DR. CARL STEGMANN Latijnsche Grammatica voor Nederlandsche Gymnasia bewerkt DOOR DR. N. J. BEVERSEN Rector van het Gymnasium te Lelden EERSTE STUK-ETYMOLOGIE — NEGENDE DRUK ZWOLLE .-. W. E. J. TJEENK WILLINK 1918 VOORBERICHT. In dezen druk zijn weinig veranderingen gébracht. Voor hen die vorige drukken niet bezitten, vermeld ik nog even dat in den 6itn de regels voor de uitspraak vrij wel gewijzigd waren naar de veranderingen, aangenomen op het laatste Philologen-Congres te Leiden. Uit brieven bleek mij echter, dat vélen bij eigen studie uitvoeriger toelichting van de uitspraak wenschten. In den 7*» druk voldeed ik aan dien wensch. Ik sloot mij in hoofdzaak aan bij de uitspraak, zooals die wordt aanbevolen door de Classical Assoeiation, de Philólogical Societies van Oxford en Gambridge, en de Board of Education in England. Nu echter op verscheidene Gymnasia de uitspraak, voorgesteld door de Nederlandsche Commissie, wordt gevolgd, heb ik die in de 7ie en ook in deze uitgave laten afdrukken. Vandaar dat ik in §2 naar dit voorbericht heb verwezen. Het behoeft natuurlijk geen betoog dat de leerlingen de regels niet in dezen vorm moeten van buiten leeren. De leeraar geve zijn leerlingen de uitspraak zoo gemakkelijk en duidelijk mogelijk. Voor de uitspraak, die op B.-K. Gymnasia gevolgd wordjt, verwijs ik naar het boekje, uitgegeven in den Boekhandel Wed. J. E. van Eossum te Utrecht: „Bomeinsche uitspraak van het Latijn voor Nederlanders door Bomano di Boma". Leiden, Juli 1916. £T. J. B. Deze nieuwe druk brengt eenige kleine verbeteringen. Leiden, Augustus 1918. N. J. B. REGELS VOOR DE UITSPRAAK, AANGENOMEN OP HET LEIDSCHE PHILOLOGEN-CONGRES. 1. De u wordt als oe in moeder uitgesproken, behalve * waar u wisselt met i en y (optumus — optimus; Sulla — Sylla); daar wordt hjj als de Ned. u uitgesproken-. 2. De e wordt in de verbinding se steeds als Ie uitgesproken. 3. De g aan het begin van woorden is een zuivere explosiva, geen stemhebbende of stemlooze fricativa als in het Ned. De uitspraak is dus ongeveer als de Friesche en Duitsche g aan 't begin van woorden. 4. De g voor n wordt uitgesproken als gutturale nasaal: dinnus (dignus). 5. Waar van een woord met qu een schrgfwijze met e voorkomt, is dit een teeken dat de labialisatie gévallen is. Deze wordt dus in beide gevallen evenmin uitgesproken. Dus Cum en niet quum, Cocus en niet Coquus. ^ 6. In de verbinding t, gevolgd door i + klinker, heeft de t zijn zuivere uitspraak behouden: statio, tristitia. INHOUDSOPGAVE. INLEIDING. Het alphabet § 1 Begels voor de uitspraak § 2 Kwantiteit § 3 Accent § 4 Het afbreken van lettergrepen § 5 VORMLEER. De rededeelen § 6 A. Ovee het Stjbstantivum § 7—43 I. Algemeene geslachtsregels § 7—9 II. De Declinatie (met inbegrip van de geslachtsregels en de declinatie der adiectiva) § 10—43 Algemeene regels § 10—11 De 5 declinaties § 12—31 Onregelmatige declinatie § 32—36 Grieksche declinatie § 37—38 Aanhangsel tot de leer der declinatie § 39—43 B. Ovee het Adiecttvum § 44—50 Geslacht der adiectiva § 44 Trappen van vergelijking § 45—46 TI INHOÜDSOPGA ïl. De Torming der van adiectiva afge¬ leide adverbia § 49—50 De telwoorden § 51—52 C. Over de Pronomina § 53—61 Pronomina -personalia § 53 Pronomina demonstrativa § 54 Pronomina determinativa § 55 Pronomina relativa § 56 Pronomina interrogativa § 57 Pronomina indefinita § 58 Pronominale adiectiva § 59 Pronomina eorrelativa § 60 Correlatieve pronominale adverbia . § 61 D. Over het verbum § 62—95 Opmerkingen vooraf § 62—63 Het hulpwerkwoord sum, fui, esse. § 64 De 4 coniugaties § 65—69 Verba der derde (consonant) coniuga- tie op io § 70 Verba deponentia § 71—75 Onregelmatigheden in het genus der verba § 76 Verkorte en afwjjkende vormen. . § 77 Coniugatio periphrastica § 78 De stamvormen §79 Lijst der meest gebruikelijke verba naar den vorm hunner stammen gerangschikt § 80—88 Deponentia § 87—88 Verba anomala § 89—93 Verba defectiva. . . . . § 94 Verba impersonalia § 95 JE?. Over het Adverbium § 95 F. Over de Praeposities § 96—98 INHOUDSOPGAVE. TH ö. Over het Voegwoord § 98 H. Over het Tusschenwerpsel § 99 Leer der Woordvonning § 100—107 Eenige regels der syntaxis ten behoeve der eerste klasse. Deelen van den ^in. Congruentie. Praedicaat § 108 Subject § 109 Attributieve bepalingen § no Objectsbepalingen § m Adverbiale bepalingen § 112 Syntaxig der Casus. Vocativus § 113 Accusativus § H4 Genitivus s. § 115 Dativus § 116 Ablativus § 117 Namen van steden § 118 Syntaxis der adiectiva, telwoorden en pronomina. Neutra als substantiva gebruikt § 119 Adjectiva numeralia § 120 Pronomina § 121 Syntaxis van het verbum. Tempora, modi § 122 Infinitivus § 123 Accusativus cum infinitivo § 124 Participium coniuhctum § 125 Ablativus absolutus § 126 VIII INHOUDSOPGAVE. (^lundivum § 127 De samengestelde zin § 128 Indeeling der coniuncties. Vraagpartikels .... § 129 Opmerkingen bij het gebruik der coniuncties en vraagpartikels § 130 AANHANGSEL. De Eomeinsche Kalender § 131 Verkortingen § 132 Geld § 133 Gewicht § 134 Maat § 135 INLEIDING. § 1. Het Alphabet. Het Latijnsche Alphabet heeft 24 letters : ABC DBF GHI KLM ÏTOP QES TÜV XYZ abc def ghi kim nop qrs tuv xyz Daarvan zijn klinkers (vocalen): a, e, i, o, u, y (y psüon). Tweeklanken (diphthongen) zijn: ae (oorspr. ai) au oe (oorspr. oi); eu, ei en ui komen zelden voor. De overige letters zijn allen medeklinkers (consonanten). Verdeeling der Consonanten. Mutae. Sonantes. Tennes I Mediae Ad?pï" Semivoe. 5 - Nasales Idqii- ratae ,g xi clae n Gutturales c, k, q g (oh) i( = j) h (vóóro.q.g) Dentales t d (th) s n 1, r Labiales ' p b (ph) v f m Dubbele medeklinkers zijn x (= cs) en z (= ds of ts). Opm. De k komt slechts voor in Kalendae (de eerste dag der maand) en in den voornaam Kaeso, dikwijls ook in K ar th a g o (naast Stegmann—Beverskn I. 9e dr. 1 - § 2- 2 Carthago); in andere gevallen wordt zij door c vervangen, y en z zijn aan het Grieksoh ontleend en komen slechts voor in vreemde woorden (zephyrus, de westenwind, pyiamis, pyramide, g a z a, schatkamer), zoo ook oorspronkelijk de adspiratae ph, ch, th (philosophia, wijsbegeerte, chorus, reidans, thesaurus, schat) doch bij uitzondering komen zij ook voor in zuiver Latijnsohe woorden (triumphus, triomf, G r a c c h u s). Met kapitale beginletters worden slechts geschreven de eigennamen en de daarvan afgeleide adiectiva en adverbia: nrbs Eoma, de stad Eome, homo Eomanus, een Eomein, Latine loqui, Latijn spreken. §2. § 2. Regels voor de uitspraak.1 KLINKERS. a als.de Fransche a in pate bv. mater. & „ „ „ a in pas bv. pater. ë „ onze e in been bv. mê. ë „ „ e in bef bv. tënët. ï „ de Duitsche i in sie bv. fïdo. ï „ onze i in kind bv. regït, plico. ö „ de Duitsche o in Sohn bv. Boma. ö „ onze o in kop bv. nöminem. ü „ de Duitsche u in Mut bv. tü. ü „ „ Eng. u in full bv. consul. (waar de u wisselt met i en y {optumus — optimus), wordt zij als de Fransche u in du uitgesproken.) v (een Grieksche letter, alleen in overgenomen woorden) als de Fransche u in lune, soms lang, bv. Lydia, soms kort, bv. tyrannus. TWEEKLANKEN. ae als de Fransche ai in émail bv. mensae. au „ „ Duitsche au in auf bv. laudo. oe „ „ Engelsche oi in boil bv. poena. 1 Men zie.het voorbericht. 3 § 3. ui als 't Fransche oui bv. huic. eü „ de Eng. ew in new, bv. seu. ei „ „ Eng. ey in grey bv. eia. MEDEKLINKERS, c altijd als de k in kind, bv. cano, eecmi. g „ „ „ g in het Duitsche gut, bv. agger. ch „ „ kl>, bv. pulcher. s „ scherp als de Eng. s in seal, bv. süs. t „ als de t in tien, bv. tmet, natio, fortia. i consonant als de j in jaar, bv. iugum, eins. 11 t » » w m ne* Eng. wall, bv. vinum. z waarschijnlijk als de, bv. Zephyrus. su klinkt ongeveer als sw in suadeo, ik raad aan, suavis, zoet, suesco, ik gewen. Dubbele medeklinkers worden beide uitgesproken, bv. V, vac-ca, pul-lus. § 3. Kwantiteit. Een klinker is kort (") of lang ("). Een lettergreep is: «. kort, wanneer haar vocaal kort is, en door slechts één consonant gevolgd wordt. Vocaal vóór vocaal of ft is in den regel kort: agër, akker, püer, knaap, audïo, ik hoor, vëho, ik draag. b. lang, hetzij van nature, wanneer zij een lange vocaal of een tweeklank bevat (cögo, ik dwing, aurum, goud), of door positie, d. w. z. wanneer meer dan één enkelvoudige consonant op de vocaal volgt: nocte, nox. Vóór een P-, K- of T-Mank met volgende 1 of r (zwakke positie) wordt echter in proza een lettergreep niet verlengd: patris, quadrüplus, volücris. Opm. In het vervolg is in den regel slechts het teeken voor het lang-zijn eener syllabe aangegeven; vocalen zonder kwantiteitsteeken moeten dus als kort beschouwd worden. Bij de grammatische namen wordt de kwantiteit slechts den eersten keer dat zjj voorkomen, aangegeven, die der verbuigingslettergrepen slechts in de paradigmata. 1* § 4. 5. 4 §4. § 4. Accent. Het accent valt in het Latijn: a. in woorden van twee lettergrepen steeds op de eerste lettergreep: pater, vader, mater, moeder. b. in woorden van meer lettergrepen op de voorlaatste / (paenultima), wanneer deze lang, op de derde van achteren (antepaennltima), wanneer de voorlaatste kort is: nütüra, natuur, supérbus, trotsch, doch: Italia, circümdabam, ik omgaf, ténebrae, duisternis. Opm. Wanneer de woordjes que (= en), ve (of), ne (vraagwoord) aan een woord worden gehecht, zonder dat daardoor een zelfstandig nieuw woord ontstaat, dan valt het accent op de laatste lettergreep van het eerste woord : multaque, omni&ve, tantan e. Ontstaan daarentegen door de samenstelling nieuwe woorden van zelfstandige beteekenis, dan geldt de hoofdregel: plêraque (het meeste), ü n d I q u e (van alle kanten). Naar dezen regel moet men onderscheiden: f t a q u e, derhalve en i t a q u e, en zoo, ü 11 q u e (in allen gevalle) en u t ï q u e (en opdat). §6. § 5. Het afbreken van lettergrepen. I. In enkelvoudige woorden: a. wordt één consonant tusschen twee vocalen bij de volgende lettergerep gevoegd: a-ni-mus, a-mï-oi-ti-a. b. worden van meer consonanten er zooveel bij de volgende lettergreep gevoegd, als er in het begin van een Latijnsch woord kunnen staan: ma-trem, magi-strï, ma-gnus, maar om-nis, doc-tus, scrïp-sï, al-ter, ar-tis, emp-tus, bel-lum. II. In samengestelde woorden regelt men het afbreken gewoonhjk naar de oorspronkeüjke bestanddeelen: ab-eo, abs-tuli, pröd-eo, red-itus enz. 5 § 6. VORMLEER § 6. De rededeelen. § 6 De woorden worden verdeeld in 3 klassen: I. Nomina, die gedeclineerd worden: a. substanüva (zelfstandignaamwoorden): pater, vader. £ b. adiectiva (bijvoeglijknaamwoorden): bo- ,ó Jj nus, goed. \ .ï-r 35 c. numeralia (telwoorden): trés, drie. »a ,2 d. pronomina (voornaamwoorden: tü, gij. ® n II. Verba (werkwoorden): die geconjugeerd worden: amö, ik bemin. III. Particulae (onverbuigbare rededeelen): a. adverbia (bijwoorden): bene, goed. 6. praepositiönë8 (voorzetsels): in, in. c. coniünctiönés (voegwoorden): ut, opdat. d. interiectiönés (tusschenwerpsels): vae, wee. De substantiva worden wederom verdeeld in: a. nomina propria (eigennamen): Cicero, Eöma. b. nomina appellafïva (gemeenzelfstandignaamwoorden): homo, mensen, equus, paard. Verder onderscheidt men: 1. nomina concrêta, woorden, die een met de zintuigen waarneembaar voorwerp (persoon óf zaak) te kennen geven: homö, mënsa, tafel. Daartoe behooren ook de nomina collectiva of verzamelwoorden (1 e g i ö, legioen) en de stofaanduidende z.n.w. (a u r u m, goud). § 7. 8. 6 2. nomina abstracta, woorden, welke dienen om begrippen aan te duiden: iüstitia, rechtvaardigheid, virtüs, deugd, cursus, loop. A. Over het Substantivum. I. ALGEMEENE GESLACHTSREGELS. § 7. § 7. bi het Latijn onderscheidt men drie geslachten (genera), nl. mannelijk, vrouwelijk, en onzijdig geslacht (genus masculinum, fëminïnum en neutrum). Het geslacht van een substantivum wordt meestal bepaald door den uitgang. Slechts in bepaalde gevallen door de beteekenis (zie § 8. 9.). V § 8. § 8. Geslacht der namen van levende wezens. Bij personen richt zich het geslacht naar de beteekenis: namen van mannelijke personen zijn masculïna, van vrouwelijke personen fëminïna. Bëx, de koning, rëgïna, de koningin. Opm. In de volgende woorden, wier beteekenis gewijzigd is geworden, bepaalt, echter de uitgang het geslacht: /manoipium, n., slaaf. operae, f., werklieden. { auzilia, n. hulptroepen. ezcubïae, f., 1 wachtposten. ! cöpiae, f., troepen. ' vigiliae, f., I het waken, de wacht. Bijzonderheden. 1. De substantiva coinmünia (s u b s t. co mm ünis generis) duiden met denzelfden vorm zoowel mannelijke als vrouwelijke personen aan, en hebben dus bij denzelfden vorm verschillend geslacht. e ï v i s, is, burger, burgeres. dux, ducis, leidsman, leidsvrouw, comes, itis, metgezel, gezellin, parëns, entis, vader, moeder, c ü s t ö s, ödis, bewaker, sacerdös, ötis, priester, bewaakster. priesteres. 2. .De substantiva möbilia zjjn persoonsnamen, die door verschillende uitgangen aan denzelfden stam te hechten het m a s c. en f e m. onderscheiden. 7 § 9. 10. dominus, i magister, atri Tiotor, öris rëz, rêgis s-ooer, eri heer. leermeester, overwinnaar, koning, schoonvader. domina, ae magistra, ae v i o t r ï xt ï cis rëgina, ae s o orus, fls. meesteres. leermeesteres. overwinnares. koningin. schoonmoeder. 3. De namen van dieren zijn voor het meerendeel epicoenOj d. w. z. zij duiden mannetje en wijfje zonder onderscheid door denzelfden vorm en hetzelfde geslacht aan; dit laatste wordt naar den uitgang bepaald, bjjv. vulpëe, is, f., vos. anser, eris, m., gans. aquila, ae, f., adelaar, corvus, i., m., raaf. panthêra, ae, f., panther. passer, eris, m., musch. hirundö, inis, f., zwaluw. Sommige dierennamen zijn commünia (b ö s, m., stier, b ö s, f., koe; c a n i s, hond : m. rekel, f. teef), andere mobïlia (a s i n u s, ezel, a s i n a, ezelin; gallus, haan, g a 11 ï n a, kip. >• § 9. Geslacht van zaaknamen. § 9. Voor het geslacht van zaaknamen gelden de volgende algemeene regels: namen van rivieren zijn masculina, namen van boomen zijn feminina,. / onverbuigbare woorden zijn neutra. Sëqnana, ae, m., Seine. quercns, üs, f., eik. z Tiberis, is, m., Tiber. abiës, etis, f., denneboom. ■ pöpulus, i. f., populier. nefas, n., zonde. Opm. Uitzondering : A 11 i a, ae, f., Allia (een riviertje bij Rome). II. DE DECLINATIE. (Substantiva en adiectiva.) § 10. § 10. Bij de declinatie der nomina zijn (behalve het genus) te onderscheiden: 1. twee numefï: singularis (enkelvoud) en pluralis (meervoud). § 11. 12. 8 2. zes cdsüs: inöminativus, overeenkomende met onzen eersten naamval, vocativus, de naamval van het zoogenaamde aangesproken voorwerp. genitïvus, overeenkomende met onzen tweeden naamval, of met van met den é*»11 naamval. dafivus, overeenkomende met onzen derden naamval, of met aan of voor met den 4den naamval. accusativus, overeenkomende met onzen vierden naamval, ablativus, de naamval, die antwoord geeft op de vragen: waarvandaan? waarmee? waardoor? nominativus en vocativus heeten ook casus rêeRf de overige naamvallen casus oblïquï. Het Latijn heeft vijf declinaties. Aan den uitgang van den gen. sing. kan men zien, tot welke declinatie een woord behoort. Deze is namelijk bij de I. ae. II. ï. III. is. XV. üs. V. ëï. §11. § 11- Algemeene regels. 1. De vocativus is gelijk aan den nominativus, uitgezonderd in den singularis der masculina en feminina op us van de IIe declin. 2. De accusativus van het neutrum is steeds gelijk aan den nominativus. 3. De accus. plur. van alle geslachten der ILT», IVe en Ve declin. is steeds gelijk aan den nom. plur. 4. De abl. plur. is in alle declinaties gelijk aan den dat. plur. § 12. § 12. Eerste declinatie. (A-declinatie.) Substantiva. De stam gaat uit op a. Ook de nom. sing. gaat uit op a; de namen van dieren en zaken zijn feminina. 9 § 13. Singularis. Pluralis. Nom. 1 mensa, de tafel; mënsae, de tafels; (o) tafels! Voc. \ (o) tafel! Oen. mënsae, van de tafel, mënsaïum, van de tafels, der der tafel. tafels. Dat. mënsae, aan de tafel, mënsïs, aan de tafels. Ace. mënsam, de tafel, mensas, de tafels. AU. mënsa, met de, door mënsïs, met de, door de de tafel. tafels. Het Latijn bezit geen artikel (lidwoord), derhalve kan mënsa ook beteekenen: een tafel, mënsae, van een tafel, enz. Opm. 1. Dea, godin, en f ï 1 i a, dochter hebben behalve de regelmatige vormen in dat. en abl. j»lnr. tot onderscheiding van het mascuL ook nog don uitgang abus, vooral in de verbindingen: dis deabusque, aan goden en godinnen, fïliis et filiabus. Opm. 2. Een ouden genitiefvorm op as (voor ae) treft men nog aan in de verbindingen pater familiüs, huisvader, mater familias, huismoeder, filius ïamilias, zoon des huizes (naast p. familiae, enz.). § 13. Tweede declinatie. § is. (O-declinatie.) Substantiva. De stam gaat uit op o. De nom. sing. der masculina op us (er, ir), die der neutra op urn. Singularis. Nom. hortns, de tuin. Voc. horte, (o) tuin! Oen. hor tl, des tuins. Dat. hortö, aan den tuin. Ace. hortnm, den tuin. Abl. hortö, met den, door den tuin. bellum, de oorlog, bellum, (o) oorlog! belll, des oorlogs. bellö, aan den oorlog, bellum, den oorlog, bellö, met den, door den oorlog. § 14- 10 Pluralis. Nom. I hortï, de tuinen, (o) bella, de oorlogen, (o) oorVoc. f tuinen! logen! Gen. hortorum, der tuinen, bellörum, der oorlogen. Dat. hortïs, aan de tuinen, bellis, aan de oorlogen. Ace. hortos, de tuinen. bella, de oorlogen. Abl. hortïs, met de, door bellis, met de, door de de tuinen. oorlogen. § 14. § 14- De masculina op er nemen in den nom. en voc. de uitgangen op us en e niet aan; in de overige casus worden zij verbogen als woorden op us. Bij de verbuiging dezer woorden z\jn de volgende gevallen te onderscheiden: a. de e voor de r behoort tot den stam en blijft dan in alle casus. b. de e behoort niet tot den stam en is slechts in den nom. (voc.) sing. ingeschoven om de uitspraak gemakkelijker te maken; zij valt dan in de overige casus weg. A. e behoort tot den stam: B. e behoort niet tot den stam. Singularis. Nom. Ipuer, de knaap; Voc. j (o) knaap! Gen. puerï, van den knaap. Dat. puerö, aan den knaap. Ace. puerum, den knaap. Abl. & puerö, door den knaap. ager, de akker; (o) akker! agrï, des akkers, agrö, aan den akker, agrum, den akker, agrö, met den, 'door den akker. Evenals puer wordt ook vir, vlri, de man, verbogen. 11 § 15. Opm. In de volgende substantiva behoort de e tot den stam: g e n e r, de schoonzoon. armiger, wapendrager, s o c e r, de schoonvader. en andere woorden op -f e r en lïberi, lïberorum, de kinderen, -g e r, voorzoover zij van de werkpuer, de knaap. woorden fero en gero (ik vesper, de avond. draag) zijn afgeleid, sïgnifer, vaandrig. [Het woord 1 i b e r i is een plurale tantum, d. w. z. een woord, dat slechts in het meervoud gebruikt wordt.] § 15. Onregelmatigheden in de tweede declinatie. § is. 1. De eigennamen op ius, aius, ëius hebben in den voc. sing. I (in plaats van ie). Dus Vergilius Vergilï, Horatius, Horatï, Gaius Gal, Pompëius Pompei. Zoo is ook de vocativus van fïlius, zoon, fïlï. Die van meus, mijn, is mï (fem, mea, neutr. meum). Mï fïlï, (o) mijn zoon ! Opm. 1. In plechtige aanspraken gebruikt men soms den nom. in plaats van den voc. ; zoo bij deus in later Latijn; in klassiek Latijn schijnt men uitsluitend d ï v ë gebruikt te hebben. Deus is een verkorting van d i v u s. Opm. 2. Ook in den gen. sing. hebben de substantiva op Mts en ium dikwijls ï in plaats van i i, bijv.: Vergilius, Vergilï, n'e g ö t i u m, n e g ö t ï. 2. deus, god, heeft in den nom. voc. plur. dï (ook wel diï geschreven) of dei, in den dat. abl. phir. dis (diïs) of deïs. 3. in den gen. plur. hebben um in plaats van o r u m : a. vele bepalingen van munten en maten : n u m m u s (een geldstuk), n u m m u m. Zoo ook sëstertius, talentum, modius (schepel) enz. 6. de woorden f a b e r (werkman) en s o c i u s (bondgenoot) in bepaalde verbindingen: praefectus fabrum en praefectus s o e i u m. c. duumvir, triumvir, decemvir, dikwijls ook lïberi: duumvirum, lïberum, deus heeft deum in een paar staande uitdrukkingen. Over den gen. plur. der verdeelingsgetallen (distributiva) vergelijke men § 52. 2-Opm. 1. § 16. 17. 12 § 16. § 16. Geslachtsregels voor de tweede declinatie. Hoofdregel. De woorden op us en er zijn mannelijk, die op um zijn onzijdig. Uitzonderingen. Vrouwelijk zijn de namen van landen, steden, eilanden (en boomen, zie § 9.) op us, benevens het woord humus. Onzijdig is vulgus. Aegyptus, Egypte. pirus, de pereboom. Corinthus, Oorinthe. vulgus, de lagere volksklasse, humus, de grond. het gemeen. Mannehjk zijn: Fontus, Hellespontus en Isthmus. § 17. § 17. De adiectiva der tweede declinatie. De adiectiva der tweede declinatie gaan in het feinininum naar de eerste. Singularis. Nom. bonus bona bonum goed boni Voc. bone bona bonum Gen. boni bonae boni Dat. bonö bonae bonö Ace. bonum bonam bonum Abl. bonö bona bonö Plaluris. bonae bona bonörum bonarum bonörum bonls bonls bonte bonös bonas bona bonls bonïs bonïs Zoo worden ook verbogen de adiectiva op er: a. met tot den stam behoorende e Nom. Voc. miser Gen. miserï misera miserum ongelukkig, miserae miserï enz. 13 § 18. b. met ingeschoven e in den nom. masc: Nom. Voc. pulcher pulchra pulchrum, schoon. Gen. pulchrï pulchrae pulchrï enz. Opm. 1. Adiectiva met tot den. stam behoorende e zijn: asper aspera asperum, ruw. lïber lïbera lïberum, vrij. miser misera miserum, ongelukkig, tener tenera tenerum, teeder. Verder alle, die uitgaan op f e r en g e r (zie $ 14, opm.): frugifer frugifera frugiferum, vruchtbaar, eorniger cornigera cornigerum, gehoornd. [1 a o e r verminkt, en prosper voorspoedig, in later proza en bij dichter.. In klassiek proza gebruikt men laceratus en prosperus]. d e x t e r rechtsch, heeft d e x t ra en dextera. Verder is er één adiectivum, dat in plaats van e, u in den stam heeft: satur satüra satürum verzadigd. Opm. 2. Over den gen. en dat. sing. der volgende woorden: ü n u s, één. t 51 u s, geheel, ü 11 u s, eenig. alter, de ander (van twee), nullus, geen. u t e r, wie van beiden, s ö 1 u s, alleen. n e u t e r, geen van beiden, en van a 1 i u s, een ander, zie men § 59. DERDE DECLINATIE. (Consonant- en i-declinatie.) Ppl Substantiva, § 18. Inleiding. § 18. De nomina der derde declinatie worden naar de laatste letter van den stam verdeeld in twee klassen: I. Consonantstammen, d. i. nomina, waarin de laatste letter van den stam een consonant is. Deze hebben: § 18. 14 em in den ace. sing. tnasc. en fem. e in den abl. sing. um in den gen. plur. a in den nom. ace. plur. der neutra. II. Vocaalstammen, d. i. nomina, waarin de laatste letter van den stam een vocaal (i) is. De weinige zuivere i-stammen, die over zijn, hebben : im in den ace. sing. masc. en fem. I in den abl. sing. ium in den gen. plur. ia in den nom. ace. plur. der neutra. Opm. 1. Een eigenaardigheid bij de verbuiging der vocaalstammen is ook de in eenige woorden gebruikelijke ace. plur. op Is. Opm. 2. In twee woorden is de laatste letter van den stam een u : grüs, grü-is, kraanvogel, en süs, su-is zwijn (abl. plur. sübus en suibus). De uitgangen der overige casus komen in beide klassen overeen. Eenige consonantstammen echter hebben uitgangen van de i-stammen en de meeste i-stammen uitgangen van de consonantstammen overgenomen, en vertoonen dus een gemengde vorming. Als algemeene regel kan het volgende dienen: Een substantivum van de 3de declinatie wordt verbogen als de consonantstammen, behoudens de volgende regels: A. im in den ace. sing. hebben: 1°. de namen van rivieren en steden op ïs, gen. sing. -ïs, b.v.: Tiberis, de Tiber, Tiberim. Neapolis, Napels, Neapolim. 2°. de parisyllaba (d. w. z. nomina, die in nom. eh gen. sing. hetzelfde aantal lettergrepen hebben): sitis, puppis, turris, meestal febris en securis. 15 § 18. (sitis, is, f. (sitim), dorst. {puppis, is, f. (puppim), achtersteven. ■( turris, is, f. (turrim), toren. I febris, is, f. (febrim), koorts I secüris, is, f. (secürim), bijl. B. i in den abl. sing. hebben: 1°. de namen van rivieren en steden op ïs, gen. sing. -ïs, b.v. Tiberis, Tiberï. Neapolis, Neapolï. 2°. de parisyllaba: sitis, puppis, turris, meestal febris en securis. Ook cïvis, navis, ïgnis e. a. vormen dikwijls den abl. sing. op ï, dus cïvï en civë, navï en nave enz. (Steeds ferro ignïque, te vuur en te zwaard, aqua et ïgnï alicui interdicere, iemand verbannen). 3°. de neutra op gen. sing. is, op al, gen. alïs, en op ar, gen. aris, b.v.: m&rë, zee, gen. s. marïs, abl. s. marï. anïmal, dier, „ animalis, „ animalï. calcar, spoor, „ calcaris, „ calcari. Uitgezonderd zijn : retë, net en de namen van steden op -ë: Praeneste. / ïa in den nom. ace. en voc. plur. hebben: de neutra op -ë, al, ar, dus : maria, animalia, calcar ia. D. -ïuui in den gen. plur. hebben : 1°. de neutra op ë, al, ar, dus: marium, anïmalium, calcarium. § 18. 16 2°. de parisyllaba, op -es en op ïs ; b.v.: nubës, wolk, gen. s. nubïs, gen. pl. nubium. eïvïs, burger, „ civïs, „ „ civium. Uitgezonderd zijn: sedës zetel, vatës profeet, canïs hond en iuvenïs (is) jongeling. 3°. de woorden, die in den gen. sing. vóór -ïs twee of meer medeklinkers hebben; b.v ars, kunst, gen. &. artis, gen. pl. artium. arx, burcht, „ arcis, „ arcium. imber, regenvlaag „ imbris, „ imbrium. nox, nacht, „ noctis,, „ noctium os, been, bot „ ©ssis. „ ossium. Uitgezonderd zijn frater, broeder, gen. fratris, mater, moeder, gen. matris, en pater, vader, gen. patris; parens, gen. parentis, vader, moeder, plur. ouders heeft meestal p arentum. 4°. de volgende éénlettergrepige woorden : faux, strot (meestal plur. fauces) gen. pl. faucium. lïs, proces gen. sing. lïtïs, gen. pl. lïtium. mas, mannetje, „ „ marïs, „ marium. müs muis, „ „ mürïs, „ mürium. nix, sneeuw(bui) „ „ nïvïs, „ nïvium. Opm. 1. De nomina met ium in den gen. plur. hebben in den ace. plur. masc. en fem. niet zelden den ouderen uitgang Is naast ës : cïvïs, artïs. Ditzelfde geschiedt ook bij de adiectiva: omnïs, prüdentls (zie § 23). Opm. 2. Om een substantivum van de 3de declinatie te kunnen verbuigen moet men naast den nom. sing. ook den gen. sing. kennen: want, behalve de voc. sing. worden alle naamvallen gevormd van den genitivus sing. door -is er van af te nemen en daarvoor hun eigen uitgang in de plaats te zetten. 17 § 19. § 19. Consonantstammen (-e, -urn, -a). § w- rêx, koning, St. rêg- nömen, n., naam, St. nömin- Singularis. N. (F.) rêx ( = rëg-s), de ko- nömen, de naam. ning. Oen. rëg-is, des koning». nömin-is, des naams. Dat. rëg-ï, aan den koning, nömin-ï, aan den naam. Ace. rëg-em, den koning. nömen, den naam. Abl. a rëg-e, door den koning, nömin-e, door den naam. Pluralis. IT. (V.) rëg-ës, de koningen. Oen. rëg-um, der koningen. Dat. rëg-i-bns, aan de koningen. Ace. rëg-ës, de koningen. Abl. a rëg-i-bus, door de koningen. nömin-a, de namen, nömin-um, der namen, nömin-i-bus, aan de namen. nömin-a, de namen, nömin-i-bus, door de namen. Zoo gaan b.v. ook: lëx, lëg-is, f., wet. consul, cönsul-is, consul, hiems, emis, f., winter, dolor, öris, m., smart, homo, inis, mensen, öratiö, önis, f., redevoering. Macedö, cédonis, Macedoniër. pulvis, eris, m., stof. mïles, itis, soldaat, pës, pedis, m., voet prïnceps, ipis, vorst, g^enus, eris, n., geslacht, fulgur, uris, n., bliksem, caput, itis, n.', hoofd, enz. Stkgmann—Bkversen I. 9a dr. 2 § 20. 21. 18 § 20- § 20. Vocaalstammen (-1, -inm, -ia) turris, f., toren, St. turrimare, n., zee, St. mari- Singularis. Nom. (V.)turris, de toren. Oen. Dat. Ace. Abl. turris, van den toren. turrï, aan den toren, turrim, den toren. Pluralis. turrëS, de toren, turrium, van de torens, turribus, aan de torens, turrës, de torens. turrï, door den toren, turribus, door de torens. Singularis. Nom. (V.) mare, de zee. maris, der zee. Oen. Dat. Ace. Abl. mari, aan de zee. mare, de zee. marï, door de zee. Pluralis. maria, de zeeën, marium, der zeeën, maribus, aan de zeeën, maria, de zeeën, maribus, door de zeeën. Zoo gaan b.v. ook: secüris, is, f., bijl (St. securi-), animal, alis, n., dier (St. animüli-), calcar, ëris, n., spoor (St. caloari-), hastïle, ïlis, n., speer (St. hastïli-), l.yX. enz-. Opm. De i, die oorspronkelijk uitgang van den stam was, is in den nom. ace. neutr. in e overgegaan of afgevallen. § 21. § 21. Voorbeelden van gemengde vorming: Singularis. N. (V.) cïvis, de burger. urbs, de stad. Oen. cïvis, des burgers. urbis, der stad. Dat. civï, aan den burger, urbï, aanfde stad. Ace. cïvem, den burger. urbeni, de stad. Abl. a oïve, door den burger, urbe, door de stad. 19 § 22. 23. Pluralis. (N.V.) civës, de burgers. urbêS, de steden. Gen. cïvium, der burgers. urbinm, der steden. Dat. cïvibus, aan de burgers, urbibus, aan de steden. Ace. cïvës, de burgers. urbës, de steden. Abl. a civibus, door de bur- urbibus, door de steden, gers. § 22. § 22. Verschillende onregelmatigheden vertoonen : Iuppiter ( = Iov-pater), Iovis, lovi, Iovem, Iove. ^t^/i^J- R ès&t bovis, c., rund, stier, koe, bovês, boum, bübus (böbus), vis, f., geweld (gen. dat. ontbreekt), vim, VÏ; wrês, ■cïrium, vïribus = krachten. seneXt oude man, grijsaard, senis, seni, senem, sene; gen. plur. senum. § 23. Adiectiva der derde declinatie. § 28. De adiectiva der derde declinatie worden verbogen als de zuivere i-stammen en hebben dus de kenmerkende buigingsuitgangen I, ium, ia. In den ace. sing. masc. en fem. echter vindt men steeds em. Van drie uitgangen: Van twee uitgangen: Van één uitgang: acer, St. acri-, scherp. fortis, St. forti-, fëlix, St. feBc(i)-, dapper. gelukkig. Singularis. m. f. n. m. en /. n. *N. V. acer acris acre fortis forte fëlix (= fëlïe-(i)S) Gen. acris acris acris fortis fëlïcis Dat. acri acri aerl forti fëlïcï Ace. acrem acrem acre fortem forte fëlïcem n. fëlix Abl. acri acri acri i forti fëlïcï 2* § 24. 25. 20 Pluralis, f. n. f. N.V. Ace. acres acria Gen. acrium Bat. Abl. acribus fortës fortia fortium fortibus fëlïcës n. fëlicia fëlïcinm fëlicibus 2i. § 24. Bijzonderheden bij de declinatie der adiectiva. De declinatie der consonantstammen wordt geheel gevolgd door: a. de comparativi, b.v. maior, grooter: müiöre, maiöra, maiörum (zie § 45). b. de volgende adiectiva: Abl. 8. N. pl. Gen. pl. ;vetus, veteris, oud vetere vetera veterum. panper, -eris, arm paupere ontbr. pauperum. I dlves, dïvitis, rijk dïvite „ dïvitum. I prïnceps, -ipis, de voor- principe „ principum. / naamste * particeps, participis, participe „ participum. deelachtig compos, -otis, deelachtig compote „ compotum. superstes, -itis, over- supérstite „ supérstitum. levend. "^t^T^ "ftZtÉ+fó* i^C^t^S»^ • m den abt. sing. hebben I, maar in den gen. plur. urn : f inops, -opis, arm inopi neutr. pl. ontbr. inopum. metnor, -oris, gedachtig memori „ memorum. \ supplex, -icis, smeekend supplici „ — Opm. Heeft supplex de beteekenis van een substantivum = smeekeling, dan vormt het den abl. suppliee en den gen. plur. s u p p 1 i o um. Evenzoo heeft v i g i 1, de wachter: v i g i 1 e, vigil um (als adi. gebruikt men: vigilans, waakzaam). § 25. § 25. Participia en als substantiva gebruikte adiectiva. 1. De participia (deelwoorden) op ans en êns volgen de declinatie der adiectiva. Slechts hebben zij in den abl. 21 § 25. sing. e, wanneer zij of als substantiva of als zuivere participia gebruikt worden. Sapiëns, wijs, sapientiuni, sapientia. a sapientï viro (adi.) door een wijzen man. a sapiente (subst.) door een wijze, continëns (se. terra), het vasteland; in continent!, adulëscëns, de jongeling, adulëscentium, maar: ab adulëscente. ïnfans, het (onmondige) kind, ïnfantium, (ab) infante. in praesentï perïculo in het tegenwoordige gevaar. praesente medico- terwijl de geneesheer tegen¬ woordig is, lett. de geneesheer tegenwoordig zijnde. * 2. Adiectiva, als substantiva gebruikt, behouden de declinatie der adiectiva, zoo: a. aequalis (sc. homo), aequalï, aequaliuin, tijdgenoot. affïnis, is, aanverwant. Aprïlis, is, December, annalis, (sc. liber), is, bris (sc. mënsis) enz. jaarboek. N.B. aedïJis, is, m. de aediel cönsularis, is, de gewezen neeft aedile- ^ trirëmis (sc. navis) is, f., een schip met drie rijen roeibanken, familiaris, is, huisvriend. neeft trirëml en trirême. 6. De volksnamen op as, dtis en is, itis. Arpïnas, Arpïnatium, in Arpïnatï (sc. fundo of agro), op het landgoed te Arpinum. Samnïs, Samnïtium. Evenzoo:foptimates, ium, de aristrocraten. nostrates, ium, onze landslieden, pen at es (sc. dii), ium, de huisgoden. Opm. Adiectiva, die tot substantiva zijn geworden, hebben e in den abl. sing.: a. wanneer zij als nomina gebruikt worden: Celer, a Celere, F ê 1 ï x, a Pêlïce, Iuvenalis, a Iuvenale, enz. 6. die op as en is, wanneer zij personen aanduiden : a b Arpinate ab (homine) Samnïte, ab optimate (maar: bello Samnïtï). § 26. 22 geslachtskegels der derde declinatie. § 26. § 26. Maseulina. Hoofdregel: „ m o, or, ö8, er zijn mascula; op es de imparisyllaba. sermö (önis), gesprek, taal. mós (öriB) bonus, de goede sermö patrius, de moeder- gewoonte. taal. agger (eris) arduus, de color (öris) albus, de witte steile wal. kleur. pariës (etis) longus, de lange muur (wand). Uitzonderingen : 1. op ö: De woorden op dö, gó, iö Zijn vrouwelijk, zoo ook carö; Doch mannelijk: ördö, scïpiö, septentriönës, pugiö. Q^aMü' ^r^J^Tjr^ Z consuëtüdö (inis) mala, ördö (inis) certus, de bede slechte gewoonte. paalde orde. imago (inis) pulchra, de ördö (inis) senatörius, de schoone beeltenis. senatorenstand, legio (önis) decima, het scïpio (önis) ligneus, de tiende legioen. houten staf. earo (carnis) tosta, ge- septentriönës (önum), het braden vleesch. noorden. pugiö (önis) cruentus, de bloedige dolk. 2. op or: neutra zijn op or: mar mor, aequor, eor; femininum is: arbor, arboris. marmor (oris) Parium, cor (cordis) sanum, het het Parisoh marmer. gezonde hart. aequor (oris) vast um, het arbor (oris) alta, de hooge uitgestrekte zeevlak (dicht.) boom. 23 § 27. 3. op os: Vrouwelgk zijn slechts op os: De süjpsteen: cös, de bruidschat: dös; Onzijdig zijn op os alleen: Os, öris, mond, os, ossis, been. cös (cöj;is) dura, de harde ös (öris) parvum, de kleine slijpsteen. mond. dös (dötis) magna, de os (ossis) durum, het harde groote bruidschat. been (bot). 4. op er: Neutra zijn er vier op er: . /> caddver, verber, iter, vér. ~4**MtA. cadaver (eris) cruentum, iter (itineris) longum, de het bloedige lijk. lange reis. verbera (erum) saeva, vér (vëris) amoenum, de de gruwelijke zweepslagen. lieflijke lente. Ook zijn neutra: uber, eris, uier en de namen van boomen en gewassen op er: acer, eris, ahornboom, papaver, eris, papaver. Femininum is: 1 in ter, fris, schuit. 5. op es: (imparisyllaba): Onzijdig is slechts aes. Doch vrouwelijk quiês, requies. En merels, seges, eompedês aes (aeris) Corinthium, mercës (ëdis) annua, het Corinthisch brons. jaarlijksche loon. quiês (ëtis) longa, de seges (etis) fecunda, het lange rust. vruchtbare bouwland, requiës (ëtis) iucunda, compedës (um) ferreae, de aangename ontspanning. Ijzeren voetboeien. 3 27. n. Feminina. § 27. Hoofdregel: Op as, op aus, op x en is, Op es, in genitivo is Zyn feminini generis. Een consonant vóór letter s Maakt dat een woord meest vrouwlijk is. § 27. 24 aestas (atis) calida, de fröns (ndis) tenera, het warme zomer. jonge loof. lans (landis) bellica, de fröns (ntis) parva, het krijgsroem. kleine voorhoofd, navis (navis) longa, het vox (vöcis) magna, de oorlogsschip. luide stem. nubes (nuhis) densa, de nix (nivis) alta, de diepe dichte wolk. sneeuw. Uitzonderingen : 1. op as: Mannelijk is as. Neutrum echter vos. as (assis) Bomanus, de vis (vasis) aureum, de Bomeinsche as (een munt). gouden vaas (zie § 36). W _ 2. öp is: Ieder woord op nis of guis is masculini generis; A maarbij piscis, f oseis, eoUis\ -iUiu-t*-» I lapis, mënsis, pulvis, orbis^ , amnis (is) latus, de breede unguis (unguis) aduncus, stroom. de gekromde nagel (klauw). cinis (cineris) frïgidus, piscis (is) pretiosus, de de koude asch. kostbare visch. sanguis (-uillis) humanus, fascis (is) magnus, de menschenbloed. groote bundel. f a s c e s (plur.) is: de bundel roeden, waartusschen een bijl, die de lictoren, de dienaars der consuls, droegen. collis (is) arduus, de pulvis (eris) siccus, het steile heuvel. droge stof. lapis (idis) durus, de orbis (is) tötus, de geharde steen. heele kring. mënsis (is) Martius, de maand Maart. Ook ënsis, is (dioht.), zwaard, is mannelijk. 25 § 28- 3. op s met voorafgaande consonant: Mannelijk zijn: dëns, föns, möns, pons. dëns (dëntis) cavus, de möns (montis) arduus, holle tand. de steile berg. föns (fontis) frïgidus, de pöns (pontis) ligneus, een kbnde bron. houten brug. 4. op x: Mannelijk zijn: grex, gregis en de woorden op ex, itis. grex (gregis) magnus, de pollex (icis) crassus, de groote kudde. dikke duim. § 28. in. Neutra. § 28. Hoofdregel: Onzijdig zijn de woorden op men en ma, op ar, ur, us, o, e, l, t. nömen (inis) clarum, de münus (eris) gratum, het beroemde naam. aangename geschenk, poëma (atis) bonum, het iüs (iüris) sacrum, het goede gedicht. heilige recht, calcar (iris) acütum, de lac (lactis) concrëtum, de scherpe spoor. gestremde melk. fulgur (uris) rapidum,de mare (is) tranquillum, de snelle bliksem. kalme zee. ebur (oris) durum, het mei (meilis) Atticum, de harde ivoor. Attische honig, corpus (oris) sanum, het caput (itis) magnum, het gezonde lichaam. groote hoofd. Uitzonderingen: Mannelijk zijn: sol en sdl. söl (sölis) matutïnus, de sal (salis) maritimus, het morgenzon. zeezout (sales = geestig¬ heden). Vrouwelijk zijn: de woorden op us, gen. ütis, en us, gen. üdis, b.v.: § 29. 26 salüs (ütis) publica, het algemeene welzijn, palüs (üdis) lata, het breede moeras, pecus (ndis) tarda, het langzame schaap (eig. een stuk vee. Peeus, oris, n., collectivum: kleinvee = schapen.) Ook tellus, firis (dicht.), aarde is vrouwelijk. f Opm. 1. De diernamen op us en ur zijn masculina, J bijvoorbeeld: müs, firis, m., muis. vultur, uris, m., gier. lepus, oris, m., haas. V Doch s fi s, suis, zwijn, is meestal femininum. Opm. 2. Adiectiva en participia, die tot substantiva zijn geworden, hebben het geslacht van het substantivum, dat men er bij moet denken; zoo zijn bijv. mannelijk de namen der maanden (om mënsis), verder occidêns, entis (sc. s 51), het westen; oriëns, entis (sc. s 51), het oosten; a n n a 1 i s (sc. 1 i b e r), jaarboek enz. § 29- § 29. Vierde declinatie. (U-declinatie.) Tot de vierde declinatie behooren masculina op us en neutra op fi. Singularis. (N.V.) früctus, de vrucht. cornfi, de horen. Gen. früctüs, der vrucht. cornfig, des horens. Dat. früctul, aan de vrucht, cornfi, aan den horen. Ace. früctum, de vrucht, cornfi, den horen, i Abl. früctfi, door de vrucht, cornfi, door den horen. Pluralis. (N.V.) früctfis, de vruchten. cornua, de horens. Gen. früctuum, der vruch- cornuum, der horens, ten. Dat. früctibus, aan de cornibus, aan de horens, vruchten. Ace. früctfis, de vruchten, cornua, de horens. Abi. früctibus, door de cornibus, door de horens, vruchten. 27 § 30. Bijzonderheden: 1. In den dat. en abl. plur. hebben ubus in plaats van i&Ms/artüs (plur. de ledematen), tribus (volksafdeeling): artubus, tribubus. In de tweelettergrepige woorden op cus gebruiken dichters en latere prozaschrijvers ook den dat. en abl. plur. op ubus, b.v. acus, naald : acubus ; arcus, boog: arcubus. Ook bij parttbs, geboorte: partubus. Lacus, meer, heeft lacubus en lacibus; quercus, eik: quercubus en quercibus; partus, haven: portubus en portibus. 2. domus, huis, vormt den abl. sing., den gen. en ace. phir. naar de tweede declinatie. Singularis. Pluralis. N.V. domus. domüs. Gen. domus. domörum (ook domuum) Dat. domui. domibus. Ace. domum. domos. Abl. domo. domibus. Men lette nog op: domï, te huis. domum, naar huis. domo, van huis. domi is een looativus. 3. De dat. sing. trekt ook in het masc. (of fem.) ui somwijlen samen tot u, bijv. : exercitü, aan het leger. § 30. Geslacht der vierde declinatie. § 30. Hoofdregel. De woorden op us zijn mannelijk, die op ü onzijdig. Uitzonderingen. Zes zijn vrouwelijk op us: domus, manus, porticus, acus, tdüs en tribus. manus, f., band. tribus, f., volksafdeeling. porticus, f., zuilengang. ïdüs, uum, f., pl., de 13de acus, f., naald. (of 15de) dag aer maand vgl. § 31, TIb). § 31. 32. 28 § 3i. § 31. Vijfde declinatie. (E-declinatie.) Singularis. Pluralis. Nom. (F.) dies, de dag. diëS, de dagen. Gen. diëï, des daags, diërnm, der dagen. Dat. diëï, aan den dag. diëDUS, aan de dagen. Ace. diera, den dag. dies, de dagen. Abl. dië, door den dag. diëbus, door de dagen. De e in den gen. en dat sing. is na i lang, na consonanten kort: diëi, doch. spës (hoop) spëi; fidës (trouw) fidëi. Opm. Een volledigen pluralis hebben slechts diés en r ê s, de zaak. Geslacht. De woorden der vijfde jjeclinatie zijn vrouwelijk, doch dies en merjfflês zijn mannelijk, dies is slechts vrouwelijk in het enkelvoud in de beteekenis van: termijn, bijv. dies constituta, de bepaalde termijn; of wanneer het een onbepaald tijdsverloop te kennen geeft. merïdiës, ëï, m. middag. ONREGELMATIGE DECLINATIE. §32. § 32. Dëfectïva numero. Dëfectïva numero zijn substantiva, welke slechts in één numerus voorkomen. I. Singularia tantum. Daartoe behooren wegens hun beteekenis woorden als: Böma, aurum, iüstitia, vulgus enz. Men lette ook op: y aes aliënum (aeris specimen, inis, proef, alieni), schulden. supellez, ectilis, huisraad. 29 § 32. indolês, is, natuurlijke aan- vestis, is, kleeding, kleeleg. deren als collectivum (daar- ius iurandum (iuris naast van de kleedingstuk- iurandi), eed. ken afzonderlijk ook de scientia, ae, kennis, weten- plur.: vestës). schap. Opm. Een groot aantal abstracta wordt echter in het Latijn ook wel in den pluralis gebruikt, bijv. avaritiae (soorten van hebzucht). II. Pluralia tantum. Daartoe behooren: a. vele geographische namen: Athënae, arum. Vëï (spr. uit Veji), Veiorum. Syracüsae, arum. Leuotra, orum. Thëbae, arum. ^Sardis, ium, Argï,, örum (Argos). Alpës, ium enz. b. de namen van feesten en de hoofdpunten der maanden; Bacchanalia, het Bacchus- Nönae, de 5de of 7de dag feest. der maand. Kalendae, de eerste dag dor Idüs, de 13de of 15de dag maand. der maand. Opm. Bij de maanden Maart, Mei, Juli en October vallen de N o n a e op den 7den en de I d u s op den IS*»". c. vele appellativa: angustiae, bergpas, verlegenheid,bïgae,J) tweespan. superi,1) hemelgoden, lïberi, *) kinderen. posteri,1) nakomelingen, dïvitiae, rijkdom, feriae, rustdag, feestdag, indütiae, wapenstilstand, inimïcitiae, vijandschap, ïnsidiae, hinderlaag. *) Big. adiectivum. inf eri, *) (bewoners der) onderwereld. arma, orum, wapenen. castra, orum, legerplaats. ,spolia, orum, buit. . caelitês, um,1) hemelingen. .fidës, ium, lier. gratës, dank. maiörës, m.,') voorouders. manës, ium., zielen der afgestorvenen. § 33. 30 nüptiae, bruiloft, tenebrae, duisternis, valvae, vleugeldeuren, fasti, kalender. c a t ê n a e, ketting, dëlioiae, genot, lieveling, m i n a e, bedreigingen, reliquiae, overblijfselen. optimatës,x) aanzienlijken, penatës, buisgoden, precës, um, gebed, moenia, ium, vestingmuur, verbera, um, zweepslagen. f a u c ë s, keel, enge bergpas. cervïoëe, um, nek. narës, ium, neus. viseera,. um, ingewanden. § 88. § 33. Vele nomina zijn slechts in een bepaalde beteekenis pluralia tantum: ,aqua, water. aquae, badplaats, cöpia, voorraad, overvloed, cöpiae, troepen, ^cera, was. cerae, opschrijfboekje, fortüna,lot,geluk, (ongeluk), fortünae, vermogen, littera, letter. litterae, brief, wetenschappen, opera, moeite. operae, ƒ., werklieden, auxilium, hulp. auxilia, hulptroepen, comitium, vergaderplaats comitia, volksvergadering, der Bom. volksvergadering, ^hortus, tuin. horti, park. impedïmentum, hinderpaal, impedïmenta, bagage, rostrum, sneb, snavel. rostra, het spreekgestoelte op het Forum. aedis, is, tempel. aedës, ium, huis. fïnis, einde, grens. fïnës, gebied, mós, gewoonte. mörës, karakter, pars, deel. partës, partij, rol in een tooneelstuk. sal, zout. salës, geestigheden, vis, geweld, macht. vïrës, kracht. Opm. litterae, partës enz. kan ook beteekenen brieven, partijen enz., doch natuurlijk ook: letters, deelen enz. 1) Eig. adiectivum. 31 § 34. 35. § 34. Defect! va casibus. § 84. Defectiva casibus zijn nomina, die niet in alle naamvallen worden gebruikt. [ops] opis, opem, ope, hulp; opês, hulpmiddelen, schatten, macht, opum, opibus. vis, vgl. § 22. [frux] frfigis, frügem, früge, veldvrucht; frügës, um, ibus. [dicio] diciönis, i, em, e, heerschappij, impètus, üs, um, ü; üs (nom. ace. plur.), aanval, fors, toeval; abl. forte, toevallig, nëraö, niemand (= ne homo). nihil, niets. nüllïus. nüllïus réi. nëmini. nwö* réi. nëminem. nihil, (a) nüUö. nülla rê. Slechts in één casus komen voor: yHiea (tua, sua, nostra, vestra) sponte, ' uit eigen beweging, vrijwillig. Alleen in . grandis, maior, maximus, minor, , deze minimus natü, bejaard, ouder, enz., verbindingen. jonger, enz. Vooral vele verbaalsubstantiva der 4de declinatie komen slechts in den abl. sing. voor, bijv.: iussü, op bevel, iniussü Caesaris, zonder bevel van Caesar, mandatü, volgens opdracht, mïssü, op last van, hortatü en admonitü, op aanraden, permissü, met verlof, rogatü, op verzoek. § 35. Indëclïnabilia. § 85. fas, goddelijk recht I nefas, zonde. I nom. ace. sing. ïnstar, evenbeeld ïnstar muri, zoo goed als een muur. § 36. 32 mine, morgen ; multo mine, in den vroegen morgen (nom. aco. en abl. sing.). pond 5: pond (eig.: aan gewicht): tfia pondó, anti pondö vïgintï, 20 pond goud. Oorspronkelijk is bij het telwoord : 1 i b r a e (ponden) aan te vullen. §36. § 36. Substantiva abundantia. De substantiva abundantia zijn woorden, die verschillende vormen met één beteekenis hebben; in meer uitgebreiden zin behooren hiertoe ook de woorden, die hun casus naar verschillende declinaties of met verandering van geslacht voïmen. • materia, materies (V), stof, bouwmateriaal, müteriant en materiein; lüxuria, lüxuriës (V), weelderigheid, uitspatting. f ïcus; i. f., vijgeboom, vgg, heeft bijvormen op üs en ü naar de 4de declinatie (fïcüs, fïcü), evenzoo laurus, laurier enz. iügerum, */4 bunder, iügera, iügerum, iügeribns. locus, i, plaats; loca, plaatsen, streken, locï, plaatsen in boeken. vesper, eri, avond; ad vesperum, ad vesperam, tot den avond, ve/sperï en vespere, des avonds. • vas, vasts, vaas; plur. vasa, vasorum, vasis, vaatwerk^gereedschap. ^ plëbs en plëbës, de mindere volksklasse, plëbis, plëbeï of plëbï (plëbïscitum). requiës, ëtis,' rust; ace. sing. requiëtem en requiem'; abl. meestal requiëte. famês, is, honger; abl. famë (5^° declin.). b a 1 n e u m, i. bad; b a 1 n e ae, badinrichting, e p u 1 u m, i, feestmaal; e p u 1 ae, maaltijd. 33 § 37. 38. GKIEKSCHE DECLINATIE. § 37. § 37. 1. De uitspraak der aan het Grieksch ontleende woorden wijkt van de Latijnsche uitspraak niet af. Alleen lette men er op, dat i nooit als j, ti nooit als tot", ach steeds als ak werd uitgesproken: iöta, Iönes, Miltiadës, schol a. 2. .De klemtoon richt zich eveneens naar de Latijnsche wetten voor het accent: philosóphia (ptWows,) Périclës (HepcAr,;), Patroolus, (Ilarfox/ot), Miltiadës (Mt).Tiaetustiof^> veterrimus1. 2. Zes adiectiva op ilis vormen den superlativus op illimus (= il-simus): facilis, gemakkelijk dissimilis, ongelijk difficilis, moeiehjk humilis, laag similis, gelijk gracilis, slank facilis ' facilior facillimus. 3. De adiectiva op diens, flens, volus (afgeleid van de verba dico, ik zeg; facio, ik doe; volo, ik wil) vormen de trappen van vergehjking alsof de positivus op -dicens, -ficens, -volens uitging. malédicus, kwaad- maledïcentior maledïcentissimns. sprekend magnificus.prachtig magnificentior magnificentissimus. benévolus, wel- benevolentior benevolentissimus. willend 4. De adiectiva op us met voorafgaande vocaal vormen de trappen van vergelijking door omschrijving met magis (meer) en maxime (het meest): idöneus, ge- magis idöneus maxime idöneus schikt pius, vroom magis pius maxime piuB arduus, steil magis arduus maxime arduus enz., doch niet de adiectiva op quns: antïquus, oud antïquior antïquissimus. 1 Minder gebruikelijk zijn veterior en vetustissimus. 43 § 47. 48. § 47. Onregelmatige comparatie. § *7 bonus, goed melior optimus. malus, slecht pëior pessimus. magnus, groot maior maximus. parvus, klein ■ minor minimus, multus, veel plus, meer (neutr.) plürimus. plüres, plüra(ium) meer. frügï (indeelin.), braaf frügalior f rügalissimus. nëquam (indeelin.), slecht nëquior nêquissimus. Opm. Bij de trappen van vergelijking van multus dient opgemerkt te worden: 1. In den sing. van den c o m p. zijn slechts het onzijdige plas (nom. en ace. bijv. plus auri. meer goud, plüs valêrè, meer waard zijn) en de genit. plaris gebruikelijk, b.v. pluris aestimo. ik acht hooger. 2. Volkomen als plüres (dat steeds als comp. wordt gebruikt) wordt ook eoui plüres, verscheidene, verbogen. 3. p I ü r i m i beteekent in den regel: zeer velen. Den genitivus ervan gebruikt men in plaats van den ontbrekenden genitivus van plërïque, plëraeque, plêraque, de meeaten. § 48. Defectiva gradibus. § 48. 1. De positivus ontbreekt geheel bij de volgende trappen van vergelijking: (prae, voor). p r i o r, eerder, de eerste p r ï m u s, de eerste (van (van twee). meer), (citra, aan deze citerior, meer aan (ontbr.) zijde). deze zijde (ü 11 r a, aan gene ü 11 e r i o r, meer aan ü 11 i m u s, de uiterste, *flde). . gene zijde. laatste, (intra, binnen). interior, meer bin- intimus, de binnen- nenwaarts. ste, innigste, (prope. nabij). pr opi or, nader, dioh- proiimns, de naaste ter bij. dichtst bij. dëterior, minder dêterrimus, de goed, slechter. minst goede. § 48. 44 [potis, machtig.] potior, voortrefie- potissimus.de verlijker, verkieslijker. kieslijkste, beste. 2. Bij de volgende heeft de positivus beperkte beteekenis: (posteri, nakome- posterior, later. postrêmus, de laatste, lingeh). (p o s t u m u s, na den dood des vaders geboren.) (e x t e r a e gentes, bui- e x t e r i o r, meer uit- e x t r ë m u s, de buitentenlandsche volken), wendig. ste. (i n f e r i, zij, die in de inferior, lager. i n f i m u s, de geringste, onderwereld zijn, de ï m u e, de benedenste, onderwereld). (superi, de hemel- superior, hooger,. süprêmus (diés), goden), vroeger. de laatste dag. s u m m u s, de hoogste. I Opm. 1. inferum en superum komen ook nog voor in: mare inferum, de Tyrrheensche zee; mare superum, de ) Adriatische zee. Opm. 2. Vele adiectiva hebben in het geheel geen trappen van vergelijking, zooals bijv, ferus, wild, mïrus, wonderbaar; (dus: .maxime ferus of feroeior enz.); andere missen den compar. of den superi., bijv.: s e n e x, oud, senior; iuvenis, jong, i fl n i o r, salütaris, heilzaam, salütarior, enz. n o v u s, nieuw, heeft recentior recentissimus (van r e c e n s.) (novissimus, de laatste.) dïves, rijk, ditior en divi- ditissimus en divitissi- tior mus.' s a c e r, heilig, sanctie* sacerrimw. | Opm. 3. Ter omschrijving van den superi. (in de beteekenis van I „zeer") kan men den positivus door per of prae versterken, b.v. perpauci, zeer weinige. Van dergelijke samenstellingen kunnen natuurlijk geen trappen van vergelijking gevormd worden. Alleen | praeolarus, uitstekend, wordt als een nieuw adiectivum beschouwd. 45 § 49. 50. De vorming der van adiectiva afgeleide adverbia. § *»• § 49. De adiectiva der tweede declinatie vormen het adverbium (positivus en superlativus) door de I van den genitivus sing. in ë te veranderen. De adiectiva der derde declinatie vormen het adverbium door den uitgang iter, die in plaats van den genitiefuitgang is wordt aangehecht; bij de adiectiva, wier stam op nt uitgaat, hecht men slechts er aan den stam. Als comparativus der adverbia dient de ace. sing. neutr. van den compar. der adiectiva. longë longius longissimë pulchrê pulchrius pulcherrimë celeriter celerins • celerrimë. sapienter sapientius sapientissimë. § 50. Afwijkende vorming. § 50. 1. Als adverbium wordt gebruikt: 1. de ace. sing. van het neut/rum, bij: o) multum, veel (zeer), nimium, te zeer.1 paulum, weinig. parum, te weinig, cëterum, overigens. plerumque, meestal. b) facile, gemakkelijk. nön facile, moeiehjk (zelden difficiliter of difficulter). impüne, ongestraft sublïme, hoog. 2. de abl. sing. van het neutrum op ö: citö, snel. consultö, met opzet, continuo, onmiddellijk crëbrö, dikwijls. daarna, terstond, falsö, valschelijk. fortuïtö, toevallig. *) Naast nimium is ook nimis in gebruik» § 50. meritö, met recht, (meri- tissimö). necessariö, noodzakelijk, rarö, zelden, sëdulö, ijverig, sërö, te laat. tütö, veihg (tutissimö). o e r t ö, zeker (certö s e i ö, ik weet het zeker), v ê r ö, waarlijk; echter (staat altijd op de 2^Af^£/- - nostrum, van, vestrum, van, onder ons. onder u. Bat. nöbïs, aan ons. vöbïs, aan u. sibï, zich. Ace. nös, ons. vós, u.. se, zich. Abl. (&) nöbïs, door ons. (a) vöbïs, doorn, (a) sê," door zich» Opm. mei, tui, sui, mostri, vestri = jegens mij, u, zich, ons, ulieden. memento I met — herinner u I '""J1161I nostrt [ onzer. m e m i n i t J **" . = hij herinnert zich uwer f ^nitiyus 1 vestri J ( obiectivus ' s J nostrum= van ons, onder ons, onzer (b.v. nullus nostrum) f genitivus, vestrum = van ulieden, onder ul., uwer (b.v. nullus vestrum) f partitivus, zie § 115. Van de pronomina personalia worden de bijvoeglijke pronomina possessïva (bezitteLijke voornaamwoorden) afgeleid: meus, a, um, mijn (mï fïlï, nosjiej; stra, strum, ons beste zoon). vester, stra, strum, uw |^3É$ (alleen als de bezitter meer¬ voudig is). tuus, a, um, uw suus, a, um, zijn, hun, haar. Opm. 1. Over het gebruik van sui, sibi, se en suus zie men § 121. 2 en 3. Opm. 2. Alle vormen van het p r o n. pers. (behalve t u en de gen. plur.) kunnen versterkt worden door met: egomet, tibimet, sibimet enz. Tu wordt dikwijls versterkt tot tüte, së tot sêsê, en de ablativi s u ö en sus tot suöpte en suapte. Bijv. snapte manü, door eigen hand. Opm. 3. De p r o n. p o s s. worden dikwijls weggelaten, als zij zonder gevaar voor onduidelijkheid kunnen gemist worden. Zie § 121, 1. Opm. 4. Over het pron. pers. verbonden met c u m zie § 96. § 54 § 54. II. Aanwijzende voornaamwoorden. (Pronomina dëmönstrativa.) htc, haec, Ma, deze (hier bij mij). iste, ista, istuü, die (daar bij u). itte, illa, Mud, die (daar bij hem). - « 55 . § 55. Singularis. Nom. hïc hagfi höc I ille illa illud Gen. hüius illïUS Dat. huic illl Ace. hunc hanc hóe illum illam illud Abl. höc hac hóe illö illa illö Pluralis. Nom. hï hae haec illï illae illa - Gen. hörum harum hörum illörum illarum illörum D. Abl. hïs illis Ace. hös nas haec illös illas illa iste wordt verbogen gelijk ille. Opm. De vormen van h i c, die eindigen op s, worden somwijlen met -ce versterkt: hüiusce, hösce, hasce, hïsoe. (Met diezelfde versterking zijn ook de op c uitgaande vormen gevormd: h i-c, hae-o, hunc= hum-c, hóo = hod-e, enz.). Ook vindt men die versterkfng soms bij vormen van iste en ille (vooral istüo = istud, i 11 ü c = illud, i s t a e e = ista). De d is de echte pronominaal-uitgang van het neutrum. § 55. III. Bepalende voornaamwoorden. § 55. (Pronomina dëterminatïva.) is, ea, id: a. = deze, dit' (de zooeven genoemde)., b. = bet pron. pers. van den 3den pers., doch slechts in de casus oblïqui (eum =4***'* hem, eam = haar; eius = van hem, van haar (zijn, haar); eorum = van hen (hun); earum = van haar (haar)). c. = degene, hij, zij, (met volgenden rela¬ tieven zin). Idem, eadem, idem, dezelfde, hetzelfde, ipse, ipsa, ipswm, zelf. § 56. 56 Singularis. Nom- is ~ëa id ïdem éadem idem Gm- ëius êiusdem Dat- ei eidem Ace. eum eam id eundem eandem idem AhL 65 e& eö I eödem eadem eödem PlwaHs. Nom. iï (eï) eae ea ïdem (eidem)1 eaedem éadem Oen. eörum earum eörum eörundem earundem eörundem D. Abl. iïs (eïs) ïsdem(eïsdem)1 1 Ace. eös eas ea eösdem easdem éadem j idem en idem zijn ontstaan uit is-dem en id-dem. ipse, ipsa, ipsum, gen. ipsïus, dat. ipsï enz. (wordt verbogen als ille, hehalve dat het neutrum ipsum heeft). § se § 56. iv. Betrekkelijke voornaamwoorden. (Pronomina relativa.) Singularis. Nom- <ïui quae qüod, die, welke . öe». eüius Dat. Ace. quem quam quod Abl. quó qua quö Pluralis. Nom. qui quae quae ~ Oen. quorum quarum quorum Dat. quïbus Ace. quös quas quae Abl. quïbus *) Ook komen voor de vormen i I d e m en i ï s d e m. 57 § 57. Opm. Zeldzaam is de ablatiefvorm q u ï (voor alle geslachten). Dezen vorm vindt men in verbinding met de praepositie c u m : quïcum (= oum quö). f Men vindt bij Cicero quoonm, quaoum, quooum, quibusctim zoowel als oum quo, cum qua enz., doch meestal treft men de eerste vormen aan, bij Caesar uitsluitend. Onbepaald betrekkelijke voornaamwoorden. quisquis, qnidqnid, wie ook, wat ook maar (in den nom. en ace., slechts substantief). Behalve deze vormen wordt van quisquis in klassiek proza, slechts gebruikt de ablativus quöquö, en wel meestal in de verbinding quöquö modö.* benevens de gen. cnicni in plaats van cuiuscuius, steeds" in vaste verbinding met modi. .-<*•»- **~<~££*- ■**r*-6Ct>«~*'f/t*. Alle andere vormen voor wie ook, welke ook, al wie (wat) zoowel zelfstandig als bijvoeglijk, neme men van quïcumque, quaecunique, quodcumqne, (in den sing. meest als adjectief, in den plur. ook als substantief gebruikt), gen. cüiuscumque enz. § 57. V. Vragende voornaamwoorden. § 57. (Pronomina interrogatïva.) Zelfstandig: qnis, qnid, wie? wat? Ace. quem, quid, overigens wordt het verbogen als het relativum. Bijvoegelije:: quï, quae, quod, welk? wat? wordt volkomen verbogen als het relativum. Opm. 1. De vorm q u i s staat ook bijvoeglijk, wanneer er naar naam en stand gevraagd wordt; q u i vraagt naar de hoedanigheid. / Quis philosophus, welke philosoof ? qui philosophus, \ wat voor een philosoof ? •*** Opm. 2. Let op: 1. quisnam, quidnam (subst.) = wie toch ? quinam, quaenam, quodnam (adi.) = welke dan toch ? 2. ecquis, ecquid (subst.) = wel iemand, wel iets ?' ecquï, ecquae (ecqua), ecquod (adi.) = wel eenig, wel 'n ? 3. quis tandem = wie toch wel ? Opm. 3. De abl. gul wordt gewoonlijk als adverbium gebruikt in de beteekenis van quömodo f Voor quöcum f staat ook quicum ? § 58. 58 § 68. § 58. vi. Onbepaalde voornaamwoorden. (Pronomina indëfïnïta.) Substantiva. Adiectiva. aliqnis aliquid I iemand, de een of aliqnï aliqua^aliquod 1 de een of quis -quid j ander. quï qua (quae) quod j sommige^f' quisquam qnidquam, iemand, wie [ullus, a. um. eenig, welke dan dan ook. ook] quispiam qnidpiam, de een of ander, quispiam quaepiam quodpiam quisque quidque, ieder. quisque quaeque qnodque Iquïvis quaevis qnidvis j ieder, wien quïvïs quaevïs quodvïs Iquuibet quaelibet ! quilibet quaelibet quodlibet quidlibet ) u lust. I quidam quaedam quid dam, quidam quaedam qnoddam, een zeker iemand. een zekere. Van de bovengenoemde woorden wordt slechts het pronominale deel verbogen: de lettergrepen ali-, -quam, -piam, que, -vis, -libet, -dam blijven onveranderd. Daarbij dient opgemerkt te worden: 1. aliqua en qua zijn in den nom. sing. fem. en neutr.,plur. de gebruikelijke vormen, men vindt echter ook quae in plaats van qua (niet aliquae). 2. quidam vormt quendam, quandam, quörundam, quarundam. 3. quisquam (na een ontkenning, b.v.: neque quisquam, en niemand, noch iemand) wordt in den pluralis steeds, in de casus obliqui van den singularis dikwijls door uUm (na een ontkenning, b.v.: sine ulio tïmore, zonder eenige vrees) vervangen. 4. aliquis staat ook bijvoeglijk, aliquï soms zelfstandig; ^ ow^enowï^taan zonder onderscheid na de woordjes si, nisi.-* ngf nunr~(sï quis rëx, si quï rex, në quis, në. quï). De pluralis van aliquis etc. wordt gewoonlijk vervangen door nonnnlli, nonnullae, nonnulla, behalve na si. nisi, në. num. 5. quisque plaatse men niet aan het begin van een zin. Unus quis que kan daar wel staan. 59 8 59. 60. § 59. Pronominale adiectiva. § 69. Gen. Sing. ïus ( voor alle geslachten. Dat. Sing. I \ zie § 52, 2, de declin. van ünus). ünus, a, um, één. nüllus, a, um, geen. f üllus, a, um, eenig. tötus, a, um, geheel, sölus, a, um, alleen, alter, era, erum, de ander van twee. uter, utra, utrum, welke van twee? neuter, tra, trum, geen van twee. alius, alia, aliud, een ander (van meer dan twee); gen. alterïus (alïus zeer zelden), dat. aliï. Opm. Door samenstelling met de bovengenoemde woorden zijn gevormd: uterqne, ütraque, utrumque, ieder van beiden, beide(n). utervis, ütravïs, utrumvïs) , uterlibet, utralibet, ieder, wien ge utrumlibet. ) maar wilt. uteroumque, utracumque, utrumcum- que, wie ook maar. f van beiden, alteruter, alterutra, alterutrum, de een of de ander (ook wel altera utra, alterum utrum enz.) ünusquisque, ieder afzonderlijk, gen. ünïuscüiusque; neutr. ünumquidque (subst.) en ünumquodque (adiect.). § 60. Pronomina correlatïva. § eo. Demomtrativa. ^e^lt^va ®n Indefinita. Relat. indefinita. Interrogahva. tantus, quantus, aliquantus, quantuscumque, zoo groot. hoe groot, van een hoe groot ook. tamelijke grootte, aanmerkelijk tantum (sub- quantum aliquantum quantumcumque stant.) zooveel, hoeveel. tamelijk veel. hoeveel ook. tot (adi. in- quot, aliquot, quotquot, quotdeclin.), hoeveel. eenige. cumque, hoezooveel, veel ook. § 61. 60 talis, zoo- qualis, — qualiscumque, dan g. hoedanig. hoedanig ook. Aan. tantus...quantus, zoo groot... als. talis...qualis, zoodanig... als. t o t... q u o t, zoo veel.. . als. § ei. § 61. Correlatieve pronominale adverbia. Demonstrativa. Relativa: en Indefinita. lnterrogativa. a) Adverbia loei : i b ï, daar (ibidem, u b ï, waar. a 1 i c u b ï 1 op dezelfde plaats). | .. ' uspiamv ereens h ï o, bier (bij mij . . ergens. , x J *" u s q u a m I is tic, daar (bij u). u b i q u e. overal, i 11 ï c, ginds (bij hem). alibi, elders. inde, daarvandaan, I u n d e, waarvandaan, I alieünde, ergens van daar (i n d i d e m, J van waar. van daan. van diezelfde plaats). hinc, hiervandaan, undïque van alle van hier. kanten i s t i n c, daarvandaan, van daar. i 11 ine, gindsvandaan. ütrimque, van beide kanten. e ö, daarheen (eödem, q u ö, waarheen. | a 1 i q u ö, ergens naar dezelfde plaats). heen. hüc, hierheen. quocumque, waar¬ heen ook. . i s t ü c, daarheen. illüc, gindsheen. alio> naar elders, ü t r 5 q u e, naar beide | zijden. e langs dien weg. i qua, langs welken I a 1 i q u a, op eenige (e a d e m, langs den- weg, op welke wijze, | wijze, zelfden weg.) aan welken kant, I waar. hac, hierlangs. quacumque, waar¬ langs ook, op welke wijze ook i s t a c, daarlangs, i 11 & c, langs gindschen weg. 61 8 62. 6) Adverbia temporis-: turn, time, toen (op q u a n d ö, wanneer. a 1 i q u a n d 5, eens. dat oogenblik). I cum, toen (relat.). unquam, ooit. t o t i ë n s, zoo dik- quotiëns, hoe dik- | aliquotiëns, wijls. wijls, zoo dikwijls als. i eenige malen. c) Adverbia modi : i t a, s i o (item) zoo, op I u t, zooals, hoe. deze wijze. . tam, zoo, zoozeer. quam, als, hoe. item, evenzoo. D. Het Verbum. § 62. § 62. De vervoeging van het werkwoord noemt men coniugatie. Hierbij moet men onderscheiden: 3 personae. 2 numeri: singularis en pluralis. 3 modi: indicatïvus, coniünctïvus, imperdtïvus. 6 tempora: praesëns, imperfectum, futurum I; perfectum, plüsquamperfectum, futurum II. 2 genera: activum en passivum; over het dëpönëns zie men § 71. Opm. Het futurum I heet ook wel futurum simplex. „ futurum II „ „ „ futurum exactum. De vormen, waarbij persoon, getal en tijd volkomen bepaald zijn (Indieativus, Coniunctivus en Imperativus) noemt men bij elkaar verbum fïnïtum. Die, waarbij dit niet of slechts ten deele het geval is, heeten te zamen het verbum infïnïtum a I ae, a l . 3. I sunt ' | sint Plusquamperfectum. S. 1. „- , | eram, ik was be- . , f essem,ikware ama-tus, ' . ama-tus, ' . 2. m {eras . [nnnd (ge- 1 { esses [bemind a, um | r J. \ »> nm *, 3. | erat [worden). | esset [(gew.). Pl. 1. - .. .eramus . x. / essemus _ ama-ti. , ama-ti, 2. „ Jeratis ' { essetis „ ae, a | ae, a 3. lerant ' [ essent Futurum exactum. 8. 1. i ero, ik zal bemind (geworden) zijn. _ ama-tus, I . 2. J eris a, um \ 3. I ent Pl. 3. . ,. i erimus „ ama-ti, . . 2. I entis ae, a I 1. I erunt Infinitivus. Participium. Praes. ama-ri, bemind te worden. Perf. ama-tus a, um esse, ama-tus, a, um, bemind. bemind (te) zijn (geworden). Fut. ama-turn ïrï, (te) zullen bemind worden.1 Gerundivum. ama-ndus, a, um, die bemind moet worden. Het gerundium is steeds substantivum, het gerundivum steeds adiectivum. 1 amatum is het supinum. § 67. 70 § 67- § 67. Paradigma der A. Praesensstam-groep (Stam dëlé-). Activum. Indicativus. Coniunctivus. Praesens. Sing. li dële-ö, ik verwoest, dële-a-m, dat ik verwoeste. 2. dëlê-s dele-a-s 3. dële-t delé-a-t Plur. 1. dëlë-mus dele-a-mus, dat wij ver- 2. dëlë-tis dele-a- is [woesten, (laten 3. dële-nt dele-ant [wij verwoesten). Imperfectum. Sing. 1. dëlë-ba-m, ik ver- dëlë-re-m, dat ik verwoestte. "2. delë-ba-s [woestte. delë-rë-s [ik zou verwoesten. 3. delë-ba-t delë-re-t Plur. 1. delë-ba-mus delë-rë-mus 2. delë-ba-tis delë-rë-tis 3. delë-ba-nt delë-re-nt Futurum simplex. Sing. 1. dëlë-bö, ik zal ver- , , i sim o j r dele-turus . , , 2. dele-bis [woesten. j sis, dat ik zal „ , i -. • . a, um I o. aele-bi-t | sit [verwoesten. Plur. t. delë-bi-mus ._, i simus n j i- v-- j.- dele-turi 2. dele-bi-tis ) sitis 3. delë-bu-nt I sint Imperativus. (Praes.) 8. 2. dëlë, verwoest. (Put.) delë-tö, gij moet verwoesten. 3. — delë-tö, hij moet ver¬ woesten. Plur. 2. delë-te, verwoest. delë-töte,. gijlieden moet verwoesten. 3. — dele-ntö, z\j moeten verwoesten. 71 § 67. tweede (e-) coniugatie. Passivum. Indicativus. Coniunctivus. Praesens. Sing. 1. dële-o-r, ik word ver- dële-a-r, dat ik verwoest 2. delë-ris [woest, delé-a-ris [worde. 3. delë-tur dele-a-tur Plur. 1. delë-njur dele-a-mur 2. delë-minï dele-a-minï 3. dele-ntur dele-a-ntur Imperfectum. Sing. 1. dëlë-bar, ik werd dëlë-re-r, dat ik verwoest 2. delë-ba-ris [ver- delë-rë-ris [werde, ik zou 3. delë-ba-tur [woest, delê-rë-tur [verwoest worPlur. 1. delë-ba-mur delë-rë-mur [den. 2. delë-ba-mini delë-rë-minï 3. delë-ba-ntur delë-re-ntur Futurum simplex. Sing. 1. dëlë-bo-r, ik zal verwoest worden. 2. dele-be-ris 3. delë-bi-tur Plur. 1. delë-bi-mur 2. delë-bi-minï 3. delê-bu-ntur Imperativus.1 (Praes.) 8. 2. dëlë-re, word /TI , .. ( moet (Fut.) dele-tor, gij [verwoest. , , _ i ' .. < verwoest „ dele-tor nn I o. — "| worden. Plur. 2. dëlê-mini, delën-tor, zij moeten [wordt verwoest. [verwoest worden. 3. —7— — 1 De Imperativus van het passivum is weinig gebruikelijk. § 67. 72 B. Perfectnmstam-groep. Activum. (St. dëlêv-). Indicativus. Coniunctivus. Perfectum. Sing. 1. dêlëv-ï, ik heb ver- dëlëv-eri-m, dat ik verwoest 2. delëv-i-stï [woest, delëv-eri-s [hebbe. 3. delêv-i-t delëv-eri-t Plur. 1. delëv-i-mus delëv-eri-mus 2. delëv-i-stis delëv-eri-tis 3. delëv-ë-runt delëv-eri-nt Plusquamperfectum. Sing. 1. delëv-era-m, ik had dëlëv-isse-m, dat ik ver- 2. delev-era-s [ver- delev-issë-s [woest hadde, ik 3. delev-era-t [woest, delev-isse-t [zou verwoest Plur. 1. delev-era-mus delev-issë-mus [hebben. 2. delev-era-tis delev-issë-tis 3. delev-era-nt delev-isse-nt Futurum exactum. Sing 1. dëlëv-erö, ik zal verwoest hebben. 2. delev-eri-s 3. delev-eri-t Plur. 1. delev-eri-mus 2. delev-eri-t is 3. delev-eri-nt C. Nominaal vormen Infinitivus. Participium. Praes. dëlë-re, (te) verwoesten, dëlë-ns, entis, verwoesPerf. dëlëv-isse, verwoest (te) — [tend. hebben. Fut. dëlë-türus, a, um, esse, dëlë-turus, a, um, zul(te) zullen verwoesten. lende vorwoesten. Gerundium. Supinum. Gen. dële-ndï, van het verwoesten. 1. dëlë-tum, om te verhoesten. Dat. dele-ndö, aan het verwoesten. 2. dëlê-tü, te verwoesten. Ace. (ad) dele-ndum, tot het verwoesten. Abl. dele-ndö, door het verwoesten. 73 § 67. Passivum. Indicativus. Coniunctivus. Perfectum. 8' 1' HAl5t^a l 8um ^ ben /i i-+ sim, datikverdeie-tus, ) dele-tus, 2- „m j es [verwoest . ' sis [woest (ge- a, um f a, um . L V8 ' est [(geworden). ' ( sit [worden) zq. Pl Haisfi l sumus simus dele-ti, I dele-ti, i . . 2- o.^ «, 1 estls sitis o ae, a | ae, a J . 3. \ sunt ( sint Plusquamperfectum. S' * Haisf^a eram, ik was . essem, dat ik deie-tus, dele-tus, | ' 1- nm eras [verwoest ' { esses [verwoest o a> um i r/ , a, um I 3- f erat [(gew.). f esset [(gew. Pl' 1- 1 eramus " "■ , essemus [ware. „ dele-ta, I . dele-ti, L 2- aQ tt eratis essetis o ae, a j ae, a 3. I erant ( essent Futurum exactum. %* £eig ^.ng , ero, ik zal verwoest (geworden) zijn. 2. ' ) eris a, um 1 3. \ ent !• j i- erimus dele-ti, ... 2. entis _ ae, a 3. ( erunt Infinitivus. Participium. Praes. dëlë-ri, verwoest (te) worden. — Pref. delë-tus, a, um esse, ver- delë-tus, a, um, verwoest (geworden) te zijn. woest (zijnde). Fut. delë-tum ïrï, te zullen verwoest worden. Gerundivum. dele-ndus, a, um, die verwoest moet worden. § 68. 74 §68 § 68. Paradigma der Praesensstam-groep (Stam auM-). Activum. Indicativus. Coniunctivus. Praesens. Sing. 1. audi-ö, ik hoor. audi-a-m, dat ik hoore. 2. audï-s audi-a-s 3. audi-t audi-a-t Plur. 1. audï-mus audi-a-mus, dat wij hooren. 2. audï-tis audi-a-tis [(laten wij hooren). 3. audi-u-nt audi-a-nt Imperfectum. Sing. 1. audi-ë-ba-m, ik audï-re-m, dat ik hoorde, ik 2. audi-ë-bii-s [hoorde, audï-rë-s [zou hooren. 3. audi-ë-ba-t audï-re-t Plur. 1. audi-ë-ba-mus audï-rë-mus 2. audi-ë-ba-tis audï-rë-tis 3. audi-ë-ba-nt audï-re-nt Futurum simplex. [Sing. ïi audi-a-m, ik zal , sim o j-- n. audi-turus, I . , , ., , 2. audi-e-s [hooren. bis, dat ik zal _ a, um ) . ' 3. audi-e-t ( sit [hooren. Plur. 1. audi-ë-mus ,_ . ; simus o ,. _ .. audi-turi, l 2. audi-e-tis J sitis 3. audi-e-nt ( sint Imperativus. (Praes.) Sing. 2. audï, hoor. (Fut.) audï-tö, gij moet hooren. 3. — audï-tö, hy moet hooren. Plur. 2. audï-te, hoort. audï-töte gijlieden moet hooren. 3. — audi-u-ntö, zij moeten hooren. 75 § 68. vierde (i-) coniugatie. Passivum. Indicativus. Coniunctivus. Praesens. Sing. té audi-o-r, ik word ge- audi-a-r, dat ik gehoord 2. audi-ris [hoord. audi-a-ris [worde. 3. audï-tur audi-a-tur Plur. 1. audï-mur audi-a-mur 2. audï-mini audi-ü-minï 3. audi-u-ntur audi-a-ntur Imperfectum. Sing. 1. audi-ë-bar, ik werd audï-re-r, dat ik gehoord 2. audi-ë-ba-ris[gehoord. audï-rë-ris [werde, ik zou 3. audi-ë-bü-tur audï-rë tur [gehoord worden. Plur. 1. audi-ë-ba-mur audï-rë-mur 2. audi-ë-bü-minï audï-rë-minï 3. audi-ë-ba-ntur audï-re-ntur Futurum simplex. Sing. 1. audi-a-r, ik zal gehoord worden. 2. audi-ë-ris 3. audi-ë-tur Plur. 1. audi-ë-mur '2. audi-ë-minï 3. audi-e-ntur Imperativus. (Praes.) Sing. 2. audi-re, word audï-tor, gij t moet gehoord 3. — [gehoord, audï-tor, hijl worden. Plur. 2. audï-minï, audi-untor, zij moeten gewordt gehoord, hoord worden. 3. — § 68. 76 B. Perfectumstamgroep. Activum, (St. audïv-). Indicativus. Coniunctivus. Perfectum. Sing. 1. audïv-ï, ik heb ge- audïv-eri-m, dat ik gehoord 2. audïv-i-stï [hoord. audïv-eri-s [hebbe. 3. audïv-it audïv-eri-t Plur. 1. audïv-i-mus audïv-eri-mus 2. audïv-i-stis audïv-eri-tis 3. audïv-ë-runt audïv-eri-nt Plusquamperfectum. Sing. 1. audïv-era-m, ik had audïv-isse-m, dat ik gehoord ■ 2. audïv-era-s[gehoord. audïv-issë-s [hadde, ik zon 3. audïv-era-t audïv-isse-t [gehoord Plur. 1. audïv-era-mus andïv-issë-mus [hebben. 2. audïv-era-tis audïv-issë-tis 3. andïv-era-nt audïv-isse-nt Futurum exactum. Sing. 1. audïv-erö, ik zal gehoord hebben. 2. andïv-eri-s 3. audïv-eri-t Plur. 1. audïv-erimus 2. audïv-erïrtis 3. audïv-eri-nt G. Nominaal vormen. Infinitivus. Participium. Praes. audï-re (te) hooren. audië-ns, entis, hooiend. Perf. audïv-isse, gehoord (te) — hebben. Fut. audï-türus, a, um esse, audï-türus, a, um, zullende (te) zullen hooren. hooren. Gerundium. Supinum., Oen. audie-ndi, van het hooren. 1. audï-tum, om te hooren. Dat. audie-ndo, aan het hooren. 2. audï-tü, te hooren. Ace. (ad) audie-ndum, tot het hooren. Abl. audie-ndo, door het hooren. 77 77 § 68. [Passivum. Indicativus. Coniunctivus. Perfectum. 8- Sudï-tu8J6um'ikr^nseh;orf audx-tnB,|8!m' ik zij ge- a nm 68 [(geworden). V sis [hoord (ge- ó- I est '(Bit [worden). P'-Sudï-ti, |BUfmU8 a^dï-ti, fBim«s 3 ae,a e8tl8 ae, a 8 tis ir I «"-ut ' I gint 8' Sndï-tns,|eram' * ^^-andï-tnsJ 6886111' ik ware • n. eras Lhoord (ge- 7 esses [gehoord a, um i * ■ . a, nm | a- | erat [worden). | esset [(gew). P*-Nndï-ti, leramus andï-ti, Ie8Semus !' ae,a eratl8 ae, e e88etis 3. (erant | essent Futurum exactum. 8' 1' andi-tus I er°'ik zal gehoord geworden zijn. 2. '{eris 3. a'Um lerit Pl- 1. _-*.. f erimus _ audi-ti, I . . ae a { eritis 3. ' | ernnt Infinüivus. Participium. Praes. audï-rï, gehoord te worden. — Perf. audï-tus, a, nm esse, audï-tüs, a, nm, ge gehoord (te) zijn. hoord. Fut. andï-tnm ïrï, (te) zullen — gehoord worden. Gerundivum. audie-ndus, a, um, die gehoord moet worden. § 69. 78 § 69. § 69. Paradigma der A. Praesensstam-groep (Stam em-). Activum. Indicativus. Coniunctivus. Praesens. Sing. 1 em-ó, ik koop. em-a-m, dat ik koope. 2. em-i-fl em-a-s 3. em-i-t em-a-t Plur. 1. em-i-mus em-a-mus, dat wij koopen, 2. em-i-tis em-a-tis [laten wij koopen. 3. em-u-nt em-a-nt Imperfectum. Sing. 1. em-ë-ba-m, ik kocht, em-e-re-m, dat ik kocht, ik 2. em-ë-ba-s em-e-rë-s [zon koopen. 3. em-ë-ba-t em-e-re-t Plur. 1. em-ë-ba-mus em-e-rë-mus 2. em-ë-ba-tis em-e-rë-tis 3. em-ë-ba-nt em-e-re-nt Futurum simplex. Sing. 1. em-a-m, ik zal koo- , _ < sim o - empturns . 2. em-e-s pen. ) sis, dat zal ik a, nm \ _ 3. em-e-t I sit [koopen. Plur. 1. em-ë-mus , _ . » simus - .. emptun 2. em-e-tis f sitis 3. em-e-nt I sint Imperativus. (Praes.) Sing. 2. em-e, koop. Fut. em-i-tö, gij moet koopen. 3. — em-i-tö, hij moet koopen. Plur. 2. em-i-te, koopt em-i-töte, gijlieden moet koopen. 3. — em-n-ntö, zij moeten koopen. 79 § 69. derde (consonant-) coniugatie. Passivum. Indicativus. Coniunctivus. Passivum. Sing. 1. em-o-r, ik word ge- em-a-r, dat ik gekocht worde. 2. em-e-ris [kocht, em-a-rig 3. em-i-tur em-a-tur Plur. 1. em-i-mur em-a-mur 2. em-i-minï em-a-minï 3. em-u-ntur em-a-ntur Imperfectum. Sing. 1. em-ë-ba-r, ik werd ge- em-e-re-r, dat ik gekocht , 2. em-ë-ba-ris [kocht, em-e-rë-ris [werde, ik zou ge3. em-ê-batur em-e-rë-tur [kocht worden. Plur. 1. em-ë-ba-mur em-e-rë-mur 2. em-ë-ba-minï em-e-rë-minï 3. em-ë-ba-ntur em-e-re-ntur Futurum simplex. Sing. 1 em-a-r, ik zal gekocht worden. 2. em-ë-ris 3. em-ë-tur Plur. 1. em-ë-mur 2. em-ë-minï 3. em-e-ntur Imperativus.1 (Praes.) 2. emere, word ge- (Fut.) em-i-tor, gijl m ge" o iv^va t ■•! kocht 3. — [kocht. emi-tor, hnj ( worden. Plur. 2. emimini, wordt em-u-ntor, zij moeten 3. — [gekocht. [gekocht worden. 1 De Imperativus van het passivum is weinig in gebruik. § 69. 80 B. Perfectnmstam-groep. Activum. (Sb. êm-). Indicativus. Coniunctivus. Perfectum. 8. 1. ëm-ï, ik heb gekocht, ëm-eri-m, dat ik gekocht 2. ëm-i-stï ëm-eri-8 [hebbe. 3. ëm-i-t ëm-eri-t • Pl. 1. ëm-i-muB em-eri-mus 2. ëm-i-stis ëm-eri-tis 3. ëm-ë-runt ëm-eri-nt Plusquamperfectum. 8. 1. ëm-era-m, ik had ge- ëm-isse-m, dat ik gekocht 2. ëm-era-s [kocht, ëm-issë-s [hadde, ik zou 3. ëm-era-t ëm-isse-t [gekocht hebben. Pl. 1. ëm-era-mus ëm-issë-mus 2. ëm-era-tis ëm-issë-tis 3. ëm-era-nt ëm-isse-nt Futurum exactum. 8. 1. ëm-ero, ik zal gekocht hebben. 2. ëm-eri-s 3. ëm-erit Pl. 1. ëm-eri-mus 2. ëm-eri-tis 3. ëm-eri-nt C. Nominaalvormen. Infinilivun. Participium. Praes. eme-re, (te) koopen. emë-ns, entis, koopend. Perf. ëm-isse, gekocht (te) „ hebben. Fut. ëmp-türus, a, nm esse, ëmp-tnrns a, um, zullende (te) zulien koopen. koopen. Gerundium. Supinum. Oen. eme-ndï, van het koopen. 1. emp-tum, om te koopen. Dat. eme-ndö, aan het koopen. 2. emp-tü, te koopen. Ace. (ad) eme-ndum, tot het koopen. Abl. eme-ndö, door het koopen. 81 § 69. Passivum, Indicativus. Coniunctivus. Perfectum, S. 1. _ | sum, ik ben ge- _ I sim, dat ik ge- emp-tus, n, v,* / emp-tus, f . n , 2. j es [kocht (ge- < bib [kocht (ge„ a,nm l ;. ,vo a, nm | L .. 3. est [worden). (sit [worden) zij. JPÏ. 1. •_ ,. i sumus _ .. | simus _ emp-ti, . emp-ti, 2. } estis {sitis ae, a » ae, a . . 3. I sunt | sint Plusquamperfectum. J3. 1. _ [ eram, ik was ge- _ (essem, dat ik emp-tus, n , . emp-tus, I r , . . 2. j eras [kocht. . esses [gekocht q a, um ^ a, um "% 3. | erat [gew.). | esset [(gew.) Pl. 1. _ .. I eramus _ ,. I essemus [ware. emp-ti, v'. emp-ti, 2. { eratis fessetis ae, a ae, a 3. | erant | essent Futurum exactum. S. 1. _ | ero, ik zal gekocht (geworden) zijn. „ emp-tus, . 2. V eris a, um I 3. | ent JPl. 1. _ | erimus emp-ti, I ... 2. { entis «, ae, a 3. I ernnt Infinitivus. Participium. Praes. emi, gekocht (te) worden. — Perf. ëmp-tus, a, um esse, ge- êmp-tus, a, um, gekocht. kocht (te) zijn. Fut. ëmp-tum ïrï, (te) zullen gekocht worden. Gerundivum. emen-dus, a, um, die gekocht moet worden. Stegmann—Bkversen I. 9« dr. 6 § 70. 82 § 70. § 70. Verba der derde Verscheidene verbaalstammen der 3de coniugatie, die op een consonant eindigen, versterken hun praesensstam met een i voor a, O, U en e (behalve vóór ër en in den imperat. cape). Activum. Praes. Ind. capi-o, ik neem. Goni. capi-am Impf. Indic. Fut. simplex cap-i-s oap-i-t cap-i-mus cap-i-tis capi-unt capi-ëbam capi-êbas enz. oapi-am Coni. cap-erem cap-erës enz. capi-as enz. Imper. Praes, Inf. Praes. Part. Praes. capi-ës capi-et enz. cap-e cap-ite cap-ere capië-ns, entis Fut. cap-itö capi-unt o Gerund, cap ie-ndi enz. 83 § 70. (consonant) coniugatie op io. Passivum. Praes. Ind. capi-or Goni. capi-ar eap-e-ris capi-aris enz. cap-i-tur cap-i-mur cap-i-minï oap-i-n-ntnr Impf. Indic. capi-ëbar Goni. cap-erer capi-ë-büris enz. cap-erëris enz. Fut. simplex capi-ar eapi-ëris enz. Inf. Praes. cap-ï Oerundiv. capie-ndus Opm. Hiertoe behooren behalve c a p i o: cupio, ik begeer. pario, ik breng voort, f a c i o, ik doe. q u a t i o 1) ) fodio, ik graaf. -eutio ) lk Schud- f u g i o, ik vlucht. r a p i o, ik roof. i a c i o, ik werp. s a p i o, ik ben wijs. Verder de composita van [lacio], iklok(b.v. allioio) en [speoio], ik zie (b.v. c o n s p i c i o), en de deponentia: g r a d i o r, ik ga, schrijd, m o r i o r, ik sterf, p a t i o r, ik lijd. het simplex q u a t i o komt slechts bij dichters en in later proza voor. 6* § 71. 72. 84 § 71 § 71. Verba deponentia. I De verba deponentia bebben een passieven vorm, doch een actieve (transitieve of intransitieve) beteekenis, bijv.: hortor, ik vermaan, labor, ik val. Bij de nominaalvormen dient men het volgende op te merken: a. aan het activum worden ontleend bet part. praes., part. en infin. fut., gerundium en supinum. b. het gerundivum behoudt zijn passieve beteekenis. 172. § 72. Deponens der I*te (a-) coniugatie. hortor, hortatus sum, hortarï, vermanen. Indicativus. Coniunctivus. Praes. hortor, ik vermaan, horter, dat ik vermane. Impf. hortabar, ik ver- hortarer, dat ik vermaande, maande. ik zou vermanen. Fut. 8. hortabor, ik zal hortaturus sim, dat ik vermanen. zal vermanen. Imperat. hörtare, vermaan. hortaminï, vermaant. Perf. hortatus sum, ik hortatus sim, dat ik ver- heb vermaand. Plusqupf. hortatus eram, ik had vermaand. Fut. ex. hortatus ero, ik zal vermaand hebben. maand hebbe. hortatus essem, dat ik vermaand hadde, ik zou vermaand hebben. Infinitivus. Praes. hortarï, (te) vermanen. Perf. hortatus, a, um esse, vermaand (te) hebben. Fut. hortaturus, a, um esse, (te) zullen vermanen. Participium. hortans, ontis, vermanend. hortatus, a um, vermaand hebbende. hortaturus, a, um, zullende vermanen. 85 § 73. Gerundium. Swpinum. hortandi, van het vermanen, 1. hortatum, om te vermanen, enz. 2. hortdtü, te vermanen. Gerundivum. hortandus, a, nm, die vermaand moet worden. § 73. Deponens der IIde (e-) coniugatie. § 78. vereor, veritus sum, verèri, vreezen. Indicativus. Coniunctivus. Praes. vereor, ik vrees. verear, dat ik vreeze. Impf. verëbar, ik vreesde, verërer, dat ik vreesde, Fut. 8. verëbor, ik zal vree- ik zou vreezen. zen. veriturus sim, dat ik zal vreezen. Imperat. vërëre, vrees. verëminï, vreest. Perf. veritus sum, ik veritus sim, dat ik geheb gevreesd. vreesd hebbe. Plusqupf. veritus eram, ik veritus essem, dat ik had gevreesd. gevreesd hadde, ik zou Fut. ex. veritus ero, ik zal gevreesd hebben, gevreesd hebben. Infinitivus. Participium. Praes. verërï, (te) vreezen. verens entis, vreezend. Perf. veritus, a, um veritus, a, um, gevreesd esse, gevreesd (te) hebbende. hebben. Fut. veriturus, a, um esse, veriturus, a, um, zullende (te) zullen vreezen. vreezen. Gerundium. Supinum. verendi, van het vreezen, enz. 1. veritum, om te vreezen. 2. veritü, te vreezen. Gerundivum. verendus, a, um, die gevreesd moet worden. § 74. 86 § 74. § 74. Deponens der IVde (i-) coniugatie. partior, partïtus, sum, partïrï, deelen. Indicativus. Coniunctivus. Praes. partior, ik deel. partiar, dat ik deele. Impf. partiëbar, ik deelde, partïrer, dat ik deelde, Fut. s. partiar, ik zal deelen. ik zon deelen. partïtürns sim, dat ik zal deelen. Imperat. partïre, deel. partlminï, deelt. Perf. partïtus sum, ik partïtus sim, dat ik geheb gedeeld. deeld hebbe. PZwsgwp/.partïtus eram, ik partïtus essem, dat ik had gedeeld. gedeeld hadde, ik zou ge- Fut. ex. partïtus ero, ik aal deeld hebben, gedeeld hebben. Infinitivus. Participium. Praes. partïrï, (te) deelen. partiéns, entis, deelend. Perf. partïtus, a, um partïtus, a um, gedeeld esse gedeeld (te) hebbende. hebben. Fut. partïtürus, a, um partïtürus, a, um, zullende esse, (te) zullen deelen. deelen. ". Gerundium. Supinum. partiendi, van het deelen, 1. partïtum, om te deelen. enz. 2. partïtü, te deelen. Gerundivum. partiendus, a, um, die gedeeld moet worden. 87 § 75. Deponens der IIIde (consonant-) coniugatie. § 75. fungor, fünctus sum, fungi, verrichten, waarnemen. Indicativus. Praes. fnngor, ik verricht. Impf. fungëbar, ik verrichtte. Put. s. fungar, ik zal verrichten. Coniunctivus. fungar, dat ik verrichte, fungerer, dat ik verrichtte, ik zou verrichten, functürus sim, dat ik zal verrichten. Imperat. fungere, verricht. fungimini, verricht. Pref. fünctus sum, ik fünctus sim, dat ik verheb verricht. richt hebbe. Plusqupf. fünctus eram, ik fünctus essem, dat ik had verricht. verricht hadde, ik zou ver- Fut. ex. fünctus ero, ik zal richt hebben, verricht hebben. Infiniiivus. Praes. fungi, (te) verrichten. Perf. fünctus a, um esse, verricht (te) hebben. Fut. fünctürus, a, um esse, (te) zullen verrichten. Participium. fungëns, entis, verrichtend. fünctus, a, um, verricht hebbende. fünctürus, a, um, zullende verrichten. Gerundium. Supinum. fungendi, van het verrichten. 1. fünctum, om te verrichten. 2. fünctü, te verrichten. Gerundivum. fungendus, a, um, die verriéht moet worden. § 76. 88 § 76. § 76. Onregelmatigheden in het genus der verba. 1. De zoogenaamde verba sêmideponentia zijn verba, die slechte gedeeltelijk deponentia zijn. Zij hebben een actieve beteekenis, doch in perfectnmstam of in praesensstam den passieven vorm (§ 88). 2. Eenige deponentia hebben een part. perf. met praesens -beteekenis: ütï, gebruiken; usus, gebruikende. verêrï, vreezen; veritus, vreezende. arbitrarï, meenen; arbitratus, meenende, e. a. 3. Vele participia perf. der verba deponentia .hebben behalve de actieve, ook eeu passieve beteekenis, (de laatste echter niet in de vormen met esse samen- gesteld) bijv.: comïtari; comitatus eonfitêri; cönfessus dïmefïrï; dïmënsus ëmenfïrï; ëmentïtus meditdrï; meditatus opïnari; opïnatus paciscï; pactus parttri; partïtus populdri; populatus testdri; testatus 4. Eenige verba intransitiva vormen een part. perf. pass. met actieve beteekenis: vergezeld hebbende, vergezeld, bekend hebbende, uitgemaakt, afgemeten hebbende, afgemeten, gelogen hebbende, gelogen. overdacht hebbende, overdacht, vermoed hebbende, vermoed. een verdrag gesloten hebbende, bedongen, gedeeld hebbende, verdeeld. verwoest hebbende, verwoest, getuigd hebbende, bewezen. 89 § 77. iürdre, zweren; iürdtus, gezworen hebbende pötdre, drinken; pötus, gedronken „ prandere, ontbijten; pransus, ontbeten „ cênare, eten; cèndtus, gegeten „ zoo ook: coniürdtus, een eedgenoot (lett. saamgezworene). Opm. Als adjectief worden de volgende participia perf. pass. gebruikt: a d u 11 u s, volwassen. inveteratus, verouderd. assuêtus, gewend. nüpta, gehuwd. f a 1 s u s, valsch, onwaar. obsolêtus, versleten, praeteritus, bijv. a n n ü s, verleden jaar (doch annus praeteriit, het jaar is voorbijgegaan). 5. Sommige verba hebben een actieven vorm, doch (schijnbaar) passieve beteekenis (neutralia passiva); zij worden n.1. als passiva geconstrueerd en vertaald: v ë n e ö (venum eo), veniï, (lett. ik ga ter verkoop) ik word verkocht (als pass. bij vendo, ik verkoop). p e r e 6 (eö, ik ga), periï perïre, ik ga te gronde, word te gronde gericht (als pass. bij perdö, ik richt te gronde). f i ö foetus sum, fierï, ik word, word gemaakt (als pass. bfl faciö). v a p ü 1 ö (l8*8 coni), ik krijg slaag, word geslagen. § 77. Verkorte en afwijkende vormen. § 77. 1. In de van vocaalstammen gevormde perfecta op avi, êvi, Ivi, (evenzoo in növï, cögnövi en de composita van móvi) en de daarvan afgeleide vormen heeft dikwijls verkorting plaats. Er kunnen namelijk uitvallen: a. vi vóór s. b. ve vóór r, doch de e blijft in de perfecta op tvi: amavisti dëlèvisti Thövisti — amasti dêlêsti nösli amavisse dëlêvisse növisse — amasse delêsse nösse amavissem dêlèvissem növissem — amdssem dèlêssem nössem amavêrunt dêlëvêrunt növêrunt — amarunt dêlêrunt nörunt amaverim dëlêverim növerim — amarim dèlërim nörim enz. audïvisti — audïsti audlvisse — avdïsse audivêrunt — avdiêrunt audïveritn — audierim enz. Opm. peto stoot gaarne, désino geregeld de « uit in het perfectum, dus petivi pétii dêsii, petïvisti petïsti dësïsti, § 76. 88 § 76. § 76. Onregelmatigheden in het genus der verba. 1. De zoogenaamde verba sëmideponentia zyn verba, die slechts gedeeltelijk deponentia zijn. Zij hebben een actieve beteekenis, doch in perfectumstam of in praesenssfcam den passieven vorm (§ 88). 2. Eenige deponentia hebben een part. perf. met praesens -beteekenis: üfï, gebruiken; usus, gebruikende. verêri, vreezen; veritus, vreezende. arbitrarï, meenen; arbitratus, meenende, e. a. 3. Vele participia perf. der verba deponentia .hebben behalve de actieve, ook eeu passieve beteekenis, (de laatste echter niet in de vormen met we samengesteld) bijv.: comïtart; comitatus confitërï; cönfessus dïmetïri; dimënsus êmentïn; ëmentïtus meditarï; meditütus opïnari; opïnatus paciscï; pactus partiri; partïtus popularï; populatus testarï; testatus vergezeld hebbende, vergezeld, bekend hebbende, uitgemaakt, afgemeten hebbende, afgemeten, gelogen hebbende, gelogen. overdacht hebbende, overdacht, vermoed hebbende, vermoed. een verdrag gesloten hebbende, bedongen, gedeeld hebbende, verdeeld. verwoest hebbende, verwoest, getuigd hebbende, bewezen. 4. Eenige verba intransitiva vormen een part. perf. pass. met actieve beteekenis: 89 8 77. iürüre, zweren; iürdtus, gezworen hebbende pötare, drinken; pötus, gedronken „ prandëre, ontbijten; pransus, ontbeten „ cëndre, eten; cënatus, gegeten „ zoo ook: coniürdtus, een eedgenoot (lett. saamgezworene). Opm. Als adjectief worden de volgende participia perf. pass. gebruikt: a d u 11 u s, volwassen. inveteratus, verouderd. assuêtus, gewend. nüpta, gebuwd. fa 1 su8, valsch, onwaar. obsolëtus, versleten, praeteritus, bijv. a n n ü s, verleden jaar (doch annus praeteriit, het jaar is voorbijgegaan). 5. Sommige verba hebben een actieven vorm, ■ doch (schijnbaar) passieve beteekenis (neutralia passiva); zij worden n.1. als passiva geconstrueerd en vertaald: v ê n e ö (venum ea), venil, (lett. ik ga ter verkoop) ik word verkocht (als pass. bij vendo, ik verkoop). p e r e 5 (eö, ik ga), periï perire, ik ga te gronde, word te gronde gericht (als pass. bij per do, ik richt te gronde). f i 5 foetus sum, fierï, ik word, word gemaakt (als pass. Vg faciö). v a p ü 1 ö (l8** coni), ik krijg slaag, word geslagen. § 77. Verkorte en afwijkende vormen. § 77. 1. In de van vocaalstammen gevormde perfecta op avi, êvi, ïvi, (evenzoo in növï, cögnövi en de composita van mövi) en de daarvan afgeleide vormen heeft dikwijls verkorting plaats. Er kunnen namehjk uitvallen: a. vi vóór 8. b. ve vóór r, doch de e blijft in de perfecta op tvi: amavisti dêlêvisti növisti — amasti dêlêsti nösti amavisse delevisse nomsse — amasse delesse nosse amavissem dëlëvissem növissem —— amassem dëlëssem nössem amavêrunt dëlëvërunt növërunt — amarunt dëlërunt nörunt amaverim dèlêverim növerim — amdrim dëlêrim nörim enz. audïvisti — audlsti audïvisse — audïsse audïvêrunt — audiërunt audiverim — audierim enz. Opm. peto stoot gaarne, dësino geregeld de v uit in het perfectum, dus petïvi pétii dësii, petïvisti petïsti dësïsti, § T7. 90 petïverunt petiërunt dësiërunt, petivisse p e t i i s s e, dêsïsse, petïveram petieram dësieram enz. In plaats van desii en desiit gebruikt Cicero echter destiti en destitit. Andere vormen komen wel voor. Over eo zié men § 92. 2. In plaats van den nitgang ërunt in het perf. act. staat dikwijls ëre; in plaats van den uitgang ris in den 2den pers. sing. pass. staat dikwijls re: amavëre dëlëvëre audivëre ëmëre voor amavërunt delevërunt audivërunt emërunt: amabare amürëre amabere voor amabaris amarëris amaberis. Opm. Men vermijde echter dubbelzinnige vormen als: a m a r e voor a m ajv_ê runt of a m a r i s, delëre voor d e 1 ê r i s, e m e r e voor e m e r i s enz. 3. De imperativi der verba dïeo, ik zeg, düco, ik voer, facio, ik doe, fero, ik draag, zarjn dïc düc fac fer. Zoo vormen ook de composita, behalve die van facio, den imperativus: redüc, refer, pérfice, calface. Opm. s c i o heeft slechts den imper. fut.: seïto scitöte. Over memento zie men § 94, 1. 4. Deels verouderde, deels dichterlijke vormen zijn: a. De uitgang ier voor den inf. praes. pass. : amarier, delêrier, mollïrier voor amari, dêlêri, molliri. b. De uitgang im voor den coni. praes. (vgl. sim, velim) b.v.: duim = dem, edim — edam, perduint = perdant enz. c De uitgang Ibam voor den ind. imperf. in plaats van iêbam, b.v. audïbam— audiêbam. d. De uitgang undus voor endus in het gerundium en gerundivum der 111*» en IVae coniugatie, vooral in bepaalde uitdrukkingen: potiundus, die bemachtigd moet worden; in iure dicundo, bj' het recht spreken; decemviri lëgibus scrïbundis, tienmannen om wetten te maken; pecuniae repetundae (ook wel alleen repetundae), knevelarij. e. De perfectum-vormen dixti = dixisti, scripstis= seripsistis, surrexe = surrexisse. f. Bij slechts enkele schrijvers vindt men deze deels verouderde vormen: faxim = feeerim ; faxö = fecerö. levassim == levaverim ; levassö = levaverö. ausïm, ausïs enz. 91 § 78. 79. § 78. Coniugatio periphrastica. § 78. De coniugatio periphrastica wordt gevormd met behulp van het werkwoord esse: a. met het pari. fut. act. voor het activum: Praes. dëlëtürus snm, ik ben dëlëtürus sim, dat ik voornemens te verwoes- voornemens zij te verten, woesten. Impf. dëlëtürus eram, ik dëlëtürus essem, dat ik was voornemens te verwoes-' voornemens ware te verten, woesten. enz. b. met het gerundivum voor het passivum: Praes. amandus sum, ik moet amandus sim, dat ik bebemind worden. mind moet worden. Impf. amandus eram, ik amandus essem, dat ik moest bemind worden. bemind moest worden, enz. Opm. Men lette nog op de volgende verbindingen: amandum est (erat enz.), men moet (moest enz.) beminnen. mihi amandum est, ik moet beminnen, pater mihi amandus est, ik moet mijn vader beminnen, mihi pügnandum est, ik moet strijden. § 79. De stamvormen. § 79. I. De Praesensstam. De praesensstam komt overeen met den verbaalstam in de werkwoorden wier stam op een vocaal (a, e, i, u) uitgaat, soms ook inj werkwoorden, wier stam op een consonant eindigt: ama-re, ama-vi, dëlë-re, dëlë-vi, audï-re, audï-vi, tribu-ere, tribu-i, vert-ere, vert-i. Menigmaal echter wordt hij gevormd door verlenging van den verbaalstam, nl.: a. door een, a, e of i achter de stamconsonant te hechten, waardoor dan tevens wisseling van coniugatie plaats heeft, byv.: § 79, 92 iuva-re. verbaalstam iuv- (iüvi). augë-re. „ aug- (auxi). vidë-re „ vid- (vïdi). vincï-re. „ vine- (vinxi). b. door inschuiving eener consonant vóór of achter de eindletter van den stam, zoo vooral van een n (m voor p en b): li-n-o, tem-n-o, sper-n-o, findo (fid-), frango (frag-), rnmpo (nip-), pello (= pel-n-o) enz., Boms ook wel (doch dit komt niet zoo veelvuldig voor) van een t: fleoto (flec-) enz. c. door praesensreduplicatie in si-sto (St. sta-). gï-gno (St. gen-), sero (voor se-so, St. se-). d. door sc bij vocaalstammen, esc (isc) bij consonantstammen voor de zoogenaamde verba incohatïva (zie § 86), bijv.: stupë-sc-o, ïrü-sc-or, scï-sc-o, ingem-ïsc-o. n. De Perfectnmstam. De perfectumstam wordt gevormd van den verbaalstam. In het algemeen kan men twee soorten van perfectumvorming onderscheiden, nl.: 0. de perfecta op i (sterke perfecta). Deze worden gevormd: 1. door reduplicatie: cad-o ce-oid-i, tend-o te-ten-d-i, morde-o mo-mord-i. Opm. 1. De reduplicatie-lettergreep (gewoonlijk is de vocaal e) is steeds kort. In sponde o, sto, sisto gaat na de reduplicatie de begin-s van den stam verloren: s p o-p o n d-i, s t e-t-i, s t i-t-i. Opm. 2. De composita verliezen de periectumreduplicatie, behalve die van do, sto, sisto, pösco, disco (bij c u r r o wisselt het af): spo-po n d i, doch r e-spo n d i, daarentegen addidi, addidici. Sporen van reduplicatie vertoonen ook de perfecta reppuli, rettudi, repperi, rettuli in de verdubbeling der beginletter van den stam. 2. door verlenging eener korte stamvocaal, bijv.: em-o êm-i, ag-o ëg-i, iuv-o iüv-i enz. 3. zonder herkenbare verandering der stamlettergreep bij stammen op n en nd: statu-o statu-i dëfend-o dëfend-i; zoo ook in cüd-o, cüd-i. 93 § 79. b. de perfecta op st of vi (ui) (zwakke perfecta), die worden gevormd: 1. met het suffix si bij een (van nature of door positie) lange stamlettergreep: scrlb-o scrip-si, carp-o carp-si, sent-i-o sën-si (= sent-si) fing-o fïnxi (= fingsi): vrjj zelden bij een korte stamlettergreep: reg-o rëxi (= rêg-si). 2. met het suffix vi bij de vocaalstammen op a, e, i: ama-vi, dëlë-vi, audï-vi; evenzoo met wisseling van coniugatie in peto petï-vi, si-no sï-vi enz. In plaats van vi vindt men ui bij de meeste stammen der nde en sommige der andere coniugaties: mon-eo mon-ui, dom-o dom-ui, aperio aper-ui, aio al-ui. in. De Snpinumstam. De snpinumstam wordt eveneens van den verbaalstam gevormd en heeft in den regel het suffix turn; dit wordt gehecht: a, onmiddellijk aan den stam: ama-tum, dëlë-tnm, audï-tum, ëm-p-tum. b. met de verbindingsvocaal i: mon-i-tnm, dom-ium, mol-i-tum. Het suffix sum vindt men slechts bij een zeker aantal consonant-stammen, namelijk: a. de T-stammen: dïvid-o dïvïsum (voof dïvïd-sum), fundo füsum (voor füd-sum), caedo caesum enz. b. de stammen op 11 en rr: curro, cursum, -cello -culsum, vello vulsum (maar al-tum par-tum enz.). o. de volgende op zich zelf staande stammen: mul sum mersum -tersum sparsum; fïxum; flexum nexum pexum; lapsum iussum; pressum pulsum cënsum mansum [haesum] waarvan haesurus. Opm. Vele verba, voornamelijk de intransitiva der II*» coniugatie en de incohativa, vormen geen s u p i n u m ; andere vormen slechts het part. fut. act. § 80. 94 Lijst der meest gebruikelijke verba Simplicia. §80. § 80. Eerste a. Sterke perfecta, do dedi datum dare, geven. De a van den stam is kort, behalve in da, das en dans. sto steti stdtürus stare, staan. 95 § 80. naar den vorm hunner stammen gerangschikt. Composita. (a) coniugatie. circumdo cireémdedi circümdatum circümdare, omgeven. De werkwoorden van twee lettergrepen op -do, die gedeeltelijk (nL abdo, condo, credo, perdo) van een anderen stam komen, volgen de consonant-coniugatie: abdo abdidi abditum abdere, verbergen, addo addidi additum adder e, toevoegen. oondo1 condidi conditum condere, wegbergen, stichten, credo* credidi creditnm oreder e, gelooven. dëdo3 dêdidi dëditum dëdere, overgeven, «do êdidi ëditum êdere uitgeven, prödo prödidipröditum p r ö d e r e, verraden, reddo reddidi redditum redder e, teruggeven, trado tradidi traditum tradere, overleveren, abscondo abscondi absconditum abscondere, verbergen. Iperdo en vendo hebben in het passivum pe_reo_«, ik ga te gronde en vëneo «, ik word verkocht (zie § 92) intusschèn vindt men ook de volgende vormen: perditus perdendus, vënditus vëndendus. cönsto cönatiti cönst&turus cönstare, kosten, te staan komen op. Onpers. : cönstat, het staat vast. adsto(asto) adstiti adstatürus a d s t a r e, er bij staan, ïnsto ïnstiti ïnstaturus instare, op de hielen zitten, obsto obstiti obstaturus obstare, inden wegstaan. persto perstiti perstaturus perstar e, vast staan. praesto * praestiti praestaturns praestare, uitmunten. 1 daarentegen condio condivi conditum condire, kruiden, confijten. * mihi crede, geloof nuj. credere alicui rem = oommittere alicui rem, iemand een zaak toevertrouwen. 3 sê dëdere, zich overgeven, zich wijden. 4 perdendum est, men moet te gronde richten, pereundum est, men moet te gronde gaan. * captïvi vêneunt, vënïbant, vënïbunt, vëniërunt, de gevangenen worden verkocht, werden verkocht, enz. vêndo uit vënumdo, datook—ofschoon minder—gebruikt wordt. 6 praesto tibi gloria, ik overtref u in roem. § 80. 96 iuvo iüvi iütum iuvare, helpen. part. fut. a d iüturus (meer gebruikelijk dan iuTfiturus). / lautum i part. fut. Uwo lavi | | lavare, wasschen. ^«ttn*. b. Zwakke Perfecta op vi en ui. amo amavi amsïtum amare, beminnen. evenzoo alle regelmatige verba dezer coniugatie. pöto pötavi pötnm pötare, drinken. Over pötus 7 7 zie I 76, 4. crepo crepm crepitum crepare, kraken. cubo cnbni cubitnm cubare, liggen, slapen. domo domui domitum domare, temmen. veto1 vetui vetitum vetare, verbieden. sono sonui sonatürus sonare, klinken. ... ( fricatum > . . frioo friem : ! ^jctum ] irieare, wrijven. seco secui sectum secare, snijden. part. fut. secatfirus. mico mieui — micare, flikkeren. tono tonui — tonare, donderen. -plieo) ap-1 applicavi j j applicatum j applioare, aanbrengen, aanplico I tpplicui | (applioitum ) hechten. \e Teto te abire, ik verbied u heen, te gaan. vetor abire, men verbiedt mij heen te gaan. 97 § '80. txato — — e x s t a r e, voorhanden zijn. disto — — distare, verwijderd zijn. circumsto eircum.iteti — circumstare, rondom staan. idiuvo adiüvi adiütum adiuvare, ondersteunen, helpen. Part. perf. pass. lautus, oudere vorm; lotus, jongere vorm. i'ncrepo, toeschreeuwen, verwijten. Zonder supihum: cóncrepo, knarsen, discrepo, verschillen. Let vooral op: . yincubo incubui incubitum i n c n b a r e._ op iets linnen. /incuinbo incubui incubitum incumjbexe, op iets gaan liggen, zich op iets toeleggen. /iccubo accubui accubitum accubare, aanliggen. .accunibo accubui accubitum accumbere. gaan aanliggen, é x c u b o, de wacht houden. r é c u b o, op den rug liggen, p é r d o m o, geheel bedwingen. c ö n s o n o, samenklinken, overeenstemmen, ^d i s s o n o, niet overeenp e r s o n o, weerklinken. [stemmen, r e s o n o, weerklinken heeft resonavi, resonatum. d ë s e c o, afsnijden. ëmico ëmicui — emicare, plotseling te voorschijn komen, doch >» dïmico dïmicavi dimicdtum dïmieare, strijden. Van het minder gebruikelijke attono, verbazen, komt attonitus, verplet, buiten zich zeiven (niet bij Cicero en Caesar, wel bij Livius). »o m p 1 i c o, samenvouwen, "-e x p 1 i o o, ontvouwenrt m p 1 i c o, inwikkelen, s u p p 1 i c o (van supplex) smeeken J _ duplico („ duplex) verdubbelen l a ' multiplico ( ,, multiplex) vermeerderen I ■ Stegmann—Bkversest I. 9e dr. " § 81. 98 § 8i. § 81. Tweede a. sterte periecta. mordeo moinordi morsum mordëre, bijten. pendeo pependi — pendere, hangen. **** Zie p e n d o spondeo spopondi spönsum spondere, beloven. ^tondeo totondi tönsum tondere, scheren. Over pranprandeo prandi pransum prandere, ontbijten. sus zie § 76, 4. sedeo sëdi sessum sedere, zitten. Zie s ï d o § 83, 3. video1 vïdi visum videre, Zten. v i d e o r, ik caveo * cavi cautum cavere, op zijn hoede 8chijn. zijn. faveo favi fautum favere, gunstig zijn. ,-foveo fövi fötum fovere, verplegen, i; koesteren. moveo mövi mötum movere, bewegen. L voveo vövi vötum vovere, wijden. ferveo fervi — fervere, gloeien. f e r v o bij dichters. Perf. ferbui b. Zwakke Perfecta met: bij latere schrijvers. 1. si augeo auxi auctum augere, vermeerderen. C lüceo lüxi — lücere, lichten. L lügeo lüxi — lügeve,treuren,rouwen. torqueo torsi tortum torquere, draaien. 1 patrem vidi, ik heb mijn vader weergezien, multa vidi, ik heb veel beleefd. ^, 2 c a v e o periculum, ik hoed mij voor het gevaar. (e-) coniugatie. 99 § 81. -impendeo1, boven het hoofd hangen, bedreigen, zonder perf. en snp. -respondeo respondi respönsum respondere, antwoorden, dêtondeo dëtondi dêtönsum dêtondere, afscheren. ciroumsedeo -sêdi -sessum -s e d e r e, legeren rondom. supersedeo3 -sëdi -sessum -sedere, vermijnW doch met éénlettergrepige praep. : bbsideo obsêdi obsessum obsldere, belegeren. \asaideo ossëdi assessum assidere, zitten bij. \possldeo possêdi possessum possidere, bezitten. Ijdissideo dissëdi — dissidere, gescheiden zijn. in video 8, benijden (Invidet, invïdit). prövideo, vooruit zien, zorgen voor. 5 m o v e o, verwijderen (dmovet, a m ö v i t). a d m o v e o, ergens heen bewegen, brengen, permove o, overhalen, commoveo, heftig bewegen. r e m o v e o, verwijderen, d ê v o v eo, ten offer wijden, verwenschen (dévovet devövit). 1 mönsimpendet, de berg bestrijkt (b.v. den omtrek). ~~ periculum mihi impendet, het gevaar hangt mij boven het hoofd, mors impendêns, de dreigende dood. 3 supersedeo labore, ik laat den arbeid na, ik zie van den arbeid af. invid«ft tHjk ik benijd u. 7* § 81. 100 mulceo mulsi mulsum mulcere, streden. abs-tergeo abs-tersi abs-tersum aba-tergeTe,afwi88chen. tergeo ea t e r g o bij dichters. rïdeo rïsi rïsum ridere, lachen. suideo suasi suüsum suadere, aanraden. ardeo arsi drsürus ardere, branden. intrans. baereo haesi haesürus haerere, hangen aan. maneo mansi mansnm manere, blijven. iubeo1 > iussi iussum iubere, bevélen. indulgeo2 indulsi — indulgerei toegeven. (flgeo alsi — algere, koude lijden, fulgeo fulsi — fulgere, blinken. urgeo ursi — urgere, dringen. 2. vi. dëleo dëlëvi dëlëtum dëlere, vernietigen. fleo flëvi flëtum flëre, weenen. com-pleo com-plëvi com-plëtum com-plere, vutten. [pleo] ongebruikelijk. ab-oleo ab-olëvi ab-olitUm abolëre, vernietigen. 3. ui (zoo alle overige verba der Ilde coni.). moneo monui monitum mönëre, vermanen, herinneren (nl. iemand aan iets), habeo habui habitnm habere, hebben. dëbeo dëbui §|; dëbitum dëbere, schuldig zijn = dêhibeo. praebeo praebui praebitum praebere, verschaffen = praehibeo. noceo nocui nocitnm nocere, schaden. placeo placui placitnm placere, behagen. taceo tacui tacitnm tacere, zwijgen. terreo terrui territum terrere, verschrikken. caleo calui caliturus calere, warm zijn. iubeo te abire, ik beveel u heen te gaan. iubeor abire, men beveelt nuj (mij wordt bevolen) heen te gaan. ' indulgere alicui, iemand toegeven, een voorliefde hebben voor iemand. 101 § 81. permulceo, liefkozen, tot bedaren brengen. i r r ï d e o, uitlachen, bespotten. dissuadeo, afraden. persuadeo *, overreden, overtuigen. permaneo, volharden (pérmanet). d ê f 1 e o, beweenen. e x p 1 e o, vullen, aanvullen, vervullen. s u p p 1 e o, aanvullen. a b o 1 e o niet bij Caesar en Cicero, het eerst bij Liviua e. i admoneo2 en commoneo, herinneren (ddmonës). a d h 1 b e o, aanvaarden (ddhibet). jp r o b i b e o, verhinderen, posthabeo, achterstellen bij. displlceo, mishagen. absterreo en dëterreo, afschrikken, perterreo, zeer verschrikken. 1 persuadeo tibi, ik overreed u. 3 admoneo aliquem de re: ik herinner iemand aan iets. § 81. 102 careo1 carui cariturus carere, missen. iaceo iacui iaciturus iacere, liggen. doleo dolui doliturus dolere, smart hebben. pareo parui pariturus parere, gehoorzamen. U. valeo valui valiturus valere, gezond zijn. doceo docui doctum docere, onderwijzen** £Zcud miseeo miscui mixtum miscere, vermengen. torreo torrui tostum torrere, roosteren. cënseo cënsui cënsum cëhsere, schatten, oor- deelen. teneo tenui — tenere, houden. arceo arcui — arcere, afweren. timeo timui — timere, vreezen. sorbeo sorbui — sorbere, opslurpen. Evenzoo zonder supinum bijna alle intransitiva, bijv.: egeo, indigeo, gebrek lijden. rigeo, verstijfd zijn. êmineo, uitsteken. rubeo, rood zijn. flöreo, bloeien. sileo, zwijgen. horreo, huiveren. studeo 3, zich toeleggen op. lateo, verborgen zijn. stupeo, verstomd staan. niteo, glanzen. ^ torpeo, verstijfd, verlamd zijn. oleo, rieken. tumeo, gezwollen zijn. palleo, bleek zijn. vigeo, frisch, krachtig zijn. pateo, openstaan. vireo, groen zijn. enz. Slechts den praesensstam vormen: •aveo, begeerig zijn. maereo, treuren. \^ careo aliqua re, ik ontbeer iets. egeo aliqua re, ik heb iets noodig. ' stndeo arti, ik leg mij toe op, wijd mij aan een kunst- 103 § 81. appareo, verschijnen(apparitürua. a p p a r e t, het-«--duidelijk, d ê d o c e o, afleeren. ê d o c e o, duidelijk leeren. < recênseo recënsui recênsum recënsere, monsteren, suscènseo suscênsui — suscênsere, toornig zijn. abstineo1 abstinui — abstinere, zich onthouden. contineo continui — continere, bevatten. pertineo - pertinui — pertinere, zich uitstrekken tot. sustineo sustinui sustinere, uithouden. retineo retinui retentum retinere, achterhouden, tegenhouden. obtineo obtinui obtentum obtinere, in bezit hebben, houden. coèrceo coërcui coërcitum coërcere, weerhouden. exerceo exercui exercere, oefenen (exercitus, gekweld). redoleo aliquid, naar iets rieken. 1 abstineo iniuria, ik onthoud mij Tan onrecht. § 82. 104 cieo, in beweging brengen. ^paveo, angstig zijn. ^cönïveo, de oogen luiken. ^ polleo1 sterk zijn. frigeo, koud zijn. splendeo, schitteren. immineo, bedreigen, op handen zijn. a. Sterke perfecta. 1. met reduplicatie, pungo pupugi punctum pungere, «téken. tango tjetigi tactum tangere, aanraken. tendo tetëndi tëntum tendere, spannen. pendo pependi pensum pendere, Zie pen de o § 81, o. curro cucurri cursum currere, loopen. parco2 peperci parcere, sparen. parsürus cado cecYdi casürus. cadere, vallen. bij Livius en Suetomus. caedo cecïdi caesum caedere, vellen. fallo fefelli fallere, bedriegen, f al sus, adi. pello pepnli pulsum pellere, verdrijven. valscn* cano cecini canere, zingen. ^82. § 82. Derde 1 in re publica plurimum polier e, plurimum valere, veel invloed hebben, veel vermogen in den staat. É/K 2 parco tibl of ) i„ uu 1 ik spaar u. tempéro tibl ) r 105 § 82. Maar de composita van c i e o gaan naar de rVd« coniug.: dccio acclvi accïtum accïre, ontbieden. (consonant-) coniugatie. De composita hebben pünxi: i n t e rpii n g o, door punten scheiden. attingo attigi altdctum attingere, aanraken. *<• Zoo ook contendo, inspannen, strijden, attendo, opletten enz. Afwijkend: osten d o ostendi ostendere, toonen. extendo extendi extentum en extensum exte n d e r e, uitspannen. suspendo1 suspendi suspensum, suspendere, ophangen. a c c u r r o accurri accursum accurrere, toeloopen. succurro, te hulp komen, conourro, samenstroomen. Opm. De meeste comp. kunnen in het perf. ook de reduplicatie behouden: accucurri. 'Jjir ó c c i d o óceidi occasurus occidere, óndergaan. Incido incidi incasurus incidere, vallen in. • cóncido cóncidi — concidere, instorten. ~ accidit accidit — accidere, geschieden. occïdo occïdi occisum occidere, dooden. - incido incldl incïsum incidere, snijden, p/i*iArt*\* concïdo concidi concïsum concidere, neerhóuwen. r e f e 11 o refetti r e f e 11 e r e, weerleggen. a p p e 11 o 2 appuli appulsum appeltere, naar toe drijven. Evenzoo : e x p e 11 o, verdrijven, r e p e 11 o (r e p p u 1 i), terugdrijven, enz. concino con cinui — conoinere, overeenstemmen. 1 suspendo rem d e arbore, ik hang het voorwerp aan den boom. rës pendet erx a r b o r e, het voorwerp hangt aan den boom. 3 (n a v e m) appuli ad Af r ica m, ik ben in Africa geland. Let op: a p p e 11 o, a v i, noemen. § 82. 106 pario1 peperi partum parere, ter wereld part. f u t. i pariturus. brengen, verwerven. disco didici — dïscere, leeren/v posco poposci poscere, vorderen.*'' bibo bibi — bibere, drinken. cön-sistfc* cön-stiti — cön-sistere, zich sisto, plaat- plaatsen, bestaan, sen, wordt /, * zelden ge¬ bruikt ; status, vastgesteld. (Over abdo enz. zie men § 80, a.) Weggevallen is de reduplicatie in: flndo fidi flssnm findere, splijten. scindo scidi scissum scindere, verscheuren con-tundo cón-tudi contüsum con-tundere, stuk tundo, i . zelden. stoeten. per-cello per-culi per-culsum pei-cellere, ter neder [o e 11 o] niet gebruikelijk. werpen. J tollo sus-tuli sub-latum tollere, opheffen, wegnemen. fero tnli latum ferre, dragen. zie ook § 90. 1 laudem sibi peperit, hij verwierf zich roem. partus, verworven, paratus, bereid, toegerust. * cönsisto in muro, ik plaats mij op den muur. 107 § 82. addïsco addidlci — a d d ï s c e r e, er bij leeren. e d ï s c o, van buiten leeren. dëposco depoposci — deposoere, afeisehen. r e p o s o o, terugvorderen (perf. ontbr.). d ê s i s to, ophouden. r e a i s t o, weerstaan. e x s i s t o, te voorschijn komen, o b s i s t o, in den weg treden. subsisto, halt houden. circumsisto circümsteti cireumsistere, omringen. diffindo diffidi diffissum diffindere, splijten. rescindo1 réacidi rescissum rescindere, verscheuren. retundo réttudi retüsum retundere, afstompen. Van eon ander cello komen : antecello en e x c e 11 o. uitmunten, zonder perf. en sup. Voor het perf. gebruikte men flörui, praestiti. e x t o 11 o extuli elatum extollere, opheffen. la^ero attuli allatum afferre, aanbrengen (a d-f e r o). aufero abstuU ablatum auferre, wegbrengen (a b-f e r o). confero contvli colldtum conferre, bijeenbrengen. . • . differo distuli dïlatum differre, uitstellen, ir^UMi*. effero extuli elatum efferre, uitbrengen (ex-f ero). ïnferoa intuli illatum ïnferre, indragen. 'offero obtuli oblatum offerre, aanbieden (o b-f ero). praefero praetuli praelatum praeferre, vooruitdragen, verkiezen. refero rettuti relatum referre, terugbrengen. suffero austtdi — sufferre, dulden. differo — — differre, zich onderscheiden, verschillen -*1 pontem rescindere, een brug afbreken. 2 bellum inferre alicui, iemand beoorlogen. § 82. 108 2. met verlenging van den korten stamklinker: capio cëpi captnm capere, nemen. rumpo rüpi ruptum rumpere, breken. ago ëgi actum agere, drijven, handelen. transitief. lego Iêgi lëctnm legere, lezen. facio fëci factum facere, maken. Passivum: fïd factus sum,' fieri, gemaakt worden, worden. i va p. fac. Zie § 93. 109 § 82. accipio accêpi acceplurn accipere, aannemen. d ê c i p i o, misleiden. s u s c i p i o, ondernemen. exc i pi o, opnemen, uitzonderen. incipio incepi of coepi inceptum incipere, beginnen. corru m p o, bederven (t r a n s i t.), omkoopen. i r r u m p o, indringen. Evenzoo : circümago, rondleiden, p e r a g o, voltooien. De overige composita gaan als: abigo abêgi abdcium abigere, wegvoeren. eögo (= co-igo) coêgl coactum cögere, dwingen.1 . 4**MUli a d i g o, aandrijven. subigo, onderwerpen, e x i g o, opeischen. " transigo, afdoen, een vergelijk tot r e d i g o a, terugdrijven, herleiden. stand brengen. Maar: dêgo <ëg»> <öct«m> dëgere, doorbrengen (aetatem). anibigo — ambigere, twijfelen, strijden, a d 1 e g o, er bij kiezen. p e r 1 e g o, doorlezen, r e 1 e g o, herlezen. Maar ■ colligo coUêgi collècium coüigere, verzamelen. I dêligo3 delégi delêctum dellgere, uitkiezen. |[ dïligo4 dïlèxi dïiêctum dïligere, beminnen. 1 Ij neghgo neglêxi neglèctum neglegere, verwaarloozen.} 11 intellego intellëxi intelléctum intellegere, begrijpen. De a in facio behouden de composita, die met verbaalstammen gevormd worden: assaefacio. gewennen, patefacio, openen, (patefacis, patefitI) calefacio, verwarmen. * comnionefació, herinneren, expergefacio, wakker maken. Die met praeposities zijn samengesteld, worden aldus vervoegd: affieio5 affêci affectum afficere, aandoen; pass. afpcior affectus mm conficio, afdoes».voltooien. perficio, yoloindigo. 1 eigenlijk: samendrijven, verzamelen, b.v. exercitum. — 2 in p^otestatem redigere, onder zijn macht brengen. 3 Daarentegen van ligo (I) d ê 1 i g a r e, vastbinden. 1 ê g a r e, als gezant zenden (r e 1 ê g a r e, verbannen). 4 carus (alicui) bemind: carissimi filii. (amatus endilêotus gebruike men niet als adiectiva). 5 afficere aliqnem hohore, iemand eer bewijzen. afficere aliquem laetitia, iemand met blijdschap vervullen. § 82. 110 fugio1 fügi fugitürus fugere, vluchten. iacio iëci iactum iacere, werpen. zie iaceo § 81, 3. frango frêgi fractum frangere, breken. tr'a'n'sitief. com-pingo com-pêgi com-pactum com-pingere, samenvoegen. pango en UJ^pAJL< < ?^u*»S A*-ty-**-*- jIa*^ linquo -tx+Jh^c* zelden. re-linquo relïqui relictum relinquere, verlrnmT^"' vinco vici victum vincere, overwinnen. emo êmi ëmptum emere, koopen. edo ëdi ësum edere, eten. Zie §90, fodio ip födi fossum fodere, graven. °Pmfundo füdi füsum fundere, gieten, uit elkaar jagen. 3. zonder kenbare verandering van den stamklinker: in-cendo incendi incênsnm incendere, doen ont- [c a n d o en] branden. dë-fendo dëfendi dëfënsum dëfendere, verdedigen, [fendo] zijn pando2 pandi passum pandere, uitbreiden. ongebruikelijk. 1 fugare aliquem, iemand op de vlucht drijven. 2 passïs manibus, met uitgebreide armen. d e f i c i o *, (eig.: wegmaken)-***" praef icio s, aan het hoofd stellen. gjjjn»a"-{e""ontbreken. e f f i c i o» uit(be)werken. p r o f i c i o, vorderen, verrichten, hel- interficio. dooden. reficio, herstellen. [pen a u f n g i o, wegvluchten. c o n f u g i o, zijn toevlucht nemen, perfugio, zijn toevlucht nemen, effugio, ontkomen transfugio, overloopen. cónfugit, confügü). abicio (spr. uit a b j i c i o) abiéci abiectum abicere, afwerpen, adicio, toevoegen. inicio, werpen in (op), inboezemen. c o n icio, bijeenwerpen, gissen. o b i c i o, voorwerpen, verwijten, d e i c i o, afwerpen. r e i o i o, verwerpen. ë i c i o, verdrijven. s u b i c i o, onderwerpen, d i s 1 c i o, verstrooien. t r a i c i o, overzetten. effringo effrêgi effractum effringere, openbreEënT Zoo ook i m p i n g o, tegen iets slaan. Het simplex p a n g o, vast maken, heeft een perf. p e p i g i, dat, wat de beteekenis betreft, bij p a c i s c o r, een verdrag sluiten, behoort. dëlinquo, een misdrijf begaan. convinco, (zegevierend) overtuigen, weerleggen, dêvinoo, geheel overwinnen. cóemo, opkoopen, behoudt de e. Doch: a d 1 m o adëmi adêmptum adimere, ontnemen. r ftd i mn. loskoopen, pachten, interimo en perimo, dooden. Zie over eenige andere composita de perfecta op si (pag. 114). p e r f o d i o en confodio, doorboren (pérfodit perfódit). confundo, in verwarring brengen. succendo = i n<^endo. accendo, in brand steken, o f f e n d o, stooten tegen, beleedigen. 1 deficere ab aliquo, van iemand afvallen. "* 2 praeficere allquem exercitui, iemand aan het hoofd van het leger stellen. § 82. 112 prehendo prehendi prehënsum prehendere, grijpen. Ookprëndo préndi dë-scendo dëscendi dëscënsum dëscendere, afdalen. 8 e a n d o en cön-sïdo cönsëdi — cönsïdere, zich neder- sïdo zelden zetten, zich legeren. SdSisiï! verto |^ verti versum vertere, wenden. Over re ver¬ tor zie men §88. ex-cüdo excüdi excüsum e x c ü d e r e, uitslaan, smeden, c ü d o zelden, vello velli vulsum vellere, trekken plukken. vïso visi — vïsere, bezoeken. ïci ictum1 slaan *. &cuo acui — acuere, scherpen. acfltus slechts als adi. arguo argui arguere, beschuldigen. ex-uo exui exütum exuere, uittrekken. imbuo imbui imbütum imbuere, drenken, indompelen. minuo minui minütum mhmeTe^minderen. statuo statui statütum statuere, vaststellen. tribuo tribui tribütum tribuere, toededen. ruo rui — ruere, storten, ijlen. part. fut mlturus. metuo metui — metuere, vreezen. suo sui sütum suere, naaien. luo8 lui — luere, afwassehen, boeten. con-gruo congrui — congruere, overeenstemmen. ab-nuo abnui — abnuere, weigeren. part. fut. re-spuo respui — respuere, versmaden. abnuituru». solvó solvi solütum solvere, losmaken, be-\ talen.\ volvo volvi volütum volvere. wentelen. lapide iotus, door eeD steen getroffen, foedus ferire, een verbond sluiten. peccatum morte luere, een misdrijf met den dood boeten, poenas peccati luere (persolver e), voor een misdrijf boeten. 113 § 82. comprehendo, samenvatten, begrijpen, renretiendn. berispen. c ö n s^ejjjp d o, bestijgen, ascendo, beklimmen. possido possêdi1 possesmm possïdere, in bezit nemen./ a d v e r t o, heenwenden, a n i m a d verto ofanimum adverto, a. v e r t o, afwenden. bemerken, converto, omkeeren. ëverto, verwoesten. Dit werkwoord beteekent eigenlijk: ik wensch te zien, eupio vidëre. 0£JL£JUi2 coargui coarguere, van schuld overtuigen, r e d argup redargui redarguere, wederleggen, i n d-u jj, aantrekken. amstituo cönstitui cönstitütum cönstituere, besluiten. d e s t i t u o. verlaten, begeven. r e s i, i t, n o. herstellen, ï n s t i tuo, inrichten, beginnen. attrijjuo, toedeelen. cöntribuo, bijdragen, distribuo, verdoelen, c o r r u o, instorten. i r r u o, binnendringen. Transitief met supinum zijn: dvruó dïrui dlrutum diruere, verwoesten. èruo erui ërutuin eruere, opgraven. ^*—obruo dïrui öbrntum obruere, begraven subruo subrui sübrutum subruere, ondergraven. abluo Mui abVütum abluere, afwasschen. Zoo ook: polluo. bevlekken. a n n u o, toeknikken, beloven. spuo spui spütum spuere, spuwen. a b s o 1 v o, vrijspreken. dissolvo, oplossen. 1 possidis, gij neemt in bezit; doch uóssidës, gij bezit. Stbgmank—Beversen I. 9» dr. 8 § 83. 114 §83. § 83. b. Samengestelde 1. Zwakke Perfecta met si bij (van nature of door positie) langen stamklinker: carpo carpsi carptum carpere, plukken. nübo1 nüpsi nüptum nübere, trouwen, (wmnüpta, zie de vrouw) eig. sluieren. ^ 76»i°Pmscribo scrïpsi scrïptum scrïbere, schrijven. sculpo sculpsi seulptum sculpere, beitelen. frëpo rêpsi — rêpere, kruipen. I serpo serpsi — serpere, kruipen. dïco dïxi dïctum dïcere, zeggen. imper. dïc. düco düxi düctum dücere, voeren, leiden. imper. duc. ^figo fïxi fïxum fïgere, hechten. af-flïgo af-nïxi af-fiictum af-fligere, terneder^ [flïgo]niet slaan S^rmkeHjk. fluo flüxi — fin ere, vloeien. St. flugv- struo strüxi strüctum struere, bouwen. St, strugv- vïvo2 vïxi vïctürus vivere, leven. St. vigv- fingo fïnxi fïctum fingere, vormen, verzinnen. pingo pïnxi pïctum pingere, schilderen. stringo strinxi strictum stringere, dichtsnoeren, strijken langs. cingo cïnxi cïnctum cingere, omringen. iungo iünxi iünctum iungere, verbinden. 1 Terentia Cieeröni nnpsit, Terentia trouwde met Cicero. Terentia Cicero n i of cum Cicerone nfipta fuit. Cicero Terentiam (uxörem) duxit, Cicero trouwde met Terentia. 2 vïvus, a, nm, levend. Caesare vivo, bij het leven van Caesar. perfecta. H5 § 83. dêcerpo dêeerpsi dècerptum^dècerpere, afplukken. —•cönscrïbo, liohten£(soldaten).—praescrïbo, voorschrijven. — dëscrïbo, besohrijven. —prosoribo, vogelvrij verklaren, ïnsculpo, ingriffelen. , ê d ï o o, een bevel uitvaardigen.-— i n d ï c o *, aanzeggen, interdïco, verbieden. _praedïco,voorzeggen,voorspellen. Doch : indico, aantoonen, en praédico, openlijk verkondigen, vermelden, gaan naar de Iste coni.: -dicavi, atum, are. abdüco, wegvoeren. — condüco, huren. êdüoo, naar buiten a d d ü c o,t heenvoeren.*^ d ë d ü c o, afleiden. [voeren, (ë d ü c). Doch êduco, avi, atum, are, opvoeden, ■transfïgo, doorsteken. c ö n f 1 ï g o, strijden. Doch pröflïgo, avi, atum, are, verslaan. afiluo, overvloed hebben. oönfluo, samenvloeien, éxstruo, opbouwen. ïnstruo a, inrichten, cönstruo, samenstellen. d ë s t r i n g o, (g 1 a d i u m), trekken (het zwaard). a d i u n g o, bijvoegen, vereenigen. Idisiungo. 1 coniungo, verbinden. { s ë i u n g o, / scneiden. - 1 bellum indlcere alicui, iemand den oorlog verklaren. 2 aciem instruerc, het leger in slagorde opstellen. 8* § 83. 116 exHstinguo exstïnxi exstïnctum exstinguere, uitblus- [stinguo schen. ongebruike- ►tingo tïnxi tïnctum tingere, indompelen. uhgo ünxi ünctum ungere, zalven. flecto flexi flexum flectere, buigen. ^Qecto nexni nexum nectere, knoop en. mergo mersi mersum mergere, indompelen. spargo sparsi sparsum spargere, strooien. claudo1 clausi clausum olaudere, sluiten. laedo laesi laesum laedere, kwetsen, bélee- digen.] lüdo lüsi lüsum lüdere? spelen. plaudo plausi plausum plaudere, in de handen] klappen, toejuichen. -rado raai rasum radere, schaven. ■ rödo rösi rösum rodere, knagen. ■ trüdo trüsi , trüsum trüdere, stooten. ê-vado ëvasi ëvasum ëvadere, te voorschijn vSdo, gaan, komen, ontsnappen slechts prae1 sensstam. worden. cëdo cessi cessum cëdere, (gaan), wijken, j mitto mlsi mïssum mittere, zenden. • cömo cömpsi cömpfrum cömere, opmaken (nl. \ j het haar), ordenen, j I dëmo dëmpsi dëmptum dëmere, wegnemen. [ j eigenlijk .prömo prömpsi prömptum prömere, te voorschijn l i o01*»?»8'*» I I van e m o. halen. I • sümo sümpsi sümptmm sümere, nemen. 1 De verba op do hebben in het perfectum si. Uitgezonderd zijn ëdi, oönsêdi, excüdi en alle verba op ndo : dêf endo.dëfendi, buitendien de geredupliceerde perfecta. 117 § 83. ' istinguo, onderscheiden. r e s t i n g uo, blusschen. Dit werkwoord wordt ook wel unguo ungifere geschreven. ^ c ö n e c t o, verbinden. d ë m e r g o, onderdompelen. ^ëmeiga, opduiken (int r.). ^ aspergo aspersi aspersum aspergere, d i s p e r g o, verstrooien, besprenkelen. m conclüdo conclüsi conclüsum conclüdere, \besluiten\ fn»*»*** _ interclüdo, afsluiten. *m êUdo eRsi ëüeum ëUdere, uitstooten. _ i 11 ü d o, bespotten. - explödo explösi explösum explödere, uitklappen (ons: uitfluiten), afkeuren. i n v 5 d o, binnendringen. p e r v a d o, doordringen, — trekken. a c c ë d o, naderen, er bij komen, «dë c ê d o j c o n c ë d o, toestaan. 'dïscëdoj weSSaan- ^ succëdo, opvolgen. a m i 11 o, verhezen. ö m i 11 o, weglaten, admitto, toelaten. p e r m i t t*o, toestaan, c o m in i 11 o, toevertrouwen, begaan, praemitto, vooruitzenden, d ï m i 11 o, ^ laten gaan. A\vvJ\ê-**p r 5 m i 11 o, beloven. d ë p r ö m o, te voorschijn halen. cönsümo1, verteren, te koste leggen. 1 operam consumere in re, moeite aan iets besteden. 8 »3. 118 con-temno contempsi contemptum contemnere, verachten.\ temno bij 010 ussi üstum ürere, verbranden. %thuT (trans.). bij korten stamklinker: coquo coxi coctum coquere, koken. il-licio illexi . .illectum illicere, aanlokken. [lacio] en [specio] zijn cön-spicio cönspexi cönspectum cönspicere, aanschou- Ver°U erd' wen. rego1 rëxi rectum regere, besturen. tego tëxi tëctum tegere, bedekken. traho traxi tractum trahere, trekken, slepen. veho2 vëxi vectum vehere, voeren. vehor vectus sum vehi, varen, rijden. dïvido dïvisi dïvisum dïvidere, verdeden. con-cutio concussi concussum concutere, schokken. Simpl. qua- t i o bij dich- premo pressi pressum premere, drukken. tera' gero3 gessi gestum gerere, dragen. st. ges- 2. Met vi. cupio cupïvi cupïtum cupere, begeeren. sapio sapïvi — sapere, smaken, wijs zijn. peto4 petrvi(pétii) petitum petere, streven naar. quaero quaesïvi quaesïtum quaerere, zoeken, vragen. arcesso arcessïvi arcessïtum arcessere, ontbieden. Ook accerso. 1 rëgnare, regeeren = koning- zijn. 2 equus me vebit, (in) eqno Yehor. -< 8 bellum gerere, oorlog Toeren. inagnas rës gerere, belangrijke (krijgs-)daden Terrichten. 4 peto a te librnm, ik smeek u om het boek = ik vraag u vriendelijk om het boek. 119 § 83. —■ combüro \ verbranden (vergel. b ü s t u m, plaats ter lijkverbranding). cóncoquo, verteren. allicio allexi a 11 i c e r e, aanlokken, pellicio pellexi pellectum pellicere, verlokken. Doch: ê 1 i c i o ëlicni ëlicituiu ë 1 i c e r e, uitlokken. • a s p i c i o, aanschouwen. perspicio, doorzien, dëspicio, neerzien, verachten^-prospicio, voorzien, voorzorg nemen. corrigo corrëxi corrëctum corrigere, verbeteren. erigo, oprichten. — jrorrigo, uitstrekken. pergo (= p e r-r i g o) perrèxi perrëctum pergere, voortgaan. surgo (= 8 u b-r i g o) surrëxi surrêctum surgere, opstaan. Evenzoo: cönsurgo, opstaan, d ë t e g o, ontdekken. — prötego, beschutten, abstraho, wegsleuren. — cóntraho, samentrekken a d v e h o, aanvoeren. a v e h o, wegvoeren. praetérvehor2 voorbijrijden, — varen, i n v e h o r, uitvaren tegen. — p e r c u t i o, doorboren, hevig slaan — comprimo compressi compressum comprimere, samendrukken, opprimo, overvallen. —„ c ó n g e r o, bijeenbrengen. ^ dësipio — dësipere, dwaas zijn. r e p e t o, herhalen, terugvorderen. * acguiro acquïsïvi acquisïtum acquirere, er bij verwerven, oonquïro, bijeenzoeken. 1 domus ardet, het huis staat in brand, domus dëflagrat, het huis brandt af. combüro domum, ik verbrand het huis. 2 Apolloniam praetervehuntur, zij varen Apollonia voorbij. § 83. 120 capesso1 capessïvi capessïtum lacesso lacessïvi lacessïtum facesso2 facessïvi — lino lëvi litum sino sïvi situm eero sëvi satum cerno — dë-cerno dë-crëvi dë-crëtum sperno sprëvi sprëtuni storno stravi- stratum tero trïvi tritum 3. Met ui. rapio rapui raptum strepo strepni — aio alui altnm colo colui cultnm cönsulo3 cönsului cönsultum molo molui molitum fremo fremui — gemo gemui — tremo tremui — vomo vomui Tomitum gïgno genui genitum pöno posui psiitum capessere, aangrijpen.' lacessere, plagen.\)iï>l+Pf facessere, ijverig doen. linere, bestrijken. sinere, toelaten. serere, zaaien. cernere, zien. dëcernere, besluiten. spernere, versmaden. stemere, ter aarde werpen, bedekken. terere, wrijven. rapere, rooven. strepere, bruisen. alere, voeden. colere, bebouwen, ver-\ zorgen, aanbidden.] cönsulere, raadplegen] molere, malen. fremere, brullen, mompelen. gemere, zuchten. tremere, sidderen. vomere, braken. gignere, voortbrengen. . st. genpönere, plaatsen. — po-sino | (vergel. ) p o r-r i g o). dë-sero dëserui dësertum dësérere, verlaten. texo texui textum texere, weven. 1 rem pnblioam capessere, de politieke loopbaan betreden, negotium facessere alicui, iemand last aandoen, dëliberare, beraadslagen. 121 § 83. ó b 1 i n o, besmeren, oblüus, besmeerd ; oblttus, vergeten hebbende. dësino dêfiii dësitum dësinere, ophouden. cönsero cönsèvi cönsitum cönserere, bezaaien ; ï n s e r o, inplanten discerno, onderscheiden. •—— s ë e e r n o, afscheiden prösterno, neerwerpen. abripio abripui abreptum abripere, wegrukken. d i r i p i o, plunderen. ë r i p i o, ontrukken. 4 c c o 1 o, bij iets wonen. é x c o 1 o, met zorg bewerken, i n c o 1 o, bewonen (incultus, adi. = onbebouwd, van i n = on- en cultus.) antepöno, stellen boven, de^e x p 5 n o^uiteenzetten. voorkeur geven aan. y impöno, opleggen, c o m p 5 n o, samenvoegen. praepöno, vooraan stellen, aan dêpöno, nederleggen. het hoofd stellen van. dispöno, verdeelen. pröpöno, voorzetten, uitloven (p r a e m i a). sero1 — seïtum serere, aaneenrijgen, komt weinig voor. cönsero, samenvoegen. dissero disserui disserere, uiteenzetten. 1 urbs obsidëri desita est, men hield op de stad te belegeren. 2 manus cönserere, handgemeen worden. serta, orum, guirlandes, kransen. s a t a, orum. (zie boven) het bouwland. § 84. 85. 122 § 84. § 84. Alleen de praesensstam komt voor van: v e r g o, zich neigen. ango, beangst maken (angor, zich f furo, razen (perf. reperio reppen repertum reperire, vinden. b. Zwakke perfecta. saepio saepsi saeptum saepïre, omheinen. sancio1 sanxi sanctum sancire, heiligen. vincio vïnxi vïnctum vincire, binden. farcio farei fartum faroire, volstoppen. folcio fnigj fultum fulcire, steunen, schragen. sarcio sarei sartum sarcire, herstellen. sentio sënsi sënsiim sentire, gevoelen. Over assen- t i o r zie haurio hausi haustum haurire, putten. mm § 88> audio audivi aadltnm audire, hooren. evenzoo de meeste verba der TVde coniugatie. sepelio sepelïvi sepultum sepelire, begraven. dë-silio dë-silui dë-Bilire, afspringen. sa>lio aperio aperui apertum aperire, openen. springen, operio operui opertum operire, bedekken. | zelden- Slechts in praesensstam: — ferio2 slaan]! amicio, bekleeden (amictus, bekleed). ësurio, ik verlang te eten. 86. Vierde * lege sanctum est ut, er is door de wet veranderd dat. securi ferire aiiquem, iemand met de bijl dooden. 125 § 86. (i-) coniugatie. advenio, aankomen, oonvenio, samenkomen, o i r o u m v e n i o, omsingelen. cönfercio cönferai cönfertum cönfercïre, opeendringen. cönsentio, overeenstemmen. d i s s e n t i o, verschillen. § 87. 126 § 87- § 87. Verba 1. De deponentia der Iste (a-) coniugatie zijn het talrijkst: zij worden alle regelmatig vervoegd naar hortor, bijv.: admïror, bewonderen, miseror, bejammeren, glorior, zich beroemen, ïnsidior, belagen. II. Deponentia der Llde (e-) coniugatie. liceor licitus sum licëri, bieden. mereor1 meritus sum mereri, zich verdienstelijk maken. Ook: mereo, merui, meritum, merere, verdienen. m ejr i t u s, verdiend. misereor misentus sum misereri, medelijden hebben. vereor veritus sum vereri, vreezen. * fateor fassus sum fateri, bekennen. f reor ratus sum reri, gelooven, meenen. part. praes. wordt vervangen ^door ratus. tueor tueri, beschermen. medeor2 mederi, genezen, heelen. III. Deponentia der Lilde (consonant-) coniugatie. labor lapsus sum labi, glijden, vallen. fungor3 fünctus sum fungi, verrichten, waarnemen. loquor locütus sum loqui, spreken. sequor secütus sum sequi, volgen. ' 1 bene mereri de aiiquo, zich jegens iemand verdienstelijk maken, meritum praemium, de verdiende belooning. (stipendia) merere, (meruisse), dienen = krijgsdienst doen. 2 medeor vulneri 1 .. . , , 1 ik heel de wond. sano v u1n u s ) 3 fungor munere, ik neem een ambt waar. deponentia. 127 § 87. p o 11 i c e o r, beloven. emereo en emereor, uitdienen. rery ere or, ontzag hebben voor. confiteor, cönfessus sum, cönfiteri, bekennen. p r 6 f i t e o r pröfessus sum pröfiteri, openlijk verklaren. i n t u e o r intueri, beschouwen. dilabor. uit elkander vallen. ê 1 a b o r, ontsnappen, perfungor, voleindigen, doorstaan. a 11 o q u o r, toespreken. c o 11 o q u o r, een onderhoud hebben met. a s s e qtu o r en c ö n s eqjuor, persequor, vervolgen, bereiken. 0if-LSÜÜL1-' gehoorzamen. prösequor, begeleiden. § 87. 128 ag-gredior 1 aggressus sum aggredi, aangrijpen. I gradior I tëhrijden, | komt zelden , , . voor. mxus | . . steunen op. nitor' . \ sum niti { nisus I I streven naar. patior passus sum pati, lijden. ütor3 üsus sum üti, gebruiken. .'queror questus sum queri, klagen. . p a r t. f u t. monor mortuus sum mon, sterven. moriturus amplector amplexus sum amplecti, omarmen. , pleotor — plecti, boeten. fruor4 <üsus sum> frui, genieten. P fruituruis * Deponentia incóhativa. -ad-ipïsoor adeptus sum adipïsci, verkrijgen. belden0* nancïscor nactus (nanctus) sum nancïsci, door toeval verkrijgen. - expergïscor experrëctus sum expergisci, ontwaken. Stamwerkw. p e r g o. pacïscor pactus sum a^pepigi pacïsci, een verdrag sluiten, i pröflcïscor profectus sum proficïsci, vertrekken. ulcïscor5 ultus sum ulcïsci, {zich) wreken. oblivïscor oblitus sum oblivisci, vergeten. nascor natus sum nasci, geboren worden. St. gna- irüscor ïrasci, vertoornd wor- ïrütus adi. den.\ toornig- reminïscor reminisci, zich herin- [menïscor] niet neren-\ gebruikelijk, vêscor* <ëdi> vësci, eten, zich voeden.] 1 de vijanden worden aangegrepen, = er wordt een aanval op de vijanden gedaan, impetus in hostes fit. 3 nitor aliqua re, ik steun op iets. 3 ütor aliqua re, ik gebruik iets. 4 fruor aliqua re, ik laaf, mij aan iets, ik geniet iets. 5 ulcisci hostein, zich wreken op den vijand, i • vescor carne, ik eet vleesch. 129 § 87. cpngredior, samenkomen, strijden, transgredior, overschrijden. adnitor adnïxus sum, adnïti, tegen iets leunen. ^ »» ... adnïsus sum, adnïti, zich inspannen, o ö n 11 o r cönïxus sum, c o n ï t i, met alle krachten steunen tegen. „ eönisus sum, c o n ï t i, zich inspannen. perpetior perpessus sum pérpeti, standvastig of ten einde toe verdragen. a b n t o r, ten einde toe gebruiken, misbruik maken van. • o_ó n q u e r o r, zich beklagen. c o m p 1 e e t o r, omarmen. p é r f r u o r perfrüctus sum p e r f r u i, geheel en al genieten. ' i n n a s c o r, in iets ontstaan (i n n a t u s, aangeboren). eomminïscor commentus sum comminisci, verzinnen. Stbgmank—Bkverskn I. 9o dr. 9 § 88. 130 IV. Deponentia der IVde (i-) coniugatie. partior partïtus sum partïri, deelen. Evenzoo gaan regelmatig: blandior *, vleien mölior, ondernemen. largior, rijkelijk schenken, potior2, zich meester maken van. mentior, liegen. sortior, loten. mëtior mënsus sum mëtiri, meten. ^ ördior örsus sum ördiri, beginnen. ex-perior expertus sum experiri, beproeven. jSimplex ontbreekt. ^ orior ortus sum oriri, opgaan, ontstaan. Pa r *• f u *• ' KW~ * , oriturus. Opm. De ind. en imper. praes. van orior wordt gevormd naar de 3ie coni. (oréris, orïtur, orimur, orlmini, Imper. orëre), de coni. impf. dikwijls (vooral oreretur en orerentur). oriundus, afstammend, is adiect. § 88. § 88. Verba audeo ausus sum aidère, durven, wagen. ^gaudeo gavïsus sum gaudere, zich verheugen. soleo solitus sum solere, plegen, gewoon zijn. «-fïdo fïsus sum fïdère, vertrouwen. revertor reverti reverti, terugkeeren. part. perf. . agggngj i reverggs. ^assentior \ \ assentiri, toestemmen, i assensus sum 1 blandior tibi, ik vlei u. t 2 potior aliqna re, ik maak mij van iets meester. • rernm potiri, zich meester maken van de regeering. 131 § 88. Doch disperlio dispertivi diapertUum dispertire, verdoelen: impertio. toedeelen, meededen. ëmentior, verdichten. opnerior. afwachten. Onderscheid vooral: opperiêns, afwach- wsna, en operiens, bedekkend, adorior. aanvallen. coorior, ontstaan, uitbreken. semideponentia. oönf ïdo», vertrouwen. d i f f ï d o, wantrouwen. t dëvertor, zijn intrek nemen. 1 conf idere alicni, iemand zijn vertrouwen schenken, rem alicui committere, iemand een zaak toevertrouwen. 9* § 89. 90. 132 VERBA ANOMALA. (Onregelmatige werkwoorden.) § 89. § 89. Possum potui posse, kunnen, in staat zijn. Possuni is samengesteld uit den nominaalstam pot (p o 8 = vóór s) verkort van pötis, pöte, machtig, en het hulpwerkwoord sum. Praes. pos-sum, ik kan. pos-sim, dat ik kunne pot-es pos-sïs pot-est pos-sit . pos:sumus pos-sïmus pot-estis pos-sïtis pos-sunt pos-sint Impf. pot-eram, ik kon. pos-sein, dat ik konde. Fut. 8. pot-ero, ik zal kunnen. Inf. Praes. posse, kunnen. Part. Praes. ontbreekt (po- tëns, machtig, wordt slechts als adi. gebruikt). De vormen van den perfectumstam afgeleid gaan als volgt: potui potuerim potueram potuissem potuero potuisse. § 90. § 90. Fero tuli latum ferre, dragen. In vele vormen van den praesensstam afgeleid wordt de uitgang onmiddellijk aan den stam gevoegd, behalve voor m en ». Indic. Praesentis. Act. fero, fers, fert, Pass. feror, ferris, fertur, ferimus, fertis, ferunt. ferimur, ferimini, fe- runtur. Coni. Imperfecti. Act. ferrem, ferrës enz. Pass. ferrer, ferrëris enz. 133 § 91. Imperativus. Praes. fer, ferte. Fut. ferto, fertöte, ferunto. Infinitivus Praesentis. Act. ferre (= f er-se, vgl. es-se). Pass. ferri. Alle overige vormen gaan regelmatig (b. v. fut. act. feram, ferês enz., pass. ferar, ferëris enz.). Voor de composita , zie men nog blz. 107. Opm. Ook het verbum edo êdi ësum edere, eten, heeft van een stam zonder zoogenaamde bindvocaal kortere vormen voor het praesens en imperfectum, welke vormen de gewone zijn. Zij komen uiterlijk {niet in kwantiteit) overeen met die vormen van sum, wier beginletters es- zijn, dus: ês, êst, ëstis; êssem, êsses enz., êsse, imperat. ës; (pass. ëstur). Zoo ook bij comedo, verteren. ^ § 91. volo volui veile, willen. § 91 nölo (= ne-voh), nölui nolle, niet willen, malo (= mage-volo) malui malle, liever willen. Indic. Praes. volo nölo malo yïs . nön vis mavïs vult nön vult mavult volumus nölumus malumus vultis nön vultis mavultis volunt* nölunt malunt Goni. Praes. velim nölim malim velïs nölïs malïs velit nölit malit velimus nölïmus malïmus velïtis nölitis malïtis velint nölint malint Ind. Impf. volêbam nölëbam malëbam Goni. Impf. vellem nöllem mallem Fut. 8. volam nölam malam volës enz. nölës enz. malës Inf. Praes. velle( = vel-se) nölle( = nol-se) m&Ue(=mal-8e). § 92. 134 Imperativus. Praes. nölï, nölïte. Fut. nölïto, nölïtöte, nölunto. De overige vormen van den praesensstam ontbreken (het part. praes. van nölo wordt door invïtus vervangen), de vormen van den perfectumstam zijn volui, voluero enz. § 92. § 92. Eo iï itum ire, gaan. Men lette vooral op het volgende: 1. a. de praesensstam i gaat vóór a, o, u in e over. b. het imperf. gaat uit op -bam, het fut., op -bo. 2. in den perfectumstam valt steeds de v uit, en daarna wordt ii vóór s tot I samengetrokken. 3. het supinum heeft een korte i. Indicativus. Coniunctivus. Praes. eo, ïs, it. eaut, eas. eat. imus, ïtis, eunt. eamus, eatis, eaut. Impf. ïbam, ïbas enz. ïrem, ïrës enz. Fut. S. ïbo, ibis enz. ïtürus sim. Imperat. Praes. ï, ïte Fut. ïto, ïtöte, eunto. Perf. iï, ïsti, iit. ierim iimus, ïstis, iërunt Plusqupf. ieram ïssem Fut. Ex. iero Infinitivus. Participium. Praes. ïre iëns, euntis Ferf. isse — Fut. itürus, a, um esse iturus a, um Gerundium eundi enz. (Ge- Supinum itum, ïtü rundivum eundum '(est). Passivum ïtur, eatur, ïbatur, ïrëtur enz., men gaat, enz.; een volledig passivum hebben slechts de transitieve composita. 135 § 93. a b e o, weggaan. introeo, binnentreden. :: a d e o, naderen, zich tot iemand wen- intereo, pereo, ondergaan. den (met een verzoek). o b e o, naar iets toegaan, bereizen, c i r c n (m) e o, rondgaan. praetéreo, voorbijgaan.* coeo, samenkomen,zich vereenigen, redeo, terugkeeren. exeo, uitgaan. subeo, op zich nemen. ineo1, ingaan. transeo, overgaan». enz. vèneo vênii vénïre, verkocht worden (passiv. van v ê n d o, zie § 80a) *. amblo amblvi ambitum amblre (IVfc coni.), rondgaan, werven 5. § 93. Flo factus sum fleri = 1. worden. § 93. 2. gemaakt worden (pass. bij facio). fit, factnm est, fieri. 3. geschieden. Indicativus. Coniunctivus. Praes. flo, fis, fit fïunt. fiam, f ïas, fiat enz. Impf. fïëbam.-fïëbas enz. fierem, fierës enz. Fut. 8. fïam, fïês enz. \Imperat. fï, fïte. Infinitivus. Participium. Praes. fieri, (te) worden, — gemaakt (te) worden. Perf. factus, a, um esse, factus, a, um, geworgeworden (te) zijn, ge- den, gemaakt, maakt (te) zijn. Fut. 1. fore of futürus, a, um futürus, a, um, die esse, (te) zullen worden. zal worden. 2. f actum ïri, gemaakt (te) zullen worden. Gerundivum, faciendus, die gemaakt moet worden. societatem inire, coire, een verbond aangaan. inlta a e s t a t e, toen de zomer begonnen was. 2 praeterire aliquid, iets stilzwijgend voorbijgaan. 8 flumen transitur, flumen transit um est. 4 Let vooral op het verschil tusschen venis en vënis, vênerat en vênierat. 6 civês ambiuntur (ambiebantur, ambientur, ambiti snnt, de burgers worden (om hun stemmen) aangezocht. § 94. 136 Het perfectum en de daarbij behoorende tijden zijn: factus sum, eram, ero, enz. Opm. De praesensstam heeft een lange »' behalve vóór er en in fit. Over de composita zie men pag. 107. § »*-. § 94. Verba dëfectïva. 1. Slechts in den perfectumstam komen voor: coepi, ik ben begonnen (aangevuld door incipio). memini, ik herinner mij (ik heb mij te binnen gebracht). ödi, ik haat (eig. ik heb haat opgevat). Vergelijk növi § 85 (eig. ik heb leeren kennen, dus: ik weet, ik ken). coepi coepisti enz. coeperim coeperam coepissem coepero coepisse. coeptus, begonnen.1 memini meministi enz. meminerim memineram meminissem meminero meminisse. Imperat. memento, herinner u, mementöte, herinnert u. ödi ödisti enz. öderim öderam ödissem ödero ödisse. ösürus, die zal haten8. 2. inquam, zeg ik3. Ind. Praes. inquam inquis inquit inquiunt. Ind. Perf. inquit. Fut. 8. inquiës, inquiet. 1 incipio en coepi (eig. = co-ëp-i) gew. met den inf. act., coeptus sum met den inf. pass. vêr esse incipit (coepit), de lente begint (is begonnen). y nrbs oppügnart coepta est, men begon de stad te bestormen, initium belli fit (bellum oritur), de oorlog wordt begonnen. opus institutum (inceptum), het begonnen werk. 2 in odio sum alicui, ik word door iemand gehaat. 3 inquam wordt in de directe rede ingeschoven: Tuemini, inquit Pompeius, eastra et defendüe diligenter. Pompêius centuriönibus: Tuèmini, inquit, contra et defendite diligenter. Beschermt het kamp, riep Pompeius, en verdedigt het kloekmoedig. 137 § 95. 3. aiOj ik zeg, ik beweer, ik bevestig (tegenstelling nego) !ï Ind. Praes. aio, ais, ait aiunt. Coni. Praes. aiat. Ind. Impf. Siëbam, aiëbas enz. Ind. Perf. ait. Opm. Id plaats van a i s n e ? meent gij ? werkelijk ? staat veelal ain 7 4. Van [for]fatu8 sum flari. zeggen, spreken, was in proza slechts in gebruik de uitdrukking: land 5 audïre, weten van hooren zeggen. Meer in gebruik" waren de composita, b. v.: affatur, affatus sum, affari, aanspreken, praefgtur, praefatus sum, praef Sri, vooraf zeggen. 5. qneo quïvi qnïre, kunnen i negueo (nön qneo) nequïvi nequlre, met kunnen { worden in de praesensstamgroep volkomen als e o vervoegd : doch slechts enkele vormen zijn gebruikelijk.. 6. sajjë, wees gegroet, salvëte salvëre2. (jOwB. „ „ (h)avëte (h)avêre. [vergelijk valë, vaarwel, vaI ë te van va 1 ër e, pag. 100.] cedo (d ex tram), geef hier! qnaeso, quaesumus, ik bid u, „ (q u i d f a c i a m), zeg op. wij bidden u. apage scheer je weg. age, welaan, wordt geheel als een adverbium gebruikt. § 95. Verba impersönalia. § 95. De verba impersönalia (onpersoonlijke werkwoorden) komen slechts voor in den 3— I paenitet (me) paenituit paenitere1, het berouwt mij.* ! piget (me) piguit pigere, het verdriet mij-^fy pudet (me) puduit a& puditunveet pudere, ik schaam mij. . I taedet (me) < pertaesum esb> • taedere, het staat mij tegen, , verveelt mij. 1 libel, (mihi) libuit en hbitum est libere, het lust mij,.- 4 hdt \ licet (mihi) licuit en- Hcitum est licere,Ae< is mij geoorloofd. 1 i b i t u m est en licitum est worden als praes. en als perf. gebruikt. fdecet (me) decuit decere, het past mij. \ dëdecet (me) dëdecuit dedecere, het past mij niet. i oportet (me) oportuit oportere, het behoort, past1 mij. rëfert rêtulit rëferre, het komt er op aan. Opm. Ter vertaling van den nederlandsehen imperativus wordt gebruikt de coni. praes.: pudeat te, schaam u. Als adiectiva komen voor de participia 1 i b ê n s, gewillig ; p a e n itêns, berouwvol; pudëns, beschaamd, zedig. Het gerundium en gerundivum komt voor van piget, pudet, paenitet: vis paenitendi, het berouw; consilii nöbis paenitendum puto, ik meen, dat wij berouw moeten hebben over ons plan. Van weinige dier verba wordt de pluralis gevonden. Haec me decent, dit past mij. 1 paenitet me huius rei, ik heb berouw hierover. 139 § 95. c. werkwoorden, die slechts in bepaalde betee- kenissén onpersoonlijk zijn: cönstat cönstitit cönstare, het staat vast, is bekend. praestat praestitit praestare * het is beter. iuyat (we) iüvit iuvare, het is mij aangenaam. apparefj flvU apparuit apparere, het blijkt. non attinet —attinuit —attinere, het is onnoodig. (patet i patuit patere I , . fcqnetfrA licnit liqnere | M V iw**»1- placet ««vivC placuit en placere a, het behaagt. placitum est accëdit accessit accëdere, er komt bij. (accidit accidit accidere | , j contingit ii^/t**contigit contingere 1 het gebeurt. \ ëvenjt ëvënit ëvenire I condücit condüxit condücere, het is voordeelig. expedit expedïvit expedire, het is nuttig. |>fallit (me) fefellit fallere v | fngit (me) fügit fugere 1 het ontgaat mij praeterit (me) praeteriit praeterire I •«•interest interfnit interesse, er is aan gelegen. d. het passivum van intransitieve werkwoorden: itur, men gaat, vïvitur, men leeft, ventum est, men is gekomen, eundum est, men moet gaan, enz. E. Het Adverbium. Hierover zie men §§ 49; 50; 52, 6; 61; 106; 107. 1 mori mïliës praestitit quam haec pati, het ware beter duizend dooden te sterven dan dit te dulden. * senatui placuit ut, het behaagde den senaat om = de senaat besloot. § 96. 140 F. De Praepositie. § 96. § 96. De praeposities worden verbonden: 1. met den ablativus. 2. met den accusativus of ablativus. 3. met den accusativus. 1. Met den ablativus worden verbonden: d, ab, abs, ë, ex en dé, cum en sine, pró en prae. a staat slechts voor consonanten, ab bijna alleen voor vocalen en h, abs slechts in de verbinding abs te (= a te) en in samenstellingen vóór een * en c, b.v.: abs-tineo, abscondo. Bepaald vermijden moet men a b vóór de lipletters (6, /, m, p, v), de K-klanken (c, g, q) en t. ë staat slechts voor consonanten, nooit voor vocalen en h; ex. voor alle letters. cum verbonden met het pron. pers. woordt altijd, met het pron. rel. meestal achter zijn casus gezet en met dien casus aaneengeschreven: mëcum; tëcum, sëcum, nöbïscum, vobiscum; doch quöcum (quïcum), quacum, quibuscum naast cum quo enz. ab nrbe venire, van den ab illo tempore, sedert dien tijd. kant der stad komen a tergo aggredi. in den rug aanvallen. ab nrbe eondita. na de stichting der stad. amari a patre, door den vader bemind worden, ab hoste victöriam reportare, een overwinning op den vijand behalen. appellari ab aliquo, naar iemand genoemd worden, ex rêgno peller e, verdrijven e x (a b) i 11 o die, sedert dien dag. uit het rijk. ex sententia, naar wensch. ex labóre se reficere, van vermoeienis weer op krachten komen. audire ex (dë) aliquo, hooren van iemand. e_x sênatfls cónsnlto, ten gevolge van een senaatsbesluit. ê rê pflblicS facere (tegenoverstelling: adversus rem p ü b 1 i c a m facere) in het belang van den staat handelen. 141 § 96. de monte dëscendere, van dïcere dê virtnte. spreken den berg afdalen. over de deugd. cögitare dê re, denken aan iets. {üL?1 0 dë plêbe. een man uit het volk. qua (ea) dë causa. daarom, dê (ex) improvïsö, onverwachts. dë industria, met opzet, dë nocte, nog in den nacht. bene mereri dë patri a, zich jegens het vaderland verdienstelijk maken (doch Cicerönis in patriam merita). cnm Caesare esse, samenzijn pügnare cum hoste, tegen met Caesar. den strijden. multis cum lacrimis, onder veel tranen. sentire (facere) cum aliquo, het met iemand houden, iemands partij toegedaan zijn. commnnicare cönsilia cum aliquo, met iemand beraadslagen. 8lne a u x i 1 i o t u o, zonder uw hulp. • a^£^e^ -»W prö castris, vóór het kamp pro röstris, (voor) op het (d. w. z. met het kamp achter zich; redenaarsgestoelte, daarentegen ante castra, ytx-o *t-et~*~++k- -fc-ftt-r+f. met het kamp vóór zich), prö tempor e. naar (gelang van) omstandigheden. Pr 5 Pa*.r»* pflgnare, voor (ter verdediging van) het vaderland strijden. oerta pro jncertis. het zekere voor (= in plaats van) het onzekere. prae se pra e d a m a g e r e, den buit vóór zich uit drijven. EJae laJ° r 1 m ' 8 lo.q uj non po s s um, door mijn tranen kan ik niet spreken (belettende oorzaak). II. Met den accusativus op de ) vraag waarheen worden verbonden Met den ablativus op de [ in en mb. vraag waar in Galliam proficïsoi, ' in patriam redire, in het naar Gallië vertrekken. .vaderland terugkeeren. mïrnm in m o üjudu op wonderbaarlijke wijze. in perpetun m, voor altijd, amor in aliquem, liefde voor iemand, odium in aliquem, haat tegen iemand. in dies (ootïd ie) m a i ojl, bij den dag grooter. in gratiam redire oum, zich verzoenen met. in cönsulatu, in (tijdens) het consulaat, in convïvio, gedurende, bij den maaltijd. § 97. 142 in urbe habitare, in de stad wonen. in armis esse, onder de wapenen staan. in his (in hoe numero), onder dezen, pöns est in f lflm i n e, een brug ligt over de rivier, operam (tempus) cönsümere in re, moeite (tijd) besteden aan. gnb i u g u m m i t tere, onder sub (ad) occasum sölis, het juk doen doorgaan. tegen zonsondergang. sub d ï v o, onder den blooten hemel, sub monte, aan den voet van den berg. § 97. § 97. III. Alle overige praeposities worden met den accusativus verbonden. Het zijn: ante, apud, ad en prope, per, secundum, praeter, post, erga, contra en adversus, inter, super, propter, ob, intra, extra, supra, infra, citra, cis en ültra, trans, eindelijk circum, iüxta, penes. ante p o r * «■ ■»- vóór de poort. ante n o c t e m, vóór den nacht, apnd Caesarem, bij Caesar, apud Homêrum scriptum ten huize van Caesar. est, bij, in Homerus staat, eöntiönari (dïcere, verba facere) apud (ad) mïlites, een toespraak tot de soldaten houden, ad Caesarem venire, tot ad arma ■' concurrere, te Caesar komen. wapen snellen. ad unum omnes, allen tot den laatste, allen zonder uitzondering, ad voluntatem dïcere, naar wensch spreken, respondêre ad aliquid, op iets antwoorden, ad bellum profieïsei, ten oorlog trekken, scrïbere ad aliquem, aan iemand schrijven, pügna ad Cannas facta, de slag bij Cannae. natus ad dïcendum, tot redenaar geboren, ad id tempus, tot dien tijd. üsni esse ad bellum, itt/i-t**~*~' nuttig zijn voor den oorlog, act ctT"ë""mj op den bepaalden «lag.-v, prope nrham. dicht bij de stad prope ab urbe. evenzoo ;propins (proxime) urbem, dichter (zeer dicht)^bij de stad. 143 § 97. per medios hoste?, midden per legatoa, door middel van door de vijanden. gezanten, per ïnsidias, arglistig. Eej„. nr.be m d iapoaere, overal in de stad verdeelen. (peT) ™n.? tos anno s, vele jaren achtereen, per d e o s i ü r a r e, bij de goden zweren, per me licet, wat mij aangaat mag het, ik sta toe. per se, op zich zelf. secundnm flü men, langs de secnndnm natfiram. overeen. nvler- komstig de natuur (tegenst.: contra). praeter castra. langs het kampAr «Jtj praeter (contra) sjpjem, praeter eeteroa jfiatus. tegen verwachting. rechtvaardiger dan allen. praeter te nê m o, niemand behalve gij. post, montem, achter den berg. post hominum memoriam, f£Ê ****** **y J • sinds menschenheugenis. contra (ad ver sus) Galliam, tegenover Gallië. ergg (in vriendelijken zin) i contra (in vijandigen zin) / ^ ; _ ( tegen, jegens. adTersm» (in vriendelijken en vijandigen zin) ) pietas erga (adv e r s u s)/deo8, eerbied jegens de goden. p_ügnare con tra (adversu s) hostes, strijden tegen de vijanden, inter amicos'. tnsschen, onder inter muitos annos, in den vrienden. loop van veje jaren> nropter urbem, dicht bij de super Sünium.^ voorbij. Sunium sta°- (verder dan), prop ter p^oe m, wegens, tengevolge van den (bestaande n> vrede (= quod pax est). Bacjsjcgzwo, ter wille van den (bedoelden) vrede = (u t pax sit). Ob (a n_te)_o c u l o s veraarjj o_b_ e a m rem, derhalve (quam voor oogen zweven. o b re m). jntra castra, binnen het kamp. extra castra. buiten het kamp. snpra innam, boven de maan.- Infra Innam, onder de maan. cÜEÏi_J3is flü men, aan deze ttltra, trans flumen, aan gene zijde van de rivier. iljde van de rivier, circum, circa urbem,rondomdestad. iflxta mflrum. naast den muur. penes me arbitrium est, de beshssing berust bij mij, is in mijn handen. Opm. ad (en in c.acc.) kan verbonden worden: met usgue : u sque ad urbem tot aan de stad (usque in H i s p a n i a m), usque ad su mmamsenectü* e m. tot in zijn hoogsten ouderdom, met versus (-waarts), dat achterJietesubst. woadt gevoegd: ad urbem versiis. i»-Se richting van-de stad; ad Océanum versus (ook in Arvernos versus). § 98. 99. 141 §98. § 98. Opmerkingen bij het gebruik der voorzetsels. 1. De voorzetsels zijn bijna alle oorspronkelijk adverbia geweest en sommige worden ook nog als zoodanig gebruikt: contra, daarentegen ; ante, vroeger; post, later; i ü x t a, daarnaast; p r o p t e r, in de nabijheid enz. extra et intus h o s t i s e s t, buiten en binnen (het kamp) is de t^vjU-Uc- vnand. ■fa— rrfirf,.*, supra demöustravimus, hierboven hebben wij aangetoond, tvt*. vr-Cc, 2. o ö r a m, persoonlijk, in eigen persoon; c 1 a,m, heimelijk, gebruike men slechts als adverbia. C4a*+~ U******* * -•**-****. um^. A '■ji 3. Twee voorzetsels mogen niet onmiddellijk op elkander volgen, daarom zegge men niet de in urbe rebus gestis, maar de rebus in urbe gestis, over de gebeurtenissen in de stad. 4. q u e en ve worden nooit gehecht aan de voorzetsels a (ab), ad, ob, sub en apud, doch men voegt ze bij het volgend woord : a Caesareque, ad Caesar emque, ob eamque rem enz. ; bij e x en i n kan men deze beide woordjes aan de praepositie of aan het volgend woord hechten: inque eam rem = in eamque rem. In alle andere gevallen hechte men que aan de praepositie (dêque eo, contraque nos, pröque urbe, nobiscumque enz.), enz. 5. Behoort een nomen bij twee voorzetsels, dan wordt het bij elk afzonderlijk gezet: contra.omnia dïcere et prö omnibus, vóór en tegen alles spreken ; intra urbem et extra urbem (of eam) binnen en buiten de stad, (In zinswendingen zooals intra urbem et extra, in corpore et extra staat extra adverbiaal, zie opm. 1). 6. Over de praepositiönes inseparabiles zie men § 1076 1, Opm. 2. G. Het voegwoord. Hierover zie men § 129 vlgg. H. Het Tusschenwerpsel. § 99. 8 99. A. Eigenlijke tusschenwerpsels. Dit zijn minder bepaald woorden, dan wel klanken om de een of andere aan. doening te kennen te geven. 145 § 99. O më mi serum w - ~ ■ I » ik ongelukkige! neu me miserum ) e 8 Ö di immortalës i prö di immortalës I O onsterfelijke goden! prö deum hominumque fidem, voorwaar! vae victïs, wee den overwonnenen! hens, hei daar! B. Oneigenlijke tusschenwerpsels, woorden en woordverbindingen, die als tusschenwerpsels gebruikt worden, age i consideremus, welaan laten wij overagedum ) wegen, cedo librum, geef op dat boek! ecjjfit (of ën) nuntius, zie daar (komt) een bode! mëhercnle(s) | bij Hercules! (zoo waar mij Hermêdlns fldius f cules, zoo waar mij de god der (sc. iuvet) |g I trouw moge helpen!) (ëdejpol, bij Apollo! ëcastor, bij Castor! Stegmann—Bkvkrsen L 9« dr 10 § ioo. 146 LEER DER WOORDVORMING. A. Woordvorming door afleiding. De afleiding heeft plaats door middel van bepaalde achtervoegsels (suffixen): de stamwoorden heeten dan prlmitlva, de afgeleide woorden dërïvata. £ AFLEIDING DER SUBSTANTIVA. § 100 § 100. a. Substantiva verbalia, d. w. z. substantiva van verba afgeleid. 1. Ter aanduiding van handelende personen dient het suffix: tor of sor1, amator, monitor, suasor, victor, auditor. Als feminia, behooren daarbij woorden op trix: adiütrïx, fjóutrix, inyentrïx. Opm. De verbalia op or geven steeds personen met het oog op een blijvende of karakteristieke eigenschap te kennen*: orator, redenaar; negötiato.r, groothandelaar; aorc ü s a t o r, aanklager van beroep ; Römulus conditor urbis. Arminius liberator Germaniae. Orator, redenaar (van beroep); qjn[_djLc_it, iemand, die een redevoering houdt: q ui le git (of leg en s), iemand, die leest. X er xes praemium proposuit ei, qui invenisset novam voluptatem, X. loofde een belooning uit aan den vinder van (hem, die uitgevonden had) een nieuw genot. Sommige woorden op o r zijn denomïnativa, b.v. i gladiator (gladius), zwaardvechter, • v i 5 t o r (via), reiziger, funditor (funda), slingeraar. 2. Een handeling of een toestand geven te kennen: - oüïi 08 ^docl1 * gaat mee8tal in f, o dikwijls in u over) . amor, timor, dolor, frïgus; decus, decóris%n" decor, decöris.^n- - jcélmtAtH -£w4*u&**/h*ï*t*>. *) In dezelfde verhouding als tam of sum van het supinum (§ 79 III). 147 § 100. tio of sio S tus of sus S (gen. fis). vënatio, jacht, inventio, uitvinding, cónBënBio, overeenstemming, imitatio, navolging, obsëssio (naast obsid-io), belegering; consensus, eensgezindheid, gemitus, het zuchten, mötus, beweging, cursus, loop. Opm. 1. De verbalia op io geven in den regel slechts een handeling of den aard, de wijze, de mogelijkheid eener handeling te kennen: inventio, het uitvinden, de gave van uitvinden, inventttm, het uitgevondene, oppügnatio, het belegeren, de wijze van belegeren, oratio, de manier van spreken, stijl, aquae ductus, waterleiding, aquae ductio, het leiden van het water. Zelden geven zij concrete begrippen te kennen: accüsatio, aanklacht (als geschrift), m u n i t i o, verschansing, possessio, bezitting. Opm. 2. Minder veelvuldig voorkomende uitgangen met dezelfde beteekenis zijn: tfira of sflra»: sepultüra, het begraven, mënsüra, het meten, grootte. Sla: querêla, klacht, t ü t ê 1 a, bescherming. ium : g a u d i u m, vreugde, i n c e n d i u m, brand, odium, haat. ido: cupido, begeerte, li b ï d o. willekeur. igo: o r ï g o, oorsprong. 3. Middel en werktuig worden aangeduid door de uitgangen: men, mentnm: nömen (nösco), naam, eigenlijk middel om te leeren kennen, specimen, proeve. ajUinnentum, hulpmiddel, alimentum, voedsel, frümentum (fruor), koren, instrümentum, werktuig, örnamentum, sieraad, vestimentum, kleeding. nlnm, bulum, culuni: jiltjanJLum, werpspiets, vinculum (vincio), band; vocabulum, woord, pabulum (pasco), voeder; gubernaculum, roer, vehiculum, voertuig, trnm: aratrum, ploeg, claustrum, slot (grendel), rostrum, snavel. 1 In dezelfde verhouding als tnm of snm van het supinum (§ 79, III). 10* § 101. 148 Opm, men en mentum kunnen ook te kennen geven datgene wat tengevolge van de handeling ontstaat: f 1 ümen, stroom, 1 ümen, licht, yolfimen, boek. De overige suffixen kunnen ook aanduiden de plaats der handeling: stabulum, stal, cubiculum, slaapvertrek. § 101, § 101. b. Substantiva nöminalia, d.w.z. substantiva van nomina afgeleid. 1. De dëminüüva zijn verkleinwoorden. Zij behouden het geslacht der stamwoorden. Men vormt ze door den uitgang: ulus, a, nm (olus, a, nm na i of e) bij de substantiva der 1ste en 2de declinatie, zelden bij subst. der 3de: nïduluSj nestje, virgula, takje, kleine staf, fïliolus, zoontje, lïneolaj lijntje, praediolum, klein landgoed, rëgulus, koninkje, mercëdula, karig loon. Opm. Door het uitvallen der u (o) voor l en daarna plaats hebbende assimilatie ontstaan de uitgangen : ellus, a, nm (minder gewoon Ulus, a, nm): a g e 11 u s, akkertje, p u e 11 a, meisje, castellum, kasteel; t a b e 11 a, tafeltje, plankje, a s e 11 u s, ezeltje; sigillum, klein zegel, 1 a p i 11 u s, steentje. cnlus, a, um bij de vorige substantiva: flösculus, bloempje, matercula, moedertje, öscu lum, kus (eig. mondje), homunculus, menschje, zwak monsch, opnsculum, werkje, fasciculus, bundeltje, navicula, scheepje, versiculus, versregeltje. 2. Ter aanduiding van een eigenschap of van een toestand (vergelijk onze substantiva op -heid of -schap) dienen de meestal van adiectiva afgeleide abstracta op: tas (meestal met verbindingsletter i-tas): levitas, lichtheid, lichtzinnigheid, novitas, nieuwheid, paupertas, armoede, lïbertas, vrijheid, cïvitas, burgerschap, burgerrecht, staat, veritas, waarheid. Op eenigszins andere wijze zijn gevormd: p i e t a s, vroomheid, y e t u s t a s, oudheid, maiestas, heerlijkheid, majesteit, potestas, macht, waardigheid enz. 149 § 101. tfido (i-tüdo): magnitudo, grootheid, fortitudo, dapperheid, similitttdo, gelijkheid: zoo ook van verba: cönsuêtudo, gewoonte, yalëtudo, gezondheidstoestand. ia: invidia, jaloerschheid, audacia, stoutmoedigheid, clëmentia, zachtmoedigheid, itia (itiës zie § 36): amïcitia, vriendschap, iüstitia, rechtvaardigheid, mollitia en mollities, weekelijkheid, planities, vlakte. 3. Meestal achter persoonsnamen worden gevoegd de suffixen: Tna ter aandiüding van een handwerk of de plaats, waar het wordt uitgeoefend: disciplina, wetenschap, leer (van discipulus), medicina, geneeskunde (ook wel: geneesmiddel). sütrina. schoenmakerswinkel, tonstrina. barbierswinkel. ium ter aanduiding van een verzameling of van een stand: collëgium, vereeniging van ambtgenooten, convivium, maaltijd (van convïva). sacerdötium, priesterschap, servitium, slavenstand. 4. Een verzamelplaats geven te kennen de uitgangen: arium: columbarium, duiventil, a_exajrjjim, schatkamer, sëminarium, kweekplaats. ëtum (duidt groepen van planten en boomen aan): myrtetum, mirtenbosch, ölivetum, olijfboschje. ïle (duidt stallen aan): ovile, schaapskooi, bübile, koestal. Opm. De zoogenaamde patrónjmica, d. w. z. woorden, die de afkomst van een persoon aaouiden, zijn aUe Grieksche woorden. De mannelijke eindigen op des voorafgegaan door en o, de vrouwelijke opis : Agënóridës, Pëlidës, Aeneadës; Nërëis, Atlantis. § 102, 103. 15Q H. AFLEIDING DER ADIECTIVA. § 102. § 102. a. Adiectiva. verbalia. Adiectiva verbalia worden gevormd: 1. met actieve beteekenis op: bundus en cundus in den zin van een part. praes.: tremebundus, vol siddering, moribnndus, stervende; ïriücundus, driftig, verëcundus, zedig, vol ontzag, iücundus ( = iuvicundus), verbhjdend. ax en ulus tot het te kennen geven eener neiging of geschiktheid. audax, vermetel, loquax, babbelachtig, mendax, leugenachtig, capax, die veel opnemen kan; crëdulus, lichtgeloovig, "garrulus, babbelachtig, querulua.. die (te veel) klaagt, bibulus, die gaarne drinkt, idus vooral bij verba intr. der IH« Coni.: cjilidus, warm, oallidus, slim, pallidus, bleek, frïgidus, koud, algidus, koud, timidus, bevreesd, cupidus, begeerig, rapidus, meesleurend, snel. 2. met passieve beteekenis op: ilis en bilis om een mogelijkheid, een geschiktheid te kennen te geven: fragilis, breekbaar, facilis (eig. doen-lijk), gemakkelijk, ütilis, nuttig, docilis, leerzaam; amabilis, beminnelijk; möbilis, beweeglijk, placabilis. gemakkelijk te verzoenen, crêdibilis, geloofelijk. UUS : conspicuus, zichtbaar. Opm. Menigmaal worden Neder! andsche adiectiva op -1 ij k en -baar in het Latijn weergegeven door een part. perf. pass. (vooral in de samenstelling met de negatie i n): contém-ptus, verachtelijk, invictus, onoverwinnelijk, ■incorruptus, onomkoopbaar, inviolatus, onschendbaar. § los, § 103. b. Adiectiva nominalia. 1. Van stofnamen worden adiectiva met het suffix* eus afgeleid: 151 § 103. aureus, van goud, gouden, ferreus, ijzeren, ligneus, houten, plnmbeus, looden. 2. De volgende suffixen geven te kennen: behoorende tot: i-cus: bellicus, oorlogs-, rüsticus, landelijk, ius: öratörius, redenaars-, patrius, vaderlijk, rëgius, koninklijk, ëgregius (grex), uitstekend, ïvus: aestivus, zomersch, tempestiyus, tijdig, fëstivns, aardig, geestig. arius: gregarins (grex), gemeen soldaat, legiön£riuB, legioensoldaat. Dit suffix dient ook in'het bijzonder ter aanduiding van een bedrijf: argentarius. wisselaar, carbönarius, kolenbrander, östiarius, portier.' Slis (Sris na l in het stamwoord), ïlis, èlis, ülis: aequalis, gelijk, rëgalis1, koninklijk: popularis, het volk betreffende, volks-, consularis, consulair (subst. oud-consul); civilis, burgerlijk, burger-, pjieriDs, kinderlijk; crüdelis, wreed; ~ tribfilis, (als subst.) tribusgenoot, ënsls: castrënsis, van het kamp, van-het leger, circënsis, circensisch, in den circus plaats grijpend. 3. Een afkomstig zijn van, behoorend tot, geven te kennen de suffixen: 1 Let op: domna regla. een huis, een paleis van een koning. domus regalia, een huis, een paleis, een koning waardig. § 103. 152 nns: paternus1, vaderlijk, maternus, moederlijk. Inns bij namen van dieren: ggniMs, wat van een paard —, ferinns, wat van wilde dieren afkomstig is; doch ook: dïvinus, goddelijk, marinus, uit de zee ontstaan, anus: montanus, tot den berg behoorende, oppidanus, uit een stad afkomstig, humanus (homo), menschelijk, merïdianus, tot den middag behoorend, zuidelijk. 4. Een voorzien zijn van geven te kennen de suffixen: tU8 (atus, itus, ütus, bij vocaalstammen): honestus, eervol, scelestus, misdadig (scelerum plenus), röbustus, krachtig; barbatus, met een baard, stellatus, gestemd; crïnïtüs, behaard*; cornütus, gehoornd. ÖSUS en lentus, die een overvloed te kennen geven: glöriosus, roemrijk, perïculosus, gevaarvol, laböriosus, volijverig; fraudulentus, bedrieglijk, opulentus, vermogend, vïnolentus., dronken. Opm. 1. Ter opgave vantijdsbepalingen dienen de volgende suffixen, die zoowel achter nomina als adverba worden gevoegd: tinus, tïnus, ternus, ernus: crastinus, wat op morgen betrekking heeft (bijv. dies), pristin u s, voormalig. matutïnus, wat op den morgen betrekking heeft. repentinus, plotseling, v e s p e r t i n u s, wat op den avond betrekking heeft. hesternus, van gisteren, nocturnus, .nachtelijk, hodiern u s, van heden. Opm. 2. De adi. deminutiva volgen de overeenkomstige vorming der substantiva: tantulu,s, zoo klein, pauperculus, armoedig. 1 Let op: / patri us = patrum. paternus = patris. 2 s teil a c r ï n T t a, komeet. 153 § 304. § 104. c. Adiectiva, van eigennamen afgeleid. § 104. 1. Van persoonsnamen worden adiectiva gevormd door de uitgangen ianus, anus, ïnus: Caesarianus, Catönianus; Pompëianus, Aemilianus; Verrïnus, Plautïnus. 2. Van plaatsnamen worden adiectiva gevormd door de uitgangen anus, ïnus, ënsis, as: Thëbanus, Tusculanus; Amerïnus, Tarentïnus; Cannënsis, Narbönënsis; Arpïnas, Fidênas. 3. Van volksnamen worden adiectiva gevormd door de uitgangen icus en ius: Gallicus, Italicus, Africus, Syrius, Thracius. Ten deele zijn daarvan Weer de namen der landen z'lve afgeleid: Africa, Syria, Thracia; andere, namen van landen rechtstreeks van de volksnamen: Gallia, Italia, Britannia, Cilicia. Opm. 1. Eenige namen van landen op ia (ic a) vormen adiectiva op ensns en anus ter aanduiding van hetgeen in een vreemd land vertoeft of daaruit komt, zonder er toe te behooren. /"exercitus Hispaniensis, een leger (der Romeinen bijv.) in Spanje. ex er c i t us Hispanicus, een leger der Spanjaarden, i bellum Africanum j een oorlog door de Romeinen tegen elkander bellum Hispaniënse ƒ in Africa of Spanje gevoerd, bellum Africnm | een oorlog (door de Romeinen bijv.) tegen de J bellum Hispanimm J Africanen of Spanjaarden gevoerd. J Zoo quaestüra Siciliênsis, Scïpio Africanus. Men lette echter op: / exercitus Asiaticus, een leger (der Romeinen bijv.) in Azie. \^exèrcitus Asianus, een leger van Aziaten. Opm. 2. Bij persoonsnamen en woorden die personen aangeven moeten ter aanduiding der afstamming de volksnamen zelve gevoegd worden: Terentius Afer, mïlites Persae, equites ttalli,pedites Hispani, doch exercitus Gallicus enz. § 105. 154 Opm, 3. Soms komt de naam van het land met voor; men gebruikt dan den naam van het volk: in Bruttiös proficisci, naar het land der Bruttii vertrekken. in Sequanös „ „ „ „ „ Sequani „ Opm. 4. De nomina gentilia op ius worden als adiectiva gebruikt bij g ë n s, 1 ê x en bij opgave van publieke werken : gëns, lêx, via F1 a m i n i a. aqua C1 a u d i a, de door Claudius aangelegde waterleiding. III. AFLEIDING DER VERBA. §105. § 105. a. Verba verbalia zijn: 1. een gedeelte der verba incóhativa, zie § 85d. 2. de verba intëmiva of frequentativa, ter aanduiding eener herhaalde of versterkte handeling. Zij worden gevormd van het supinum der stamwerkwoorden (waarbij I atum in itum overgaat) en volgen alle de 1ste coniugatie. volare —volatum —volitare heen en weer vliegen, clamare — clamatum — olamitare luid roepen, habere — habitum — Eabitare wonen (in bezit hebben), currere — cursum — cursare heen en weer loopeD. dormire — dormïtum — dormïtare slaperig zijn, dutten, minari —minatum —r minjtari heftig dreigen. Afwijkende vormingen: 1. Afleidingen van praesens stammen: agitare, fluitare, v ï s i t a r e. 2. Afleidingen van andere verba frequentativa: (dïcere d i c t a r e) dictitare ; (c a n e r e c a n t a r e), cantitare enz. 3. De verba dèsïderativa op urio ter aanduiding van een begeerte, welke eveneens van den supinumstam worden afgeleid: / êsürio (edo), partürio (pario). Sullatürio, voor Sulla willen spelen. b. Verba norainalia komen zeer zeldzaam voor in de lilde coniugatie (indien men de verba incóhativa, § 85c niet meerekent): metuo statuo, doch.zeer veel in de Ie**, Ilde en IVde coniugatie. Zij zijn: 155 § 106. a. in de Iste coni. meest transitief: fraudo, bedriegen, signo, van een teeken voorzien, vulnero, wonden, aequo, gelijk maken, libero, bevrijden, levo, verlichten, piscor, visschen. in de II«e coni. meest intransitief: flöreo, bloeien, frïgeo, koud zijn, fjondeo, loof hebben, albeo, wit zijn enz. e. in de IV«e coni. transitief of intransitief: pünio, straffen, fïnio, eindigen, cüstödio, Waken, servio, dienen, saevio, woeden, superbio. trotsch zijn. Opm. Dikwijls worden van hetzelfde stamwoord zoowel transitiva als intransitiva, door coniugatie onderscheiden, gevormd, bijv.: p e n d o en pendeo, sëdo en sedeo, placo en placeo, liquo (vloeibaar maken) en liqueo, iaeio en iaceo, fugo en fugio enz. IV. AFLEIDING DER ADVERBIA. . / § 106. § 106. - a. Adverbia verbalia worden met het suffix tim (sim) gevormd: certatim, om strijd, nóminatim, met name, priva- tim, voor zijn eigen persoon, statim, op staanden voet," sênsim, van lieverlede. b. Adverbia nominalia worden gevormd met de suffixen: tim (sim), meestal met de verbindingsletter d: gradatim, trapsgewijze, paulatim, bij kleine beetjes, allengs, virïtim, man voor man, tribütim, tribusge'wijze, vicissim, beurtelings, i-tns: antïquitus, van oudsher, funditus, tot den grond (eig. van den grond af), geheel en al, penitus, volkomen. - Opm. Woorden gelijk partim, deels, gratis (= gratiis), voor niet, noctü, des nachts, alias, op een anderen tijd enz. zijn naamvallen van substantiva. Over andere vonningen zie men § § 49, 50. 8 107. 156 B. Woordvorming door samenstelling. 8 107. § 107. Het tweede deel van elk compositum is het bepaalde, het eerste het bepalende woord. Bij de samenstelling ondergaan beide deelen menigmaal een verandering. a. In het bepaalde woord wordt de stamklinker verzwakt. Dikwijls neemt buitendien het bepaalde woord een vorm aan, waarin het als simplex niet gebruikehjk is: inermis (arma), inimicus, frügifer, opifex. vaticirTipm (vates en cano), aedificare. A*< Opm. De verzwakking van den stamklinker heeft vooral plaats bij de met praeposities samengestelde verba, doch een bepaalde regelmaat heerscht hierbij niet; zoo verandert: aineofi: coërceo, attingo, dësilio naast remaneo, perago, contraho. efnl:obtineo, o o 11 i g o naast a p p e t o, dêtego, neglego. ae in ï: concido, inquïro, jkllïdo, existimo naast cohaereo. au in ü of ö : conclüdo, explödo. b. Het bepalende woord: 1. blijft in het algemeen onveranderd, wanneer het een onveranderlijk rededeel is. Opm. 1. De laatste letter der praeposities wordt zooveel mogelijk geassimileerd met de volgende consonant of uitgeworpen (bijv. a b s c ë d o, amoveo; acquiro, appello, aggredior, allüdo, aspicio enz.). Dikwijls treden in de samenstelling de oudere vormen der praeposities weer op den voorgrond: prödire, prödesse, (pröd = prö); commovëre, c.ollibi (c o m = cum), cönübium, cönectere, coërcëre; ostendere (obs=ob); sustinëre, suscënsëre (subs=sub); effingere (ec=ex). \ Opm. 2. Als zoogenaamde praepositiönes insëparfib i 1 e s vindt men : amb (am), rond, rondom: amb-io, rondgaan, am-puto, rondom wegsnijden, besnoeien, an-ceps, tweehoofdig, oubbel. dis (dl), uit elkander, ver-: d i s-i c i o, verstrooien, d i r-i m o, ver- • Meelen d i f-f u n d o, verspreiden, di-labor, uiteenvallen. por, toe-, uit- (komt niet veel voor): p o r-r i g o, uitstrekken, 157 § 107. f polliceor, zich tot iets aanbieden, beloven, pollno, bezoedelen. / pon o (= po-atno), plaatsen. red (re), terug: red-eo, teruggaan, red-do, teruggeven, re-mitto, terugzenden, re-ver tor, terugkeeren. Md (86), weg, af: s ë d-i t i o, opstand/ s ë-c ë d o, zich verwijderen se-curus, zonder zorg, veilig. ' Evenzoo de negatieve woorden in en nee (ue) on-: i n-i ü r i a, onrecht indoctus, ongeleerd (bij participia, wanneer deze als adiectief gebrokt worden); neglego, verwaarloozen, ne-scio, niet weten, n e g-o 11 u m, bezigheid. 2. verandert menigmaal de laatste letter, wanneer het een nomen of verbum is, hetzij door verlies van de stamvocaal ol de laatste consonant, hetzij door inschuiving der verbindingsletter i: magnanimUSl grootmoedig, naufragus, schipbreukeling, h^micida, moordenaar, tubicen, trompetter, tibïSün (= tibricen), fluitspeler, armiger, wapendraiel corniger, horens dragend, artifex, kunstenaar. sat?rï'JUS iÖra,ndum' rës Püblica, agri cultüra, satis fado, enz., die wel eens aaneen geschreven worden, zijn geen samenstellingen. J ë Voorbeelden. Substantwa composita: fidicen, snarenspeler, agricola landbouwer, fratricïda, broedermoorder, ifitifandllini, groot landgoed, triennium, tijdvak van "drie jaren biduum, tijd van twee dagen; condiscipulus, medeleerhng, proavus, overgrootvader, voorvader interrex, de magistraat in Eome, die bij een tusschen"regeermg den staat bestuurde, dëdecus, schande, smaad, nefas, onrecht. ' Adiectiva composita: honörificus, eervol, grandiloquus, grootsprekend, particeps, deelachtig; benevolus, welwillend, maledicus, kwaadsprekend, ünanimus, eensgezind, misericors, barmhartig, permlgnus, zeer groot, praediyes, zeer rijk, subobseürus", een beetjé § 107. 158 donker, discojs, oneenig, amêns, zinneloos, dëgener, ontaard, ingratus, ondankbaar. Verba composita: oaléfacio, assuêfacio, commonefacio (verba met verba verbonden vindt men slechts in de samenstellingen van facio), animadverto, amplifico, vergrooten, tejrgjx&xaar, (den rug toekeeren), uitvluchten zoeken, obsisto, occïdo, dïligo, maledïco. Adverbia composita: ■ antei,, vroeger. adeö, zoozeer, interea, intusschen. finvicem, wederkeerig. postea, later. Ymagnopere, zeer. imprïmis, in de eerste plaats, [quantopere, hoezeer, ilico (= in loco), terstond, tantopere, zoozeer, dênuo (= de novo), op hödiê (= hoe dië), vandaag. nieuw. cotidië (quoti-dië), dage- admodum, zeer. lijks. propejdiem, eerstdaags. postrïdië (postero die), posthac, na dezen, hierna. den volgenden dag. prïdië (prins dië), daags obviam, tegemoet. te voren. seïlicet (seïre licet), te de sup er, van boven af. weten, natuurlijk, insuper, daarenboven. vidëlicet (vidëre licet), subinde, dadelijk daarna. natuurlijk, het is duidelijk, perinde, eveneens. forsitan (fors sit an), deinde, daarna. :' misschien. Y\js**, jnüdius tertius = nunc Tdumtaxat (dum taxat dius (dies) tertius, aliquis), in zooverre, ten eergisteren. I minste, interdum, somtijds. r~ 1 . \ 159 § 108. EENIGE REGELS DER SYNTAXIS TEN BEHOEVE DER EERSTE KLASSE Deelen van den zin. Congruentie. § 108. Praedicaat. § 108 1. Be deelen van den zin zijn het subject (onderwerp), het praedicaat (gezegde), en verder de attributieve, objects- en adverbiale bepalingen. 2. Iedere zin moet een verbum finïtum bevatten, waardoor het praedicaat of het subject en het praedicaat wordt uitgedrukt: pügno, ik strijd. 3. Het praedicaat geeft datgene te kennen wat van het subject vermeld wordt, en bestaat of uit een verbum hnitum of uit een verbum nnitum met een nomen. In het laatste geval onderscheidt men praedieaaisverbum en praedicaatsnomen. Opm. Een praedicaatsnominativus staat bij: esse, manere fieri, vocari, haberi, creari. bonus sum, ik ben goed. bonus maneo, ik blijf goed. bonus fïo, ik word goed, ik word goed gemaakt, bonus vocor, ik word goed genoemd, ik heet goed. j ij D In dezen zin is divitiae het subject — sunt het praedicaat — magnae de praedicaatsnomindtivus (het praedicaatsnomen, het praedicaatsadieetivum) — magnae sunt, het volledig praedicaat. 161 § 110. 111. § 110. Attributieve bepalingen. § 110 1. Attributieve bepalingen heeten alle bepalingen, die zonder verbum bij een substantivum geplaatst worden: castra bostium, het kamp der vijanden, het vijandelijk kamp (attributieve genitivus). vir magha prudentia, een man met veel verstand. liber de amïoitia, het boek over de vriendschap. Deze bepalingen kunnen zijn: de appositie en het attribuut. 2. Appositie noemt men een substantieve bepaling, die zonder verbum bij een substantivum geplaatst wordt: Cicero consul, de consul Cicero. 3. De appositie staat in denzelfden naamval als het woord, waarbij zij behoort: cum rlge Philippo, met koning Philippus. cum Philippo, rege Macedonum, met Philippus, koning van Macedonië. Opm. Een adiectivum verbinde men niet onmidcelhjk met een 1 eigennaam, doch men voege er het overeenkomstige appellat i- V ^fv v u m bij : Hannibal, vir f o r t i s s i m.n s, de dappere Hannibal. J Rhënus, flumen latissimum, de b ree de Rijn. 4. Attribuut noemt men allo andere bepalingen, die zonder verbum bij een substantivum geplaatst worden: vir bonus, de goede man. § lil. Objectsbepalingen. 1. Objectsbepalingen noemt men die bepalingen van een verbum of adiectivum, die aangeven, waarop de handeling of de eigenschap gericht is: memento nostri, gedenk onzer, memor nostri, onzer gedachtig, laude dïgnus, lof waardig, dëspëro de re, ik wanhoop aan iets. Stegmann—Bevbrskn I. 9e dr 11 § 112. 162 Tot deze bepalingen behooren het (onmiddellijk) object en het verwijderd object. 2. Het object (antwoordende op de vraag wien of wat?) staat in den accusativus. Het verwyderd object (antwoordende op de vraag aan wien of waaraan?) staat in den dativus. Do tibi librum, ik geef u het boek. Opm. I Verba transitïva heeten de werkwoorden, die In het activum een objectsaccusativns regeeren. Dit object wordt in den passieven zin subject: P o ê t a silvam 1 a u d a t. ëüva a poetü laudatur. Opm. 2. Verba intransitlva heeten de werkwoorden, die geen objectsaccusativns regeeren. Zij vormen slechts een onpersoonlijk passivum (in den 3ehooren ook: de genitivus subiectivus en de genitivus obiectivus. Een genitivus subjectivus is de genitivus van een woord, dat het onderwerp is van de handeling, die in het regeerende woord (substantivum) ligt opgesloten: amor dei, de liefde van God. Een genitivus obiectivus is de genitivus van een woord, dat het voorwerp is van de handeling, die in het regeerende woord (substantivum of adiectivum) ligt opgesloten: amor dei, de liefde tot God. cupiditas gloriae, de begeerte naar roem. metus hostium. de vrees voor de vijanden, spës Victoriae, de hoop op de overwinning, studium lltterarum de beoefening der wetenschappen, spes vincendi. de hoop om te overwinnen, ^^""(vincendi is de gen. van den inf. vincere, die hier volkomen als substantivum wordt behandeld). cupidus gloriae, begeerig naar roem. perïtus belli, ervaren in den oorlog, plënu» fidüciae, vol (van) vertrouwen. "Let op: bellum Gerrmanorum I , „ ... „ . 1 oorlog met de Germanen. bellum Germanicum J Miltiadës Athëniënsis, Miltiadës uit Athene. 165 § 116. 117. § 116. Dativus. § 116 De dativus staat in antwoord op de vraag aan wien t voor wien? waartoe? Ik schenk u vertrouwen. Tibi cönfïdo Nabis librum dedit. Sibi laudem peperit. Ik heb boeken = l habeo librög er zijn voor mij boeken f snnt mihi libri. Dit is nuttig voor mij. üöc mM utHe egt Het strekt hem tot lof. ei landi ^ Caesar zond kun ruiterij te hulp. CIe7aT~^T equitatum auxttio misit. % H7. Ablativus. § m Op de vragen vanwaar? waarmee? waardoor? staan de zaaknamen in den ablativus (zonder praepositie), wanneer het middel of werktuig aangeduid moet worden (ablativus mstrnmenti). Zoo ook op de vragen: waardoor? waarover? waarom? als de oorzaak of aanleiding moet worden aangeduid (ablativus causae). Alexander sagitta vulneratus est, Alexander werd door een pijl gewond. Concordia r^s^arvae crescunt, eendracht maakt macht (lett.: door eendracht groeien geringe zaken). iSL1'- PeTTm*" "en"m een Prepositie bü zfch: a poeta, door den dichter. onm poets met den dichter. per poetam door middel Tan den dichter dat wat men b„ zlch heeft) aangeduid moet worden: s s e_cam_a 11 q u o, in gezelschap zijn van iemand, a d e r a n t juv^ g 1 a d i ï s, zij waren er met zwaarden. De ablativus staat verder op de vragen wanneer? en bij anUUte voren) en post (later) op de vraag hoe lang* hoe anno, in dit jaar. multas annïs post, vele jaren later, summa lande dïgnus, den hoogsten lof waardig.' §118.119. rfiee §118. ^§H8. Namen van steden. De namen van steden staan zonder in en ex en wel op de vraag waar? in den l^eali_vns_ (overeenkomende met den genitivns. wanneer deze op ae of i uitgaat, anders met den ablativus): op de vraag: waarvandaan? in den ablativus; op de vTaag waarheen? in den accusativus. Eomae, te Eome. Corinthl, te Corinthe. Boma, van (uit) Eome. Corinthö, van (uit) Corinthe. Eomam, naar Eome. Corinthum, naar Corinthe. Carthagin f, ( te Cartbago, AthënIS, I te Athene- 1 I \ van, uit Athene. Carthagin e, van, uit Carthago. Carthaginem, naar Car- Athenas, naar Athene, thago. doml, te huis. domo, van huis. domum, naar huis. rürï, op het rure, van . het rus, naar het land. land. land. humi, op den humo, van den grond. grond. SYNTAXIS DER ADIECTIVA, TELWOORDEN EN PRONOMINA. ; lig. § 119. Neutra, als substantiva gebruikt. 1. Het neutrum der pronomina wordt gewoonlijk slechts in den nom. en den ace. als substantivum gebruikt: ld — èius rei, ei rei, ea re. multa — multarum rerum, multïs rebus. 2. Het neutrum van adiectiva, als substantivum gebruikt, staat gewoonlijk in den pluralis: multa, veel; omnia, alles; omnia, quae, alles, wat. 167 § 120. § 120. Adiectiva Numeralia. § is». qno maior hoe grooter. eo maior Qeg te grooter- multo maior veel grooter. etiam maior nog grooter. longë maximus verreweg de grootste. quani maximus zoo groot mogelijk. infelicissimus J de ongelukkigste. I zeer ongelukkig, hoogst ongelukkig, fortissimus militum of de dapperste der soldaten, e militibus, Inter mihtês onder de soldaten. Uter clarior fuit? quis clarissimus fuit? prior vêni primus vëni wie was de beroemdste? (van twee personen), wie was de beroemdste? (van drie of meer personen), ik kwam het eerst (van twee personen), ik kwam het eerst (van drie of meer personen). circiterj)f fere ducenti ongeveer 200. amplius ducenti I plns ducenti f meer dan 200uiijvjis. ducenti minder dan 200. anno octogesimo post fiomam conditam (singulïs) militibus trecëJOi dënarii dati sunt militibus trecenti denarii dati sunt in het jaar 80 na de stichting van Rome. aan elk soldaat werden 300 denarii gegeven. den soldaten werden in . het geheel 300 denarii gegeven. § *2k 168 § 121. § 121. Pronomina. 1. De pronomina possessiva worden gewoonlijk slechts dan uitgedrukt, wanneer de duidelijkheid of d« nadruk het vereischt. laudo patrem, ik prijs laudas patrem, gij prijst mijn vader. uw vader. 2. Zijn (haafr) en hun (haar) worden vertaald door suus, wanneer die woorden betrekking hebben op het onderwerp van denzelfden zin. Is dit niet het geval, dan moet men eins, eorum, earum bezigen. Dux milites (suÖS) de veldheer prees zijn soldaten laudavit nl. die van hem zeiven. Dux milites eins de veldheer prees zijn soldaten, laudavit nl. die van een ander. 3. Sui, sibi, së en suus gebruikt men evenzeer ter vertaling van het persoonlijk (bezittelijk) voornaamwoord van den 3den persoon in den afhankelijken zin, dat betrekking heeft op het onderwerp van den hoofdzin. Amicus se defendit de vriend heeft zich ver- amicus petivit, ut se dedigd. defenderem (hem, nl. den vriend) amicus petivit, ut enm (hem, nl. een ander). defenderem 4. De casus van het relativum wordt bepaald door den relatieven gin; genus en numerus echter door het antecedent (het woord in den hoofdzin waarop het relativum betrekking heeft). Libri, quös laudavisti, mei sunt. Omnia, quae ibi gesta sunt, laudantur. 5. Bij de vertaling van wie, wat lette men er vooral op, of het een vragend, dan wel betrekkelijk voornaam- 169 § 122. woord is. Het is een betrekkelijk voornaamwoord, wanneer het door hij, die of datgene wat, vervangen kan worden. Qui bonus est, laudatur. Qnod bonum est, laudatur. Quaero, quis venerit, ik Quaero, quid faciat, vraag, wie gekomen is. ik vraag, wat hij doet. SYNTAXIS VAN HET VERBUM. § 122. Tempora. Modi. § 122. De handeling I het I is in I tegenwoordige het verieden de toekomst aan den gang I scribo, ik ben j (praesensstam) bezig scribebam scribam durativum. j met schrijven. | volbracht scrïpsi, ik ben (perfectumstam) met schrijven scrïpseram I scrfpsero praeteritum. j klaar. Opm. Het perfectum historicum dient om te verhalen. scrïpsi epistulam scribebam epistulam, cum amicus venit scrïpseram epistulam, cum amicus venit ik schreef een brief. ik was met schrijven bezig, toen mijn vriend kwam. ik was met schrijven gereed, toen mijn vriend kwam. lauda, prijs. lauêate, prijst, laudet, hij moet prijzen, laudent, zij moeten prijlaudemus, laat ons prijzen. zen. në laudaveris I prijs në laudaveritis i prijst of nolï laudare f niet. of nölite laudare J niet. § 123. 124. 170 ne laudet, hij moet niet ne landent, zij moeten niet Prijzen. prijzen, ne laudemus, laat ons niet prijzen. Men gebruike den imperativus slechts bij een bevel aan den 2<*en persoon. Bij een verbod staat de coniunctivus met në, en wel bij den 2den persoon de coni. perfecti met në. § 123- § 123. Infinitivus. Het eene werkwoord regeert het andere in den infinitivus, Dëbeo dicere ik moet spreken. Malo dicere qnam tacere ik wil liever spreken dan zwijgen. Cnpio dicere ik wensch te spreken. Possum dicere ik kan spreken, ben in staat te spreken. Studeo dicere ik doe mijn best te spreken. Cónor dicere ik beproef te spreken. CönstitUQ. dicere ik besluit te spreken. Audeo dicere ik waag het te spreken. Incipio, coepi dicere ik begin, begon te spreken. Desino dicere ik houd op te (met) spreken. Soleo dicere ik ben gewoon te spreken. Cönsuësco dicere ik gewen mij er aan te spreken. De infinitivus kan als onderwerp in een zin worden gebruikt. Facile est dicere het is gemakkelijk te spreken. Turpe est mentïri het is schandelijk te liegen. 124. § 124. Accusativus cum ïnfïnïtivo. Ik meen dat de man gestorven is, hominem mortuum esse puto. In het Federlandsch komt deze constructie niet zoo veelvuldig voor. Een voorbeeld er van is: Elk meent zijn uil een valk te zijn. 171 § 124. Bij deze constructie staat das het woord, dat in den Nederlandschen bijzin onderwerp is, in den accusativus en het gezegde in den infinitivus, terwijl het voegwoord dat weggelaten wordt. Opm. 1. Bij den ace. e. inf. mag het subject van den inf. niet worden weggelaten: P u t o me laudari, ik geloof dat ik geprezen word. puto te laudari, ik geloof dat gij geprezen wordt, put o eum laudari, ik geloof dat hij geprezen wordt, amicus (se laudarijputat, dat hij, nl. de vriend, geprezen wordt, amicus eum laudari putat, dat hij = dat deze (niet de vriend) geprezen wordt. Opm. 2. Vertaling van het Hollandsche imperfectum was inden ace. c. inf. : o. de handeling van den bijzin is gelijktijdig met die van den hoofdzin : ik meende dat mj dapper was (= ik meende hem dapper te zijn): putabam eum fortem esse. b. de handeling van den bijzin gaat aan die van den hoofdzin vooraf • ik meen dat hij dapper was (- ik meen hem dapper geweest te zijn): puto eum fortem fuisse. Opm. 3. De inf. fut. wordt menigmaal doo'rfore nt, futurum esse nt omschreven: /• V 1Uudaturu* (esse) = Spêr0 fore ut landem, (eigr~ik hoop dat het zal geschieden, dat ik prijs.) sperabam me laudaturum (esse) = sperabam fore, ut laudarem. 1. Het is bekend dat Troje door de Grieken veroverd is (geworden). Cönstat Troiam a Graecïs captam esse. Wij weten dat Troje door de Grieken veroverd is (geworden). accepimns Troiam a Graecïs captam esse. 3. Men zegt dat Homerus blind is geweest = zij (nl. de menschen) zeggen, dat Homerus blind is geweest, diennt, ferunt, tradnnt Homêrum caecum fuisse. 4, Ik hoop spoedig terug te keeren = ik hoop dat ik spoedig terug zal keeren. spéro me mox rediturnm (esse). § 125. 126. 172 5. Caesar beval den soldaten een brug te slaan = Caesar beval dat de soldaten een brug zonden slaan. Caesar milites pontem facere iüssit. 6. Caesar beval een brug te slaan = Caesar beval dat er een brug geslagen ZOU worden. Caesar pontem fleri iüssit. Bijzinnen, die afhangen van de werkwoorden zeggen, weten en dergelijke, en aan den hoofdzin zijn verbonden door de woorden wie, wat, waarom, wanneer, waar, (interrogativa of vraagpartikels) noemt men afhankelijke (indirecte) vragen: zij staan in den coniunctivus. Ik weet dat hij gekomen is scio eum venissc. Ik weet, wie gekomen is scio, quis venerit. § 126. § 125. Participium coniünctum. Terwijl de koning de stad bestormde, werd hij gedood1 = de stad bestormende, werd de koning gedood. rêc urbem oppügnans interfectus est. Nadat de koning was overwonnen, trok hij heen8 = de koning werd overwonnen, en trok af. overwonnen trok de koning af. rêx victUS discëssit. Terwijl de koning de stad bestormde, doodden hem de vijanden = de vijanden doodden den de stad bestormenden koning. hostës regem urbem oppngnantem interfecerunt. §126. § 126- Ablativus absolütus. Terwijl de koning de stad bestormde, ontstond er een oproer, rêge urbem oppugnante sëditio orta est. Ook: R e x, duin urbem oppügnat, interfectus est (zie § 130, 14). * Ook: Rëx, postqnam victus est, discëssit (zie § 130. 13). 173 §127. Nadat de koning overwonnen was, ontstond er een oproer, rége victo sëditio orta est. onder Caesars bevel = terwijl Caesar bevelhebber was, Caesare dnce. tegen den wil van Caesar = terwijl Caesar onwillig was, Caesare invito. nog tijdens het leven van Caesar = terwijl Caesar nog in leven was, Caesare vlvo. door toedoen van mij terwijl ik bewerker was, me auctöre. De ablativus absolutus is een abiativus met een participium of met een praedicaatsnomen verbonden. Wanneer een bijzin in een ablativus absolutus ver-J anderd moet worden, wordt het voegwoord weggelaten,! het subject in den ablativus en het verbum in den ablativus J • van het overeenkomstig participium gezet. Den ablativns absolutus gebruike men niet, wanneer het subject van den bijzin in den hoofdzin voorkomt, in dat geval bezige men het part. coniünctnm. Opm. Daar het part. perf. activi ontbreekt, moet men diksvijls tot de passieve constructie of (bij het part. coniünctum) tot oen deponens zijn toevluoht nemen: nadat de Grieken Troje hadden veroverd, keerden zij naar huis terug = Troiti eapta Graeci domum redierunt. Galli suös cönspïcati clamorem sustulerunt, fcoen de Galliërs de hunnen hadden ontwaard, hieven zij een geschreeuw aan. (et.* -Yt^Ai&^w ,§ .127. Gerundivum. § 127. f ad patriam liberandam, om het vaderland te bevrijden, in patria liberanda, bij het bevrijden (de bevrijding) van het vaderland, (patria liberata, na het bevrijden van het vaderland), nostri, vestri, sui libe- om ons, u, zich te bevrijden r&ndi causa, (let wel: niet liberandorum). § 128. 174 men moet prijzen = er is te prijzen. landandnm est. men moet het vaderland prijzen j = het vaderland is het vaderland moet geprezen worden ' te prijzen. patria landanda est. ik moet prijzen = er moet door mij geprezen worden. mihi landandnm est. ik moet het vaderland prijzen ] het vaderland moet door mij geprezen [ Patria mihj lau_ worden. J danda «St. de boeken moeten door ons gelezen worden: libri nobis legendi snnt. § 128- § 128. De samengestelde zin. 1. De samengestelde zin bestaat nit verschillende eenvoudige zinnen en wel: a. uit verschillende zelfstandige zinnen (hoofdzinnen) of b. uit hoofd- en bijzin. 2. Hoofdzinnen zijn onderling steeds gecoördineerd (nevengeschikt). Zij worden óf zonder eenige verbinding naast elkander gezet óf door coördineerende coniuncties met elkander verbonden. 3. Bijzinnen zijn steeds gesubordineerd (ondergeschikt aan een hoofdzin. Zij worden óf door subordineerende coniuncties of door relativa óf door interrogativa met den hoofdzin verbonden. 4. Bijzinnen zijn onderling óf gecoördineerd of gesubordineerd. 5. Bijzinnen worden op verschillende wijzen onderscheiden. O. a. in: a. snbjects- en objectszinnen: onderwerps- en voorwerpszinnen. b. attributieve zinnen : bijvoeglijke zinnen. c adverbiale zinnen: bijwoordelijke bijzinnen. 175 §,129. Voorbeelden: a1: quis vicerit of quo tempore vicerit, incertum est (= de naam van den overwinnaar, het tijdstip zijner overwinning). accidit, ut vinceretur: het geschiedde dat hij overwonnen werd. quod vicisti, gratum mihi est: dat gij overwonnen liebt, is mij aangenaam. «»: quis vicerit, nes oio, ik weet niet, wie overwonnen heeft, ik ken den overwinnaar niet. peto ut venidt: ik verzoek (hem) dat hij kome. b: Eomulus, qui Romam co-ndidit, frater fuit Eemi: Eomulus, die Eome heeft gesticht, was de broeder van Eemus. c: Legibus omnes servimus, ut liberi esse possimus: wij gehoorzamen allen aan de wetten, om vrij te kunnen zijn. § 129. Indeeling der coniuncties. Vraagpartikels. a. Coördineerende coniuncties. § 129. 1. Goniünctiönês copulatlvae (verbindende voeg woorden): et, -que, atque, ac en. neque, nee en niet. quo que ook. etiam ook, zelfs, në — quidem zelfs met. 2. Goniünctiönês disiunctïvae (scheidende voegwoorden) bijv.: aut, vel, sive of. 3. Goniünctiönês adversatïvae (tegenstellende voegwoorden) bijv.: sed, autem, at maar, doch. tarnen echter, evenwel. 4. Coniünctiönës causalës (redengevende voegwoorden) bijv.: nam, enim want. § 129. 176 5. Gmiüncti&nês conclüsivae (gevolgtrekkende voegwoorden) bijv.: itaque, igitur , , , , . ) derhalve, alzoo, dus. ergö J Tot de coördineerende coniuncties behooren ook de: Correspondeerende coniuncties. et — et zoowel — als. cum — turn zoowel in het algemeen — als in het bijzonder, nön sölum — sed etiam niet alleen — maar ook. nön tam — quam niet zoozeer — als wel. neque — neque I noch — noch. nee — nee evenmin — als. neque — et aan den eenèn kant niet — aan den anderen kant (wel), et — neque aan den eenen kant — aan deri anderen kant niet. aut — aut of — of. b. Subordineerende coniuncties. 1. Coniünotiönès temporales (voegwoorden van tijd) bgv.: cum (quum) toen, wanneer, als. antequam, priusquam voordat. postquam, posteaquam nadat. ubï, ut, simulatque zoodra, als. . Caesar, cum in Galliam venüset, Germanös vicit'. Toen Caesar in Gallië was gekomen, overwon hij de Germanen. Temporale zinnen. 13. Postquam, posteaquam, nadat, en ubi, ut, simulatque, zoodra, als, toen, staan in een verhaal van gebeurtenissen met den indicativus perfecti. Caesar, postquam eo vënit, Ehenum transire cönstituit. a 14. Dum, terwijl, staat in een verhaal van gebeurtenissen met het praesens historicum. Alexander, dum fortissimë pügnat, sagitta ictus est*. Finale zinnen. 15. Er werden ruiters | °m den v Vraagzinnen. 19. Mortuusne est! is hij gestorven! Nonne mortuus est! is hij niet gestorven! Num mortuus est! hij is toch niet gestorven! Quaero mortuusne sit I ik vraag of hij Quaero num mortuus sit | gestorven is. Disiunctieve (tweeledige) vraag: Utrum verum est an falsum? I is het waar of niet Verum(ne) est an falsum! f waar! Verum(ne) est an non! is het waar of niet! 20. De negatie, die bij den geheelen zin behoort, staat vóór het verbum finitum. Librum nön dedit. Librum dare nön potuit. Liber datus nön est. § 131. De Romeinsche Kalender. |i De namen onzer maanden zijn dezelfde als die der maanden bij de Eomeinen. De namen Iülius en Augustus stammen eerst uit den keizertijd, ten tijde der republiek 1 Suadeo tibi llt venias, ik raad u aan om te komen. Suadeo tibi ne Venias, ik raad u aan om niet te komen. 181 § 131. heetten zij Quïntïlis en Sextïlis (Maart was oorspronkelijk de eerste maand van het jaar). De namen der maanden, die volkomen als adiectief gebruikt worden, zijn dus: Ianuarius, Februarius, Martius; Aprïlis, Maius, Iünius; Quïntïlis, Sextïlis, September; Octöber, November, December. 2. In elke maand had de Romeinsche kalender drie vaste dagen: Kalendae (Kal.) = de Iste van de maand. Nönae (Non.) = de 5 Idus Ianuarias etc. 10. a. d.VI. f a.d. IV. I 11. a.d.V. > "™ . a.d.m. 12. fcd.lV. » 22. a. d. XI. I > a. d. X. \ g" a. d. VTII. \% 28. a. d. X. \ . a. d. IX. | ^ a. d. VII. 3. 24. a. d. IX. ƒ §• a. d. VIII. 1 ^ a. d. VI. I' 26. »• d. VH1. I a. d. VII. I g' a. d. V. 26. a. d. VD. I g. a. d. VI. I ~ a. d. IV. 27. a. d. VI. Ie a.d.V. I a.d.m. 28. a. d. V. I 3. a. d. IV. I pridie. ' 29. a. d. IV. a a. d. HL I 80. a. d. Hl. ! pridie. / 31. pridie. 183 § 132. § 132. Verkortingen. § 132. «• Fraenomina (vóórnamen): A. = Aulug. Mam. =(MamercJ App. = Appius. Num. (N.) =(Numerius.> / °- - Gaius. p. « Püblius. ' Cn. = Gnaeus. Q. = Quïntus. D. =(D ecimusj S. of S e x. = Sextus. K. = Kaeso. w S e r. = Servius. L. = Lücius. Sp. = Spurius. M. = Marcus. T. = Titus. p M'- = ManiuC T i, (T i b.) = Tiberius. b. Andere wóórden en uitdrukkingen: j* C ° b. = Consul. C o sis) = Consules. Q. B. F. F. F. Q. S. = Quod bonum felix faustum fortunatumque sit. D. = Divus. D e s. = Designatus. F. = Filius. I mn. = Imperator. N. = Nepos (P. Mucius P. F. Q. N. = Publii filius Quinti Nepos). O. M. = Optimus Maximus (bijnaam van Juppiter). P- C. = Patres Conscripti (aldus werden de senatoren aangesproken). P. B. = Populus Bomanus. B. P. = Bespublica. S. P. Q. B. = Senatus populusque Bomanus. S. C. = Senatnsconsultum. S. D. = Salutem dicit. S. P. D. = Salutem plurimam dicit. SjJN. B. E. E. V* = Si vales bene est, ego valeo. Tr. Mil. = Tribunus mïlitunT Tr.Pl. = Tribunus plebis. § 133—135. 184 § «ra. § 133. Geld. HS = sëstertius (nummus) (1) HS X = sestertii decem (10) HS C = sestertii centum (100) HS M = sertertium (sc. mille) (1,000) HS MM = duo (bina) sestertia (2,000) HS X = sestertia decem (dena) (10,000) HS C = sestertia centum (centëna) . . . (100,000) HS |X| = sestertinm decies (sc. centëna milia). (1,000,000) HS|XX| = sestertium vicies (2,000,000) HS |C| = sestertium centiës (10,000,000) Opm. 1. sëstertius, ontstaan uit semis en tertius, is = 2y2 asses; vandaar ook het teeken HS= IIS = as+as+semis. In laterer tijd (na 218 v. Chr.) was de sëstertius = 4 asses. De sëstertius heet ook wel nummus m ongeveer 12 ct. Opm. 2. Een denarius = 10, later 16 as = 4 sestertii. Het goudstuk, de a u r e u s (nummus) = ± f 12, werd onder Constantijn vervangen door den s o 1 i d u s II (eig. volkomen munt = ± / 8). § is*. § 134. Gewicht. 1 Romeinsch pond (lïbra of lïbra pondo [eig. 1 pond in gewicht] of pondo) = y, kilogram. 1 Bom. pond zilver (argenti pondo) = f 36. 1 Bom. pond goud (auri pondo) = f 540. § 135. § 135. Maat. l passus = iy2 meter. 1 Bom. mijl (mille passus) = 1% kilometer (10 stadiën) K Marathon abest ab Athenis mïlia passuum viginti — 30 kilometers. Een geografische mijl = 7% KM = 5 Rom. mijlen = 50 stadiën. 185 § 135. Opm. Op de Romeinsche heirbanen stond op het einde van elke mijl een mijlsteen (1 a p i s). 1 morgen (iügerum, zie § 36) = y4 hectare — 2500 vierkante meter. De lengte bedroeg 240 voet, de breedte 120 voet. Het was zooveel als een span ossen in één dag kon beploegen. l Rom. schepel (modins) = 9 liter. 186 WOORDREGISTER. (De cijfers duiden de bladzijden aan.) A. a, ab, abs, 140. ,abdo, 96. abduco, 116. abeo, 136. abicio, 111. abies, 7. abigo, 109. abluo, 113. abnuo, 112. aboleo, 100, 101. abripio, 121. abscedo, 166. abscondo, 95. absens, 66. absolvo, 113. abstergeo, 100. absterreo, 101. abstineo, 103. abstraho, 119. absum, 64. abutor, 129. accedit, 139. aocedo, 117. accendo, 111. accerso, 118. accidit, 105, 139. accio, 105. acoipio, 109. acoolo, 121. accubo, 97. accumbo, 97. accurro, 105. acousatio, 147. accusator, 146. acer, 19, 40. acer (subst.), 23. Achilles, 33. acquiro, 119, 156. acuo, 112. acus, 27. acutus, 112. ad, 142, 143. adamas, 33. j addisco, 107. addo, 95. adduco, 115. adeo (verb.), 136. adeo (adverb.), 158. adhibèo, 101. adicio, 111. adigo, 109. adimo, 111. adipiscor, 128. adiumentum, 147. adiungo, 115. adiutrix, 146. adiuturus, 96. adiuvo, 97. adlego, 109. adrairor, 126. admitto, 117. admodum, 168. admoneo, 101. admonitu, 31. admoveo, 99. adnitor, 129. adolesco, 123. adorior, 131. adsto, 96. adsum, 64. adulescens, 21. adultus, 89, 123. adveho, 119. advenio, 125. adversus, 142, 143. ad verto, 113. advesperasoit, 138. aedes, 30. aedifico, 156. aedilis, 21. aedis, 30. j Aegyptus, 12. Aeneades, 149. I aenigma, 34, 39. [ aequalis, 21. aequo, 166. aequor, 22. aer, 34. i aerarium, 149. aes, 23. j aes alienum, 28. Aeschines, 33. aestas, 24. aestivus, 151. aether, 34. Afer, 163. affatur, 137. afiero, 107. afficio, 109. affinis, 21. affligo, 114. affluo, 115. Africa, 153. Africanus, 163. Africus, 153. Agamemno, 34. age, 137, 146. agedum, 145. agellus, 148. Agenorides, 149. ager, 10. agger, 22. aggredior, 128, 156. agito, 154. ! agnosco, 122. ago, 108. agricola, 157. agri cultura, 157. aio, 137. alacer, 40. albeo, 166. albesoo, 123. Alcibiades, 33. algeo, 100. I algidus, 150. alias, 165. J alibi, 60. alicunde, 60. alicubi, 60. alimentum, 147. [ aliqua, 60. aliquando, 61. I aliquantum, 59. aliquantus, 59. aliqui(s), 58. aliquo, 60. aliquot, 59. aliquotiens, 61. aliter, 46. alius, 13, 59. Allia, 7. allicio, 83, 119. allido, 156. AUobrox, 34. alloquor, 127. . alludo, 156. aio, 120. Alpes, 29. alter, 13, 59. alteruter, 59. amabilis, 150. amator, 146. ambigo, 109. ambio, 135, 156. ambo, 51. amens, 157. Amerinus, 153. amicio, 124. amicitia, 149. amitto, 117. amnis, 24. amo, 66, 96. amor, 146. amoveo, 99, 156.. amplector, 128. amplifioo, 158. amputo, 156. anceps, 39, 156. Anchises, 33. augo, 122. angustiae, 29. animal, 15, 40. animadverto, 113, 158. animum adverto, 113. Anio, 38. annalis, 21, 26. annuo, 113. anser, 7. ante, 142, 143. antea, 158. antecello, 107. antepono, 121. antiquitus, 155. antiquus, 42. apage, 137. aperio, 124, apisoor, 128. WOOBDREGISTEB. Apollo, 38. appareo, 103. apparet, 103, 139. appello, 105, 156. appeto, 156. applico, 9f. Aprilis, 21. apud, 142. aqua, 30. aqua et igni, 15. aquae, 30. aquae ductio, 147. aquae ductus, 147. aquila, 7. aratrum, 147. arbor, 22. arceo, 102. arcesso, 118. arcus, 27. f ardeo, 100, 119. arduus, 42. I argentarius, 151. Argi, 29. arguo, 112. Aristides, 33. arma, 29. armiger, 11, 157. Arpinas, 21, 153. ars, 16. artifex, 167. artus, 27. arx, 16. as, 24, 39. j ascendo, 113. asellus, 148. Asianus, 153. Asiaticus, 153. asina, 7. asinus, 7. asper, 13. I aspergo, 117. aspicio, 119, 166. ! assentior, 130. I assequor, 127. assideo, 99. : assuefacio, 109, 122. assuefactus, 122. assuefio, 122, 157. ! assuesco, 122. assuëtus, 89, 122. attendo, 105. Athenae, 29. Athenis, 37. non attinet, 139. 187 attingo, 105, 156. Atlantis, 149. Atlas, 34. attonitus, 97. attono, 97. attribuo, 113. audacia, 149. audaoter, 46. audax, 150. audeo, 130. audio, 74, 124. auditor, 146. aufero, 107. aufugio, 111. augeo, 98. aureus, 151. ausim, 90. auxilia, 6, 30. auxilium, 30. ave, 137. aveho, 119. aveo, 102. a verto, 113. B. Babyion, 34. Baochanalia, 28. balneae, 32. balneum, 32. barbatus, 152. basis, 33. baUious, 151. bellum, 9. bene, 46. benevolus, 42, 157. bibliotheca, 33. bibo, 106. bibulus, 150. biduum, 157. bigae, 29. bini, 49, 52. bis, 48. blandior, 130. bonus, 12, 43. bos, 7, 19, 39. Britannia, 153. Bruttii, 154. bubile, 149. c. cadayer, 23, 36. cado, 104. caedo, 104. 188 WOORDREGISTER. Caesar, 38. Caesarianus, 153. calcar, 18, 25, 40. calefacio, 109, 158. caleo, 100. calidus, 150. callidus, 150. canis, 7, 16. Cannensis, 153. cano, 104. cantito, 154. capax, 150. capesso, 120. capio, 82, 108. caput, 15, 25, 39. carbonarius, 142. careo, 102. carmen, 38. caro, 22, 38. carpo, 114. carus, 109. castellum, 148. castra, 29. castrensis, 151. catenae, 30. caveo, 98. cedo, 116. cedo (tusschenw.), 137, 145. celeber, 40, 42. celer, 21, 40. celeriter, 45. cenatus, 89. censeo, 102. cera, 30. cerae, 30. Ceres, 39. cerno, 120. certatim, 155. certe, 46. certo, 46. cervices' 30. ceterum, 45. cieo, 104. Cilicia, 153. cingo, 114. cinis, 24. circensis, 151. circum, 142, 143. circumago, 109. eircumdo, 95. circumeo, 135. oircumsedeo, 99. circumsisto, 107. circumsto, 97. oircumvenio, 126. cis, 142, 143. citerior, 43. cito, 45. citra, 43, 142, 143. civilis, 151. crvis, 6, 15, 16, 18, 39. civitas, 148. clam, 144. clamito, 164. Clandius (a), 154. claudo, 116. claustrum, 147. clementia, 149. coalesco, 123. coarguo, 113. coelites, 29. coemo, 111. coeo, 136. coepi, 136. coerceo, 103, 156. cognosco, 122. cogo, 109. cohaereo, 166. collabor, 156. collegium, 149. colligo, 109, 156. collis, 24. colloquor, 127. colo, 120. color, 22. columbarium, 149. combüro, 119. comedo, 133. comes, 6. cometes, 33. oomitatus, 88. comitia, 30. oomitium, 30. comminiscor, 129. committo, 117, 131. commonefacio, 109,168. commoneo, 101. commoveo, 99, 156. como, 116. compedes, 23. comperio, 124. compingo, 110. complector, 129. compleo, 100. complico, 97. complures, 43. compono, 121. compos, 20. comprehendo, 113. comprimo, 119. concedo, 117. concïdo, 106. concïdo, 105, 156. concino, 105. ooncludo, 117, 156. concoquo, 119. concrepo, 97. concresco, 122. concretus, 122. concupisco, 122. concurro, 106. concutio, 118. condio, 95. condiscipulus. 157. conditor, 146. condo, 95. condolesco, 123. conducit, 139. conduco, 115. conecto, 117, 156. confercio, 125. confero, 107. confessus, 88. conficio, 109. confido, 131. confiteor, 127. confligo, 115. oonfiuo, 115. confodio, 111. oonfugio, 111. confundo, 111. congero, 119. congredior, 129. congruo, 112. conitor, 129. conicio, 111. coniveo, 104. coniungo, 115. coniuratus, 89. conqueror, 129. conquiro, 119. conscendo, 113. conscribo, 115. consenesoo, 123. consensio, 147. consensus, 147. consentio, 125. consequor, 127. eonsero, 121. consido, 112. consisto, 106. WOORDREGISTER. 189 consono, 97. conspicio, 83, 118. conspicuus, 150. oonstat, 95, 138. constituo, 113. consto, 95. oonstruo, 115. consuetudo, 22, 149. consuesco, 122. consuevi, 122. consul, 17. consularis, 21, 151. consulo, 120. consulto, 45. consumo, 117. consurgo, 119. contemno, 118. contemptus, 150. contendo, 105. oonticesco, 123. contineo, 103. continens, 21. contingit, 139. continuo, 45. contra, 142, 143. contraho, 119, 156. contribuo, 113. contundo, 106. conubium, 156. convalesoo, 123. convenio, 125. converto, 113. convinco, 111. convivium, 149. coorior, 131. copia, 30. copiae, 6, 30. coquo, 118. cor, 22, 39. coram, 144. Corinthus, 12. corniger, 13, 157. cornu, 26. cornutus, 152. corpus, 25, 39. corrigo, 119. corrumpo, 109. corruo, 113. corvus, 7. cos, 23. cotidie, 158. crastinus, 152. crebro, 45. credo, 95. credibilis, 150. credulus, 150. crepo, 96. cresco, 122. crinitus, 152. crudelis, 151. cros, 39. cubiculum, 148. cubile, 40. cubo, 96. cuieui, 57. cum (coni.), 61. cum, 140, 141. cupidus, 150. cupido, 147. cupio, 83, 118. ourro, 104. curso, 154. cursus, 147. custodio, 155. custos, 6. Cyclopas, 34. D. de, 140, 141. debeo, 100. decedo, 117. December, 21. decemplex, 52. decem vir, 11. decerno, 120. decerpo, 115. decet, 118. decies, 49. ] decipio, 109. decor, 146. decus, 146. dedecet, 138. dedeous, 157. dedo, 95. dedoceo, 103. deduco, 115. defendo, 110, 115. deficio, 111. deflagro, 119. defleo, 101. degener, 157. dego, 109. deinde, 53, 158. deicio, 111. deleo, 70, 100. delibero, 120. deliciae, 30. deligo (I), 109. deligo (lil), 109. delinquo, 111. demergo, 117. demo, 116. denique, 53. dens, 25. denuo, 158. depono, 121. deposco, 107. depromo, 117. descendo, 112. descisco, 122. describo, 115. deseco, 97. desero, 120. desilio, 124, 156. desino, 121. desipio, 119. desisto, 107. despicio, 119. destituo, 113. destringo, 115. desuesco, 122. desum, 64. desuper, 158. detego, 119, 156. deterior, 43. deterreo, 101. deterrimus, 43. detondeo, 99. deus, 11. de vertor, 131. devinco, 111. devoveo, 99. dexter, 13. dialectus, 33. [dicio,] 31. dico, 114. dictito, 154. Dido, 33. dies, 28. differo, 107. difficilis, 42. difficiliter, 45. difficulter, 45. diffido, 131. difnndo, 107. diffundo, 157. dilabor, 127, 156. | dilectus, 109, 158. I diligo, 109, 158. dilucesoit, 138. dimensus, 88. dimico, 97. 190 WOORDREGISTER. dimitto, 117. diphthongus, 33. dirimo, 166. diripio, 121. diruo, 113. dis deabusque, 9. disoedo, 117. discerno, 121. disciplina, 149. disco, 106, 122. disoors, 157. discrepo, 97. disico, 111, 156. disiungo, 115. dispergo, 117. dispertio, 131. displiceo, 101. dispono, 121. dissentio, 125. dissero, 121. dissideo, 99. dissimilis, 42. dissolvo, 113. dissono, 97. dissuadeo, 101. distinguo, 117. disto, 97. distribuo, 113. ditesco, 123. diu, 46. dives, 20, 44. divido, 118. divinus, 152. divitiae, 29. do, 94. doceo, 102. docilis, 150. doleo, 102. dolor, 17, 39, 146. domi, 27, 36. domina, 7. dominus, 7. domo, 96. domus, 27. dormito, 154. dos, 23. duco, 114. duim, 90. dumtaxat, 158. duo, 51. duplex, 52. duplico, 97. duumvir, 11. dux, 6. E. e, ex, 140, 141. ea, 60. eadem, 60. ebur, 25. j ecastor, 145. ecce, 145. ecqui(s), 57. edepol, 145. edico, 115. edim, 90. edisco, 107. edo, .95. edo( = ikeet), 110,131. edoceo, 103.* edüco (I), 115. edüco (III), 115. effero, 107. effervesco, 123. efficio, 111. effingo, 166. effloresco, 123. effriago, 111. effugio, 111. egeo, 102. ego, 53. egregius, 151. eicio, 111. elabor, 127. elicio, 119. elido, 117. ementior, 131. ementitus, 88. emereo, 127. emergo, 117. emeritus, 127. emico, 97. èmineo, 102. emo, 78, 110. en, 144. ensis, 24. eo, 60. eo (verb.), 134. eodem, 60. epulae, 32. epulum, 32. equester, 40. equinüs, 152. erga, 142, 143. erigo, 119. eripiy, 121. eruo, 113. esurio, 124, 164. I evado, 116. | evanesco, 123. evenit, 139. everto, 113. j exardesco, 123. j excello, 107. excipio, 109. j excolo, 121. J excubiae, 6. 1 excubo, 97. i excudo, 112. exerceo, 103. exercitus, 103. exeo, 135. exigo, 109. existimo, 156. expedit, 139. expello, 105. expergefaeio, 109. I expergiscor, 128. experior, 130. j expleo, 101. ' explico, 97. ! explodo, 117, 156. j expono, 121. I exsisto, 107. exstinguo, 116. I exsto, 97. exstruo, 115. extendo, 105. ! exterae, 44. I exterior, 44. extollo, 107. I extra, 142, 143. (ad) extremum, 53. I extremus, 44. exuo, 112. F. faber, 11. facesso, 120. facile, 45. facilis, 40, 42, 160. facio, 83, 108. . fallit (me), 139. fallo, 104. falso, 46. falsus, 89, 104. ; fames, 32. familiaris, 21. familias (filius f.), 9. far, 38. faroio, 124. WOORDREGISTER. 191 fari, 137. fas, 31. fascioulus, 148. fasois, 24. fasti, 30. fateor, 126. fauces, 30. fautrix, 146. faux, 16. faveo, 98. faxim, 90. faxo, 90. febris, 15. fel, 38. felix, 19, 39. ferinus, 152. feriae, 29. ferio, 112, 124. fero, 106, 132. ierreus, 151. ferro ignique, 14. ferus, 44. ferveo, 98. fervo, 98. festivus, 161. ficus, 32. Fidenas, 153. fides (ei), 28. fides (ium), 29. fidicen, 157. fido, 130. figo, 114. filiis et filiabus, 9. filiolus, 148. filius familias. 9. findo, 106. fines, 30. fingo, 114. finio, 155. finis, 30. fio, 89, 108, 136. Flaminius, 164. flecto, 116. fleo, 100. floreo, 102, 155. flos, 39. flosculus, 148. fluito, 164. flumen, 148. fluo, 114. fodio, 83, 110. fons, 25. forem, 64. fors, 31. I forsitan, 158. fortis, 19. fortitudo, 149. fortuito, 45. fortuna, 30. fortunae, 30. foveo, 98. fragilis, 150. frango, 110. frater, 16. fraticida, 157. fraudo, 156. fraudulentus, 152. fremo, 120. frico, 96. frigeo, 104, 155. frigidus, 160. frigus, 146. frondeo, 165. frons, (dis), 24. frons (tis), 24. fructus, 26. frugi, 43. frugifer, 13, 156. [frugis], 31. frumentum, 147. fruor, 128. fugio, 83, 110, 155. fugit (me), 139. fugo, 110, 155. fuloio, 124. fulgeo, 100. fulget, 137. | fulgur, 17, 25, 38. fulminat, 137. funditor, 146. funditus, 156. fundo, 110. fungor, 87, 126. fur, 38. furo, 122. futürus, 64. O. Gaius, 11. Gallia, 163. Gallicus, 153. gallina, 7. gallus, 7. garrulus, 150. gaudeo, 130. gaudium, 147. gemitus, 147. I gemo, 120. gener, 11. | genus, 17, 39. | gero, 118. Gigas, 34. gigno, 120. gladiator, 146. glorior, 126. gloriosus, 162; ! gradatim, 16S. gradior, 83, 128. j grandiloquus, 157. I grandinat, 137. i grates, 29. gratis, 166. gregarius, 151. grex, 25. gros, 13, 39. gubernaculum, 147. H. habeo, 100. habito, 154. hac, 60. haereo, 100. Hannibal, 38. hastile, 18. haurio, 124. (h)ave, 137. hebesco, 123. Helena, 33. Hellespontus, 12. heres, 39. hesternus, 152. heu, 145. heus, 145. bic (pron.), 54. hic (adv.), 60. hiems, 17, 38. hinc, 60. nirundo, 7. hisco, 123. Hispanicus, 153. Hispaniensis, 163. Hispanus, 163. hodie, 168. hodiernus, 152. homicida, 157. homo, 17, 38. homunculus, 148. honestus, 152. honorificus, 157. Horatius, 11. 192 WOORDREGISTER. horreo, 102. hortatu, 31. horti, 30. hortor, 84. hortus, 30. huo, 60. humanus, 1S2. humi, 36. humanus, 151. humilis, 42. humus, 12. iaceo, 102, 155. iaoio, 83, 110, 155. iaculum, 147. ibi, 60. ibidem, 60. ibis, 34. [icio], 112, 124. ictus, 112. idem, 55. idöneus, 42. idus, 27, 29. ignis, 15. ignosco, 122. ilico, 158. illae, 60. ille, 54. illic, 60. illicio, 118. Ulinc, 60. illuc, 55, 60. 'illucescit, 138. illudo, 117. imago, 22. imber, 16, 40. imbuo, 112. imitatio, 147. immerito, 46. immineo, 104. impedimenta, 30. impedimentum, 30. impendeo, 99. impertio, 131. impetus, 31. impingo, 111. implico, 97. impono, 121. imprimis, 158. impune, 45. imus, 44. in, 141. incendium, 147. incendo, 110. incido, 105. incido, 105. incipio, 109, 136. inoolo, 121. inoorruptus, 160. increpo, 97. incubo, 97. incultus, 121. i incnmbo, 97. inde, 60. indlco (I), 115. indïco (III), 115. indidem, 60. indigeo, 102. indoctus, 157. indoles, 29. indulgeo, 100. induo, 113. indutiae, 29. ineo, 135. inermis, 156. infans, 21. inferi, 29, 44. inferior, 44. infero, 107. inferum (mare), 44. inflmus, 44. infra, 142, 143. ingemisco, 123. ingratus, 157. ingravesco, 123. inicio, 111. inimicitiae, 29. mimicus, 156. initio, 53. iniuria, 157. iniussu, 31. innascor, 129. . inops, 20. inquam, 136. inquiro, 166. insculpo, 115. I insero, 121. I insidiae, 29. ' insidior, 126. instar, 31. instituo, 113. insto, 95. instrumentum, 147. instruo, 115. insum, 64. insuper, 158. intellego, 109. inter, 142, 143. intercludo, 117. interdico, 115. interdum, 158. interea, 168. intereo, 135. interest, 139. interficio, 111. interimo, 111. interior, 43. interpungo, 106. interrex, 157. intersum, 64. intimus, 43. intra, 142, 143. introeo, 135. intueor, 127. invado, 117. invehor, 119. inventio, 146. inventrix, 146. inventum, 146. inveterasco, 123. inveteratus, 89, 123. invicem, 158. invictus, 160. in video, 99. invidia, 149. inviolatus, 160. invitus, 134. ipse, 66. iracundus, 160. irascor, 128. iratus, 128. irrideo, 101. irrumpo, 109. irruo, 113. is, 65. istac, 60. iste, 54. Isthmus, 12. istic, 60. istinc, 60. istuc, 55, 60. ita, 61. Italia, 152. Italicus, 162. itaque, 4. itaque, 4. item, 49, 61. iter, 23. iterum, 53. iubeo, 100. WOORDREGISTER. 193 iucundüs, 150. iügerum, 32. iungo, 114. iunior, 44. Iuppiter, 19. iuratus, 89. ius, 25. ius iurandum, 29, iussu, 31. iustitia, 149. iuvat (me), 139. Iuvenalis, 21. iuvenis, 16, 44. iuvo, 96. iuxta, 142, 143. K. Kaeso, 1. kalendae, 1, 29. Karthago, 1. L. labor (subst.), 39. labor (verb.), 126. laboriosus, 152. lac, 25, 39. Lacedaemon, 33. lacer, 13. laceratus, 13. lacesso, 120. lacio, 83, 118. Iacu8, 27. laedo, 116, lapilJus, 148. lapis, 24. largior, 130. lateo, 102. latifundiüm, 157. laurus, 32. laus, 24, 39. lautus, 97. lavo, 96. legio, 22, 38. legionarius, 151. lego (I), 109. lego (III), 108. lepus, 26, 39. Lethe, 33. Leuctra, 29. levassim, 90. levasso, 90. Ievitas, 148. ' levo, 155. j lex, 17. I liber, 13, 42. | Iiberi, 11, 29. ! libero, 155. ■ libertas, 148. i libet, 138. 157. | libido, 147. ! liceor, 126. j licet, 138. j ligneus, 151. I limes, 39. ] lineola, 148. lino, 119. j linter, 23, 40. •j liqueo, 155. i liquo, 155. ! liquet, 139. i lis, 16. . I littera, 30. ' litterae, 30. i locus, 32. I loquax, 150. loqttor, 126. lotus, 97. | Iuceo, 98. luoet, 138. j ludo, 116 . ; lugeo, 98. | lumen, 148. luo, 112. . luxuria, 32. I luxuries, 32.' M. Macedo, 17, 34. ' maereo, 102. I magis, 46. magister, 7. ; magistra, 7. i magnanimus, 157. I magnificus, 42. : magnitudo, 149. . magno opere, 46. 1 magnopere, 46, 158. i magnus, 43. maiestas, 148. maiores, 29. | male, 46. maledico, 158. i maledicus, 42, 157. malo, 133. j malus, 43. j mancipium, 6. mandatu, 31. ! mane, 32. j maneo, 100. manes, 29. | manus, 27. j Marathon, 33. | mare, 15, 18, 25, 40. marinus, 152. marmor, 22, 38. ' mas, 16, 39. mater, 16. matercula, 148. j mater familias, 9. materia, 32. ■ materies, 32. | maternus, 152. { mature, 46. ; maturesco, 123. | matutinus, 152. medeor, 126. medicina, 149. mediooris, 40. ! meditatus, 88. j medius fidius, 145. ; mehercules, 145. I me], 25, 38. memini, 136. ; memor, 20. ' mendax, 150. I fmeniscor], 128. I mensa, 9. I mensis, 24. mensura, 147. mentior, 130. I mercedula, 148. I merces, 23. ! mereo, 126. | mereor, 126. j mergo, 116. ! meridianus, 152. | meridies, 28. { meritö, 46. meritus, 126. i metior, 130. ! meto, 122. I metuo, 112. 1 meus, 11, 54. j mi, 11. ! mico, 96. i i miles, 17. I milia, 51. | mille, 52. i Miltiadës, 33. Stkgmank—Beverse».I. 9* dr. 13 194 WOORDREGISTER. minae, 30. minitor, 164. minuo, 112. mirus, 44. misceo, 102. mieer, 12. misereor, 126. miseret, 138. misericors, 157. miseror, 126. missu, 31. mitto, 116. mobilis, 160. modius, 11. moenia, 30. molior, 130. mollitia, 149. mollities, 1491 molo, 120. moneo, 100. monitor, 146. mons, 26. montanus, 152. mordeo, 98. mores, 30. moribundua, 150. morior, 83, 128. moe, 22, 30. motus, 147. moveo, 98. mulceo, 100. multiplioo, 97. multum, 46. (non) multam, 46. multus, 43. munitio, 147. munui, 26. mus, 16, 26, 39. myrtetum, 149. N. { neglego, 109, 166, 157. negotiator, 146. ! negotium, 157. i nemo, 31, 38. nequam, 43. : nequeo, 137. ; nequiter, 146. Nereis, 149. ! nescio, 157. neuter, 13, 59. : nidulus, 148. nihil, 31. nimis, 45. nimium, 45. ningit, 137. Nioba, 33. niteo, 102. nitor, 128. nix, 16, 24, 39. noceo, 100. noctu, 155. nocturnus, 152. nolo, 133. nomen, 25, 147. nominatim, 155. Nonae, 29. i nosco, 122. noster, 54. . nostrates, 21. notus, 122. novitas, 148. j novus, 44. nox, 16, 39. nubes, 16, 24. nubo, 114. nudius tertius, 158. nullus, 13, 59. nummus, 11. j nuo, 112. nuper, 46. I nupta, 89. i nuptiae, 30. nanciscor, 128. Narbonensis, 153. nares, 30. nascor, 128. natu, 31. naufragus, 157. navicula, 148. navis, 15, 24. Neapolis, 15. necessario, 46. neet o, 116. nefas, 7, 31, 157. ob, 142, 143. obdormisco, 123. obduresoo, 123. obeo, 135. o bi oio, 111. oblino, 121. oblitus, 121. oblitus, 121. obliviscor, 128. obmutesco, 123. obruo, 113. obsequor, 127. obses, 39. obsessio, 147. obsideo, 99. obsidio, 147. obsisto, 107, 158. obsoleseo, 123. obsoletus, 89, 123. obsto, 95. obstupesco, 123. obsum, 64. obsurdesco, 123. obtineo, 103, 156. obviam, 158. oecidens, 26. oocldo, 105. occïdo, 105, 158. octies, 49. odi, 136. qdium, 147. Oedipus, 34. ofiendo, 111. offero, 107. oleo, 102. olivetum, 149. omitto, 117. opera, 30. operae, 6, 30. operio, 124. opifex, 156. opinatus, 88. [opis], 31. oportet, 138. opperior, 131. oppidanus, 152. opprimo, 119. oppugnatio, 147. optimates, 21, 30. opulentus, 152. opusculum, 148. oratio, 17, 147. orator, 146. oratorius, 151. orbis, 24. ordior, 130. ordo, 22. oriens, 26. origo, 147. orior, 130. oriundus, 130. ornamentum, 147. Orpheus, 33. WOORDREGISTER. 196 os (oris), 23. os (ossis), 16, 23, 39. osculum, 148. ostendo, 106, 156. ostiarius, 151. ovile, 149. P. pabulum, 147. paciscor, 111, 128. pactus, 88. paenitet, 138. palleo, 102. pallidus, 150. palus, 26. paluster, 40. pando, 110. pango, 110, 111. panthera, 7. papaver, 23. par, 38. paratus, 106. parco, 104. parens, 6, 16. parentes, 16. pareo, 102. paries, 22. _ pario, 83, 106. pars, 30. partes, 30. particeps, 20, 157. partim, 166. partior, 86, 130. partitus, 88. parturio, 154. partus (subst.), 27. partus (partio.), 108. parum, 45. parvus, 43. pasco, 122. pascor, 122. passer, 7, 39. patefacio, 109. pateo, 102. pater, 16, 38. pater familias, 9. paternus, 152. patet, 139. patior, 83, 128. patrius, 151. Patroclus, 33. paulatim, 156. paulum, 45. pauper, 20, 42. pauperculus, 152. paupertas, 148. paveo, 104. pecto, 122. pecus, 26. pedester, 40. pelagus, 33. Pelides, 149. pellicio, 119. pello, 104. penates, 21, 30. pendeo, 98, 155. pendo, 104, 165. penes, 142, 143. penitus, 155. per, 142, 143. perago, 109, 156. percello, 106/ percrebresco, 123. percutio, 119. perdo, 95. perdomo, 97. perduint, 90. pereo, 89, 95, 135. perficio, 109. perfodio, 111. perfruor, 129. perfugio, 111. perfungor, 127. pergo, 119. perhorresco, 123. Pericles, 33. periculosus, 152. perimo, 111. perinde, 158. periodus, '33. perlego, 109. permagnus, 157. permaneo, 101. permissu, 31. permitto, 117. permoveo, 99. permulceo, 101. perpauci, 44. perpetior, 129. perpetuo, 46. Persa, 153. persequor, 127. persono, 97. perspicio, 119. persto, 95. persuadeo, 101. perterreo, 101. pertimesco, 123. pertineo, 103. pervado, 117. pes, 17. peto, 118. philosophia, 33. pietas, 148. piget, 138. pingo, 114. pirus, 12. piscis, 24. piscor, 165. pius, 42. placabilis, 160. placeo, 100, 155. placet, 139. plaoo, 155. planities, 149. Plato, 34. plaudo, 116. Plautinus, 163. plebes, 32. plebs, 32. plector, 128. plerique, 43. plerumque, 45. pluit, 138. plumbeus, 151. plurimi, 43. plus, 43. poema,'25, 34. polleo, 104. pollex, 26. polliceor, 127, 157. polluo, 113, 157. Pompeianus, 163. Pompeius, 11. pondo, 32. pono, 120, 157. pons, 25. Pontus, 12. popularis, 151. populatus, 88. populus, 7.. porrigo, 119, 156. porticus, 27. portus, 27. posco, 106, 122. possessio, 147. possideo, 99. possido, 112. possum, 132. post, 142, 143. 13' 196 WOORDREGISTER. postea, 53, 158. posten, 29, 44. posterior, 44. posthabeo, 101. posthao, 158. postremo, 53. postremum, 53. postremus, 44. postridie, 158. postumus, 46. potestas, 148. potior (adi.), 44. potior (verb.), 130. potis, 44, 46. potissimum, 46. potissimus, 44. potius, 46. poto, 96. potus, 89. prae, 43, 139, 141. praebeo, 100. praeceps, 39. praeclarus, 44. praedïco (I), 115. praedïco (III), 115. praediolum, 148. praedives, 157. praefatur, 137. praefectus fabrum, socium, 11. praefero, 107. praeficio, 111. praemitto, 117. praepono, 121. praescribo, 115. praesens, 21, 65. praestat, 139. praesto, 95. praesum, 65. praeter, 142, 143. praetereo, 135. praeterit, 139. praeteritus, 89. praetervehor, 119. prandeo, 98. pransus, 89. preces, 30. prehendo, 112. premo, 118. pridie, 158. primo, 53. primum, 53. primus, 43, 48. princeps, 17, 20, 39. prior, 43. pristinus, 152. privatim, 155. pro, 140, 141. pro (interi.), 145. proavus, 157. prodeo, 156. prodo, 95. proflcio, 111. proficiscor, 128. profiteor, 127. profligo, 116. prohibeo, 101. promitto, 117. promo, 116. prope, 43, 142. propediem, 158. propior, 43. propono, 121. propter, 142, 143. proscribo, 115. prosequor, 127. prosper, 13. prosperus, 13. prospieio, 119. prosterno, 121. prösum, 65, 156. protego, 119. provideo, 99. proximus, 43. pudet, 138. puella, 148. puer, 10, 11. puerilis, 151. pugio. 22. pulcher, 13, 42. pulvis, 17, 24, 39. pungo, 104. punio, 156. puppis, 15. Pythagoras, 33. Q. qua, 60. quadruplex, 53. quaero, 118. quaeso, 137. qualis, 60. qualiscumque, 60. quam, 61. quando, 61. quantopere, 158. quantum, 59. quantumcumque, 59. quantus, 59. quantuscumque, 59. quater, 48. quatio, 83, 118. queo, 137. quercus, 7, 27. querela, 147. queror, 128. querulus, 150. qui, 56. qui (abl.), 57. quioumque, 57. quidam, 58. qui es, 23. quiesco, 122. quietus 122. quilibet, 56. quincuplex, 63. quinquies, 48. qui(s) (interr.), 57. qui(s) (indef.), 57. qui(s)nam, 57. quispiam, 58. quisquam, 58. quisque, 58. quisquis, 57. quis tandem, 57. qui vis, 58. quo, 60. quotcumque, 59. quotidie, 168. quotiens, 61. quotquot, 59. R. rado, 116. rapidus, 150. rapio, 83, 120. raro, 46. ratus, 126. recenseo, 103. reeubo, 97. redarguo, 113. reddo, 95, 157. redeo, 136, 157. redigo, 109. redimo, 111. redoleo, 103. refello, 106. refero, 107. rëfert, 138. W00BDREGI8TER. 197 refioio, 111. refrigesco, 123. regalia, 151. regina, 7. regius, 151. regno, 118. rego, 118. regnlus, 148. reicio, 111. relëgo (I), 109. relego (III), 109. relinquo, 110. reliquiae, 30. remaneo, 156. reminiscor, 128. remitto, 157. removoo, 99. renes, 38. reor, 126. repello, 105. repentinus, 152. reperio, 124. repeto, 119. repo, 114. reposco, 107. reprehendo, 113. requies, 23, 32. res, 28. res publica, 157. rescindo, 107. resipisco, 123. resisto, 107. resono, 97. respondeo, 99. respuo, 112. restinguo, 117. restituo, 113. rete, 15. retineo, 103. retundo, 107. revereor, 127. revertor, 130, 157. revivisco, 123. rex, 7, 17, 39. rideo, 100. rigeo, 102. robur, 39. robustus, 152. rodo, 116. rogatu, 31. rostra, 30. rostrum, 30, 147. rubeo, 102. rumpo, 108. ruo, 112. ruri, 36. rusticus, 151. s. sacer, 44. sacerdos, 6. sacerdotium, 149. saepe, 46. saepio, 124. saevio, 155. sal, 25, 30. j Salamis, 33. sales, 25, 30. salio, 124. saluber, 40. salubris, 40. salus, 26. salutaris, 44. salve, 137. Samnis, 21. sancio, 124. sanguis, 24, 38. sano, 126. sapiens, 21. sapio, 83, 118. j sarcio, 124. Sardibus, 37. Sardis, 29. sata, 121. satis, 46. satis facio, 157. satur, 13. scando, 112. scelestus, 162. scientia, 29. scilicet, 158. soindo, 106. scipio, 22. scisco, 122. scito, 90. seribo, 114. sculpo, 114. se, 53. secedo, 157. secerno, 121. seco, 96. secreto, 46. secundum, 142, 143. securis, 15. securus, 157. secus, 46. sedeo, 98, 155. I sedes, 16. seditio, 157. sedo, 155. sedulo, 46. seges, 23. seiungo, 115. I Selinus, 33. semel, 49. seminarium, 149. senex, 19, 44. sensim, 165. sentio, 124. sepelio, 124. septentriönës, 22. ! septiës, 49. sepultura, 147. Sequana, 7. Sequani, 164. sequor, 126. serio, 46. sermo, 22, 38. sero (adv.), 46. sero (= ik zaai), 120. sero ( = ik rijg aaneen), 121. serpo, 114. serta, 121. servio, 155. servitium, 149. sese, 54. sëstertius, 11. sexies, 49. sic, 61. Sioiliensis, 153. sido, 112. sigillum, 148. signifer, 11. signo, 156. sileo, 102. silvestris, 40. similis, 42. similitudo, 149. simplex, 53. sine, 140, 141. singuli, 49, 52. sino, 120. sisto, 106. sitis, 15. socer, 7, 11. soeius, 11. soerus, 7. sol, 25, 38. soleo, 130. sollerter, 46. 198 WOORDREGISTER. soJus, 13, 59. solvo, 112. sono, 96. sorbeo, 102. sortior, 130. spargo, 116specimen, 28, 147. [specio], 83, 116. sperno, 120. spes, 28. splendeo, 104. spolia, 29. spondeo, 98. sponte, 31. spuo, 113. stabulum, 147. statim, 155. statuo, 112. status, 106. stellatus, 152. sterno, 120. stips, 39. sto, 94. strepo, 120. stringo, 114. struo, 114. studeo, 102. suadeo, 100. suapte, 54. suasor, 146. sub, 142. subeo, 134. subicio, 111. subigo, 109. subinde, 158. subito, 46. sublime, 45. subobscurus, 157. subruo, 113. subsisto, 107. subsum, 65. succedo, 117. succendo, lil. succurro, 105. suffero, 107. sum, 63. summus, 44. sumo, 116. suo, 112. suopte, 54. supellex, 28. super, 142, 143. superbio, 155. superi, 29, 43. superior, 44. supersedeo, 99. superstes, 20. supersum, 65. superum (mare), 44. suppleo, 101. supplex, 20, 39. supplico, 97. supra, 142, 143. supremus, 44. surgo, 119. sus, 14, 26, 39. suscenseo, 103, 156. susoipio, 109. suspendo, 105. snstineo, 103, 156. sutrina, 149. suus, 54. Syracusae, 29. Syria, 153. Syrius, 153. T. tabella, 148. taceo, 100, taedet, 138. talentum, 11. talis, 60. tam, 61. tango, 104. tantopere, 158. tantulus, 152. tantum, 59. tantus, 59, 60. Tarentinus, 153. tego, 118. tellus, 26. temere, 46. temno, 118. tempero, 104. tempestivus, 151. tenebrae, 30. tendo, 104. teneo, 102. tener, 13. ter, 48. tergeo, 100. tergiversor, 158. tergo, 100. tero, 120. terreo, 100. terrestris, 40. tertium, 53. testatus, 88. texo, 120. Thebae, 29. Thebanus, 153. Thracia, 153. Thracius, 153. Tïberis, 7, 15. tibicen, 38, 157. timeo, 102. timidus, 150. Timoleon, 34. timor, 146. tingo, 116. tollo, 106. tonat, 138. tondeo, 98. tono, 96. tonstrina, 149. torpeo, 102. ' torqueo, 98. torreo, 102. tot, 59r 60. totiens, 61. totus, 13, 59. trado, 95. traho, 117. traicio, 111. trans, 142, 143. transeo, 135. transfigo, 115. transfugio, 111. transigo, 109. tremebundus, 150. tremo, 120. tres, 51. tribulis, 151. tribuo, 112. tribus, 27. tributum, 155. triennium, 157. trini, 52. triplex, 53. tripus, 33. triremis, 21. triumvir, 11. trudo, 116. tu, 53. tubieen, 157. tueor, 126. turn, 53, 61. tumeo, 102. tune, 61. tundo, 106. turbo, 38. WOORDREGISTER. 199 turris, 15, 18. Tusculanus, 153. tute, 54. tutela. 147. tuto, 46. tuus, 54. tyrannis, 33. u. uber, 23. ubi, 60. ubique, 60. ulciscor, 128. TJlixes, 33. ullus, 13, 58, 59. ulterior, 43. ultimus, 43. ultra, 43, 142, 143. unanimus, 157. unde, 60. ungo, 116. unguis, 24. unguo, 117. uni, 52. unquam, 61. unus, 13, 51, 59. unusquisque, 59. urbs, 18, 39. urgeo, 100. uro, 117. uspiam, 60. usquam, 60. usque, 143. ut, 61. uter (subst.), 40. uter, 13, 59. utercumque, 59. uterlibet, 59. uterque, 59. utervis, 59. utilis, 150. utlque, 4. utlque, 4. utor, 128. V. vado, 116. vae, 145. vale, 137. valeo, 102. . valetudo, 149. valvae, 30. vapulo, 89. vas, 24, 32, 39. vates, 16. vaticinium, 156. vehiculum, 147. veho, 118. vehor, 118. Vei, 29. vello, 112. venatio, 147. vendo, 95. veneo, 89, 95, 135. venio, 124. venter, 40. ver, 23, 38. verber(a), 23, 30. vere, 46. verecundus, 160. vereor, 85, 126. Vergilius, 11. vergo, 122. veritas, 148. vero, 46. Verrinus, 163. verro, 122. verto, 112. versioulus, 148. versus, 143. vescor, 128. vesper, 11, 32. vespertinus, 152. vester, 54. vestimentum, 147. vestis, 29. veto, 96. vetus, 20, 39, 42. vetustas, 148. viator, 146. vicissim, 166. victor, 7, 146. viotrix, 7. videlieet, 158. video, 98. videor, 98. vigeo, 102. vigil, 20. vigiliae, 6. . vincio, 124. vinoo, 110. vinculum, 147. vinolentus, 152. violenter, 46. vir, 12. vireo, 102. virgo, 38. virgula, 148. viritim, 156. vis, 19, 3tt viscera, 30. visito, 164. viso, 112. vitis, 39. vivo, 114. vivus, 114. vocabulum, 147. volito, 154. volo, 133. volucer, 40. voluoris, 40. volumen, 148. volvo, 112. vomo, 120. vos, 52. voveo, 98. vox, 24. vulgus, 12. vulnero, 165. vulpes, 7. vultur, 26, 38. X. Xenophon, 34. Xerxes, 33. 200 GRAMMATICAAL REGISTER. A. ablativus, 8, 14, 15, 35, 36, (adv.) 45. abstracta, 6. abundantia, 32. — abus, 9. accent, 4. accusativus, 8, 14, 16, 18, 36, 37. activum, 61. adiectiva, 12, 19 vlg. ,, composita, 156, 157. ,, nominalia, 150. ,„ numeralia, 47. ,, van eigennamen afgeleid, 153. ,, verbalia, 150. adspiratae, 1. adverbia, 45 vlg. ,, composita, 158. afbreken van lettergrepen, 4. — alis, 151. anomala (verba), 132. — anus (adi.), 152, 153. appellativa, 51' — aris, 161. — arium, 149. — arius, 151. — as (gen. op) 9. — as (volksnamen op), 21. — atim, 155. — atus, 152. — ax, 150. B. — bilis, 150. breuken, 53. — bulum, 147. — bundus, 150. c. cardinalia, 47 (declinatie der), 51. casus, 8. casusvorming (overzicht der), 34 vlg — w, oo. collectiva, 5. communia, 6, 7. composita, 156 vlg. concreta, 5. coniugatio periphrastica, 91. coniunctiones, 175 vlg. consonanten, 1. consonantstammen (subst.). 13, 17 (verba) 65. correlativa (pron.), 59. correlatieve pron. adverbia, 60. — culum, 147. — culus, 147. — cundus, 150. cijfers (Romeinsche), 48 vlg. D. dativus, 8, 9, 11, 13, 35, 36. defectiva casibus, 31. ,, gradibus, 43. ,, numero, 28. (verba), 135. deminutiva (subst.), 148. demonstrativa, 54. dentales, 1. deponentia, 84, 126. — des, 149. derivata, 146. desiderativa, 154. determinativa, 57. diernamen, 7, 26. — djcus, 42. GRAMMATICAAL REGISTER. 201 diphthongen, L distributiva, 49, 52. E. — e (adv. op), 46. — ela, 147. — elis, 151. — ellus, 147. — ensis, 151. epicoena, 7. — er (masc. op), 10. — ere ( = erunt), 90. — ernus, 152. — errimus (superi. op), 42. — etum, 149. — eus, 150. F. femininum, 6, 7. — fer (subst.) 11, (adi.) 13. — ficus, 42. finitum (verbum), 61. frequentativa, 154. futurum, 61. O. genera (verbi), 61. genitivus, 8, 9, 11, 14, 16, 35, 36. gentilia op ius, 154. gerundium, 61, 69. gerundivum, 61, 69. geslachtsregels (algemeene), 6. ,, 12, 22, 27, 28. Grieksche declinatie, 33. gutturales, 1. I. i = j, 3. — ia, 149. •— ianus, 153. — ibam = iebam, 90. — icus, 151, 152. — ido, 147. — idus, 150. — ier (inf. pass.), 90. — igo, 147. — ile, 149. — ilis, 150, 151. — illimus (superi. op), 42. I — illus, 148. — im (ace. voor em), 14. — im (coni. praes.), 90. imperativus, 61, 90. imperfectum, 61, 62. impersonalia, 137. — ina, 149. incóhativa, 122. indeclinabilia, 31. indefinita, 58. indicativus, 61. infinitivus, 61. infinitum (verbum), 61. intensiva, 154. interiectiones, 145. interrogativa, 57. intransitief, 61. — inus, 151, 152. — io (verba op), 82. — is (patronymica op), 149. — is (volksnamen op), 21. — itas, 148. — iter (adv. op), 45. — itia, 149. — ities, 149. — ito (verba op), 154. — itus, 152. — itus (adv.), 155. — ium (gen. in plaats van ium), 18. — ium, 147, 149. — ius, 151, 152. — ivus, 151. K. kwantiteit, 3. L. labiales, 1. — lentus, 152. liquidae, 1. locativus, 36. At. masculinum, 6, 7. mediae, 1. — men, 147, 148. — men turn, 147, 148. mobilia, 6, 7. modi, 61. multiplicativa, 53. mutae, 1. 202 GRAMMATICAAL REGISTER. N. nasales, 1. neutralia passiva, 89. neutram, 6, 7. nominativus, 8, 35, 38. numeralia, 47 vlg. numeri, 61. — nus, 152. O. — olus, 148. — or, 146. ordinalia, 47. — osus, 152. P. parisyllaba, 14. participium, 61. participia (bij depon.), 84. ,, op ans en ens, 20. patronymica, 149. peifectumreduplicatie, 92. perfectumstam, 92. periphrastica (coniugatio), 91. personae, 61. personalia, 53. persoonsuitgangen, 62. pluralia tantum, 11, 29. positie, 3. positivus, 41. possessiva, 54. praeposities, 139 vlg. praesens, 61. praesens-reduplicatie, 92. praesensstam, 91. primitiva, 146. pronomina, 53 vlg. pronominale adiectiva, 59. R. — re ( = ris), 90. reduplicatie, 92. reflexiva, 64. relativa, 56, 57. riviernamen, 7. s. semideponentia, 88, 130. semivocales, 1. •ibilans, 1. — sim (adv. op), 155. singularia tantum, 28. — sio, 147. sonantes, 1. — sor, 147. stamvormen (verbum), 62, 91. supinum, 61. — sura, 147. — sus, 147. T. — tas, 148. telwoorden (bijwoordelijke), 53. tempora, 61. tenues, 1. — ter .(adv. op), 45, 46. — ternus, 152. — tim, 155. — tinus, 152. — tio, 147. — tivus, 151. — tor, 146. transitief, 61. — trix, 146. — trum, 147. — tudo, 149. — tura, 147. — turnus, 152. — tus, 152. u. — ubus (in pl. van ibus, 4e deel.), 27. — ulis, 151. — ulum, 147. — ulus, 148, 150. — um (gen. in pl. van orum), 11. — um (gen. in pl. van ium), 14. — undus ( = endus), 90. — uus, 150. V. verbaalstam, 91. verbaalsubstantiva der 4e deel., 31. verbum finitum, 61. ,, infinitum, 61. vocaalstammen (subst.), 14, 18, (verba), 65. vocalen, 1, 2. vocativus der eigenn. op ius, aius, eius, 11, van filius, deus, 11. — volus, 42.