DE CONFESSIONES VAN AUGUSTINUS
REDE TER AANVAARDING VAN HET AMBT VAN HOOGLEERAAR IN DE LATIJNSCHE TAALEN LETTERKUNDE AAN DE RIJKS-UNIVERSITEIT TE LEIDEN OP WOENSDAG 5 OCTOBER 1921
UITGESPROKEN DOOR
DR FREDERIK MULLER Jzn.
BIJ J. B. WOLTERS' U. M. - GRONINGEN, DEN HAAG, 1921



BOEKDRUKKERIJ VAN J. B. WOLTERS.



Mijne Hebben Curatoren, Professoren, Lectoren, Doctoren, Heeren en Dames Studenten, envoorts Gij allen, die door Uw aanwezigheid een bewijs van belangstelling geeft in het Hooger Onderwijs;
Zeer geachte Toehoorderessen en Toehoorders!
Slechts klein in aantal zijn de bouwwerken van den menschelijken geest, opgericht juist op die plaatsen, waar ons aller leven zich voorbij bewegen moet. De meeste liggen op korten of langeren afstand van onzen eigen levensweg en, mochten zij al voor een oogenblik onze aandacht tot zich trekken, wij maken hun ter wille niet licht dien kleinen omweg: te diep daarvoor heeft het leven ons zijn eigen bedding uitgegraven, een spoor, dat wij wel volgen moeten! Wat is het in die weinigen dan, dat onzen blik gebannen houdt, zóó dat wij zelfs tér anderer zijde gaande, als aan ons zelf onttrokken, aangetrokken worden naar dien anderen kant? Is het hun eigen grootheid op zich zelf of, wilt ge, grootschheid, die ons daar gevangen houdt? Neen, dit is niet het eerste, het diepste, het meest eigen in hun aard. Zelfs dan als stonden zij op juist dat tijdstip ook ver bezijden onzen weg, ons oog zal stijgen tot hun top, hun hoog beginnen werkt verheffend; als in het zenith van ons eigen leven zouden wij hun rijzigheid ook dan, als overbuigend tot der menschen kleinheid, wanen te bespeuren. Schijnt niet een bergtop, uren ver omhoog gestapeld, wanneer zijn voet en middenhoogte door een wolkenzee o'mdeind dien kantig rekkenden kop als uit het niets omhoog doet boren, als kantelend, ons bedreigend en onzen weg beheerschend? Nogmaals neen, niet dit vormt hun grootheid: hun macht is niet hun eigendom; niet het individueele in hun persoonlijkheid bepaalt in de allereerste plaats hun lot en levenstaak.
Hun hoogheid zelf is afgeleid en opgevoerd: steunend en zich verheffend op een vreemden grondslag, de bijzondere omstandigheden



4
en behoeften van hun eigen plaats en tijd reikten zij tot het hoogste punt. Zij beheerschen de omgeving niet door eigen grootheid zelve, doch door de plek, waar zij hun werk verrichtten. In het brandpunt staan die waarlijk grooten van het menschelijk leven: aller oogen zenden daar hun stralen heen, waar zij hun post zich kozen. Zij verheffen zich op een kruispunt, ja een veelstralig knooppunt : geen, die daar niet ééns althans voorbij moet gaan. En gaat hij zulk een plek voorbij en ziet niet op, dan blijft hem slechts de herinnering aan dien hoogen schaduw, die diep het land in ook zijn levensweg bestreek: de herinnering van schaduw geeft verkilling aan de eigen, dan op zichzelf gestelde levenswarmte. Doch wie tot het hooge opziet, leert het opzien tot wat hooger staat en met het stijgen van zijn geest vermeerderen zich zijn krachten, tot eindelijk, zwevend tot den hoogsten top zijn blik een vuur ontwaart, dat als een levensbaak het land rondom in gloed zet. Dan blijkt die plek, waar allen staag voorbijtrekken, het punt, waarheen ten slotte en waarvandaan in het eerst begin ons aller leven zich bewegen blijft.
Vanwaar deze verwarrende en ontroerende eenzelvigheid? Het vuur, ginds onverteerbaar zich verterend, is een Prometheus-vuur een gave uit den hemel; geschonken, doch niet vol aanvaard en daarom door de menschen nagejaagd:
vag&rjxojik^QCOTOv ye ■&r]Qa>vzai nvgög nr\yr\v xXonaiav, rj diddaxakog TÉ%vrjg jidot]s fjgoToïg nè<pr\vs. xal fiêya? nógog1).
De bron van het vuur te vinden jaagt hun leven na,
In dunnen bast verstoken: ochtendgloed
Van schoonheid schenkt zij, zegenstralend welt het op.
De plaats, die zij. innemen, is hun aangewezen door een hoogere 'macht, of, indien ge liever wilt, door hun metaphysische intuïtie. Het mysterie van hun leven is juist die onoplosbare vraag, wat hier het eerste was: de gaven dier persoonlijkheid, die hen dat punt deed kiezen, of wel: juist deze post in het brandpunt van ons aller leven, die in alzijdig contact met deze werkelijkheid hun kracht deed wassen, hun macht ontplooien en tot zegen worden liet? ' Bij de volken, die zich Romeinen noemden, is wellicht geen zóó



5
hoog en ruim als Augustinus. Ons aller leven waarlijk gaat aan dezen grooten mensch voorbij, ook van die velen, die zijn naam niet kennen. De vragen, die hij zich stelde, de ontzetting, die hem kwelde, het zoeken, dat hem rusteloos maakte, hebben de besten voor en na hem ook gekend; en ... de oplossing, die hij vond en die hem rust bracht, komt in algemeenen inhoud overeen met wat zoo velen werd geschonken. '
Het bijzondere daarin wordt eerst verklaard door de machtige spanning dier tijden in de geweldige persoonlijkheid van Augustinus, den presbyter van Hippo, een stad in Africa.
Het spreekt vanzelf, dat wij in dit uur zuiver theologische en dogmatische beschouwingen niet aan de orde willen stellen. Het algemeen-menschelijke in den schrijver der Confessiones, der boeken de Civitate Dei en der Epistulae is zoo onomvatbaar rijk, dat slechts enkele punten kunnen worden aangeraakt en onderling bepaald. Voor onze tegenwoordige generatie, voor ons zelf is deze vernieuwing van bewondering en liefde reeds een daad van zelfbehoud; ja, zóó hoog stellen wij den dichter en zanger der Confessiones, dat hij,' zooals de lectuur van Plato alleen reeds een rijkdom geacht moet worden voor wie zich jaren rustig met het Grieksch vertrouwd maakt, zóó, meer dan welke andere Romein ook, sterker dan Vergilius of Horatius, meer dan Seneca of Tacitus, den modernen mensch een spiegel voorhoudt, waarin diens eigen beeld verkleind, vervaald, vervaagd verschijnt.
Een kort woord vooraf ter inleiding. In 354 geboren in een klein landstadje2) van het toen in woelingen en troebelen verkeerende Noord-Africa werd Augustinus weldra — een wensch van zijn moeder Monnica — als catechumeen aan de zorgen der kerk toevertrouwd. Zijn jongelingsjaren volgen het spoor van zijn tijdgenooten: levend buiten het huwelijks verband wordt hem, op achttienjarigen leeftijd, een zoon met vromen naam, geboren, Adeodatus „Door-God-geschonken", een zeer bijzonder begaafd kind; slechts zestien jaar oud, in 388, één jaar na den doop van vader en zoon te Milaan stervend, liet het den vader geheel vet-



6
eenzaamd achter. Augustinus sluit zich óp twintigjarigen leeftijd aan bij de secte der Manichaeërs en wordt na twee jaar te Carthago leeraar in de rhetorica. Deze eh de volgende jaren blijken hem zijn veel omvattende kennis der oude cultuur te hebben gebracht: door Cicero's Hortensius, een geschrift, dat de waarde van een op philosophie steunend levensgeluk beschreef, werd hij voor de antieke gedachte, uitrijzend boven het belang en de belangstelling der veeleischende rhetorica gewonnen; „op mijn negentiende levensjaar, zegt hij zelf in de Confessiones 3), heb ik door de lectuur van Cicero's Hortensius de liefde tot de wijsbegeerte in mij voelen ontwaken en nog steeds stelde ik het uit om, met verzaking van aardsch geluk, al mijn tijd te geven om haar voetspoor te volgen, wier nasporing zelfs dan wanneer men haar niet vindt verre te verkiezen bleek boven reeds verworven aardsche schatten en wereldsche heerschappij en boven de lusten van mijn lichaam, wier branding op mijn wenken dadelijk rondom mij omhoog sloeg." Diep dringt hij door in Plato en Aristoteles, in de Stoici en Cicero; ja te midden van het zinnelijk leven dat hij leidt, verdiept hij met zijn vrienden Alypius en Nebridius zich in Epicurus: „ik besprak met mijn vrienden, zoo heet het4), dat voor het probleem der grenzen tusschen goed en kwaad Epicurus volgens mijn opvatting de palm der overwinning zou gekregen hebben, ware ik niet overtuigd, dat na den dood de ziel blijft voortleven evenals de sporen onzer daden, iets, wat Epicurus niet heeft willen aannemen".
Hier nadert Augustinus in zijn ontwikkeling het critieke punt: zal zijn geestelijke persoonlijkheid receptief blijven, zich de opinies van vele en velerlei voorgangers eigen maken en zal daaronder de bijzondere stempel van eigen Onderzoek en eigen opvatting langzaam aan uitgedoezeld worden? Het gevaar was groot, want kiemen van zwakheid lagen hier juist in zijn veelzijdigheid: zijn aanvankelijk hooge dunk van Cicero's beteekenis als philosoof scheen weinig goeds te voorspellen. En dan, ik meen, dat Troeltsch 5) met zijn reactie tegen vroeger opvattingen, niet veel te ver gegaan is, wanneer hij Augustinus teekent als ook in eigen oogen afsluiter van een Romeinsch geestelijk imperium, waarvan hij zich een trouwen hoeder waande.



7
Doch het gevaar stuit af tegen de teugellooze kracht van dezen man. Als hij de gansche stof vermeesterd heeft, valt nog geen matheid te bespeuren. Hij zelf blijft over, staande boven deze stof: twijfel komt op, de critiek begint.
De zeven jaren vóór zijn bekeering zien den kring der .mogelijk geachte steun- en standpunten voor zijn levensbeschouwing steeds kleiner worden: in 379, vijf en twintig jaar oud, weet hij zich langs intellectualistischen weg uit het labyrinth van de antieke astrologie te bevrijden, vier jaar later komt hij tot juister inzicht aangaande de stellingen en predicatiès der Manichaeërs. Het is de moeite waard te vernemen, wat hem in de leer van Mani (j 276) en zijn aanhangers zoo stuitte: hun dogmatisch optreden. „Daar6) werd van mij geëischt, dat ik zou gelooven", terwijl de inhoud van dit geloof niet met zijn zuiver wetenschappelijke vooropleiding vereenigbaar was. De Manichaeërs hadden hem, zoo zegt hij 7), van de fides catholica afkeerig gemaakt door hem te beduiden, dat ginds eigenlijk een anthromorphe godsvoorstelling werd gehuldigd: „en zeer schandelijk scheen het mij toe, te gelooven, dat Gij, mijn God, het uiterlijk van het vleesch des menschen hebben zoudt en begrensd werdt door de lichamelijke omlijning onzer eigen ledematen". Zijn voorstellingen kenden derhalve in dien tijd nog niet de rekbaarheid en de spanning der symbolische interpretatie, waarin hij later zelf zoo sterk en verregaand zou blijken; en de Manichaeërs met hun blijkbaar grof materialistische interpretatie der katholieke Christologie konden of wilden hem de oogen niet openen. De bevrijding, zooals hij die later opvatte, kwam van elders: „nadat ik8) bijkans negen jaren lang, een zwerveling in den geest, hun leering had genoten, wachtte ik met ongemeene spanning de komst af van hun wijze, van Faustus", en deze man, met zijn dun opgelegde, hol klinkende kennis valt bij Augustinus' eersten rechtstreekschen aanval al dadelijk door de mand. De zuiver intellectueele teleurstelling over deze bevinding doet hem Carthago verlaten; aan alles twijfelend trekt hij in 383 naar Rome om zijn onderwijs in de rhetorica voort te zetten, daartoe ook gebracht9) door de tuchteloosheid en het gebrek aan belangstelling der studenten te Carthago.
Doch zijn verblijf in Rome zou niet lang duren. Reeds eenmaal



8
te Carthago was hij onder den indruk gekomen van de dialectische kracht in de dienaren der catholica fldes tegenover de opgeblazen beweringen der Manichaeërs. De laatsten hadden hem onder anderen verzekerd10), dat „de schriften des Nieuwen Testaments door enkele onbekende personen vervalscht waren, die de wet der Joden hadden willen enten pp het Christelijk geloof, doch zij waren", laat Augustinus daarop volgen, „niet in staat gebleken met een niet-geinterpoleerd exemplaar voor den dag te komen". Te Rome worden die indrukken met den dag sterker. *
En als dan blijkt, dat de onderwijstoestanden in die stad welhaast nog erger zijn, dan te Carthago, dingt hij mede naar de betrekking van leeraar in de welsprekendheid te Milaan: „toen nu, zoo heet het n), te Rome een commissie uit Milaan bij den stadscommandant gekomen was, om te bevorderen, dat men die stad een leeraar in de welsprekendheid zou bezorgen, waarbij vervoer op stadskosten in uitzicht werd gesteld, heb ik bij mijn sollicitaties gebruik gemaakt van de zoo juist genoemde personen uit mijn omgeving, die nog dronken waren van de ijdele praat der Manichaeërs — waarvan ik, o mijn God, juist door mijn vertrek mij ging bevrijden, maar noch zij noch ik wisten dit op dat oogenblik! — zoodat Symmachus, de commandant der hoofdstad, nadat ik bij een proefvoordracht zijn hooge ingenomenheid had verworven, mij naar Milaan zond. En te Milaan kwam ik bij den bisschop Ambrosius", vertelt het verhaal dan zoo eenvoudig mogelijk over het jaar 385. In dezen vond hij eindelijk, een en dertig jaar oud, den man, dien hij in zijn zwakke heldere oogenblikken telkens gezocht had, vond hij de sterke overtuiging en het sterkende woord, die in staat zouden blijken de nevelen te laten optrekken in zijn geest, zoodat volkomen helderheid tenslotte hem dien diepsten blik in den samenhang des levens zou mogelijk maken.
De vier volgende boeken, VI—IX der Confessiones hebben geen anderen inhoud dan dit simpele gegeven, de bekeering van een mensch. Als Augustinus, omstreeks vijftig jaren oud, dit verhaal te boek stelde, vloeide zijn behoefte aan synthese hier samen met den eerbied en de liefde, die hij zijn moeder, Monnica, toedroeg. De sterke man, die elders in zijn „Levensbelijdenis" bijkans in een doorloopend gebed van dankbaarheid zich onmid-



9
dellijk tot zijn God richt en zich als een verblinde tegen zijn zin ten goede geleid erkent, heeft zijn grootsten levensstrijd als onder het patronaat van haar, die aan begin en einde stond, geleden en beleden.
Monnica komt ook te Milaan „en 1J) toen ik haar te kennen gaf, dat ik nu wel geen Manichaeër meer was, maar ook geen Christen van de „catholica", de algemeene kerk, sprong zij niet op van vreugde, alsof zij een onverwachte goede tijding vernam, nu zij haar ongerustheid kon laten varen om dat gedeelte mijner ellendigheid, waarin zij mij als gestorven gewaand had: want onder tranen had zij om mijn opstanding gesmeekt en op den draagbaar harer gedachte had zij mij aan U opgedragen, opdat Gij tot den zoon der weduwe zeggen zoudt: jongeling, ik zeg u, sta op! . . . neen, ... in groote kalmte en het hart vol vertrouwen antwoordde zij mij te gelooven in Christus, dat, vóór zij haar woonplaats in dit leven zou verlaten, zij mij nog zien zou als een geloovig aanhanger der „algemeene kerk."
Deze laatste woorden zijner moeder zijn Augustinus als een profetie geweest, toen hij nog geen twee jaar later, kort na zijn bekeering en doop, inderdaad voor haar sterfbed stond. Even sereen als deze bekentenis van vertrouwen uit den mond van Monnica den zoon in de ooren moet geklonken hebben, even rimpelloos en stralend, getuigend van een ingehouden vurige bewondering zijn de woorden 13), die Augustinus zijn Moeder wijdde als een late, doch in dien vorm niet eerder mogelijke erkenning van zijn plicht tot dankbaarheid. In deze omlijsting staat Augustinus' belijdenis zijner bekeering.
Wat wel het allermeest eerbiedwekkend in deze drie boeken, VI—IX, der Confessiones is? Het schijnt bij den eersten indruk vooral te zijn de ongeloofelijke trouw van dit geheugen, dat na vijftien drukke en diep bewogen levensjaren nog zoo levendig en zoo scherp vermocht te teekenen.
Wel mocht hij in niet te verzadigen bewondering uitroepen in een zeer merkwaardige analyse en beschrijving van het menschelijk geheugen u): „binnen in mij schenk ik aan dit alles leven 15), in den wijdschen hof van mijn herinnering" en ,6) „geweldig is die



10
macht van het geheugen, onvatbaar groot, o mijn God, een heiligdom diep in mijn binnenste, ririm, ja eindeloos! Wie is nog ooit tot in zijn diepste diepte doorgedrongen?"
Doch onmiddellijk daarna dringt zich ook verbazing naar voren, dat deze bekeering, ondanks al wat daar lag te sluimeren en te wachten, zoo langzaam, na zoo zwaren strijd slechts werkelijkheid geworden is.
Toch vormen beide, de frischheid van dat geheugen en de felheid van zijn strijd eerst recht een eenheid en geven samen, voor zoover dat mogelijk is, de verklaring voor zijn bekeering en voor zeer veel in zijn later leven. Er zijn hier veel punten van overeenkomst tusschen hem en Paulus, den apostel aan wien hij telkens weer met den grootsten nadruk den tol zijner dankbaarheid betaalt, andere — waar ook reeds Harnack in 1888 op gewezen heeft17) — verbinden hem met Goethe en diens Faust.
Zelfs nadat Ambrosius binnen zijn gezichtskring is getreden, laten hem zijn vrije gedachten op het punt van het huwelijk niet los, ja worden toegepast18); ondanks den invloed van den bisschop laat hij zijnerzijds zijn concrete godsvoorstellingen nog niet varen. En dit wordt ons begrijpelijk. Augustinus kent geen lauwheid; iederen strijd, dien hij op zijn levensweg ontmoette, streed hij met zijn geheele persoonlijkheid; die strijd sloeg wonden, die hij niet ontweek, en langzaam slechts werden bij zijn diepe emotionaliteit die wonden litteekens.
Telkens weer staat het verleden in hem op en telkens weer, ook later bij het beschrijven, voelt hij al de bitterheid en al de pijn, die dit hem bracht. Hij verhaalt bijv. 19), hoe hij Victorinus benijdde, die, door een bevel van Iulianus Apostata gedwongen, zijn ambt neerlegde om zich geheel aan de verkondiging van het Evangelie te wijden. „Ook ik snakte daarnaar, geboeid niet door een ijzeren boei van buiten opgelegd maar door mijn ijzeren wil. . . . Zoo streden dan," vervolgt hij, „twee willen in mij met elkander, de eene oud, nieuw de andere, gene uit het vleesch, uit den geest deze, en door hun tweespalt verscheurden zij mijn binnenste." Zelfs na zijn bekeering komt telkens de oude behoefte aan klaar begrijpen — het eenzijdig intellectualistisch standpunt — weer aan de oppervlakte. Want, als hij



11
zijn professoraat in de rhetorica te Milaan heeft opgegeven, vraagt hij Ambrosius om raad, welke boeken van het Oude Testament hij hem ter lezing aanbeveelt: „en deze20) ried mij den profeet Iesaia aan, vermoedelijk omdat deze meer dan de andere reeds van te voren het evangelie en de roeping der volkeren verkondigt! Doch ik begreep hem reeds dadelijk bij de eerste lezing niet, meende dat ook het overige even onbegrijpelijk zou zijn en stelde een herhaling uit,"
Zulke sterke naturen, met zoo diep ingewortelde neigingen, vinden slechts langs één weg toegang tot een levensvernieuwing, door de ervaring van den deemoed: het nieuwe, voor hen gelegen in dit gevoel gebroken te worden, toont ook later nog den breuk in hun leven. Eerst dan gooien zij het roer om en veranderen van doel en weg naar het doel. De drang hunner behoeften, door den strijd zeer zeker niet vervlakt, maar nog verdiept, komt hun te hulp. Als dan het verleden nog af en toe zijn stem verheft, klinkt deze als uit een anderen koers, dringt zwakker tot hen door.
Augustinus werd hier door één onpeilbare tegenstelling gestuwd: zijn steeds opnieuw omhoog stijgen tot synthese, zijn altijd weer afdalen in de analyse van zijn eigen innerlijk. Zoo lag een onoverzienbaar rijk materiaal gereed, als wachtend op den schok, die plots cohaesie daaraan schenken zou.
Welnu dan, vóórdat dit gebeuren kon, moest eerst de oude, zwakker eenheid ontbonden worden.. Deze taak vervulde een in die zuiverheid nog ongekend besef van wat slechts zwakheid scheen, een gevoel van nederigheid. Augustinus' Confessiones bevestigen deze prognose ten volle. Het loont de moeite kort zijn gedachtegangen op twee punten in het zevende boek hier na te gaan.
Hij houdt zich daar met een vraagstuk bezig, dat hem steeds de grootste moeite heeft berokkend en waarin hij tot opmerkelijk weinig resultaten en weinig consequentie is gekomen, ook in later dagen: met den oorsprong van het kwaad 2I). Een lange worsteling met deze moeielijkheden noopt hem tot een eerlijke bekentenis van zijn eigen nood en van de kwelling, die dit probleem hem aandoet22). Het volgende hoofdstuk toont hem, uit deze benauwenis een toevlucht zoekend bij de Goddelijke barmhartigheid 23): „en al deze vragen kwamen opgeweld uit de wonden van mijn geest,



12
omdat „„gij den hpovaardige als ware het gewond hebt en vernederd" " en door mijn opgeblazenheid scheidde ik mij van U en mijn gelaat, al te zeer gezwollen, sloot mij de oogen dicht. Doch 24) gij, o Heer, blijft tot in eeuwigheid en niet in eeuwigheid toont gij ons Uw toorn, omdat gij erbarming hebt getoond met de aarde en het stof en gij voor Uw aangezicht mijn gevallen schoonheid hebt willen vernieuwen. En met inwendige prikkelen hebt gij mij steeds weer opgejaagd, opdat ik geen rust zou vinden, tot ik door de oogen mijner ziel Uw bestaan onwankelbaar had erkend. En mijn opgeblazenheid zonk ineen door de geheime hand Uwer medicijn en de blik van mijn geest, vertroebeld en verduisterd, werd door de prikkelende zalf van de heilzame mij van U gegeven pijn van dag tot dag verhelderd."
Tegenover deze nieuwe gewaarwordingen stelt Augustinus dan, als om waarlijk een eerlijke proef te nemen, die geschriften, die hem ook bij zijn geestelijke verandering het langst hadden kunnen blijven begeleiden, Plato en de Neo-Platonici.
Nu ontstaat een wisseling van geestelijke experimenten: verrijkt, sinds hij den laatsten keer zich dieper met hun gedachten bezig hield, mist hij thans plotseling in hen en voor het eerst die nederigheid, de dienende liefde van de Godsvoorstelling, hoe indrukwekkend ook thans nog de hoogheid, de majesteit van het Goddelijke zich in die geschriften voor- zijn oogen plaatst.
Juist nu hij, — de geest die later, zoo machtig het eene oogenblik, zoo speelsch het volgende, met antithesen vermocht te werken, — die diepste levensantithese heeft vastgegrepen en daarin de eenheid heeft gepeild van deze uiterste polen: het allerhoogste dat in nederigheid diep afdaalt, het machtigste tot het meest machtelooze, een eenzaam mensch, nu is met deze aanvaarding het booze als afgekocht en ligt het gansche leven voor hem open als bevestigd en bevestigend en daardoor stralend. Het geheele verdere zevende boek der Confessiones is als een psalm in majeur. Wanneer hij aan het eind den strijd dier dagen overziet, werkt hij als hoofdzaak deze tegenstelling nogmaals uitvoerig uit: hij erkent, hoezeer de Platonici hem meer kennis en . . . meer hoogmoed hadden gebracht; doch het nieuwe, wat hij thans bespeurd en vastgehouden had, illa aedificans caritas a fundamento, die liefde
BSS9I



13
opbouwend op den grondslag (van de nederigheid), dit had hij in hun geschriften tevergeefs gezocht.
Dit uitgangspunt en keerpunt in zijn stemming, de zoete pijn van gebroken te zijn en te worden opgericht, heeft aan deze geheele Levensbiecht haar bepaalde tonaliteit in gedachtekleur, haar toonsoort ook als taalmuziek verleend.
Want als Augustinus zijn standaardwerk de Civitate Dei, „Over de Gemeente Gods", tusschen de jaren 413 en 426 schrijft, is het de geharnaste strijder, die dat geweldige boek niet zoo zeer als een grondwet voor de Christelijke kerk dier dagen wrochtte als wel bij wijze van apologie, een verdediging der Christenheid tegen de beschuldiging bij het wereldbestuur den val van Rome in 410 door Alarik's Goten veroorzaakt te hebben 25).
Hoe geheel verschillend zijn de Confessiones, ook in taal; meer algemeen menschelijk en vooral in de eerste tien niet-dogmatische boeken weinig specifiek-katholiek is dit bijkans .doorloopend gebed tot God, deze volgehouden samenspraak met die hoogere macht, een naam voor hem sinds zijn geboorte, een namelooze levensvolheid voor hem geworden door het leven zelf.
Het meest loutere toch in dit ons aller leven is wel de persoonlijkheid zich onvoorwaardelijk en onbeperkt gevend, het is tevens het allerzeldzaamste, het is tenslotte bij opvoeding van ons zelf en anderen het eenige, dat werkelijk waarde en werkelijke kracht bezit. Dat meest kostbare is de uiterste subjectiviteit zoo koel mogelijk geobjectiveerd, het is dit: de zuiverste en meest volledige, door begrip geleide beschrijving van een zieletoestand. Wij kennen geen werk, dat dit uitnemender te aanschouwen geeft dan de Confessiones, juist in dit zevende boek.
Vóór het oogenblik is aangebroken, waarop als met een schok het magnetisch veld des geestes zich tot een teeken schaart, vóór deze uit een wemelende chaos geboren doorzichtige crystallisatie in een onwankelbare levenshierarchie hem werd geschonken, treedt de ziener met een uiterste koelbloedigheid buiten zichzelven uit26) en beschouwt met door niets afgeleide belangstelling dat raadselachtig gebeuren in zich zelf: „vanwaar dit wonder?" leest men, „en waardoor? De ziel gebiedt het lichaam, en dadelijk wordt gehoorzaamd: de ziel gebiedt zich zelf en gehoorzaamheid



H
wordt geweigerd." Wat was gebeurd? Ten prooi aan de allerheftigste emotie, aan zijn bekeering voorafgaand, had Augustinus bespeurd, hoe zijn lichaamsbewegingen ten duideüjkste die ontroering en zielestrijd naar buiten hadden vertolkt. „Met mijn lichaam27) volbracht ik dus", zegt hij, „te midden der golvende branding van mijn weifeling velerlei zoodanige bewegingen, als een mensch soms wel wil maar niet kan verrichten indien hij öf die ledematen niet (meer) heeft öf zijn leden in boeien gekneld of door moeheid verslapt of op een andere wijze zijn belemmerd. Als ik toen mijn haar heb uitgerukt, als ik mij op mijn voorhoofd heb geslagen, als ik met krampachtig ineengestrengelde vingers mijn knie heb omvat, heb ik dat gedaan, doordat ik het wilde. Het was echter ook denkbaar geweest, dat ik hét wel had willen doen maar niet deed. Welnu, hier deed ik dus zooveel, waar willen en kunnen niet identisch zijn, waar willen nog niet per se ook kunnen was: en . . . ik kon niet doen, wat mij onvergelijkelijk veel liever ware geweest en -wat ik kort daarna, zooals ik het wilde, ook zou kunnen, doordat ik kort daarna, zooals ik het zou willen, zóó, onvoorwaardelijk, zonder beperking zou willen." Zoo kan dan Augustinus onder de hoogste spanning van zijn leven met onfeilbare intuitie de verklaring van zijn zoo scherp geformuleerd psychisch phaenomen geven: „de ziel28) wil dan zelf niet met geheel haar kracht r dientengevolge kan zij ook niet met geheel haar kracht een bevel geven . . . Zij beveelt dus niet ten volle; daarom is (het er) niet, wat zij beveelt. Want indien zij (er) ten volle was, zou zij ook niet bevélen, dat het (in casu: de wil) er zou zijn, omdat het er reeds zou zijn. Het is dus geen wonder ten deele te willen, ten deele niet te willen, maar het is een ziekte van de ziel, hierin bestaande, dat deze zich niet geheel verheft: door de waarheid omhoog geheven doch door de gewoonte omlaag getrokken. Daardoor komt het, dat er eigenlijk van twee willen sprake is, omdat er niet één van deze beide is en deze ongedeeld, maar de tweede dat gedeelte heeft, dat aan de eerste ontbreekt."
Weer ijlt hem hier zijn behoefte aan synthese te hulp doch thans onder een zeer bijzonder aspect: gesteund door zijn groote waarheidsliefde, ten nauwste samenhangend juist met zijn rusteloos



15
analytisch speuren. Het bewijs? Het geheele volgende, zwaar dialectische hoofdstuk is één felle bestrijding van hen, die na het opmerken van een tweespalt, gaande door het menschelijke leven, een dualistisch geloof aan een goeden en een kwaden geest als afsluiting en als laatste woord aanhangen.
Zoo is dus niets anders dan dit een, schijnbaar simpele noodig: ongedeeldheid, d. w. z. zuiverheid of eerlijkheid. Dan neemt Augustinus, door een kinderstem, die op dit oogenblik een hoogere beteekenis moet krijgen, bevolen: „neem op en lees (samen)" tot tweemaal toe herhaald, den codex op, die naast hem lag, slaat het boek open en leest daar den tekst van Rom. 13, 13, die met grooten nadruk de laatste verbinding met zijn vroeger leven verbreekt, het laatste spoor van gedeeldheid wegvaagt. De synthetische geest heeft zijn eigen synthese gevonden! Terstond laat Augustinus op den bijbeltekst volgen 29): „ik wilde niet verder lezen en het was ook niet noodig. Want tegelijk met het einde van dezen text goot zich als een licht van zekerheid en rust uit in mijn hart en alle duisternis van twijfel was gevloden."
Zoo luidt het overbekende en altijd nieuwe verhaal.
Augustinus' kracht en macht over menschen ligt juist in zijn oorspronkelijke gedeeldheid: niet zoozeer in zijn eigenaardige veelzijdigheid doch in zijn tegenstellingen. Veelzijdig was hij zonder twijfel: deze eigenschap verklaart echter slechts, hoe zoo velen, in de Middeleeuwen vooral, hoe zoo talrijke meeningen en principes op kerkpolitisch of dogmatisch, ja op staatkundig terrein volkomen te goeder trouw hun gezag hebben kunnen ontleenen aan den man, die in zijn boeken De Civitate Dei door zijn onmetelijken rijkdom vanzelf een gansche encyclopaedie gegeven heeft.
Neen, voorzoover ooit eenige persoonlijkheid verklaard kan worden, de beteekenis van Augustinus berust op de sterke tegenstellingen in dezen mensch.
Tegenstellingen immers, ook op het gebied van den geest, hebben het allersterkst deze neiging zich te polariseeren: zij gaan zoo ver mogelijk uit elkander, zóó ver als de geestelijke elasticiteit



16
van de persoonlijkheid dat toelaat. Minder sterke persoonlijkheden vinden dan zich zelf op een bepaalde lijn tusschen deze voor hen onbereikbare, uiterste punten terug. Het is goed dit ook in zijn toepassing te volgen. Naarmate een man als Augustinus zich sterker op zich zelve concentreert en daardoor gansch zijn subjectieven rijkdom aan tegenstellingen vermag te objectiveeren — ook dit een tegenstelling — en zoo zuiver mogelijk te toonen, krijgt zijn werk in hooge mate de beteekenis van een kunstwerk, dat een mikrokosmos voor de oogen van den lezer en toeschouwer schept. Dit nu is de onvergankelijke beteekenis der Confessiones en van vele Epistulae van Augustinus. Doch, gaat hij normatief te werk, begint hij te objectiveeren, geeft hij niet zich zelf slechts en daardoor juist den besten richtsnoer aan anderen, dan hij zelf is, maar wil hij anderen welbewust den weg aanwijzen, dan staat hij een deel van zijn macht over de omgeving af, zijn greep wordt minder vast, juist als hij grijpen, boeien en behouden wil; dit was het lot van Augustinus bij omvangrijke gedeelten uit zijn werk „de Civitate Dei." Ook dit een antinomie en tegenstelling in het geestelijk leven!
Doch laten we dit spoor iets verder volgen: wij bezien den strijd, die ook door ons eigen geestelijk leven gaat, nog meer van dichtebij, doch . . . zonder ons partij te stellen. Het blijkt dan weldra, dat een reeks van tegenstellingen, van beschouwingsmogelijkheden zich tot één groote tegenstelling laat herleiden, waarvan de paren, die de reeks vormen, slechts aspecten of bepaalde kanten van die groote tegenstelling openbaren.
Immers, letten wij op het denkend en voelend subject, dan zien wij den subjectieven kant der zaak, den schepper aan het werk; daar vonden wij het analytische tegenover het synthetische. Een andere tegenstelling, hiervan slechts een nuanceering, plaatst het scheidend, onderscheidend denken tegenover het gevoelige, intuitieve denken, het gevoel, het geloof. Van het subjectieve tot het objectieve slaat een brug de nieuwe tegenstelling, die zoowel den efficiens als het effectum, den schepper en zijn schepping tot hun recht laat komen: het receptieve en reproductieve, dat geen nieuwe waarden schenkt, tegenover het productieve, dat nieuw leven wekt. En richten wij de tegenstelling op de stof, dan komt het



17
materialisme — het uitgangspunt van Augustinus ^) ~ tegenover het idealisme te staan, dat later een zoo groot deel van zijn kracht zou blijken. Tenslotte, objectiveeren wij het geheel, zoodat ook het subject een object onzer beschouwing wordt, dan vinden wij in algemeensten zin het bepaalde tegenover het on-bepaalde, on-beperkte, of relativiteit tegenover absoluutheid 31). We specialiseeren dit in de verhouding van plaats en tijd, dan treft ofls de tegenstelling van het plaatselijke en het oneindige, het historisch phaenomeen tegenover het eeuwige, en, wanneer beide, plaats en tijd, tezamengaan, van het concrete tegenover het abstracte, het individueele tenslotte tegenover het Goddelijke.
Ik meen, wij kunnen, doordrongen van het leven dezer antithesen, hier met den vinger de onvergankelijke beteekenis der Confessiones aanwijzen. Zij zijn als schilderachtige beschrijving van een slag, waar men de beide legers beurtelings als het ware zelf bezoekt: tenslotte kiezen wij een post ter observatie aan de eene zijde, de schijnbaar sterkste groep. Doch onder het gevecht verplaatst zich, eerst onmerkbaar, het overwicht naar den anderen kant. Is eenmaal dan de strijd beslecht, dan zijn ook wij verplaatst en bevinden ons met den overwinnaar in zijn kamp.
Anders de boeken over de Godsgemeente: hier de overwinnaar zonder tegenstander in zichzelf. Zijn houding verraadt den reeds volstreden strijd: meester van het slagveld, doch m volle eenzaamheid en . . . eenzijdigheid.
Augustinus bekeering is, anders uitgedrukt, het bewust partij kiezen voor den tweeden term van de boven opgestelde reeks van tegenstellingen; daarna: het uitgestreden zijn. En toch, de strijd zelve, slechts niet de triumf, is het leven, is de werkelijkheid Wij vragen ons af: vinden we hier niet eindelijk de diepste beteekenis van deze ervaring: dat in het woord de werkelijkheid gaat sterven? De gedachte is te ijl, te veel het kind — of stiefkind — van één bepaalde levenswerkelijkheid, te individueel om ooit geheel te passen in woorden, die het middel van geestelijk verkeer tusschen meer dan één zijn, en daardoor de opheffing beteekenen van het strikt persoonlijke. Doch wie het dichtste nadert met zijn gedachten en hun woordenkleed tot die werkelijkheid, die allen hier alleen verbindt, een werkelijkheid van strijd en rusteloos bewegen, die
2



18
schept daarmede een kunstwerk, dat juist in zijn hoogst gespannen individualiteit het meest algemeene, het Goddelijke, nadert, en in zijn egocentrische gedachtenontplooiing den verst verwijderden, den schijnbaar minst verwanten mensch dwingt tot gedachteninkeer, tot concentratie, die weer decentra(lisa)tie inleidt.
Juist dit individueele moest Augustinus krachtens zijn geheele aesthetische opvatting van den kosmos en het leidende in dien kosmos32) na aan het hart liggen. De Confessiones dragen daar nog verschillende sporen van: niet alleen kent Augustinus 33) in zijn belijdenissen een individueelen zielekern of zielebodem, wanneer hij spreekt van het internum van den mensch 3*), doch hij qualificeert, — niet slechts gaarne spelend, zooals ook elders vaak, met de assonantie, <r~ dit onmiddellijk als internum aeternum. Ja, hoe rijke aanleg en waardeering juist voor het individueele in Augustinus aanwezig was, ook al is bij hem in later en meer absoluut gehouden beschouwingen' daar weinig meer van tot zijn recht gekomen, vinden wij telkens in niet slechts van zelfkennis en zelfontleding duidelijk getuigende doch ook zoo duidelijk liefde en belangstelling, ja bewondering voor het individueele verradende, fijne en methodisch onverbeterlijke psychologische schetsen. Ik noem U slechts zijn verwonderlijk divinatorische beschouwing over het ontstaan van de taal 35) bij het kind, waar dezelfde man, die later in een vaak overladen en overspannen symboliek het scheppingsverhaal van Genesis zal interpreteeren (Conf. b. XI—XIII), zuiver en alleen door zijn ongeloofelijk zoowel scherpe als liefdevolle observatie 36) geleid, zich vrij houdt van alle oppervlakkige Stoïsche taalscheppingswijsheid en een theorie opstelt in nog geen pagina geniale synthese, die de modernste opvattingen slechts zijn komen bevestigen. Haast nog frappanter is zijn beschouwing over het ontstaan van ruimte- en tijdvoorstelling uit de beweging en het daarmede correlate bewegingsgevoel, waarbij hij dit bewegingsgevoel 37) als een verschil in spanningsgevoel definieert38). Als vruchtbare zelfobservatie noem ik U zijn beschouwing over het verschijnsel, dat de vreugde over wat eerst later gewonnen of herwonnen wordt, zuiverder is en meer waarde voor ons heeft dan de gelijkmatige rust van hem, die het bezit steeds heeft gekend 39). Natuurlijk zijn daarbij zijn gedachten om de gelijkenis van den



19
verloren zoon gegroepeerd. Wie hier heel den afstand van het zuiver Heidensche Griekenland wil meten, vergelijke de leukweg opgeworpen, kostelijk rake opmerking van Herodotus *°) over de methode van Polykrates, tyran van Samos, „hij brandschatte alles zonder onderscheid des persoons; want een vriend, zoo zeide hij, zou hij een grooter genoegen doen door hem terug te geven, wat hij hem eerst had afgenomen, dan door het hem in het geheel niette ontnemen."
Zoo leven dan wij, menschen van een modernen tijd, het meest met den individualist mede, met Augustinus in zijn Belijdenissen. Een zóó innig en dus veelzijdig contact zoeken met de werkelijkheid, als dat boekje te aanschouwen geeft, treft ons verder nergens meer.
En later dus? Ik noemde slechts een enkel symptoon van zijn éénzijdigheid, daarmede teekenend het noodlottig verloop van iedere synthese, die, een tegenstelling opheffend, hierin öf de werkelijkheid geweld aandoet, — wat slechts vermindering van eigen vruchtbare terugwerking op het leven beteekent .—, öf zich wreekt in zuiver subjectieve tegenstellingen, in logische inconstanties. Bij den lateren Augustinus staat naast een absoluut idealisme, dat in verband met pessimistische stemmingen over de nooden van zijn tijd ten slotte het kloosterleven en daarmede eigenlijk negatie van dit leven hier op 'aarde predikt41), een opmerkelijk conservatieve opvatting op economisch en sociaal-politiek gebied42) en een merkwaardig berustend zich neerleggen bij de bestaande toestanden43). En als hij zijn leer van het hoogste goed, het summum bonum, ontwikkelt, een hoeksteen voor zijn geheelen godsdienstig-philosophischen levensbouw, verrast hij door een absolute, — dus niet historische, tijdelijke ontwikkeling stellende — opvatting, waarmede hij zoowel tegen de tot nog toe geldende Christelijke opvatting in het Genesisverhaal als tegen de antiek-heidensche voorstelling der aetates in verzet komt, doch daarnaast blijft bij hem de paradijsvoorstelling als historisch gegeven bestaan en komt telkens weer aan de oppervlakte44). Kortom, in later jaren is hij de kerkvorst, die rekening heeft te houden, al ware het slechts terwille van zijn pastorale plichten, met de grenzen van het bereikbare. Van de



20
Bergrede verdedigt45) hij met nadruk een niet-letterüjke opvatting. Een reformator, als Plato heeft willen zijn, niet slechts met zijn stoute hiërarchie en zijn voor niets terug deinzende denkenergie en overtuiging in de Politeia doch ook met zijn waarlijk ondernomen experiment op Sicilië, is Augustinus niet geworden. Doch we willen niet vergeten, dat Plato leefde in een tijd van ongebroken opvattingen, bij Augustinus als bij zoovele, eigenlijk alle, Christenen een breuk en scheidingslijn door heel hun leven heen moest loopen en i— wij zagen het boven reeds — ook hier hun synthese maar al te licht een éénzijdig partij kiezen worden moest, met algeheele negatie van de andere partij.
Het sterkst komt dit te voorschijn in de formule, waarin Augustinus zijn levenshouding het scherpst bepaald heeft: uti non frui bqnis terrenis, frui non uti deo 46) of uitvoeriger uitgesproken 47): boni ad hoe utuntur mundo, ut fruantur Deo; mali autem contra ut fruantur mundo, uti volunt Deo: „de goeden bedienen zich van deze wereld om Gode dienend te genieten; de slechten daarentegen willen zich van God bedienen om de wereld dienend te genieten." Nergens duidelijker dan in deze formuleering der gedachte wordt het leven hier op aarde als het middel, het leven in God als doel gesteld.
Wij keeren terug. Al deze eigenaardigheden van den ouderen Augustinus worden'eerst begrijpelijk door de Confessiones. Indien ginds, in de boeken over de Gemeente Gods inderdaad de werkelijkheid somtijds in het woord gestorven is, dan is hier telkens deze levenwekkende kracht weer te vinden, die den sleutel tot het geheim van deze hooge en zuivere persoonlijkheid in handen geeft. Het is de ontzagwekkende, omvattende en dragende, kracht van dezen mensch, die een breedte van kennis en een diepte van inzicht eischen bleef, als anderen naast hem reeds lang in een heillooze tevredenheid zich hadden laten inperken. Het is juist deze zelfde kracht, die hem het vermogen schonk de boven besproken tegenstellingen binnen de grenzen van zijn eigen persoonlijkheid tot een hoogte op te voeren, die hem in staat stelde, naast de meest liefdevolle observatie en de meest verfijnde detailstudie, een samenvatting te geven, die in het geluk, ja zaligheid der synthese op vele plaatsen nieuwe vergezichten opende en nieuw



21
leven rijzen deed. Het was deze zelfde kracht, die aan het oude, dat hij overwinnen moest, een levensenergie bleef schenken, die zijn overwinning zwaarder doch ook duurzamer en vruchtbaarder maakte. Augustinus was een van die zeldzaam krachtige figuren, een mensch die niet als toeschouwer toekeek maar als medestrijder medevocht, waar ook het leven hem langs voerde. Zijn artistiek temperament versterkte nog de duurzaamheid der indrukken, die daardoor bleven nawerken, lang nog na zijn bekeering.
Ons, die gewoon dreigen te worden een levensgeschiedenis met den blik vlug langs te glijden en, ter verkorting en vergemakkelijking van ons overzicht, enkele punten aan te dikken om deze dan als definitief voor te stellen, doet het zonderling aan zulk een organische levensgroei van dichtbij mee te maken, te zien hoe langzaam het geheel verschuift, hoe aarzelend nieuwe vormen zich open vouwen.
Is dit niet in strijd met wat wij boven zeiden, dat Augustinus na zijn bekeering bewust het roer terstond had omgegooid? Wij meenen: neen. Het werkelijke leven volgde eerst op een afstand de sporen, die de vurige wil, vooruit ijlend, als een richtlijn had achtergelaten. Die nieuwe lijn zelf is in hem nooit meer gewijzigd, doch het zuiveringsproces, het schiften en de nieuwe dynamische schakeering der rijke erfenis van vroeger jaren kostte tijd, eischte rust en bezinking, veronderstelde een geestelijke distillatie, waarbij Omhoog stijgend, wat de kracht tot stijgen in zich droeg, een andere en thans beslissende condensatie in twee tegengestelde waarden voor zijn geestesoog kwam bloot te liggen: de antithese, ook in onze dagen welbekend, niet zelden gevaarlijk en toch in haar ontstaan zoo goed te begrijpen, tusschen geloof en ongeloof, het te wapen roepen der Civitas Dei tegen de Civitas terrena 48).
Als in later jaren tusschen deze beide een overgang, in Augustinus een centrum steeds ontbrak, niet aldus in de eerste jaren na 386, zijn bekeering. Zijn geheele gedachteleven is nog vervuld van hybridische verschijnselen, van overgangsvormen tusschen Neoplatonisme en Christelijke religie, tusschen intellectualistische waardeering, verstandelijk streven en weten door genade, in het geloof berusten. Zijn twee boeken Alleenspraken, Soliloquia 49) zijn er het bewijs van. Augustinus spreekt daar met de Ratio, met de menschelijke



22
Rede. Het gebed, dat de Alleenspraken opent is zeer duidelijk een Godsverheerlijking in neo-platonischen stijl. Want als daar de Rede tot hem gezegd heeft50: „Indien, wat Plato en Plotinus van God gezegd hebben, waar is, zijt gij dan tevreden zóó God te kennen, gelijk zij hem kenden?", antwoordt Augustinus: „Indien wat zij gezegd hebben, waar is, volgt nog niet noodzakelijk, dat zij het geweten hebben. Immers, velen zeggen met woordenovervloed wat zij niet weten, gelijk ik zelf zeide, dat ik wensch te weten al wat ik gebeden heb, hetgeen ik niet wenschen zou, zoo ik het reeds wist. En mocht ik het desniettemin niet zeggen? Ik heb immers gezegd niet wat ik met mijn verstand begreep, maar wat ik van hier en ginds in mijn geheugen bijeenbracht, en waaraan ik, zoo veel ik kon, geloof schonk. Weten echter is iets anders."
Ziehier dan de bevestiging van wat wij boven zeiden: Augustinus is zich door zijn zelfobservatie duidelijk bewust, hoe sterk het verleden in hem is, hoe- gemakkelijk het opstaat. Doch in den ouden vorm zijner overpeinzingen heeft reeds de nieuwe geest, intuïtief voorwaarts dringend, een nieuwen inhoud uitgestort; het verstand echter, gewoon vooraan te gaan, kan niet zoo snel thans volgen en zich gewonnen geven in die volgzaamheid. En dit is begrijpelijk. Want een oud ideaal blijft hem, ook in zijn van richting veranderde levensbeschouwing, lokken: de Waarheid. „Omdat ik pas drie-en-dertig jaar oud ben, schrijft hij 51) van uit de rust op het landgoed van Verecundus, Cassiciacum bij Milaan, meen ik er niet aan te moeten wanhopen, dat ik eens wijsheid zal verwerven. Al hét andere versmadend, dat menschen als zegeningen beschouwen, ben ik van plan mijn leven aan het naspeuren der Waarheid te wijden." Nadrukkelijker, dan hij het elders, in de Soliloquia52) uitsprak, is het niet denkbaar: „ik verlang te weten, niet te gelooven. Wat ik als mijn wensch hier uitspreek, dat heb ik overal vandaan in mijn bewustzijn opgenomen en mijn geloof daarnaar gericht (!)... God en de ziel verlang ik te kennen, niets anders."
Uit dienzelfden tijd hebben wij bewijzen, hoe groot en welhaast volmaakt reeds dit geluk in zijn eigen oogen is geweest. In zijn derden brief, aan zijn vriend Nebridius gericht, komt onder meer het volgende voor — Nebridius had hem om zijn vrije, door niets



23
gestoorde studie ;,gelukzalig", beatas genoemd —: „gij hebt mij haast overtuigd, dat ik — wel niet gelukzalig ben, want dit is een voorrecht, dat uitsluitend den wijze toekomt — maar tenminste bijkans gelukzalig. Ik heb nl. Uw brief na den maaltijd bij de lamp nog rustig kunnen lezen; het uur om naar bed te gaan was gekomen maar blijkbaar nog niet om in te slapen; want ik bleef op mijn bed nog lang nadenken en hield het volgende gesprek, ik zelf met Augustinus: „het is toch waar, wat Nebridius vindt, dat wij gelukzalig zijn? Niet onvoorwaardelijk. Want hij zou zelf niet durven ontkennen, dat er nog veel in ons is, wat onverstand moet heeten .... Hij heeft dus in zijn blijdschap overdreven. Maar... als hij nu eens mijn Soliloquia gelezen had? Veel rijker zou dan zijn opgetogenheid opwellen en toch zou hij dan geen hoogeren naam voor mij weten te bedenken dan gelukzalig."
Men voelt terstond, hoe diepe leering en hoe ingrijpende loutering op vele punten het leven nog voor Augustinus had weggelegd, voor hij zich had opgewerkt, duurzaam thans en onwankelbaar, tot de hoogste punten, die hij eindelijk, zijn Confessiones uitstortend (± 400), heeft bereikt, punten van waar uit hij ééns reeds die tegenstelling als een eenheid had gezien: het machtigste geroepen om te dienen; het verstand bestemd te volgen, waar voorging het geloof, waar heerschte de schijnbare zwakheid: de deemoed en de nederigheid.
Tot haar, de Confessiones, komt men steeds terug. Augustinus, de man van de kerkelijke autoriteit als geen ander, werkt hier, ongerept en zuiver als persoonlijkheid, bevrijdend, sterker dan in eenig ander werk. Het is begrijpelijk, dat Augustinus tot kort voor zijn dood de levenwekkende kracht van deze Belijdenis, ook aan zichzelven, heeft bespeurd. Als hij zijn gansche werk overziet, in de Retractationes — zijn literair testament uit het jaar 427, drie jaar vóór zijn dood, — schrijft hij in het hoofdstuk aan dit geschrift gewijd het volgende: „Mijn Belijdenissen in dertien boeken prijzen God, evenzeer om het kwade als om het goede in mijn leven, als rechtvaardig en goed en wekken zoowel het begrip als



24
het gevoel der menschen tot hem op; wat intusschen mij betreft, in mij althans hebben zij dit bewerkt, toen zij werden geschreven, en bewerken zij dat zelfde steeds nog, wanneer ik er in lees. Wat anderen daarvan vinden, mogen zij zelf uitmaken; ik weet echter, dat vele broeders er zeer mee ingenomen waren en nog zijn. Het eerste tot het tiende boek handelen over mij zelf." En toch ook weer, hoe vlak en kleurloos deze geresigneerde catalogiseering! Als anderen gaat het Augustinus; hij staat tenslotte zelve buiten dit, zijn zuiverste, zijn rijpste en rijkste werk. Het geheim van de eigen persoonlijkheid blijft steeds, ook hier, den mensch verborgen. Hier past ons, buitenstaanders, het zwijgen. Hoe hier zijn woord, juist door deze ontzaglijke tegenstelling: een eenzaam mensch, in niets ontziende eerlijkheid zijn volle zwakheid toonend aan de Hoogste Macht in zijn gemoed en denken, de beteekenis van het individu geheel te buiten ging, banden van plaats en tijd verbrak en een openbaring van Goddelijkheid in het geschapene werd, rechtstreeks en zonder autoriteit van kerk of kerkdienaar, schijnbaar uit zichzelf in eigen kracht, in werkelijkheid door afstand van zichzelf te doen, dat blijft het wonder in de biecht van dezen katholiek, den lateren priester, dit blijft het meest eenvoudig, meest diepzinnig zielsgeheim.
Edel Groot Achtbare Heeren Curatoren dezer Universiteit*
Gij zijt, vertegenwoordigers der Rijksregeering, voor ons Hoogleeraren steeds opnieuw een zichtbaar teeken, dat een moderne staat de zorg voor het onderwijs niet buiten zijnen werkkring kan laten vallen. Wij, als specialisten bijkans onbereikbaar voor elkander, mogen in Uw College als in een centraal gezag het bewijs zien, dat de oude Universitas nog niet geheel is opgelost. Mocht het mij vergund zijn, gedurende een reeks van jaren er van getuige te zijn en er toe mede te werken, dat deze oude Universiteit, gesteund door Uw belangstelling en bezorgdheid, waarvan ook ik de blijken ondervond, met ruimen blik in dezen modernen tijd haar taak weet af te palen en tot zegen van onze samenleving weet uit te voeren!



25
Mijne Heeren, Hoogleeraren der Leidsche Hoogeschool,
Het kleine Leiden bergt een grooten schat van reeds gestorven of nog levende beoefenaars der wetenschap. Zijn bibliotheek, ook buiten Nederland terecht vermaard, doet voor klassieke studiën aan het destijds wereldberoemde Mouseion te Alexandrië denken, zijn Senaatskamer schijnt een Parthenon, woonplaats van de Wijsheid zelve, waar Uwe schaar togati jaarlijks het nieuwe kleed, den jongsten oogst van wat de wetenschap weer leven schonk, komt offeren aan den maagdelijken lust, den hartstocht van te kennen, aan Pallas Athene, de jonkvrouw Minerva. Het schijnt mij thans een eer om achter in dien langen stoet van het Leidsch Atheen te mogen opgaan bij dit Pan-athenaeënfeest, mijn schreden regelend naar den afgemeten tred van Uw bezonken wijsheid.
Mijne Heeren, Hoogleeraren der Faculteit van Letteren en Wijsbegeerte,
Het kan een groot voorrecht blijken zich in een kring te bevinden zoo talrijk, zoo veel omvattend en zoo veel beteekenend als de Uwe is. Juist onder philologen zijn goede voornemens echter te beter, naarmate zij minder worden verteld in woorden dan vertaald in daden; zelfs het spreekgestoelte, vanwaar ik thans tot U het woord richt, zou deze waarheid niets van haar geldigheid doen inboeten. Mocht mij dus later blijken, dat de wijze, waarop ik hier mijn ambt vervuld heb, mij ten deele voor voldoening ruimte laat, dan zal dit insluiten, dat ik ook in Uw midden mijn plaats gevonden heb. Dat zou mij dankbaar stemmen.
Mijn Vader, U noem ik thans het eerst en extra ordinem. Men heeft Uw zoon wel eens verdacht van die voorkeur voor het hedendaagsch Avxsiov, die de oude liefde voor het Iv/j,vdoiov ver~ bleeken deed. Hoe weinig juist! Toont dan mijn bleekheid, dat ik, zelf het liefst mij hullend in toog en bef, zijn lichtgekleede sport of een ondanks lange traditie licht en bewegelijk gebleven onderricht zou schuwen, die het antieke en moderne gymnasium eischt en geven kan?



26
Neen, ik stel U voor en, zeker van Uw antwoord, stel ik mij zelf met blijdschap voor, dat wij, dienend beide scholen in haar ideaal, yvfivaouxcös neguiaxrixixoi, vaak om Leidens wallen zullen wandelen, aan onze zijde menig goed herinneringsbeeld van vroeger jaren, van het toen nog ongerepte ouderlijk huis, met goeden moed op wat hierna zal komen.
Doch niet uitsluitend aan ons familieleven denk ik. Gij zijt de man niet, om zonder rouw een stuk traditie op te offeren aan een nieuwen tijd, die tastend voorwaarts gaat en bij zichzelf nog weifelt, wat hier blijven moet of vallen. Ik weet dus, dat niet slechts de studie van onze taal doch ook Uw liefde voor de oude talen ons beide een bron van veel gesprek zal zijn. Is het wonder, dat mij Uw aanwezigheid in Leiden juist op dezen dag met groote dankbaarheid vervult, erkentelijk ook thans weer voor wat Gij vroeger voor de inrichting van mijn studie zijt geweest? Moge dan mijn komst hier al die voldoening aan U geven, die ge daarvan zeker hebt gehoopH
Tot U, hooggeachte Vürtheim, gaan mijn gedachten thans in de allereerste plaats, geleid èn door ons beider toekomst hier èn door het verleden, dat mij aan U bindt. Als Leidsch Gymnasiast leerde ik U kennen, den jongen, enthousiasten doctorandus, die bij ons zijn Gymnasiumcarrière binnentrad. Van af dien dag tot heden toe is mij deze eerste indruk bijgebleven, ongestoord: dat Uw groote kennis en dat de hooge eisch, dien Gij U zeiven stelt, den omgang met U tot een voorrecht kunnen maken voor wie U kent, tot een prikkel voor wie de antieke beschaving poogt te -kénnen. De eerste jaren reeds zullen mij de zekerheid brengen omtrent de vraag, of ik mij scharen mag onder - hen, die U ten deele kennen en of ik daardoor van dat voorrecht steeds meer als recht gebruik zal kunnen maken. Wat mij betreft, ik hoop dit zeer. Het zal mijn werk ten goede komen, ons leven rijker maken.
Nog voor ik mijn ambt hier kon aanvaarden is uit Uw kring een man weggenomen, die, aan de Utrechtsche Hoogeschool mijn leermeester, mij hier waarlijk zijn steun niet zou onthouden hebben.



27
Van Gelders groote kennis en zijn humane persoonlijkheid hebben zonder twijfel in het onderwijs aan deze Universiteit reeds rijpe vrucht gedragen. De gedachte, dat daardoor zijn leven in Uw midden gelukkig zal geweest zijn, maakt, ook in mijn oogen, zijn heengaan uit dien kring slechts des te pijnlijker.
Hooggeachte Hesseling, Men zou Uw raken, frisschen geest zeer zeker onrecht doen, als men veronderstelde, dat Gij, de wetenschappelijke Via Sacra schuwend, slechts daardoor zoo immuun van vulgus en vulgata lectio blijft. Gij mijdt de drukte niet, maar kunt te midden van het dichtst gewoel nooit ergens anders staan dan steeds en onvoorwaardelijk op Uw eigen standpunt: dat lijkt dan altijd, blijkt ook even vaak iets origineels. Die koele klaarheid, die eigen kijk, die door geen mode geimponeerde opvatting vaker te mogen zien en hooren, zie daar wat niet slechts voor mij aan Leiden een zeer bijzondere bekoring geeft.
Jaren lang hebben de werken, die Gij, hooggeachte Uhlenbeck, aan het Indisch en het Germaansch als echte Indo-germanist gewijd hebt, mij bijkans iederen dag, als ware het een momentopname van Uw bewegelijken geest getoond, in een verstarring, een codificatie, die eigenlijk tegen Uw natuur indruischt. Want niet schoven binden qf aren lezen op welhaast uitgeputte velden, maar ploegen, diepplOegen als het kan in maagdelijken grond, dat is Uw element. Zoo hebt ge thans al jaren lang, na in het verre Oosten te zijn begonnen, Uw wigwam opgeslagen ginds, in the far West. Wellicht zal de studie van de oude beschaving mij niet onmiddellijk of dagelijks nopen U daar te komen bezoeken: niettemin vertrouw ik een gedeelte van U in Leiden achtergebleven te mogen vinden, terugvinden dan de vriendschap, die Gij reeds eenige jaren lang mij niet hebt willen onthouden.
Gij, hooggeachte van Wijk, hebt, zooals de meesten van ons, steeds meer in Uw werk doen blijken, dat ook Gij een philologische operatiebasis voor verkenningen op linguïstisch terrein onmisbaar acht. Zoo hebben wij, vrijbuiters op eikaars terrein, tegenwoordig



28
niet eens de hoop meer elkander rendez-vous te kunnen geven in het onzijdige Indo-europeesch: hoe dieper wij literatuur en taal tezamen bestudeeren, des te verder wijkt de oude moedertaal terug. Toch hoop ik zeer, dat in de nu volgende jaren ik op Uw groote geleerdheid en Uw kennis van nog levende talen niet te vergeefs een beroep zal kunnen doen.
"Waarde Casimir, Het doet mij goed, dat. onze wegen opnieuw elkander snijden, thans in Leiden. Ik weet, hoezeer juist bij Uw trouwe liefde voor de practijk de beoefening der zuivere wetenschap U lokt, hoe pijnlijk het U is, dat zij voor U zoovaak een Tantalustentatie wordt, wat anderen soms een plicht is U een al te dikwijls onbereikbaar privilege schijnt. Daardoor biedt U echter de Leidsche omgeving een prikkel, scherper en verfrisschender dan volbloed Leidenaars beseffen kunnen. Ik hoop van dichterbij Uw werk in Leiden en Leidens werk in U te mogen leeren kennen.
Mijn voorganger mis ik hier in Uwen kring: te groote emoties waren, zoo heeft hij mij gezegd, voor hem aan dezen dag verbonden ; hij moest en wilde deze mijden. Waarlijk, het nil admitari zal hem heden niet minder moeite kosten dan aan mij: te denken dat ik geroepen ben zijn opvolger te worden! Wij zouden niet, noch hij, noch ik, verzekeren kunnen, dat ik zijn leerling ben geweest. Ik kan hier slechts getuigen, dat dit mij leed doet, leed doet om twee redenen. De eerste is deze: thans is het mij onmogelijk om op grond van eigen ervaring een oordeel mij te vormen, wat zijn heengaan voor de klassieke studiën aan de Leidsche Universiteit beteekend heeft. En voorts: ik weet zoo goed als velen in den lande, die evenmin als ik zijn leerling zijn, hoe zeer hij altijd op zijn werkkring hier den stempel zijner persoonlijkheid en, wat meer zegt, een zeer persoonlijken stempel heeft gedrukt. Toch voel ik goed, hoeveel er is, dat mij met hem verbindt. Ik denk aan Leiden zelf en gaarne noem ik in dit verband, vol dankbaarheid, den naam van Leidens vroegeren rector, den plichtgetrouwen nobelen van der Mey. Zijn onderwijs vormde een stuk der beste traditie van het Leiden van zijn tijd: maar al



29
te duidelijk bespeur ik, dat voor de descriptieve kennis van het Latijn ik eertijds veel aan dezen man verschuldigd ben geweest. Ik denk daarbij aan Hartmans vriend, mijn leermeester en promotor Damsté, die te Utrecht later in zijn onderwijs met zoo stoer geloof van de beteekenis der Leidsche school getuigde. Ik denk tenslotte ook aan hem, Hartman, zelf, zijn eigen, echt Leidsche opvatting, die hem der traditie getrouw deze stelling in zijn werk verkondigen deed, haar leven inblazend door zijn geestdrift, dat een philoloog als plicht heeft <pdóAoyos te blijven om niet juoókoyos te worden, zooals Plato destijds reeds zich uitgedrukt heeft. Die tpiXia, de liefde, die zich niet laat dwingen, verbiedt, zoo oordeelt hij, een philoloog zich af te geven met wat hem niet alreeds bekoort en trekt. Hooggeachte Hartman, wie zou bij een vak als het onze, dat, tusschen wetenschap en kunst geplaatst, een aardschen vader en een goddelijke moeder heeft, niet gaarne hierin zeer ver met U medegaan? En voelen wij bezwaren tegen algemeene, verregaande consequenties van die stelling, wel niemand die niet aanstonds voor Uw emeritaat haar onvoorwaardelijk juist zou achten. Moge U na zoo langen tijd van mededeelzaamheid gelukkige jaren wachten, waarin ge ongestoord in de eerste plaats aan U zelf zult mogen denken, U ongedwongen gevend aan wat, gelukkig! kunnen wij thans zeggen, nog steeds Uw oog verrukt, Uw hart ontroert.
Heeren en Dames Studenten,
Voor mijn nieuwe ambtsvervulling vormt gij het meest onmisbaar element. U allen zal ik voor mijn deel een voorbereiding moeten geven, die U in staat stelt later de door U gehoorde roeping te volgen: slechts enkelen zal ik daarbij mogen voorgaan naar het terrein, waar zelfstandige studie blijvend wordt beoefend, om de wetenschap zelve; bij de meesten mag ik de behoefte veronderstellen, waarmede ik rekening zal moeten houden, de practijk van het onderwijs in ons vaderland zoo nauw mogelijk in verband te brengen met datgene, waarin de wetenschap voor haar vruchtbaar zal kunnen zijn.
Mijn ervaring, ook van het Academisch onderwijs, vermindert



30
ieder jaar mijn voorkeur en bewondering voor programma's, prolegomena, protreptikoi. Slechts bitter weinig woorden zijn van te voren op hun plaats: bij den arbeid zelf is reeds een korte kennismaking li eh mij genoeg. Gij roept om vrijheid in Uw studie, om bevrijding, gij roept terzelfdertijd om leiding: met béide wenschen en behoeften hebt gij groot gelijk. Veel overleg en tact, sterk vertrouwen en sterkende belangstelling zal, zoo van Uw als mijn kant, noodig zijn, indien wij bij de nieuwe mogelijkheden van het Academisch Statuut om het even dienen willen, wat Uw belang vereischt en wat het algemeen belang ook eischt van U. Gij en ik zullen slechts met een krachtig beroep op waarheid en waarachtigheid van beide zijden dit doel bereiken, slechts met een groot tekort ondanks veel inspanning. Ik doe hier dit beroep op U en op mijzelf, met goeden moed.
Bezat ik dien moed en dat vertrouwen niet, ik zou voorwaar wel dwaas geweest zijn, toen ik na lange aarzeling het besluit nam de rust van Leiden voor de mijnen te verkiezen boven wat mij zelf te Amsterdam in korten tijd zoo dierbaar was geworden. Ruim twee jaar slechts heb ik daar kunnen werken. Die tijd is zonder twijfel veel te kort geweest voor al de goede voornemens, waarmede ik mijn weg naar Amsterdam plaveide. Te meer stemt het mij dankbaar, dat desondanks ik met zoo groote erkentelijkheid den omgang met vele studenten, met enkelen in meer persoonlijk verkeer gedenken mag. Den jongeren collega eindelijk hebben de leden van de Letterkundige Faculteit met zoo heusche welwillendheid, zoo groote hartelijkheid vaak in hun kring betrokken, dat het weggaan ginds mij welhaast nog meer een tekort doen van mijzelf zou hebben kunnen schijnen, dan een tekort komen tegenover die levenskrachtige jonge Universiteit. Het meest denk ik daarbij aan U, Hooggeachte Kuiper en Boissevain. Waar het U beide gold, had ik voor Amsterdam slechts één verwijt: dat de groote stad en het drukke leven ginds mij in veelvuldig verkeer met U wel heeft teleurgesteld; voor mij zelve echter voelde ik meer dan ééns verwijten, zoo vaak als ik mij trachtte voor te stellen, dat ik U verlaten zou. Op dit oogenblik en hier wil ik U openlijk zeggen, hoe zeer Uw fijne smaak, Uw critische nauwkeurigheid en nobele zin, aan de andere zijde Uw hartelijke belangstelling in



31
mijn gezin en mij mijn leven hebben gesterkt, mijn studieperspectief verdiept. Op li beide, op allen ginds, op ons moge dan de oude philosophenbiecht toepasselijk zijn: yrjgdoxa) del noAka didaoxófxevog, in dien zin, dat wij tezamen ons inzicht voelen wassen, wij jongeren zaaiend, van den oogst nog niets vermoedend, Gij, sterker in Uw kennen, maaiend, wat ge ons, den jongeren hebt gegeven, oogstend meer, dan Gij dorst hopen, en daarin dit ervarend, boven elk vermoeden uit, dat voor zeer velen waarlijk, ook voor mij, het Woord, waardoor Gij hebt gewerkt, een zegen is geweest.
Ik heb gezegd.



AANTEEKENINGEN.
Op enkele punten is gebruik gemaakt o. a. van de volgende werken: A. Harnack, Augustins Confessionen (1888); G. Misch, Geschichte der Autobiographie, Bd. I {1907); H. Scholz, Glaube und Unglaube in der Weltgeschichte, Ein Kommentar zu Augustins de Civitate Dei (1911); E. Troeltsch, Augustin, die Christliche Antike und das Mittelalter (1915); C. R. de Klerk, Vaderlandsche Nieuw-klassieke beschouwingen (1917). Doch voornamelijk zijn de werken van Augustinus zelf ■daarvoor geraadpleegd en gebruikt.
1. Aesch. Prom. 109 vlg. — 2. Vgl. Conf. 2, 3, 5. — 3. Conf. 8, 7, 17. —
4, Conf. 6, 16, 26. — 5. Troeltsch t. a. p. passim. — 6. Conf. 5, 3, 6. —
7, Conf. 5, 10, 19. — 8. Conf. 5, 6, 10. — 9. Conf. 5, 8, 14. — 10. Conf.
5, 11, 21. - 11. Conf. 5, 13, 23. - 12. Conf. 12, 1, 1. - 13. Conf. 9, c. 813. — 14. Conf. 10, c. 8—25! Men kan daarover een populariseerend opstel vergelijken van Dr P. C. de Brouwer, De psychologie van het geheugen bij den H. Augustinus. (Van onzen tijd XVI, 1915—16, p. 97 vlg., 114 vlg. — 15. Conf. 10, 8, 14. — 16. Conf. 10, 8, 15. — 17. Harnack t. a. p. p. 15. — 18. Conf.
6, c. 15. — 19. Conf. 8, 5, 10. — 20. Conf. 9, 5, 13, — 21. Scholz t. a. p. p. 37—43. — 22. Conf. 7, c. 7. — 23. Conf. 7. c. 7 einde. — 24. Conf. 7, c. 8. — 25. De Civ. dei bk. I begin, vgl. Scholz t. a. p. p. 6 vlg. — 26. Conf.
8, 9, 21. - 27. Conf. 8, 8, 20. — 28. Conf. 8, 9, 21. — 29. Conf. 8, 12,29. 30. Vgl. bijv. Conf. 5, 10, 20 en vooral 7, 1, 7: „iam mortua erat adulescentia mea mala et nefanda et ibam in iuventutem, quanto aetate maior, tanto vanitate turpior, qui cogitare aliquid substantiae nisi tale non poteram, quale per hos oculos videri solet." — 31. Vgl. ook Troeltsch t. a. p. p. 93. — 32. Vgl. ook Troeltsch t. a. p. p" 92. — 33. Vgl. Misch, t. a. p. p. 419. — 34. Conf.
9, 4, 10. - 35. Conf. 1, 8, 13. - 36. Daarover ook Harnack t. a. p. p. 8.— 37. Conf. 11, 16, 21 en 11, 23, 29. — 38. Conf. 11, 26, 33 en 11, 27, 34. — 39. Conf. 8, 3, 6—8. — 40. Hdt. 3, 39. — 41. Troeltsch t. a. p. p. 126. — 42. Troeltsch t. a. p. p. 142. — 43. Men vgl. zijn bekende houding in zake de slavernij. — 44. Troeltsch t. a. p. p. 126. — 45. Troeltsch t. a. p. p. 142. — 46. Troeltsch t. a. p. p. 93, Scholz p. 197, 214. — 47. De Civ. Dei 15, 7, p. 2, 69 D2. .— 48. Vgl. de strekking van het bovengenoemde werk van Scholz. — 49. Vgl. C. R. de Klerk in bovengenoemden bundel p. 71—95, Misch t. a. p. p. 405. — 50. Vgl. de Klerk t. a. p. p. 89. — 51. Aug. contra Ac. 3, 43 vgl. Misch t. a. p. p. 404. — 52. Aug. Soliloq. I, 1, 5, vgl. Misch t. a. p. p. 406.