terug; de Kardinaal-Aartshertog Albertus van Oostenrijk nam zijn plaats in. Maar noch de komst van den nieuwen landvoogd, noch de tegelijkertijd genomen verzoeningsmaatregelen vermochten het bestuur der Vereenigde Gewesten het lang verloren vertrouwen te hergeven. Bovendien kon het herhaalde aandringen op vrede slechts aan onmacht worden toegeschreven; reden te meer voor de Staten om naast en in samenwerking met Enge-



INLEIDING.
5
land en Frankrijk den oorlog te blijven voortzetten.
Zoo zag Spanje in 1596 opnieuw al zijn vijanden tegenover zich en moest het verarmde land een krijg hervatten, dien het zelf te zwaar achtte. Hoe weinig hield Philips rekening met de omstandigheden 1 Nu geen vredehandel den krijgslast verminderen kon, scheen hij plotseling Spanje's zwakheid te vergeten. Veelomvattend als altijd waren zijn plannen: Albertus, ruim voorzien van geld en nieuwe troepen, zou zich tegen Frankrijk en de Nederlanden richten ; een tweede Armada bedreigde Engeland. Doch de voorbereiding van deze ondernemingen eischte reeds meer van het land dan het dragen kon; de grootsche opzet liet geen middelen over om geleden verlies te herstellen of van behaald voordeel partij te trekken.
Wat baatte het den kardinaal, dat hij zijn eersten veldtocht met overwinningen begon? De verovering van Calais, hoe belangrijk op zichzelve, verloor veel van hare waarde, toen de Armada, die haar benutten zou, bij Cadix grootendeels vernietigd werd, nog eer zij de Spaansche havens had verlaten. Wel werd voor Hulst een nieuwe zege bevochten, maar het voordeel was klein, vergeleken bij de ontzaglijke offers, die het had gevergd. De verliezen, aan manschap vooral, waren zóó groot, dat zonder versterking aan voortzetting van den krijg niet te denken viell).
Daarop was evenwel minder kans dan ooit. Koppig vasthoudend aan een eenmaal opgevat plan, was Philips na de nederlaag bij Cadix voortgegaan met de uitrusting eener groote vloot. Voor niets anders had de koning oog;
1) Brief van den Kardinaal aan Philips, Nov. 1596 (Rijksarchief)



6
INLEIDING.
alle inkomsten en het weinige crediet, dat de schatkist restte, werden aangewend, om nog in hetzelfde jaar een aanzienlijke scheepsmacht te kunnen uitzenden. De gevolgen van dit gevaarlijke spel bleven niet uit: toen de najaarsstormen bij kaap Finisterre ook dezen aanslag hadden verijdeld, moest Philips verklaren, dat zijn „overvloet van rijckdom gheheel wech (was) ende verteert" *), een verontschuldigende inleiding tot het besluit, waarbij alle onderpanden, ter dekking van leeningen aan schuldeischers toegewezen, voor de schatkist werden teruggenomen. Moedwillig doodde de kortzichtige koning alle vertrouwen in de Spaansche financiën, waardoor hij in de eerste plaats kardinaal Albertus, die dringend behoefte had aan gereed geld, in de grootste verlegenheid bracht. De troepen, die sedert het beleg van Hulst geen soldij hadden ontvangen2), lieten zich niet langer door beloften paaien en sloegen aan het muiten. Zij trachtten zichzelf schadeloos te stellen voor hetgeen hun onthouden werd, en roovend en plunderend trokken ze door de dorpen van Vlaanderen en Brabant; verscheidene steden aldaar, bezorgd voor de veiligheid der burgerij, weigerden garnizoen. En, wat met het oog op de onvoltalligheid der krijgsmacht niet minder bedenkelijk was, voor de nieuwe lichtingen, waartoe reeds last was gegeven, ontbrak zelfs het noodige handgeld8). Vergeefs wendde Albertus zich tot zijn geldschieters, deed hij een beroep
1) Decreet van 29 November 1596, bij Van Meteeen, Bk. XIX, f. 352.
2) Brief van den Oostenrijkschen gezant aan het Spaansche hof; bij Bob, Bk. XXXIV, fol. 6.
3) van Reyd, Boek XTV, blz. 523.



INLEIDING.
7
op de regeering van Brusselx); vruchteloos zond hij dringende brieven aan den Koning, waarin hij nadruk legde op de zwakheid van zijn troepen, die nauwelijks toereikend waren om de bedreigde steden van garnizoen te voorzien2). Nergens vond de landvoogd steun en in plaats van zijn leger te kunnen versterken, zooals hij gewenscht had, moest hij machteloos blijven toezien, dat het meer en meer verliep.
Vond de kardinaal in eigen toestand reden genoeg om met weinig vertrouwen den aanstaanden veldtocht tegemoet te zien, zijn bezorgdheid zal gestegen zijn bij het aanschouwen van den voorspoed der Vereenigde Gewesten, die met het ongeluk van den vijand gelijken tred had gehouden. De dagen, waarin een troep „rebellen" onder haast onoverkomelijke bezwaren den wanhopigen strijd om de vrijheid volhield en tot eiken prijs bescherming werd gezocht bij een vreemden souverein, waren lang voorbij. Herhaaldelijk teleurgesteld, als zij rekenden op vreemde hulp, hadden de Vereenigde Provinciën zich niet laten terneer slaan; het besef, in hoofdzaak op eigen krachten aangewezen te zijn, had veeleer tot nog grooter inspanning geprikkeld en tevens den band tusschen de verschillende deelen der Unie van Utrecht nauwer aangehaald. Met terzijdestelling van ieders bizondere belangen en de zoo verschillende inzichten, die nog onder Leicester's bestuur tot zooveel tweedracht aanleiding hadden gegeven, schaarden zich alle gewesten onder de Staten-Generaal, eensgezind in het streven naar het groote
1) van Reyd, Bk. XTV, blz. 524.
2) Brief van 9 Dec. bij Bob, Bk. XXXIV, fol. 5.



8
INLEIDING.
doel, de vestiging en vrijmaking van de Vereenigde Nederlanden. En al was dit doel nog niet tenvolle bereikt, het pas gesloten verbond met Engeland en Frankrijk toonde aan, hoeveel in enkele jaren reeds was tot stand gekomen. Openlijk plaatsten zich de Staten-Generaal naast de regeeringen dezer beide mogendheden; ook uit hun naam werden „alle Coningen, Princen, Heeren, Staten ende Republycken, die interest (hadden) bij de Spaensche ambitie" uitgenoodigd zich bij deze ligue te voegen.
Dat de verwachtingen, die men van dit verbond koesterde, niet werden vervuld, lag zeker niet aan gebrek aan ijver en offervaardigheid der Staten. Schoon aarzelend, hadden zij toegestemd in Engeland's eisch tot verbod van den handel op Spanje en, bewust van hun kracht, beloofden zij 4000 man hulptroepen aan Frankrijk; met tenminste het dubbele aantal zouden de Staten zelf te velde komen. Een goed voorbeeld — dat echter alle uitwerking miste. Geen der vorsten, wier belang en plicht het kon geacht worden zich bij de verbondenen aan te sluiten, was tot toetreding te bewegen en van de geallieerden zelf diende Elisabeth slechts eigen belang, desnoods met kwade trouw, terwijl op den Franschen koning, hoewel eerlijk in zijn verzekering zijn uiterste best te zullen doen, niet blijvend te rekenen viel.
Maar van hoe weinig waarde dit met klokgelui en vreugdevuren begroete verbond op den duur ook moge geweest zijn, op den veldtocht van het volgende jaar had het overwegenden invloed. Het gevaar, dat Hendrik IV zich aan den oorlog onttrekken zou, was, dank zij vooral



INLEIDING.
9
de vrijgevigheid der Staten, tenminste voor het oogenblik afgewend. Spanje zou niet zijn geheele macht op onze grenzen kunnen samentrekken; Frankrijk nam een belangrijk deel van den oorlogslast op zich. Met dit vooruitzicht begonnen de Staten hunne toebereidselen voor den komenden strijd, vastbesloten hunne gelofte gestand te doen en vol vertrouwen op den goeden uitslag — de eerste voorwaarde voor het behalen der overwinning.



HOOFDSTUK I.
DE SLAG BIJ TURNHOUT.
Na het beleg van Hulst was van geen der oorlogvoerende partijen vooreerst een groote onderneming te verwachten. Het verlies van deze sterke vesting, die om haar uiterst gunstige ligging door velen onneembaar was geacht, was voor de Staten niet alleen een groote teleurstelling, maar wekte tevens gegronden twijfel aan de houdbaarheid van andere grenssteden. Indien de kardinaal, aangemoedigd door het reeds behaalde voordeel, den aanval doorzette, liepen verscheidene belangrijke staatsche vestingen groot gevaar ; Oostende, Terneuzen, Bergen op Zoom en Breda behoefden noodzakelijk versterking. Onder deze omstandigheden besloot Maurits, in overleg met de Staten, voorloopig van aanvallend optreden af te zien. Een deel zijner troepen gebruikte hij tot aanvulling der bezettingen van de meest bedreigde plaatsen, de rest zond hij naar de garnizoenen; hij zelf begaf zich reeds in het begin van September naar Den Haag, waar hij den loop der gebeurtenissen afwachtte.
Weldra zouden de Staten ervaren, dat zij het gevaar hadden overschat: van Albertus was in de naaste toekomst niets te vreezen. De verliezen voor Hulst, vooral de dood van Eosne, zijn eenigen bekwamen veldheer, gevoegd bij de deerüjke uitputting zijner financiën, waardoor



DB SLAG BIJ TURNHOUT.
11
het verloop en de muiterij der troepen gestadig toenamen, dwongen hem tot werkeloosheid. Bovendien zou het kleine veldleger, waarover hij nog beschikken kon, spoedig bijna geheel in beslag genomen worden door den strijd tegen de benden van den Franschen koning, die in dezen tijd plunderend door Artois trokken.
Hoe gaarne zou Hendrik IV ernstiger poging hebben gedaan om zich schadeloos te stellen voor hetgeen de oorlog met Spanje hem had gekost!
De beide laatste jaren vooral waren Frankrijk duur te staan gekomen. Verscheidene vestingen van beteekenis, Chdtelet, Doulens, Kamerijk, Calais en Ardres waren achtereenvolgens den vijand in handen gevallen; Provence, Champagne en Picardië, tot voor kort welvarende provinciën, hadden zoo geleden, dat ze niet langer in staat waren in de oorlogskosten bij te dragen Zou de doortastende koning niet alles in het werk stellen om het verhes goed te maken ? Nooit was de gelegenheid gunstiger geweest dan tijdens het beleg van Hulst; de zwakbezette Spaansche steden op Frankrijk's noordgrens zouden ongetwijfeld een krachtigen aanval niet kunnen weerstaan. Hendrik IV zag de kans, die hem geboden werd en, ware het hem eenigszins mogelijk geweest, hij zou niet geaarzeld hebben er partij van te trekken. Maar de middelen daartoe ontbraken hem ten eenen male. Geldgebrek belette hem het geringe aantal huurtroepen, dat hij in dienst had, uit te breiden en zonder dat kon geen aanval worden gewaagd, te meer, daar de adel, die op eigen
1) Verklaring van Bodtllon in zjjn Propositie aan de Staten; bij Bob, Bk. XXXTV, fol. 75.



12
DE SLAG BIJ TURNHOUT.
kosten streed, naar gewoonte tegen den oogsttijd de gelederen verliet1). Den geheelen zomer roerden de Franschen zich niet, tot onrust der Hollanders, die in 's konings stilzitten een aanwijzing zagen voor een aanstaanden vrede.
Eerst in September nam deze vrijwillige wapenstilstand een einde, maar het leger, dat toen de Zuidelijke Nederlanden binnenrukte, bestond uit ongeregelde troepen, ongeschikt voor een onderneming van eenige beteekenis. Toch deden ze den kardinaal afbreuk genoeg. De stadhouder van Artois trachtte met een aanzienlijke ruitermacht den inval te stuiten, doch werd geslagen en gevangen genomen; den prins van Chimay, uit Brussel te hulp gezonden, verging het weinig beter. Nog een enkele schermutseling en het platteland was overgeleverd aan den willekeur der Franschen, die ongehinderd tot aan de grenzen van Vlaanderen doordrongen. De Spaansche bezetting deed geen enkele poging meer tot bescherming der haar toevertrouwde gewesten; het onbetaalde krijgsvolk ontzag zich zelfs niet het voorbeeld van den vijand te volgen en bedreef weldra niet minder moedwil dan deze2).
Terwijl in het Zuiden de overlast, Frankrijk aangedaan, gruwelijk gewroken werd, stond het krijgsbedrijf in het Noorden nagenoeg stil. Beide partijen schroomden de rust te verbreken, die zij zoozeer behoefden. Met vreugde hadden de Staten gezien, dat de inval der Franschen den kardinaal noodzaakte zijn macht te verdeelen ; dat het
1) van Reyd, Bk. Xin, blz. 601.
2) Journaal van Duyck II, blz. 161.



DE SLAG BIJ TURNHOUT.
13
muiten der troepen hand over hand toenam. Maar, al scheen de kans op het behalen van eenig voordeel niet ongunstig, het hernieuwen der vijandelijkheden zou ook aan de Geünieerde Provinciën zware eischen hebben gesteld, te zwaar, nu de voorbereiding voor den veldtocht, waartoe het drievoudig verbond haar het volgende jaar verplichtte, reeds zooveel van hare krachten vorderde. Dus bepaalde men zich van weerszijden tot het beschermen der grenzen tegen de plundertochten en aanslagen, waardoor, als gewoonlijk, de wintermaanden zich ook ditmaal kenmerkten.
Bij den aanvang van het jaar had de kardinaal een aanzienlijke krijgsmacht bij Turnhout verzameld, eensdeels met het doel het platteland van Brabant te vrijwaren tegen de zware contributies, die de Staatsche troepen er maandelijks kwamen opeischen, maar bovenal om, indien de gelegenheid gunstig was, een inval te doen in Tolen, of de een of andere stad aan te tastenx). Twee Waalsche regimenten, een Italiaansch en een Duitsch regiment, met vijf vanen ruiterij, te zamen ongeveer vierduizend man voetvolk en vijfhonderd ruitersa), waren er vereenigd onder het opperbevel van den generaal der artillerie graaf van Vaeax, een man met een roemrijke krijgsmansloopbaan achter zich, maar niet berekend voor een onderneming, waarbij het vooral op beleid en snel handelen aankwam3). Ook de troepen leenden zich weinig
1) Duyck II, blz. 210; Coloma p. 417.
2) Bob, Bk. XXXTV, fol. 6, stelt het getal ruiteia op 300; van Reyd , Bk. XIV, blz. 524, op 500; Vebk in zijn Commentaries, p. 72, op 600. Duyck noemt wel de verschillende vendels, maar niet de sterkte.
3) Cakneko noemt hem : „no tan resoluto como convenia en las casas de la guerra". Cap. XIII, p. 401.



14
de slag bij turnhout.
voor de taak, die hun was opgedragen. Hier als elders had onvoldoende bezoldiging de tucht ondermijnd en een geest van ontevredenheid veroorzaakt, waarvan de kwade gevolgen niet konden uitblijven, tenzij een aanval tijdig afleiding verschafte en, beter nog, uitzicht zou bieden op buit. Maar het zoele, natte weer hield de Spanjaarden in gedwongen rust aan hun legerplaats gebonden; een aanslag op Tolen was uitgesloten. En wat te vreezen stond, gebeurde : muitende benden trokken plunderend door Brabant, tot voor de poorten van Antwerpenx). Zou Varax, nu Zeeland onbereikbaar was, iets anders gaan ondernemen ? Wachtte hij slechts op de aankomst der drie regimenten, hem door den kardinaal toegezegd2), eer hij het beleg sloeg voor Breda of Bergen op Zoom ? De verovering van een dezer vestingen beteekende niet alleen een belangrijke aanwinst voor de Spaansche macht, het was tevens het beste middel tot het beschermen der grensstreken3). Slaagde een dergelijk plan — en het leek, niettegenstaande het ongunstige jaargetijde, niet onuitvoerbaar — dan zou de bevelhebber volledig aan zijn opdracht hebben voldaan.
Het was dus niet zonder reden, dat Bax en Heraugière, de wakkere gouverneurs der bedreigde steden, de aanwezigheid der Spanjaarden met onrust gadesloegen.
1) Mbebbeeck, blz. 886; van Meteben, Bk. XIX, fol. 353. De laatste voegt er bij, dat de stad voor 30.000 gulden de soldaten tot aftrekken wist te brengen.
2) van Meteben, t. a. p.
3) Dat de Staten van Brabant dit inzagen, blijkt uit het feit, dat zij aanboden 200.000 gulden per maand bij te dragen, zoolang het beleg van een der genoemde steden duurde, en 400.000 gulden, zoodra een van beide zich overgaf. Van Meteben, t. a. p.



de slag bij turnhout.
15
In brief op brief wezen zij Maurits op het gevaar en dringend verzochten ze hem den tuchteloozen hoop te verdrijven. Maar de voorzichtige veldheer aarzelde. Eerst toen de ritmeesters, den 13den Januari in den Haag gekomen om de bevelen in ontvangst te nemen aangaande een nieuwe wapening der ruiterij, nog eens persoonlijk de wenschelrjkheid van een aanval betoogden, gaf hij eindelijk toe1). Reeds den volgenden dag deelde hij zijn voornemen mede aan den Raad van State, die er onmiddelhjk zijn goedkeuring aan hechtte en de uitvoering geheel aan Maurits overliet; bovendien werd besloten het plan strikt geheim te houden 2).
Had Maurits lang geweifeld, eer hij den tocht waagde, nu het besluit gevallen was, tastte hij snel door. De ritmeesters kregen last onverwijld naar hunne garnizoenen terug te keeren ; een aantal commissarissen vertrok, om geen argwaan te wekken, op vier achtereenvolgende dagen uit den Haag met de opdracht, in alle stilte uit de naastbij gelegen garnizoenen de vereischte krijgsmacht bijeen te brengen. Den 22sten Januari waren vijfduizend voetknechten, twee halve kartouwen en twee veldstukken met een bespanning van te zamen honderdzestig paarden 3),
1) De voorstelling van Vebe, dat Oldenbabnevew, met wien hij de kansen van een aanval besprak, op dit besluit overwegenden invloed heeft uitgeoefend, vindt nergens bevestiging. Vgl. The Cbmmentaries of Sir Fbancis Vebe p. 72. Over de waarde dezer Commentaries, zie : Fbtjui, Verspreide Geschriften iii, blz. 228 vlg.
2) Resol. Raad van State, 14 Jan. 1597. Dat Matjbits zijn plan ook voor den Raad van State geheim hield, zooals Dttyck en, in navolging van hem, ook Bob het voorstellen, is blijkbaar onjuist.
3) Opmerkelijk is het groote aantal paarden voor het vervoer van het geschut. De gewone bespanning van een halve kartouw (24 ponder) bestond uit 23, die van een veldstuk (12 ponder) uit 11 paarden. Wij zullen aanstonds zien, waartoe deze sterke bespanning moest dienen.



16
DB SLAG BIJ TURNHOUT.
benevens tachtig wagens met ammunitie en vivres, op honderdvijftig schepen te Geertruidenberg aangekomen ; ongeveer duizend ruiters wachtten op de heide bij Oosterhout de komst van het voetvolk af. Vergezeld van Solms en Vere, de laatste eerst sinds enkele dagen uit Engeland teruggekeerd, bereikte Maurits eveneens tijdig de verzamelplaats; het laatst van allen verscheen nog de strijdlustige graaf van Hohenlo, die, op weg naar Duitschland, in Rhenen van den tocht hoorende, terstond zijn reis had opgegeven, om zijn diensten te gaan aanbieden.
Zoodra Maurits zijn geheele macht bijeen had, besloot hij, daar het plan door het geringste oponthoud mislukken kon, den volgenden morgen vroeg op te breken. Hij verdeelde het voetvolk in acht af deelingen; zes vendels onder van der Noot vormden de voorhoede, dan volgde de hoofdmacht en eindelijk de artillerie en de trein, in den rug gedekt door een af deeling onder la Corde. Op de afgesproken plaats stelde zich de ruiterij, in vier troepen verdeeld, Bax vooraan, aan het hoofd der colonne.-Maurits had de moeilijkheden van een marsch in dit jaargetijde langs door aanhoudende regens doorweekte wegen niet gering geschat; de meer dan verdubbelde bespanning van het geschut is daarvan het beste bewijs. Maar de toestand der wegen was nog slechter dan hij had kunnen vermoeden. Terwijl het voetvolk met de grootste inspanning slechts langzaam vorderde en eerst des avonds geheel afgemat in het dorpje Ravels, een mijl van Turnhout, aankwam, bleven de wagens en het geschut weldra achter, waartoe het gebrek aan veldpioniers niet weinig



db SLAG bij TURNHOUT.
17
bijdroeg 1). Het was diep in den nacht, toen zij de hoofdmacht bereikten.
Aan alle zijden door sterke wachten beveiligd, legerden de troepen dien kouden winternacht bij groote vuren onder den blooten hemel. Maurits bleef waken en beraadslaagde langdurig, inzonderheid met Bax en Vere, over hetgeen hem den volgenden dag te doen stond. Hij had daarbij rekening te houden met twee mogelijkheden: óf de vijand zou, zoodra hij de aankomst der Staatsche troepen gewaar werd, zijn heil zoeken in een snellen aftocht, waartoe de nacht ruimschoots gelegenheid bood, óf hij wachtte in zijn kamp den aanval af. Deed hij het eerste, dan was Maurits' doel zonder slag of stoot bereikt en de onderneming geëindigd; besloot Varax tot het laatste, dan zou men hem den volgenden morgen met behulp van het geschut, desnoods door een algemeenen aanval, dwingen het veld te ruimen. Ook indien dit gelukte, was het niet waarschijnlijk, dat men hem gevoelige verhezen zou kunnen toebrengen.
Dat de ontmoeting bij Turnhout, tegen Maurits' verwachting, een voor de Spanjaarden zoo noodlottig verloop heeft gehad, was het gevolg van het slechte beleid en de besluiteloosheid van den Spaanschen bevelhebber. Was de keuze van de plaats voor zijn legerkamp, die immers zoo weinig natuurlijke bescherming bood, niet gelukkig, bovendien verzuimde hij alles, wat haar kunst-
1) Naar aanleiding van de moeilijkheden, die zich bij dezen marach hadden voorgedaan, wees Mattrits den Raad van State op de noodzakelijkheid om meer pioniers in dienst te nemen. Resol. Raad van State 17 Febr. 1697.
2



18
DB SLAG BIJ TURNHOUT.
matig versterken kon1). Zijn zorgeloosheid ging zóó ver, dat hij de brug, die van Kavels toegang gaf tot zijn kamp, onbezet had gelaten, een verzuim, waarvan een ervaren veldheer als Maurits natuurlijk onmiddellijk partij trok. Deze had nog des avonds, terwijl Varax ter elfder ure aanstalten maakte om zijn fout te herstellen, aan Bax opgedragen dien overgang in aller ijl in bezit te nemen en tot den volgenden morgen te bewaren. Intusschen, ofschoon het gerucht, dat hem reeds eerder van den aantocht der Staatsche troepen verwittigd had, zekerheid geworden was en hij binnen eenige uren een aanval verwachten kon, verkwistte de Spaansche bevelhebber den korten tijd, die hem tot handelen overbleef, met beraadslagen. Heeft hij er inderdaad nog aan gedacht den aanval het hoofd te bieden ? Het blijkt nergens. Achtte hij het minder oneer den morgen af te wachten, dan in de duisternis den vijand te ontsluipen 2) of vreesde hij misschien de wanorde, die een nachtelijke aftocht kon meebrengen ? Deze overwegingen mogen de handelwijze van den weifelenden veldheer eenigermate verklaren, zijn talmen en nietsdoen blijft een onverschoonbare fout. Het was vier uur in den morgen, eer Varax eindelijk maatregelen begon te nemen voor den terugtocht. Toen eerst (met het oog op den toestand der wegen, veel te laat!) zond hij den trein, onder dekking van eenig voet-
1) Mogen we Cabnebo gelooven, dan waren vele der voornaamste aanvoerders afwezig, omdat zij den toestand te gevaarlijk achtten!
Cabnebo, Cap. XXI, p. 400. Vebe verzekert, dat de vijand gelegerd was „without any manner of intrenchment". Vebe, Commentaries, p. 72.
2) Duyck n, blz. 213; van Reyd, Bk. XTV, blz. 525.



DE SLAG BIJ TURNHOUT.
19
volk, vooruit naar Herenthals. Hij zelf volgde met stillen trom bij het aanbreken van den dag. Aanvankelijk ging alles naar wensch. Wel gaf het passeeren van een zeer smal, drassig pad, even buiten Turnhout, langdurig oponthoud, maar de vijand liet zich niet zien en ongehinderd werd de breede weg, die langs den rechterrand van het Turnhoutsche bosch naar Herenthals voerde, bereikt. Daar regelde Varax de marschorde: het voetvolk, opgesteld met een frontbreedte van negen tot elf man, in ieder regiment de piekeniers in het midden, de musketiers vóór en achter, zou den hoofdweg volgen ; linVs bood het bosch voldoende bescherming, terwijl de ruiterij, in drie afdeelingen gesplitst, de rechterflank dekte. In deze formatie vervolgden de Spanjaarden onverwijld hun weg. Een klein aantal musketiers bleef achter in een inderhaast opgeworpen veldwerkje, teneinde den vijand, indien hij tot vervolging overging, den toegang tot den weg te beletten.
Maurits had intusschen niet stilgezeten. Niets vermoedend van het vertrek der Spanjaarden, was hij, zoodra het begon te dagen, met zijn geheele macht tot op korten afstand van Turnhout voortgerukt en reeds schaarde hij zijn troepen in slagorde, toen eenige op verkenning uitgezonden ruiters kwamen berichten, dat het kamp verlaten was en de achterhoede der Spanjaarden juist uit de stad trok. Hen rustig te laten wegtrekken, nu zij zoo dicht onder zijn bereik waren, lag echter allerminst in Maurits' bedoeling. Nog hoopte hij Varax tot den slag te kunnen dwingen. Snelberaden gaf hij het voetvolk last zooveel mogelijk haast te maken, terwijl hij zelf zou



20
DB SLAG BIJ TURNHOUT.
trachten met de ruiterij 's vijands marsch te vertragen. Hoe groot was dus zijn teleurstelling, toen hij na een snellen rit om de stad heen ontdekte, dat Varax zich achter een naar het scheen onoverkomelijke hindernis in veiligheid gesteld had. De aanhoudende regens hadden het land over een aanzienlijke breedte onder water gezet en, zoover het oog reikte, was er geen andere overgang dan een pad, zoo smal en doorweekt, dat het voor ruiterij onbegaanbaar was; en aan de overzijde vertoonden zich enkele vijandelijke musketiers, waarschijnlijk een klein deel van een talrijke bende, die zich schuil hield in het bedekte terrein. Was het wonder, dat Maurits aarzelde ? Ook Hohenlo, Solms en Sldney1), waarlijk mannen van beproefden moed en minder behoedzaam dan hun bevelhebber, raadden de vervolging op te geven; het zou den vijand gemakkelijk vallen, oordeelden zij, de door den overtocht in wanorde gebrachte troepen te verslaan. Alleen Vere en Bax waren van een andere meening; even luchthartig als vermetel, geloofden zij niet aan het gevaar en heftig betoogden zij, dat het schande zou zijn den vluchtenden vijand ongemoeid te laten loopen. Was het onder den indruk van hun geestdriftig woord of gaf de nadering van een tweehonderdtal musketiers2) den doorslag ? Hoe het zij, Maurits draalde niet langer, stelde de pas aangekomenen onder bevel van Vere en droeg hem op den overgang vrij te maken. De enkele manschappen, die
1) Sir Robert Sidney, broeder en opvolger van Sir Philip, die het bevel voerde over tweehonderd Engelschen van de Vlissingsche bezetting.
2) Frdtn meent, dat de ruiters deze musketiers achter zich op het paard hadden meegenomen. Deze voorstelling vond ik nergens bevestigd.
Zie Fruxn-, Tien Jaren, blz. 297.



DB SLAG BIJ TURNHOUT.
21
Varax had achtergelaten, boden weinig tegenweer; nauwelijks werden zij door de onzen uit een gunstige stelling aan den rand van het water onder vuur genomen, of zij schoten hunne musketten af en sloegen op de vlucht. Dit onverwachte succes miste zijn uitwerking niet. Onstuimig en ongeduldig als steeds, zich niet bekommerend over het gevaar, dat uit een mogelijke hinderlaag dreigde, baande Bax met eenige van zijn ruiters zich een weg door het water, terwijl Vere's voetknechten zonder bedenken hun stoutmoedigen aanvoerder volgden, die hen te voet voorging over het slijkerige pad. Zonder tegenspoed geraakten zij op den anderen oever en bezetten de verlaten versterking.
Van den vijand was niets te bespeuren, maar nog kon hij niet ver weg zijn. Het ware echter roekeloosheid hem met de musketiers te vervolgen, alvorens het voorgelegen terrein en de bewegingen van het vijandelijke leger, waaromtrent Vere volslagen in het duister verkeerde, te hebben verkend. Daartoe reed hij met Bax en de beschikbare ruiters vooruit. Hooren we het verloop der eerstvolgende gebeurtenissen van hemzelf: „I rode", (zoo schrijft hij in zijn Commentaries) „with some officers and others
1) Vebe noemt in zijn beschrijving van den slag den naam van Bax in 't geheel niet. Zijn bewering, dat de ruiters op zijn last handelden („by a foard adjoyning, (though very deep and difHcult) I sent some few horse to discover what the enemy did" — Commentaries t.a.p.J.isin strijd met hetgeen hierover eensluidend bij Duyck en van Meteben wordt medegedeeld. Laatstgenoemde lezing strookt bovendien geheel met het karakter van Bax, die zeker geen bevel behoefde om te handelen zooals hij deed. Het „wat al te sober gewagen van de verdiensten van anderen", een oordeel van Justdjus van Nassau over Vebe's verhaal van den slag bij Nieuwpoort, past volkomen op dit deel der Commentaries. Vgl. Fbuin, Verspreide Geschriften UI, blz. 228.



22
db slag bij turnhout.
after the enemy, whom we soon espied some whiles marching, otherwhile standing as if they had met with some impediment before them: which we thought was caused by the number of their carriages. The way they marched was through a lane of good breadth, hemmed in with thick nnderwoods on both sides, fit as I thought to cover the smallnesse of the number of my men. Whereupon, as also on the opinion the enemy might justly conceive that the rest of our troups followed at hand, I took the boldnesse and assurance to follow them with those twohundred muskettiers, which I put into the skirt of the wood, so as betwixt them and the high way in which the enemy marched, there was a well-grown hedge. Myself with about some fifteen or sixteen horsmen of mine own followers and servants, kept the highway, advancing towards the enemy: giving in the meantime the count Maurice advise what I saw, what I did, and what an assured victory he had in his hands, if he would advance the troups".
Onverschrokken chargeerden die enkele ruiters op de achterhoede van den vijand en bestookten de musketiers uit den boschrand zijn hnkerflank; herhaaldelijk noodzaakten zij hem halt te houden, geen oogenblik lieten ze hem los. „When they marched", vervolgt Vere, „I foliowed ; when they stood, I stayed, and standing or marching I kept within reach, f or the most part, of their body of pikes". Maar hoe dapper de onzen zich weerden, de vijand won steeds meer terrein. En Vere's telkens dringender aanmaningen om toch de hoofdmacht vooruit te brengen of tenminste eenige versterking te zenden,



DE SLAG BIJ TURNHOUT.
23
bleven zonder gevolg; met uitzondering van Sedney, die met enkele ruiters naar voren gereden was, kwam niemand te hulp. Vere verhaalt dit laatste niet zonder wrevel als meende hij, dat men hem onnoodig aan zijn lot overliet 1), een verwijt, dat Maurits aUerminst kan treffen. Immers, de overtocht over het water en het herstellen der marschorde hadden ruim anderhalf uur gevorderd en met inspanning van alle krachten kwam het vermoeide voetvolk nog slechts langzaam vooruit. Ongetwijfeld zal Maurits wel overwogen hebben of het niet wenschelijk was de ruiterij terstond vooruit te zenden, maar terecht achtte hij het goede taktiek zijn macht zoolang mogelijk bijeen te houden ; eerst in het uiterste geval, toen slechts door wag en kon gewonnen worden, besloot bij zijn troepen te splitsen. Op het bericht, dat de vijandelijke colonne de Thieltsche heide had bereikt, aan het eind waarvan een smalle weg, aan beide zijden door moerassen omgeven, veiligheid bood, gelastte bij Hohenlo met acht vanen ruiterij achter de heggen om vooruit te snellen, den vijand den pas af te snijden en hem onverhoeds in de flank te vallen; drie vanen onder Edmont zouden zich langs den hoofdweg tegen de achterhoede richten; de vijf overige eskadrons, onder bevel van Maurits zelf, bleven in reserve. Nog was het niet te laat. Zoo snel ze konden, joegen de Staatsche ruiters voorwaarts en enkele minuten voor de enge weg de Spanjaarden aan eiken aanval zou hebben
ï) Of vindt die wrevel zijn grond in een gevoel van spijt, nu zoo weinigen zijn inderdaad heldhaftig gedrag konden opmerken T Vere's eigen woorden : „but all this while none came, not so much as any principal ofEcer of the armie, to see what I did", geven tot dit vermoeden aanleiding. We weten het, bescheidenheid was niet zijn grootste deugd.



24
de slag bij turnhout.
onttrokken 1), stiet Hohenlo op de voorhoede. Varax had blijkbaar geen aanval meer verwacht en was volkomen overrompeld. De onzen lieten hem geen tijd zijn troepen in slagorde te scharen ; in de formatie, die hij bij den afmarsch had aangenomen, moest hij aan hnn charges het hoofd bieden. De ruiterij week het eerst; zonder den aanval af te wachten reed zij om de voorste afdeeling heen en verschool zich achter het voetvolk. Onmiddellijk daarop stortten zich de ruiters van Hohenlo op de nu onbeschermde rechterflank. Met de helft van zijn macht wierp hij het voorhoede-regiment overhoop ; de onthutste Duitschers boden geen merkelijke tegenweer, wierpen hun wapenen weg en sloegen op de vlucht. De vier andere staatsche vanen, aanvankelijk onder bevel van du Bois, maar weldra geleid door Bax, die zich weer aan het hoofd van zijn compagnie had geplaatst, zwenkten naar links en renden op de achterhoede in, die tegelijkertijd in den rug bestormd werd door Edmont's ruiters, waarbij zich ook Vere en Sidney hadden gevoegd. De oudgediende Napolitanen van den Markies van Trevicques waren tegen dezen dubbelen aanval niet bestand : in hun verbijstering schoten de musketiers overhaast hun musketten af en eer ze opnieuw hadden geladen, werden zij, weerloos als ze waren, onder de voet gereden; het volgende oogenblik, nog voordat de pieken geveld waren, stootten de
1) Duyck verhaalt, dat Hohenlo de voorhoede bereikte „ontrent een muaquet schoot weechs alleer aende engte te commen."
Duyck II, blz. 216.
Volgens een verklaring van Maurits in de vergadering der Staten van Holland bedroeg die afstand „de lengte van hondert roeden ofte twee".
Res. Staten van Holland 28 Jan. 1597.









db slag bij turnhout.
25
aanvallers op de piekeniers en joegen ook dezen zonder moeite uiteen. Nu was de strijd beslist. In toomelooze verwarring drongen de geslagen regimenten op de Walen van Hachicourt en la Barlotte, die de hoofdmacht uitmaakten, en sleepten hen mee op de vlucht. Ook de ruiterij deelde in de algemeene ontsteltenis; zonder aan het gevecht te hebben deelgenomen zocht zij, zoodra zij de kans schoon zag, een goed heenkomen op den weg naar Herenthals, het voetvolk reddeloos prijsgevend aan de woede der Staatschen, die alles neersloegen, wat binnen hun bereik kwam. „Daer was doen te sien", verhaalt Dtjtck !), „hoe de cavalerie onder gebroocken infanterie kan wercken j ende hoet dat elcken slach ende schoete een mensche tleven nam, want in min als een quartiere uuyrs sloegen sy van dit volck over de 2000 menschen doot, ende kregen alle de vendels".
Nog vóór deze slachting een aanvang nam, op het oogenblik dat de Spanjaarden begonnen te wijken en in verwarring geraakten, was Maurits met de reserve op de heide gekomen. Hij was een te ervaren veldheer om niet te voorzien, dat ook de overwinnaars weldra in een ordelooze massa zouden verkeeren, wat bij een mogelijken tegenaanval noodlottige gevolgen hebben kon, en achtte het daarom geraden vooralsnog een drietal eskadrons in de hand te houden. Het bevel aan Parker, den aanvoerder der Engelsche ruiterij, dat hij slechts twee vanen zou laten chargeeren, werd echter misverstaan2) en tegen
1) Duyck n, blz. 217.
2) Van Meteken, f0l. 354, schrijft het „qualyck verstaen" toe aan de omstandigheid, dat Parkers helm gesloten was.
Het is ook niet onmogelijk, dat de ruiters, zonder een bevel af te wachten, chargeerden. Zie Duyck t. a. p.



26
de slag bij turnhout.
Maurits' bedoeling stortte zich de geheele reserve in het strijdgewoel. Men kan zich dus den algemeenen schrik voorstellen, toen plotseling enkele manschappen, die de vijandelijke ruiterij hadden nagezet, in wilde vlucht terugkeerden, op den voet gevolgd door een afdeeling Spaansche lanciers, een klein troepje van niet meer dan veertig man, dat op den trein gestuit was en tegen wil en dank den teugel had gewend, met geen ander doel dan om zich door het terugdrijven hunner vervolgers een veüigen aftocht te verzekeren. De nadering van deze ruiters, aangekondigd door het onheilspellende geroep „dattet een attrap was"x), bracht een onbeschrijfelijke paniek te weeg; vruchteloos werden de trompetten gestoken, teneinde de vanen weer te ordenen en deden de weinigen, hie hun bezinning niet hadden verloren, waaronder Maurits, Bax en Edmont, wat ze konden om de vluchtelingen tot staan te brengen: de verwarde hoop sloeg geen acht op signaal of bevel. Slechts een twintig ruiters schaarden zich om hun veldheer; de overige dachten alleen aan zelfbehoud en hielden eerst stand bij het voetvolk, dat juist op de heide arriveerde. Het was gelukkig, dat de Spanjaarden, niet van zins een ernstigen aanval te ondernemen, even snel verdwenen als zij gekomen waren; met Duijck achten wij het niet onwaarschijnHjk, dat „so den viant met 100 ofte 200 geresolveerde ruyteren doen aengecommen ware, (dat) hij alle de ruyteren van Sijn Ex°ie met sulcke cunfusie soude weggejaegt hebben, dat niettegenstaende het verslaen van haer volck de victorie bij huer soude geweest sijn"2).
1) Duyck ii, blz. 218.
2) Duyck, t. a. p.



DB SLAG BIJ TURNHOUT.
27
Onder den indruk van het gebeurde zag Maurits van verdere vervolging af 1). Na de orde hersteld te hebben, toefde hij nog eenigen tijd op het slagveld; tusschen drie en vier uur 's middags begon de terugtocht naar Turnhout. Daar restte nog de verovering van het kasteel, een goed onderhouden, door breede natte grachten omgeven sterkte, maar zoo zwak bezet, dat de bevelhebber niet in ernst aan verdediging denken kon. Toch beantwoordde hij Maurits' eersten eisch, hem nog dienzelfden avond gesteld, met een hooghartige weigering. Maar nauwelijks waren in den vroegen morgen met het geschut, dat in Turnhout achtergebleven was en des nachts in stelling werd gebracht, enkele schoten gelost, of de overgave volgde, onder beding van vrijen aftocht der bezetting, wat Maurits gereedelijk toestond. Hij vertrouwde dezen vooruitgeschoven post, die goede diensten bewijzen kon bij de bescherming van Brabant, toe aan een deel der compagnie van Herauglère en begaf zich zonder verder oponthoud op marsch in de richting van Breda. Drie dagen later was het leger weer in de garnizoenen en kwam hij zelf in den Haag, waarheen de tijding der overwinning hem reeds was voorgegaan.
De uitslag had de verwachtingen verre overtroffen.
1) Terecht vreesde Maurits „eenigo meerder desordre onder sijn volck". Met de tucht was het bij de Staatsche ruiterij niet best gesteld ; vele ruiters gaven daarvan opnieuw blijk door in den nacht van den 25sten op den 26sten, tijdens het verblijf te Chaam, de legerplaats eigenmachtig te verlaten.
Dat Maurits de Spaansche cavalerie voor niet ongevaarlijk hield, blijkt uit zijn bevel aan de vanen uit Nijmegen en Zutphen om op den terugmarsch niet in Sprang, het gewone kwartier op de Brabantsche strooptochten, te overnachten, maar door te rijden, teneinde een overval te ontgaan.
Zie Duyck ii, blz 221; van Reyd, Bk. xiv, blz. 526.



28
db slag bij turnhout.
's Vijands toeleg was verijdeld en bovendien was hem een slag toegebracht, waarvan hij zich niet licht herstellen zou. Terwijl van de onzen slechts zeven gesneuveld en enkelen gekwetst waren, heten de Spanjaarden meer dan tweeduizend dooden, waaronder Varax en la Barlotte, op het slagveld; het aantal gevangenen, voor een groot deel ernstig gewond, beliep ruim vijfhonderd*); achtendertig vaandels en een kornet vielen in handen der overwinnaars. Vier regimenten, naar Reyd verzekert „van de beste, die de Coninck hadde", waren zoo goed als vernietigd.
Het kon niet anders of de kardinaal zou de gevolgen van deze nederlaag geducht gevoelen. Het aanvullen der opengevallen plaatsen zou met veel tijdverhes gepaard gaan, gesteld al, dat zijn geldmiddelen uitgebreide nieuwe lichtingen veroorloofden. En hoe kon hij zich verlaten op pasgeworven troepen, nu de oude hem zoo deerlijk hadden teleurgesteld ?
Werd dus de beteekenis der overwinning niet weinig vergroot door de omstandigheden van den kardinaal, van nog meer waarde was hare uitwerking op de verbondenen,
1) In een brief van een ooggetuige, Hopman Schaefi", aan den gouverneur van Nijmegen, twee dagen na den slag geschreven, wordt het aantal gevangenen geschat op meer dan zevenhonderd soldaten en een aantal officieren.
Brieven van het Hof van Gelderland met het kwartier van Nijmegen, No. 10870. Zie Bijlage.
Hoewel het oorlogsgebruik meebracht, dat de gevangenen gerantsoeneerd en op het eerewoord der officieren vrijgelaten werden, voerde Maurits hen aanvankelijk mee, omdat de Spanjaarden bij een vroegere gelegenheid geen kwartier hadden gegeven. Eerst toen de kardinaal in antwoord op een brief van Maurits verzekerd had, dat hij zich voortaan aan het gebruik zou houden, werden zij in vrijheid gesteld.
Zie de brieven van Maurits en Albertus bij Bob, bk. XXXIV, fol. 9.



DE SLAG BIJ TURNHOUT.
29
op Frankrijk en de Staten vooral. Dat Elisabeth in den eersten brief 1), dien zij na den slag aan de Staten zond, hen op weinig vriendelijken toon herinnerde aan hun verplichtingen en slechts terloops hare gelukwenschen aanbood, als achtte zij de zege van weinig belang, kan veilig worden toegeschreven aan hare neiging om de verdiensten van haren bondgenoot te verkleinen. Toont niet haar misnoegen over het feit, dat de Staten verzuimden haar terstond tijding te zenden voldoende aan, dat zij die tijding niet geringschatte ? Zoo begrepen het ook de Staten. Zij kenden Elisabeth en waren zeker van haar bijstand, zoolang hare belangen met die der Staten overeenkwamen; met andere woorden: zoolang de oorlog met Spanje voortduurde. Van Hendrik kon dit niet gezegd worden. De vrees was gewettigd, dat hij voor Spanje's voordeelige aanbiedingen bezwijken en een afzonderlijken vrede sluiten zou. Geen beter middel om hem een hart onder den riem te steken dan het zooeven behaalde succes! In Buzanval, den Franschen gezant in den Haag, die juist naar Frankrijk reisde en zich nog in Middelburg bevond, troffen de Staten den besten boodschapper, dien zij zich wenschen konden; deze ervaren en geestdriftig Hugenootsche diplomaat was er evenmin gerust op, dat Hendrik den strijd zou volhouden en vergrootte met opzet de overwinning zooveel mogelijk2). Het antwoord van den koning3) nam allen twijfel weg; hartelijk wensch-
1) Bij Bor, Bk. XXXrV", fol. 18 en 19.
2) Volgens zijn eigen verklaring in een brief aan de Staten.
Duyck II, blz. 221.
3) Bij Bob, Bk. XXXIV, fol. 16.



30
db SLAG bij TURNHOUT.
te hij de Staten geluk, betuigde zijn trouwe vriendschap en gaf uitdrukkehjk de verzekering zich aan het verbond te zullen houden. Dit jaar tenminste zou Frankrijk ons niet in den steek laten.
In de Vereenigde Gewesten heerschte alom ongekende geestdrift. Regeering en volk dankten God voor de schitterende overwinning en huldigden als om strijd den veldheer, die haar bevocht. Maar met dankzegging en vreugdebetoon alleen, hoe passend en natuurlijk ook, konden velen zich niet vergenoegen. Was het geen zaak, zoo vroeg men zich af, de strijdlustige stemming terstond in daden om te zetten ? De Raad van State *) en Maurits — de laatste onder enkele voorwaarden — drongen er bij de Staten Generaal aanhoudend op aan, maar door geldgebrek en binnenlandsche oneenigheid bleef het bij beraadslaging. Zoo ging de wensch van den Raad van State, „om den vyandt te prevenieren, hem geen tijt te geven, omme hem te hervatten, ende om hem die mate te stellen in den oorlog te voeren, ende die niet van hem te ontfangen" 2), niet in vervulling; de herinnering aan den slag bij Turnhout hield echter nog maanden lang den moed levendig.
1) Reeds den dag vóór Maubits' komst in den Haag gaf de Raad van State aan de Staten Generaal in overweging offensief te blijven optreden.
Resol. Raad van State 27 Jan. 1597.
2) Resol. Raad van State 21 Febr. 1597.



HOOFDSTUK II.
VOORBEREIDING EN PLANNEN.
De tractaten, in 1596 door de geallieerde mogendheden gesloten, beloofden Spanje reeds voor het volgend jaar weinig goeds. Zij hadden zich niet bepaald tot algemeene overeenkomsten, maar legden tevens aan elk der verbondenen min of meer nauwkeurig omschreven verplichtingen op, als waarborg voor een zoo mogelijk gezamenlijk, doch in ieder geval gelijktijdig en krachtig optreden in de komende lente. Wie echter wist, op welke wijze het verbond was tot stand gekomen, wie de beweegredenen van Elisabeth kende en hare staatkunde doorzag, kon met zekerheid voorspellen, dat veel van wat beloofd was niet zou worden nagekomen.
Niet zonder voldoening had Elisabeth den eindeloozen strijd op het vasteland, waardoor de betrokken mogendheden gelijkelijk werden uitgeput, gadegeslagen. Met hulptroepen en subsidies had zij aan dien krijg deelgenomen, niet om hem te beëindigen, maar om hem gaande te houden. Een beslissing, hoe zij ook uitviel, achtte Engeland in strijd met zijn eigen belang en hiermede, we zagen het reeds, ging dit rijk uitsluitend te rade. „Het had Nederland en Frankrijk voor de overheersching van Spanje bewaard, omdat het de overmacht van Spanje duchtte; maar tot de verdere nederlaag van dien vijand



32
VOORBEREIDING EN PLANNEN.
mee te werken, en op zijn vernedering de grootheid van Frankrijk en van de Republiek te helpen grondvesten — daartoe gevoelde het zich niet geroepen''1). Zou de thans gesloten verbintenis wijziging brengen in deze politiek ? Het was niet te verwachten. Nauwelijks was Elisabeth gerustgesteld ten opzichte van Frankrijk's vredesplannen, of zij vergat hare beloften en schonk weer hare geheele aandacht aan den zeeoorlog. „Soo haest het met orde sal konnen geschieden, ende de saken des Conincks endes Coninginnes 't selve toelaten, sal daer een heyr-legher gheformeert werden van het ghemeene crijghsvolck"2), aldus luidde de afspraak, maar toen het op de uitvoering aankwam, gaf Elisabeth onomwonden te kennen, dat van samenwerking niets komen kon, tenzij ter verovering van Calais, en dan slechts onder beding, dat het bezetten dier stad aan haar zou worden overgelaten. Dit aanbod, met zoo in het oog springende bijbedoeling gedaan, wezen de Franschen af, „midts (zij) hoopten dese stadt t' oenighen tijden met gewelt oft verdrach uytter Spaniaerts handen weder te krijghen, ende van den Enghelschen nimmer oft swaerlyck"3). Hendrik IV zou van Engeland geen anderen bijstand ontvangen dan tweeduizend voetknechten — de helft van het aanvankelijk toegezegde aantal —, wier soldij onder „suffisante" borgstelling voor zes maanden werd voorgeschoten! Gelijke zelfzucht, leidend tot miskenning der gesloten
1) Feuut, Tien jaren, blz. 287.
2) Bob, Bk. XXXm, fol. 77.
3) Van Rbyd, Bk. XIV, blz. 304.



VOORBEREIDING EN PLANNEN.
33
verdragen, bepaalde Ehsabeth's gedragslijn tegenover de Staten. In bijna geen enkel opzicht hield zij zich aan wat in 1585 was overeengekomen: terwijl zij de garnizoenen, die den Briel en Vlissingen voor haar bewaren moesten, op bijna het dubbele der bepaalde sterkte bracht, beschikte zij naar welgevallen over het toch al voortdurend onvoltallige hulpleger; nu reeds verlangde zij terugbetaling der geleende sommen, die zij rechtens eerst na het sluiten van den vrede kon opvorderen. En behalve dat, vroeg, neen eischte zij onze medewerking in den zeestrijd, telkens wanneer Spanje een nieuwe armada uitrustte. Met een eskader van niet minder dan twintig onzer beste schepen, welbemand en voor zes maanden van het noodige voorzien, moesten de Staten naar Elisabeth's voorschrift dit jaar de Engelsche vloot versterkenWat konden zij anders doen, dan hunne verontwaardiging over zooveel trouweloosheid en aanmatiging verkroppen en, voorzoover mogelijk, toegeven aan de eischen van een bondgenoot, dien ze nu eenmaal niet missen konden ? Het offer was groot, maar de veiligheid ter zee werd er niet te duur mee betaald.
Nu Engeland zich bijna geheel aan den landoorlog onttrok, waren Frankrijk en de Vereenigde Provinciën des te meer op elkander aangewezen. Reeds bij het sluiten van het verbond was door den Franschen gevolmachtigde, in opdracht van Henbrik IV, met de Staten een af-
1) Brief van 6 Februari 1597, bij Bor, Bk. XXXIV, fol. 18.
In dezen brief verzocht de koningin Vebe op de hoogte te brengen van hare plannen, waaruit de Staten de, later juist gebleken, gevolgtrekking maakten, dat er weer beslag zou worden gelegd op een deel van bet hulpleger. Bok, t. a. p.
3



mm
34
voorbereiding en plannen.
zonderlijk accoord getrofEen, waarbij elks aandeel in den aanvallenden krijg, dien men naar gelang der omstandigheden gemeenschappelijk of ieder voor zich, maar steeds in gemeen overleg, voeren zou, nader bepaald werd. De Fransche koning beloofde in Maart op de grenzen van Picardië en Artois een leger bijeen te brengen van tienduizend man infanterie en vijfentwintighonderd ruiters, met een flinke hoeveelheid geschut, ongerekend de hulptroepen x). Vierduizend Gasconjers zouden in Franschen dienst door de Staten onderhouden worden, maar moesten hun terstond worden afgestaan, indien de kardinaal den hoofdaanval richtte tegen de Generaliteit, in welk geval de koning bovendien een hulpleger zou zenden van vierduizend voetknechten en duizend paarden. Over de sterkte der Staatsche troepen, die tegelijk met de Fransche te velde zouden komen, was men het niet dadelijk eens, aangezien Bouillon, zijn instructie volgend, meer verlangde dan dezerzijds kon worden mgewilligd. Gelukkig maakte hij ten slotte gebruik van zijn volmacht en verklaarde hij, namens den koning, genoegen te nemen met zeven- tot achtduizend man voetvolk, vijftienhonderd ruiters en voldoende artillerie2).
Alles te zamen was het een, voor die dagen, niet geringe macht, waarmede de bondgenooten den aanval dachten te beginnen. Gelukte het hun gelijktijdig en
1) De sterkte van het Fransche leger wordt in het accoord niet genoemd ; zij werd vastgesteld in een afzonderlijk stuk, d.d. 31 October 1596, dat in het Algemeen Rijksarchief berust en te vinden is bij Duyck II, blz. 169, noot.
2) Deze verklaring, d.d. 31 October 1596, is eveneens afgedrukt bij Duyck, t. a. p.



VOORBEREIDING EN PLANNEN.
35
volgens een vooraf beraamd plan den strijd in te leiden, dan hadden zij inderdaad goede kans van slagen. Aan de verbondenen zou het ditmaal niet liggen : met taaie volharding deden zij al het mogelijke, om aan hun verplichtingen te voldoen. En toch, hoe weinig is er van de beloofde samenwerking terechtgekomen!
Vroeg in het voorjaar was Hendrik IV begonnen met de toebereidselen tot den veldtocht. In Amiens, de hoofdstad van Picardië, had hij een belangrijken krijgsvoorraad — honderdduizend pond kruit en dertig kanonnen x) — bijeengebracht, en binnen enkele dagen zou hij er zijn troepen verzamelen, om het nabijgelegen Doulens aan te tasten. Plotseling echter, terwijl de koning nog in Parijs vertoefde, kwam het bericht, dat Hernantello, de gouverneur van Doulens, zich door verrassing van Amiens met zijn kostbaren inhoud had meester gemaakt. Geen tijding kon Hendrik pijnlijker treffen. Hij was geheel terneergeslagen, niet door teleurstelling alleen, maar ook door het besef van eigen schuld. Was het geen onvergeeflijke zwakheid geweest, dat hij, hoewel hij het gevaar voorzag, toegegeven had aan de bezwaren van het stadsbestuur tegen het innemen der bezettingstroepen, die hij noodig oordeelde ? Had hij niet al te hchtvaardig geloof gehecht aan de grootspraak der burgerij, dat de stad in hare handen veilig was ?2) En dat, terwijl er zóóveel op het spel stond ! Want de verovering van Amiens keerde de rollen eensklaps om : de Zuidelijke Nederlanden hadden geen inval meer te duchten, Frankrijk daarentegen
1) Frotn, Tien jaren, blz. 300.
2) Van Rbyd, Bk. Xm, blz. 528.



36
VOORBEREIDING EN PLANNEN.
werd in het hart bedreigd. Van de verwaarloosde, zwakbezette vestingen aan de Somme zou het grootendeels Spaanschgezinde Abbeville, dat het eerst aan de beurt lag, zonder twijfel nauwelijks tegenstand bieden, en van de overige was weinig beters te verwachtenIn den eersten schrik waanden velen zelfs Parijs reeds in gevaar ! Maar de moedeloozen hadden buiten den koning gerekend. Hendrik IV was er de man niet naar om zich door welke ramp ook uit het veld te laten slaan; hij zou zich niet zonder strijd gewonnen geven. Spoedig keerde zijn oude veerkracht terug en snelde hij naar het leger. Nog hoopte hij den kardinaal met gelijke munt te kunnen betalen, doch veertien dagen later, na de mislukte overrompeling van Atrecht, gaf hij dit denkbeeld op. Van dat oogenblik af zag bij in de herovering van Amiens het eenige middel, dat verder onheil verhoeden kon, en met het vaste voornemen niet te rusten, eer hij daarin geslaagd was, trok hij alle beschikbare troepen om de stad samen. Trouw bijgestaan door het Nederlandsche hulpkorps, hield de wakkere koning de belegering vol — zes maanden lang — tot bij zijn doel had bereikt.
Voor Albertus ontleende de verovering van Amiens hare groote beteekenis aan de omstandigheid, dat het gevaar, waarmede bij bedreigd werd door de gezamenhjke actie der bondgenooten, was afgewend. Overigens bracht hem zijn overwinning — hoe vreemd het moge schijnen — eer nadeel dan profijt. Immers daardoor kreeg de oorlog
1) Zie de missive van Doubleth aan de Staten Generaal, uit Rouaan, d.d. 12 Maart 1697, Algemeen Rijksarchief.
Vgl. ook den brief van Albebtus, bij Coloma, p. 432, en Fbuin, Tien jaren, blz. 301.



VOORBEREIDING EN PLANNEN.
37
met Frankrijk een geheel ander karakter. Was het tot dusver een strijd geweest om staatkundige overwegingen, die voor een groot deel van het volk niet golden, na de laatste ramp trad een nationaal belang, het behoud van het land, op den voorgrond. De aanhangers der Ligue vergaten nu eindelijk de oude veete en gaven hun lijdelijk verzet op; zij zagen niet langer mokkend toe, maar keerden zich tegen hun vroegere vrienden *). Dit werd den kardinaal noodlottig. Zijn berekening, dat hij na de verovering van Amiens met den Franschen koning vrijwel had afgedaan, zoodat hij het meerendeel zijner troepen tegen de Staten zou kunnen gebruiken, faalde ; juist door zijn ongeluk werd Hendrik een gevaarlijker tegenstander dan te voren.
Het ligt voor de hand, dat de wending, die de oorlogszaken zoo onverwacht genomen hadden, ook voor de Vereenigde Gewesten van het grootste gewicht was. Daar waren Maurits en de Raad van State na den slag bij Turnhout rusteloos werkzaam gebleven. Het liefst hadden zij — we zeiden het reeds met een enkel woord — den aanval terstond voortgezet, maar in den eersten tijd werden zij daarvan teruggehouden door verontrustende tijdingen over uitgebreide toerustingen der Spanjaarden aan den Rijn en de Moezel. Nog voor Maurits uit Brabant was teruggekeerd, hadden de Staten Generaal op het gerucht, dat de vijand schepen en vlotten gereedmaakte, die dienst moesten doen bij een inval in Gelderland, het, bestuur van dit gewest op het hart gedrukt in de grenssteden goede
1) Van Rbyd, Bk. XJH, blz. 628; Fbuin, Tien jaren, blz. 306.



38
VOORBEREIDING EN PLANNEN.
wacht te laten houden*); de Raad van State achtte deze voorzorg echter niet voldoende en besloot, met goedvinden van Maurits, vijf schepen den Rijn op te zenden en de garnizoenen in Gelder en Zutphen met twaalf compagnieën voetvolk onder bevel van Vere te versterken2). Dit besluit schijnt evenwel wat overijld genomen te zijn; wel vertrokken er zes schepen stroomopwaarts, maar niettegenstaande de geruchten aanhielden en al steniger klonken, hield Maurits — naar hij in den Raad van State verklaarde, „om gewichtige redenen" — de troepen vooreerst nog in de kwartieren. Welke die redenen waren, vinden we niet nader aangeduid. Het komt ons echter waarschijnlijk voor, dat Maurits bij nader inzien gemeend heeft, dat het niet aanging op het eerste het beste bericht over een beraamden vijandelijken inval zoo'n groot deel der krijgsmacht uit de hand te geven; aanvallen was hem liever dan verdedigen, en in de gegeven omstandigheden was het zeker niet minder doeltreffend. Immers, uit hetgeen er over 's vijands plannen uitlekte, kon niets met zekerheid worden afgeleid, dan dat hij het op de Oostgrens gemunt had3); Gelder en Zutphen alleen te versterken ware dus half werk. Trad men daarentegen offensief op, dan moesten de Spanjaarden vanzelf hun voornemen laten
1) Brief van de Staten Generaul aan de Staten van Gelderland, 25 Januari 1597. Brieven uit en aan het Hof, No. 7599.
2) Resol. Raad van State, 31 Januari 1597.
3) Den 8sten Februari schreef de Commandant van Lillo uit betrouwbare bron vernomen te hebben, dat de vijand een aanslag op een stad in „Friesland" in den zin had. Deze aanduiding had echter geen waarde, want de Spanjaarden verstonden onder Friesland „vast alles wat over dese syde Rhijns leyt". Brief van den Raad van State aan Kanselier en Raden van Gelderland, 17 Febr. 1597. Brieven uit en aan het Hof, No. 7607a.



VOORBEREIDING EN PLANNEN.
39
varen. Het was evenwel niet gemaldfelijk den Raad van State van zijn eens genomen besluit af te brengen ; eerst drie weken later, den 21sten Februari, kwam men met Maurits overeen „om me met de voorseyde versterckinge van de garnizoenen in Gelderlant te supercederen, ende te helpen arbeyden, om quam cito citissime te velde te mogen komen" x). De Staten Generaal opperden aanvankelijk eenige bezwaren, doch werden weldra voor het plan gewonnen. Zij stonden de gevraagde sommen toe en machtigden Maurits alles in het werk te stellen om den vijand afbreuk te doen, echter onder voorbehoud, dat hij zou handelen in overleg met den Franschen koning; alleen vonden zij het niet geraden meer volk aan te nemen8). Reeds den volgenden dag kon in den Raad van State verklaard worden, dat de prins „allen behoeften dede gereedt maecken" : binnen enkele weken zou men tot den aanval overgaan.
Zoo stonden de zaken, toen de verovering van Amiens bekend werd, voor velen hier te lande — hoe weinig zij den Spanjaarden een overwinning gunden — een blijde tijding. Het was dan ook inderdaad niet te ontkennen, dat er uitzicht bestond op belangrijk voordeel. Men had hier hoogeren dunk van de Franschen dan de kardinaal en verwachtte, dat deze eerlang schier zijn gansche macht
1) Resol. Raad van State, 21 en 22 Februari 1597.
Ontstemd door het niet uitvoeren van zijn beschikkingen, verzocht de Raad van State Maubits den 18den Febr. in de Vergadering te komen. Men werd het toen niet eens en den dag daarop zette de Raad zijn wil door; de resolutie van 21 Januari werd hernieuwd, om twee dagen later weer ingetrokken te worden. Zie de Resolutiën op die data.
2) Resol. Staten Generaal, 24 Febr. en 1 Maart 1697.



40
VOORBEREIDING EN PLANNEN.
zou behoeven, om zijn op de Zuidgrens veroverde stellingen te verdedigen. „Onder faveur van de diversie van de oirlogen van dese landen", zoo vleide men zich, zou men „wel eenige prinse op den viant konnen doen, daerdoor men dese landen seer sal konnen verseeckeren Want stellig waren de Spanjaarden te zwak, om met twee legers aan een dubbelen aanval het hoofd te bieden, en zouden zij zich óf naar de eene óf naar de andere zijde moeten lichten, een keuze, die, naar het zich het aanzien, op Frankrijk vallen zou. Kan men het den Staten euvel duiden, dat zij de gunstige kans, ook al was deze het gevolg van den tegenspoed der bondgenooten, dankbaar aanvaardden en zorgvuldig alles vermeden, wat den vijand naar onzen kant lokken kon ? Het moge een laakbaar opzet schijnen, zijn vrienden den last op den hals te schuiven, om zichzelf vrij te kunnen bewegen, naar onze overtuiging kan hen geen blaam treffen. Zij waren bereid hun deel te dragen en hadden dat metterdaad bewezen; maar thans terwille van Frankrijk den geheelen last op zich te nemen, daartoe voelden zij zich terecht niet geroepen. Volgens het gesloten accoord was de belofte tot samenwerking niet langer bindend, wanneer „den viant daer en tusschen eenige aenslagen maecte, daerdoor men de legers most diverteren op andere plaetsen", in welk geval men gehouden was „daervan tijdehjck advis (te) seynden", doch volkomen vrij werd gelaten ten opzichte van de te nemen maatregelen *). Zonder hen te ontheffen van de verphchting een leger op de been te brengen,
1) Duyck II, blz. 251.
2) Duyck XI, blz. 169



VOORBEREIDING EN PLANNEN.
41
had dus het ingrijpen van den kardinaal aan de Staten het volste recht gegeven om tijd en plaats van aanval zelf te bepalen. Een enkele blik op den toestand der Gewesten is voldoende, om aan te toonen, dat het lichtzinnigheid zou geweest zijn van dit recht geen gebruik te maken.
Waren in den laatsten tijd met de gestadige uitbreiding van het aantal vestingen1) de kosten voor bezettingen fortificatie reeds belangrijk toegenomen, dit jaar werkten bovendien verschillende omstandigheden samen tot een onrustbarende stijging der oorlogsbegrooting. Dat de buitengewone uitgaven door de zware verplichtingen, welke het bondgenootschap ons oplegde, aanzienlijk vermeerderd waren, behoeft geen nader betoog. Daardoor alleen reeds waren de provinciën nauwelijks in staat haar aandeel in de gewone kosten te dragen. In Holland, dat ruim 57 % der staatsinkomsten opbracht, moesten de toch al zware belastingen nog verhoogd worden, en toen de opbrengst door de „slappe neeringe ende groote dierte" ver beneden de raming bleef, werd het tekort door leeningen tegen 8% aangevuld2). Naar dit gewest, het rijkste der Unie, kunnen we gevoegelijk afmeten, hoe het in de andere gesteld was. Daarbij kwam, dat de verhooging der soldijen, waarvan de noodzakelijkheid het vorige jaar door den Raad van State herhaaldelijk was aangetoond, niet langer kon worden uitgesteld. In het belang der krijgstucht besloten de Staten Generaal de tien jaren geleden
1) Volgens de opgave van Oldenbabnevelt moesten in dezen tijd bijna zeventig vestingen bezet blijven. Verbael der Ambassade naar Engeland, 1796. Vgl. Fbotw, Tien jaren, blz. 299.
2) Resol. Staten van Holland, 27 Maart 1597.



42
VOORBEREID ING EN PLANNEN.
gemaakte regeling in overeenstemming te brengen met den sinds dien voortdurend gestegen prijs der levensbehoeften ; van den lsten Mei af zou de maandehjksche soldij om de 42 in plaats van om de 48 dagen betaald worden1), wat een meerdere uitgave van ongeveer 750,000 gulden per jaar beteekende. Het zou waarlijk moeite genoeg kosten de voor dit alles vereischte sommen bijeen te krijgen ; was het dan geen eiseh van voorzichtig beleid zich bij de oorlogvoering tot het strikt onvermijdelijke te beperken ? Daarom hadden de Staten de 200.000 gulden ineens, die in elk geval noodig waren voor de uitrusting van een veldleger, zonder bezwaar toegestaan, maar konden zij met den besten wil niet voldoen aan Maurits' verlangen nog tweeduizend man voetvolk te lichten2), terwijl zij, zooals later bewezen werd, desnoods ook zonder versterking hun belofte aan den Franschen koning konden nakomen. Daarom ook mochten zij de Spaansche macht niet moedwillig naar onze grenzen
1) De Staten van Zeeland hadden altijd de soldij-maand op 45 dagen berekend en verkortten haar nu tot 39 dagen, „ende dat meest om redenen, dat huer volck de geheele winters op de dijcken in tslick mosten leggen, daertoe sij weynioh volcx souden konnen gekrijgen, indien sijluyden die niet beter als die van Hollant ende anderen en tracteerden".
Duyck II, blz. 272.
Tegelijkertijd was in beginsel aangenomen, dat de betaling voortaan hoofd voor hoofd zou geschieden. De uitvoering van dezen maatregel werd echter op raad van Maurits, die groote ontevredenheid van kapiteins en hoofdofficieren vreesde, tot na den veldtocht aangehouden.
Zie Resol. Raad van State, 22 Febr. en Resol. Staten Generaal, 2 April 1597.
2) Maurits achtte dit zóó noodzakelijk, dat hij voorstelde, als het niet anders kon, ook de verkorting der soldij-maanden tot het najaar uit te stellen. De Staten Generaal vonden dat evenwel ongewenscht, daar de soldijverhooging al ruchtbaar geworden was.
Resol. Raad van State, 22 en 24 Febr. 1597.



VOORBEREIDING EN PLANNEN.
43
trekken. De veldtocht werd dus verdaagd ; men zou den loop der gebeurtenissen afwachten.
Men meene niet, dat hiermede voor de Vereenigde Provinciën een tijd van rust was aangebroken. Zeker, de veldtocht was uitgesteld, maar voor hoe lang ? Dat hing af van Albertus en omtrent diens plannen bestond volstrekt geen zekerheid. Alleen dit stond vast: zoodra zijn beslissing viel, hetzij hij Noord- of Zuidwaarts trok, moest men hier klaar zijn, in het eerste geval om hem af te weren, in het laatste om tijdens zijn afwezigheid een goeden slag te slaan. Aan de toebereidselen voor het veldleger moest dus onverpoosd worden doorgewerkt. En tegelijkertijd eischte de verdediging weer bizondere zorg, nu Maurits' toeleg, den vijand van een aanslag af te houden door hem vóór te zijn, onuitvoerbaar geworden was. Persoonlijk bezocht de prins eenige Geldersche en Overijselsche steden, voorzag ze van proviand en ammunitie, en Het de vestingwerken, die meestal schromelijk verwaarloosd waren, in orde brengen. Of zij door deze maatregelen voldoende beveiligd waren tegen een krachtigen aanval, is op zijn minst twijfelachtig; daartoe had men tevens de garnizoenen moeten versterken, wat echter terwille van het veldleger achterwege bleef.
Gelukkig werd het geldgebrek van den vijand ook nu weer onze beste bondgenoot: muiterij en plundertochten waren onder de Spaansche bezettingstroepen in het Oosten des lands aan de orde van den dagBe-
1) Brief van het Stadsbestuur van Deventer aan Kanselier en Raden van Gelderland, 9 Maart 1597. Rijksarchief in Gelderland.
Brief van den Kanselier van Gelderland aan de Gedeputeerden in den Haag, 11 Mei 1697. Brieven uit en aan het Hof, no. 7633.



44
voorbereiding en plannen.
hoefde men zich dus over een aanval van die zijde niet te verontrusten, zoolang men in het onzekere verkeerde aangaande het doel der onderneming, die aan den Rijn werd voorbereid, bleef de toestand gevaarlijk. Eindehjk — het was reeds half Mei — teekenden de plannen van den kardinaal zich duidelijker af. Hij het in het land van Gulik groote hoeveelheden koren opkoopen en vandaar naar Maastricht voeren; alle beschikbare troepen uit het Limburgsche kregen last zich naar de stad Limburg te begeven, terwijl veertien vendels van de Brabantsche garnizoenen, op weg naar Frankrijk, in Namen waren aangekomen1). Bedrogen deze voorteekenen niet, dan zouden wij dus binnenkort de handen vrij krijgen.
De Staten konden door deze berichten niet verrast zijn ; alles liep immers naar wensch en verwachting. En toch, hoewel de vijand hun den tijd voor het uitrusten van een veldleger ruim had toegemeten, waren zij op verre na niet gereed. Het feit, dat reeds op den 12den Mei — nog vóór bovengenoemde tijdingen bekend waren — aan de geheele ruiterij en negenenzestig compagnieën te voet bevel gezonden was zich tegen den 24sten klaar te houden om te velde te komena), moge op het tegendeel wijzen, we kunnen veilig aannemen, dat dit besluit niet ernstig gemeend was. Hoe zou het anders te rijmen zijn, dat Maurits juist nu den Haag verbet voor een aanslag op het afgelegen Venlo, waardoor hij, ofschoon de zorgvuldig
1) Brief van v. Duvenvoorde, den bevelhebber van Nijmegen, aan Kanselier en Raden van Gelderland, 12 Mei 1597. Rijksarchief in Gelderland.
2) Duyck ii, blz. 272.



VOORBEREIDING EN PLANNEN.
45
voorbereide verrassing reeds in den aanvang mislukte, tot den 26sten in beslag genomen werd, terwijl de Raad van State zijn terugkomst afwachtte zonder een poging te doen om bovengenoemde resolutie uit te voeren ? Blijkbaar moest deze slechts dienen om den Franschen gezant, die een paar dagen tevoren in de vergadering der Staten een warm pleidooi had gehouden voor het openen van den veldtocht tevreden te stellen. En meer nog dan door deze opwekking van Buzanval zal men er toe gekomen zijn van onzen kant een blijk van ijver te geven, omdat het bekend geworden was, dat de koning, gebelgd over de geringe medewerking van Engeland, gedreigd had de door den Paus aangeboden bemiddeling tot het aanknoopen van vredesonderhandelingen te zullen aanvaarden2). Hij had in de laatste weken Elisabeth overstelpt met klachten over zijn hulpeloosheid, met steeds dringender beden om meerderen steun. Ten einde raad had hij haar ten slotte Galais, indien zij het veroverde, als onderpand voor de geleende sommen aangeboden s). Het was alles tevergeefsch geweest. Niets kon de koningin afhouden van de grootsche onderneming, die zij thans voorbereidde. Met hulp der Staten rustte zij een sterke vloot tegen de Spaansche armada, die in Ferrol en Lissa-
1) Resol. Staten Generaal, 8 Mei 1597.
2) Brief van den Koning aan Buzanval, 5 Mei 1597 ; bij Duyck n, blz. 278, vlg.
De inhoud van dit schrijven werd door den gezant aan enkele Statenleden medegedeeld, „die niet weynich daerinne ontset en waren".
Duyck ii, t a. p.
3) Vzlueroy, Rapport sur le traité de Vervins. Fruin, Tien jaren, blz. 304 en 306.



46
VOORBEREIDING EN PLANNEN.
bon werd gereedgemaakt*); zoolang deze niet vernietigd was, liet zij haren bondgenoot aan zijn lot over. Nemen wij daarbij in aanmerking, dat de Nederlanders nog steeds volhardden bij hunne afwachtende houding, met de niet onduidelijke bedoeling Frankrijk het spits te laten afbijten, dan komt het ons inderdaad begrijpelijk voor, dat Hendrik meende slechts door een redelijken vrede zijn land van den ondergang te kunnen redden. En wij achten het waarschijnlijk, dat het besluit der Staten, waardoor het uitzicht geopend werd op spoedige hulp van onze zijde, hem tot andere gedachten gebracht heeft*). Wat hiervan zij, kort daarna sloeg de koning alle vredesaanbiedingen af. Hij begaf zich naar Amiens, en nam de leiding van het beleg, dat tot nu toe door Biron weinig krachtig was aangepakt, zelf op zich.
Nu vonden Maurits en de Raad van State den tijd van handelen gekomen. Het begin — het vaststellen van den staat van oorlog ■— was echter al weinig bemoedigend. Door de soldijverhooging was er op de gewone uitgaven een maandelijksch tekort ontstaan van 64000 gulden; voor uitrusting van een veldleger was niets beschikbaar. Wel hadden de Staten Generaal, zooals we boven zagen, de benoodigde gelden toegestaan, maar dat gaf nog lang geen zekerheid, dat ze binnen afzienbaren
1) Zie over doel en verloop van dezen tocht: Fitunf, Tien jaren, blz. 305, vlg.
2) Voorzoover wij konden nagaan, deed zich geen andere aanleiding tot het afbreken der onderhandelingen voor.
Onze onderstelling wordt bovendien nog waarschijnlijker, indien we bedenken, dat Buzanval wel niet zal hebben nagelaten tegenover den koning' aan de resolutie der Staten meer waarde toe te kennen, dan hij er mogelijk zelf aan hechtte.



voorbereiding en plannen.
47
tijd werkelijk zouden inkomen. Het opperbeheer over de financiën der Unie mocht in naam berusten bij de Staten Generaal, door het stelsel der quoten hadden de gewestelijke besturen feitehjk de koorden van de beurs in handen. Welke bedenkelijke gevolgen dit hebben kon, was jaar op jaar aan het licht gekomen. Altijd weer waren er enkele gewesten geweest, die hun aandeel slechts onder voorbehoud toezegden, en allerlei uitvluchten zochten, om aan de betaling te ontkomen of tenminste uitstel te verkrijgen. Zoo waren ook nu „de consenten van meest alle de provinciën so gerestringeert ende beswachtelt, dat men daervan nau geit en sach te trecken om de Generaliteyt in huere verachtertheyt te secoureren" 1). Alleen op de zeeprovinciën kon totdusver steeds gerekend worden; menigmaal zelfs had Holland de uitvoering der regeeringsplannen mogelijk gemaakt door aan te vullen wat ontbrak. Thans echter kwamen ook Holland en Zeeland, tengevolge van een onderling geschil over het heffen van konvooi- en hcentgelden, hun verphchtingen niet na. Onder veel bezwaren kwam het geld voor de wissels van Frankrijk nog bijeen; op het overige moest gewacht worden, tot de provinciën geliefden te betalen.
Wij zullen niet in bizonderheden nagaan, hoe het bestuur der Unie, zij het met veel tijdverhes, er in slaagde het particularisme der gewesten te overwinnen ; hoe de Staten Generaal, de Raad van State en Maurits met ophielden te bemiddelen waar verdeeldheid was, te overreden en op te wekken wie zich onwillig toonden. Vermelden wij slechts, dat de weg tot een bevredigende
1) Duyck II, blz. 281.



48
VOORBEREIDING EN PLANNEN.
oplossing gebaand werd, toen het den 7den Juni, in een vergadering van gedeputeerden uit Holland en Zeeland, aan Maurits gelukte den twist over de konvooien en licenten te beslechten
Holland stelde nu zijn aandeel terstond ter beschikking, mits de andere gewesten hetzelfde deden, en drie dagen later volgde het besluit, afgevaardigden uit den Baad van State te zenden naar de betrokken Statenvergaderingen, ten einde ook deze te bewegen het consent onvoorwaardelijk en zonder verder uitstel te voldoen.
Voor deze afgevaardigden vooral zal de rede bestemd zijn geweest, welke Buzanval, handig diplomaat die hij was, even voor hun vertrek in de vergadering der Staten Generaal uitsprak2). In een schitterend betoog kenmerkte hij de houding der Staten als onwaardig ten opzichte van hunnen bondgenoot en gevaarlijk voor zichzelf. „Vous me permettrez de vous dire", zoo zeide hij onder meer, „quil j va et de vostre honneur et de vostre seureté en ce faict. De 1'un pour le blasme que vous recepvrez
1) Men kwam overeen zich, wat het heffen der rechten betreft, te houden aan een daaromtrent reeds vroeger gemaakt „provisioneel aceoord" ; „nopende de andere poincten, de regieringe, becledinge van 't collegie, makinge van lijsten ende oidre, ende tdoen van reeekeninge" werd de beslissing overgelaten aan de Staten Generaal. Deze stelden den 3den Juli een nieuw „provisioneel accoord" vast, dat in de volgende maand nog nader werd bevestigd en aangevuld door een instructie voor de Admiraliteitscolleges.
Ofschoon slechts als tijdelijke maatregelen bedoeld, zijn deze voorschriften de grondslag gebleven van het bestuur van het zeewezen.
Vgl. H. E. Beoht. Statistische gegevens betreffende den handelsomzet van de Republiek der Vereenigde Nederlanden gedurende de 17e eeuw (1579—1715), blz. 85, 125 vlg. en Duyck II, passim.
2) Lodewijk Mulder heeft, bij zijn veronderstelling, dat deze rede niet zonder invloed was op het besluit der Staten, blijkbaar de data over het hoofd gezien. Vgl. Duyck ii, blz. 286, noot.



VOORBEREIDING EN PLANNEN.
49
d'avoir esté spectateurs oisifz des travaux et possible de la ruyne d'un prince qui est pour le jourdhuy une des principales coulonnes de la Chrestienté, et qui ayme et affectionne vostre etat, comme chacun scait quil faict. II y va de vostre seureté pour le péril quil y a que les esclatz de ceste ruyne ne retombent bien tost sur vous, et pour la necessite en la quelle Sa Mató sera reduite par lhabandon de ses amys de se laisser emporter dans des partis contraires a ses desirs, a ses actions passees et singulierement au bien de ces provinces. Estant notoire que quant la Francé sera constrainte de se retirer de ceste partye, ceux quy y demeureront en sentiront bien le foix plus pesant sur les espaules quilz ne font maintenant, et les despences triplees quil conviendra de faire pour les soustenir" 1).
Dit waarschuwend woord, op het juiste oogenbhk gesproken, kon zijn doel niet missen; het werd een der krachtigste wapenen, waarvan de afgevaardigden zich bedienden bij het vervullen hunner zending. Deze leidde gelukkig tot een bevredigende uitkomst, al stelden de gewone omslachtigheid en traagheid, waarmede ook de dringendste zaken behandeld werden, het geduld op zwaren proef. Het werd 12 Juli eer de „bezendingen" alle „met redelijcke satisfactie" in den Haag terug waren.
Reeds denzelfden dag zien we den Franschen gezant, die al dien tijd lijdzaam had gewacht en gezwegen, weer in de vergaderzaal der Staten Generaal, en dezen keer kreeg hij het hoopvolle antwoord, dat men hem „metten
1) Resol. Staten Generaal, 13 Juni, 1597.



50
VOORBEREIDING EN BLANNEN.
eersten vruchtbare resolutie (zou) laten toecommen"1). Tot den 15den werd nog beraadslaagd. Toen kwamen Maurits, Willem Lodewijk 2) en de Raad van State eenparig tot de slotsom, dat zij „die middelen bestant (achtten), omme met het crijgsvolck te velde te mogen trecken, hetwelck nodigh wort gevonden, hoe eerder hoe beter te beginnen, in alsulcken oordt ende plaetse, als by Syne Exc. ende Syne Genade sal werden beraempt"8). Deze stelhge verzekering hief ook de laatste bedenkingen der Staten Generaal op. Bij resolutie van denzelfden datum machtigden zij den Raad van State den aanval zoo spoedig mogelijk te beginnen.
1) Duyck II, blz. 296.
2) Deze was door de Staten Generaal naar den Haag ontboden en daar den 28sten Juni aangekomen.
3) Resol. Raad van State, 15 Juli 1597.
De Staten van Holland hadden beloofd bun consent terstond te voldoen, ofschoon die der andere gewesten nog niet „liquide" waren. Resol. Staten v. Holland, 14 Juli 1597.



HOOFDSTUK III.
DE VEROVERING VAN RIJNBERK EN MEURS.
De geschiedenis der laatste maanden had weer zonneklaar bewezen, dat de Staten Generaal door hunne samenstelling en werkwijze ten eenen male ongeschikt waren tot het uitoefenen van het hoogste gezag in zaken, die vooral snelheid van beslissen en handelen eischten. Niettemin hadden zij, toen zij met politieke oogmerken hunne bevoegdheden uitbreidden ten koste van den Raad van State, te kwader ure ook de leiding van den krijg aan dit college onttrokken. Te kwader ure — want waar wordt het euvel der langzaamheid sterker gevoeld en waar kan het noodlottiger gevolgen hebben, dan op het gebied der oorlogvoering ? Meenden de Staten aanvankelijk nog de bezwaren te kunnen ondervangen door het zenden van enkele afgevaardigden in het leger, met de volmacht „op alles te resolveren" het kon niet anders, of zij moesten spoedig erkennen, dat het belang der Unie op deze wijze slecht gediend werd. Ruim twee weken later, den 5den Juni 1591, achtten zij het „voor den lande dienstelijck ende noodich te resolveren, Zyne Excie ende den Welgeboren Grave Wilhem Grave van Nassau (als hebbende de Gouvernementen respectieve van de geünieerde pro-
1) Het was de bedoeling, dat er voor elke provincie één afgevaardigde zou meegaan. Resol. Staten Generaal, 20 Mei 1591.



52
DB VEROVERING VAN RIJNBERK EN MEURS.
vintien) te auctoriseeren gelijck dezelve geauctorizeert wordden mits dezen, voer zoe veele des noot zy, om mette Heeren Raeden van State, Gedeputeerden van de provintien ende d'Heeren Crychsoversten int leger wezende opte zaecken van den Oorloghe zoe wel aangaende d' exploicten daermede men aireede doende is, als alle andere die na de voorsr. advertentien ende occurentien voirder zouden moegen ofte dienen voergenomen te wordden, te disponeren gelijck dezelve ten meesten dienste ende verzekertheid van den lande zullen bevinden te behooren" 1).
Aan deze opvatting hielden de Staten zich ook thans : zij verschaften de middelen, maar heten het aan de beide Stadhouders en den Raad van State over „die saecke tot 's Landts meesten dienste te dirigeren" 2).
Het was Maurits, die nu feitelijk de leiding in handen kreeg. Willem Lodewijk, zijn oude vriend en raadsman, aan wiens oordeel de jeugdige veldheer zeer veel waarde hechtte, erkende gaarne zijn meerderheid, en ook de Raad van State had geleerd hem volkomen te vertrouwen; zonder morren onderwierpen zij zich aan zijn beslissing en gewillig verleenden zij hunne medewerking bij de uitvoering zijner plannen, ook al strookten deze niet met hunne inzichten. Voor lange beraadslagingen was trouwens geen tijd; het seizoen was reeds ver gevorderd, en er mocht niet méér gevergd worden van het geduld der Franschen. Wilde men nog iets bereiken, dan moest het
1) Resol. St. Generaal, 5 Juni 1591.
2) Blijkens da Resol. van den Raad van State, 31 Juli 1597. Volgens dezelfde resolutie zagen de Staten er ook van af uit hun midden
gedeputeerden te velde te zenden.



DE VEROVERING VAN RIJNBERK EN MEURS.
53
uit zijn met het getreuzel en diende er gehandeld te worden.
Gelukkig kon over het doel van den tocht bezwaarlijk meeningsverschil bestaan. Geen onderneming, die grooter voordeel beloofde, dan een aanval op de Spaansche vestingen aan de Oostgrens. -Slaagde men er in den vijand daar zijn laatste steunpunten te ontnemen, dan waren het Zutphensche kwartier, Overijsel, Drente en de Groninger Ommelanden1) voor verdere plundertochten van de slecht betaalde garnizoenen gevrijwaard: een gewichtig belang, niet voor de betrokken provinciën alleen, maar voor de geheele Unie. Hierover was men ook in de Staten Generaal gemakkehjk tot overeenstemming gekomen, maar toen er, met de vraag welke stad het eerst zou worden aangetast, gewestelijke belangen in het spel kwamen, was de eensgezindheid verdwenen. Vandaar dat de beslissing over dit punt aan Maurits gelaten werd.
Na kort beraad besloot deze met het zwaarste werk, de belegering van Rijnberk, een sterke vesting aan den Rijn, in het land van Kleef, te beginnen en voorts te handelen naar gelang van omstandigheden.
Er was veel, dat daarvoor pleitte. Door het bezit van „Berck", zooals men toen zeide, waren de Spanjaarden meester van den Rijn; zij hieven er tol van de talrijke op- en afvarende Nederlandsche schepen en konden daar hunne troepen veilig over de rivier voeren. Viel de stad in onze handen, dan was de verbinding tusschen de Zuidelijke gewesten en het Noorden afgesneden en zou
1) Dat ook de Ommelanden bijna geheel ondei contributie stonden, bewijzen de brieven uit Friesland en Groningen aan den Raad van State.
Vgl. Resol. Raad van State, 21 Maart 1597.



54
DE VEROVERING VAN RIJNBERK EN MEURS.
de vijand geen gelegenheid hebben de overige plaatsen te hulp te komen; aan zichzelf overgelaten en door den voorspoed onzer wapenen ontmoedigd, zouden deze des te eerder tot overgave geneigd zijn. Sloeg men daarentegen eerst het beleg voor een andere stad, dan zou Rijnberk zich intusschen belangrijk kunnen versterken en later wellicht onneembaar blijken 1).
Zoodra dit plan was vastgesteld, beijverde men zich het zoo snel mogelijk uit te voeren. Al dadelijk baarde het geringe aantal beschikbare troepen eenige zorg. We zagen boven, dat in Mei negenenzestig compagnieën voetvolk voor den dienst te velde bestemd werden, welker gezamenlijke sterkte we op achtduizend man kunnen schatten, een macht, die Maurits, blijkens zijn verlangen om nog tweeduizend man te lichten, eigenlijk ontoereikend vond. Groot was dus zijne teleurstelling, toen het vermoeden, dat Elisabeth weer een deel harer hulptroepen zou opeischen, bewaarheid werd. Duizend musketiers, en onder hen de compagnie van Vere met haren aanvoerder, hadden zich ingescheept op het Hollandsche smaldeel, dat den lsten Juli de haven van Vhssingen verliet, om zich bij Dover met de Engelsche vloot te vereenigen8).
1) Zie hierover vooral van Reyd, Bk. XXV, blz. 639.
2) Teekenend voor de wijze, waarop met de Engelsche troepen hier te lande werd omgesprongen, is het advies van den Raad van State, „dat het volck, te lichten buyten Vlissingen ende den Briel, zal moeten genomen ende getransporteert werden met geheele vendelen ende nyet bij' uytschot uyt alle de compagnien". De Staten Generaal voegden er aan toe, „dat daerbenevens den Ridder Veeb zal werden vermaent inde voerscreven lichtinge nyet te willen procederen gelyck hij gedaen heeft in tvoergaende jaer, als wanneer hij de beste compagnien vuytgetrocken ende de slechtste in den lande gelaten heeft".
Resol. Staten Generaal, 4 Juni 1597.



DB VEROVERING VAN RIJNBEEK EN MEURS.
55
Daar kwam bij, dat het contingent van Friesland en Groningen nog niet bepaald was. Op een vroeger verzoek om minstens zestien vendels te zenden, hadden de Staten dezer gewesten geantwoord een dergelijke macht niet te kunnen missen, zonder hun eigen veiligheid in gevaar te brengen1). Maurits was evenwel bij zijn eisch gebleven en had tenslotte verklaard, dat hij niet te velde zou komen, als hij niet op vijftien vendels rekenen kon. Den 16den Juli — men was toen nog geen stap verder gekomen — bracht de Raad van State hun daarom nogmaals onder het oog, hoe onverantwoordelijk het was langer te weigeren; men diende van den nood een deugd te maken en, als het niet anders kon, de verdediging van enkele vestingen aan waardgelders op te dragen*). Zou deze wenk gevolgd worden ? Willem Lodewuk was er niet gerust op en vertrok den volgenden dag zelf naar het Noorden. Hij slaagde er inderdaad in de weifelende Staten te overreden en binnen een week ontving de Raad van State de verlangde toezegging.
Om onnoodig tijdverlies te voorkomen, had Maurits intusschen, zonder het antwoord van Friesland en Groningen af te wachten, reeds eenige voorbereidende maatregelen genomen; wat er nog te doen was, nam slechts weinige dagen in beslag. Het geschut, bestaande uit tien veldstukken, vijftien heele en vijftien halve kartouwen stond
Met het oog op het troepenvervoer werd de samenstelling van het hulpeskader gewijzigd : tien van de twintig oorlogsbodems werden vervangen door vijftien transportschepen. Duyck, II, blz. 283 en 284, noot.
1) Resol. Raad van State, 21 Maart 1597.
2) Duyck II, blz. 296.



56
DB VEROVERING VAN RIJNBERK EN MEURS.
klaar; de magazijnen leverden munitie, stormbruggen, schanskorven, gereedschappen en verder oorlogsmateriaal; de noodige proviand werd zonder moeite aangekocht1). Voor het vervoer, dat het snelst en gemakkelijkst over water kon plaats hebben, hadden de admirahteiten een voldoend aantal schepen beschikbaar gesteld; de brugmeester verschafte de ponten, waarop het grof geschut geladen werd, en zorgde voor de vaartuigen en verdere benoodigdheden voor een schipbrug2). Vierhonderd paarden zouden deze vloot een eindweegs beneden Gorkum opwachten, om haar ingeval van tegenwind stroomopwaarts te trekken. Ook het Maurits nog ongeveer driehonderdvijftig wagens huren, met het oog op een mogelijk transport over land op den verderen tocht.
1) De medegevoerde levensmiddelen, hoofdzakelijk brood (dat men, om geen vermoedens te wekken omtrent het doel van den tocht, in Holland liet bakken) en haver, konden slechts in de eerste behoeften voorzien. Voor het verdere onderhoud der troepen zorgde een menigte zoetelaars, die door het proclameeren van het zoogenaamde „vrijleger" hun waren zonder beletsel te koop konden aanbieden.
Bij plakkaat van den 26sten Augustus 1586 was dienaangaande bepaald, „dat een yegelijck, die sal begeeren tot noot ende onderhout des voorsz. Legers, toe te voeren eenige Waren, Koopmanschappen, midts hebbende behoorlijck Paspoort daertoe dienende van den Generael van de Vivres, liberlijck ende vrijelijck met deselve sal mogen passeren ende repasseren, sonder dat hem aan sijn Persoon, Victualie, Waren of Koopmanschappen gedaen sal worden eenich beletsel, hinder of empeschement, om eenige Rechten van Imposten, Thoüen ofte passeergelt, of andersins gheprocedeert sal worden tegens sijn Persoon, Waren, Koopmanschappen, Peerden, Wagens, Karren ende Schepen, bij arrest ofte executie, om wettelycke ofte andere schulden, gheduyrende den tijdt hij den voorsz. Leger frequenteeren sal". Groot Placcaetboek II, blz. 361.
Vgl. ook. DtnrcK, Inleiding, blz. CXIX vlgg.
2) Reeds in 1590 was op voorstel van MAtmrrs besloten een dergelijke brug te vervaardigen, met het oog op den strijd aan de rivieren. Resol. Raad van State, 16 Nov. 1590.



DB VEROVERING VAN RIJNBERK EN MEURS.
57
Den lsten Augustus was alles gereed. Aan de troepen was bevel gezonden om zich den 5den aan het Tolhuis te bevinden; de vloot ging onder zeil naar Schenkenschans, waar zij op denzelfden tijd moest aankomen. Terwijl dus de krijgsmacht zich van alle kanten naar de verzamelplaatsen begaf,' verliet ook Maurits Den Haag. Een aanzienlijk gevolg, waaronder de 14 jarige Frederik Hendrik, die de eerste schrede ging zetten op zijn zoo roemrijke krijgsmansloopbaan, vergezelde hem. Na een kort oponthoud te Utrecht, om de daar bijeengebrachte wagens te monsteren, bereikte men den 3den Augustus Arnhem, waar ook Willem Lodewijk, die zijn vendels vooruitgeijld was, dien dag arriveerde.
Niettegenstaande het ruwe weer lieten de schepen op den bepaalden tijd het anker vallen voor Schenkenschans. De troepen kampeerden bij het Tolhuis, behalve de Friesche en Overijselsche afdeelingen, welke bij Elten, aan de overzijde der rivier, nadere orders afwachtten.
Zoodra Maurits zijn geheele macht in de nabijheid wist, trof hij de noodige schikkingen voor den opmarsen. Daar de hgging van Rijnberk, aan den linker Rijnoever, het wenschelijk maakte vóór alles het leger op Kleef sch gebied samen te trekken, werd den 6den Augustus reeds een deel van het voetvolk der hoofdmacht met vaartuigen over de Waal gezet; de rest, met de ruiterij en de wagens, trok den volgenden ochtend over de inmiddels gereedgemaakte schipbrug. De Friezen kozen den voor hen eenvoudigsten weg en passeerden den Rijn ter hoogte van Kleef.
Met vijfenzestig compagnieën te voet, eenentwintig vendels ruiterij en twee veldstukken — het overige geschut



58
DB VEROVERING VAN RIJNBERK EN MEURS.
bleef op de vloot — aanvaardde Maurits zonder verwijl den tocht, en onder aanhoudenden regen ging het onverpoosd voorwaarts tot de avond viel. Gedurende den nacht bivakkeerden de vermoeide troepen bij het klooster Mariënboom, halverwege tusschen Kleef en Rijnberk; maar nauwelijks begon het te dagen, of de colonne zette zich weer in beweging. Ook dien dag deed de vijand geen poging om den marsch te stuiten. Het kasteel van Alpen, een Spaansche sterkte ten Zuiden van Wesel, die daartoe aangewezen scheenx), was bij de nadering der Staatschen door het grootste deel der bezetting verlaten, en gaf zich zonder slag of stoot over. De aanvallen van enkele vijandelijke ruiters en van een kleine afdeeling voetvolk, die zich op weinig afstands van Rijnberk in een loopgraaf genesteld had, werden gemakkelijk afgeslagen2), en nog vóór het donker legerden zich de onzen op de heide, niet meer dan twee kanonschoten van de stad.
Daar was men intusschen reeds op de komst der Staatschen voorbereid. In weerwil van alle voorzorgen was het doel der onderneming uitgelekt, en de bevelhebber, hopman Snater, had kans gezien de bezetting op het laatste oogenblik met drie compagnieën uit Roermond, Weert en Stralen te versterken; zij telde thans meer dan achthonderd man. De stad was ruim voorzien van geschut en ammunitie; de vestingwerken, geheel omgeven door een dubbele natte gracht, verkeerden in goeden staat.
1) Volgens Duyck had Maurits de beide veldstukken meegenomen om ze „te mogen gebruycken tegen thuys te Alpen".
Duyck ii, blz. 309.
2) Bij een dezer schermutselingen ontving Willem Lodewijk, die zich te ver naar voren had gewaagd, een schotwond in de rechterdij.



DE VEROVERING VAN RIJNBERK EN MEURS.
59
Naar Bob
I. Legerplaats van Maurits VI. Kasselpoort.
TI. Legerplaats van Brederode. VU. Eilandje,
m. Legerplaats van Hohenlohe. VLTI. Staatsche schansen. IV. Toren. IX. Schipbrug.
V. Rijnpoort.
Een sterk kasteel met zwaren toren, op de Oostzijde aan den Rijn gelegen, beheerschte de rivier, die bovendien nog door een vijftal oorlogsschepen bewaakt werd. Aan de landzijde was de vesting uiterst moeilijk te naderen, daar het omliggende terrein, met uitzondering van een smalle strook aan den Westkant, zeer laag was en bijna geen dekking bood 1). Had Maurits aanvankelijk gehoopt de stad door enge
1) Vgl. de kaart.



60
DE VEROVERING VAN RIJNBERK EN MEURS.
insluiting tot overgave te kunnen dwingen, reeds bij een oppervlakkige verkenning was het duidehjk, dat hij daarvoor te weinig manschappen had. Er bleef dus niets anders over dan zich te bepalen tot een eenvoudige versperring der toegangen en zijn geluk te beproeven met een krachtigen aanval op een of meer gewichtige punten. In verband hiermede, en na een nauwkeurig onderzoek van den omtrek, dat den geheelen voormiddag van den 9den Augustus in beslag nam, besloot hij zijn troepen in drieën te splitsen. Hijzelf legerde zich met zesendertig compagnieën te voet en vijf eskadrons cavalerie, waaronder de afdeelingen van Willem Bodewijk, Horatio Vere en de beide Baxen, in de onmiddellijke nabijheid van de rivier, een weinig boven de stad*); de overige ruiterij en eenentwintig vendels voetvolk, onder bevel van de graven Hohenlo en Solms, bezetten het heuvelachtige terrein aan de Westzijde, terwijl Brederode met acht vendels aan den Zuidkant postvatte. Deze opstelling had veel voor : zij het den vijand in het onzekere omtrent de plannen der belegeraars, zoodat hij genoodzaakt was zijn macht verdeeld te houden, en — wat niet minder zwaar woog — zij maakte het gemakkelijk de vesting aan de landzijde, zij het ook in een wijden boog, te omsingelen. Met de versterkte kwartieren als steunpunten, was een enkele linie van loopgraven en schansen daartoe reeds voldoende. Voor het afsluiten der rivier rekende Maurits op de vloot, die daags na het leger met geschutponten,
1) De voorstelling bij Boe, Bk. XXXIV, fol. 38, als zou Matjbits ten Zuiden van de stad verblijf gehouden hebben, wordt nergens bevestigd.
Zij wordt bovendien voldoende weerlegd door het verdere verloop der belegering.



de verovering van rijnberk en meurs.
61
schipbrug en al beneden de stad aankwam; een groot aantal zoetelaarsschuiten was, onder bescherming der oorlogsschepen, mede opgezeild.
In den morgen van den lOden Augustus, onder hevige regens, welke drie dagen aanhielden, werden de legerplaatsen gereedgemaakt en nam het graafwerk een aanvang. Twee dagen later was de insluiting zoo ver gevorderd, dat men tot den eigenlijken aanval kon overgaan. De schepen waren middelerwijl vrijwel ongedeerd voorbij de stad gevaren l) en hadden een veilige ligplaats gevonden achter een eilandje, tegenover het kwartier van Maurits. Daar konden het geschut, de ammunitie en de vivres ongestoord gelost worden ; een schipbrug vormde de verbinding met den vasten wal.
Hoewel vele officieren, en onder hen Hohenlo en Solms, er de voorkeur aan gaven de vesting door het bedekte, hooggelegen terrein aan de Westzijde te naderen, was Maurits na rijp beraad tot het besluit gekomen den hoofdaanval te richten tegen den Noord-Oostkant, waar zich de Rijnpoort en, in de nabijheid daarvan, het bovengenoemde kasteel bevonden; tegelijkertijd zou men de Zuidehjker gelegen Kasselpoort onder vuur trachten te nemen. Dat de stad op deze punten het sterkst was, schrikte den prins niet af ; hij ontveinsde zich de groote moeilijkheden en gevaren niet, maar trotseerde ze gaarne, in de hoop op deze wijze de beslissing te bespoedigen. Een langdurig beleg zou de uitvoering der verdere plannen
1) De Spanjaarden waren zoo bevreesd de vijf schepen, die in de haven lagen te zullen verliezen, dat zij ze, bij de nadering der vloot, lieten zinken
Cabnebo, Cap. xxi. p. 420.



62
DB VEROVERING VAN RIJNBERK EN MEURS.
in gevaar brengen en vergrootte bovendien de kans op ontzet, die, te oordeelen naar enkele geruchten, niet gering was 1).
Terwijl het volk der beide andere kwartieren het schanswerk om de stad voortzette, begon Maurits in den nacht van 11 op 12 Augustus offensief op te treden. Hierbij was, gedurende de eerste dagen althans, de schop het hoofdwapen, door de soldaten, dank zij de lessen van hun veldheer, met evenveel ijver en bedrevenheid gehanteerd, als het musket en de piek. Onder bescherming van enkele kanonnen, inderhaast opgesteld om het vijandelijk geschut, dat, vooral van den toren, veel kwaad deed, tot zwijgen te brengen, arbeidden de pioniers dag en nacht gestadig voort. Het weer klaarde gelukkig spoedig op, en toen de zon den drassigen bodem had gedroogd, vorderde het werk snel. Eeeds den* 17den waren de „approchen" de stad zóó dicht genaderd, dat Hohenlo en Solms tot den algemeenen aanval wilden overgaan. Maar Maurits achtte daarvoor den tijd niet gekomen, eer hij er zeker van was, dat „tvolck de grachten souden passeren, daerinne konnen sapperen ende oick gesecoureert worden"*). En die zekerheid bestond niet, aangezien
1) Eerst den 12den Augustus kreeg Maubits zekerheid aangaande de aanwezigheid van 4000 Spaansche en Itahaansche soldaten in Luxemburg ; tegelijkertijd vernam hij, dat de Graaf van den Bebgh met enkele ruiters in Gelder aangekomen was.
Volgens Coloma, Lib. XI, pag. 487, had de commandant van Lier, die over bovengenoemde troepen het bevel voerde, geen andere opdracht, dan in de nabijheid van de Maas de wacht te houden en, zoo noodig, Grave, den Bosch, Gelder, Roermond of Venlo te versterken.
Cabnero, Cap. XXI, pag. 420, verzekert, dat de Graaf van den Bebgh vast besloten was Amiens te helpen ; werd deze stad behouden, dan zou het hem, zoo meende hij, niet moeilijk vallen Rijnberk te herwinnen.
2) Duoyk II, blz. 319.



DB VEROVERING VAN RIJNBERK EN MEURS.
63
de vijand nog altijd een ravelijn voor de Bijnpoort bezet hield, terwijl met het delven van een galerij, die toegang verleenen zou tot de West-face van het bolwerk voor de Kasselpoort, pas den vorigen dag een begin was gemaakt.
De prins was echter blijkbaar niet van plan zich hierdoor lang te laten ophouden, getuige de spoed, waarmede het geschut, dat de bestorming moest voorbereiden en steunen, in stelling gebracht werd. Den 19den Augustus stonden vijfendertig stukken gereed het vuur te openen ; zij waren verdeeld over zeven batterijen, waarvan drie voor de Kasselpoort, twee voor de Rijnpoort en twee op het eilandje, tegenover het kasteel. De galerij was echter nog lang niet voltooid, en de Spanjaarden waren meester gebleven van het ravelijn, zoodat van een bestorming niet kon inkomen. Toen besloot Maurits te beproeven wat een bombardement vermocht. „Naer negen uyren", verhaalt Duyck, wiens belangwekkende beschrijving der naaste gebeurtenissen wij ons veroorloven in haar geheel over te nemen 1), „naer negen uyren (begonst Syn Ex°ie) met alle de stucken te schieten ende dede naer dry voleen de stadt opeyschen, daerop terstont alle de soldaten van binnen op de walle huer bloot gaven tot een teycken van groote desordre, ende Snater in stadt commanderende versocht 3 dagen tijt om hem daerop te beraden, ende of wel den trompetter seyde, dat Syn Ex018 sulcx niet
1) Duyck n, blz. 324 en 325. Geheel in overeenstemming met deze beschrijving is de sobere opsomming der feiten in een brief van Maubits aan de Staten Generaal en die van Holland, d.d. 20 Augustus 1597, te vinden bij Bob, Bk. xxxiv, fol. 39.
De voorstelling bij van Rkto, Bk. xiv, blz. 540 is op verscheidene punten daarmede in strijd.



64
DB VEROVERING VAN" RIJNBEEK EN MEURS.
en soude willen doen, begeerde hij evenwel dat ment Syn Ex°ie soude aenseggen, ende hierentusschen heten toe dat ons volck tot op hare grachten reedt ende dselve met gemack besagen, daeruyt men genoech oirdelde, dat sy 't niet en souden houden. Syn Ex°ie het huer seggen, dat hij geen tijt en begeerde te geven, maer so sy eenige conditiën met hem begeerden te maken, mochten sy terstont eenige gedeputeerden uytseynden, hij wilde wederom gyselaars daer binnen schicken. Hierop hielen sy van binnen wel een uyre lang beraet ende ontbooden bijeen alle capiteinen ende officiers van tvolck, ende gaven ten lesten voor antwoort, dat de vestinge starck was, datter goede soldaten innewaren, die den Coning wel 20 jaren hadden gedient, dat se niet en souden konnen verantwoorden de plaetse also over te geven, ende so men daerom de versochte 3 dagen niet en wilde vergunnen, dat dan elcx de ogen mocht open ende de handen toedoen, ende doen syn beste, waermede alle degeenen, die op huere grachte gecommen waren confuselyck in de trencheen hepen, wesende Syn Ex°ie mette heeren in de VHe batterie*). Hiernaer begonst men voorts te schieten, onder twelcke de Vriesen quamen tot aen 't ravelijn buyten de Rijnpoorte, waerom Syn Excie op den naernoen ten 4 uyren alle tvoetvolck van den leger uyte trencheen op tvelt dede brengen met een goet deel van de ruyterie ende dselve voor de stadt in 9 slachordren stellen, ende hebbende dien dach geschooten 2000 ofte 2100 schooten, verhet den viant 't ravelijn voors. daer een min'einnelach, die se aenstaken, sonder yemant van de soldaten van
1) Deze batterij bevond zich tegenover de Kasselpoort.



DB VEROVERING VAN RIJNBERK EN MEURS.
65
buyten (mits sij noch. niet dan tegen de walle aen en lagen) te beschadigen, waerduer Syn Ex°ie de stadt nochmael dede sommeren, in twelcke de soldaten huer wederom alomme bloot gaven, ende Snater bleef bij de versochte 3 dagen, ende om middelertijt stilstant van schieten te hebben, daerop den trompetter antwocrde, dat Syn Exoie niet een uyre en soude willen ophouden, maer terstont voortschieten, seyde Snater dat ment dan doen mochte, ende mits elckeen daerop begonst af te loopen, riepen eenige soldaten van binnen hout, hout, men wil voorder spreecken, ende accordeerden daernaer dat se gedeputeerden uyt souden seynden, om conditiën te maken, daermede men van schieten ophielt".
Daar het ook voor de belegeraars van het grootste belang was spoedig tot een schikking te komen, werd men het over de voorwaarden gemakkelijk eens. De bezetting zou den volgenden dag vrij en frank x) de stad verlaten, met vaandels, wapens en bagage. De stedelijke rechten en privilegiën bleven onverkort gehandhaafd; aan de burgers, die vertrekken wilden, was dit geoorloofd.
Den 20sten, nadat het garnizoen omstreeks den middag was afgemarcheerd in de richting van Gelder, namen de onzen de vesting in bezit. Nu bleek, hoe lichtvaardig de Spanjaarden haar hadden overgegeven8). De verdedi-
1) Ten onrechte meent Cabnebo, Cap. XXI, pag. 420, dat het garnizoen moest beloven in geen drie maanden de wapenen te zullen voeren tegen de Republiek. Teneinde de onderhandelingen te bespoedigen had Maubits van dien eisch afgezien. Duyck, t. a. p., zegt uitdrukkelijk, „dat sa souden mogen dienen daer thuer believen soude". Vgl. ook Bob, t. a. p. en van Meteben, Bk. XIX, fol. 363.
2) Den Commandant kan geen verwijt treffen. Deze deed tot het uiterste zijn plicht, maar hij stond machteloos tegenover de onbetaalde
5



66
DE VEEOVERING VAN RIJNBERK EN MEURS.
gingswerken hadden door de beschieting weinig geleden ; geschut en ammunitie was er in overvloed; de voorraad levensmiddelen was wehswaar klein, doch van gebrek kon nog geen sprake zijn geweest. Toen de buitenwerken geslecht en de fortificatiën op enkele plaatsen hersteld waren, was de stad weer even sterk als te voren. Aan zes compagnieën voetvolk, onder bevel van hopman Schaaf, werd opgedragen haar voor de Staten te bewaren.
Ofschoon Maurits den zoo voorspoedig begonnen veldtocht liefst terstond had vervolgd, ging er bijna een week voorbij, eer hij zijn legerplaats opbrak. Het ontbreken van stellige orders van den Raad van State — door Duyck een der oorzaken van dit ongewenschte oponthoud genoemd — zal wel niet zoo héél zwaar gewogen hebben. Als het noodig was, deinsde Maurits er waarlijk niet voor terug op eigen gezag te handelen, en ditmaal had hij het geruster kunnen doen dan ooit. De bevrijding van het Oosten des lands was immers als doel van den tocht aangegeven ; het kon dus als vanzelf sprekend beschouwd worden, dat thans het kwartier van Zutphen, Grol in de eerste plaats, aan de beurt lagx). Er waren echter gewichtiger bezwaren. Reeds den 17den Augustus hadden de gedeputeerden te velde aan den Raad van State geschreven, dat zij vreesden genoodzaakt te zullen zijn „deur faulte van gelde (hunne)
troepen. Hoe slecht het met de krijgstucht gesteld was, wordt ten overvloede bewezen door het feit, dat zij, toen de Commandant van Gelder weigerde hen binnen te laten, de wacht overrompelden en aan het muiten sloegen.
1) De woorden bij Duyck DZ, blz 329, „oick en was Sijn Ex<ae noch niet heel gelast om in tquartier van Zutphen te gaen", wijzen er op, dat men geen ander bevel verwachtte.



DB VEROVERING VAN RIJNBERK EN METTBS.
67
reyse weerom nae huys te nemen", een klacht, die sedert meermalen vruchteloos herhaald was. De soldijen konden ternauwernood betaald worden; voor buitengewone uitgaven was geen geld beschikbaar. Ook aan oorlogsmateriaal bestond groote behoefte, aan wagens vooral, nu men zich voor het vervoer niet langer van den waterweg zou kunnen bedienen. Als het aantal voertuigen niet met minstens honderdzeventig vermeerderd werd, zag Maurits geen kans het leger over land te verplaatsen1).
Onder deze omstandigheden wisten de gedeputeerden niets beters te doen, dan twee hunner, Frank Duyck en Casijn van der Hel, naar Den Haag af te vaardigen, om de regeering den ernst van den toestand onder het oog te brengen en nadere bevelen te vernemen. Het resultaat was slechts ten deele bevredigend. De Staten waren ten hoogste voldaan over het behaalde succes en meenden2), „dat men voer den dienst ende voorderinge van de reputatie van den lande nyet en behoor(de) nae te laten de victorie te vervolgen" ; Maurits, Willem Lodewijk en de gecommitteerden uit den Raad van State werden zonder eenig voorbehoud gemachtigd naar goeddunken te handelen8). Ook de gevraagde oorlogsbehoeften werden toegezegd. Met het geld was het echter weer de oude geschiedenis; de provinciën kwamen hare verphchtingen niet na en als altijd stonden de Staten daar machteloos tegenover. Zij moesten zich bepalen tot het besluit, dat de afgevaardigden zouden trachten de ge-
1) Vgl. de brieven van Maurits aan de Staten Generaal, d.d. 29 Augustus en 3 September 1597. Zie Bijlagen.
2) Resol. Staten Generaal, 24 Augustus 1597.
3) Vgl. blz. 52.



68
db verovering van rijnberk en meurs.
westelijke besturen te overreden de consenten dadelijk te voldoen en een evenredig aandeel in de verdere kosten, welke voorloopig honderdduizend gulden zouden bedragen, op zich te nemen. Binnen veertien dagen moest de uitslag van hunne bemoeiingen in de Statenvergadering medegedeeld worden1).
Zoo scheen dus het krijgsbedrijf voor geruimen tijd stopgezet. Doch, wie zich daarmede verzoenen mocht, Maurits aherminst. Dat het beleg van Grol uitgesteld moest worden, was buiten kijf, en hij legde er zich zonder verdere klachten bij neer; maar daarom behoefde men al dien tijd niet werkeloos te blijven. De een of andere onderneming, waarbij de vloot het gebrek aan wagens vergoeden kon, was volstrekt niet onuitvoerbaar. En dan viel het oog als vanzelf op Meurs, een Spaansche vesting, een weinig ten Zuiden van Rijnberk op een half uur afstands van den Rijn gelegen. Het bezit van deze stad kon de Generaliteit vrijwel onverschillig zijn, ware het niet, dat de Spanjaarden van daar uit een sterkte aan de rivier bezet hielden, die hen in de gelegenheid stelde tol te heffen van de voorbijkomende schepen. Nu was deze sterkte, naar haren bouwmeester de Camillo-schans genaamd, wehswaar reeds den 23sten Augustus, bij de nadering van een paar onzer oorlogsschepen, verloopen en door de onzen bezet2), maar het zou den vijand, als hij
1) Deze termijn had natuurlijk alleen zin voor de afgelegen gewesten; Holland b.v. stond reeds twee dagen later de gevraagde sommen toe.
Resol. Staten van Holland, 26 Augustus 1S97.
2) Aldus schreef van Gent, een der gedeputeerden, den 24sten Aug. aan Kanselier en Raden van Gelderland. Brieven uit en aan het Hof, no. 7667.



DB VEROVERING VAN RIJNBERK EN MEURS.
69
meester bleef van Meurs, zonder twijfel gemakkelijk vallen haar te heroveren. Om dit te voorkomen, besloot Maurits den tocht te wagen, maar niet voordat hij zekerheid had omtrent vijandelijke troepenbewegingen aan de Maas, waarover allerlei geruchten in omloop waren. Volgens een uit Breda ontvangen bericht zou de kardinaal tegen den 17den in den omtrek van Valkenburg een aanzienlijke krijgsmacht — men sprak van twaalfduizend voetknechten en tweeduizend ruiters — verzameld hebben met het doel zich bij Rees van den Rijn meester te maken, en vervolgens Rijnberk te ontzetten. Een afdeeling van drieduizend man bevond zich, blijkbaar met een zelfde oogmerk, in de voogdij van Gelder.
Het komt ons onaannemelijk voor, dat de prins in ernst aan een aanval op den Rijn geloofde. Lag het niet veel meer voor de hand, dat Albertus beproeven zou Amiens te ontzetten, dat juist in dezen tijd geducht in het nauw gebracht werd ? En bovendien, gesteld dat hij het oorspronkehjk inderdaad op Rijnberk voorzien had, zou dan het verhes dezer stad zijn plannen niet gewijzigd hebben ? Het is wel een bewijs van groote bedachtzaamheid, dat Maurits niettemin zijn versterkte positie niet wilde prijsgeven, eer hij nadere berichten ontvangen had.
Den 25sten Augustus werd alle twijfel opgeheven.
Van Reyd, Bk. XIV, blz. 541, meent, dat de schans ontruimd werd, toen Hohenlo, die naar Duitschland ging, er met een ruitergeleide voorbijreed.
Volgens Bob, Bk. XXXIV, fol 40, geschiedde het op last van den graaf van den Bebgh, uit vrees voor een aanval van Maubits. Deze voorstelling strookt weinig met de omstandigheid, dat de ontruiming zoo overhaast in haar werk ging, dat er drie stukken geschut werden achtergelaten.



70
DB VEROVERING VAN RIJNBERK EN MEURS.
Het legertje in Gelder was teruggetrokken naar de Maas en kampeerde bij Aarssen; de bij Valkenburg bijeengebrachte troepen gingen werkelijk op weg naar Amiens. Den volgenden dag reeds ondernam Maurits met twaalfhonderd man voetvolk en elf vanen ruiterij een verkenningstocht naar Meurs. Wat hij toen zag en hoorde, was wel geschikt om hem in zijn voornemen te stijven. De verdedigingswerken waren niet sterk, en als de stad genomen was, zou het daaraan grenzende kasteel niet te houden zijn; de bezetting, hoewel talrijk genoeg x), bestond uit een samenraapsel van aUerlei nationaliteit, uit verschillende compagnieën, bijna zonder bevelhebbers 8). Kwam er geen ontzet opdagen, dan zou het lot der stad binnen enkele dagen beslist zijn.
Toen Maurits den anderen morgen in den krijgsraad verslag deed van zijn bevindingen, was zijn besluit al genomen, en, hoewel velen de zaak te gevaarlijk vonden, dreef hij zijn wil door. Vierentwintig uur later, in den vroegen ochtend van den 28sten Augustus was het leger marschvaardig, en nog in den voormiddag werd Meurs bereikt8). De schepen met het geschut en de schipbrug ankerden vóór het donker bij de Camillo-schans.
Het beleg, dat een zeer eenvoudig Verloop had, is
1) Het garnizoen was een paar dagen te voren met 600 man versterkt en werd thans op 800 man geschat. Vgl. Bok, Bk. xxxiv, fol 40.
Volgens een schrijven van Willem Lodewijk aan zijn broeder Jan, d.d. 27 Augs., telde het garnizoen ongeveer 700 soldaten. Archives, 2e serie i, p. 383.
2) Missive van Maurits aan de Staten Generaal, d.d. 27 Aug. 1597. Zie Bijlagen.
3) Bob, t. a. p., noemt 29 Augustus als dag van aankomst. Dit is blijkbaar een vergissing.



DB VBBOVERING VAN RIJNBERK EN MEURS.
71
merkwaardig om de snelheid en kracht, waarmede Maurits te werk ging. Uit alles blijkt, dat hij het er op gezet had in den kortst mogelijken tijd de stad in handen te krijgen. Het tijdroovende schanswerk ter beveiliging der eigen troepen werd tot een minimum beperkt; omsingeling der vesting bleef geheel achterwege. De stad had slechts drie toegangen: de Nieuwpoort, aan de Westzijde, en daartegenover, niet ver van elkander, de Kerkpoort en de Steenpoort. Brederode en Duvenvoorde kregen last met elf vendels voetvolk voor de Nieuwpoort stelling te nemen, in den rand van het bosch, dat zich daar tot aan de stad uitstrekte; hun opdracht bepaalde zich tot het versperren der toegangswegen en het bewaken van die zijde der vesting door een aantal posten. Alle overige troepen bestemde Maurits voor een aanval op de beide andere poorten, welke hij van een punt uit gelijktijdig dacht te bestoken. Daartoe werd beoosten de stad, in een vierkant van 160 roeden lengte en 120 roeden breedte, slechts door een enkele loopgraaf omgeven, een bivak betrokken ; het voetvolk legerde zich aan den buitenkant, de ruiterij in het midden.
Den 29sten Augustus, tegen den avond, was het bivak gereed en begon men de vesting met loopgraven te naderen. Onder aanhoudend geschutvuur, dat niettegenstaande de duisternis veel schade deed, bleven de manschappen gedurende den nacht onverdroten doorwerken, maar bij het aanbreken van den dag werd hun toestand onhoudbaar. Gelukkig echter had Maurits zijn eigen geschut bij de hand. Twaalf kanonnen, inderhaast van de vloot naar de legerplaats overgebracht, stonden weldra in batterij



72
db verovering van rijnberk en meurs.
en na eenige goed gerichte schoten heten de Spanjaarden hun stukken in den steek. Nu namen de pioniers met verdubbelden ijver de spaden weer ter hand, om niet te rusten eer zij, in den morgen van den 2den September, op drie plaatsen de gracht bereikt hadden. Zoodra de vijand dit gewaar werd, ontzonk hem de moed. Des middags, terwijl de onzen bezig waren de gracht op verscheidene punten te dempen en te overbruggen, opende de Spaansche gouverneur Andrea de Miranda de onderhandehngen. Hij het Maurits door een tamboer verzoeken twee gijzelaars in de stad te zenden; zijnerzijds zouden dan twee afgevaardigden over de voorwaarden der overgave komen beraadslagen. De prins kon zijn ooren niet gelooven en ontving dit voorstel met eenig wantrouwen. Hij vermoedde, dat het niet de bedoeling was „om de stadt ende casteel tsamen over te leveren, maer veeleer om vande stadt alleen te handelen, ende also een deel van (het) volck te loosen" x); of, mogelijk, zochten de Spanjaarden op deze wijze tijd te winnen, om zich op het kasteel te kunnen terugtrekken. Toch besloot hij aan hun verzoek te voldoen; kreeg zijn achterdocht nieuw voedsel, dan konden de onderhandelingen immers onnuddelhjk worden afgebroken. Maar zoover zou het niet komen. De Spanjaarden verklaarden zich inderdaad bereid stad en kasteel beide op te geven, onder beding, dat het garnizoen zou uittrekken „met ontwonden vaendelen, slaende trommelen, coegels in de mont, ende ontsteecken lont, met haer bagagie, peerden ende vee toecomende den Capiteynen, Bevelhebberen ende soldaten"; ook wenschten zij een klein
1) Duyck ii, blz. 340.



DB VEROVERING VAN RIJNBERK EN MEURS.
73
veldstuk mede te nemen „met so veel amunitie van oorloghe, als een karre sal konnen draghen ende twee peerden trecken"x). Tegen deze voorwaarden en nog enkele van ondergeschikt belang maakte Maurits geen bezwaar ; hij stelde zelfs paarden en wagens beschikbaar voor het vervoer van de bagage en de gewonden. Daarentegen wees hij een verzoek om drie dagen uitstel onverbiddelijk af; uiterhjk den volgenden dag moest de stad ontruimd worden.
Wat Maurits nauwelijks had durven hopen, geschiedde. De slechte geest zijner onbetaalde troepen en, niet minder, het gebrek aan kruit2) dwongen de Miranda toe te geven. Zonder verdere tegenwerping opende hij den anderen ochtend de poorten. De bagage werd op veertig door Maurits verstrekte wagens geladen en des middags ging de bezetting op weg naar Venlo, om plaats te maken voor twee Staatsche compagnieën, onder commando van den overste Ghistelles.
Er was niet veel toe noodig om de stad weer in staat van verdediging te brengen8). Het door de Spanjaarden
1) Pamflet, Bibl. Thys., no. 993. Bob, Bk. XXXTV, fol 41.
2) Duyck verhaalt, dat men twee dagen later vernam, hoe de soldaten „tvendel van de stenge hadden gemekt, endj gedebandeert waren, omdat se niet betaelt en wierden". Duyck II, blz. 343.
Toen de Miranda, aangeklaagd wegens phchteverzuim, in Brussel terecht stond, toonde hij aan, dat er nog maar zes pond kruit voorhanden was. Hij werd vrijgesproken. Vgl. Bob t. a. p.
3) Volgens Bob, t. a. p. en van Meteren, Bk. XIX, fol. 364 werd Maubits door het herstellingswerk tot 8 Sept. voor Meurs opgehouden.
Dttyck maakt daar met geen woord melding van ; wel deelt hij mede, dat het garnizoen honderd houweelen en tweehonderd schoppen kreeg.
Het oponthoud is dan ook, zooals we zien zullen, aan andere redenen toe te schrijven.



74
DB VEROVERING VAN RIJNBERK EN MEURS.
achtergelaten geschut werd voldoende geacht, en de schade aan de fortificatiën was zóó gering, dat het garnizoen die gemakkelijk zelf herstellen kon. Nadat de magazijnen voorzien waren van een flinken voorraad kruit, lood en levensmiddelen, kon men de vesting gerust aan haar lot overlaten. De Camillo-schans had voor de Republiek, die reeds door het bezit van Rijnberk den Rijn beheerschte, geen waarde en werd dus geslecht.
Het eerste deel van den veldtocht was ten einde. Thans kon de strijd naar den vaderlandschen bodem worden overgebracht.



HOOFDSTUK IV.
DE „TUIN DER NEDERLANDEN" GESLOTEN.
De ondervmding, bij zijn laatste belegeringen opgedaan, gaf Maurits gegronde hoop, dat het hem gelukken zou nog vóór den winter den veldtocht tot een goed einde te brengen. Het was hem bekend — wij zagen het boven reeds — dat ook onder de Spaansche troepen in Gelderland en Overijsel een ontevreden, oproerige geest heerschte als gevolg van onvoldoende betaling. Zoolang het Staatsche leger over den Eijn bleef, hadden de bevelhebbers de orde nog, zoo goed en zoo kwaad het ging, kunnen handhaven, maar het stond te bezien, of zij daarin zouden slagen, als Maurits zich naar het Noorden richtte. Dat de zwakbezette en, na de verovering van Rijnberk en Meurs, geheel op zichzelf aangewezen vestingen zich tot het uiterste zouden verdedigen, was zeker niet te verwachten 1).
Reeds den 3den September berichtte Maurits aan de Staten Generaal, dat hij voornemens was zoo spoedig mogelijk op te breken. Hij wilde echter eerst weten, of hij rekenen kon op een flinke som gelds2) en de noodige voertuigen, en drukte hun op het hart daarvoor toch
1) Dtjyck ii, blz. 343.
2) De nood was zoo hoog gestegen, dat de prins onder zijn gevolg een collecte had laten houden, om in de betaling der Engelschen te voorzien.
Resol. Raad van State, 6 Sept. 1Ö97.



76
DB „TUIN DER NEDERLANDEN" GESLOTEN.
vooral te willen zorgen. Om noodeloos oponthoud te voorkomen, verzocht hij de wagens naar Arnhem of Doesburg te zenden; het materiaal, dat hij niet direct kon meenemen, zou door de vloot daarheen gebracht worden.
Het antwoord der Staten getuigde als altijd van goeden wil, maar gaf weinig zekerheid : men hoopte, dat de wagens al gereed waren, en zou doen wat men kon, om de provinciën te bewegen dadehjk geld te zenden1). Hoe vaag deze toezegging ook klonk, Maurits vond haar blijkbaar voldoende. „Morgen", aldus schreef hij den 7den aan de Staten, „zijn wij geresolveert, soo 't Godt belieft, met dit leeger van hier op te trecken, ende ons daarmede naar Grol te begeeven, verhopende Donderdag naestkomende voor de voorsr. Stadt aan te komen, omme te proeven hetgeene ons Godt verder zal gunnen, waertoe wij hetgeene in ons vermogen is, niet en zullen sparen. Alsoo wij ook niet en twijffelen ofi Uw Ed. sullen ons daerinne goetwimglilijk, met de middelen daertoe noodigh wesende secondeeren". 2) Er werden nu terstond aanstalten gemaakt tot het vertrek. Het geschut en wat verder voorloopig gemist kon worden, werd scheep gebracht; slechts het allernoodigste laadde men op de wagens. De brugmeester kreeg order onverwijld nabij Orsoy een schipburg te slaan; op verschillende plaatsen, o. a. bij Zons en Neuss, werden oorlogsschepen gestationneerd, om den vijand den overtocht te beletten.
1) Resol. Staten Generaal, 5 Sept. 1597.
2) Missive van Maurits aan de Staten Generaal, d.d. 7 Sept. 1597. Zie Bijlagen.



DE „TIJEN DER NEDERLANDEN" GESLOTEN.
77
Den 8sten September, bij het aanbreken van den dag was de vloot zeilree en stond het leger in marschorde. De voorhoede werd gevormd door de vijftien Eriesche compagnieën en zes vendels ruiterij; de hoofdmacht bestond uit vijfentwintig vendels voetvolk en eveneens zes rmterafdeelingen, terwijl de achterhoede er respectievelijk vijftien en negen telde De trein volgde onnnddellijk op de voorhoede. Over de marschroute waren in den krijgsraad, enkele dagen tevoren reeds, langdurige besprekingen gehouden, echter zonder dat men tot overeenstemming gekomen was. Sommigen wilden, na bij Orsoy den Rijn te zijn overgetrokken, op Wesel aanrukken, daar de Lippe oversteken en vervolgens over Brünen, Bocholt en Aalten den kortsten weg naar Grol nemen ; anderen gaven daarentegen de voorkeur aan den veel langeren, maar beter begaanbaren weg over Dorsten, die ook door Mondragon, toen hij twee jaar vroeger Grol ging ontzetten, gevolgd was. Tenslotte (men was toen den Rijn al gepasseerd!) werd de eerstgenoemde route gekozen, omdat men vreesde, dat de brug bij Dorsten te zwak was voor den trein.
Tijdens den marsch, die door zeer mooi weer begunstigd werd, deed zich weinig opmerkelijks voor. Eerst op den derden dag, toen het leger in het dorp Aalten, op een paar uur afstands van Grol, was aangekomen, kreeg men voeling met den vijand. Een door Maurits vooruitgezonden afdeeling cavalerie ontmoette op den weg naar
1) Op dit oogenblik bestond het leger volgens Dtjyck nog uit „ontrent 1420 vechtende ruyteren ende ontrent 6000 mannen te voet, behalven de maetrosen, heeren, officieren ende ander gevolch". Duyck ii, blz. 345.



78
db „tuin der nederlanden" gesloten.
Grol eenige Spaansche ruiters en nam er twaalf gevangen. Van hen vernam Maurits, dat de stad sinds eenigen tijd zeer versterkt was en een bezetting had van ongeveer duizend man voetvolk en tweehonderdenvijftig ruiters, onder bevel van graaf Jan van Limburg Stirum. Er was geschut overgebracht uit Oldenzaal; Ootmarsum en Enschedé hadden een deel van hun garnizoen moeten afstaan, Goor was zelfs geheel verlaten1). Alles duidde aan, dat men het er op gezet had Grol te behouden.
Tegelijkertijd kreeg Maurits uit Doesburg de tijding, dat de vloot daar voor de stad geankerd lag, de nieuw aangeworven wagens gereed stonden en — wat hem niet het minst welkom zal geweest zijn — dat er een belangrijk bedrag aan geld was aangekomen. De Staten hadden bovendien voor een verrassing gezorgd en uit eigen beweging acht compagnieën voetvolk naar Doesburg gezonden, ter vervanging van de in Rijnberk en Meurs achtergeblevene.
Na ontvangst van deze bemoedigende berichten besloot Maurits den strijd terstond aan te binden en niet in Aalten, maar voor Grol de versterkingen af te wachten. Hij bepaalde den afmarsch op den volgenden morgen, 11 September, en zond bevel naar Doesburg, dat de aanvullingstroepen zoodra mogelijk zouden volgen; de wagens en het geschut, dat middelerwijl diende ontscheept te worden, zou men later met behulp van de treinpaarden overbrengen.
De marsch van Aalten, langs Bredevoort, naar Grol,
1) Maubits maakte terstond van deze gelegenheid gebruik en liet Goor door een compagnie voetvolk bezetten.



DE „TUIN DER NEDERLANDEN" GESLOTEN.
79
een afstand van weinige uren, werd zonder stoornis volbracht. Wel raakte de voorhoede nu en dan slaags met ■vijandelijke cavaleriepatrouilles, maar zij dreef deze gemakkelijk voor zich uit, zoodat het leger geen vertraging ondervond en nog des voormiddags de stad bereikte. Hier was Maurits op bekend terrein. Hij wist maar al te goed, hoe sterk de vesting was, met hare hooge, breede wallen en diepe grachten; hij had het in 1595 ondervonden, hoezeer de vijf bolwerken, die met ongeveer gelijke tuBschenruimten dreigend naar voren staken, den aanval bemoeilijkten *). Maar hij had ook geleerd, hoe die bezwaren te overwinnen waren. Zoo was het hem mogelijk geweest tevoren reeds een aanvalsplan te ontwerpen, waarvan hij een goede uitkomst verwachtte, nu geen ontzettingsleger hem het spel kon komen bederven. Daarbij had de prins zich gehouden aan zijn oude taktiek, er naar strevend zijn macht zoo min mogehjk te versnipperen, om des te krachtiger offensief te kunnen optreden. Met uitzondering van de regimenten van Solms en Duvenvoorde, die in Beltrum hun intrek namen, werden alle troepen Westwaarts van de vesting in één kamp vereenigd. De aanval zou uit het Zuiden en Westen plaats hebben en in het bizonder gericht zijn tegen de Levelder- en de Beltemerpoort met de daartusschen gelegen bolwerken.
Terstond bij aankomst, ditmaal dus zonder nadere verkenning, werden de troepen ingedeeld en de legerplaatsen aangewezen. Twee dagen later, toen de kwartieren gereed waren, maakte men een begin met het in-
1) Vgl. de kaart.



80
DB „TUTN DER NEDERLANDEN" GESLOTEN.
Naar Bok.
i. Legerplaats van Mauwts. vi. Schansen van Solms en
ii. Legerplaats van Souas en Dtjvenvoobdb.
Duvenvoorde. vti. Schans van de Schotten. ui. Beltemerpoort. viii. Schans van de Engelschen.
iv. Levelderpoort. LX. Schans van de Friezen.
v. Nieuwpoort.
sluiten der stad door een rij schansen en loopgraven, op dezelfde wijze als bij de belegering van Rijnberk geschied was. De Friezen namen de Zuidzijde voor hunne rekening, de Engelschen en Schotten, bijgestaan door het regiment van Brederode, de Westzijde ; zoowel boven als beneden de stad werden de loopgraven tot aan de Slingerbeek doorgetrokken. Solms en Duvenvoorde bleven voorloopig in Beltrum en wierpen een schans op aan den rechter-



DE „TUTN DER NEDERLANDEN" GESLOTEN.
81
oever van de beek, op den weg naar Borkeloo ; vervolgens zouden zij zich beoosten de vesting, tegenover de Nieuwpoort, legeren om van daar uit de insluiting te voltooien. Het vervullen van laatstgenoemde opdracht door zóó weinig volk zou wehswaar veel tijd kosten, maar aangezien de vijand evenmin kans had op ontzet als op versterking, achtte Maurits dit bezwaar gering. Hij zou immers, ook al was de stad niet geheel ingesloten, zonder gevaar voor verrassing zijn aanvalsplan kunnen uitvoeren, en daaraan gaf hij verre de voorkeur boven een, uit den aard der zaak langdurig, stelselmatig beleg.
Het had er aanvankelijk allen schijn van, dat de Spanjaarden niet van zins waren ernstigen tegenstand te bieden. Terwijl de stad van het Noordwesten tot het Zuidoosten werd ingesloten, waarbij de belegeraars haar soms tot op zestig roeden naderden, bepaalde de bezetting zich tot een zwak, onschadelijk geschutvuur; een enkele maal waagde zich een afdeeling ruiters of musketiers buiten de poorten, wat dan een kléine schermutseling gaf, maar tot „eenigen merckelijcken uytval" kwam het niet1). Geen wonder dus, dat het belegeringswerk, dat bovendien door goed weer begunstigd werd, buitengewoon snel vorderde2). Den löden September reeds was men zóó ver, dat er over de geheele linie kon begonnen worden met het graven der „approches", en daar de vijand ook toen nog bij zijn kjdelijke houding volhardde, slaagden de onzen erin de vesting binnen twee dagen in een halven
1) DtnrcK II, blz. 360.
2) Volgens van Rbyd, Bk. XIV, blz. 543, werkten er achthonderd man tegelijk aan de loopgraven, onder bescherming van tweeduizend gewapenden.



82
DB „TUIN DER NEDERLANDEN" GESLOTEN.
cirkel te omringen met een netwerk van loopgraven, welke hier en daar al reikten tot aan de gracht.
Om de Oostelijke helft der stad had Maurits zich intusschen weinig bekommerd. Solms en Duvenvoorde hadden, van hun schans uit, aan de aanvallende beweging wakker deelgenomen en betrokken thans eerst hun kwartier tegenover de Nieuwpoort, om een geregeld beleg voor te bereiden.
Dat de Spanjaarden het daartoe zouden laten komen, geloofde echter niemand meer ; het was immers niet aan te nemen, „als sij de stadt souden meinen te def enderen, dat sij also sonder uytvallen tvolck van Sijn Ex0"9 met gemack (hadden) laten commen logeren op huere grachten" *). Maurits was blijkbaar van dezelfde meening en verwachtte de overgave bij den eersten den besten aanval. Uit Doesburg was even te voren eenig geschut — zes heele en zes halve kartouwen — met een groote hoeveelheid ammunitie naar de legerplaats overgebracht; daarmee kon hij onverwijld zijn geluk beproeven. In den nacht van 19 op 20 September werden de vuurmonden, over twee batterijen verdeeld, in stelling gebracht — vier ten Westen van de vesting, de overige ten Zuiden daarvan — en des morgens werd het vuur geopend. Toen de vijand het schieten ternauwernood beantwoordde, achtte Maurits het oogenblik gekomen, om de stad op te eischen. Nog was hij geneigd — aldus het hij den bevelhebber aanzeggen — zachte voorwaarden te stellen; werden de poorten echter nu niet geopend, dan zou hij een vroeger geuite bedreiging vervullen en de ruiterij te voet over
1) Dttyce: n, blz. 355.



DB „TUIN DER NEDERLANDEN" GESLOTEN.
83
den Rijn zenden. Tot elks verbazing bad deze sommatie evenwel niet de minste uitwerking. Hooghartig en spottend klonk het antwoord, „dat sulcx noch te vrouch ende tijts genouch wesen soude als tvolck van Sijn Excie gelogeert souden sijn daer sijl. van binnen gelogeert waren, dat sij daerom tniet en conden geloven, dat Sijn Exoie de stadt hadde doen sommeren, maer veeleer yemant van de Staten, die huer den crijgh niet en verstaen" 1).
Dergelijke schampere taal, wel verre van Maurits af te schrikken, prikkelde hem tot nog grooter krachtsinspanning. Hij zou het hun toonen, hoe hij de belegeringskunst verstond en het van nu af geen middel ongebruikt om de stad in het nauw te brengen. Terwijl Solms en Duvenvoorde zich voor de Nieuwpoort verschansten en, onder bescherniing van twee veldstukken2), de insluiting voltooiden, hadden de West- en Zuidzijde het hard te verantwoorden. Het geschut, in vijf batterijen opgesteld tegenover de meest kwetsbare punten der vesting, het den vijand geen oogenblik met rust, en nog grooter schrik verspreidden een paar mortieren, die onophoudelijk brandkogels wierpen in de licht ontvlambare stad3). En telkens weer zond de prins naar Doesburg om ammunitie, planken, balken en verder belegeringsmateriaal. Een deel der pioniers versterkte de loopgraven,
1) Duyck II, blz. 354 en 355 ; vgl. ook van Reyd, Bk. XTV, blz. 543.
2) Maurits had deze stukken uit Doesburg laten komen naar aanleiding van een uitval door de geheele vijandelijke ruiterij en driehonderd voetknechten. De pas begonnen schans viel bij die gelegenheid in 's vijands handen, doch werd terstond door de onzen heroverd.
Zie Duyck, n, blz. 356.
3) De kerk en het klooster waren er de eenige steenen gebouwen.
Duyck ii, blz. 367.



84
db „tuin der nederlanden" gesloten.
de overige, aangemoedigd door de toezegging van een extra-belooning voor ben, die bet eerst gereed kwamen, dolven met onverflauwden ijver een zevental galerijen naar de wallen. Het vijandelijk musketvuur bad weinig uitwerking, en de poging van van Stirum, om met een enkel veldstuk—zooals later bleek, bet eenige, waarover bij beschikte! — de belegeraars te stuiten, liep op niets uit; bet stuk werd onmiddelbjk na het eerste schot tot zwijgen gebracht.
De bezetting verkeerde inderdaad in een zeer benarden toestand. Levensmiddelen waren er nog genoeg, maar de kruitvoorraad was bijna uitgeput. Wel waren de waUen en bolwerken sterk, doch wat baatte dit, nu de Staatschen ze ongeMnderd konden ondergraven ? Br dreigde bovendien nog een ander gevaar. Nacht op nacht hadden de belegeraars beproefd den dam bij de Beltemerpoort door te steken, om zoodoende de grachten te laten droog loopen; dank zij een angstvallige bewaking waren deze pogingen tot dusver verijdeld, maar het leed geen twijfel, of een krachtige aanval, gesteund door artillerievuur, zou de gewenschte uitwerking hebben. En dan, men kon er zeker van zijn, zou een bestorming niet lang meer uitblijven.
Maar nog had Maurits de hoop op een accoord niet opgegeven. Den 25sten September, toen de eerste galerij klaar was, en de stad, voor de derde maal in vier dagen, door een verscln'ikkehjken brand werd geteisterd, zond hij een trompetter, „om huer voor de laeste reyse te sommeren ende aen te seggen, so se noch de plaetse wilden overgeven, dat men se goet appoinctement doen soude" l).
1) Duyck; ii, blz. 361;



DE „TUIN DER NEDERLANDEN" GESLOTEN.
85
Van Stirum, nu blijkbaar wel inziende, dat de vesting niet te houden was, zocht tijd te winnen. Hij beweerde zeker te zijn, dat er een ontzettingsleger in aantocht was en verlangde drie dagen uitstel, om den graaf van den Bergh op de hoogte te brengen van den toestand en diens bevelen te vragen. Dat Maurits dit verzoek niet mwilhgde, spreekt vanzelf. Het bombardement werd terstond voortgezet, het werk aan de galerijen hervat. Den volgenden dag, terwijl men sappeerde en mineerde in het bolwerk bij de Levelderpoort *) en, onder het beschermend vuur van twee halve kartouwen, bezig was met het doorsteken van bovengenoemden dam, herhaalde van Stirum zijn verzoek, waarop de prins het barsche antwoord gaf, „dat hij se niet een uyre en wilde geven, maer soude se binnen 3 dagen alle den cop breecken2)". Aldus voor de keuze gesteld, zich dood te vechten of zich over te geven, besloten de Spanjaarden tot het laatste. Zij verklaarden zich bereid de stad te ontruimen, mits ze hun paarden, vaandels, wapens en bagage mochten behouden. De prins vond het evenwel voor zoo gunstige
1) „Die ghene, die den eersten ganck overgebracht hadden", verhaalt van Rbyd, t. a. p. — „(begosten) in een bolwerck te graeven, ende ghewonnen vijf en twintich voet innewaerts, onder der aerden, breeckende door een oude muer.' die in 't verdicken des wals met aerde bestordt was. Ende naer dat sij door de muer gheraect waren, maeckten ter zijden eenen kelder, daer in polver ghestelt, ende van achter ghestopt wert, hetwelck een gheweldighen slach ter oirsaeck van den wederstandt der mueren, naer de stadt toe soude ghegheven hebben.
„Men sappeerde so seer in tbolwerk aende Levelderpoorte — aldus eensluidend Duyck en Boa — dat eenigen met piecken daerop liepen ende naer den viant staken, anderen wierpen berstfiolen ende berstpotten over, ende maeckten also dickwils daer den alarm". Duyck DL blz. 363 Bob, Bk. XXXrV, fol. 41.
2) Duyck en Bob t. a. p. p.



86
DB „TUIN DER NEDERLANDEN" GESLOTEN.
voorwaarden nu te laat en bedong achterlating van paarden en vaandels, benevens de belofte in geen drie maanden te dienen aan deze zijde van de Maas1). De vijandelijkheden werden onderwijl voortgezet, en nog eer zij tot een besluit gekomen waren, zagen de belegerden met het doorsteken van den dijk bij de Beltemerpoort, tengevolge waarvan in enkele uren het water uit de grachten was weggevloeid, hun laatste kans op behoud verdwijnen. Toch weigerden zij de gestelde eischen in te willigen: tegen de verlangde belofte hadden zij geen bezwaar, maar hever wilden zij sterven, dan afstand te doen van hun paarden en vaandels. De nu volgende onderhandelingen schenen aanvankebjk op niets te zullen uitloopen, daar Maurits, van oordeel, dat het noodig was een voorbeeld te stellen, waardoor een volgende stad de lust zou vergaan zich tot het uiterste te verdedigen, zich halsstarrig verzette tegen de geringste wijziging in de eens gestelde voorwaarden. Tenslotte, den 27sten 's avonds, gaf hij in zooverre toe, dat hij beloofde, indien het accoord onveranderd geteekend werd, vrijwilhg, als
1) Dit accoord bevindt zich als bijlage van een brief van Mattmts aan de Staten Generaal d.d. 28 Sept. 1597, in het Algemeen Rijksarchief. De voornaamste bepalingen luidden als volgt: „Son Excellenoe accorde au Gouverneur, capitaines, officiers et gens de guerre tant a pied comme a cheval, estans presentement dedans la ville de Groll, ce que s'ensuit, a scavoir :
Que les gens de cheval sortiront avecq leurs armes et bagages, y laissant leurs ,chevaulx et cornettes.
Que 1'infanterie sortira avecq les armes et bagages, y laissant leurs drappeaux. Que a tous ceulx que se voudront retirer en places neutrales ou en leurs maisons ou demeurer de ce costé sera permis de le pouvoir librement. Que tous prometteront sur leur foy et serment a celluy qui sera ordonné par Son Excellenoe, qu'ils ne serviront au Roy d'Espagne de ca la Meuse en trois mois".



DE „TUIN DER NEDERLANDEN"" GESLOTEN.
87
gunst dus, de vaandels en paarden te zullen schenken Van Stirum nam hiermede genoegen, en den volgenden middag trokken de Spanjaarden af in de richting van Emmerik, waar zij den Rijn zouden oversteken.
Onverwijld trof Maurits maatregelen om de vesting in staat van tegenweer te brengen. Hij het de aanvalswerken slechten en de schade aan waUen en bolwerken herstellen, schreef naar Amsterdam om eenig vestinggeschut en vulde de ammunitie zooveel mogelijk aana). Zes compagnieën voetvolk werden er in garnizoen gelegd.
Na den val van Grol scheen de verovering van Bredevoort, Enschedé, Ootmarsum, Oldenzaal en Lingen, de eenige plaatsen, welke nog in Spaansche handen waren, een kwestie van tijd. Dat het zegevierende leger voor een dezer vestingen, waarvan men wist, dat ze zwakker bezet en niet minder slecht toegerust waren dan Grol, het hoofd zou stooten, was niet waarschijnlijk ; het was slechts de vraag of de weersgesteldheid het zou veroorlooven ze alle te vermeesteren. Het laatste beleg had veel langer opgehouden, dan men zich had voorgespiegeld; nog weinige weken wellicht, en het invallen van den winter maakte terugkeer naar de garnizoenen onvermijdelijk.
Maurits het echter den moed niet zinken en repte zich
1) Matjbits vermeldt in den boven aangehaalden brief (Zie Bijlagen.) als eenige beweegreden voor zijn toegeven het verlangen om tijd te winnen. Ook Bob, Bk. xxxiv, fol. 42, en Dttyck h, blz. 365, noemen dit motief. De laatste voegt er aan toe, dat velen meenden, dat de vrees voor moeilijkheden met de gedeputeerden van den Raad van State over het verdeelen der paarden er niet weinig toe bijdroeg.
2) Door bemiddeling van den Raad van State werden een dag of wat later nog 900 kogels, van 3, 2J en 2 pond, uit Holland gezonden.
Res. Raad van State, 4 Oct. 1597.



88
DB „TUIN DBB NEDERLANDEN" GESLOTEN.
thans dubbel. Den lsten October reeds wendde hij zich met bijna zijn geheele krijgsmacht, twaalf stukken geschut en zooveel ammunitie als men maar laden kon x), naar Bredevoort, een kleine vesting, een half uur gaans van Aalten, tusschen dit dorp en Winterswijk gelegen. De prins begaf zich met het geschut, drie eskadrons ruiterij, twaalf Friesche vendels en het Engelsche regiment naar Aalten ; het overige voetvolk ging, onder bevel van Solms, naar Corle en Miste2), de cavalerie naar Winterswijk. Voor de eerste maal sinds het begin van den veldtocht werden de manschappen in huizen en schuren ondergebracht.
Veel tegenstand verwachtte men niet. Het stadje was sterk en vooral in het najaar, als de regen het omliggende terrein, buiten de wegen, in een moeras veranderd had, bezwaarhjk aan te tasten, terwijl bovendien een aangrenzend kasteel aan de bezetting een laatste toevlucht bood, maar die bezetting telde slechts twee vendels voetvolk, tezamen niet meer dan tweehonderd mans). Zou dit kleine troepje niet spoedig alle hoop op behoud opgeven en, hever dan zichzelf en de burgerij noodeloos aan gevaar bloot te stellen, voor een accoord te vinden zijn ? Maubits rekende er op en meende reeds
1) Bbederode bracht den 5den October met zijn eigen regiment en zes Friesche vendels de achtergebleven ammunitie, kanonnen en mortieren naar Aalten. Duyck n, blz. 375. Bob, Bk. XXXIV, fol. 49.
2) Buurtschappen tusschen Bredevoort en Winterswijk.
3) Uit een onderschepten brief van graaf Hebman van den Bebgh aan den bevelhebber van Bredevoort blijkt, dat deze driehonderd man versterking gevraagd had. De stadhouder schreef aan dit verzoek niet te kunnen voldoen, „omdat de passen op den Rijn te nau beslooten waren".
Duyck II, blz. 378. Bob, Bk. XXXIV, fol. 50.



DE „TUIN DER NEDERLANDEN" GESLOTEN.
89
den 2den October, na een kort bombardement met enkele in den vorigen nacht opgestelde stukken, de vesting met goed gevolg te kunnen opeischen. Maar hoe geheel anders viel het uit! Zonder zich een oogenblik te beraden sloegen de Spanjaarden alle onderhandelingen af; zij zouden de stad tot het uiterste verdedigen voor God en den koning! En dit bleek geen ijdele grootspraak. Deze vendels hebben inderdaad met voorbeeldigen moed standgehouden. Hun kloeke houding heeft evenzeer recht op onze bewondering, als de taaie volharding, waarmede de belegeraars den aanval hebben doorgezet.
Want ook de Staatsche troepen hadden een zware taak. Dagen en nachten achtereen stonden de soldaten, veeltijds in den regen, tot aan de knieën in den drassigen grond, terwijl zij met behulp van takkenbossen en gabions verschanste wegen en batterijen gereedmaakten; alleen op een enkelen hooger gelegen akker kon de spade dienst doen. Uit Doesburg werden middelerwijl nog acht kanonnen, benevens twee stormbruggen voor de stad gebracht. Bij deze gelegenheid werd voor het eerst gebruik gemaakt van een brug van kurk, waarmede Maurits in den voorzomer proeven genomen had; zij had een draagvermogen voor honderdvijftig man en bestond uit tien voet lange stukken, die op een tweewielig onderstel vervoerd werden. Deze stukken bleken nu te groot en te zwaar, zoodat het eerst na veel last en oponthoud gelukte er tien naar het leger te brengen. De verdere moeilijkheden, waarmede men, inzonderheid bij het in stelling brengen van het geschut, te kampen had, gaan wij stilzwijgend voorbij. Vermelden wij slechts, dat bij



90
db „tuin der nederlanden" gesloten.
het aanbreken van den 9den October alle maatregelen voor een algemeenen, beslissenden aanval genomen waren. Om acht uur begon het tweede bombardement, thans met twintig vuurmonden, en na enkele schoten sommeerde Maurits andermaal de bezetting zich over te geven. De Spanjaarden wisten echter van geen wijken. Blijkbaar hopend op versterking1), vroegen zij een wapenstilstand van vierentwintig uur, en ofschoon Maurits daarop met nadruk verklaarde, dat zij terstond tot de overgave hadden te besluiten, er bijvoegend later in geen geval een accoord te zullen toestaan, bleven zij bij hun eisch. Nu hernieuwden de aanvallers het bombardement. Wallen en poorten hadden geducht te lijden; de brug naar het kasteel werd deerlijk gehavend. Tegen twee uur des middags was de toestand der bezetting hopeloos. De stormbruggen lagen in de gracht en op meer dan een punt was een bres geschoten in de verdedigingswerken; elk oogenblik kon men het signaal voor de algemeene bestorming verwachten. Een onbesuisde aanval der Schotten werd nog afgeslagen, maar toen de prins zijn troepen in slagorde schaarde, was de weerstand gebroken. Nadat zij vruchteloos door tromgeroffel en het opsteken van hoeden beduid hadden, dat zij wenschten te onderhandelen, vluchtten de Spanjaarden in de grootste verwarring naar het kasteel, en niet zoodra trokken de
l) De brief, waarin het verzoek om hulp was afgewezen, had zijn bestemming niet bereikt (zie boven, blz. 88, noot 3), en naar het schijnt had de graaf van den Bergh later beloofd den volgenden nacht driehonderd man binnen de stad te zenden. Aangezien de vesting niet geheel ingesloten was, meende men, dat dit gelukken kon.
Van Rbyd, Bk. XIV, blz. 645.



DB „TUIN DER NEDERLANDEN" GESLOTEN.
91
onzen de stad binnen, of zij gaven zich op genade of ongenade over.
Burgerij en garnizoen hebben hun hardnekkig verzet wel zwaar geboet. Eerst nadat het stadje twee dagen lang overgeleverd was aan roof en plundering, en bijna geheel in de asch was gelegd1), nam Maurits de bewoners in bescherming. De bezetting werd op rantsoen gesteld en kreeg vrijen aftocht onder voorwaarde in geen drie maanden aan deze zijde van de Maas te zullen dienen ; de officieren bleven als borg achter2). Ongewapend, zonder bagage en met stokken in de hand3) verheten de soldaten de poorten, die zij zoo heldhaftig hadden verdedigd.
De eerstvolgende dagen, terwijl de troepen een welverdiende rust genoten, zorgde Maurits voor de versterking van Bredevoort, voorzag het stadje van ammunitie en legde er twee compagnieën uit Grol in garnizoen. Tegehjkertijd werden er toebereidselen gemaakt tot het voortzetten der campagne, ter bevrijding van Twente. De zieken en gekwetsten werden weggevoerd 4); een groote hoeveelheid brood, in allerijl in Arnhem gebakken,
1) Over de oorzaak van dezen brand verkeeren we in het onzekere. Van Rbyd t.a.p. en Bob, Bk. XXXrV, fol. 60 zoeken haar in het niet tijdig blusschen van een brandkogel. Van Meteren, Bk. xix, fol. 306, zegt de oorzaak niet te kennen, terwijl Duyck ii, blz. 381, aan moedwil denkt. De laatste voegt er evenwel bij, dat „den brant geschiede gansch buyten meyninge ende met groot miscontentement van Syn Ex<ae".
2) Cabnebo, Cap. xxi, p. 421 bericht, dat Maubits den bevelhebber heeft laten ophangen. Deze bewering vond ik nergens bevestigd.
3) Vgl. over deze vernederende bepaling, waarvoor in het onderhavige geval zeker geen reden was, Duyck i, blz. 31; ten Raa en de Bas, Het Staatsche leger, dl. ii, blz. 217, aant. 36.
4) Zij werden over verscheidene steden verdeeld. Waren zij hersteld, dan gingen zij naar het leger terug.
Zie Resol. Raad van State, 30 Oct. 1597.



92
de „tuin der nederlanden" gesloten.
werd op wagens naar het leger gebracht. Met het oog op het beperkt aantal paarden, dat beschikbaar was voor het vervoer van het geschut en den trein, het de prins de kurkbrug en de kanonnen, op twaalf na, naar Doesburg brengen en weer inschepen. De geheele vloot zou zich zoo spoedig mogelijk naar Zwolle begeven, welke stad door goede wegen met Twente verbonden was. Mocht voor Enschedé, Oldenzaal of Ootmarsum blijken, dat het medegenomen materiaal onvoldoende was, dan kon het dus gemakkehjk aangevuld worden. Bovendien werd nu reeds de voorzorg genomen twaalf vuurmonden en een aanzienlijke hoeveelheid krijgsbehoeften over de Wadden de Eems op te zenden naar Lingen, waar men den grootsten tegenstand verwachtte.
Verzuimde Maurits dus niets, wat de marschvaardigheid van zijn leger verhoogen kon, ook bij het bepalen der te volgen route ging hij met bedachtzaamheid te werk. Overwegend, dat men in dit natte jaargetijde, meer nog dan anders, rekening diende te houden met de gesteldheid der wegen, had hij zich daaromtrent tijdig de noodige inhchtingen verschaft door, reeds voor de inneming van Bredevoort, een afdeeling cavalerie op verkenning uit te zenden. En toen hem bleek, dat de kortere verbindingen met Twente in jammerlijk slechten toestand verkeerden, gaf hij aan den langen omweg over Ahaus en Gronau de voorkeur.
De marsch naar Enschedé, waarmede den 14den October het laatste deel van den veldtocht ingeleid werd, viel geducht tegen. Had men gemeend er niet meer dan drie dagen voor noodig te hebben, buitengewoon zware



DB „TUIN DBB NEDERLANDEN" GESLOTEN.
93
regens veroorzaakten zooveel vertraging, dat de troepen eerst den 18den tegen den middag voor de stad kwamen. Daar verwekte hunne nadering grooten schrik, wat alleszins verklaarbaar was bij een bezetting van niet veel meer dan honderd man, in een vesting, die ongeloofelijk slecht verzorgd was. „De stadt" — zegt Duyck — „lach in eirde wallen, maer so heel smalle dat se tegen geen geschut en soude hebben konnen staen, de buytengrachte was anders tamelijck ende binnen noch een grachte, die alleen de huysen afsneedt, daer was mer een cleyn metale stucxken in ende een groote tonne cruyt" x). Maurits, voor wien de benarde positie der Spanjaarden geen geheim was2), hoopte, dat zij den strijd niet zouden aandurven, en besloot daarom de stad terstond op te eischen. Hij wees op zijn talrijk leger en de sterkte van zijn geschut —waarvan men zich desgewenscht kon komen overtuigen —, herinnerde aan de verovering van Grol en Bredevoort, en dreigde tenslotte geen pardon te zullen verleenen, als men hem noodzaakte ook maar een enkel schot te lossen. Deze sommatie trof doel. Nadat twee vijandelijke officieren de Staatsche kanonnen bezichtigd en de mededeelingen van Maurits bevestigd hadden, verklaarde de bezetting zich „tevreden aen te nemen alsulcke eerlijcke conditiën als Syn Excie haer soude willen vergunnen",3) en nog vóór den avond waren de onderhandelingen tot een goed einde gebraoht. De
1) Duyck II, blz. 394. Vgl. ook Bob, Bk. XXXIV, fol. 62.
2) De prins was hieromtrent ingelicht door enkele soldaten uit Enschedé, die op een strooptocht in handen gevallen waren van een afdeeling Staatsche ruiters. Duyck n, blz. 382.
3) Duyck II, blz. 392.



94
DB „TUIN DEB NEDEBLANDEN" GESLOTEN.
vesting zou den volgenden ochtend ontraimd worden; het garnizoen kreeg vrijen aftocht, maar moest zich onder eede verbinden in geen drie maanden aan deze zijde van de Maas te dienen1).
Toen de Spanjaarden den anderen morgen aftrokken, stond het Staatsche leger alweer in marschorde. De vooruitzichten waren aanmerkelijk verbeterd. Men had niet alleen een paar kostbare dagen gewonnen, maar mocht bovendien verwachten, dat het voetstoots overgaan van Enschedé niet zonder invloed zou zijn. op de houóling der andere Twentsche vestingen. Waren in Oldenzaal en Ootmarsum de weermiddelen even verwaarloosd — een gegronde veronderstelling — dan had men ook daar vermoedelijk een hchte taak. Maurits, die nooit zonder noodzaak een slechten kans waagde, was daar zoozeer van overtuigd, dat hij besloot beide steden tegelijk aan te tasten. Terwijl hij zelf Oldenzaal voor zijn rekening nam, zou de Drost van Salland2), de dappere aanvoerder van het krijgsvolk in Overijsel, die zich met zijn ruiters reeds voor Ootmarsum bevond, met de regimenten van Solms en Duvenvoorde en vier veldstukken zijn geluk tegen deze vesting beproeven.
Onder mooi, opwekkend herfstweer bereikten de troepen zonder veel inspanning tegen den middag van den 19den October Oldenzaal; het geschut en de trein waren onderweg achtergeraakt en zouden eerst des avonds arriveeren. Maurits het zich hierdoor echter niet ophouden.
1) Het accoord bevindt zich als bijlage bij een brief van Maurits aan de Staten Generaal, d.d. 18 Oct. 1597. Zie Bijlagen.
2) Gerard van Warmelo bekleedde dit ambt van 1584-1610. Zie over hem Duyck i, blz. 10, noot.



DE „TUIN DER NEDERLANDEN" GESLOTEN.
95
Hij zond de voor Ootmarsum bestemde korpsen onverwijld door, legerde de hoofdmacht achter een terreinverheffing aan den noord-oostkant van de stad en sommeerde vervolgens de bezetting zich over te geven. De wijze, waarop de sommatie ontvangen werd, gaf geen hoogen dunk van de discipline in de vesting: soldaten, burgers, vrouwen en kinderen verdrongen zich op de wallen, om te hooren wat de trompetter te zeggen had. Toch wezen de Spanjaarden de voorwaarden — dezelfde als aan Enschedé gesteld waren — van de hand; zij „verclaerden dat se ter eeren de stadt also niet en conden overgeven, dat Sijn Exoie niet hef wesen en soude dat eenige sijne soldaten sulcken plaetse also souden overleveren, ende dat hij thuer oick niet ten besten en soude kunnen duyden, dat men daerom wat meer om de plaetse soude moeten doen, indien men die begeerde te hebben, wensten Sijn Ex0"» goeden avont, ende baden dat hij dese hare antwoorde ten besten wilde nemen." *) Zwakker kon het niet! De hoffelijke toon, de verontschuldigingen, waarmede de weigering gepaard ging en, tenslotte, het beroep op 's prinsen welwillendheid, dat alles getuigde van zeer weinig zelfvertrouwen en wekte den indruk, dat het verzet van korten duur zou zijn. Het vrijwel nuttelooze musket- en geschutvuur, dat de Spanjaarden onmiddellijk op hun antwoord heten volgen, kon dien indruk niet wegnemen.
Intusschen, hoe bemoedigend de vijandelijke boodschap ook klonk, dit deed niets af aan het teleurstellende feit dat men tot een beleg moest overgaan. Eenig tijdverlies
1) Duyck II, blzz. 395 en 396; Boe t. a. p.



96
DB „TUIN" DBB NEDERLANDEN" GESLOTEN.
was dus onverinijdelijk en er bleef Maurits niets anders over dan te trachten de beslissing zooveel mogelijk te bespoedigen. Een nauwkeurige verkenning van de stad en hare naaste omgeving was zijn eerste werk. De vesting, volgens van Reyd „niet vande kleynste, cirkelrondt, met neghen Bolwercken, ende een dobbele graft omcinghelt" 1), bleek gelukkig niet zoo weerbaar als deze beschrijving doet vermoeden : de bolwerken waren klein en bovendien op onoordeelkundige wijze aangelegd; de grachten, opzichzelf goed genoeg, waren onvoldoende versterkt, de binnenste door een waardelooze muur, de buitenste door een wal, die het tegen geschutvuur niet lang zou uithouden. Dat er, voorloopig althans, geen gebrek bestond aan krijgsbehoeften, was onder deze omstandigheden voor de bezetting, die slechts vierhonderd man telde, een schrale troost.
Over het beleg kunnen wij kort zijn. Het is uit krijgskundig oogpunt alleen belangrijk, voorzoover er uit blijkt tot welk een groote Machtsontwikkeling de Staatsche troepen, na hun langdurig verblijf te velde, nog in staat waren. Om dat in het licht te stellen, is de vermelding van enkele feiten voldoende. Al dadelijk treft ons de snelheid, waarmede het legerkamp werd opgeslagen ; bij het aanbreken van den 20sten October, na een nachtrust onder den blooten hemel, toog men met alle macht aan het werk en reeds des avonds was het kamp voltooid. Er moet dien dag veel van de soldaten gevergd zijn, maar toch, aan rusten werd niet gedacht. Nauwelijks was het donker geworden, of we zien alle regimenten op-
1) Van Reyd, Bk. XTV, blz. 546.



DE „TUIN DER NEDERLANDEN" GESLOTEN.
97
nieuw druk in de weer, nu met het delven Van loopgraven, en eer de dag aanbrak hadden de Friezen en Schotten zelfs twee batterijen opgeworpen en met vier veldstukken bewapend. Onder het beschermend vuur van deze stukken kon ook overdag doorgewerkt worden, zoodat men snel vorderde. Twee dagen later stonden er twaalf vuurmonden in batterij en reikten de loopgraven tot aan de buitengracht; het bombardement, ter voorbereiding van de algemeene bestorming, kon elk oogenbhk een aanvang nemen.
Maar reeds was de overgave nabij. Verschrikt door een poging om het water uit de grachten te laten afloopen en, volgens hun eigen zeggen, „beweeght, so by de burgers, die tverderf van huere stadt bevreesden, als omdat se so swack van volck binnen waren, dat se de stadt, die anders swack was, niet wel en sagen te beschermen, ende dat se oick onseker waren of men se noch weder sommeren soude ofte niet, ende daerom beter geacht hadden tseecker voor een waen te nemen" berichtten de belegerden tegen den avond van den 22sten October, dat zij den volgenden morgen onderhandelaars zouden zenden ; met het oog daarop verzochten zij tevens tot zoo lang staking der vijandelijkheden.
Behoeven we nog te vermelden, dat Maurits van geen uitstel weten wilde ? Slechts indien men terstond wenschte te onderhandelen, — dus dreef hij den onthutsten vijand in het nauw — kon er nog van een verdrag sprake zijn. Dit heten de Spanjaarden zich geen tweemaal zeggen* Nog voor middernacht hadden zij „tseecker voor
1) Dtjyck; n, blz. 398.
7



98
db „tuin der nederlanden" gesloten.
een waen" genomen en de vesting aan den prins overgeleverd op dezelfde voorwaarden, die zij drie dagen geleden hadden afgeslagen 1).
Ootmarsum was toen reeds in Staatsche handen. De regimenten van Solms en Duvenvoorde, die den 19den October, toen Maurits zich voor Oldenzaal legerde, doorgemarcheerd waren*), hadden zich nog dienzelfden dag onder de bevelen gesteld van den Drost van Salland; het belegeringsgeschut — vier halve kartouwen — was eerst den volgenden ochtend uit de legerplaats bij Oldenzaal vertrokken en des middags voor Ootmarsum aangekomen. Onmiddellijk daarop werd de stad opgeeischt, doch de bevelhebber scheen niet aan overgave te denken ; hij weigerde alle onderhandelingen en zocht door onafgebroken levendig vuur de aanvallers op een afstand te houden, wat hem zoolang het dag was mocht gelukken. Maar niet zoodra werd het avond, of de Staatschen beijverden zich den verloren tijd in te halen, met het verrassende resultaat, dat men bij het aanbreken van den morgen met vrucht kon overgaan tot de algemeene beschieting. Nu was de strijd spoedig beslist. Na twaalf schoten reeds verzochten de Spanjaarden te onderhandelen 3), en toen de Drost hun een door Maurits ge-
1) Missive van de Gedeputeerden te velde aan de Staten Generaal, d.d. 22 Oct. 1597, ,,'s naghts ten twaalf uuren voor Oldenseel".
2) Zie boven, blz. 95.
3) In een brief aan de Staten Generaal, d.d. 22 October 1597, waarin Maukits de verovering van Ootmarsum meldt, schrijft hij o. a. : „naardat drie volleen daar op geschooten geweest, hebben die van 't Guarnisoen begeert met ons te parlementeeren". Zie Bijlagen.
Volgens Duyck II, blz. 396 was er nog een tweede sommatie aan voorafgegaan.



DE „TUIN DER NEDERLANDEN" GESLOTEN.
99
zonden afschrift van het Enschedé'sche accoord voorhield, legden zij zich daar zonder veel bezwaar bij neer.
Door den trompetter van den Drost begeleid, vertrok het garnizoen, een vendel van honderdtwintig man, des middags over Losser naar den Rijn. Weinige oogenblikken later rukte een Staatsche compagnie de stad binnen, terwijl het regiment van Solms met het geschut naar Oldenzaal terugkeerde ; de Drost en Duvenvoorde voegden zich den volgenden dag, 22 October, eveneens bij de hoofdmacht. Bij het beleg van Oldenzaal hebben deze regimenten echter geen dienst gedaan; ze hadden ternauwernood hunne legerplaatsen betrokken, toen ook hier de beslissing viel.
In vijf dagen meester van Twente ! Vanwaar dat plotselinge keeren der fortuin ? Men zocht de oorzaak in het plunderen en verbranden van Bredevoort, maar vond die verklaring toch onvoldoende, en velen zullen de meening van Duyck gedeeld hebben, dat de graaf van den Bergh zijn onderbevelhebbers op het hart had gedrukt „heur compagnien ongedevahseert over Rijn te doen brengen, om hem also sijn regiment te conserveren, terwijle sijn Stadthouderampt in d'asse liep" 1). Zoo was het inderdaad. Tot voor korten tijd nog koesterden de Spanjaarden de hoop, dat de kardinaal hen niet in den steek zou laten ; zij schreven het uitblijven van hulp uitsluitend toe aan het beleg van Amiens en hadden met ongeduld uitgezien naar de tijding, dat de strijd om die vesting beslist was en de daardoor vrijgekomen troepen over de Maas
1) Duyck n, blz. 400.



100
DB „TUIN DER NEDERLANDEN" GESLOTEN.
rukten. Zoolang zij hierop vertrouwden, hadden zij den moed niet opgegeven; thans echter was hun die illusie benomen. Het bericht van den val van Amiens, dat hen in de laatste dagen van September zal bereikt hebben1), gewaagde niet van naderende hulpbenden en weldra werd alle twijfel opgeheven door een brief van den kardinaal aan den graaf van den Bergh, „hem afsegghende alle hope van ontset, ende belastende zijne persoon ende krijghsvolck, om den Coninck op andere plaetsen ende met beter gheleghentheydt dienst te doen, in gheen ghevaer te stellen, maer bij tijdts naer eerlijck verdrach te trachten" 2).
Het is duidehjk, dat Albertus met deze order het Noorden feitelijk gewonnen gaf. En waarlijk, hij kon niet anders ! De wanhopige pogingen tot redding van Amiens, waarvoor een leger van twintigduizend man was bijeengebracht, hadden te veel van zijn krachten gevergd. Gelukkig voor hem waren ook de Fransehen geheel uitgeput en toonde Hendrik IV zich na het zooeven behaalde succes niet langer afkeerig van een eervollen vrede ; het zou er anders voor Spanje bedenkehjk uitgezien hebben. Zelfs nu nog, tegenover de rebellen alleen, kon de kardinaal zich in het Zuiden nauwelijks handhaven8).
Zoodra de Franschen aftrokken, had hij zich met alle beschikbare troepen Noordwaarts gewend, naar Brabant en Vlaanderen, waar de garnizoenen der Staatsche
1) Den 19den September gaf de stad zich over; Mattoits vernam het den 29sten.
2) Van Rbyd, Bk. XIV, blz. 547.
3) Volgens het getuigenis van Tassei, i, Vm, p. 572, bij Fruin, Tien jaren, blz. 308, noot.



DE „TUIN DER NEDERLANDEN" GESLOTEN.
101
grensvestingen gedurende zijn afwezigheid vreesehjk hadden huisgehouden. De gouverneurs van Oostende, Bergen op Zoom en Breda bereidden zich voor op een beleg en waarschuwden den Raad van State, die onverwijld in de bedreigde steden de ammunitie en vivres het aanvullen en in Zeeland en Dordrecht troepen gereed hield om hulp te verleenen, waar het noodig mocht blijken *).
Men had echter het gevaar overschat. Het offensief optreden der Spanjaarden bleef beperkt tot een tweetal aanslagen op Bergen op Zoom, die tijdig ontdekt en verijdeld werden 2); van een aanval op Oostende, waar de kardinaal zijn hart op gezet had, moest ter elfder ure zelfs geheel worden afgezien. Na een reeks verontrustende berichten, waaruit ten stelligste viel op te maken, dat een beleg aanstaande was, ontving de Raad van State den 19den November een brief van Norris, den gouverneur van Oostende, „daerby hij (schreef) van 't vertreck van den Cardinaal van Brugge, ende dat (deze) sijn volck in de garnizoenen hadde gelegt; hebbende oversulcx Oostende genoegsaem geheel verlaten" 3).
Te trachten de berooide bevolking van Vlaanderen en
1) Resol. van den Raad van State, November 1697, passim.
De offervaardigheid van de Staten van Holland, die naar aanleiding van een door den Raad van State tot hen gericht verzoek om Breda van vivres te voorzien, uit eigen beweging op zich namen ook voor de andere steden te zorgen, verdient afzonderlijke vermelding. Resol. Raad van State, 14 Nov. 1697.
2) Brieven van Bax, vermeld in de Resol. Raad van State, d.d. 14 en 19 Nov. 1597.
3) Resol. Raad van State, 19 Nov. 1597.
Van Reyd, Bk. XIV, blz. 552, schat het Spaansche leger, dat tegen Oostende oprukte, op achtduizend man.



102
DB „TUIN DER NEDERLANDEN" GESLOTEN.
Brabant voor verdere rampen te vrijwaren, was het eenige wat Albertus overbleef. Tot meer was hij niet in staat.
Maurits was natuurlijk niet onkundig gebleven van hetgeen er in het Zuiden voorviel. Hij had zich evenwel door de alarmeerende berichten van den Raad van State, die reikhalzend naar zijn terugkeer uitzag, niet van zijn stuk laten brengen en den veldtocht rustig voortgezet.
Nog altijd was Lingen, een grensplaats, buiten het eigenlijke gebied der Vereenigde Provinciën aan den rechteroever van de Eems gelegen, in Spaansche handen en het scheen, dat Frederik van den Bergh dit laatste steunpunt voor zijn gezag in het Noorden niet gemakkelijk zou prijsgeven. Hij zelf voerde er het bevel over een garnizoen van vijfhonderd voetknechten, waaronder zijn eigen vendel, en vijftig ruiters; de stad en het daaraan grenzende kasteel waren bewapend met tien stukken vestinggeschut en beschikten over een voldoenden voorraad ammunitie, ook voor de handvuurwapenen. Deze strijdmiddelen waren voor een stadje als Lingen zeker niet gering ; een aldus toegeruste vesting van dezen omvang had ongetwijfeld krachtigen tegenstand kunnen bieden, indien ook de verdedigingswerken aan redehjke eischen hadden voldaan. Maar in dit opzicht was de toestand minder bevredigend. De wallen en grachten waren slecht verzorgd en dientengevolge zoo weinig te vertrouwen, dat de graaf, zoodra hij een beleg kon voorzien, besloot in allerijl twee groote ravelijnen en verscheidene kleinere versterkingen rondom de stad te laten opwerpen, een maatregel waardoor het weerstandsvermogen der vesting



DB „TUIN DBB NEDERLANDEN" GESLOTEN.
103
ontegenzeggelijk belangrijk vergroot werd; bet spreekt echter vanzelf dat' men in enkele weken het verzuimde niet geheel kon goedmaken. Nog een tweede omstandigheid, de hgging van het stadje „700 passen vande Eemse in een sandtberchachtige landouwe alomme seer verheven, maer alles naer de stadt ende thuys afloopende ende nedersackende, sodattet bijnaest als in een valleije leyt" x), zou bovendien de verdediging niet weinig bemoeilijken. Neemt men ten slotte nog in aanmerking, dat er blijkens het laatste schrijven van den kardinaal geen kans bestond op hulp van buiten, terwijl in verband daarmee aan den opperbevelhebber gelast was er in de eerste plaats naar te streven zijn troepen ongedeerd uit het vuur te brengen2), dan kan men zich voorstellen in welke stemming de Spanjaarden den aanval tegemoet zagen.
Hoe geheel anders was de geest bij de Staatschen! Met de verovering van Twente was alle bezorgdheid, of men nog vóór den winter den veldtocht zou kunnen beëindigen, verdwenen. Ofschoon men de benarde positie der Spanjaarden niet kende en verwachten mocht, dat zij hun laatste vesting hardnekkig zouden verdedigen, ging het zegevierende leger, verlangend om zijn taak te voltooien, opgewekt en zonder aarzelen voorwaarts. Ook de prins vertrouwde, dat het krijgsgeluk hem tot het einde zou blijven begunstigen; bij schatte echter de moeilijkheden niet gering en verzuimde niets wat het welslagen der onderneming kon bevorderen.
De marsch der troepen, en, vooral, het overbrengen
1) Duyck n, blz. 411.
2) Zie boven, blz. 100.



104
DB „TUTN DER NEDERLANDEN" GESLOTEN.
van het geschut en den trein werden met de grootste zorg voorbereid. Nadat reeds den 23sten October, terstond na den aftocht van het Spaansche garnizoen uit Oldenzaal, een afdeeling pioniers en timmerheden begonnen was den weg naar Noordhorn te verbeteren en de brug over de Dinkel te versterken, werd den dag daarop de Drost van Salland met tien eskadrons cavalerie en zes compagnieën van het Friesche voetvolk vooruitgezonden met de opdracht tot de Eems voort te rukken, de geheele streek nauwkeurig te verkennen en den marschweg zoo goed mogelijk in orde te maken. Bovendien moest hij beneden Lingen een schipbrug over de Eems laten slaan, waartoe hij de beschikking kreeg over nagenoeg alle in het leger aanwezige timmerheden; de benoodigde schepen, balken en planken zouden in de naburige dorpen gerequireerd worden.
Na zooveel voorzorgsmaatregelen ondervond het leger op zijn tocht naar Lingen weinig tegenspoed. Wel zal Maurits enkele benauwde oogenblikken doorleefd hebben, toen hem bij aankomst aan de Eems bleek, dat de schipbrug alleen voor het voetvolk zou kunnen dienen1), maar ook deze moeihjkheid was weldra uit den weg geruimd. De ruiterij, de wagens en het geschut reden achtereenvolgens op een ondiepe plaats door de rivier heen en bereikten zonder ongelukken de overzijde.
Intusschen was de fortniin niet in alle opzichten op de hand der Staatschen. Wij zagen reeds2), hoe de prins
1) Men had, waarschijnlijk tegenvolge van gebrek aan materiaal, do schuiten niet op de gewone wijze evenwijdig naast elkaar, doch „endeling aen een geleyt". Duyck ii, blz. 411.
2) Blz. 92.



db „tuin der nederlanden" gesloten.
105
na de verovering van Bredevoort twaalf kanonnen en een groote hoeveelheid ammunitie per schip naar Lingen had gezonden. Sedert waren ruim twee weken verloopen; men mocht dus aannemen, dat de schepen — zoo ze er al niet waren — binnenkort zouden aankomen. In deze verwachting zag men zich echter deerlijk bedrogen. Door gestadigen tegenwind opgehouden, bevond de vloot zich volgens de laatste berichten pas ter hoogte van Harhngen x) ; het zou zeker nog verscheidene dagen duren, eer zij hare bestemming bereikte.
Hierdoor kwam men in ernstige ongelegenheid. Het beleg uit te stellen tot de komst der vloot was met het oog op het jaargetijde — het was inmiddels 29 October geworden — niet geraden. Maar zou men, aan den anderen kant, met slechts twaalf vuurmonden en een munitievoorraad, die voor Oldenzaal bedenkelijk geslonken was, veel kunnen uitrichten ? Maurits, die immers niet wist, hoe het bij den vijand gesteld was, maakte zich daaromtrent geen illusies. Hij achtte het zelfs uitgesloten, dat hij met zoo geringe hulpmiddelen de stad tot overgave zou kunnen dwingen en meende voorloopig te moeten volstaan met de voorbereiding tot den beslissenden strijd, die eerst zou plaats hebben, als de versterking aangekomen was. Met dit doel ging hij tot den aanval over. De cavalerie werd in de omliggende dorpen ingekwartierd; de infanterie, waarbij zich een paar dagen later nog zeven vendels uit Friesland zouden
1) Brief van Johan van Gendt, gedeputeerde van Gelderland, aan Kanselier en Raden, d.d. 30 October, 1897. Brieven uit en aan het Hof, no. 7693.



106
DB „TUIN DER NEDERLANDEN" GESLOTEN.
voegen, legerde zich om de vesting en spoedig was het werk aan schansen, loopgraven en batterijen in vollen gang. De Spanjaarden deden wat zij konden om de insluiting te beletten, maar noch het overstelpende musketen geschutvuur, dat zij dag en nacht onderhielden, noch hun vermetele uitvallen vermochten den arbeid der Staatsche pioniers te stuiten. In weinig tijds was de stad geheel met schansen omgeven en stond de artillerie in stelling, gereed om de gravers bij het voorwaarts dringen te steunen. Daar men echter zuinig moest zijn met de ammunitie, was die steun aanvankelijk van weinig beteekenis, zoodat men niet dan ten koste van aanzienlijke verhezen en dan nog zeer langzaam vooruitkwam. Eerst den 5den November, toen een konvooi, dat den 30sten October naar Zwolle gezonden was, „om in allen gevalle van daer noch een goede quantiteyt cruyt ende scherpen te halen" x), met een voorraad, toereikend voor 1900 schoten, in de legerplaats terugkeerde, werd dit anders. „Ons volck", zoo konden twee dagen later de gedeputeerden te velde aan de Staten Generaal melden, „ons volck is met de spade in drye van des vyands ravelijnen, daar van den vyant eene heeft gequiteert, sulx dat men in een dagh of twee middel zal hebben om den vyant het water van syne graf ten, zoo van het vleck als van het casteel, te beneemen" 2).
Op dit tijdstip was het lot der stad feitelijk reeds beslist. De Spanjaarden zelf achtten haar onherroepehjk verloren en wenschten niets hever dan een eervollen af-
1) Duyck H, blz. 412.
2) Missive van de gedeputeerden aan de Staten Generaal, d.d. 7 Nov. 1697.



DB „TUIN DBB NEDERLANDEN" GESLOTEN.
107
tocht. Maar Maurits gaf hun daartoe vooreerst geen gelegenheid. Gedachtig aan de trotsche en clikwijls spottende antwoorden, op vorige sommaties ontvangen, wilde hij de vesting, „die de Gouverneur selfs te beschermen verkozen hadde", niet opeischen zoolang zij het nog één dag zou kunnen uithouden 1). Hij bleef dus bij zijn oorspronkelijk plan en zette, in afwachting van de versterking, die eindelijk in aantocht was, het belegeringswerk stelselmatig voort. Nu ontspon zich een verwoede strijd, waarin de belegerden, uitnemend geleid door hun dapperen aanvoerder, zich schitterend gedragen hebben. Met een zekere nederlaag voor oogen, enkel strijdend om hun krijgsmanseer, die niet gedoogde, dat zij zich zonder voorafgaande sommatie overgaven, „weerden (zij) sich uytte Ravalinen op het uyterste, soo seer oock"» verhaalt van Reijd 2), „dattet punct met schieten ofte graven weerloos werdende, sy terstont een weynigh te rugghe weecken, afsnijdende met een nieuwe graft het ghene bedorven was, ende een nieuwe punt binnen opwerpende". En toen zij ten slotte door de hardnekkige aanvallen der Staatschen uit alle buitenwerken verdreven waren, maakten ze zich gereed om binnen de vesting aan bombardement en stormaanval het hoofd te bieden.
Die laatste worsteling zou Maurits hun echter besparen. Den 12den November, drie dagen na de aankomst der lang verbeide versterking, eischte hij de stad op. De grachten waren toen zoo goed als droog ; op meerdere plaatsen reikten loopgraven en galerijen tot de wallen,
1) Van Reyd, Bk. XTV, blz. 546.
2) t. a. p.



108
DB „TUIN DBB NEDERLANDEN" GESLOTEN.
en even te voren had een korte kanonnade uit vierentwintig vuurmonden aangekondigd, dat de beslissing op handen was. Geen wonder dus, dat graaf Frederik het „eerlijck verdrach", waarnaar hij van den beginne af gestreefd had, en dat Maurits hem thans grootmoedig aanbood, zonder veel tegenwerping aannam. Op vrijwel dezelfde voorwaarden, als bij vroegere gelegenheden overeengekomen waren, ging de laatste Spaansche vesting benoorden den Rijn in Staatsche handen over.
Hiermede was de taak, die Maurits zich gesteld had, voltooid. Nog enkele schikkingen omtrent de verdeehng der troepen en het leger brak op, om zoo spoedig mogelijk naar de garnizoenen terug te keeren; twee compagnieën voetvolk bleven achter ter bezetting van het kasteel. Het geschut en de overgeschoten ammunitie werden op wagens naar de Eems gebracht en zouden verder naar de magazijnen verscheept worden.
De prins, wien de tijdingen aangaande de vijandelijke troepenbewegingen in het Zuiden niet met rust heten, toefde niet langer voor Lingen dan noodig was. Den 15den November, onmiddellijk na den afmarsch van het laatste vendel, haasstte hij zich langs de snelste route — over Zwolle en van daar per schip tot Spaarndam — naar Holland. In den middag van den 19den kwam hij in Den Haag, waar men toen juist van den gouverneur van Oostende vernomen had, dat het Spaansche leger ontbonden was.
De mare, dat het pleit gewonnen was, wekte algemeen groote geestdrift. „Het Lant", zegt van Reijd 1), „was
1) Bk. Xrv, blz. 548.



db „tuin dbb nederlanden" gesloten.
109
vol onuytsprékelijcke blijdtschap, ende van beghin des oorloghs en badde Godt noyt beerlijcker verlossingbe ghegunt, want al het ghene wat aen d'Oostzijde des Rhijns lagh, gheheel Vrieslandt, Overijssel, Omlanden, ende die Graefschap Zutphen, hadden hen vorders anders gheen onghemack van den oorlogh te draghen, dan dat sij wat meerder schattinghe moesten gheven, als in tijde van vrede, om het krijghsvolck te betalen, wesende andersints van des vyandts dwangh ende brandtschat t'eenemael bevrijet". Negen steden en vijf kasteelen waren in een veldtocht van ruim drie maanden genomen ; bijna een vierde van het gansche gebied der Zeventien Provinciën was op de Spanjaarden veroverd x).
En dit alles — het werd door ieder erkend — was in de eerste plaats het werk van Maubits. In plechtigen optocht gingen de Staten Generaal en de Raad van State hem verwelkomen en gelukwenschen met de overwinning, die zijn toeschreven aan zijn „neerstich ende sorchvuldich beleydt"2). Zelfs zijn tegenstanders brachten hem hulde. Meerbeeck 8) spreekt onverholen zijn bewondering uit; Carnero 4) roemt hem als een der bekwaamste veldheeren van zijn tijd.
Maar meer dan eerbetoon der regeering en lof van den vreemdeling treft ons de hartelijke ontvangst, hem door de dankbare burgerij bereid. „Al zocht hij de gunst der menigte niet", we zeggen het Fruin gaarne na6),
1) Van Meteben, Bk. xix, fol. 366.
2) Resol. Staten Generaal en Raad van State, 20 Nov. 1597.
3) Blz. 890.
4) Cap. xxi, p. 421. 6) Tien jaren, blz. 303.



110
DB „TUIN DEE NEDERLANDEN" GESLOTEN.
„zij kwam hem met haar toejuiching en bewondering tegemoet. In haar achting verwierf hij zich een rang ver boven dien van alle regenten en staatsdienaars, boven Oldenbarnevelt, boven Willem Lodewltk en de overige veldheeren; naast de Staten werd hij de vertegenwoordiger des lands ; hij vervulde bijna de plaats, die eens zijn vader bekleed had".
In de vereering en de hefde, hem als vergelding voor zijn onschatbare diensten door het volk geschonken, vond Maurits zijn schoonste loon.



B IJ L A G E N.
I. Verhaal van een ooggetuige over het gevecht bij Turnhout 1).
Den edelen, eerentfesten ende gestrengen Arnaut van Groenevelt, Overst des Stifften regiments ende gouverneur der stadt Nijmegen, mijnen welgunstigen heer ende vrundt, tot Nijmegen.
Edelen, eerentfesten, gestrengen oversten, lek en heb niet connen verhalden U. E. te adverteren die heerheke victorie, die onser Heere Godt Sijn Excellencie ende ons verleent heeft, te weeten desen 24 Januarij lestleden, soe heeft S. Exeie gelieft, dat men den vijandt aenvallen soude, waerin onser Heere Godt Sijn Exoie die victorie verleent heeft ende den vijandt geslaegen tussen Tournout ende Herentals, alwaer op de walstadt over die tweeduysent dooden gebleven zijn ende oick allen heur vendels gecregen zijn, te weeten sevendertich vendels ende cornet van Dragon, ende haeren veltheer is doot gebleven met veel capiteinen ende bevelhebbers ende zijn oick noch
1) Deze oopie bevindt zich als bijlage bij een schrijven van overste a. van Groenevelt aan het Hof van Gelderland. (Brieven van het Hof met het kwartier van Nijmegen, no. 10870).



112
BIJLAGEN.
een deel capiteinen ende bevelhebbers gevangen ende over die sevenhondert soldaten, alsoe U. E. brenger dezes sal berichten.
Voorts sal U. E. weeten, dat Sijn Exoie den 25 Januarij smergens het huys te Tournout heeft op laten eyschen ende daernae 12 schoet op heeft laten schieten ende alzoe met accord ingecregen ende den vijandt met haer geweer heeft laten afftrecken ende, zoe 't schijnt, zoe sullen wij van daege optrecken, een ieder naer zijn garnisoen toe, ende verhoepe over een dach ofte vier bij U. E. te wesen ende sal U. E. alsdan van alles breeder berichten. Hiermede U. E. in schuts des Almachtigen bevelende,
Tournout, den 26 Januarij 1597 stylo novo. onder stondt: U. L. dienstwilhge vrundt
H. Schaepf.
II. Brieven van Prins Maurits.
Copie.*)
Edele, enz. Op gisteren morgen zijn we met alle het volck van oorloghe gemarcheert ende denselven avont hoewel niet sonder groote moyete gecommen tot Rayels, vanwaer wy gisteren morgen voorts geruckt zijn tot Turnhoudt, ende also den vyandt tselve vernemende hem
1) Brieven uit en aan het Hof, No. 76006. (Rijksarchief in Gelderland).Het adres ontbreekt.



BIJLAGEN.
113
uyt syn voordeel ende trencheen alhier hadden vertrocken ende begeven opten wech naer Herentaels, soo hebben wy goetgevonden gehadt hem stracx metter daet te vervolgen, maar alsoo het voetvolck door het gestadich marcheren seer vermoeyt synde sich niet bij tijts bij de cavaillerie en konde vougen, soo hebben wy met advys van onse beminde neven de Graven van Hoenloo ende Solms, ende andere krijchsoversten goetgevonden mette cavaillerie alleene op den viandt te doen treffen, doende ondertusschen het voetvolck mede na marcheren, sooveel mogelyck was. Twelck door Godes hulpe soo wel is gesuccedeert, dat de viandt van het meerendeel van syne cavaillerie, twelck waren vyff compaignien, verlaten synde, naer eenige resistentie by hem gedaen eyntelyck inde vlucht is geslagen geweest, hebbende op de plaetse gelaten den Grave van Warax ende een groot getal andere soo officieren als soldaten ende daerbeneffens een groote menichte gevangen, synde de resterende teenmale verstroeyt ende gecüssipeert, sulcx dat wij oorsake hebben Godt Almachtich voor soo goeden succes te dancken.
Desen morgenstont hebben wy die van tcasteel alhier mede doen delogeren by appointement. Waeraff wy U. E. wel hebben willen verwittigen. Hiermede, enz. Uyt Tumhoudt, den 26en January 1597.
Onder stont,
Maurice de Nassau.
Post scriptum.
U. E. sal geheven deze aen myn heeren de Generale Staten te communiceeren ende daerby te vougen dat wy



114
BIJLAGEN.
in dese nederlage hebben becomen XXXVIII vendelen ende een cornette, ende bynae aUe het voetvolck doodgesmeten. Hoopende morgen wederom van hier te vertrecken naer Geertruidenbergh.
Miss. aan de St. Gen., dat. 27—, recep. 30 Augusty 1597.
Edele, enz. Ondertusschen wy alhier syn verwachtende de resolutie van U. E. op tgene wy deselve bij den Raedtsheeren Jo. Casln van der Hel ende Mr. Franc Duc versocht hebben aen te dienen, ende bevindende dat wy ondertusschen noch alhier, noch elders, nyet en connen uytrechten, ende dat den vyandt deselve middelen gelaten worden omme de licenten ende tollen van den Rhyn te genyeten, die hij te voren heeft genoten, ingevalle de stadt ende tcasteel van Meurs in U. E. handen nyet en wordt gereduceert, aengesien deselve nyet meer als een halve ure van Cammilleschantze is geleghen, ende dat hy naer ons vertreck van hier altoos middel sal hebben deselve schantze wederomme tot zynen wille te kryghen ende te fortifieren ofte een ander bequamer op te doen maecken, soo hebben wy goetgevonden hem tzelve, ondertusschen wy de voorsz. uwe E. antwoorde verwachten, te beletten, ende syn tot dien eynde ghisteren van hier getrocken met eenige ruyteren ende knechten omme de voorsz. stede ende casteel te besichtighen, dewelcke wij zulcx hebben gestelt gevonden, dat wy verhopen,
1) Ms. Algemeen Rijksarchief, Lias loopende.



BIJLAGEN.
115
ingevalle den vyandt deselve nyet en compt secoureren, dat wy se met Godts hulpe binnen weynicb daghen in U. E. gehoorsaemheyt sullen reduceren, waeromme wy geresolveert syn tegens morghen van hier op te trecken, ende de voorsz. onze resolutie int werck te stellen, twelck wy noodich gevonden hebben ü. E. te adverteren. Biddende hiermede, enz.
Int leger voor Rhynberck, den XXVIIen Augusty 1597.
U. E. dienstwillige vrundt, Maurice de Nassau.
Van deghene, die uyt de voorsz. stede gecommen syn, syn wy bericht, dat omtrent achthonderd mans daerbinnen syn, van alle natie ende diversche compaignien, zonder commandeurs, uytgenomen den Gouverneur ende eenen Alferez. Den vyandt, geweest hebbende ontrent tweeduysent dry hondert mans te voet ende acht cornetten peerden inde Voogdye van Geldern, is wederomme te rugge over de Maze getrocken, maer en connen tot noch toe nyet weten, tot wat intentie.
Miss. aan de St. Gen., dat. 29 Aug., recep. 2 Sept. 1597.!)
Edele, enz. Wy hebben verstaen, dat U. E. opt versouck, dat wy deselve door de Raetsheeren Jo. Casyn van der Hel ende Mr. Franc Ducq gedaen hebben,
I) Ma. Algemeen Rijksarchief, Lias loopende.



116
BIJLAGEN.
omme met noch hondert tzeventich wagens promptehck voorsien te worden, geresolveert zouden hebben maer hondert twintich te senden, waerop wy nyet en hebben connen naelaten U. E. te adverteren, dat wy het voorsz. punct van de wagens zoo precis ende nauw hebben genomen als mogelick is, ende dat wy naer voorgaende behoorlicke ende naerstighe calculatie bevonden hebben, dat het nyet moghelick en sal wesen met min als met het voorsz. getal van 170 te doen marcheren, tghene wy vannoode sullen hebben tot tghene wy voorder tot der landen dienst sullen mogen aen der handt nemen. Versoucken daeromme Ü. E. anderwerf! vrundtehck te willen ordre stellen, dat de voorsz. wagens by den wagenmeester aangeteeckent ende ons nyet eer dan tegens dendach, die wy hem sullen bestemmen, overgesonden worden. Want tghene wy tegens dese stadt voorgenomen hebben, noch vyff ofte zes daghen langer als wy estimeren, soude moghen aenloopen. Maer ingevalle den voorsz. wagen meester deselve albereedts hadde aengenomen, vinden wy voor traedtsaemst, dat hy hem daermede tegens over Doesburch begheve ende aldaer naerder ordonnantie van ons verwachtte. Ende alzoo der landen dienst tzelve alzoo is vereyschende, willen wy verhopen U. E. sullen daerinne gheene zwaricheyt maecken,
Ende hiermede, enz. Int legher voor Meurs, den 29 Augusty 1597. U. E. dienstwilhge vrundt,
Maurice de Nassau.



BIJLAGEN.
117
Miss. aan de St. Gen., dat 3—, ree. 7 Sept. 1597. *)
Edele, enz. Vrydach lestleden syn wy met dese armade voor dese stadt Meurs gecommen ende hebben deselve belegert ende met loopgraven zulex geapprocheert, dat wy op drye plaetsen de stadtsgraften begonsten te vullen, twelck die van binnen bemerekende, hebben ghisteren den tweeden deser eenen tromslager uytgesonden ende met ons begheert te parlementeren, twelck achtervolgende wy den heere van Ghistelles ende den Capn. Ingenhatjs binnen hebben gesonden, tegens twee andere, die den Gouverneur tot ons uytsondt, ende hebben naer communicatie geaccordeert de articulen, waerafE wy U. E. hierbeneffens copie overseynden, achtervolgende dewelcke den voorsz. Gouverneur ende garnisoen, wesende starek omtrent achthondert man, desen dach syn uytgetrocken, ende ons de stadt ende tcasteel in handen gestelt hebben. Ende alsoo wy voortaen alhier anders nyet dan de wagens, waerafE wy U. E. in onze voorgaende gescreven hebben, syn verwachtende omme onze voorgenomene entreprinse te achtervolghen, ende met Godts hulpe ten eynde te brenghen, zoo versoucken wy U. E. vrundtehek, ingevalle het getal van hondert tzeventich wagens nyet geheel naer Arnhem ofte Doesburch gesonden is, terstondts te willen ordre stellen ende te doen beneerstigen, dat het voorsz. getal volcommentlick ende in dihgentie overgesonden worde, want wy zonder deselve nyet en sien voorts te commen, ofte yet vruchtbaerhcx te verrichten, aengesien de waghens, althans alhier
1) Ms. Algemeen Rijksarchief, Lias loopende.



118
BIJLAGEN.
wesende, qualicken geatteleert syn ende het weder voortaen zoo contrarie valt, dat nyet moghehck en soude wesen, zonder de voorsz. wagens voorts te commen, ende verwachtende hierop U. E. antwoordt willen wy deselve hiermede, Edele, enz. den Almogenden bevelen.
Int leger voor Meurs, den 3en Sept. 1597.
U. E. (uenstwilhge vrundt, Maurice de Nassau.
Naer dato deser hebben wy den heer van Loenen versocht, hem in persoon naer den Hage te begheven, ende U. E. de gelegenheyt deses legers, ende wat alhier gepasseert is particuherhck te onderrichten, versouckende U. E. hem te willen geloove gheven ende ordre stellen, dat de penningen tot onderhoudt ende betalinghe van dit leger ten eersten herwaerts gesonden worden.
Miss. aan de Staten Generaal, dat. 6 Sept., ree. 11 Sept. 1597. *)
Copie.
Edele, enz. Wy en konnen niet nalaten UEd. te adverteeren, dat wy, zeedert wy te velde syn geweest, tot nogh toe met penninghen soo voor ordinaris als extraor<linaris onkosten voorsien syn geweest, alsoo dat niet alleenlyk de Gecommitteerde Raden van Staten, alhier
1) Ms. Algemeen Rijksarchief.



BIJLAGEN.
119
wezende, haar credit voor zekere somme verstreckt, maar ook wy alle onze gereede penningen, die wy alhier gehadt hebben, daar toe uitgereykt hebben. Ende alsoo Uwe Ed. genoegsaam kennelyk is, dat omme 't volck van oorloghe te velde in ordre ende discipline te houden, hooglyk van nooden is, dat se met behoorlyke betalinghe voorzien ende alle extraordinaris kosten, soo voor arbeyders als leeninge voor de trekpaerden, gefurneert worden, soo versoeken wy Uw Ed. hiermede vruntelyk terstont aan de Provinciën te willen schrijven ende deselve vermanen, dat elk 't gene op haarluyder repartitie verscheenen is, furneere, opdat wy het voorsz. volck tot haarluyder respective repartitie staende, in den goede wille, die sy tot nogh toe in der Landen dienste ghetoont hebben, mogen onderhouden.
Morgen syn wy geresolveert, soo 't Godt belieft, met dit leeger van hier op te trecken, ende ons daermede naar Grol te begeeven, verhopende donderdag naestkomende voor de voorsz. stadt aan te komen, omme te proeven hetgeene ons Godt verder sal gunnen, waertoe wy hetgeene in ons vermogen is niet en sullen sparen, alsoo wy ook niet en twyfielen off Uw Ed. sullen ons daar inne goetwilhghlyk, met de middelen daetoe noodigh wesende, secondeeren.
Ende hiermede, enz.
In 't leeger voor Meurs, den 6en Sept. 1597.
w. g. Maurice de Nassau.



120
BIJLAGEN.
Miss. aan de St. Gen., dat. 28—, ree. 30 Sept. 1597. *)
Edele, enz. Naerdat wy in de wallen ende bollwercken der stadt Grol begost badden te sapperen ende niineren, heeft de Gouverneur Graeff Johan van Limborch ende Bronckhorst, heere tot Styrumb, uytgesonden, omme met ons in accoord te commen ende de voorsz. stadt in onzen handen te stellen, twelck achtervolgende wy S. L. dese hierby gaende articulen geproponeert hadden, maer alsoo de capiteinen ende tcryghsvolck deselve nyet en wilden accepteren sonder de peerden, cornetten ende vendels, hebben wy hen deselve omme tyt te winnen, ten lesten geaccordeert, waerop gevolght is, dat den welgedachten Grave van dage naer den noen met twaelff vendelen voetvolex ende drye cornetten ruyteren uytgetrocken is, waeraff wy den Almogenden syn dankende. Sy hebben haren wech van hier op Ammerlo genomen, omme van daer voorts ter naester plaetse onder den vyandt geleghen over de Maze te trecken, met belofte den Coninck op deze syde derselver riviere in drye maenden nyet te dienen. Waeraff wy U. E. hebben willen adverteeren, ende hiermede, enz.
Lat leger voor Grol, den 28 Sept. 1597. U. E. dienstwilhge vrundt,
Maurice de Nassau.
1) Ms. Algemeen Rijksarchief, Lias loopende.



BIJLAGEN.
121
Copie des Briefs van Syn Excie gheschreven aen de generale Staten der vereenighde Nederlandtsche Provintien, inhoudende waerachtighe verklaringe van de veroveringhe der stadt ende 't casteel van Breefoort, gheleghen in 't Graefschap Zutphen. Gheschiet den 9 October 1597. Tot Delft bij Jan Andriesz. x)
Copie.
Edelen, etc.
Desen morghen hebben wy de Stadt ende 't Casteel van Breevoordt begonst te beschieten ende deselve na eenighe voleen doen opeysschen, maer alsoo den vyandt weygherde met ons te parlementeeren, hebben wy onse Batterye doen continueeren, totdat wy genoechsaem Bresse gemaect hadden, 't welck den vyandt merckende heeft den Trommel doen slaen ende den hoet opgesteken, roepende genade, maer ziende d'onse, dat de Bresse goet was, syn opghestegen. Ende den vyandt merckende, dat hy niet en conde resisteren, is hy mette Burgherye in 't casteel gheweken, alwaer hy sich in onse ghenade heeft begheven.
Uwer E. moghen voor zeecker daer voor houden, dattet de starckste plaets is,, die wy dese tocht den vyandt afghenomen hebben. Waeraff wy niet en hebben willen naelaten Uwer E. te adverteren, en hiermede, enz. enz.
In 't legher voor Breefoort, den 9 October 1597.
1) Pamflet, Bibliotheca Thysiana, No. 669.



122
BIJLAGEN.
Miss. aan de St. Gen., dat. 16—, ree. 21 Oct. 1597.»)
Edele, enz. Desen dach, naerdat wy met het leger alhier voor Enschede waren aengecommen, hebben wy deselve stadt doen sommeren, ende naerdat de capiteinen Vasogües ende Grootvelt daerover twee persoonen hadden gesonden, omme tgeschut, dat wy met ons brochten, te besichtigen, hebben sy met ons doen handelen, ende de plaetse overgelevert op de conditiën, int bygevoeghde gescrift begrepen2), ende datse op morghen vrouch daeruyt zullen trecken, ende wy syn geresolveert ons morghen insgelycx met het leger naer Oldenzeel te begheven. Waeraff wy U. E. wel hebben willen adverteren, ende hiermede, enz.
Int leger voor Enschede, den 18en Oct. 1597. U. E. dienstwillige vrundt, Maurice de Nassau.
Miss. aan de St. Gen., dat. 22—, ree. 26 Oct. 1597.8)
Edele, enz. Naerdat wy met het leger alhier voor Oldenzeel waren gecommen, hebben wy den Oversten van Duvenvoorde met eenige compagnien ende vier stucken geschuts naer Otmarssum gesonden, ende naer dat drye voleen daerop syn geschoten geweest, hebben die van
i)
2) 1)
Ms. Algemeen Rijksarchief, Lias loopende.
Zie voor het accoord blz. 94.
Ms. Algemeen Rijksarchief, Lias loopende.



BIJLAGEN.
123
tgarnisoen begeert met ons te parlementeeren, welcken volgende wy hen hetzelve appoinctement voorgehouden hebben, dat wy met dien van Enschede gemaect hadden, te weten dat se met heure vendels, wapens ende bagagien souden uyttrecken, ende den Coninck van Spaengien binnen drye maenden aen dese syde der Maze gheenen dienst doen, twelck sy hebben geaccepteert ende syn alsoo op ghisteren daeruyt getogen. Waeraff wy U. E. wel hebben willen adverteren, ende hiermede, enz.
Int leger voor Oldenzeel, den 22en Oct. 1597. U. E. dienstwilhge vrundt, Maurice de Nassau.



I



■
i









■