I^OÖCWljfe XIV
UTRECHT A.OO/TMOEK PRU/ f|Q.50






EEN BRIEF VAN FÉNÉLON AAN LODEWIJK :: XIV OVER ELZ AS-LOTHARINGEN ::






EEN BRIEF VAN FÉNÉLON AAN LODEWIJK XIV OVER :: ELZAS-LOTHARINGEN ::
UTRECHT — A. OOSTHOEK — 1918






TER INLEIDING.
Toen Keizer Napoleon III met zijn leger gevangen genomen was, reisde de staatsman en historicus Thiers de Europeesche hoven af. Hij had toen ook een samenkomst metLeopold Ranke en vroeg hem: „met wien voert gij eigenlijk nog oorlog?" En Ranke antwoordde: met Lodewijk XIV.
Inderdaad, het onrecht, dat Lodewijk pCIV door verovering van den Duitsch-sprekenden en Duitsch-denkenden Elzas, Duitschland ten tijde zijner machteloosheid had aangedaan, was nog niet geboet. En dat Lodewijk XIV, de Zonnekoning, die ook Holland zoo vaak en zwaar bedreigde, door machtswellust gedreven, eindelooze oorlogen voerde, werd niet slechts door zijn vijanden, maar ook door Franschen als grievend onrecht gevoeld.
Het tiranniek bewind verhinderde evenwel elke vrije meeningsuiting, en slechts onder den dekmantel der anonymiteit kon de ontevredenheid haar stem doen hooren. Aldus sprak een der kloekste geesten, van het toenmalige Frankrijk, een man, die, als eens Mazarin en Richelieu, langen tijd de hoop koesterde, Frankrijk's lot te leiden: Fénélon.
Wegens de stoutheid heeft men aan de echtheid van zijn „lettre a Louis XIV" getwijfeld. d'Alembert was het, die hem door den druk (d'Alembert, Werken, Parijs 1821, dl II, pag. 502) der vergetelheid ontrukte. Zijn meening dat het manuscript door Fénélon eigenhandig geschreven



6
was, hebben kundige kenners van handschriftten, zelfs Franschen, bevestigd.
Beslissender is evenwel, dat de in dezen brief geuite meeningen met Fénélon's algemeen bekende opvattingen overeenstemmen; slechts zijn taal wordt, onder bescherming der anonymiteit, dringender, vrijmoediger, krachtiger.
En deze brief met zijn onverbiddelijkheid staat niet alleen. Einde 1695 spreekt Madame de Maintenon in haar briefwisseling met kardinaal Noailles tweemaal van een dergelijken, maar een drie jaar ouderen brief, die ons niet bewaard gebleven is; zij vindt hem goed geschreven, maar te hard: den naam van den schrijver houdt zij, de' vriendin van Fénélon, geheim.
Dit staat dus vast: ingewijden van het Fransche hof, geestelijk hoogstaanden, veroordeelden Lodewijks oorlogen,' die slechts rooftochten waren. Voor hen was en • bleef de verovering van den Elzas een onrecht.
En dit onrecht zouden de Franschen in onze dagen gaarne herhalen, als zij het slechts konden!



Sire,
La personne qui prend la liberté de vous écrire cette lettre, n'a aucun intérêt en ce monde. Elle ne 1'écrit ni par chagrin, ni par ambition, ni par envie de se mêler des grandes affaires. Elle vous aime, sans être connue de vous; elle regarde Dieu en votre personne. Avec foute votre puissance, vous ne pouvez lui donner aucun bien qu'elle désire; et il n'y a aucum mal qu'elle ne souffrit de bon coeur pour vous faire connaftre les verités nécessaires a votre salut Si elle vous parle fortement, n'en soyez pos étonné; c'est que la vérité est libre et forte. Vous n'êtes guère accoutumé a 1'entendre. Les gens accou-
Sire,
Hij, die de vrijheid neemt u dezen brief te schrijven, heeft in deze wereld geen enkel belang. Hij schrijft hem noch uit wrevel, noch uit eerzucht, noch ook uit lust om zich in groote dingen te mengen. Hij draagt u genegenheid toe, zonder dat gij hem kent; hij ziet in u de Godheid. Met al uw macht kunt gij hem geen enkel goed verschaffen dat hij wenscht; en er is geen enkele smart, die hij niet van ganscher harte lijden zou om u de waarheden kenbaar te maken, die voor uw heil noodzakelijk zijn. Als hij harde woorden zegt, wees er dan niet verbaasd over; de waarheid is hard en vrijmoedig. Gij zfjt niet gewoon haar te hooren.



8
tumés a être flattés prennent aisément pour chagrin, pour apreté et pour excès, ce qui n'est que la vérité toute pure. C'est la trahir, que de ne vous la montrer pas dans toute son étendue. Dieu est témoin que la personne qui vous parle le fait avec un coeur plein de zèle, de respect, de fidélité et d'attendrissement sur tout ce qui regarde votre véritable intérêt.
Vous êtes né, Sire, avec un coeur droit et équitable; mais ceux qui vous ont élevé ne vous ont donné, pour science de gouverner, que la défiance, la jalousie, 1'éloignement de la vertu, la crainte de tout mérite éclatant le goüt des hommes souples et rampants, la hauteur et 1'attention a votre seul intérêt.
Depuis environ trente ans, vos principaux ministres ont ébranlé et renversé toutes les
Lieden, die gewend zijn gevleid te worden vatten gemakkelijk als wrevel, verI bittering of overdrijving op, jwaf toch ^slechts zuivere j waarheid is._ Het zou verraad zijn, indien zij u niet in haar vollen omvang getoond werd. God is getuige dat hij, die tot u spreekt, dat doet met een hart vol ijver, eerbied, trouw en verteedering omtrent alles wat uw waarachtig belang raakt.
Gij zijt geboren, Sire, met zin voor billijkheid en recht; maar zij, die u opvoeden, hebben u, als richtsnoer voor regeerings beleid, slechts wantrouwen meêgegeven, en afgunst, afkeer van de deugd, vrees voor iedere buitengewoone verdienste, behagen in méégaande en kruipende lieden, hooghartigheid en zorgvolle aandacht voor uw eigen belang.
Sedert ongeveer dertig jaren hebben uwe voornaamste staatsdienaren alle



9
anciennes maximes de 1'État, pour faire monter jusqu'au comble votre autorité, qui était devenue la leur, paree qu'elle était dans leurs mains. On n'a plus parlé de 1'État ni des régies; on n'a parlé que du roi et de son bon plaisir. On a poussé vos revenus et vos dépenses a 1'infini. On vous a élevé jusqu' au cie|, pour avoir effacé, disaiton, la grandeur de tous vos prédécesseurs ensemble, c'est è dire, pour avoir appauvri la France entière, afin d'introduire a la cour un luxe monstrueux et incurable. Ils ont voulu vous élever sur les ruines de toutes les conditions de 1'État; comme si vous pouvier être grand en ruinant tous vos sujets, sur qui votre grandeur est fondée!
beproefde regelen van bestuursbeleid aan 't wankelen en in schromelijke verwarring gebracht, slechts om uw macht ten top te voeren, uw macht, die de hunnen geworden was, wijl zij in hun handen berustte. Men sprak niet meer van den staat en zijn wetten; men sprak slechts van den koning en zijn goedgunstigheid. Men heeft uw inkomsten en uitgaven eindeloos opgedreven. Men heeft u tot in den hemel verheven, om de grootheid van uw gezamenlijke voorgangers, zooals men zeide, in de schaduw te stellen, dat wil zeggen, om geheel Frankrijk armer .te maken, ten einde aan het hof een tegennatuurlijke en ongeneeslijke weelde in te voeren.
Zij hebben u willen verheffen op de puinhoopen der bestaansvoorwaarden van den staat: alsof gij groot zoudt kunnen zijn,



10
II est vrai que vous avez été jaloux de 1'autorité peut-être même trop dans les choses extérieures; mais pour le fond, chaque ministre a été le maftre dans 1'étendue de sonadministration. Vous avez cru gouverner, paree que vous avez réglé les limites entre ceux qui gouvernaient. IIs ont bien montré au public leur puissance, et on ne I'a que trop sentie. Ils ont été durs, hautains, injustes, violents, de mauvaise foi. Ils n'ont connu d'autre règle, ni pour 1'administration du dedans de 1'État, ni pour les negociations étrangères, que de menacer, que d'écraser, que d'anéantir tout ce qui leur résistait. Ils ne vous ont parlé que pour écarter de vous tout mérite qui pouvait leur faire ombrage. Ils vous ont accoutumé a
terwijl ge uw onderdanen in het verderf stort, uw onderdanen, op wie toch uw grootheid gegrondvest is! Het is waar dat gij, misschien zelfs in te groote mate, in uiterlijkheden aan uw macht gehecht waart; maar in het wezen der zaak was ieder minister geheel en al meester op zijn terrein. Gij regeerdet slechts in zooverre, dat gij de machtsgrenzen tusschen de eigenlijke regeerders afbakendet. Zij hebben het volk hun macht wel getoond, en men heeft haar maar al te zeer gevoeld. Zij waren hardvochtig, hooghartig, onrechtvaardig; zij pleegden geweld en waren onbetrouwbaar. Zij hebben, noch teroprichte der binnenlandsche aangelegenheden noch wat het buitenlandsch beleid betreft, andere regelen gevolgd dan die van bedreiging, verplettering, vernietiging van alles wat hun weerstond. Zij



11
recevoir sans cesse des louanges outrées qui vont jusqu' a 1'idotètrie, et que vous auriez dü, pour votre honneur, rejeter avec indignation. On a rendu votre nom odieux, et toute la nation francaise insupportable a tous nos voisins. On n'a conservé aucun ancien allié, paree qu'on n'a voulu que des esclaves. On a causé depuis plus de vingt ans des guerres sanglantes. Par exemple, Sire, on fit entreprendre k Votre Majesté, en 1672, la guerre de Hollande pour votre gloire, et pour punir les Hollandais, qui avaient fait quelque raillerie, dans le chagrin oü on les avait mis en troublant les régies du commerce établies par le Cardinal de Richelieu. Je cite en particulier cette guerre, paree qu'elle a été la source
hebben u slechts in hun besprekingen betrokken om ieder verdienstelijk man, die hen in de schaduw had kunnen stellen, van u verwijderd te houden. Zij hebben er u aan gewend onophoudelijk overdreven loftuitingen in ontvangst te nemen, die somwijlen op verafgoding gelijken, en die gij, ter wille uwer eer, met verontwaardiging hadt moeten afwijken. Men heeft uw naam gehaat gemaakt, en die van de Fransche natie klinkt al onzen buren onverdragelijk. Men heeft geen enkelen vroegeren bondgenoot behouden, omdat men slechts slaven wilde. Men heeft sinds meer dan twintig jaren bloedige oorlogen ontketend. In 1672 bijvoorbeeld, Sire, deed men u, ter wille uwer glorie en om de Hollanders te straffen die op eenigerlei wijze gespot hadden met de onaangenaamheden, waaraan men hen



12
de toutes les autres. Elle n'a eu pour fondement qu'un motif de vengeance, ce qui ne peut jamais rendre une guerre juste; d'oü il s'ensuit que toutes les frontières que vous aves étendues par cette guerre sont injustement acquises dans 1'origine. II est vrai, Sire, que les traités de paix subséquents semblent couvrir et réparer cette injustice, puis qu'ils vous ont donné les places conquises: mais une guerre injuste, n'en est pas moins injuste, pour être heureuse, des traités de paix signés par les vaincus ne sqnt point signés librement. On signe le couteau sous la gorge; on signe malgré soi, pour éviter de plus grandes pertes: on signe comme on donne sa bourse, quand il la faut donner ou mourir. II
blootstelde toen men in de door Kardinaal de Richelieu ingevoerde handelsgebruiken stoornis bracht, Holland den oorlog verklaren. Ik haal in het bijzonder dezen oorlog aan, wijl hij de oorsprong van alle andere was. Grondslag tot dezen krijg wat slechts wraakzucht en deze kan een oorlog nimmer rechtvaardig maken; waaruit volgt dat alle gebieden, die gij ten gevolge van dien oorlog binnen uwe grenzen trokt, oorspronkelijk op onrechtmachtige wijze verkregen zijn. Het is waar, Sire, dat de betreffende vredesverdragen deze onrechtmatigheid schijnen te bedekken en te herstellen, daar zij u de veroverde landstreken toewijzen: maar een onrechtvaardige oorlog wordt er niet rechtvaardiger op naar mate hij gelukkiger wordt gevoerd. De vredesverdragen, die door de overwonnenen geteekend zijn, wer-



13
faut donc, Sire, remonter jusqu' a cette origine de la guerre de Hollande, pour examiner devant Dieu toutes vos conquêtes.
II estinutile dedirequ'elles étaient nécessaires a votre Etat: le bien d'autrui ne vous est jamais nécessaire. Ce qui nous est veritablement nécessaire, c'est d'observer une exacte justice. 11 ne faut pas même prétendre que vous soyez en droit de retenir toujours certaines places, paree qu'elles servent a la süreté de vos frontières. C'est a vous a chercher cette süreté par de bonnes alliances, par votre modération, ou par des places que vous pouvez fortifier derrière; mais enfin, le besoin de veiller a notre süreté ne nous donne jamais un titre de
den niet vrijwillig geteekend. Men zette zijn handteekening met het mes op de keel: men teekende ondanks zichzelf en slechts om grootere verliezen te vermijden: men teekende zooals men zijn beurs geeft als het om „geld" of „leven" gaat. Men moet derhalve, Sire, tot den oorlog tegen Holland teruggaan, om al uwe veroveringen van God aan een onderzoek te onderwerpen.
Het is nutteloos te zeggen dat zij voor uw rijk noodig waren: het goed van een ander hebt gij nimmer noodig. Waarachtige behoefte is ons enkel een nauwlettende rechtvaardigheid in acht te nemen. Men mag zelfs niet beweren, dat het uw goede recht is steeds zekere streken bezet te houden, wijl zij ter beveiliging uwer grenzen dienen. Deze veiligheid dient gij u door goede verbintenissen te verzekeren, door uw



14
prendre la terre de notre voisin. Consultez la-dessus des gens instruits et droits; ils vous diront que ce que j'avance est clair comme le jour.
En voila assez, Sire, pour reconnaitre que vous avez passé votre vie entière hors du chemin de la vérité et la justice, et par conséquent hors de celui de 1'Évangile. Tant de troubles affreux qui ont désolé toute 1'Europe depuis plus de vingt ans, tant de sang répandu, tant de scandales commis, tant de provinces saccagées, tant de villes et de villages mis en cendres, sont les funestes suites de cette guerre de 1672, entreprise pour votre gloire, et pour la confusion des faiseurs de gazettes et de médailles de Hollande. Examinez, sans vous flatter,
bezadigdheid, of door het versterken der plaatsen binnen uwe grenzen; de plicht voor onze veiligheid te waken geeft u evenwel nimmer het recht het grondgebied van onzen buurman in bezit te nemen. Raadpleegt op dit stuk kundige en rechtschapen lieden; zij zullen u zeggen, dat hetgeen ik beweer helder is als de dag.
Genoeg, Sire, om u tot de erkentenis te brengen dat gij geheel uw leven hebt doorgebracht buiten de paden van de waarheid en het recht, en bij gevolg buiten het Evangelie. Welk een ontzettende wanorde heeft geheel Europa sinds meer dan twintig jaren diep rampzalig gemaakt 1 Stroomen bloeds, schanddaden zonder tal, verwoeste landstreken, in asch gelegde steden en dorpen — zie daar de noodlottige gevolgen van dezen oorlog van 1672, ondernomen ter wille van



15
avec des gens de bien, si vous pouvez garder toutce que vous possédez en conséquence des traitésauxquels vous avez réduit vos ennemis par une guerre si mal fondée.
Elle est encore la vraie source de tous les maux que la France souffre. Depuis cette guerre, vous avez toujours voulu donner la paix en maïtre, et imposer les conditions, au lieu de les régler avec équité et modération. Voilé ce qui fait que la paix n'a pu durer. Vos ennemis, honteusement accablés, n'ont songé qu'a se relever, et qu'a se réunir contre vous. Faut-il s'en étonner? vous n'avez pas même demeuré dans les termes de cette paix que vous aviez donnée avec tant de hauteur. En pleine paix,
uw roem en omverwarring te stichten onder de Hollandsche nieuwsbladschrijvers en penningsmeden. Onderzoekt, zonder u zelf te vleien, met hulp van weldenkende lieden, of gij inderdaad behouden kunt wat gij bezit tengevolge van vredesverdragen, die gij na een oorlog, waaraan onrecht ten grondslag lag, uwen vijanden opgedwongenhebt.
Inderdaad is deze oorlog de eenige bron van alle rampen, waaronder Frankrijk gebukt gaat. Sinds dien strijd hebt gij immer den vrede gebiedend willen voorschrijven, en de voorwaarden willen opleggen, in plaats van ze met billijkheid en gematigdheid vast te stellen. Daarom kon de vrede niet duurzaam zijn. Uw vijanden, die gij genadeloos overmandet, hebben slechts èèn gedachte gehad: zich te vereenigen en tegen u op te staan. Kan dat verwondering wekken? Gij



16
vous avez fait la guerre et des conqUêtes prodigieuses.
Vous avez établi une chambre des réunions pour être tout ensemble juge et partie: c'est ajouter 1'insulte et la dérision a 1'usurpation et a la violence. Vous avez cherché, dans la traité de Westphalie, des termes équivoques pour surprendre Strasbourg. Jamais aucun de vos ministres n'avait osé, depuis tant d'années, alléguer ces termes dans aucune négociation, pour montrer que vous eussiez la moindre prétention sur cette ville.
Une telle conduite a réuni et animé toute 1'Europe contre vous. Ceux même qui n'ont pas osé se déclarer ouvertement souhaitent du moins avec impatience votre
hebt u zelfs niet gehouden aan de voorwaarden van een vrede, dien gij met zooveel hooghartigheid geschonken hadt. In een tijd van vollen vrede hebt gij den oorlog verklaard en buitengewone veroveringen gemaakt.
Gij hebt een vertegenwoordiging ingesteld om alles tegelijk te kunnen zijn: zoowel rechter als partij; dat is smaad en hoon voegen bij overweldiging en dwang. In het verdrag van Westfalen hebt gij dubbelzinnige uitdrukkingen opgespoord om Straatsburg te overrompelen. Nooit, sinds zoovele jaren, heeft èèn uwer ministers het gewaagd zich in eenige aangelegenheid op de bewoordingen van dit verdrag te beroepen, wijl dan blijken zou, dat gij op deze stad geenerlei aanspraak kunt laten gelden.
Zulk een handelwijze heeft geheel Europa tegen u ver-



17
affaiblissement et votre humiliation, comme la seule ressource pour la liberté et pour le repos de toutes les nations chrétiennes. Vous qui pouviez, Sire, acquérir tant de gloire solide et paisible a être le père de vos sujets et 1'arbitre de vos voisins, on vous a rendu 1'ennemi commun de vos voisins, et on vous exposé a passer pour un maïtre dur dans votre royaume.
Le plus étrange effet de ces mauvais conseils est la durée de la ligue formée contre vous. Les alliés aiment mieux faire la guerre avec perte que de conclure la paix avec vous, paree qu'ils sont persuadés, sur leur propre expérience, que cette paix ne serait point une paix véritable, que vous ne la tiendriez non plus que
eenigd en in het harnas gejaagd. Zelfs zij, die zich niet openlijk hebben durven verklaren, wenschen voor 't minst ongeduldig uw verzwakking en uw vernedering, het eenig redmiddel voor de vrijheid en de rust van alle Christelijke natiën. U, Sire, die zooveel vredigen en duurzamen roem had kunnen verwerven, als ge slechts een vader voor uwe onderdanen en een scheidsrechter voor uwe naburen geweest waart, heeft men gemeenschappelijk vijand van die buren verklaard, en in uw koninkrijk stelt men u als een harde meester aan de kaak.
Het zonderlingst gevolg dezer verkeerde raadslagen is de duurzaamheid van den bond, dien men tegen u gevormd heeft. De verbondenen voeren liever oorlog met verlies dan dat zij vrede met u sluiten, omdat zij uit eigen ervaring de overtuiging hebben gekregen, dat deze vrede



18
les autres, et que vous vous en serviriez pour accabler séparément sans peine chacun de vos voisins, dès qu'ils se seraient désunis. Ainsi, plus vous êtes victorieux, plus ils vous craignent, et se réunissent pour éviter 1'esclavage dont ils se croient menacés. Ne pouvant vous vaincre, ils prétendent du moins vous épuiser a la longue. Enfin ils n'espèrent plus de süreté avec vous qu'en vous mettant dans 1'impuissance de leurnuire. Mettez vous, Sire, un moment en leur place, et voyez ce que c'est d'avoir préféré son avantage a la justice et a la bonne foi.
Cependant vos peuples, que vous devriez aimer comme vos enfants, et qui ont été jusqu'ici sipassionnés pour vous, meurent de faim.
geen waarachtige vrede zijn zou, dat gij er u niet aan houden zoudt, zoo min als gij u aan de andere hieldt, en dat gij er u van bedienen zoudt om zonder moeite elk van uw buren afzonderlijk te verpletteren, zoodra hun eenheid gebroken zou zijn. Hoe meer gij dus zegeviert, hoe meer zij u vreezen en zich vereenigen om te ontkomen aan de slavernij, die zij meenen dat hen dreigt. Daar zij u niet verslaan kunnen, ligt het in hun bedoeling u op den duur uit te putten. Zij hopen zich veiligheid te verzekeren door u buiten staat te stellen hun schade te berokkenen. Stel u, Sire, een oogenblik in hun plaats, en ziet in wat het zeggen wil het voordeel te hebben verkozen boven recht en goede trouw.
Intusschen komen uwe volkeren, die gij als uwe kinderen beminnen moest



19
La culture des terres est presque abandonnée; les villes et la campagne se dépeuplent; tous les métiers languissent, et ne nourissent plus les ouvriers. Tout commerce est anéanti. Par conséquent vous avez détruit la moitié des forces réelles du dedans de votre État, pour faire et pour défendre de vaines conquêtes au dehors. Au lieu de tirer de 1'argentde ce pauvre peuple, il faudrait lui faire Paumóne et le nourrir. La France entière n'est plus qu'un grand höpital désolé et sans provision. Les magistrats sont avilis et epuisés. La noblesse, dont tout le bien est en décret, ne vit que de lettres d'Etat., Vous êtes importuné de la foule des gens qui demandent et qui murmurent. C'est vous-même, Sire, qui
en die u tot dusverre zoo vurig hebben liefgehad, van honger om. De akkerbouw is bijna opgegeven; de ontvolking van de steden en het platte land neemt toe; de ambachten kwijnen en verschaffen den arbeiders geen voedsel meer. Alle handel is vernietigd. Ter wille van ijdele veroveringen in den vreemde, hebt gij dus de helft van de eigenlijke kracht van den staat gesloopt. In stede van geld te trekken van dit beklagenswaardige volk, moet gij het een aalmoes geven en het voeden. Gansch Frankrijk is nog slechts één grootziekenhuis*, waar men leeftocht heeft noch hoop. De overheden zijn eerloos en zwak. De adel, wiens* goederen gerechtelijk moeten verkocht worden, leeft slechts van privileges. Gij wordt achtervolgd door een menigte lieden die vragen en zich beklagen.



20
vous êtes attiré tous ces embarras; car, tout le royaume ayant été ruiné, vous avez tout entre vos mains, et personne ne peut plus vivre que de vos dons. Voila ce grand royaume si florissant sous un roi qu'on nous dépeint tous les jours comme les déiices du peuple, et qui le serait en effet si les conseils flatteurs ne Pavaient point empoisonné.
Le peuple même (il faut tout dire), qui vous a tant aimé, qui a eu tant de confiance en vous, commence a perdre Pamitié, la confiance, et même le respect. Vos victoires et vos conquêtes ne le réjouissent plus; il est plein d'aigreur et de désespoir. La sédition s'allume peu a peu de toutes parts. Ils croient que vous n'aimez que votre autorité et votre
Gij zelf, Sire, hebt u al dezen last op den hals gehaald ; want, terwijl geheel het koninkrijk tot armoede vervallen is, hebt gij alles in handen, en niemand kan meer buiten uwe giften leven. Ziedaar dan de toestand van dit eens bloeiende rijk onder een koning, dien men ons alle dagen als de lieveling des volks afschildert, en die het inderdaad zou zijn als vleiende raadgevers hem niet vergiftigd hadden.
Het volk zelf (thans dient alles gezegd), dat u zoo heeft liefgehad en u zoo zijn vertrouwen had geschonken, begint die vriendschap, dat vertrouwen en zelfs den eerbied te verliezen. Uw overwinningen en uw veroveringen verheugen het niet meer; het is vol verbittering en wanhoop. De opstand ontbrandt van lieverlede overal. Men meent, dat gij slechts prijs stelt op uw gezag en uw roem. Als de



21
gloire. Si le roi, dit on, avait un coeur de père pour son peuple, ne mettrait-il pas plutöt sa gloire a leur donner du pain, et a les faire respirer après tant de maux, qu'a garder quelques places de la frontière, qui causent la guerre? Quelle réponse a cela, Sire? Les émotions populaires, qui étaient inconnues depuis si longtemps deviennent fréquentes. Paris même, si prés de vous, n'en estpasexempt. Les magistrats sont contraints de tolérer 1'insolence de mutins, et de faire couler sous main quelque monnaie pour les apaiser; ainsi on paye ceux qu'il faudrait punir. Vous êtes réduit a la honteuse et déplorable extrémité, ou de laisser la sédition impunie, et de 1'accroitre par cette impunité,
koning, zegt men, een vaderlijk hart voor zijn volk had, zou hij dan niet liever zijn eer stellen in het verschaffen van brood aan zijn onderdanen en ze na zooveel rampspoed te doen herademen, dan in de bezetting van eenige grensplaatsen, die oorlog veroorzaken ? Wat is daarop uw antwoord, Sire? De opstootjes, die men sedert lang niet meer kende, worden talrijker. Parijs zelfs, dat toch in uw onmiddellijke nabuurschap ligt, is er niet vrij van.
De overheden zijn gedwongen de onbeschaamdheid der oproerkraaiers te dulden en wat geld onder hen rond te strooien om hen tot kalmte te brengen; zoo betaalt men hen die men zou moeten straffen. Gij wordt voor de schandelijke en bedroevende keuze gesteld, óf het oproer ongestraft te laten en het door die straffeloosheid aan te wakkeren,



22
ou de faire massacrer avec inhumanité des peuples que vous mettrez au désespoir, en leur arrachant, par vos impöts pour cette guerre, le pain qu'ils tSchent de gagner a la sueur de leurs visages.
Mais, pendant qu'ils manquent de pain, vous manquez vous-même d'argent, et vous ne voulez pas voir 1'extrémité oü vous êtes réduit. Paree que vous avez toujours été heureux, vous ne pouvez vous imaginer que vous cessiez jamais de 1'être. Vous craignez d'ouvrir tesyeux; vouscraignezqu'on ne vous les ouvre; vous craignez d'être réduit a rabattre quelque chose de votre gloire. Cette gloire, qui endurcit votre coeur, vous est plus chère que la justice, que votre propre repos, que la
öf een onmenschelijk bloedbad aan te richten onder die volkeren, die gij tot wanhoop brengen zult, als ge hun, door uw oorlogsbelastingen, het brood ontneemt, dat zij in het zweet huns aanschijns trachten te verdienen.
Maar, terwijl het hun aan brood ontbreekt, hebt gij dringend geld noodig. Toch wilt gij den bitteren nood, waarin ge verkeert, niet zien. Omdat gij altijd gelukkig geweest zijt, kunt gij u niet voorstellen, dat dit geluk wel eens een einde zou kunnen nemen. Gij zijt bang de oogen te openen; ge vreest óók dat men ze u openen zal; gij vreest dat ge genoodzaakt zult zijn iets van uw glorie prijs te geven. Die glorie, die uw hart ongevoelig maakt, is u dierbaarder dan het recht, dan uw eigen rust, dan het heil uwer volkeren, die sterven aan ziekten, die door broods-



23
conservation de vos peuples, qui périssent tous les jours des maladies causées par la famine, enfin que votre salut éternel, incompatible avec cette idole de gloire.
Voila, Sire, 1'état oü vous êtes. Vous vivez comme ayant un bandeau fatal sur les yeux: vous vous flattez sur les Succes journaliers, qui ne décident rien, et vous n'envisagez point d'une vue générale le gros des affaires, qui tombe insensiblement sans ressource. Pendant que vous prenez, dans un rude combat, le champde bataille et le canon de 1'ennemi; pendant que vous forcez les places, vous ne songez pas que vous combattez sur un terrain qui s'enfonce sous vospieds, et que vous allez tomber malgré vos victoires.
gebrek worden veroorzaakt, dan uw eeuwig behoud ten slotte, dat onvereenigbaar is met deze afgodische vereering van den roem.
Ziedaar, Sire'de toestand waarin ge verkeert. Gij leeft alsof ge een noodlottige blinddoek voor de oogen hebt: gij vleit u met alledaagsche succèssen, die iets beslissen, maar de velen zaken, die allengs onherroepelijk ten onder gaanr ziet ge niet. Terwijl gij, in zware gevechten, op het slagveld de overhand be-" houdt en het geschut van den vijand vermeestert, terwijl gij steden verovert, denkt gij er niet aan, dat gij strijdt op een terrein, dat onder uwe voeten wegzinkt, en dat gij, ondanks uwe overwinningen, vallen zult.
Ieder ziet dat, en niemand durft het u doen zienl Wellicht zult gij het zien. als het te laat is. Ware moed vleit zich zelve niet, en doet



24
Tout le monde le voit, et personne n'ose vous le faire voir. Vous le verrez- peutêtre trop tard. Le vrai courage consiste a ne se point flatter, et a prendre un parti ferme sur la nécessité. Vous ne prêtez volontiers Poreile, Sire, qu' a ceux qui vous flattent de vaines espérances. Les gens que vous estimez les plus solides, sont ceux que vous craignez et que vous évitez le plus. II faudrait aller au-devant de la vérité, puisque vous êtes roi; presser les gens de vous la dire sous adoucisement, et encourage ceux qui sont trop timides. Tout au contraire, vous ne cherchez qu'a ne point approfondir; mais Dieu saura bien enfin lever le voile qui vous couvre les yeux, et vous montrer ce que vous évitez
de keuze, waartoe noodzaak drijft. Ge leent slechts hun gaarne het oor, Sire, die u met ijdele verwachtingen vleien. De lieden, die gij achting toedraagt, wijl zij betrouwbaar zijn, vreest gij en vermijdt gij het meest. Daar gij toch koning zijt, zoudt gij de waarheid vóór dienen te zijn; gij behoordet de menschen te dwingen u haar zonder eenige verzachting te zeggen, en hen aanmoedigen, die er te verlegen' voor zijn. Integendeel wenscht gij juist haar niet te doorgronden; maar ten laatste zal God den sluier, die uwe oogen bedekt, wel opheffen, en u toonen wat gij vermijdt te zien. Sedert lang houdt Hij zijn hand tegen u opgeheven; maar hij aarzelt toe te slaan, omdat hij medelijden heeft met een vorst, die geheel zijn leven door Vleiers lastig gevallen is en verder cmdat uw vij-



25
de voir. II y a longtemps qu'il tient son bras levé sur vous; mais il est lent a vous frapper, paree qu'il a pitié d'un prince qui a été toute sa vie obsédé de flatteurs, et paree que, d'ailleurs, vos ennemis sont aussi les siens. Mais il saura bien séparer sa cause juste, d'avec la vótre qui ne 1'est pas, et vous humilier pour vous convertir; car vous ne serez chrétien que dans Phumiliation. Vous n'aimez point Dieu; vous ne le craignez même que d'une crainte d'esclave; c'est 1'enfer, et non pas Dieu, que vous craignez. Votre religion ne consiste qu'en superstitions, en petites pratiques superficielles. Vous êtes comme les juifs, dont Dieu dit: pendant qu'ils m'honorent des lèvres leur coeur est
anden óók de Zijne zijn. Maar Hij zal zijn zaak, die rechtvaardig is, wel weten te scheiden van de uwe, die het niet is, en u vernederen om u te bekeeren; want slechts in ootmoed kunt ge Christen zijn. Gij hebt God niet lief; gij vreest Hem zelfs niet, tenzij met een vrees van een slaaf; het is de hel, niet God, dien ge vreest. Uw godsdienst is enkel bijgeloof en oppervlakkige onbeduidende vormendienst. Gij zijt als die Joden, waarvan God zeide: terwijl zij mij eeren metf de lippen, is hun hart verre van mij. Gij zijt gewetensvol als het kleinigheden betreft, en hard tegenover ontzettende rampen. Gij stelt slechts prijs op uw roem en uw gemak. Gij brengt alles tot u-zelf terug alsof gij de God dezer aarde waart, en al het overige slechts geschapen zou zijn om u te worden toegewijd, 't Is juist andersom: God



26
loin de moi. Vous êtes scrupuleux sur des bagatelles, et endurci sur des maux terribles. Vous n'aimez que votre gloire et votre commodité. Vous rapportez tout a vous comme si vous étiéz le Dieu de la terre, et que tout le reste n'eüt été créé que pour vous être sacrifié. C'est au contraire, vous que Dieu n'a mis au monde que pour votre peuple Mais, hélas! vous ne comprenez point ces vérités: comment les goüteriez-vous? 'Vous ne connaissez point Dieu, vous ne l'aimez point, vous ne le priez point du coeur, et vous ne faites rien pour le connaitre.
Vous avez un archevêque corrompu, scandaleux, incorrigible, faux, malin, artificieux, ennemi de toute vertu, et qui fait gémir tous
heeft u slechts om uws volks wil ter wereld ge-* bracht. Maar, helaas! deze waarheden begrijpt gij niet: hoe zoudt gij ze dan ter harte nemen ? Gij kent God niet, gij hebt Hem niet lief, gij aanbidt Hem niet van harte, en gij doet niets om Hem te leeren kennen.
Gij hebt een aartsbisschop, die verdorven is, aanstoot gevend, onverbeterlijk, valsch, sluw, een bedrieger en een vijand van de deugd en over wien alle lieden die van goeden wille zijn, zuchten. Hij bevalt u, wijl hij er slechts aan denkt, u door zijn vleierijen te behagen. Sinds langer dan twintig jaar sleurt hij zijn eer door het slijk, terwijl hij uw vertrouwen geniet. Alle deugdzame lieden stelt gij in zijne hand, gij laat hem in de kerk een schrikbewind voeren, en geen eerbaar prelaat wordt met zooveel onderscheiding behandeld als hij.



27
les gensdebien. Vous vous en accomodez, paree qu'il ne songe qu'a vous plaire par ses flatteries. II y a plus de vingt ans qu'en prostituant son honneur, il puit de votre confiance. Vous lui livrez les gens de bien, vous lui laissez tyranniser 1'Église, et nul prélat vertueux n'est traité aussi bien que lui.
Pour votre confesseur, il n'est pas vicieux; mais il craint la solide vertu, et il n'aime que les gens profanes et retéchés, il est jaloux de son autorité, que vous avez poussée au dela de toutes les bornes. Jamais confesseurs des rois n'avaient faitseuls les évêques, et décidé de toutes les affaires de conscience. Vous êtes seul en France, Sire, a ignorer qu'il ne sait rien, que son esprit est court et grossier, et
Hij is niet ongeschikt uw biechtvader te zijn; maar hij schuwt degelijkheid en deugd en heeft slechts waardeering voor lieden, die met den godsdienst spotten en het met de goede zeden niet nauw nemen; hij is gehecht aan zijn gezag, dat gij grenzenloos uitgebreid hebt. Nooit benoemden biechtvaders van koningen de bisschoppen op eigen hand, en namen in gewetenszaken eigenmachtig beslissingen. Gij zijt de eenige in Frankrijk, Sire, wien het niet bekend is, dat hij niets weet, dat hij grof van geest en bekrompen is, en dat hij ondanks dit gebrek aan geestesbeschaving zich van listige kunstgrepen niet onthoudt. De Jezuïten zelfs verachten hem, en zijn verontwaardigd nu zij zien hoe toegeeflijk hij voor de belachelijke eerzucht zijner bloedverwanten is. Een geestelijke hebt gij tot Staatsminister gemaakt. Hij bezit



28
qu'il ne laisse pas* d'avoir son artifice, avec cette grossièreté d'esprit. Lesjésuites mêmes le méprisent, et sont indignés de le voir sifacile a 1'ambition ridicule de sa familie. Vous avez fait d'un religieux un ministre d'État. II ne se connatt point en hommes, non plus qu'en autre chose. II est la dupe de tous ceux qui le flattent et lui font de petits présents. II ne doute ni n'hésite sur aucune question difficile. Une autre, très-droit et trèséclairé, n'oserait décider seul. Pour lui, il ne craint que d'avoir a délibérer avec des gens qui sachent les régies. II va toujours hardiment, sans craindre de vous égarer; il penchera toujours au relSchement et a vous entretenir dans 1'ignorance. Du moins il ne penchera
menschenkennis noch heeft verstand van zaken. Hij is het slachtoffer van allen, die hem vleien en hem kleine geschenken geven. Hij twijfelt noch aarzelt, zelfs niet waar het uiterst moeilijke vraagstukken betreft. Een ander zou, al ware hij ook nóg zoo rechtschapen en verlicht, alléén geen beslissing durven nemen. Wat hem betreft, hij vreest slechts te moeten beraadslagen met lieden, die op de hoogte zijn. Hij gaat steeds stoutmoedig zijn weg, en deinst er niet voor terug, u op een dwaalspoor te brengen; hij zal altijd tot toegeeflijkheid geneigd zijn en houdt u liefst in een staat van onwetendheid. Overeenkomstig de door hem aangenomen gedragslijn zal hij iedere partij, waarvan hij vreezen moet, dat zij u aanstoot zou kunnen geven, met welwillendheid onschadelijk maken. Aldus leidt de blinde den blinde, en zij zullen,



29
aux partis conformes aux régies que quand il craindra de vous scandaliser. Ainsi, c'est un aveugle qui en conduit un autre, et, comme dit Jésus-Christ, ils tomberont tous deux dans la fosse.
Votre archevêque et votre confesseur vous ont jeté dans les difficultés de 1'affaire de la régale, dans les mauvaises affaires de Rome; ils vous ont laissé engager par M. de Louvois dans celledeSaint-Lazare, et vous auraient laissé mourir dans cette injustice, si M. de Louvois eüt vécu plus que vous.
On avait espéré, Sire, que votre conseil vous tirerait de ce chemin si égaré; mais votre conseil n'a ni force ni vigueur pour le bien. Du moins madame de M. et M. le D. de B. devaient ils se servir de votre confiance
zooals Jezus Christus zegt, beiden te water geraken.
Uw aartsbisschop en uw biechtvader hebben u ter zake van uw vorstelijk recht om de inkomsten van onverdeelde bisschops- en abtsplaatsen te innen in moeilijkheden gebracht en u in de kwade practijken van Rome gewikkeld; zij hebben u door M. de Louvois in de aangelegenheid van Saint Lazare doen betrekken, en zij zouden u in dit onrecht hebben laten sterven, als M. de Louvois u zou hebben overleefd.
Men had gehoopt, Sire, dat uw raadsman, u van de dwalingen uws weegs terugbrengen zou; maar uw raadsman mist voor het goeden zoowel lust als kracht. Voor 't minst zouden mevrouw de M. en de heer leD. de B. uw vertrouwen hebben moeten gebruiken om u de oogen te openen; maar hun zwakheid en hun



30
pour vous détromper; mais leur faiblesse et leur timidité les déshonorent et scandalisent tout le monde. La France est aux abois: qu'attendent ils pour vous parler franchement ? que tout soit perdu ? Craignent-ils de vous déplaire? Ils ne vous aiment donc pas; carilfaut être prêt a fêcher ceux qu'on aime, piutót que de les flatter ou de les trahir par son silence. A quoi sont-ils bons, s'ils ne vous montrent pas que vous devez restituer les pays qui ne sont pas a vous; préférer la vie de vos peuples a une fausse gloire, réparer les maux que vous avez faits & 1'Église, et songer adevenir un vrai chrétien avant que la mort vous surprenne? Je sais bien que, quand on parle avec cette liberté chrétienne, on court risque de
vreesachtigheid eeren hen allerminst en geven ieder ergernis.
Frankrijk verkeert in den uitersten nood: wat wachten zij om er u openlijk van te spreken? tot alles verloren is? Weten zij u te mishagen? Dan hebben zij u niet lief; want men moet eerder bereid zijn hen, die men liefheeft, te bedroeven dan te vleien of door stilzwijgen te verraden. Waartoe dienen zij, als zij er u niet op wijzen, dat ge de landstreken, die u hiertoebehooren, teruggeven moet; het leven uwer volkeren boven ijdelen roem stellen: het kwaad, dat gij de kerk berokkend hebt, goedmaken, en een waarachtig Christen worden, vóór de dood u verrast? Ik weet wel- dat men, zoo men met Christelijke vrijmoedigheid spreekt, gevaar loopt de gunst der koningen te verliezen; maar is uw gunst hun meer waard



31
perdre la faveur des rois; mais votre faveur leur estelle plus chère que votre salut? Je sais bien aussi qu'on doit vous plaindre, vous consoler, vous soulager, vous parler avec zèle, douceur et respect; mais enfin il faut dire la vérité. Malheur, malheur a eux s'ils ne la disent pas! et malheur a vous si vous n'êtes pas digne de 1'entendre! II est honteux qu'ils aient votre confiance sans fruit depuis tant de temps. C'est a eux è se retirer si vous êtes trop ombrageux, et si vous ne voulez que des flatteurs autour de vous. Vous demanderez peutêtre, Sire, qu'est-ce qu'ils doivent vous dire, le voici: Ils doivent vous représenter qu'il faut vous humilier sous la puissante main de Dieu, si vous ne voulez qu'il vous
dan uw heil? Ik weet evenzeer dat men u beklagen moet, u troosten, u steunen, u met ijver, zachtmoedigheid en eerbied toespreken, maar ten slotte moet men toch bovenal de waarheid zeggen. Wee, wee over hen, als zij haar niet zeggen! en wee over u, als ge niet waardig zijt haar te hooren! Het is schandelijk, dat zij sinds zoo langen tijd vruchteloos uw vertrouwen bezitten. Het staat aan hen zich terug te trekken als gij te achterdochtig zijt en slechts vleiers rondom u wenscht. Gij zult misschien vragen, Sire, wat zij u moeten zeggen. Welnu, dit. Zij moeten u voorhouden, dat gij u verootmoedigen moet onder Gods machtige hand, als gij niet wilt dat zij u vernedert; dat gij vrede moet vragen en schaamtevol moet uitwisschen alle glorie, waarvan gij uw afgod gemaakt hebt; dat gij de ongerechte



32
humilie; qu'il faut demander la paix, et expier par cette honte toute la gloire dont vous avez fait votre idole; qu'il faut rejetés les conseils injustes des politiques flatteurs; qu'enfin il faut rendre au plus tot a vos ennemis, pour sauver 1'État, des conquêtes que vous ne pouvez d'ailleurs reténir sans injustice. N'êtes-vous pas trop heureux, dans vos malheurs, que Dieu fasse finir les prospérités qui vous ont aveuglé, et qu'il vous contraigne de faire desrestitutions essentielies a votre salut, que vous n'auriez jamais pu vous résoudre a faire dans un état paisible et triomphant? La personne qui vous dit ces vérités, Sire, bien loin d'être contraire a vos intéréts, donnerait sa vie pour vous voir tel que Dieu vous veut, et elle ne cesse de prier pour vous.
raadgevingen van politieke vleiers verwerpen moet; dat gij, ten slotte, om den Staat te redden, uw vijanden zoo spoedig mogelijk de veroverde gebieden teruggeven moet, die gij trouwens zonder onrecht te plegen niet behouden kunt. Gij zijt in uw ongeluk té gelukkig, dan dat God aan den voorspoed, die u verblind heeft, geen einde zou maken, en u dwingen tot een teruggave, die noodzakelijk is voor uw heil, maar waartoe ge in een staat van vrede en overwinning nimmer zoudt hebben kunnen besluiten. Dege■ne, die u deze waarheden zegt, Sire, wenscht u niet in uw belangen te schaden, maar zou integendeel zijn leven geven om u te zien zooals God wil dat gij zijt, en hij houdt niet op voor u te bidden.