C. IULII CAESARIS BELLI GALLICI LIBRI VII EN A. HIRTII LIBER VIII. VOOR NEDERLANDSCHE GYMNASIËN BEWERKT POOR Dr. J. M. A. VAN OPPEN, RECTOR VAN HET OVMNASIUM TE MAASTRICHT. DERDE UITGAVE. Met een kaartje van Gallië. P. NOORDHOFF. — 1915. — GRONINGEN. VOORBERICHT. Nu wij ons door den verdienstelijken arbeid van H. Meusel in het bezit eener editie van Caesar's Commentarii de Bello Gallico verheugen mogen, die zulk een algemeenen bijval gevonden heeft, dat zij aan het stelsel van Nipperdey, gedurende vele jaren den grondslag van alle Caesar-uitgaven, voor goed een einde schijnt gemaakt te hebben, acht ik het in 'tbelang der Nederlandsche Gymnasia, dat het Bellum Gallicum in dit nieuwe kleed ook ten onzent meer bekend en verspreid wordt. Daarom heb ik het gewaagd, eene Nederlandsche schooleditie der Commentarii in het licht te geven naar den voortreffelijken tekst van genoemden geleerde, die zich in de geschiedenis der tekstcritiek op Caesar eene eereplaats naast oudendorp en Nipperdey verworven heeft. Over de inrichting dezer uitgave zij het volgende vermeld. De inleiding bevat een korte levensschets van den schrijver tot het stadhouderschap in Gallië en eenige beschouwingen over dit land; hierdoor moet de leerling op de hoogte gebracht worden van de toestanden te Rome en in Gallië gedurende de eerste eeuw vóór Chr.; verder, na eene beoordeeling der Commentarii zelve, een overzicht van het krijgswezen — een onmisbaar vereischte bij het lezen van Caesar's veldtochten; ten slotte een korte inhoudsopgave van ieder boek afzonderlijk. Om den leerling het overzicht over het gelezene te vergemakkelijken, heb ik op den rand van den tekst in een paar woorden den inhoud van ieder caput opgegeven, terwijl in een alphabetisch register eenige nadere aanwijzingen over de personen, volken, steden enz., welke in de Commentarii voorkomen, te vinden zijn. Plannen van veldslagen, van belegeringen, van de brug over den Rijn enz. heb ik achterwege gelaten, omdat de bekende Descriptiones van v. Kampen (Gotha, Perthes) in deze behoefte voorzien. Daar ieder blad afzonderlijk voor 7 ct. verkrijgbaar is, kan tegen den prijs geen bezwaar bestaan. Wel heb ik het noodig geacht, een kaartje van Gallië (naar Meusel) bij deze uitgave te voegen, terwijl verder in het overzicht van het krijgswezen het plan van eene Romeinsche legerplaats gevonden wordt. De aanteekeningen ter verklaring van den tekst hebben in de eerste plaats ten doel, den leerling bij de vertaling behulpzaam te zijn, hem naar het voorbeeld van Menge en anderen IV zulke ophelderingen en wenken te geven, dat hij gemakkelijker in staat is den schrijver in goed Nederlandsch over te brengen. Door hem derhalve met aanwijzingen ter vertaling voor te lichten, hem constructies aan de hand te doen, die van den Latijnschen zinsbouw afwijken, zinswendingen en uitdrukkingen mede te deelen, die hij of niet of slechts na lang zoeken in uitgebreide lexica vinden kan, heb ik getracht, hem de voorbereiding gemakkelijker en aangenamer te maken. Zoodoende wordt hem tijd bespaard en kan aan de lectuur groote omvang gegeven worden. Onnoodig te zeggen, dat naar deze wenken kan, maar niet moet vertaald worden. Deze ophelderingen zijn evenwel niet in alle boeken even uitvoerig; de eerste vier boeken zijn breeder toegelicht dan dè overige, zoodat het eerste gedeelte voor de klasse, waar met de lectuur van Caesar begonnen wordt, het andere voor meer gevorderden bestemd is. Alles, wat tot de Grammatica behoort, is nagenoeg geheel vermeden en eveneens zijn de realia grootendeels aan het mondeling ondei richt van den leeraar overgelaten. Wat den tekst zeiven betreft, heb ik hier en daar aan eene andere lezing de voorkeur gegeven; deze afwijkingen vindt men hieronder vermeld. In één opzicht ben ik een stap verder dan Meusel gegaan: wat bij hem in parenthese staat heb ik na rijpe overweging uit den tekst gelicht of met weglating der haakjes daarin opgenomen, in de meening, dat talrijke parenthesen, zooals zij bij Meusel gevonden worden, den leerling slechts hinderlijk kunnen zijn en in eene schooluitgave zoo mogelijk vermeden moeten worden. Openlijk betuig ik mijn dank aan Dr. J. H. Hemstege, leeraar aan het Gymnasium alhier, die mij niet alleen met de grootste welwillendheid behulpzaam geweest is bij de correctie der drukproeven, maar mij ook door menigen nuttigen wenk , menige juiste opmerking, groote diensten bewezen heeft. Maastricht, April 1896. Deze tweede uitgave is met zorg herj$pri zoowel wat den tekst, als wat de aanteekeningen betreft, terwijl de druk de gewenschte verbetering heeft ondergaan. Maastricht, September 1906. In deze derde uitgave zijn geen noemenswaardige veranderingen aangebracht. Maastricht, September 1915. Afwijkingen van den tekst van MEUSEL. I Boek. MEUSEL. Cap. 1. [eorum — septentriones] „ 2. M. Messala, [et] M. Pisone consulibus. „ 3. [ad eas res conh'ciendas] Orgetorix. „ „is [sibi] legationem . . . suscipit. „ 10. nuntiatur „ 11. liberi [eorum] . . . . „ „ [Haedui] Ambarri . . . „ 13. ut magis virtute contenderent quam dolo aut insidiis niterentur. „ 15. rapinis [pabulationibus] populationibusque. „ 16. [quod Gallia — posita est,] . . . „ 17. neque dubitare debere . „ 18. initium [eius] fugae . . „ 19. in concilio [Gallorum] . „ 24. [ita uti supra, sed] . . . „ „ [ac totum montem hominibus compleri et interea] ... „ 26. tota nocte continenter ierunt [nullam partem noctis itinere intermisso]; in. fines Lingonum cett. „ „ nostri [triduüm morati], eos sequi non potuissent. „ 27. [nocte intermissa] circiter .. . milia VI. Deze uitgave. eorum — septentriones. M. Messala, M. Pisone consulibus. Orgetorix. is sibi legationem . . . suscipit. renuntiatur. liberi. Ambarri. ut magis virtute quam insidiis niterentur (Mommsen). rapinis populationibusque. quod Gallia — posita est. neque dubitari debere (met andere uitgevers), initium eius fugae. in concilio Gallorum. tota nocte continenter ierunt: nullam partem noctis itinere intermisso in fines Lingonum cett. (Kraner). nostri. triduüm morati eoS sequi non potuissent. nocte intermissa circiter . . . . milia VI. VI Cap. 29. [quarum omnium rerum] summa erat capitum: Helvetiorum summa erat capitum milia CCLXIII, Tulingorum milia Helvetiorum milium XXXVI cett. CCLXIII, Tulingorum milium XXXVI cett. „ 30- ex usu [terrae] Galliae . ex usu Galliae. „ 31. [in occulto]. — „ 33. contenderent [praesertim contenderent, praesertim cum . . . cum . . . divideret]; divideret; „ 35. si [id] ita fecisset ... si ita fecisset. „ 39. [vulgo . . obsignabantur) vulgo . . . obsignabantur. „ 42. [, cui quam maxime con- , cui quam maxime confidebat. fidebat] „ 47. ex suis legatis aliquem ex suis legatum aliquem (met andere uitgevers). „ „ legatum [ex suis] . . . legatum. „ „ Marcomannos Marcomanos (Mommsen). II Boek. Cap. 5. ad se venire [vidit] . . ad se venire. „ 6. [portas] succedunt. . . succedunt. „ 12. itinere [confeeto] . . . itinere. „ 15. relanguescere animos relanguescere animos. [eorum] i'* f'^ „ 19. [etiaminmanibusnostris] et iam in manibus nostris. „ 20. [quod erat insigne, cum — ad arma concurri opor- teret]. „ 21. quam [in] partem . . . quam partem. „ 24. hostium castra [nostra] hostium castra compleri. compleri „ 25. [uni] militi militi. III Boek. Cap. 1. alteram partem eius alteram partem eius vici Gallis vici Gallis [ad hieman- concessit, alteram vacuam ab his dum] concessit, alteram relictam cohortibus ad hiemandum vacuam ab his relictam attribuit (naar Hotman). cohortibus attribuit. „ 3. plene essent perfectae . plane essent perfectae (H. I. Muller). „ 7. [superatis . . . Sedunis,] superatis , . . Sedunis. „ 8. aperti aperto (met anderen). „ 12. quod [bis] accidit . . . quod accidit. „ 13. [hae] sive propter cett . sive propter cett. „ 20. quae [pars], ut cett. . . quae, ut cett. vu Cap. 20. [et . . . hominum]. — „ 23. magna [cum] multitudine magna multitudine. „' 26. impugnare pugnare (H. I. Müller). IV Boek. Cap. I. magna [cum] multitudine magna mullitudine. „ 2. [Germani] importatis non importatis non utuntur. utuntur . „ 6. omnia [que] quae po- omnia, quae postulassent. stulassent. „ 7. quod . . . consuetudo quod ccnsuetudo sit. [haec] Sit. „ 20. si tempus [anni] ad bel- si tempus anni ad bellum. lum. „ 21. periculum faceret . . . ipse per. faceret (Poutsma). „ 22. navibus .... onerariis navibus.. onerariis coactis, quot. coactis [contractisque], quot . . . „ 25. ex proximis [primis] . . ex proximis. „ 29. Iongas naves, [quibus . . onerarias naves, quibus . . . cu- curaverat,] quas. ( raverat (Kiehl — Poutsma). „ „et onerarias, quae ... et longas, quae (Kiehl—Poutsma). V Boek. Cap. 2. milium passuum XXX milium passUum XXX a continenti. [transmissum] a continenti. „ 4. [suam gratiam inter suos suam gratiam inter suos minui, minui] „ 11. ex nuntiis [litterisque] . ex nuntiis litterisque. „ 12. [aut aere] aut 'nummo aut nummo aureo. aureo „ 16. [equestris . . . inferebat]. — „ 20. in continentem [Galliam] in continentem. „ 23. [et] prioris commeatus . prioris commeatus. „ 25. [legatis quaestoribusque]. — » 26. una ex parte Hispanis una ex parte Hispanis, altera equitibus emissis . . . Germanis emissis. „ 31. [omnia . . . augeatur]. — „ „ amicissimo [Ambiorige] . amicissimo. „ 34. [erant et virtute et nu- erant et virtute et studio (volgens mero pugnandi pares] no- Heller) pugnandi pares nostri: tam- stri, tametsi cett. etsi cett. „ „ [levitate . . . his noceri — levitate . . iis noceri posse —. posse,] „ 42. et quosdam de exercitu et quos turn de exercitu nostro nactus captivos . . . habebant captivos (KöhW); VIII Cap.43. [demigrandi causa]. — „ 44. [, illum — arbitrantur]. — „ 52. [neque etiam — videbat]. — „ 53. [Gallorum]. — VI Boek. Cap. 8. longum . . . audeant . . -- longum . . . audeant — „ 12. uti videbant uti videbantur (Poutsma). „ 14. [militiae. . immunitatem] militiae . . . immunitatem. „ 37. tempore [et] casu . . . tempore casu. „ 40. [confidunt confidunt. VII Boek. Cap. 3. fama. ea fama (Sydow). „ 14. [a Boia]. — „ 17. [a] flumine a flumine. „ 19. [in civitates] omnia vada omnia vada eius paludis. [ac saltus] eius paludis. „ 20. a me [Vercingetorix] be- a me, Vercingetorix, beneficia. neficia „ 26. quo timore perterriti . . quo facto timore perterriti (Sydow). „ 27. [intra vineas]. — „ 28. obviam [contra") veniretur obviam veniretur. „ 34. [his] rebus rebus. „ 41. horis [noctis] horis. „ 53. ad extremum [oratione] ad extremum. „ 55. [aut adductos inopia ex — provincia expellere]. „ 61. [atque . . . parare] . . atque . . . parare. „ 72. reduxit [, id] hoe consilio reduxit hoe consilio. „ 74. [si ita accidat eius dis- — cessu]. „ 86. [ex] ascensu ascensu., „ 88. [, quo insigni . . . con- , quo insigni . . consuerat.suerat] VIII Boek. Praef. [Galliae]. — Cap. 5. [tentoriorum integendo- — rum gratia]. 9. pro [hac] ratione ... pro ratione. „ 15. [ubi ... per manus]. — „ 20. [cognita calamitate,]. — „ 27. [Rotnanum]. — ^ 40. [Caesar] cum Cum. „ 48. [a ceteres incautius]. — „ 50. [suffragiisque]. — GALLIE ten tijde van CAESAR, naar H.MEUSEL. Uitgave van P. Noordhoff t e Groningen. Schaal 1 6,250,000 Ifom.tnifUn INLEIDING.*) 1. Schets van Caesar's leven tot zijn proconsulaat in Gallië. C Julius Caesar, scherpzinnig staatsman, beroemd veldheer, uitstekend redenaar, voortreffelijk geschiedschrijver en groot geleerde, is een der machtigste genieën, waarvan de geschiedenis melding maakt. Zijn reusachtige geest omvatte elk gebied van wetenschap en alles, wat hij ondernam, droeg den stempel van genialiteit. Aan buitengewone gaven des geestes paarde hij benijdenswaardige eigenschappen des lichaams: geen arbeid, geen inspanning viel hem te zwaar; ervaren in den wapenhandel en het paardrijden, wist hij te strijden als de beste zijner soldaten; de ongeloofelijke snelheid zijner tochten en reizen verwekte de bewondering zijner tijdgenooten en droeg veel tot zijne overwinningen bij. Afgezien van zijne onverzadelijke heerschzucht en het gebruik van weinig eerlijke middelen om haar te bevredigen, onderscheidde hij zich ook door gaven des harten: hij was met edele en humane gevoelens bezield en wist door goedheid en vriendelijkheid aller harten voor zich te winnen; nooit is hij een zijner vrienden ontrouw geworden; hij beminde zijne soldaten, spaarde hun bloed en verlichtte zooveel mogelijk hunnen arbeid. Hij was vergevensgezind jegens zijne vijanden in den burgeroorlog; *) Vgl. de uitgaven van Kraner, Roersch, Hamp enz. Caesar de Bello Qallico. 3e druk. 1 2 INLEIDING. in den Gallischen oorlog daarentegen betoonde hij zich den Romein, meedoogenloos allen verpletterende, die zich te weer stelden. Van hardheid en wreedheid is hij aldaar niet vrij te pleiten. C. Julius Caesar, te Rome geboren 100 v. Chr. in de maand Quintilis, die later te zijner eere Julius genoemd werd, behoorde tot een zeer oude patricische familie. Voor zijn politieke richting was van beslissend gewicht, dat de zuster zijns vaders den overwinnaar der Cimbren C. Marius (f 86 v. Chr.) tot echtgenoot had en dat hij zelf reeds op jeugdigen leeftijd met Cornelia, de dochter van Cinna, den bekenden aanhanger van Marius, in het huwelijk trad. Nadat Suila de macht van den senaat hersteld en den adel de heerschappij weergegeven had, verlangde hij, dat Caesar van zijne echtgenoote scheiden zou, doch deze weigerde hieraan gevolg te geven in weerwil van de bedreigingen des dictators. Hij werd vogelvrij verklaard, van zijne goederen beroofd en dwaalde in het land der Sabijnen rond, totdat hij door den invloed van eenige machtige vrienden genade verwierf. Doch daar hij zich te Rome niet veilig achtte, vertrok hij naar Azië en streed onder den propraetor van Klein-Azië, M. Minucius Thermus. Bij het beleg van Mytilene redde hij een zijner medeburgers het leven en werd met de corona civica vereerd (80 v. Chr.). Twee jaren later nam hij deel aan den oorlog tegen de zeeroovers, onder den proconsul Servilius, toen de dood van Sulla hem deed besluiten naar Rome terug te keeren (78 v. Chr.). De democratische- partij wilde hem medesleepen in de onderneming om de oligarchische regeering omver te werpen; Caesar begreep, dat de tijd daartoe niet gekomen was. Hij weigerde derhalve deel te nemen aan den opstand van Lepidus, die spoedig onderdrukt werd (77 v. Chr«}, en stelde zich tevreden met de aristocratie door zijn redenaarstalent te bestrijden; hij klaagde namelijk den optimaat Cn. Dolabella repetundarum aan en begaf zich vervolgens, wijl hij nog geen politieken invloed verwerven kon, naar Rhodus om de lessen van den beroemden rhetor Molo, die ook Cicero's leermeester geweest is, te volgen. Op deze reis INLEIDING. 3 viel hij bij Miletus in de handen van zeeroovers en moest zich door een hoog losgeld vrijkoopen. Zijn verblijf op Rhodus was evenwel niet van langen duur. De derde Mithradatische oorlog was uitgebroken: besloten hieraan deel te nemen, verzamelde hij, zonder daartoe opdracht te hebben, troepen, waarmede hij de steden van Klein-Azië in bedwang hield. Naar Rome teruggekeerd, waar hij intusschen tot pontifex gekozen was, wist hij door zijne vrijgevigheid de gunst van het volk te winnen, dat hem weldra tet tribunus militum benoemde (73 v. Chr.). Aan den oorlog tegen Spartaeus, die door M. Licinius Crassus en Cn. Pompeius geëindigd werd, heeft hij geen deel genomen. Het ontging hem niet, dat hij, om zich den weg tot de hoogste eereambten en de alleenheerschappij in den staat te banen, zich aan Pompeius, die toen den meesten invloed te Rome had, moest aansluiten. Deze keerde trotscher dan ooit uit Spanje terug (71 v. Chr.), waar hij de partij van Sertorius vernietigd had: tot belooning zijner krijgsbedrijven vroeg hij de eer van den triomf en het consulaat. Beide eischen waren in strijd met de bestaande gewoonte, daar Pompeius niet eens quaestor geweest was. Caesar steunde hem in zijn streven en trachtte den man, die eens zoo ijverig voor Sulla in de weer was geweest, van de optimaten te vervreemden. Van den anderen kant verlangde Crassus, die juist den slavenopstand onderdrukt had, het consulaat; het was Caesar, die eene schikking tusschen hem en Pompeius wist te treffen, en de coalitie tusschen de democratische partij en de twee voornaamste veldheeren was voltooid. Pompeius en Crassus werden consul; als zoodanig (70 v. Chr.) waren zij werkzaam voor de belangen van het volk en herstelden door Caesar's toedoen de macht der tribunen, die door Sulla zeer beperkt was geworden. Caesar wierp zich al meer en meer op als de politieke erfgenaam en de wreker van Marius. Toen zijne tante Julia, de gemalin van den overwinnaar der Cimbren, gestorven was (68 v. Chr.), zag het volk bij de lijkplechtigheid het beeld van Marius verschijnen en hield Caesar op het forum eene lijkrede, waarin de groote man en zijne 4 INLEIDING. beginselen hoog verheven werden. In hetzelfde jaar was hij quaestor in Hispania ulterior. Het volgende jaar (67 v. Chr.) stelde de tribuum A. Gabinius in de volksvergadering voor, om aan één veldheer de zuivering der Middellandsche Zee van de zeeschuimers op te dragen: deze zou voor drie jaren eene onbeperkte macht hebben op de zee en op de kusten tot eene zekere uitgestrektheid, met het recht, eene vloot van 200 schepen uit te rusten en zoovele troepen te werven, als hij noodig zou achten. Niemand werd genoemd, doch het was duidelijk, wie de bedoelde persoon was. Caesar ondersteunde dit voorstel en Pompeius werd buiten den senaat om met dit koninklijk gezag bekleed. Kort daarna (66 v. Chr.) trad een ander tribuun, Gaius Manilius, met een wetsvoorstel op, om te gelijk met het opperbevel in den Mithradatischen oorlog aan Pompeius' macht het bestuur der provincies Bithynië, Pontus en Cilicië toe te voegen. Ook dit voorstel, door Caesar ondersteund, werd aangenomen. Als aedilis in het jaar 65 v. Chr. vervulde hij het volk met verbazing door de pracht en weelde, welke hij bij het geven der spelen ten toon spreidde. Aan het einde zijner aediliteit werd het volk door een ander schouwspel verrast. De beelden van Marius en zijne zegeteekenen uit den oorlog tegen Jugurtha en de Cimbren waren door Sulla van het Capitolium verwijderd: op zekeren dag werden zij op hunne oude plaats teruggevonden. Op deze tijding snelt het volk onder vreugdekreten toe, de veteranen van Marius storten tranen, nu ze hun gewezen veldheer in zijn eer hersteld zien, en allen prijzen Caesar, die zich zijn beroemden oom waardig betoont. Eene nieuwe gelegenheid toonde weldra, hoezeer zijne populariteit vermeerderde. De tribuun Labienus had juist aan het volk het recht van benoeming tot de voornaamste priesterambten teruggegeven, een recht, die door Sulla aan de volksvergadering ontnomen was. Caesar werd tot pontifex maximus gekozen (63 v. Chr.). in weerwil van de pogingen der optimaten, om de verkiezing van een der hunnen door te drijven. , De beschuldigingen zijner politieke tegenstanders, alsof INLEIDING. 5 hij niet vreemd geweest was aan de samenzwering van Catilina (63 v. Chr.), deden hem de gunst van het volk niet verbeuren. Hij werd tot praetor gekozen. Na de bekleeding der praetura urbana (62 v. Chr.) bestuurde Caesar Hispania ulterior als propfpetor. Hij streed met goed gevolg tegen de Lusitaniërs en werd door zijne soldaten tot imperator uitgeroepen. Naar Italfë teruggekeerd en voor Rome gekomen (60 v. Chr.), verlangde hij de eer van den triomf en het consulaat; maar er bestond eene wet, volgens welke de candidaten verplicht waren, persoonlijk naar het eereambt te dingen, zoodat zij in hunne afwezigheid niet gekozen konden worden; van den anderen kant mocht een veldheer, met het imperium bekleed, niet vóór den triomf de stad betreden, wilde hij niet de aanspraak op die eer verliezen. Daar de senaat hem niet van de eerstgenoemde formaliteit ontheffen wilde, zag Caesar van den triomf af en begaf zich in de stad. Nog steeds overtuigd, dat hij slechts in vereeniging met Pompeius zijn doel kon bereiken, sloot hij met dezen en met Crassus een geheim verbond, het zoogenaamde eerste triumviraat. Volgens de bepalingen van dit verbond, hetwelk weldra door het huwelijk van Pompeius met Caesar's dochter bezegeld werd, zou te Rome niets geschieden, wat een der drie machtigen mishaagde. Het eerste gevolg dezer overeenkomst was de verkiezing van Caesar tot consul. Tot collega had hij den onbeduidenden M. Calpurnius Bibulus. In zijn consulaat (59 v. Chr.) deed hij alles, wat het volk behagen kon, waarbij hij zich weinig om den senaat en zijn collega bekommerde: zoo dreef hij de Lex Iulia agraria, die de veteranen van Pompeius en het armere volk met landerijen begiftigde, bij het volk door, nadat zij door den senaat verworpen was. Verder bezorgde hij Pompeius door een volksbesluit de door den senaat geweigerde goedkeuring van al de maatregelen (acta), die hij in Azië na den Mithradatischen oorlog getroffen had. Weldra verscheen de tribuun Vatinius voor het volk met een wetsvoorstel, dat ten doel had, Caesar voor vijf jaar het bestuur van cisalpijnsch Gallië en Illyrië op te 6 INLEIDING. dragen met het opperbevel over de drie legioenen, die zich daar bevonden. De senaat, niet bij machte zich tegen dit besluit te verzetten, voegde op voorstel van Pompeius aan deze macht het bestuur der provincie Gallia Narbonensis toe, uit vr^es, dat men andermaal zijne toevlucht tot het volk zou nemen om te verkrijgen, wat hij zou geweigero. hebben. In Gallië hoopte Caesar de gelegenheid te vinden om zijn financieelen toestand zoo te verbeteren, dat hij van Crassus onafhankelijk werd; daar hoopte hij zijn krijgsroem te vestigen, en die roem, behaald in den strijd met de Galliërs en vooral met de zoo zeer gevreesde Germanen, moest Pompeius in de schaduw stellen. Daar ook zou hij zich een leger kunnen vormen, dat hem geheel toegedaan was en een gedwee werktuig zou worden, om zijne heerschzuchtige plannen te volvoeren. Nadat hij als consul afgetreden was, bleef hij ongeveer drie maanden in de nabijheid van Rome, om zijne wetten te handhaven en de oppositie schrik aan te jagen; vervolgens vertrok hij naar Gallië (58 v. Chr.), waar de Helvetiërs de Romeinsche provincie bedreigden. Maar nauwelijks had hij Italië verlaten, of de aristocratie stak weder het hoofd op; haar invloed vermeerderde van jaar tot jaar, de aanvallen tegen de triumviri, vooral tegen Caesar, werden steeds heftiger en eindelijk verklaarde Lucius Domitius, naar het consulaat dingende, openlijk, dat hij gedurende zijn ambtsjaar den proconsul van Gallië van het tooneel zijner krijgsbedrijven zou doen terugroepen (56 v. Chr.). Op deze tijdingen vereenigde Caesar te Lucca Pompeius, Crassus en zijne voornaamste aanhangers en eene nieuwe overeenkomst werd tusschen de triumviri gesloten. Pompeius en Crassus zouden het volgende jaar consul worden en vervolgens voor een tijdperk van vijf jaar het bestuur der beide Hispaniae en van Syrië verkrijgen. Caesar moest in zijn macht gehandhaafd worden gedurende een nieuw tijdperk van vijf jaar, van 55 tot 49 v. Chr.; hij zou bovendien de bevoegdheid hebben, het aantal zijner legioenen tot tien te vermeerderen en die, welke hij willekeurig gelicht had, zouden hun soldij uit de staatskas ontvangen. Deze bepa- INLEIDING. 7 lingen werden stipt ten uitvoer gebracht; Pompeius en Crassus verkregen het consulaat, gedeeltelijk door toedoen der soldaten, die Caesar gezonden had, om de optimaten vrees aan te jagen, en op voorstel van Trebonius verleende en verlengde het volk het bestuur van genoemde provincies. II. De Galliërs en hunne onderwerping. Sedert het einde van den 2en Punischen oorlog gehoorzaamden de Gallische volken in de vlakte van den Po voor goed aan de Romeinen. Het verlangen, om de verbinding van Italië met Spanje te verzekeren, en de politiek van C. Gracchus brachten de Romeinen er toe, om veroveringen aan gene zijde der Alpen te maken. Rome ontdeed zich eerst van zijne overbevolking door koloniën in Italië te stichten, doch daar Italië een te beperkt gebied geworden was, wilde Gracchus de toepassing van dit stelsel buiten het schiereiland uitstrekken. Met deze gedachte opende M. Fulvius Flaccus, de trouwe aanhanger van C. Gracchus, als consul in 125 v. Chr. den weg tot de verovering van Gallia uiterton Eene reeks van overwinningen (125—121 v. Chr.), door hem en zijne opvolgers op de Salluvii, de Allobroges en de Arverni behaald, had de stichting van eene Romeinsche provincie tusschen de Alpen en de Pyreneeën ten gevolge. Zij bevatte de volken, die tusschen de Alpen en de Rhóne woonden, vervolgens ten westen dezer rivier het land, gelegen tusschen de Pyreneeën, de Garonne en de Cévenne?. Eene Rom. kolonie werd o. a. te Narbo gesticht, die de zetel der regeering werd en haar naam aan de provincie gaf (Gallia Narbonensis). De heerschappij der aristocratie en de inval der Cimbren en Teutonen, daarna de onlusten en oorlogen in Italië, verhinderden later de voortzetting dezer overwinningen. Caesar vertrok naar Gallië met het bepaalde doel, dit land te onderwerpen. Deze verovering moest Rome's 8 • INLEIDING. macht niet alleen uitbreiden en den Romeinen een nieuw vaderland met rijke hulpmiddelen openen, maar hen ook tegen de invallen der Germanen beveiligen, die het Romeinsche rijk reeds éénmaal op den rand van het verderf gebracht en nu weer vasten voet in Gallië verkregen hadden. Gallië was door eene menigte kleine volken bewoond, welke drie hoofdgroepen vormden: tusschen de Pyreneeën en de Garonne de Aquitaniërs, een verzameling van kleinere volken van Iberischen oorsprong; tusschen de Garonne, de Seine en de Marne de Kelten of eigenlijke Galliërs. Onder hen waren machtiger volken, die er in geslaagd waren een soort van hegemonie te vestigen, terwijl andere staatjes zich vrijwillig onder hunne bescherming (clientela) gesteld hadden, doch in plaats dat daardoor de eenheid en eendracht bevorderd werd, vermeerderde slechts tengevolge van naijver en twisten de heerschende verdeeldheid; dikwijls toch zochten de twistende volken hulp in den vreemde. Zoo riepen in den twist tusschen de Arverni en de Sequani aan de eene zijde en de Aedui aan de andere zijde de eersten de Germanen (Ariovistus) ter hulp, terwijl de laatsten zich onder de bescherming der Romeinen stelden. De Belgen eindelijk — als derde hoofdgroep — woonden tusschen de Seine, de Marne en den Rijn. Ofschoon zij uit Germanië overgekomen waren, hadden zij allengs taal en zeden der onderworpen Galliërs aangenomen. Ver van de Romeinsche provincie verwijderd, waren zij ruwer dan hunne zuidelijke naburen, maar ook dapperder en door een inniger band verbonden. Verder waren zij in de ure des gevaars meer eensgezind; vandaar dat Caesar bij hen den grootsten tegenstand vond. Wat het bestuur der staatjes in Gallië betreft, zoo vinden wij aan hefc hoofd der verschillende gouwen deels vorsten, deels heerschte er de adel met zijn gevolg, o. a. ten tijde van Caesar bij de Arverni, de Sequani en de Helvetii. Een burgerstand werd er niet gevonden: het volk behoorde in lijfeigendom aan den adel. Machtig was de kaste der priesters, de Druiden, die groote voorrechten bezaten en dikwijls in vijandschap tot den adel stonden. INLEIDING. 9 Gallië was niet alleen verdeeld in eene menigte afzonderlijke staatjes, in iederen staat*streden bovendien partijen met groote heftigheid om de heerschappij. Caesar wist van deze verdeeldheid behendig partij te trekken. Indien evenwel deze verdeeldheid de verovering van Gallië vergemakkelijkte, van den anderen kant droeg zij tot verlenging van den oorlog bij. Geen overwinning was werkelijk beslissend, na de onderwerping van het ééne volk moest een ander bestreden worden en de volken, die onderworpen schenen te zijn, stonden dikwijls een weinig latex met nieuwe kracht op. In het zevende jaar van den oorlog gelukte het den genialen Vercingetorix, deze tweedracht tot zwijgen te brengen en nagenoeg geheel Gallië tegen den gemeenschappelijken vijand op te zetten en te vereenigen. Zijn tactiek om geen beslissenden slag te wagen, maar de Romeinen van alle kanten te bestoken en door herhaalde aanvallen te vermoeien, hen uit te hongeren en te dwingen het land te verlaten, zou Caesar in het grootste gevaar gebracht hebben, indien deze er niet in geslaagd was; de Gallische strijdmacht in Alesia op te sluiten en te dwingen, onder de muren van dit oppidum den beslissenden slag, dien hij zoo lang en zoo zeer verlangd had, aan te nemen. Caesar bleef overwinnaar en sedert was de verovering van Gallië voltooid: de kleine oorlogen, die hij nog tegen de Bellovaci, de Andes en de Cadurci te voeren had, waren van weinig gewicht. Van dat oogenblik af dacht hij aan de inwendige inrichting der nieuwe provincie: hij eerbiedigde den godsdienst der Galliërs en, zooveel het ging, de nationale en politieke instellingen, hij trachtte hun de onderwerping zoo dragelijk mogelijk te maken en wist hunne gunst te verwerven, zoodat hij na Vercingetorix' onderwerping geen opstand meer te dempen had. 10 INLEIDING. III. D.e gedenkschriften van Caesar. Caesar heeft zelf de zeven eerste jaren (58—52 v. Chr.) van zijne veroveringstochten in de eerste zeven boeken zijner commentarii de bello Gallico verhaald, terwijl zijn vriend Aülus Hirtius de gebeurtenissen der béide laatste jaren (51 en 50) in het achtste boek beschreven heeft. Caesar schreef zijn werk waarschijnlijk in den winter van het jaar 52—51, dus vlak voor het uitbreken van den burgeroorlog, dien hij onvermijdelijk achtte: hij was zich wel bewust, dat hij het Keltisch Gallië zonder volmacht van den senaat veroverd had, en zijne politieke tegenstanders verspreidden tegen hem de hatelijkste beschuldigingen van willekeur, hebzucht en wreedheid. Deels derhalve om zijne handelwijze te rechtvaardigen, deels ook om de gunst van het volk door de herinnering aan zijne schitterende krijgsbedrijven zoo niet te herwinnen dan te behouden, schreef hij zijne gedenkschriften over den Gallischen oorlog. Hij toont aan, dat al deze oorlogen onvermijdelijk, noodzakelijk voor de veiligheid en de eer van het Romeinsche volk waren, dat hij geenszins noodeloos wreed geweest is, daar de Galliërs zeiven zijne zachtmoedigheid prijzen, dat hij voor Rome een onmetelijk rijk veroverd en gewonnen heeft, het eerst over den Rijn getrokken is, Gallië van de onderdrukking der Germanen verlost, dezen barbaren zulk een schrik aangejaagd heeft, dat Italië geen Cimbrischen inval meer behoeft te vreezen. Dit was de verdediging, die Caesar tegenover de beschuldigingen zijner vijanden wilde stellen, maar zij moest uit zijne handelingen blijken; bloote feiten moesten voor den beleedigden proconsul spreken, geen woord van verontschuldiging kwam hem noodzakelijk voor, de zuivere waarheid moest hem de vrijspraak bezorgen. Dit apologetisch karakter van het boek heeft Caesar's waarheidsliefde in twijfel doen trekken. Heeft de schrijver niet de feiten te zijnen behoeve verdraaid? Deze vraag is moeilijk, zoo niet onmogelijk te beantwoorden, daar wij geen anderen schrijver van voldoend gezag bezitten, om Caesar's berichten te controleeren. Doch elke bladzijde der INLEIDING. 11 Commentarii draagt den stempel van openhartigheid en oprechtheid en in het algemeen mag men aannemen, dat wij in het bezit der waarheid zijn; maar indien Caesar geloofwaardig is wat het verhaal der gebeurtenissen betreft, anders is het gesteld met de beoordeeling der feiten, met de behandeling van overwonnen volken, met de oorzaken der oorlogen, die hij ondernomen heeft, met de wijze, waarop hij zich in de Gallische aangelegenheden wist te mengen: alles stelt hij voor zich in het gunstigste daglicht, alles groepeert hij zoo, dat het recht steeds aan zijne zijde is. De titel, dien Caesar aan zijn boek gegeven heeft, is die van Commentarii, waarmede de Romeinen het verhaal van gebeurtenissen aanduidden, die de schrijver zelf verricht had of waarvan hij althans de hoofdpersoon was. Allen, zoowel tijdgenooten als lateren, prijzen eenstemmig de voortreffelijkheid van den stijl: de taal is zuiver, keurig, bevallig, onopgesmukt; alles, wat naar gemaaktheid en overlading zweemt, is zorgvuldig vermeden; duidelijkheid en helderheid is het hoofdstreven, waaraan dikwijls zelfs de sierlijkheid opgeofferd wordt. Doch deze eenvoud ontaardt nooit in dorheid en droogheid; daar ademt den lezer een levendige en frissche geest toe, die hem aantrekt en boeit. Voeg daarbij juistheid en kracht van uitdrukking en wat Cicero noemt: illustris breviias. Hirtius' taal is in het algemeen even zuiver als die van Caesar, doch zijn stijl, die niet van eentonigheid vrij te pleiten is, kan niet even voortreffelijk genoemd worden. IV. Het Romeinsche krijgswezen ten tijde van Caesar. Het Romeinsche leger (exercitus) ten tijde van Caesar bevatte behalve de impedimenta: 1° legioenen, 2° hulpItroepen, 3° ruiterij, 4° oorlogswerktuigen en 5° een generalen staf. 1°. De legioenen bestonden uitsluitend üit Romeinsche burgers, (waartoe sedert het bellum sociale ook de vroegere 12 INLEIDING. soeii behoorden) zwaar gewapende soldaten (milites gravis armaturae, legionarü) en wel sedert Marius meest uit vrijwilligers, die van den krijgsdienst eene broodwinning maakten. Toen boden de armeren (capite censf) bij voorkeur hunne diensten aan en onttrokken zich de rijken of gegoeden gaarne aan den krijgsdienst: vooral toen in 90 en 89 v. Chr. alle inwoners van Italië het burgerrecht verkregen hadden, was er geen gebrek aan legioensoldaten. Men verplichtte zich door een eed (sacramentum) tot een dienst van 20 jaar. Soldij heette stipendium, vandaar stipendia meren, d. i. dienen. De uitgedienden werden emeriti genoemd. De legioenen werden naar hun nummer genoemd, b.v. legio decima, bovendien werden zij aangeduid naar de dienstjaren: legiones veteranae, proxime conscriptae, legiones tironum. Vóór Marius werden in het legioen drie soorten van soldaten gevonden, die in uitrusting verschilden, nl. de hastati, de principes en de triarii of pilani; bovendien waren er lichtgewapenden (velites). Aan dit onderscheid werd nu ook een einde gemaakt, zoodat het legioen slechts uit één soort van soldaten bestond, die allen in rang gelijk en op dezelfde wijze gewapend waren. De namen hastati, principes en triarii of pilani werden evenwel behouden om den rang der centurionen en wellicht dien der manipels in de verschillende cohorten aan te duiden, zoodat triarii met den len, principes met den 2en, hastati met den 3en manipel synoniem schijnen te zijn en de titel der centutionen, bv. primus hastatus, princeps secundus, primus pilus, nog aan het oude gebruik herinnerde. Het is niet met juistheid bekend, hoe sterk het legioen ten tijde van Caesar was. Een voltallig legioen schijnt uit 6000 man bestaan te hebben, maar dit getal werd zelden bereikt of ten minste zelden gehandhaafd, daar de oorlog en andere oorzaken het snel verminderden. Gemiddeld kunnen wij het op 4000 man stellen. Het legioen (regiment, legio) was verdeeld in 10 cohortes (batajjon), de cohorte in 3 manipuli (compagnie) en de manipulus in 2 centuriae, gewoonlijk ordines genoemd. Een legioen is derhalve = 10 cohorten = 30 manipeis = 60 centuriën en INLEIDING. 13 een cohors telde dus ongeveer 400 man, een manipulus 133 man. Tot de ondergeschikte officieren van het legioen behooren de tribuni militum (luitenanten) ten getale van zes, meestal tot den ridderstand behoorend, en de centuriones (onderofficieren). De centuriones worden door den veldheer benoemd en behooren tot den lageren stand. Hun aantal was gelijk aan dat der centuriën, d. i. 60 in één legioen, terwijl hun rang verschilt, naar gelang zij in de eerste of laatste cohorten van een legioen stonden (centuriones superioris ordinis of korter superiores ordines en inferiores ordines). De eerste centurio der eerste cohorte of naar vroegere aanwijzing de eerste centurio van den eersten manipel der triarii (= primus pilus) heette zelf primipilus of primus pilus). Hem nu, die van de 6 centurionen in iedere cohorte de eerste in rang was (prior pilus), was het bevel over de geheele cohorte opgedragen. Doordat aldus de 10 pili priores boven de overige centurionen gesteld waren, vormden zij eene afzonderlijke hoogere klasse in de militaire hiërarchie: dat zijn de zoo dikwijls genoemde primi ordines (centuriones primorum ordinum = centuriarum). Volgens anderen zijn de primi ordines de zes centurionen der eerste cohorte. Zij woonden den krijgsraad (consilium) bij met de tribuni en de legati. Als onderscheidingsteeken van hun ambt droegen de centurionen een stok, den centuriostok (vitis), waarmede zij de soldaten tuchtigden. De tribuni militum voerden vroeger om de beurt het legioen aan, ieder gedurende twee maanden. Caesar ontnam hun dit bevel, dat hij een iegatus (onderbevelhebber) schonk en wees hun een meer administratieven werkkring aan (ordonnansofficieren) of droeg hun het bevel op over eene legerafdeeling, te klein om door een Iegatus aangevoerd te worden. Al de soldaten van het legioen waren, zooals reeds gezegd is, op dezelfde wijze uitgerust en gewapend: zij droegen op een wollen tunica een borstharnas, lorica, uit' leder of metaal of leder met opgelegde metalen platen, 14 INLEIDING. verder een sagum, mantel, die met een fibula, gesp, op den rechterschouder samengehouden werd, laarzen, caligae, galea of cassis, metalen helm met een crista, helmbos, versierd; op marsch hing hij over den schouder op de borst. De galea van den voetknecht schijnt lichter dan de cassis van den ruiter geweest te zijn. Het voornaamste verdedigingswapen was het scutum, een groot, vierkant, gewelfd schild, ongeveer % M. breed, 1 tot 1,25 M. hoog, van hout, met leer overtrokken, boven en onder met een metalen rand; in het midden verhief zich een ijzeren knop (umbo). Op marsch werd het in een foedraal (tegimentum) gedragen. Of ocreae (scheenbeenplaten) nog ten tijde van Caesar gedragen werden, is niet met zekerheid te zeggen. De wapenen tot den aanval (tela) van den legioensoldaat waren het pilum en het zwaard (gladius). Het pilum was een zware werpspies, ongeveer 1,70— 2 M. lang; de ijzeren punt (0,60 tot 1 M. lang) was diep in de ronde of vierkante houten schacht ingeschoven; alleen het bovenste gedeelte was hard, zoodat het onderste gedeelte gemakkelijk krom boog. Zoo kon het pilum, wanneer het in 'tschild gedrongen was, slechts met moeite uitgetrokken worden en kon de vijand het niet terugwerpen Het zwaard der soldaten was het zoogenaamde Spaansche, meer tot stooten dan tot houwen dienend, recht, kort, breed en tweesnijdend, met scherpe punt voorzien. Men droeg het aan de rechterzijde in eene scheede (vagina), aan een over den schouder loopenden riem (balteus) of aan een gordel (cingulum) gehecht; aan de linkerzijde, die overigens tot hanteering van het schild vrij moest blijven, stak soms een kort mes (pugio). Tot de uitrusting van den soldaat behoorden nog de noodige werktuigen voor de versterking der legerplaats: palen voor de verschansingen, zagen, spaden, bijlen enz., vervolgens de werktuigen, die bij het fourageeren gebruikt werden, als sikkels, eindelijk keukengereedschappen en proviand minstens voor drie dagen, soms voor veel langeren tijd. Al deze bagage (sarcinae), 60 Rom. pond = 20 KG. zwaar, werd geregeld door den soldaat op marsch INLEIDING. 15 gedragen, zoodat hij terecht impeditus genoemd werd: zij werd in pakketten op een plankje vastgebonden, dat aan een gaffelvormigen staak bevestigd was (mulus Marianus). Sedert Marius was het vaandel van het legioen {signum legionis) een zilveren arend, met uitgeslagen vleugels, op een houten staak geplaatst en soms een bliksemschicht in de klauwen houdend. Het werd gedragen door een aquilifer en was aan de hoede van den primipilus toevertrouwd. De veldteekenen der manipuli heetten signa. De cohorten schijnen geen bijzonder vaandel gehad te hebben. Een vexillum (vaandel) dient voor de turmae der ruiterij of voor afzonderlijke af deelingen voetvolk, tot een bijzonder doel uitgerust en bestemd. De zware bagage (impedimenta) van het legioen — tenten, levensmiddelen, schutgevaarten, handmolens enz. — werd door lastdieren (iumenta), paarden en muilezels en op wagens vervoerd; zij werd verzorgd door calones, trosknechten. De marketenters (lixae) verkochten aan de soldaten waren en levensmiddelen in tenten buiten de legerplaats. 2°. De hulptroepen (auxilia, ook alarii geheeten, omdat zij oorspronkelijk op de vleugels (alae) der legioenen stonden) bevatten vooreerst lichtgewapenden, milites levis armaturae, in het buitenland geworven, zooals Numidiërs, Cretensische boogschutters (sagittarii), Balearische slingeraars (funditores), die steenen (lapides missiles) of looden kogels (glandes) wierpen; vervolgens troepen, die in de provinciën zeiven gelicht en dikwijls evenals de Rom. legioenen en cohorten verdeeld waren; zij stonden onder het bevel van praefecti, Romeinen of inheemsche vorsten. Zij waren weinig in tel en dienden tot bezetting enz. Zij vormden bij Caesar een van de legioenen gescheiden contingent van 10.000—20.000 man. 3°. Ook de ruiterij van Caesar bestond uitsluitend uit hulptroepen, Spanjaarden, Galliërs, Germanen : zij was verdeeld in alae (regiment van 200 tot 300 man) onder het bevel van een praefectus equitum, die den legioenen toegedeeld waren; de alae vormden turmae (eskadron), 16 INLEIDING. deze weer decuriae onder het bevel van een decurio. Was de geheele ruiterij vereenigd, dan was een Romein bevelhebber, die, evenals de overste der alae, praefectus equitum heette. Naast deze vaste ruiterij der legioenen beschikte Caesar nog over ongeveer 4000—5000 ruiters, die hem door de Gallische volksstammen geleverd waren; zij vormden een zelfstandig, van de legioenen gescheiden corps onder het bevel van inheemsche bevelhebbers en werden na iederen veldtocht uit den dienst ontslagen en naar huis gezonden. De ruiters waren gewapend met het zwaard en de lichte werpspies (tragula), die aan de schacht met een riem (ammentum) voorzien was; hiermede slingerde men de lans, ten einde de kracht van den worp te verhoogen. 4°. Aan onze artillerie beantwoordden in de legers der Romeinen de tormenta (van torquere), het werpgeschut. Zij hadden den vorm van groote bogen. Men onderscheidt ze in catapultae of scorpiones, die in horizontale richting groote pijlen schoten en steenen wierpen, en ballistae, die steenen en balken in een boogvormige richting slingerden. De inrichting er van is niet met nauwkeurigheid bekend. De technici, handwerkslieden (fabri) stonden onder een praefectus fabrum. Zij zijn belast met het bouwen van bruggen, het opslaan der winterkwartieren (hiberna), het maken der belegerings- en verdedigingswerktuigen, het herstellen en vervaardigen der wapenen enz. Men verdeelt ze in fabri ferrarii of smeden en fabri tignarii, timmerlieden. Caesar had echter geen afzonderlijke arbeidstroepen , daar de legioensoldaten al het voorkomende werk verrichtten; niettemin behield hij den praefectus fabrum. 5°. De generale staf: naast den veldheer (dux), die na eene belangrijke overwinning door de soldaten tot imperator uitgeroepen werd, vinden wij vooreerst de legati, onderbevelhebbers, door den Senaat op voorstel van den veldheer benoemd. Caesar had er 10. Zij voerden het bevel over afdeelingen van het leger op het slagveld of hadden soms bij afwezigheid van den veldheer het opperbevel en een zelfstandig commando met den titel Iegatus pro praetore (Labienus). Daarop volgt de quaestor, door INLEIDING. 17 het volk benoemd: hij was de intendant van het leger, had het beheer der financiën, der leveringen, der verpleging, betaalde de soldij uit, regelde den verkoop van den buit enz. Soms wordt hij met een militair bevel belast. Genoemde officieren behoorden tot den staf van den veldheer. Deze was verder omringd door aanzienlijke jongelingen, die als vrienden (contubernaies of comités praetoris) onder hem hun eersten krijgsdienst vervullen wilden (cohors praetoria, lijfwacht); vervolgens stonden lictores (12 met pijlbundels, fasces), praecones, herauten, interpretes, tolken, speculatores, steeds ten dienste van den veldheer. De speculatores moeten niet verwisseld worden met de exploratores, een af deeling van het leger, die op verkenning uitging en het land doorkruiste. Tot de cohors praetoria behooren ook de evocati, soldaten, die na vervulden dienstplicht zich weder lieten inlijven: zij vormden eene keurbende en waren van alle karwei vrijgesteld (immunes), stonden in rang en soldij gelijk met de centurionen en hadden op marsch een paard ter beschikking. Deze veteranen stonden onder een praefectus (praefectus evocatorum). Tactiek van het Romeinsche leger. Een leger kan zich op het slagveld, op marsch of in de legerplaats bevinden. 1°. Het leger in den slag. Vóór Marius was het leger in manipels, daarna in cohorten opgesteld. De 3 manipels der cohorte worden naast elkander geplaatst en maken een geheel uit, waarschijnlijk 10 man diep en bij een legioen van 4000 man met 40 man in het front. De 10 cohorten van het legioen worden gewoonlijk in 3 slagliniën (acies triplex) opgesteld; de vier eerste vormen de le, de drie volgende de 2e, de drie overige de 3e linie. Tusschen de cohorten van een zelfde linie zijn openingen, minstens zoo breed als het front der cohorte; de cohorten der 2e linie Caesar de Bello Gallico. 3e druk. 2 18 INLEIDING. zijn tegen de tusschenruimten der le linie geplaatst, de 3e linie heeft hare hoekcohorten achter de hoekcohorten der eerste linie, terwijl hare middencohorte achter de middelste der 2e linie staat. 1* 2 3 4 I I "w™ | I w I | tfto \prima acies 5 6 7 I w I l t°° I l w I secunda acies, 8 9 10 I ^oo I I hoo I | to" |tertia acies Naar men vermoedt, was de afstand tusschen de beide eerste liniën geringer dan die tusschen de 2e en 3e linie. De beide eerste bleven namelijk slechts zóó lang van elkander gescheiden, totdat de lichtgewapenden, die het gevecht geopend hadden, zich tusschen de cohorten teruggetrokken hadden; in het gevecht zelf vormden zij slechts ééne frontlinie. 1 5 2 6 3 7 4 I I 1 I I I I 1 8 9 10 i i nzn i—i acies triplex in het gevecht. De soldaten in iedere cohorte stonden in rij en gelid op behoorlijken afstand, ongeveer drie voet van elkander, de ruimte van den man meegerekend, zoodat zij zwaard en schild gemakkelijk hanteeren en het pilum onbelemmerd slingeren konden; daarom stonden ook de gelederen op ongeveer 6 voet afstands van elkander, den man weder meegeteld, en wel zoo, dat het tweede gelid het voorste gemakkelijk kon aflossen. Dit doel bereikte men door de soldaten in quincuncem op te stellen. De derde linie is eigenlijke geene slaglinie. Het is eene reserve, die zich ter beschikking van den veldheer houdt (subsidium). Zij moet dienen om de aanvallen in de flank INLEIDING. 19 te beletten, wanneer de ruiterij te zwak is, verder om tegen een nieuwen vijand gekeerd te worden, die het leger in den rug aanvalt, zooals in den slag der Helvetiërs(1.25.7). Aan het gevecht nemen zij eerst deel, wanneer de twee eerste liniën na een langdurig gevecht zoo uitgeput zijn, dat zij de» strijd-.niet meer kunnen voortzetten. Het gevecht wordt gewoonlijk geopend door de lichtgewapenden (eminus pugnarè), waarop de twee eerste liniën in rij en gelid (ordines servare) oprukken, om de pila te werpen. Waren de vijandelijke gelederen door de pila gedund, dan volgde de strijd van man tegen man met het zwaard (comminus pugnaré). Somtijds, wanneer de veldheer geen reserve meent noodig te hebben en een breeder front verlangt, rangschikt hij de legioenen in twee slagliniën, ieder van 5 cohorten (duplici acie), zooals Crassus deed in den slag tegen de Aquitaniërs (III. 24. 1). De ruiterij dient vooral om de aanvallen in de flank te verhoeden, om zelf dergelijke aanvallen op den vijand te doen en om na den slag de verslagenen te vervolgen. Gewoonlijk wordt zij in twee afdeelingen op de vleugels der legioenen geplaatst. Wanneer de Romeinen een plotselingen aanval van een overmachtigen vijand te doorstaan hebben, vormen zij een gesloten en gevuld vierkant (orbem facere, in orbem consistere), mat alle kanten front makend. 2°. Het leger op marsch. Wanneer het leger zich op marsch moest begeven, werden op het eerste signaal de tenten afgebroken (vasa conclamare of colligere), op het tweede de lastdieren en wagens beladen, op het derde zette het leger zich in beweging Bij het leger op marsch moet men onderscheiden de voorhoede (primum agmen), het gros van het leger (exercitus, agmen legionum) en de achterhoede (agmen novissimum). Wanneer men tegen den vijand oprukt, bestaat de voorhoede uit de ruiterij, de lichtgewapenden en cohorten zonder bagage. Zij moeten het gevecht beginnen en den vijand tegenhouden, totdat het gros van het leger zich heeft kunnen opstellen en het slagveld bereiken. Wanneer de Romeinen door een bevriend land trekken 20 INLEIDING. en geen aanval te vreezen hebben, marcheert-het gros van het leger zóó, dat ieder legioen door zijne bagage gevolgd wordt; de afstand, die aldus de legioenen scheidt, maakt hen ongeschikt om slag te leveren (legiones impeditae). In een vijandelijk land daarentegen gaat het grootste gedeelte der legioenen, ongeveer 2/3, voorop, dan komt de bagage en eindelijk de rest der troepen (novissimum agmen), de achterhoede uitmakende (legiones expeditae). Is men in de nabijheid van den vijand, dan trekt men in slagorde op (acie instructa). De soldaten hebben $H|it sarcinae afgelegd, hunne wapenen in gereedheid gebracht (expedire arma) en kunnen onmiddellijk het gevecht beginnen. Soms, wanneer het terrein het toelaat, marcheert het leger agmine quadrato, d. i. in een carré met de bagage in het midden, hetzij het geheele leger een vierkant — niet te letterlijk op te vatten — vormt, hetzij elk legioen afzonderlijk in dien vorm optrekt. 3°. Kampeering van het leger. De Romeinsche legerplaats , omringd door een wal en eene gracht, is een langwerpig vierkant. In de pars postica, het achterste gedeelte, bevindt zich het hoofdkwartier, de veldheerstent (praetorium), het quaestorium, het kwartier van den quaestor, de tenten der hoofdofficieren en die der cohors praetoria. Bij het praetorium is eene vrije plaats (forum), waar de veldheer, staande op het tribunal of suggestm, eene aarden verhevenheid, door graszoden bevestigd, de soldaten toespreekt. Een 100 voet breede weg (via principalis), waarop een altaar (ara) staat, scheidt deze pars postica van het overige der legerplaats en voert tot de beide zijpoorten, de porta principalis dextra en de porta principalis sinistra; van het middelpunt dezer straat loopt loodrecht naar de voorpoort (porta praetoria) een andere 50 voet breede weg (via decumana, via praetoria), die derhalve het voorste gedeelte der legerplaats in twee gelijke deelen ter rechter en ter linker zijde verdeelt, terwijl straten van gelijke breedte, parallel loopende met laatst genoemden weg, de rijen (strigaé) tenten van elkander scheiden; deze rijen worden juist in het midden door eerr dwarsstraat van 50 voet (via quintana) doorsneden. Naar de achterpoorf INLEIDING. 21 (porta decumana) voert slechts een korte straat, de voortzetting der via decumana, welke aan het praetorium onderbroken wordt. De ruimte der legerplaats was onder de soldaten waarschijnlijk zoo verdeeld, dat de legionarii in het voorste gedeelte hunne tent hadden, terwijl de pars postica vlak bij de porta decumana den hulptroepen (auxilia) d. i. den lichtgewapenden en der ruiterij, toegewezen was. Een 200 voet breede weg (intervallum) loopt aan de binnenzijde tusschen de tenten en den wal om de geheele legerplaats; daar stelt het leger zich tot den marsch op, daar bevinden zich de impedimenta, het vee, de buit; tevens beschermt deze' breede tusschenruimte de legerplaats tegen de brandende stoffen en de werptuigen der vijanden. De tenten (tentoria, tabernacula) van de castra aestiva (zomerlegerplaats) bestonden gewoonlijk uit leder (sub pellibus esse); 22 INLEIDING. in de winterkwartieren (castra hiberna) werden hutten gebouwd, die met huiden en stroo gedekt waren. De verschansingen der legerplaats bestaan uit eene gracht (fossa, ongev. 3 M. breed en 2 M. diep) en een aarden wal (agger, ongev. 4 M. hoog), met graszoden (caespites) en takkenbossen bedekt en door een palissadenwand (valli, schanspalen ter verdediging) bevestigd. Valium beteekent ook den geheelen versterkten wal. Op den wal bevindt zich zeer dikwijls eene borstwering ter bescherming der soldaten, lorica genoemd, bestaande uit gevlochten schermen; dikwijls is zij verhoogd door pinnae, tinnen, die het geheele lichaam tegen de vijandelijke werptuigen beschutten. Ook kunnen tormenta op den wal geplaatst worden. Gewoonlijk hield voor iedere poort een cohort de wacht, excubiae; bij nacht, vigiliae. De nachtposten werden om de drie uren (vigilia) afgelost, vandaar de gewoonte, om den nacht in vier vigiliae, nachtwaken, te verdeden; de tertia vigilia begon met middernacht. Bij voorkeur sloegen de Romeinen hunne legerplaats op een zacht glooienden heuvel op, waar het niet aan hout, water, fourage ontbrak. Liep de marsch ten einde, dan werden lieden vooruitgezonden om een geschikte plaats voor de castra uit te kiezen. Zij duidden met een wit vlaggetje het middelpunt van een vrije plaats (praetorium) aan, waar de tent van den veldheer opgericht moest worden, en eveneens paalden zij met gekleurde vlaggetjes en met lansen de overige ruimte af, opdat iedere af deeling onmiddellijk haar plaats kon vinden (castra metari) Waren de legioenen binnengerukt en hadden zij op de bepaalde plaatsen hun bagage en hunne wapenen afgelegd, dan togen de soldaten terstond aan het werk om de legerplaats te versterken. Belegering. De Romeinen trachtten eene versterkte plaats in hunne macht te krijgen door de obsidio, obsessio, blokkade, of door onmiddellijke bestorming, oppugnatio repentina, expugnatio of door het geregeld beleg, oppugnatio. INLEIDING. 23 Men nam zijne toevlucht tot de blokkade, wanneer eene plaats goed versterkt, maar onvoldoende van levensmiddelen voorzien was. Men omgaf ze met eene dubbele circumvallatio: de binnenste wal en gracht dienden tot bescherming tegen de uitvallen der belegerden, de buitenste tegen pogingen tot ontzet. Op bepaalde afstanden werden casteila, schansen aangelegd. De oppugnatio repentina geschiedde op de volgende wijze: boogschutters'en slingeraars begonnen met den wal van verdedigers te ontblooten; was dit resultaat voldoende bereikt, dan rukten de legioenen aan en wel op verschillende punten, om de aandacht des. vijands te verdeelen. De grachten werden met crates (takkenbossen, teenen horden) en aarde gevuld, ladders tegen den muur geplaatst en de soldaten stormden aan, van voren en van boven door hunne schilden bedekt (testudo), om hetzij de poorten te forceeren, hetzij de muren te beklimmen. Bij het geregeld beleg was, nadat de plaats was ingesloten , het hoofdwerk de agger, de dam, die, uit hout, aarde en steenen opgericht, ter breedte van ongeveer 60 voet, zacht oploopend, tot aan den stadsmuur aangelegd werd. Soms bestond hij grootendeels uit houtwerk, een stevig steigerwerk van palen en balken, dat in brand gestoken kon worden; gewoonlijk bereikte hij de hoogte van den stadsmuur. Zoolang men op aanzienlijken afstand van de belegerde plaats bleef, waren eenvoudige beschuttingen voldoende ter bescherming der soldaten: de plutei, schermen uit hout of gevlochten teenwerk vervaardigd en van 3 rollen voorzien, de vineae, schutdaken op rollen (vineas ageré), die aan elkander gevoegd werden en aldus een gang vormden. Hoe meer men echter de stad naderde, des te meer moest voor .beschutting gezorgd worden. Een reusachtige toren (turris ambulatoria of mobilis), van hout vervaardigd, werd op den dam opgericht: in zijne verschillende verdiepingen (tabulata) kon hij soldaten, zwaar geschut (tormenta) en den stormram bergen, terwijl boven een valbrug aangebracht was, die op den stadsmuur neergelaten moest worden. Hij werd op raderen voortgerold. Aan beide zijden stonden schutdaken (testudo of musculus), den vineae 24 INLEIDING. gelijk, maar veel steviger gebouwd, waaronder de soldaten arbeidden. Zoo naderde het wandelend gevaarte langzaam de stad. De aanvallers gebruikten muurboren (terebrae), benevens muursikkels (fakes murales) om de steenen van den muur af te halen; doch veel geweldiger werkte de stormram (aries), een zware houten balk met ramskop, die, aan touwen in een vinea (= testudo arietaria) of onder in een turris hangende, achteruitgetrokken en vervolgens losgelaten werd. Hielp dit middel niet om eene bres te openen, dan groef men mijnen (cuniculi) tot onder de muren, om deze te doen instorten, of onder de muren door, om door deze gangen des nachts de stad binnen te dringen. Natuurlijk deden bij dit beleg de catapultae en ballistae dienst.'. De belegerden verdedigden zich door steenen en balken met zwaar geschut te werpen, door de bestormers met ijzeren vorken en haken naar beneden te storten, door stroomen kokend water, kokende olie, brandend pek, gloeiend zand, steenblokken en dergelijke op de hoofden der belegeraars te werpen, door den dam met toren en schutdaken in brand te steken, door tegenmijnen te graven, door den stormram in strikken op te vangen en onschadelijk te maken, door torens op den muur te plaatsen en de aanvallen uit den vijandelijken toren tegen te gaan enz. De triomf. Na een beslissende overwinning verkreeg de opperbevelhebber den titel „Imperator" en de senaat schreef een dankfeest (supplicatio) uit. Keerde het leger terug, dan bleef het voor de stad liggen, totdat de senaat den dag voor den triomf bepaalde: vóór dien tijd mochten de veldheer -en de soldaten de stad niet-binnentreden. Op den bepaalden dag trokken zij door de porta triumphalis de stad binnen, om zich over de via sacra naar het forum en zoo naar den tempel van Iupiter Capitolinus te begeven. Voorop gingen de magistraten en senatoren, dan kwamen INLEIDING. 25 de muzikanten, tuöicines, de behaalde buit, goud en zilver, standbeelden en andere kunstwerken, groote borden, waarop de veldslagen, de veroverde steden en landen enz. voorgesteld of vermeld stonden, verder de offerdieren en de gevangenen, die den dood gewijd waren. Dan volgden de lictoren des veldheers en onmiddelijk achter hen de triumpfiator zelf, in de toga picta en de tunica palmata gedost, staande op zijn currus triumphalis, dien vier witte paarden voorttrokken. In de hand hield hij een ivoren staf met een adelaar er boven op, een lauwerkroon versierde zijn hoofd, terwijl een slaaf een gouden kroon boven zijn hoofd hield, hem herhaaldelijk de vermaning toeroepende: respice post te, hominem te memento. Achter den veldheer kwamen zijne hoofdofficieren, terwijl zijn geheele leger den trein sloot. De soldaten hadden zich ook met lauwerkransen getooid en zongen zegeliederen, maar ook dikwijls spotliederen op den veldheer, terwijl tusschen dit alles gedurig de kreet der toeschouwers weergalmde: „io triumphe". Op het forum gekomen werden de gevangenen naar den kerker gevoerd en de voornaamsten hunner gedood. Intusschen verrichtte de veldheer op het Capitaal een plechtig offer en de gehëele plechtigheid eindigde met een feestmaal voor de magistraten en de senatoren. INHOUD DER AFZONDERLIJKE BOEKEN VAN HET BELLUM GALLICUM. I Boek (58 v. Chr.). A. Inleiding (C. 1). B. Landverhuizing der Helvetiërs; hunne nederlaag (C. 2—29). C. Caesar overwint de Germanen onder Ariovistus (C. 30—54). II Boek (57 v. Chr.). A. Oorlog met de Belgen (C. 1—33). B. Onderwerping van andere volken (C. 34). C. Einde van den veldtocht (C. 35). III Boek (56 v. Chr.). A. Galba strijdt met eenige volken in de Alpen (C. 1—6). B. De overwinning op de zeestaten (Veneters en Venellers) (C. 7—19). C. De legaat Crassus onderwerpt Aquitanië (C. 20—27). D. Caesar's tocht tegen de Moriners er! Menapiërs (C. 28—29). INHOUD. 27 IV Boek (55 v. Chr.). A. De Usipeten en Tenkteren worden vernietigd (C. 1—15). B. Caesar trekt voor de eerste maal over den Rijn (C. 16—19). C. Caesar's eerste tocht naar Brittannië (C. 20—36). D. Tweede tocht tegen de Moriners en Menapiërs (C. 37-38). V Boek (54 v. Chr.). A. De tweede tocht naar Brittannië (C. 1—23). B. Ambiorix vernietigt 15 Rom. cohorten (C. 24—37). C. Cicero, door Ambiorix in het nauw gebracht, wordt door Caesar ontzet (C. 38—52). D. Andere opstanden: de Treverer Indutiomarus sneuvelt (C. 53—58). VI Boek (53 v. Chr.). A. Overwinning op verschillende stammen, vooral op de • Menapiërs en de Treverers (C. 1—8). B. Tweede tocht over den Rijn (C. 9—10). C. De politieke en maatschappelijke toestanden in Gallië (C. 11—20). D. Germanië en zijne bewoners (C. 21—28). É. Terugkeer uit Germanië. Caesar verwoest het land der Eburonen (C. 29—43). F. Acco terechtgesteld (C. 44). VII boek (52 v. Chr.). A. Bijna geheel Gallië staat onder Vercingetorix op (C. 1-5). B. Caesar behaalt in den beginne eenige voordeden (C. 6—13). C. Caesar verovert Avaricum (C. 14—28). D. Nieuwe toerustingen der Galliërs (C. 29—31). 28 INHOUD. E. Caesar legt de oneenigheden der Haeduërs bij (C. 32—33). F. Caesar voor Gergovia (C. 34—54). G. De Haeduërs vallen af (C. 55). H. De Rom. trekken naar het Noorden af (C. 56). 1. Labienus' tocht tegen Lutetia (C. 57—62). K. Nieuwe toerustingen: nederlaag der Gallische ruiterij (C. 63—67). L. Caesar voor Alesia (C. 68—89). M. Winterkwartieren (C. 90). VIII Boek. I. Voorrede van Hirtius. II. Gebeurtenissen van het jaar 51 v. Chr. (C. 1—48). A. Tocht tegen de Biturigers en Carnuten (C. 1—5). B. Oorlog met de Bellovakers (C. 6—23). C. Het land der Eburonen andermaal verwoest (C. 24—25). D. Strijd der legaten Caninius en Fabius met Dumnacus, Drappes en Lucterius; beleg van Uxellodunum (C. 25—44). E. Labienus overwint de Treverers (C. 45). F. Caesar in Aquitanië; winterkwartieren (C. 46). G. Commius en Volusenus (C. 47—48 , 9). III. Gebeurtenissen van het jaar 50 v. Chr. (C. 48,10—55). A. Caesar's zachtmoedigheid jegens de Galliërs (C. 49). B. Caesar in Boven-Italië (C. 50—51). C. Afval van Labienus; Caesar's houding jegens den senaat; kuiperijen tegen C. (C. 52—55). C. IULII CAESARIS BELLI GALLICI L1BER PRIMUS. De gebeurtenissen van het jaar 58 v. Chr. Gallia est omnis divisa in partes tres; quarum unam l v°dmeeM"f incolunt Belgae, aliam Aquitani, tertiam qui ipsorum lingua GaXl&~ Celtae, nostra Galli appellantur. Hi omnes lingua, insti-2 tutis, legibus inter se differunt. Gallos ab Aquitanis Garumna flumen, a Belgis Matrona et Sequana dividit. Horum 3 omnium fortissimi sunt Belgae, prSplerea^quod a cultu atque humanitate provinciae longissime absunt minimeque ad eos mercatores saepe commeant atque ea, quae ad effeminandos animos pertinent, important proximique sunt Germanis, qui trans Rhenum incolunt, quibuscum conti/1ïenter bellum gerunt. Qua de causa Helvetii quoque reli- * quos Gallos virtute praecedunt, quod fere cotidianis proeliis cum Germanis contendunt, cum aut suis finibus eos prohibent aut ipsi in eorum finibus bellum gerunt. Eorum 5 Grendzrei2der una pars, quam Gallos obtinere dictum est, initium capit hoofddeeien. a flumine Rhodano, continetur Garumna flumine, Oceano, finibus Belgarum, attingit etiam ab Sequanis et Helvetiis 1. 1. Gallia . . omnis, Gallië I tinere ad, eig. zich uitstrekken in zijn geheel. Caesar bedoelt tot = dienen tot, leiden tot, ten Gallia Transalpina. (li) qui. (Sed) gevolge hebben. Animos — eos. nostra. Incolunt, intr. wonen; trans, be- 2. Inter se, van elkander; de wonen § 1. gewone uitdrukking voor het pro- 4. Cum, explicativum. nomen reciprocum. 5. Eorum, i. e. omnium Galliae 3. A cultu (levenswijze) atque populorum. Quam . . dictum est, humanitate (de beschaving des als tusschenzin te vertalen met: geestes); wij drukken dit concreet zooiils. Continetur, wordt begrensd, uit: van de verfijnde en beschaafde Ab Sequanis, ab duldt óentermiprovincie. Minime . . . saepe, li- | nus a quo aan, eig, van de Setotes: geenszins dikwijls = zeer quani af = aan den kant der S. zelden. Commeant, eig. heen en Wjj: bij (vgl. a flumine) het geweer trekken = bezoeken. Per- \ bied der S. Vergit ad = spectat 30 BELLI GALLICI Orgetorix haalt de Helvetiërs tot verhuizing over. 6 flumen Rhenum, vergit ad septentriones. Belgae ab extremis Galliae finibus oriuntur, pertinent ad inferiorem partem fluminis Rheni, spectant in septentrionem et orien- 7 tem solem. Aquitania a Garumna flumine ad Pyrenaeos montes et eam partem Oceani, quae est ad Hispaniam, pertinet, spectat inter occasum solis et septentriones. Cap. 2—29: Landverhuizing der Helvetiërs; hunne nederlaag. 2 Apud Helvetios longe nobilissimus fuit et ditissimus Orgetorix. Is M. Messala M. Pisone consulibus regni cupididate inductus coniurationem nobilitatis fecit et civitati persuasit, ut de finibus suis cum omnibus copiis exirent: 2perfacile esse, cum virtute omnibus praestarent, totius 3 Galliae imperio potiri. Id hoe facilius iis persuasit, quod undique loei natura Helvetii continentur: una ex parte flumine Rheno latissimo atque altissimo, qui agrum Helvetium a Germanis dividit, altera ex parte monte Iura altissimo, qui est inter Sequanos et Helvetios, tertia lacu Lemanno et flumine Rhodano, qui provinciam nostram ab 4 Helvetiis dividit. His rebus fiebat, ut et minus late vagarentur et minus facile finitimis bellum inferre possent; qua ex parte homines bellandi cupidi magno dolore adficie- 5 bantur. Pro multitudine autem hominum et pro gloria belli atque fortitudinis angustos se fines habere arbitrabantur, qui in longitudinem milia passuum CCXL in latitudinem door eene praepositie als uit, wegens, op of door ten gevolge van enz. vertaald worden. Civitati, de medeburgers. Coniurationem, geheim verbond. Cum omnibus copiis, met de geheele bevolking, met vrouwen en kinderen. 2. (Dixit) perfacile esse. 3. Loei natura, de natuurlijke gesteldheid van hun land. Continere, beperken, insluiten. 4. His rebus fiebat.., ut, hierdoor kwam het, dat. Qua ex parte, en van deze zijde uit beschouwd = in dit opzicht, vgl. una ex parte § 3 en ab Sequanis, cl, 5. Dolor, ontevredenheid. 5. Pro, in verhouding tot, over¬ erf, strekt zich uit naar, ligt in.. richting: ten opzichte nl. derprovincia. 6. Belgae, het gebiea derB.= België. Extremis . . finibus, het einde van het gebied, het grensgebied; vgl. extrema hieme, het einde van den winter; II, 8: 4 extremas fossas; II, 19, 6 prima impedimenta. Inferiorem partem fluminis Rheni, vertaal door één woord. 7. Spectat inter — in eam partem caeli, quae est inter . . d.i. noordwestelijk, vgl. § 6. 2. I. Af,,,. . consulibus, 61 v. Chr. Inductus (evenals permotus, adductus), verleid, kan dikwijls | LIBER I. CAP. 1—4. 31 CLXXX patebant. His rebus adducti et auctoritate Orge- 3 torigis permoti constituerunt ea, quae ad proficiscendum pertinerent, comparare, iumentorum et carrorum quam maximum numerum coëmere, sementes quam maximas facere, ut in itinere copia frumenti suppeteret, cum proximis civitatibus pacem et amicitiam confirmare. Ad eas 2 res conficiendas biennium sibi satis esse duxerunt; in tertium annum profectionem lege confirmant. Orgetorix 3 dux deligitur. Is sibi legationem ad civitates suscipit. In eo itinere persuadet Castico, Catamantaloedis filio, 4 Sequano, cuius pater regnum in Sequanis muitos annos obtinuerat et a senatu populi Romani amicus appellatus erat, ut regnum in civitate sua occuparet, quod pater ante habuerit; itemque Dumnorigi Haeduo, fratri Diviciaci, qui5 eo tempore principatum in civitate obtinebat ac maxime plebi acceptus erat, ut idem conaretur, persuadet eique filiam suam in matrimonium dat. Perfacile factu esse 6 illis probat conata perficere, propterea quod ipse suae civitatis imperium obtenturus esset: non esse dubium, 7 quin totius Galliae plurimum Helvetii possent; se suis copiis suoque exercitu illis regna conciliaturum confirmat. Hac oratione adducti inter se fidem et ius iurandum dant 8 et regno occupato per tres potentissimos ac hrmissimos populos totius Galliae sese potiri posse sperant. Ea res est 4 De Helvetiërs maken zich daartoe gereed Orgetorix sterft in gevangenschap. eenkomstig, voor. Mulütudo hominum, de dichtheid der bevolking. Gloria beüi atque fortitudinis = gloria bellicae fortitudinis (Hendiadyoin). Angustos, te... 3. 1. Rebus, redenen. Adducti.. permoti, vgl. c. 2, 1. Quae..pertinerent, (wat) naar hun meening behoorde, noodig was tot. Comparare, in gereedheid brengen, maatregelen treffen. Proficiscendum, wordt subst. Quam maximum, zoo groot mogelijk. Sementes quam maximas facere, zooveel land als mogelijk was bezaaien. Copia.. suppetit, de voorraad is toereikend. Confirmare, bevestigen, hernieuwen. 2. Lege, volksbesluit. 3. Sibi suscipere, op zich nemen. 4. Itinere, rondreis. Regnum obtinere, bet. zoowel „koning worden" als „koning zijn". Populi Romani, met senatu te verbinden. 5. Principatus, de eerste, voornaamste plaats; is geen ambt. 6. Factu, blijft onvertaald. Pror bare, doen gelooven, aannemelijk maken. 7. Plurimum posse = potentissimum esse. Copiis, hulpmiddelen (geld). 8. Adducti (vgl. c. 2, 1) dant, minder nauwkeurige verbinding, daar Orgetorix ook subj. van dant is. Inter se, vgl. c. ï, 2. 4. t. Res, plan. Per indicium 32 BELLI GALLICI De Helvetiërs verlaten hun land. Helvetiis per indicium enuntiata. Moribüs suis Orgetorigem ex vinculis causam dicere coëgerunt; damnatum poenam 2 sequi oportebat, ut igni cremaretur. Die constituta causae dictionis Orgetorix ad iudicium omnem suam familiam, ad hominum milia decem, undique coëgit et omnes clientes obaeratosque suos, quorum magnum numerum habebat, eodem conduxit; per eos, ne causam diceret, se eripuit. 3 Cum civitas ob eam rem incitata armis ius suum exequi conaretur multitudinemque hominum ex agris magistratus 4 cogerent, Orgetorix mortuus est; neque abest suspicio, ut Helvetii arbitrantur, quin ipse sibi mortem consciverit. 5 Post eius mortem nihilo minus Helvetii id, quod con2Stituerant, facere conantur, ut e finibus suis exeant. Ubi iam se ad eam rem paratos esse arbitrati sunt, oppida sua omnia, numero ad duodecim, vicos ad quadringentos, 3 reliqua privata aedificia incendunt, frumentum omne, praeter quod secum portaturi erant, comburunt, ut domum reditionis spe sublata paratiores ad omnia pericula subeunda essent, trium mensium molita cibaria sibi quemque 4 domo efferre iubent. Persuadent Rauracis et Tulingis et (=abl. modi, lett. op, langs den weg van aangifte) enuntiare, verraden. Ex vinculis, wij: in de boeien = geboeid. Causam dicere, zijn zaak bepleiten, zich (voor het gerecht) verdedigen, verantwoorden: vgl. § 2 causae dictio. Damnatum, conditioneel: vertaal „in geval van" met subst. Oportebat, had moeten. Sequi, treffen; volgens deze voorstelling volgt de straf-niet het feit, maar den persoon. Ut igni cremaretur, de vuurdood. 2. Die constituta, abl. temp. Ad, ongeveer. Iudicium, gerechtsplaats. Familia, lijfeigenen. Clientes, vazallen, leenplichtigen. Ne causam diceret, kan door een subst. vertaald worden. 3. lus suum exequi, zijn (goed) recht doen gelden. 4. Neque abest suspicio, en het vermoeden ligt niet ver, ligt voor de hand; geconstrueerd met quin even als dubium non est. Sibi mortem consciscere, tegen zich (dat. incommodi) den dood besluiten, zich van kant maken. 5. 1. ld quod constituerant, door één woord. Ut . . exeant, nadere verklaring van id, quod constituerant, maar afhankelijk van facere, „namelijk" . . . 2. Reliqua privata aedificia, een bekende attractie met reliquus = reliqua i. e. privata aedificia; zoo Livius XXVI 36, 8 certamen . . . excitet . . . animos ■ primum equestris ordinis, dein reliquae plebis— der overigen, na- i mei ij k der plebs; vertaal hier : reliqua door het adverbium „bovendien"; privata aedificia alleenstaande gebouwen. 3. Reditio met ace. evenals domum redeo. Trium mensium, gen. ■ qual. Wij: voor drie m. Molita | cibaria, meel. LIBER I. CAP. 5—7. 33 Latobrigis finitimis, uti eodem usi consilio oppidis suis 4 vicisque exustis una cum iis proficiscantur, Boiosque, qui , trans Rhenum incoluerant et in agrum Noricum transierant Noreiamque oppugnarant, receptos ad se socios sibi adsciscunt. Erant omnino itinera duo, quibus itineribus 6 domo exire possent: unum per Sequanos, angustum et difficile, inter montem luram et flumen Rhodanum, vix qua singuli carri ducerentur: mons autem altissimus impendebat, ut facile perpauci prohibere possent; alterum 2 per provinciam nostram, multo facilius atque expeditius, propterea quod inter fines Helvetiorum et Aliobrogum, qui nuper pacati erant, Rhodanus fluit isque non nullis locis vado transitur. Extremum oppidum Aliobrogum est proximumque Helvetiorum finibus Genava. Ex eo oppido pons ad Helvetios pertinet. Allobrogibus sese vel persuasuros, 3 quod nondum bono animo in populum Romanum viderentur, existimabant vel vi coacturos, ut per suos fines eos ire paterentur. Omnibus rebus ad profectionem comparatis diem dicunt, qua die ad ripam Rhodani omnes conveniant. Is dies erat a. d. V. Kal. Apr. L. Pisone, A. Gabinio 4 consulibus. De Helvetiërs kiezen den weg over' Genève. Caesari cum id nuntiatum esset, eos per provinciam 7 caesar sneit nostram iter facere conari, maturat ab urbe proficisci et quam maximis potest itineribus in Galliam ulteriorem contendit et ad Genavam pervenit. Provinciae toti quam 2 maximum potest militum numerum imperat, — erat omnino hun tegemoet. 4. Uti = ut. Usi . . . proficiscantur vertaal; utanturet... pro¬ ficiscantur. Exustis, wordt subst. Rom. schrijvers dikwijls een zachtere uitdrukking (euphemismus) voor: onderwerpen. Vado trans¬ met praepositie. Uti eodem con- Uur, is doorwaadbaar. silio, hetzelfde (hun) voorbeeld 3. Pertinet, voert. Bono animi, volgen. Cum iis, zie c. 6, 3 eos. goed, vriendelijk gezind. (Se) Receptos ad se, als hoofdzin te coacturos (eos). Eos, voor se of vertalen. ! ipsos. 6. 1. Duo, slechts . . Quibus *• ApAV" Kal-APr-> 28Maart == eius modi, ut iis; vgl. qua (via) (m v' L-nr--'- ducerentur (. . . konden). Singuli, 7. 1. Conari, niet „beproeven", telkens een, de een achter den maar „van plan zijn". Gallia anderen. Impendebat, hing er ulterior — Gallia Transalpina. over, beheerschte hem. Maturat, haastig. Ad, niet „te". 2. Expeditus (in tegenstelling Quam maximis potest itineribus, tot angustus), zonder hindernissen, in geforceerde marschen. onbelemmerd. Pacare, is bij de | 2. Imperare, bevelen te leveren. Caesar de Bello Gallico. kJm 3 34 BELLI GALLICI C. belet hun den doortocht. in Gallia ulteriore legio una, — pontem, qui erat ad Gena- 3 vam, iubet rescindi. Ubi de eius adventu Helvetii certiores facti sunt, legatos ad eum mittunt nobilissimos civitatis, cuius legationis Nammeius et Verucloetius principem locum obtinebant, qui dicerent sibi esse in animo sine ullo maleficio itef per provinciam facere, propterea quod aliud iter haberent nullum: rogare, ut eius voluntate id sibi facere 4 liceat. Caesar, quod memoria tenebat L. Cassium consulent occisum exercitumque eius ab Helvetiis pulsum et sub 5 iugum missum, concedendum non putabat; neque homines inimico animo data facultate per provinciam itineris faciundi temperaturos ab iniuria et maleficio existimabat. e Tarnen, ut spatium intercedere posset, dum milites, quos iinperaverat, convenirent, legatis respondit diem se ad deliberandum sumpturum: sl quid vellent, ad ld. Apr. 8 reverterentur. Interea ea legione, quam secum habebat, militibusque, qui ex provincia convenerant, a lacu Lemanno, qui in flumen Rhodanum influit, ad montem luram, qui fines Sequanorum ab Helvetiis dividit, milia passuum XVHII murum in altitudinem pedum sedecim fossamque 2perducit. Eo opere perfecto praesidia disponit, casteila communit, quo facilius, si se invito transire conarentur, 3 prohibere posset. Ubi ea dies, quam constituerat cum Legio una, slechts ... het I • 10*. Pons, qui erat ad G., de brug bij G. 3. Nobilissimos, (substantief) is het object. Principem locum obtinere, aan het hoofd staan. Voluntas, toestemming, verlof. (Se) rogare. Sine ullo maleficio, door een infin. met „zonder". 4. Memoria tenebat, nog . . L. Cassium occisum ten tijde der verhuizing van de Cimbren en Teutonen (107 v. Chr.). 5. Neque, ook . . niet. Inimico animo, door een adjectief, vgl. c. 6, 3. Data facultate = si facultas (eis) data esset. Temperare ab al. re, zich onthouden van iets, vermijden; ook non sibi temperare, quin, c. 33,4. 6- Spatium intercedit, wij zeg¬ gen: „tijd winnen". Idus Apriles, 13 April. 8. 1. Qui . . influit, onjuiste voorstelling. Ad montem luram, de verschansing (murus) werd opgericht op den linker oever der Rhóne van Genève af tot het punt, waar de Jura (op den recho ter oever) de rivier bereikt; het is geen doorloopend werk; daar de oevers der Rhóne bijna overal steil zijn, was het voldoende die punten te versterken, waar de rivier aan de eene zijde gemakkelijk te bereiken en aan de an- H»rn rromaH^pliil/ tp Vplïatpn W9S. ! Milia passuum XV11II, lengte van den muur, afhankelijk van perducit. 2. Pracsidium, bezetting, post. I Casteila, bastions. Communire", LIBER I. CAP. 7-9. 35 legatis, venit et Iegati ad eum reverterunt, negat se more et exemplo populi Romani posse iter ulli per provinciam dare et, si vim facere conentur, prohibiturum ostendit. Helvetii ea spe deiecti navibus iunctis ratibusque complu-4 ribus factis, alii vadis Rhodani, qua minima altitudo fluminis erat, non numquam interdiu, saepius noctu, si perrumpere possent, conati operis munitione et militum coneursu et telis repulsi hoe conatu destiterunt. Relinque- 9 batur una per Sequanos via, qua Sequanis invitis propter angustias ire non poterant. His cum sua sponte persuadere 2 non possent, legatos ad Dumnorigem Haeduum mittunt, ut eo deprecatore a Sequanis impetrarent. Dumnorix gratia 3 et largitione apud Sequanos plurimum poterat et Helvetiis erat amicus, quod ex ea civitate Orgetorigis filiam in matrimonium duxerat, et cupiditate regni adductus novis rebus studebat et quam plurimas civitates suo beneficio habere obstrictas volebat. Itaque rem suscipit et a Sequa- 4 nis impetrat, ut per fines suos Helvetios ire patiantur, obsidesque uti inter sese dent, perficit: Sequani, ne itinere Helvetios prohibeant, Helvetii, ut sine maleficio et iniuria Door toedoen van Dumnorix mogen de Helv. door het gebied der Sequanen trekken. bet. zoowel „versterken" als „eene sterke . . . aanleggen". 3. More et exemplo, naar het herkomstig gebruik. Ulli — cuiquam. 4. Construeer: Helvetii.. deiecti, (teleurgesteld), conati (wordt hoofdzin) non nunquam . . noctu si (of) . . . possent, navibus . . . factis (abl. instr.), alii . . . erat, (doch) hoe conatu destiterunt („moesten" . . . .) operis ... repulsi (causaal). Ea spe = spe eius rei, vgl. c. 9, 3 ex ea civitate — ex eorum civitate; c. 3, Mneo itinere. Alii, om het kleine getal van hen aan te duiden, die de rivier trachtten te doorwaden; de massa wilde op schipbruggen en Vlotten oversteken; alii is dus een bijstelling van Helvetii, om een deel hunner op te geven (partitieve appositie). Operis munitione, daar munire opus ook bet. een sterk werk, sterke verschansing aanleggen, is operis munitio, het aanleggen van een sterke verschansing, concreet: de sterke verschansing. Militum coneursu, aanval (met blank geweer) tegenover telis, waardoor het gevecht uit de verte aangeduid wordt. 9. 1. Una, slechts .... 2. Sua sponte, met eigen middelen, zonder iemands hulp, zelf == per se. Eo deprecatore, door zijn voorspraak. Impetrarent, vul aan: „verlof". 3. Gratia, zoowel de gunst, die men betoont „welwillendheid" als de gunst, die men geniet „het bemind zijn, het aanzien, de invloed". Cupiditate regni adductus, vgl. c. 2, 1. Novae res, omwenteling. Obstrictas habere, vgl. c. 15, 1; obstringere aliquem beneficio, iem. aan zich verplichten. 4. Rem, opdracht. Ire, gebruik „doortocht". 36 BELLI GALLICI Caesar maakt zich gereed tot den oorlog tegen de Helv. De Haeduërs roepen C tegen de Helv. ter hulp. 10 transeant. Caesari renuntiatur Helvetiis esse in animo per agrurfl Sequanorum et Haeduorum iter in Santonum fines facere, qui non longe a Tolosatium finibus absunt, 2 quae civitas est in provincia. Id si fieret, intellegebat magno cum 'periculo provinciae futurum, ut homines beflicosos, populi Romani inimicos, locis patentibus maximeque 3 frumentariis finitimos haberet. Ob eas causas ei munitioni, quam fecerat, T. Labienum legatum praeficit; ipse in Italiam magnis itineribus contendit duasque ibi legiones conscribit et tres, quae circum Aquileiam hiemabant, ex hibernis educit et, qua proximum iter in ulteriorem Galliam per Alpes erat, cum his quinque legionibus ire contendit. 4 Ibi Ceutrones et Graioceli et Caturiges locis superioribus soccupatis itinere exercitum prohibere conantur. Compluri- bus his proeliis pulsis ab Ocelo, quod est oppidum citerioris provinciae extremum, in fines Vocontiorum ulterioris provinciae die septimo pervenit; inde in Aliobrogum fines, ab Allobrogibus in Segusiavos exercitum ducit. Hi sunt extra provinciam trans Rhodanum primi. 11 Helvetii iam per angustias et fines Sequanorum suas copias traduxerant et in Haeduorum fines pervenerant 2eorumque agros populabantur. Haedui, cum se suaque ab iis defendere non possent, legatos ad Caesarem mittunt 3rogatum auxilium: ita se omni tempore de populo Romano meritos esse, ut paene in conspectu exercitus nostri agn vastari, liberi in servitutem abduci, oppida expugnari non 10 1 Renuntiatur, re-, ziet op na, Augusta Taurinorum-(Tu- het uiteenden van spionnen. rijn) naar Ocelum en van daar nei uiizenucn v-» v Qver den mont GenèVre (Alpes 2 Fit magno cum periculo, het Cottiae) naar de Rhóne. Qua — gaat met groot gevaar gepaard, qua via, qua parte = .ubi. Locis patentibus (abl. loei), d. i. 4 £oas superioribus, de hoognoch door natuurlijke grenzen, ten Qccupatis, hoofdzin (actief), noch door versterkingen beschut. te COördineeren met conantur. Haberet (provincia). £ ^ ^ ^ mterioris 3 Italiam bedoeld wordt Gal- provinciae, gen. poss. Wij: in . . Ï2fleCSg& iïZ'S n/sl 11. 3. Ita (= tam bene) se In 9e Contendit, ijlings, vgl. enz., sedert hun bondgenootschap c 7, 1. Proximum iter, van met de Romeinen in het jaar 121 Aquil'eia over Mantua, Cremo- \ v. Chr. LIBER I. CAP. 9—12. 37 debuerint. Eodem tempore Ambarri, necessarii et consan- 4 guinei Haeduorum, Caesarem certiorem faciunt sese depopulatis agris non facile ab oppidis vim hostium prohibere. Item Allobroges, qui trans Rhodanum vicos possessionesque 5 habebant, fuga se ad Caesarem recipiunt et demonstrant sibi praeter agri solum nihil esse reliqui. Quibus rebus 6 adductus Caesar non éxpectandum sibi statuit, dum omnibus fortunis sociorum consumptis in Santonos Helvetii pervenirent. — Flumen est Arar, quod per fines Haeduorum et Se-12 quanorum in Rhodanum influit, incredibili lenitate, ita ut oculis, in utram partem fluat, iudicari non possit. Id Helvetii ratibus ac lintribus iunctis transibant. Ubi per ex-2 ploratores Caesar certior factus est tres iam partes copiarum Helvetios id flumen traduxisse, quartam fere partem citra flumen Ararim reliquam esse, de tertia vigilia cum legionibus tribus e castris profectus ad eam partem pervenit, quae nondum flumen transierat. Eos impeditos et 3 inopinantes adgressus magnam partem eorum concidit; reliqui sese fugae mandarunt atque in proximas silvas abdiderunt. Is pagus appellabatur Tigurinus; nam omnis4 civitas Helvetia in quattuor pagos divisa est. Hic pagus s unus, cum domo exisset, patrum nostrorum memoria L. Cassium consulem interfecerat. et eius exercitum sub iugum miserat. Ita sive casu sive consilio deorum immortalium, 6 quae pars civitatis Helvetiae insignem calamitatem populo Een vierde deel der Helv. wordt aan de Saöne vernietigd. 4. Consanguinei, stamverwan- I der 3e nachtwake plaats heeft; ten. Depopulaiis, in pass. betee- j in de derde nachtwake, kenis, ofschoon depopulari een 3. Impeditos, terwijl zij belem- verbum dep. is. Prohibere, „kun- merd, weerloos waren. Adgres- nen sus, hoofdzin. 6. Adductus. vgl. c. 2>1. Statuit 4. Pagus, niet alleen gouw, b= putavit. Fortunae, have (have maar ook de bewoners der gouw: en goed). Consumptis, wordt ver- stam. bum finitum en gecoördineerd 5. Unus . . . interfecerat, . . . met pervenirent. | was het alleen geweest, die . . . 12. 1. Fines, grensgebied. Le- I Memoria< * z°° vfrre _..,„„ ' . . B men z ch dien herinnert, vg 1. c. nitas, genng verval. | £ 4 patre^ njet. V00r;adKeren. 2. Tres partes, drie vierden. I Sub iugum mittere, onder'het juk De tertia vigilia, rfeduidtaan.dat zenden, de handeling nog vóór het einde | 6. Consilium, raadsbesluit. 38 BELLI GALLICI De Helv. Divico onderhandelt met C. Caesars antwoord. 7 Romano intulerat, ea princeps poenas persolvit. Qua in re Caesar non solum publicas, sed etiam privatas iniurias ultus est, quod eius soceri L. Pisonis avum, L. Pisonem legatum, Tigurini eodem proelio, quo Cassium, interfecerant. 13 Hoe proelio facto reliquas copias Helvetiorum ut consequi posset, pontem in Arari faciendum curat atque ita 2 exercitum traducit. Helvetii repentino eius adventu commoti, cum id, quod ipsi diebus XX aegerrime confecerant, ut flumen transirent, illum uno die fecisse intellegerent, legatos ad eum mittunt; cuius legationis Divico princeps 3 fuit, qui bello Cassiano dux Helvetiorum fuerat. Is ita cum Caesare egit: si pacem populus Romanus cum Helvetiis faceret, in eam partem ituros atque ibi futuros Helvetios, ubi eos Caesar constituisset atque esse voluisset; 4 sin bello persequi perseveraret, reminisceretur et veteris incommodi populi Romani et pristinae virtutis Helvetiorum. 5 Quod improviso unum pagum adortus esset, cum ii, qui flumen transissent, suis auxilium ferre non possent, ne ob eam rem aut suae magnopere virtuti tribueret aut ipsos 6 despiceret. Se ita a patribus maioribusque suis didicisse, 7 ut- magis virtute quam insidiis niterentur. Quare ne committeret, ut is locus, ubi constitissent, ex calamitate populi Romani et internecione exercitus nomen caperet aut me- 14 moriam proderet. His Caesar ita respondit: eo sibi minus dubitationis dari, quod eas res, quas legati Helvetii com- Poenas (boete, straf) persolvere, boeten, zijn straf ontvangen, vgl. c. 30, 2 poenas repetere, tuchtigen. Quae pars . . . ea . . ■ persolvit, wij: ea pars, quae . . . intulerat, persolvit. Princeps = prima. 7. Qua in re, hierdoor. Publicas . ■ privatas iniurias, onrecht, den staat . . . zijne familie (zijn persoon) aangedaan. Eius — Caesaris. 13. 1. Hoe proelio facto, subst. met praep. 2. Commoti, verontrust, ontsteld. Ut . . . transirent, nadere verklaring van id, quod . . confecerant „namelijk". Bello Cassiano, vgl. c. 7, 4. 3. Futuros (esse) en het volgende (eos) esse, verblijven, wonen. 4. Persequi (eos). Incommodum, ongeval, zachtere uitdrukking I (Euphemismus) voor clades, nederlaag. 5. Quod, wat betreft, dat. Tribuere met een adverbium, zich op iets laten voorstaan, aan iets waarde hechten, pochen op. 7. Committo ut . . ik laat het zoover komen, dat ... ik geef aanleiding aaartoe, dat . . . Constitissent, Vgl. II, 23, 1. Memoriam de herinnering (daaraan). 14. 1. Dubitationis, over de te volgen gedragslijn; vertaal: aanI leiding tot twijfel. Gravius ferre, LIBER I. CAP. 12—15. 39 memorassent, memoria teneret, atque eo gravius ferre, quo minus merito populi Romani accidissent; qui si alicuius 2 iniuriae sibi conscius fuisset, non fuisse difficile cavere; sed eo deceptum, quod neque commissum a se intellegeret, quare timeret, neque sine causa timendum putaret. Quod 3 si veteris contumeliae oblivisci vellet, num etiam recentium iniuriarum, quod eo invito iter per provinciam per vim temptassent, quod Haeduos, quod Ambarros, quod Allobrogas vexassent, memoriam deponere posse? Quod sua4 Victoria tam insolenter gloriarentur quodque tam diu se impune iniurias intulisse admirarentur, eodem pertinere. Consuesse enim deos immortales, quo gravius homines ex 5 commutatione rerum doleant, quos pro scelere eorum ulcisci velint, his secundiores interdum res et diuturniorem impunitatem concedere. Cum ea ita sint, tarnen, si obsides6 ab iis sibi dentur, uti ea, quae polliceantur, facturos intellegat, et si Haeduis de iniuriis, quas ipsis sociisque eorum intulerint, item si Allobrogibus satisfaciant, sese cum iis pacem esse facturum. Divico respondit: Ita Helvetios a7 maioribus suis institutos esse, uti obsides accipere, non dare consuerint; eius rei populum Romanum esse testem. Hoe responso dato discessit. Postero die castra ex eo 15 loco movent. Idem facit Caesar equitatumque omnem, ad numerum quattuor milium, quem ex omni provincia et vgl- § 5 gravius dolere. Merito, I te treden; dit wordt door den schuld. volgenden zin verklaard. 2. Qui si — nam si is. Fuisse 5. Gravius dolere, gebruik: difficile, directe rede: fuit diff., smartelijker ondervinden. Ex het ware . . . geweest. (Eum) (over, causaal) commutatione redeceptum (esse) zich laten ... rum, wordt object. Quos . . his, Commissum (esse), quare (prop- vertaal: his, quos. Ulcisci, straffen. ter quod), vertaal actief. Timeret 6. Cum ea ita sint, (concessief) „moest ..." = niettemin. Quae polliceantur, 3. Quod si, indien nu. Eo door een zelfst. nw. (Eos) facturos invito, voor se invito. (Se) posse (esse). Satisfacere de, voldoening deponere. I geven voor. 4. Quod, vgl. c. 13, 5. Eodem 7. Institutos esse = didicisse. pertinere, tot hetzelfde zich uit- Hoe responso dato, door een zelfst. strekken, op hetzelfde betrekking nw. met praep. hebben, (voor Caesar) dezelfde 15. 1. Ad, vgl. c. 4, 2. Nu- beteekenis hebben als de iniuriae merum, onvertaald te laten. Coac- § 3, namelijk om hem te doen turn habebat, meer zeggend dan besluiten tegen de Helvetiërs op | coegerat, duidt het blijvend gevolg C. volgt de Hetv. '40 BELLI GALLIG C. heeft gebrek aan graan door de nalatigheid der Haeduërs. Haeduis atque eorum sociis coactum habebat, praemittit-, 2 qui videant, quas in partes hostes iter faciant. Qui cupidius novissimum agmen insecuti alieno loco cum equitatu .Helvetiorum proelium committunt; et pauci de nostris 3 cadunt. Quo proelio sublati Helvetii, quod quingentis equitibus tantam multitudinem equitum propulerant, audacius subsistere non numquam et novissimo agmine proelio 4 nostros lacessere coeperunt. Caesar suos a proelio continebat ac satis habebat in praesentia hostem rapinis 5 populationibusque prohibere. Ita dies circiter XV iter fecerunt, uti inter novissimum hostium agmen et nostrum primum non amplius quinis aut senis milibus passuum interesset. 16 Interim cotidie Caesar Haeduos frumentum, quod es- 2 sent publice polliciti, flagitare. Nam propter frigora, quod Gallia sub septentrionibus, ut ante dictum est, posita est, non modo frumenta in agris matura non erant, sed ne 3 pabuli quidem satis magna copia suppetebat; eo autem frumento, quod flumine Arari navibus subvexerat, propterea uti minus poterat, quod iter ab Arari Helvetii averterant, 4 a quibus discedere nolebat. Diem ex die ducere Haedui: sconferri comportari, adesse dicere. Ubi se diutius duci intellexit et diem instare, quo die frumentum militibus metiri oporteret, convocatis eorum principibus, quorum van coegisse aan = coegerat et I 2. Frumenta, plur., steeds van secum habebat. \ het te velde staande, wassende 2. Qui = hi autem. Cupidkts, I graan. Ne . . quidem, zelfs niet. vgl. c. 16, 5 diutius. Novissimum Satis magna copia = genoeg. agmen, de achterhoede, te ver- Suppetere, in voorraad zijn.klaren als primum ver. 3. Iter avertere, zich zijwaarts 3. Sublati, overmoedig gewor- (naar de Loire) afwenden. den. Quingentis, slechts .... 4- Diem (acc- ternP-) ex die, Proelio, wij dagen niet uit door den eenen dag na den anderen een gevecht (abl. instr.), maar tof d-J- van den eenen dag tot den een gevecht anderen. Ducere- (met object Cae- 4. Satis 'haltere, zich tevreden «•«">• °mJ'" 'T'SjSSï "K! JJjL^i praeseniua, voo, he, *^g-^figij& pogenoiiK. worden (aan Caesar), nl. de ge- 5. Quinis aut senis, waarom heele massa. distributief? 5 Diutius, te lang. Metiri, 16. 1. Publice, in naam van het maandelijksch rantsoen. Con- den staat. Flagitare, § 4 ducere vocatis, wordt hoofdzin (actief) en dicere, inhn. hist. | en gecoördineerd met accusat. LIBER I CAP. 15—18. 41 magnam copiam in castris habebat, in his Diviciaco et Lisco, qui summo magistratui praeerat, quem vergobretum appellant Haedui, qui creatur annuus et vitae necisque in suos habet potestatem, graviter eos accusat, quod, cum 6 neque emi neque ex agris sumi possit, tam necessario tempore, tam propinquis hostibus ab iis non sublevatur, praesertim cum magna ex parte eorum precibus adductus bellum susceperit; multo etiam gravius, quod sit desftitutus, queritur. Turn demum Liscus oratione Caesaris ad-17 ductus, quod antea tacuerat, proponit: esse non nullos, quorum auctoritas apud plebem plurimum valeat, qui privatim plus possint quam ipsi magistratus. Hos seditiosa 2 atque improba oratione multitudinem deterrere, ne frumentum conferant, quod debeant: praestare, si iam principatum s Galliae obtinere non possint, Gallorum quam Romanorum imperia perferre, neque dubitari debere, quin, si Helvetios 4 superaverint Romani, una cum reliqua Gallia Haeduis libertatem sint erepturi. Ab isdem nostra consilia quaeque 5 in castris gerantur hostibus enuntiari: hos a se coërceri non posse. Quin etiam, quod necessariam rem coactus 6 Caesari enuntiarit, intellegere sese, quanto id cum periculo fecerit, et ob eam causam, quam diu potuerit, tacuisse. Caesar hac oratione Lisci Dumnorigem, Diviciaci fratrem,\g designari sentiebat, sed, quod pluribus praesentibus eas res iactari nolebat, celeriter concilium demittit, Liscum retinet. Quaerit ex solo ea, quae in conventu dixerat. 2 Dicit liberius atque audacius. Eadem se'creto ab aliis Liscus werpt de schuld op Dum* C. wint inlichtingen over Dumnorix in. Diviciaco et Lisco, abl. als apposi- I tie van principibus. Quem . • . potestatem, als hoofdzinnen in parenthesis te plaatsen. 6. Necessarius, niet alleen noodzakelijk, maar ook (in act. bet.) nood aanbrengend, dringend. Adductus, vg\. c. 2, 1. Etiam, nog. Destitutus, in den steek gelaten. 17. 1. Adductus , vgl. c. 2, 1. Proponere, bloot leggen. Privatim, als ambtelooze burgers, persoonlijk. 2. Quod debeant, door een adj. 3. Praestare, dat het verkieslijker was; praestat = melius est. lam . . non, niet meer. Perferre, zich laten welgevallen. 4. Una cum . . . Gallia Haeduis—Haeduis et . . . Galliae. 6. Quin etiam, ja zelfs. Quod, vgl. c. 13, 5. Necessariam rem, eeh dringende zaak. 18. 1. Praesentibus, door een subst. abstractum. Iactare, uitvoerig bespreken, (eig. heen en weer werpen). 2. Secreto, ónder vier oogen. 42 BELLI CALLICI C. ondervraagt Diviciacus. 3quaerit; reperit esse vera: ipsum esse Dumnorigem, summa audacia, magna apud plebem propter liberalitatem gratia, cupidum rerum novarum. Complures annos portoria reliquaque omnia Haeduorum vectigalia parvo pretio redempta habere, propterea quod illo licente contra liceri audeat 4 nemo. His rebus et suam rem familiarem auxisse et sfacultates ad largiendum magnas comparasse; magnum numerum equitatus suo sumptu semper alere et circum 6 se habere, neque solum domi, sed etiam apud finitimas civitates largiter posse, atque huius potentiae causa matrem in Biturigibus homini illic notilissimo ac potentissimo 7 conlocasse; ipsum ex Helvetiis uxorem habere, sororem ex matre et propinquas suas nuptum in alias civitates 8 conlocasse. Favere et cupere Helvetiis propter eam adfinitatem, odisse etiam suo nomine Caesarem et Romanos, quod eorum adventu potentia eius deminuta et Diviciacus frater in antiquum locum gratiae atque honoris sit resti- 9 tutus. Si quid accidat Romanis, summam in spem per Helvetios regni obtinendi venire; imperio populi Romani non modo de regno, sed etiam de ea, quam habeat, gratia 10 desperare. Reperiebat etiam in quaerendo Caesar, quod proelium equestre adversum paucis ante diebus esset factum, initium eius fugae factum a Dumnorige atque eius equitibus — nam equitatui, quem auxilio Caesari Haedui miserant, Dumnorix praeerat —: eorum fuga reliquum esse 19 equitatum perterritum. Quibus rebus cognitis, cum ad has suspiciones certissimae res accederent, quod per fines Se- 3. Ipsum, dat het werkelijk . . I noniemen = ten zeerste genegen Summa audacia, hiervoor „een I zijn. Suo nomine, voor zijn perman" in te lasschen. Cupidum soon, om persoonlijke redenen. rerum novarum, een woelziek Gratiae atque honoris, worden hoofd. Redempta habere, vgl. adject. bij locum. coactum habebat c. 15,1, in pacht 9. Si quid accidat, Euphemis- hebben. Liceri, bieden; contra mus. Imperio, abl. temp. De- liceri, op-, hooger bieden. sperare, (zeugma), te vertalen bij 4. His rebus, hierdoor. regno door: de hoop op . . laten 5. Alere, onderhouden. varen. 6. Largiter posse — multum 10. Quod, vgl. c. 13, 5. Initium posse. Causa, ter wille van ... factum (esse). (Nuptum) conlocasse. 19. 1. Begin den volzin met 7. Soror ex matre, zijne half- cum . . accederent enz. en plaats zuster van moederszijde. quibus rebus cognitis .tengevolge 8. Favere et cupere, twee sy- I dezer mededeelingen" bij het LIBER t, CAP. 18—20. 43 quanorum Helvetios traduxisset, quod obsides inter eos dandos curasset, quod ea omnia non modo iniussu suo et civitatis, sed etiam inscientibus ipsis fecisset, quod a magistratu Haeduorum accusaretur, satis esse causae arbitrabatur, quare in eum aut ipse animadverteret aut civitatem animadvertere iuberet. His omnibus rebus unum; repugnabat, quod Diviciaci fratris summum in populum Romanum studium, summam in se voluntatem, egregiam fidem, iustitiam, temperantiam cognoverat; nam, ne eius supplicio Diviciaci animum offenderet, verebatur. Itaque: priusquam quicquam conaretur, Diviciacum ad se vocari iubet et cotidianis interpretibus remotis per C. Valerium Troucillum, principem Galliae provinciae, familiarem suum, cui summam omnium rerum fidem habebat, cum eo conloquitur, simul commonefacit, quae ipso praesente in con-' cilio Gallorum de Dumnorige sint dicta, et ostendit, quae separatim quisque de eo apud se dixerit. Petit atque i hortatur, ut sine eius offensione animi vel ipse de eo causa cognita statuat vel civitatem statuere iubeat. Di-: viciacus multis cum lacrimis Caesarem complexus obsecrare coepit, ne quid gravius in fratrem statueret: scire se illa esse vera, nee quemquam ex eo plus 5 quam se doloris capere, propterea quod, cum ipse gratia plurimum domi atque in reliqua Gallia, ille minimum propter adulescentiam posset, per se crevisset; quibus hoofdverbum arbitrabatur. Res, ken; omnium rerum, in alle opfeiten. Quod .... accusaretur, zichten. !0 Diviciacus smeekt om genade voor zijn broeder. verklaart certissintaeres. Tradu- 4 ,ps0 praesente vgK c 18 , cere, den doortocht verschaffen. r r & > Inter se dare, uitwisselen, wordt 5- Petere atQue hortari, vgl. c. in de vertaling subst. Inscienti- 18. 8 dringend verzoeken. Sine bus ipsis, met subst. en praep. offensione, vgl. c. 7, 3 sine ullo Ipsis, nl. Caesare etcivibus. Anim- maleficio. Eius, afh. van sine advertere in aliquem, straffen. offensione animi. Causam cogno- scere, rechtsterm: eene zaak on- 2, Unum, slechts ééne omstan- derzoeken ; causa cognita, na ondigheid, namelijk. Studium, ge- derzoek. negenheid; studere alicui, iem. genegen zijn. Voluntas, welwil- 20.1. Complexus,(hoofdwerkw.) lendheid. ' Diviciaci animum = 'tfè knieën omvatten. Gravius, Diviciacus. vgl. c. 16, 5 diutius. 3. Summam fidem habere alicui, 2. Dolorem capere ex, onder iem. het volste vertrouwen schen- | iets lijden. Quibus — sed iis. 44 BELLI GALLICI Labienus bezet 21 een heuvel in de nabijheid der vijanden. opibus ac nervis non solum ad minuendam gratiam, sed paene ad perniciem suam uteretur. Sese tarnen et amore fraterno et existimatione vulgi commoveri. Quod si quid ei a Caesare gravius accidisset, cum ipse eum locum amicitiae apud eum teneret, neminem existimaturum non sua voluntate factum, qua ex re futurum, uti totius Galliae animi a se averterentur. Haec cum pluribus verbis flens a Caesare peteret, Caesar eius dextram prendit; consolatus rogat, finem brandi faciat; tanti eius apud se gratiam esse ostendit, uti et rei publicae iniuriam et suum dolorem eius vuluntati ac precibus condonet. Dumnorigem ad se vocat, fratrem adhibet; quae in eo reprehendat, ostendit; quae ipse intellegat, quae civitas queratur, proponit; monet, ut in reliquum tempus omnes suspiciones vitet; praeterita se Diviciaco fratri condonare' dicit. Dumnorigi custodes ponit, ut quae agat, quibuscum loquatur, scire possit. Eodem die ab exploratoribus certior factus hostes sub monte consedisse milia passuum ab ipsius castris octo» qualis esset natura montis et qualis in circuitu ascensus, qui cognoscerent, misit. Renuntiatum est facilem esse. De tertia vigilia T. Labienum, legatum pro praetore, cum duabus legionibus et iis ducibus, qui iter cognoverant, summum iugum montis ascendere iubet; quid sui consilii sit, ostendit. Ipse de quarta vigilia eodem itinere, quo hostes ierant, ad eos contendit equitatumque omnem ante Opibus, rijkdom. Nervi, macht, alicui condonare aliquid, iets met Gratiam (suam). het oog op iets of ter wille van 3. Existimatio vulgi, publieke iemand vergeven, ongestraft laten, opinie. Commoveri, zich laten 6. Adhibet, laat hem tot het leiden. onderhoud toe. Reprehendat, 4. Quod si (vgl. c. 14, 3) . . . „möet . . . ." Intellegat = sciat. accidisset. Euphemismus. Cum . . Suspiciones, verdachte handelinteneret, motiveert: neminemexisti- gen. Custodes ponere alicui, iem. maturum en is in dezen zin in onder toezicht stellen. te lasschen. Locum amicitiae te- \ 21. 1. Certior factus, hoofdzin. nere, in vriendschappelijke ver- Sub, aan den voet van . . . Qui, houding staan. (Id) non .... vui aan „Meden" of „bespieders". factum (esse). Qua ex re futu- Qualis in circuitu ascensus, hoe rum (esse), dat ten gevolge daar- hij rondom te bestijgen was. van. Animt, vgl. c. 19, 2. 2 De terfia vfeffifl> vgK c 12 5. Pluribus verbis, dan door 2. Legatus pro praetore, legaat Caesar vermeld zijn. Consolatus, met veldheersrang. Iis ducibus, wordt hoofdzin. Alicui rei of | onder het geleide van hen. - LIBER E CAP. 20—23 45 se mittit. P. Considius, qui rei militaris peritissimus i habebatur et in exercitu L. Sullae et postea in M. Crassi fuerat, cum exploratoribus praemittitur. Prima luce, cum 2 summus mons a Labieno teneretur, ipse ab hostium castris non longius mille et quingentis passibus abesset neque, ut postea ex captivis comperit, aut ipsius adventus aut Labieni cognitus esset, Considius equo admisso ad eum 2 accurrit, dicit montem, quem a Labieno occupari voluerit, ab hostibus teneri: id se a Gallicis armis atque insignibus cognovisse. Caesar suas copias in proximum collem sub- 3 dacitj aciem instruit. Labienus, ut erat ei praeceptum a Caesare, ne proelium committeret, nisi ipsius copiae prope hostium castra visae essent, ut undique uno tempore in hostes impetus fieret, monte occupato nostros expectabat proelioque abstinebat. Multo denique die per exploratores 4 Caesar cognovit et montem a suis teneri et Helvetios castra movisse et Considium timore perterritum, quod non vidisset, pro viso sibi renuntiavisse. Eo die, quo consuerat inter-5 vallo, hostes sequitur et milia passuum tria ab eorum castris castra ponit. Postridie eius diei, quod omnimo biduum supererat i cum exercitui frumentum metiri oporteret, et quod a Bibracte, oppido Haeduorum longe maximo et copiosissimo, non amplius milibus passuum XVIII aberat, rei frumentariae prospiciendum existimavit: itaque iter ab Helvetiis avertit ac Bibracte ire contendit. Ea res per fugitivos L. 2 Aemilii, decurionis equitum Gallorum, hostibus nuntiatur. Helvetii, seu quod timore perterritos Romanos discedere 3 a se existimarent, eo magis, quod pridie superioribus locis occupatis proelium non commisissent, sive eo, quod re fru- 13 C. wendt zich naar Bibracte. 22. 1. Neque . . cognitus esset, zonder dat . . . Equo admisso, in gestrekten draf, met lossen teugel; aamittere, laten gaan. 2. Voluerit, door „moeten" tè vertalen. 3. Ut erat ei praeceptum, wordt een substantief met praepos. 4. Multo . . ■ die, laat op den dag. Timore perterritum, jn zijn angst. 5. Quo consuerat (sequi), adjectief. 23. 1. Biduum (slechts . . .) supererat, cum.... tot den dag, waarop. Res frumentatia, proviand. Iter avertit, vgl. c. 16, 3. Ire contendit, vgl. c. 10, 3. 3. Seu quod, hetzij nu dat de H. Timore perterritos, uit vrees, vgl. c. 2, l, inductus. Eo, quod — propterea quod. 46 BELLI GALLICI De legers raken ', slaags. De slag bij 2 Bibracte. mentaria intercludi posse confiderent, commutato consilio atque itinere converso nostros a novissimo agmine insequi >4ac lacessere coeperunt. Postquam id animum advertit, copias suas Caesar in proximum collem subduxit equitattmj» 2que, qui sustineret hostium impetum, misit. Ipse interim in colle medio triplicern acienr insiiuxtt regionum- qualtuor 3 veteranarum: in summo iugo duas legiones, quas in Gallia citeriore proxime conscripserat, et omnia auxilia conlocarj, sarcinas in unum locum conferri et eum ab iis, qui in 4 superiore acie constiterant, muniri iussit. Helvetii cum omnibus suis carris secuti impedimenta in unum locum contu- 5 Ierunt; ipsi confertissima acie reiecto nostro equitatu pha5 lange facta sub primam nostram successerunt. Caesar primum suo deinde omnium ex conspectu remotis equis, ut aequato omnium periculo spem fugae tolleret, cohortatus suos 2 proelium commisit. Milites e loco superiore pilis missis facile 3 hostium phalangem perfregerunt. Ea disiecta gladiis destrictis in eos impetum fecerunt. Gallis magno ad pugnam erat impedimento, quod pluribus eorum scutis uno ictu pilorum transfixis et conligatis, cum ferrum se inflexisset, neque evellere neque sinistra impedita satis commode 4 pugnare poterant, multi ut diu iactato bracchio praeoptarent scutum manu emittere et nudo corpore pugnare. 5 Tandem vulneribus defessi et pedem referre et, quod mons (Eos) intercludi posse. Commutato I 25. 1. Suo (equo remoto). Re- consilio, hoofdzin,evenals co/zverso movere, laten verwijderen. Aequato itinere (omkeeren). 4, vgl. c. 1,5. .... periculo, bij gelijk gevaar 24. 2. Triplicem aciem instruere, voor allen, eig. abl. abs. instrum in drie slagliniën opstellen. Cohortatus, hoofdzin. 3. Superior, comparatief, in 0 D!l!a „,•„„-. .. , vergelijking met de triplex acies: Mh„ %Zl ' °rdt CaUSale superiore acie is dus = summo b'iz,n- Mlttere' werPeniugo. Constiterant, vgl. II. 23, 1. 3. Gladiis destrictis, hoofdzin, 4. Secuti, hoofdzin of relatieve Ad, wij: „bij". Pluribus ... scuzin. tis transfixis et colligatis, wan- 5. Confertissima acie, in dichte ne.er . . . Cum (daar) inflexisset, gelederen geschaard of door hunne D'i dp vertaling achter neque eveldichte slagorde. Reiecto equitatu, le™ (ferrum, de ijzeren punt of hoofdzin, evenals phalangefacta. pilum) te plaatsen. Sinistra imPhalanx, dichte slagorde, waarbij pedita, wegens .... Satis comde schilden der eerste linie met mode, behoorlijk. de sa-nden over elkander gelegd | 4. Iactare, heen en weer zwaai- werden, verschilt van de Romein- I en. Manu emittere, laten vallen Sche „testudo". | Nudo corpore, onbedekt. LIBER I. CAP. 23-26. 47 aberat circiter mille passus, eo se recipere coeperunt. Capto monte et succedentibus nostris Boi et Tulingi, qui« hominum milibus circiter XV agmen hostium claudebant et novissimis praesidio erant, ex itinere nostros ab latere aperto adgressi circumvenire, et id conspicati Helvetii, qui in montem sese receperant, rursus instare et proelium redintegrare coeperunt. Romani conversa signa bipertito' intulerunt: prima et secunda acies, ut victis ac submotis resisteret, tertia, ut venientes sustineret. Ita ancipiti 26 proelio diu atque acriter pugnatum est. Diutius cum sustinere nostrorum impetus non possent, alteri se, ut coeperant, in montem receperunt, alteri ad impedimenta et carros suos se contulerunt. Nam hoe toto proelio, cum 2 ab hora septima ad vesperum pugnatum sit, aversum hostem videre nemo potuit. Ad multam noctem etiam ad 3 impedimenta pugnatum est, propterea quod pro vallo carros obiecerant et e loco superiore in nostros venientes tela coiciebant et non nulli inter carros raedasque mataras ac tragulas subiciebant nostrosque vulnerabant. Diu cum 4 esset pugnatum, impedimentis castrisque nostri potiti sunt. Ibi Orgetorigis filia atque unus e filiis captus est. Ex eo 5 proelio cirèiter hominum milia CXXX superfuerunt eaque tota nocte continenter ierunt: nullam partem noctis itinere intermisso in fines Lingonum die quarto pervenerunt, cum et propter vulnera militum et' propter sepulturam occisorum De Helv. worden verslagen. 6. Ex itinere, van den marsch | terugtocht, geen vlucht was. -Averuit, onmiddellijk na de aankomst. | sum hostem = fugientem hostem Ab, vgl. c. 1, 5. Latus apertum, of terga hostium. de (door het schild niet gedekte) 3. Ad multam noctem, vgl. rechterzijde. Adgressi, hoofdzin, multo die, c. 22, 4. Pro vallo car- 7. Convertere signa, rechtsom- ros obiecerant, als verschansing keert maken, eene zwenking ma- een wagenburg vormen; de Qalken. S. inferre, aanvallen; con- liërs en Germanen hadden de versa signa, in een hoofdzin om gewoonte, zich achter hunne wate zetten; slechts de derde slag- gens te verschansen. Mataras linie maakte front naar de aan- ac tragulas, werpspiesen en lansen, rukkende Boi en Tulingi. 4. Diu cum esset pugnatum, 26. 1. Anceps proelium, een eerst na langen strijd, strijd met twee fronten (het ge- 5. Superesse ex, overleven, volg van bipertito). Partem, uur, oogenblik. Propter 2. Nam, motiveert de uitdruk- . . morari, door iets opgehouden kingen se receperunt en se con- worden. Morati, wordt relatieve tulerunt, daar het een geregelde | zin. 48 BELLI GALLICI De Helv. geven zich over. De Helv. moeten naar hun land terugkeeren. 6 nostri triduüm morati eos sequi non potuissent. Caesar ad Lingonas Htteras nuntiosque misit, ne eos frumento neve alia re iuvarent: qui si iuvissent, se eodem loco, quo Helvetios, habiturum. Ipse triduo intermisso cum om- 7 nibus copiis eos sequi coepit. Helvetii omnium rerum 2 inopia adducti legatos de deditione ad eum miserunt. Qui cum eum in itinere convenissent seque ad pedes proiecissent suppliciterque locuti flentes pacem petissent atque eos in eo loco, quo turn essent, suum adventum expectare 3 iussisset, paruerunt. Eo postquam Caesar pervenit, obsides, 4 arma, servos, qui ad eos perfugissent, poposcit. Dum ea conquiruntur et conferuntur, nocte intermissa circiter hominum milia VI eius pagi, qui Verbigenus appellatur, sive timore perterriti, ne armis traditis supplicio adficerentur, sive spe salutis inducti, quod in tanta multitudine dediticiorum suam fugam aut occultari aut omnino ignorari posse existimarent, prima nocte e castris Helvetiorum egressi >8 ad Rhenum finesque Germanorum contenderunt. Quod ubi Caesar resciit, quorum per fines ierant, his, uti conquirerent et reducerent, si sibi purgati esse vellent, imperavit; 2 reductos in hostium numero habuit, reliquos omnes obsi3dibus, armis, perfugis traditis in deditionem accepit. Helvetios, Tulingos, Latobrigos in fines suos, unde erant profecti, reverti iussit, et quod omnibus frugibus amissis domi nihil erat, quo famem tolerarent, Allobrogibus impe- 6. Litteras nuntiosque, boden I nacht ingevallen was" zoodat met brieven (Hendiadys). Iuva- deze laatste zin voorop te plaatsen rent, „moesten . . ." Qui si = is. Perterriti . . . inducti, vgl. c. nam si (ii).-Wij vervangen iuvis- 2, 1. Supplicio adfici, neergehou- sent door „doen" of eenvoudig wen, afgemaakt worden. In tanta „anders". Eodum loco . . . habi- multitudine, „bij" causaal = cum turum (esse eos), op dezelfde wijze tanta esset multitudo. Ignorari, behandelen. Triduo intermisso, onopgemerkt blijven. Egressi, na verloop van ... hoofdwerkw. 27. 1. Adducti, vgl. c. 2, 1. « c i- •/ / ,• . . j 28. 1. Resciit, vgl. c. 10, 1 2 Suppliater locuti met dee- | remntiare_ vertaal: Kis, quorum. moedige woorden. Flentesdoor s/w purgati in zijne oogen vereen subst en praep. uit te druk- antw£04 Reductos = eos, qui ken. Eos, de Helvetiers, vertegen- reducti erant woordigd door hunne gezanten. 4. Dum . . .conferuntur,hangt 3. Omnibus frugibus amissis, af van nocte intermissa „toen de | na. . . Tolerarent, konden stillen. LIBER L CAP. 26—30. 49 ravit, ut iis frumenti copiam facerent; ipsos oppida vicosque, quos incenderant, restituere iussit. Id ea maxime 4 ratione fecit, quod noluit eum locum, unde Helvetii dis:esserant, vacare, ne propter bonitatem agrorum Germani, qui trans Rhenum incolunt, ex suis finibus in Helvetiorum fines transirent et finitimi Galliae provinciae Allobrogibusque essent. Boios petentibus Haeduis, quod egregia virtute 5 erant cogniti, ut in finibus suis conlocarent, concessit; quibus illi agros dederunt quosque postea in parem iuris libertatisque condicionem, atque ipsi erant, receperunt. In castris Helvetiorum tabulae repertae sunt litteris Graecis 2 confectae et ad Caesarem relatae, quibus in tabulis nominatim ratio confecta erat, qui numerus domo exisset eorum, qui arma ferre possent, et item separatim, quot pueri, senes mulieresque. Summa erat capitum: Helvetiorum 2 milia CCLXIII, Tulingorum XXXVI, Latobrigorum XIIII, Rauracorum XXIII, Boiorum XXXII; ex his, qui arma ferre possent, ad milia nonaginta duo. Summa omnium fuerunt 3 ad milia CCCLXVIII. Eorum, qui domum redierunt, censu tiabito, ut Caesar imperaverat, repertus est numerus milium r at Y !9 Het getal der Helv. vóór en na den tocht. Cap. 30—54. Caesar overwint de Germanen onder Ariovistus. Bello Helvetiorum confecto totius fere Galliae legati, principes civitatum, ad Caesarem gratulatum convenerunt: 10 Indruk der overwinning op de Galliërs. Frumenti copiam facere alicui, iem. met proviand voorzien, lett. iemand de gelegenheid tot proviand verschaffen. 4. Vacare, onbewoond zijn. 5. Boios, voorop geplaatst als tegenstelling tot Helvetios enz. „wat de B. betreft". Petentibus ƒƒ.-, datief: maak dit tot hoofdzin en verbind daarmede concessit asyndetisch. Egregia virtute, abl. qual. in zeldzame verbinding niet een verbum als cognoscere: vertaal „als mannen van . . Quibus = itaque iis. Parem iuris liber¬ tatisque condictonem, dezelfde toe- I Caesar de Bello Gallico. 3e druk stand van recht en vrijheid = dezelfde rechten en vrijheden, dezelfde politieke rechten. Atque ipsi erant, gebruik „hebben". 29. I. Tabulae, registers, lijsten (in Griéksche letters). Relqtae (sunt). Nominatim, met opgave der namen (der stammen of gouwen). Rationem conficere, de berekening opmaken. Separatim, in afzonderlijke lijsten. 2. Ex his (erant). Qui, slaat niet op his. Qui .... possent, strijdbare manschappen. 3. Censa habito, na . . . 4 50 BELLI GALLIG De Galliërs kla- ', gen over Ariovistus. Diviciacus voert voor hen het woord. 2 intellegere sese, tametsi pro veteribus Helvetiorum iniuriis 3 populi Romani ab his poenas bello repetisset, tarnen eam rem non minus ex usu Galliae quam populi Romani accidisse, propterea quod eo consilio florentissimis rebus domos suas Helvetii reliquissent, uti toti Galliae bellum inferrent imperioque potirentur locumque domicilio ex magna copia deligerent, quem ex omni Gallia oportunissimum ac fructuosissimum iudicassent, reliquasque civitates stipendiarias 4 haberent. Petierunt, uti sibi concilium totius Galliae in diem certam indicere idque Caesaris voluntate facere liceret; sese habere quasdam res, quas ex communi con- 5 sensu ab eo petere vellent. Ea re permissa diem concilio constituerunt et iure iurando, ne quis enuntiaret, nisi quibus jl communi consilio mandatum esset, inter se sanxerunt. Eo concilio dimisso idem principes civitatum, qui antefuerant, ad Caesarem reverterunt petieruntque, uti sibi secreto de 2 sua omniumque salute cum eo agere liceret. Ea re impetrata sese omnes flentes Caesari ad pedes proiecerunt: non minus se id contendere et laborare, ne ea, quae dixissent, enuntiarentur, quam uti ea, quae vellent, impetrarent, propterea quod, si enuntiatum esset, summum in crucia- 3tum se venturos viderent. Locutus est pro his Diviciacus Haeduus: Galliae totius factiones esse duas; harum alterius 4 principatum tenere Haeduos, alterius Arvernos. Hi cum tantopere de potentatu inter se muitos annos contenderent, factum esse, uti ab Arvernis Sequanisque Germani mercede 5 arcesserentur. Horum primo circiter milia XV Rhenum transisse; posteaquam agros et cultum et copias Gallorum 30. 2. Poenas repetere ab al., I taal met „sluiten". Idem (iidem); vgl. c. 12, 6. Eam rem, dit, of die qui ante fuerant (apud eum). tuchtiging. Non minus . . quam, 2. Id contendo et laboro, dit is even zoo zeer . . . als. Ex usu mijn streven en mijn zorg. Ea, accidere, ten bate komen. quae dixissent, door een zelfst. 3. Florentissimis rebus, cónces- nw. te vertalen, evenals ea, quae sief. Rebus, toestand. Ex magna vellent. Venturos (esse), te gemoet copia, nl. locorum. Iudicassent, (gaan). naar hun meening. 3. Pro his, in hun naam. 4. Concilium, landdag. 4. Potentatus = principatus. 5. Enuntiaret, nl. de te nemen Factum esse, ut, was het daartoe besluiten. Nisi (ii), quibus, met | gekomen,, dat ... . Mercede aruitzondering van hen, wien . . . I cesso, in soldij nemen. 31. 1. Eo eoncilio dimisso, ver- 5. Copiae, welvaart, rijke voor- LIBER I. CAP. 30—31. 51 homines feri ac barbari adamassent, traductos plures; nunc esse in Gallia ad C et XX milium numerum. Cum e his Haeduos eorumque clientes semel atque iterum armis contendisse; magnam calamitatem pulsos accepisse, omnem nobilitatem, omnem senatum, omnem equitatum amisisse. Quibus proeliis calamitatibusque fractos, qui et sua virtute i et populi Romani hospitio atque amicitia plurimum ante in Gallia potuissent, eoactos esse Sequanis obsides dare nobilissimos civitatis et iure iurando civitatem obstringere sese neque obsides repetituros neque auxilium a populo Romano imploraturos neque recusaturos, quominus perpetuo sub illorum dicione atque imperio essent. Unum se 8 esse ex omni civitate Haeduorum, qui adduci non potuerit, ut iuraret aut liberos suos obsides daret. Ob eam rem se 9 ex civitate profugisse et Romam ad senatum venisse auxilium postulatum, quod solus neque iure iurando neque obsidibus teneretur. Sed peius victoribus Sequanis quam io Haeduis victis accidisse, propterea quod Ariovistus, rex Germanorum, in eorum finibus consedisset tertiamque partem agri Sequani, qui esset optimus totius Galliae, occupavisset et nunc de altera parte tertia Sequanos decedere iuberet, propterea quod paucis mensibus ante Harudum milia hominum XXIHI ad eum venissent, quibus locus ac sedes pararentur. Futurum esse paucis annis, uti omnes n ex Galliae finibus pellerentur atque omnes Germani Rhenum transirent; neque enim conferendum esse Gallicum cum Germanorum agro neque hanc consuetudinem victus cum illa comparandam. Ariovistum autem, ut semel Gallorum 12 copias proelio vicerit, quod proelium factum sit ad Mage- raad. Adamare, (eig. lief krijgen) I gijzelaars. Dicione atque imperio, behagen scheppen in. Ad .... \ synoniemen, om de volledige numerum, vgl. c. 15, l. heerschappij aan te duiden = on- 6. Clientes, (vgl. c. 4, 2) hier beperkte heerschappij, van kleinere staten gezegd. Se- ,n n . ... , ,.• mei atque iterum = identidem, ia Pems "ccidisse, slechter geherhaaldelijk gaan was- Hominum, blijft on- 7. Quibus = iis igitur. Frac- p/taatd. Locus ac sedes, plaats tos. verzwakt, uitgeput. Qa/,(zij, t(?t blijvende woondie); wij: terwijl zij . . Hospitio plaats- Pararentur, „moesten. ." atque amicitia, (synoniemen), in- 11. Neque-neque, niet „nochnige vriendschap. Obsides, als | noch", maar „ntet-noch". BELLÏ GALLIG De toestand der Sequanen. tobrigarn, superbe et crudeHter imperare, obsides nobilissimi cuiusque liberos poscere et in eos omnia exempla cruciatusque edere, si qua res non ad nutum aut ad voluni3tatem eius facta sit. Hominem esse barbarum, iracundum, temerwiurn: non posse eius imperia diutius sustineri. 14 Nisi quid in Caesare populoque Romano sit auxilii, omnibus Gallis idem esse faciendum, quod Helvetii fecerint, ut domo emigrent, aliud domicilium, alias sedes, remotas a Germanis, petant fortunamque, quaecumque accidat, expe- 15 riantur. Haec si enuntiata Ariovisto sint, non dubitare, quin de omnibus obsidibus, qui apud eum sint, gravissi- -6 mum supplicium sumat. Caesarem vel auctoritate sua atque exercitus vel recenti victoria vel nomine populi Romani deterrere posse, ne maior multitudo Germanorum Rhenum traducatur, Galliamque omnem ab Ariovisti iniuria 32 posse defendere. Hac oratione ab Diviciaco habita omnes, qui aderant, magno fletu auxilium a Caesare petere coe- 2 perunt. Animadvertit Caesar unos ex omnibus Sequanos nihil earum rerum facere, quas ceteri facerent, sed tristes 3 capite demisso terram intueri. Eius rei quae causa esset, miratus ex ipsis quaesiit. Nihil Sequani respondere, sed in eadem tristitia taciti permanere. Cum ab his saepius quaereret neque ullam omnino vocem exprimere posset, 4 idem Diviciacus respondit: hoe esse miseriorem et graviorem fortunam Sequanorum quam reliquorum, quod soli ne in occulto quidem queri neque auxilium implorare auderent absentisque Ariovisti crudelitatem, velut si coram adesset, horrerent, propterea quod reliquis tarnen fugae facultas 12. Nobilissimus quisque, de I actief te vertalen. Qui aderant, voornaamsten. Omnia (alle mo- door één woord, gelijke) exempla (afschrikkende „ ™ ■ * , j voorbeelden) et cruciatus edere 2- Terram intueri, naar den (toepassen), op allerlei wijze straf- 8rond s*¥en- *«• Bedrag, houten en pijnigen. dlnB Mlratus> verwonderd. 14. Est aliquid auxilii in te, 3. Neque ullam omnino vocem bij u is nog hulp te vinden. Ut, \ exprimere posset, zonder dat hij vgl. c. 5, tï gebruik inf. met een enkel woord uit, hen krijgen „namelijk". Quaecumque accidat, kon. Idem, wederom, hoehel.ook.moge afloopen. 4 Fortunam, toestand, lot. ,c' fi i au0ltare- Coram adesse, persoonlijk tegen- 16. Maior, nog . . . woordjg zija/Tamerit tenminste, 32. 1. Hac oratione . . habita, I te verklaren door een ellipse, etsi LIBER L CAP. 31—34. 53 daretur, Sequanis vero, qui intra fines suos Ariovistum 5 recepissent, quorum oppida omnia in potestate eius essent, omnes cruciatus essent perferendi. His rebus cognitis Caesar Gallorum animos verbis 3 confirmavit pollicitusque est sibi eam rem curae futuram: magnam se habere spem et beneficio suo et auctoritate adductum Ariovistum finem iniuriis facturum. Hac oratione 2 habita concilium dimisit. Et secundum ea multae res eum hortabantur, quare sibi eam rem cogitandam et suscipiendam putaret, in primis, quod Haeduos fratres consanguineosque saepenumero a senatu appellatos in servitute atque in dicione videbat Germanorum teneri eorumque obsides esse apud Ariovistum ac Sequanos intellegebat; quod in tanto imperio populi Romani turpissimum sibi et rei publicae esse arbitrabatur. Paulatim autem Germa- 3 nos consuescere Rhenum transire et in Galliam magnam eorum multitudinem venire populo Romano periculosum videbat, neque sibi homines feros ac barbaros temperatu-4 ros existimabat, quin, cum omnem Galliam occupavissent, ut ante Cimbri Teutonique fecissent, in provinciam exirent atque inde in Italiam contenderent, praesertim cum Sequanos a provincia nostra Rhodanus divideret; quibus rebus quam maturrime occurrendum putabat. Ipse autem Ariovistus 5 tantos sibi spiritus, tantam arrogantiam sumpserat, ut ferendus non videretur. Quam ob rem placuit ei, ut ad 3 non aliarum rerum, tarnen fugae. I in dicione, (synoniemen) in slaaf- Facultas datur, de mogelijkheid I sche afhankelijkheid. In tanto bestaat. | Imperio, vgl. c. 27, 4 in tanta 5. Omnes, vgl. c. 31, 12. I multitudine. 33. fc His rebus cognitis, vgl. 3. Magnam multitudinem, ver- c. 19, 1. Animos, vgl. c. 19, 2. taal: in groote menigte. G. con- Verbis confirmare, moed inspre- suescere en multitudinem venire, ken. Et beneficio .... adductum in het Nederl. met „indien". Peri- Ariovistum, dat zoowel . . als . . culosum (esse) videbat, zag hij Ariovistus er toe zouden brengen, daarin een gevaar, om ... 4. Sibi . . temperaturos (esse), 2. Secundum ea, naast d.i. af- vgl. c. 1,5. Rhodanus, „slechts .." gezien van die mededeelingen. | Rebus, gevaren. Occurrere, maatjes, redenen. Quare, na een plu- | regelen nemen tegen, ralis (res), zonder te letten op de 5. Tantos spiritus . . sumpsesamenstelling (qtia-re) — wes- rat, had zulk een . . . houding halve, waarom. Cogitare, in over- aangenomen, weging nemen. In servitute atque \ 34. 1. Placuit ut = statuit 3 C. besluit tegen Ariovistus op te treden. 4 C. zendt gezanten tot Ariovistus. 54 BELLI GALLICI Caesar's eischen. Ariovistum legatos mitteret, qui ab eo postularent, uti aliquem locum medium utriusque conloquio deligeret: veile sese de re publica et summis utriusque rebus cum eo agere. 2 Ei legationi Ariovistus respondit: si quid ipsi a Caesare opus esset, sese ad eum venturum fuisse; si quid ille se 3velit, illum ad se venire oportere. Praeterea se neque sine exercitu in eas partes Galliae venire audere, quas Caesar possideret, neque exercitum sine magno commeatu atque 4 molimento in unum locum contrahere posse. Sibi autem mirum videri, qujd in sua Gallia, quam bello vicisset, aut 35 Caesari aut omnino populo Romano negotii esset. His responsis ad Caesarem relatis iterum ad eum Caesar le- 2gatos cum his mandatis mittit: quoniam tanto suo populique Romani beneficio adfectus, cum in consulatu suo rex atque amicus a senatu appellatus esset, hanc sibi populoque Romano gratiam referret, ut in conloquium venire invitatus gravaretur neque de communi re dicendum sibi et cognoscendum putaret, haecesse, quae ab eo postularet: 3 primum, ne quam multitudinem hominum amplius trans Rhenum in Galliam traduceret; deinde obsides, quos haberet ab Haeduis, redderet Sequanisque permitteret, ut, quos illi haberent, voluntate eius reddere illis liceret; neve Haeduos iniuria lacesseret, neve his sociisque eorum bel- 4lum inferret. Si ita fecisset, sibi populoque Romano perpetuam gratiam atque amicitiam cum eo futuram; si non impetraret, sese, quoniam M. Messala, M. Pisone con- Medium utriusque: medius met, gen. naar dichterlijk gebruik; in het midden tusschen beiden gelegen d.i. van beiden even ver verwijderd, halfweg tusschen hen beiden. (Summis) utriusque (rebus), voor beiden. 2. Volo aliquem (van iemand) aüquid. .3. Commeatus, toevoer, nagenoeg = kosten. 4. Aliquid mihi negotii est, ik heb te maken. 35. 2. Adfectus, concessief en actief te vertalen: in weerwil | dat hij en het R. volk . . . Cum, \ explicativum. Cognoscere, inlichtingen ontvangen (over). Haec esse, vgl. c. 36, 6, neminem contendisse. Quae postularet, substantief. 3. Reddere (iis i. e. Haeduis), Permitteret . . . ut liceret, Pleonasmus . . Iniuria lacessere, vijandelijk behandelen, eig. door onrecht plegen. 5. 5/ ita fecisset, in dat geval, vgl. c. 26, 6. Gratia atque amicitia est mihi cum al., ik sta tot iem. in welwillende en vriendschappelijke betrekking, ik leef met iem. in vrede en vriendschap. LIBER I. CAP. 34—37. 55 sulibus senatus censuisset, uti quicumque Galliam provinciam obtineret, quod commodo rei publicae facere posset, Haeduos ceterosque amicos populi Romani defenderet, se Haeduorum iniurias non neglecturum. Ad haec Ariovistus 3 respondit: ius esse belli, ut, qui vicissent, iis, quos vicissent, quem ad modum vellent, imperarent. Item populum Romanum victis non ad alterius praescriptum, sed ad suum arbitrium imperare consuesse. Si ipse populo Ro- 2 mano non praescriberet, quem ad modum suo iure uteretur, non oportere se a populo Romano in suo iure impediri. Haeduos sibi, quoniam belli fortunam temptassent et armis 3 congressi ac superati essent, stipendiarios esse factos. Magnam Caesarem iniuriam facere, qui suo adventu vee-4 tigalia sibi deteriora faceret. Haeduis se obsides redditu-5 rum non esse neque his neque eorum sociis iniuria bellum inlaturum, si in eo manerent, quod convenisset, stipendiumque quotannis penderent; si id non fecissent, longe iis fraternum nomen populi Romani afuturum. Quod sibi 6 Caesar denuntiaret se Haeduorum iniurias non neglecturum, neminem secum sine sua pernicie contendisse. Cum vellet, 7 congrederetur: intellecturum, quid invicti Germani, exercitatissimi in armis, qui inter annos XIIII tectum non subissent, virtute possent. Haec eodem tempore Caesari mandata referebantur 3 Sese . . . non neglecturum (esse), J noch". In eo manerent, quod con- voorop te stellen. Quicumque . . venisset (inter eos), zich hielden obtineret, telkens ieder stadhou- aan de overeenkomst. Fraternum der. Quod, in zooverre. Com- nomen —nomen fratrum. Longe modo, (abl. modi), zonder nadeel iis . . . afuturum (esse), zou hun voor . . . Non neglecturum (esse), niet baten. (Litotes), niet door de vingers 6. Quod, vgl. c. 13, 5. Non zien, niet ongestraft laten. neglecturum (esse), vgl. c. 35, 4. 36. 1. Qui vicissent, quos vicis- Neminem enz. met de gewone sent, door twee subst. Quem ad uitlating van: zoo verzekerde hij, modum vellet, wordt substantief vgl. c. 35, 2 waar vóór haec esse, met praep. Alterius, staat als aan te vullen is: zoo moest hij gen. van alius. weten. 2. Praescribere, voorschriften 7. (Eum) intellecturum (esse), geven. In suo iure, in de uit- | „dan" zou hij . . Invicti, onover- oefening van zijn recht. winnelijk. Inter, in den loop van, 4. Deteriora faceret = minueret. gedurende den geheelen tijd = 5. Neque-neque, correspondee- per. Tectum non subire, onder ren, doch het eerste is tevens geen dak komen, verbindingspartikel: „maar noch- | 37. t. Eodem tempore . . . et 5 Ar. weigert ze aan te nemen. 7 Nieuwe klachten doen C. besluiten tegen Ar. op te trekken. 56 BELLI GALLICI C. bezet Vesontio. 2 et legati ab Haeduis et a Treveris veniebant: Haedui questum, quod Harudes, qui nuper in Galliam transportati essent, fines eorum popularentur: sese ne obsidibus quidem 3 datis pacem Ariovisti redimere potuisse; Treveri autem, pagos centum Sueborum ad ripas Rheni consedisse, qui Rhenum transire conarentur; his praeesse Nasuam et Cim- 4 berium fratres. Quibus rebus Caesar vehementer commotus maturandum sibi existimavit, ne, si nova manus Sueborum cum veteribus copiis Ariovisti sese coniunxisset, minus 5 facile resisti posset. Itaque re frumentaria quam celerrime potuit comparata magnis itineribus ad Ariovistum 38 contendit. Cum tridui viam processisset, nuntiatum est ei Ariovistum cum suis omnibus copiis ad occupandum Vesontionem, quod est oppidum maximum Sequanorum, 2 contendere triduique viam a suis finibus processisse. Id ne accideret, magnopere sibi praecavendum Caesar existi- 3 mabat. Namque omnium rerum, quae ad bellum usui 4 erant, summa erat in eo oppido facultas, idemque natura loei sic muniebatur, ut magnam ad ducendum bellum daret facultatem, propterea quod flumen Dubis ut circino 5 circumductum paene totum oppidum cingit; reliquum spatium, quod est non amplius pedum DC, qua flumen intermittit, mons continet magna altitudine, ita, ut radices eius 6 montis ex utraque parte ripae fluminis contiugant. Hunc murus circumdatus arcem efficit et cum oppido coniungit. 7 Huc Caesar magnis nocturnis diurnisque itineribus contendit occupatoque oppido ibi praesidium conlocat. in plaats van quo of atque. Mandata, bescheid. 2. Eorum, voor suos of ipsorum. Obsidibus datis, door subst. met praep. 3. Pagos, vgl. c. 12, 4. Ripas, het meerv. duidt verschillende deelen, punten van den oever aan. 4. Commotus, verontrust. Resisti posset, vertaal actief. 5. Comparare rem frumentariam, de verpleging regelen. Magnis itineribus, in geforceerde marschen. 38. i. Procedere, voortgaan; gebruik: afleggen. 2. Magnopere, tot eiken prijs. 3. Rerum . . . erant, oorlogsbehoeften. Facultas, gelegenheid, mogelijkheid om iets te verkrijgen = voorraad. 4. Muniebatur, hier = defendebatur, firma erat. Ducere bellum. den oorlog rekken. Ut (circino), als. 5. Qua, waar. Intermittit, een tusschenruimte laat, ophoudt d. i. niet stroomt. Continet, neemt in. 6. (Ei) circumdatus, wordt rel. zin of murus circumdatus = ring- I muur. Arcem, tot ... "» LIBER I. CAP. 37 -39. 57 Dum paucos dies ad Vesontionem rei frumentariae commeatusque causa moratur, ex percontatione nostrorum vocibusque Gallorum ac mercatorum, qui ingenti magnitudine corporum Germanos, incredibili virtute atque exercitatione in armis esse praedlcabant, — saepe numero sese cum his congressos ne vultum quidem atque aciem oculorum dicebant ferre potuisse, — tantus subito timor omnem exercitum occupavit, ut non mediocriter omnium mentes animosque perturbaret. Hic primum ortus est a: tribunis militum, praefectis reliquisque, qui ex urbe amicitiae causa Caesarem secuti non magnum in re militari usum habebant: quorum alius alia causa inlata, quam: sibi ad proficiscendum necessariam esse diceret, petebat, ut eius voluntate discedere liceret; non nulli pudore adducti, ut timoris suspicionem vitarent, remanebant. Hi i neque vultum fingere neque interdum lacrimas tenere poterant: abditi in tabernaculis aut suum fatum querebantur aut cum familiaribus suis commune periculum miserabantur. Vulgo totis castris testamenta obsignabantur. i Horum vocibus ac timore paulatim etiam ii, qui magnum in castris usum habebant milites centurionesque quique equitatui praeerant, perturbabantur. Qui se ex his minus e timidos existimari volebant, non se hostem vereri, sed angustias itineris et magnitudinem silvarum, quae intercederent inter ipsos atque Ariovistum, aut rem frumentariam, ut satis commode supportari posset, timere dice- 39 Moedeloosheid in de Rom. legerplaats. 39. i. Commeatusque, en de sel. Diceret, als tusschenzin te overige proviand. Ex, ten ge- vertalen of door subst. met praep. volge. Voces, het gepraat. Sese Necessariam, dringend, vgl. c. 16, (i. e. Gallos) . . . congressos (ar- 6; gebruik „dwingen". Pudor, mis), te coördineeren met potuisse eergevoel. Adducti, vgl. c. 2, 1. ferre. Maak van Dum . . mora- \ . tur een hoofdzin en voeg bij oc- ?■ FinSere vultum, eig. een cupavit „interim" „intusschen". gelaat vormen (om een gevoel Non mediocriter, in niet geringe [e verbergen) = een goed gelaat mate (Litotes) = in hooge mate. nouden, zich beheerschen. Mentes animosque, hoofd en hart, 5. Vulgo (adv.), allerwegen, zoodat zij niet in staat waren om Qui praeerant, substantief, te denken noch om te handelen. c ■ u- -.• i- 6. Qui ex his==ex his ii, qui. 3. Quorum alius alia causa Existimari, doorgaan. Rem fru- iniata, deze .... de een onder mentariam, ut . . posset, vertaal: dit, de ander onder dat voorwend- | ut res frumentaria . . posset; de 58 BELLI GALLICI C. bemoedigt zijne soldaten. 7 bant. Non nulli etiam Caesari nuntiabant, cum castra moveri ac signa ferri iussisset, non fore dicto audientes 10 milites neque propter timorem signa laturos. Haec cum animadvertisset, convocato consilio omniumque ordinum ad id consilium adhibitis centurionibus vehementer eos incusavit: primum, quod, aut quam in partem aut quo consilio ducerentur, sibi quaerendum aut cogitandum pu- 2 tarent. Ariovistum se consule cupidissime populi Romani amicitiam adpetisse; cur hunc tam temere quisquam ab 3officio discessurum iudicaret? Sibi quidem persuaderi cognitis suis postulatis atque aequitate condicionum perspecta eum neque suam neque populi Romani gratiam 4 repudiaturum. Quod si furore atque amentia impulsus bellum intulisset, quid tandem vererentur? aut cur de 5 sua virtute aut de ipsius diligentia desperarent? Factum eius hostis periculum patrum nostrorum memoria, cum Cimbris et Teutonis a C. Mario pulsis non minorem laudem exercitus quam ipse imperator meritus videbatur; factum etiam nuper in Italia servili tumultu, quos tarnen aliquid usus ac disciplina, quam a nobis accepissent, e sublevarent. Ex quo iudicari posse, quantum haberet in voorafgaande accusativi hebben I de proef (periculum, hangt samen aanleiding gegeven ook resJ'rum. met experior) nemen met iem. = in aenzeifden naamval te plaat- zich meten met iem. Factum sen. Satis commode, vgl. c. 25,3. (esse). Memoria, vlg. c. 12, 5. Cim- 7 | } de krijg80efening tot de overtuiging, mihi persua- £n de krijgstu^ht der Rom. leeren sum est, ik ben overtuigd. Con- kennen Sublevare ondersteunen, dkiones voorstellen. Cognitis . . vertaa|. ten goede komen. perspecta, actief te vertalen. ö 4. Quod si, indien echter. Fu- 6. Constantia, standvastigheid, ror, hartstocht. Impulsus, vgl. volharding. Quantum haberet in c. 2, 1. j se boni, hoe heilzaam . . is; hoe- 5. Facere periculum alicuius, | veel voordeel . . brengt. LIBER I. CAP. 39—40. 59 Se boni constantia, propterea quod, quos aliquamdiu inermes sine causa timuissent, hos postea armatos ac victores superassent. Denique hos esse eosdem Germanos, quibus- i cum saepe numero Helvetti congressi non solum in suis, sed etiam in illorum finibus plerumque superarint, qui tarnen pares esse nostro exercitui non potuerint. Si quos 8 adversum proelium et fuga Gallorum commoveret, hos, si quaererent, reperire posse diuturnitate belli defatigatis Gallis Ariovistum, cum muitos menses castris se ac paludibus tenuisset neque sui potestatem fecisset, desperantes iam de pugna et dispersos subito adortum magis ratione et consilio quam virtute vicisse. Cui rationi contra homines 9 barbaros atque imperitos locus fuisset, hac ne ipsum quidem sperare nostros exercitus capi posse. Qui suum timorem 10 in rei frumentariae simulationem angustiasque itineris conferrent, facere arroganter, cum aut de officio imperatoris desperare aut praescribere viderentur. Haec sibi esse n curae; frumentum Sequanos, Leucos, Lingones subministrare, iamque esse in agris frumenta matura; de itinere ipsos brevi tempore iudicaturos. Quod non fore dicto 12 audientes neque signa laturi dicantur, nihil se ea re commoveri: scire enim, quibuscumque exercitus dicto audiens non fuerit, aut male re gesta fortunam defuisse aut aliquo Quos.. hos. vertaal: hos, quos. I (sed) ea ratione, cui . . . Locus, Inermes , d. i. slecht gewapend; gelegenheid. Capi = decipi. armatos . . victores, door tempo- 10. Suum timorem .. conferre, reële bijzinnen te vertalen. zijn vrees schuiven op het voor- 7. Congressi . . . superarint, wendsel (der bezorgdheid), d. i. te coördineeren ; het object van de voorgewende bezorgdheid om- superarint uit quibuscum aan te trent . . . = als oorzaak hunner vullen. Qui tarnen, terwijl zij toch. vrees-de slechts gehuichelde be- q ij„.„„„ „..„„,■ _ q , zorgdheid omtrent de proviand 19 £f?Z£Zf lirï%v' C- }\' en ^ moeilijkheid van den weg losse? door ?cc ' cum nf eS te opgeven- °^cium = plichtge- coörd"„eeren ÏJ5: ZovLm * l?ïdraeSCribere< door subst-en tfTZ, Vn^ZiL^Jf^L' 12. 'Quod, vgl. c. 13,5. Dican fa7ere' ^e^ld^eeïïïu,™ I ^il commoveor, dit praatje maakt \% , gJ!Ji£ü tl . a \ volstrekt geen indruk op mij, 'IS', R??one (^rekening) iaaf mij geheel onverschillig. (Sij overlS Dl(iï ' g) = WC sdre' $> aut ■ ■ ***** Male ovenega pian. f£ gesfa> ^ ong^^ig^ uitslag, 9. Cui rationi . . hac, vertaal: I bij eene nederlaag. 60 BELLI GALLICI C. in de nabijheid van Ariov. 13 facinore comperto avaritiam esse- convictam. Suam innocentiam perpetua vita, felicitatem Helvetiorum bello esse u perspectam. Itaque se, quod in longiorem diem conlaturus fuisset, repraesentaturum et proxima nocte de quarta vigilia castra moturum, ut quam primum intellegere posset, utrum 15 apud eos pudor atque officium an timor plus valeret. Quod si praeterea nemo sequatur, tarnen se cum sola decima legione iturum, de qua non dubitaret, sibique eam praetoriam cohortem futuram. Huic legioni Caesar et indulserat 41 praecipue et propter virtutem confidebat maxime. Hac oratione habita mirum in modum conversae sunt omnium mentes summaque alacritas et cupiditas belli gerendi in- 2 lata est, princepsque X. legio per tribunos militum ei gratias egit, quod de se optimum iudicium fecisset, seque 3 esse ad bellum gerendum paratissimam confirmavit. Deinde reliquae legiones cum tribunis militum et primorum ordinum centurionibus egerunt, uti Caesari satisfacerent: se neque umquam dubitasse neque timuisse neque de summa belli suum iudicium, sed imperatoris esse existimavisse. 4 Eorum satisfactione accepta et itinere exquisito per Diviciacum, quod ex Gallis ei maximam fidem habebat, ut milium amplius quinquaginta circuiti locis apertis exercitum duceret, de quarta vigilia, ut dixerat, profectus est. 5 Septimo die, cum iter non intermitteret, ab exploratoribus Convicta, duidelijk bewezen. 3. Ordinum, vgl. c. 40, 1. Sa- . 13. Innocentia, de bet. blijkt tisfacere = se excusare alicui. uit het, tegengestelde avaritia. Dubitasse . . timuisse, te omschrij- 14. In longiorem diem, tot een ven met „koesteren". Summa later tijdstip, tot later. Reprae- belli, de leiding van den oorlog. sentare, tegenwoordig maken, d.i. Meum est iudicium, de beslissing onmiddellijk doen, bespoedigen, berust bij mij. De quarta vigilia, vgl. c. 12, 2. i Pudor, vgl. c. 39, 3. Plus valere, 4. Satisfactione accepta, hoofd- het overwicht hebben. zin. Fidem habebat, vgl. c. 19, 15. Praeterea, verder, anders. 3, vertrouwen stellen. Ut, afh. Praetoria cohors, lijfwacht. Con- van itinere exquisito, zoodat hij fldere, zijn- vertrouwen stellen op voeren kon. Hij vermeed 41. 1. Hac oratione habita, het enge dal der Doubs en trok subst. met praep. Mentes, gezind- door het open veld (locis apertis) heid. Gerendi en § 2 gerendum, over Vesoul en Belfort naar het blijven onvertaald. ! dal van den Rijn. 2. Princeps = prima . . . was het eerste, dat . . . Optimum, zoo 5. Iter non intermittere, gebruik vleiend. het adv. „onafgebroken". LIBER 1. CAP. 40—42. 61 certior factus est Ariovisti copias a nostris milia passuum 1111 et XX abesse. Cognito Caesaris adventu Ariovistus legatos ad eum 4 mittit: quod antea de conloquio postulasset, id per se fieri licere, quoniam propius accessisset seque id sine periculo facere posse existimaret. Non respuit condicionem Caesar 2 iamque eum ad sanitatem reverti arbitrabatur, cum id, quod antea petenti denegasset, ultro polliceretur, magnam-3 que in spem veniebat pro suis tantis populique Romani in eum beneficiis cognitis suis postulatis fore, uti pertinacia desisteret. Dies conloquio dictus est ex eo die quintus. Interim saepe cum legati ultra citroque inter eos * mitterentur, Ariovistus postatóvit, ne quem peditem ad conloquium Caesar adduceret: vereri se, ne per insidias ab eo circumveniretur; uterque cum equitatu veniret: alia ratione sese non esse venturum. Caesar, quod neque con- 5 loquium interposita causa tolli volebat neque salutem suam Gallorum equitatui committere audebat, commodissimum èsse statuit omnibus equis Gallis equitibus detractis eo legionarios milites legionis X., cui quam maxime confidebat, imponere, ut praesidium quam amicissimum, si quid opus facto esset, haberet. Quod cum fieret, non inridicule 6 quidam ex militibus X. legionis dixit: plus, quam pollicitus esset, Caesarem facere: pollicitum se in cohortis praetoriae loco X. legionem habiturum, ad equum rescribere. 2 Ar. vraagt een onderhoud. 42. 1. Quod, vgl. c. 13, 5. De I Tollere, verijdelen. Statuit = pu- (eig. „aangaande") conloquio po- tavit, vgl. c. 11, 6. Omnibus stulare, om iets vragen, iets ver- equis . . . detractis te coördinee- langen, vgl. c. 44, 4, recusare de ren met imponere. Eo = in eos. stipendio (= recusare stipendium). Quid, adv. accus. Si quid opus Per me licet, mijnentwege is het facto esset, in geval van nood. geoorloofd = ik heb er niets te- 6. Non inridicule, vgl. non medi- gen, bij mij bestaat geen bezwaar, ocriter c. 39, 1. Pollicitum, terwijl 2. Condicio, vgl. c. 40, 3. 5a- hii slechts . . . Ad equum rescrinitas, bezinning. Petenti, subst. bere' tot ridders maken; de aarmet praep. Ultro = sua sponte. I digheid ligt in het woordenspel r. . . ,. .. ,,ad equum rescribere , dat zoowel 3. Pro suis beneficiis ea onder de rujters opnemen" als cognitis suis postulatis, (zoodra..) onder de ridders 0pnemen" d. i. afh. van fore, uti desisteret. , jfot den ridderstand verheffen" 4. Per insidias, listig, vcrra- beteekenen kan, daar vroeger derlijk. Alia ratione, anders. ruiterij en ridders hetzelfde was; 5. Interposita causa, (vgl. c. in Caesar's leger was zelfs geen 39, 3) onder eenig voorwendsel. | Romeinsche ruiterij. 62 BELLI GALLICI Caesar's rede. 4 Ar. antwoord. 44 J Plankies erat magna et in ea tumulus terrenus satis grandis. Hic locus aequum fere spatium a castris Ariovisti et Caesaris aberat. Eo, ut erat dictum, ad conlo- 2 quium venerunt, Legionem Caesar, quam equis devexerat, 3 passibus CC ab eo tumulo constituit. Item equites Ariovisti pari intervallo constiterunt. Ariovistus, ex equis ut conloquerentur et praeter se denos ad conloquium adduce- 4 rent, postulavit. Ubi eo ventum est, Caesar initio orationis sua senatusque in eum beneficia commemoravit, quod rex appellatus esset a senatu, quod amicus, quod munera amplissima missa; quam rem et paucis contigisse et pro 5 magnis hominum officiis consuesse tribui docebat; illum, cum neque aditum neque causam postulandi iustam haberet, beneficio ac liberalitate sua ac senatus ea praemia 5 consecutum. Docebat etiam, quam veteres quamque iustae causae necessitudinis ipsis cum Haeduis intercederent, r quae senatus consulta quotiens quamque honorifica in eos facta essent, ut omni tempore totius Galliae principatum Haedui tenuissent, prius etiam, quam nostram amicitiam i adpetissent. Populi Romani hanc esse consuetudinem, ut socios atque amicos non modo sui nihil deperdere, sed gratia, dignitate, honore auctiores vellet esse; quod vero ad amicitiam populi Romani attulissent, id iis eripi quis i pati posset? Postulavit deinde eadem, quae legatis in mandatis dederat: ne aut Haeduis aut eorum sociis bellum inferret, obsides redderet, si nullam partem Germanorum domum remittere posset, at ne quos amplius Rhenum transire pateretur. Ariovistus ad postulata Caesaris pauca respondit, de suis virtutibus multa praedicavit: 43. 1. Tumulus terrenus, door I betrekking, vriendschap bestaat één woord. Satis, tamelijk, vrij. tusschen . . . 4. Missa (ei essent). Quam = ' 7. Quotiens quamque . . ., wij eam. Rem, onderscheiding. Pau- zeggen: zoo dikwijls en zoo . . . cis, slechts . . . Hominum blijft Ut, hoe. Principatum, vgl. c. 17,3. onvertaald. Officia, diensten. Con- 8. Gratia, vgl. c. 9, 3. Auctiosuesse, door een adverb. | res esse, stijgen. 5. Aditum, aanspraak. Prae- [ 9. In mandatis dederat —manmia, onderscheidingen. Consecu- daverat. At, ten minste. turn (esse), te danken hebben. 44. 1. Pauca, slechts . . Multa 6. Iustae, gegrond. Necessitudo I praedicare, veel ophef maken intercedit mihi cum aliquo, innige | van . . . LIBER I. CAP. 43—44. 63 transisse Rhenum sese non sua sponte, sed rogatum et 2 arcessitum a Gallis; non sine magna spe magnisque praemiis domum propinquosque reliquisse; sedes habere in Gallia ab ipsis concessas, obsides ipsorum voluntate datos; stipendium capere iure belli, quod victores victis imponere consuerint. Non sese Gallis, sed Gallos sibi bellum intu-3 lisse: omnes Galliae civitates ad se oppugnandum venisse ac contra se castra habuisse; eas omnes copias a se uno proelio pulsas ac superatas esse. Si iterum experiri velint, 4 se iterum paratum esse decertare; si pace uti velint, iniquum esse de stipendio recusare, quod sua voluntate ad id tempus pependerint. Amicitiam populi Romani sibi ornamento ets praesidio non detrimento esse oportere atque se hac spe petisse. Si per populum Romanum stipendium remittatur et dediticii subtrahantur, non minus libenter sese recusaturum populi Romani amicitiam, quam adpetierit. Quod & multitudinem Germanorum in Galliam traducat, id se sui muniendi, non Galliae oppugnandae causa facere; eius rei testimonium esse, quod nisi rogatus non venerit et quod bellum non intulerit, sed defenderit. Se prius in Galliam 7 venisse quam populum, Romanum. Numquam ante hoe tempus exercitum populi Romani Galliae provinciae finibus egressum. Quid sibi vellet? cur in suas possessiones ve-8 niret? Provinciam suam hanc esse Galliam, sicut illam nostram. Ut ipsi concedi non oporteret, si in nostros fines impetum faceret, sic item nos esse iniquos, quod in suo iure se interpellaremus. Quod fratres a senatu Haeduos 9 appellatos diceret, non se tam barbarum neque tam 2. Rogatum et arcessitum, sy- I pus = adhuc, in de oratio rectanoniemen: op dringend verzoek. Concessas . . datos (habere), wor- 5. Ornamento . . . esse, eer... den relatieve zinnen. Stipendium brengen. Stipendium remittere, capio, ik laat mij . . . betalen. kwijtschelden. 3. Castra habere contra al., I; 6. Quod, vgl. c. 13, 5. Nisi . . tegenover iemand in het veld | non, slechts. Defendere, in zijn staan. Pulsas ac superatas, sy- j eigenlijke bet. „afweren"; bellum non. = geheel verslaan. inferre . . . defendere, een aanvallenden-, een verdedigingsoor- 4. Experiri, 'de proef nemen, log voeren. Recusare de, vgl. c. 42, 1. Sua voluntate, goedschiks. Ad id tem- \ 9. Quod, vg. c. 13, 5. 64 BELLI GALLICI C. blijft bij zijn verlangen. imperitum esse rerum, ut non sciret neque bello Allobrogu.n proximo Haeduos Romanis auxilium tulisse neque ipsos in his contentionibus, quas Haedui secum et cum Sequanis 10 habuissent, auxilio populi Romani usos esse. Debere se suspicari simulata Caesarem amicitia, quem exercitum in 11 Gallia habeat, sui opprimendi causa habere. Qui nisi decedat atque exercitum deducat ex his regionibus, sese 12 ülum non pro amico, sed pro hoste habiturum. Quod si eum interfecerit, multis sese nobilibus principibusque populi Romani gratum esse facturum, — id se ab ipsis per eorum nuntios compertum babere, — quorum omnium 13 gratiam atque amicitiam eius morte redimere posset. Quod si decessisset et liberam possessionem Galliae sibi tradidisset, magno se illum praemio remuneraturum et quaecumque bella geri vellet, sine ullo eius labore et periculo 45 confecturum. Multa a Caesare in eam sententiam dicta sunt, quare negotio desistere non posset: neque suam neque populi Romani consuetudinem pati, uti optime merites socios desereret, neque se iudicare Galliam potius 2 esse Ariovisti quam populi Romani, Bello superatos esse Arvernos et Rutenos a Q. Fabio Maximo, quibus populus Romanus ignovisset neque in prijvinciam redegisset neque 3 stipendium imposuisset. Quod si antiquissimum quodque tempus spectari opocteret, populi Romani iusti^simum esse in Gallia imperium; si iudicium senatus observari oporteret, liberam debere esse Galliam, quam bello victam suis legi- Imperitum rerum, onbekend I Chr. Ignovisset, vergiffenis schenmet. de toestanden. Bello Allo- ken. Quibus, hieruit het passende brogum proximo, in 61 v. Chr., relatief bij in provinciam redevgl. c. 6, 2. gisset en stipendium imposuisset 10. Simulata (amicitia), door (tot onderdanen . .. schatplichtig een subst. met praep. Quem exer- \ maken) aan te vullen. De hercitum, vertaal: exercitum, quem. I haling van het relatief kwam den 11. Qui nisi ■* nisi igitur (is). Romeinen te hard voor. Bij de 12. Gratum facere alicui, iemand vertaling is het verkieslijker na een dienst bewijzen. ignovisset .voort te gaan met 13. Magno praemio remunerari „zonder". aliquem, iem. rijkelijk beloonen. | 3. Quod si, indien derhalve. 45. 1. In eam sententiam, in i Spectare, letten op. Quodque, dezen zin. Consuetudo, zooveel vertaal door: telkens, altijd. Quam als „politiek". . . voluisset, causaal op te vatten. 2. Bello superatos, in 121 v. | Victam, concessief. Alqm. suis LIBER I. CAP. 44—47. 65 bus uti voluisset. Dum haec in conloquio geruntur, Caesari 4 nuntiatum est equites Ariovisti propius tumulum accedere et ad nostros adequitare, lapides telaque in nostros coicere. Caesar loquendi flnem fecit seque ad suos recepit suisque 2 imperavit, ne quod omnino telum in hostes reicerent. Nam 3 etsi sine ullo periculo Iegionis delectae cum equitatu proelium fore videbat, tarnen committendum non putabat, ut pulsis hostibus dici posset eos ab se per fidem in conloquio circumventos. Postea quam in vulgus militum elatum 4 est, qua arrogantia ih conloquio Ariovistus usus omni Gallia Romanis interdixisset, impetumque uti in nostros eius equites fecissent eaque res conloquium diremisset, multo maior alacritas studiumque pugnandi maius exercitui iniectum est. Biduo post Ariovistus ad Caesarem legatos misit: veile 4 se de iis rebus, quae inter eos agi coeptae neque perfectae essent, agere cum eo: uti aut iterum conloquio diem constitueret, aut, si id minus vellet, ex suis legatum aliquem ad se mitteret. Conloquendi Caesari causa visa non est, 2 et eo magis, quod pridie eius diei Germani retineri non potuerant, quin tela in nostros coicerent. Legatum sese 3 magno cum periculo ad eum missurum et hominibus feris obiecturum existimabat. Commodissimum visum est C. 4 Valerium Procillum, C. Valerii Caburi fijium, summa vir- i Het onderhoud blijft zonder gevolg. ' e zendt op verlangen van Ar. gezanten tot hem. legibus uti volo, ik laat iem, zijn eigen staatsregeling behouden. 46. 1. Geruntur = aguntur. 2. Telum reicio, ik doe van mijnen kant een worp, ik beantwoord de vijandelijkheden. 3. Committendum, vgl. c. 13, 7. Per fidem, per duidt het middel der misleiding aan == abl. instr., door middel van eene belofte, die men niet houdt = cum perfidia, trouweloos. 4. In vulgus militum, vertaal: vulgo inter mitties. Usus blijft onvertaald. Uti, hoe. Ea res — id. Conloquium dirimere, . . . . afbreken: vertaal passief. Maior .'. .iniectum est, werd verhoogd. Caesar de Bello Gallico. 47. 1. Iis rebus, de bewuste, bekende vragen. Res agi coeptae sunt, onderhandelingen zijn aangeknoopt over . . Neque = neque vero. Res, is onnauwkeurig als onderwerp- van perfectae essent genomen, daar bedoeld wordt, dat de onderhandelingen over de res niet ten einde gebracht zijn. Legatum, (praedicatief) gevolmachtigde. 2. Visa est, vertaal actief met „zien". Et eo magis, niet: „en des te meer". 3. Obicere, prijsgeven. 4. Commodissimum, het doelmatigst. Summa virtute et huma- 5 66 BELLI GALLICI De legers liggen tegenover elkander. Wijze van strijden der Germaanscne ruiters. tute et humanitate adulescentem, cuius pater a C. Valerio Flacco civitate donatus erat, et propter fidem et propter linguae Gallicae scientiam, qua multa iam Ariovistus longinqua consuetudine utebatur, et quod in. eo peccandi Germanis causa non esset, ad eum mittere, et una M. Metium, 5 qui hospitio Ariovisti utebatur. His mandavit, ut, quae 6 diceret Ariovistus, cognoscerent et ad se referrent. Quos cum apud se in castris Ariovistus conspexisset, exercitu suo praesente conclamavit: quid ad se venirent? an speculandi causa? Conantes dicere prohibuit et in catenas coniecit. 18 Eodem die castra promovit et milibus passuum VI a 2 Caesaris castris sub monte consedit. Postridie eius diei praeter castra Caesaris suas copias traduxit et milibus passuum duobus ultra eum castra fecit eo consilio, uti frumento commeatuque, qui ex Sequanis et Haeduis sup3portaretur, Caesarem intercluderet. Ex eo die dies continuos V Caesar pro castris suas copias produxit et aciem instructam habuit, ut, si vellet Ariovistus proelio content 4 dere, ei potestas non deesset. Ariovistus his omnibus diebus exercitum castris continuit, equestri proelio cotidie 5 contendit. Genus hoe erat pugnae, quo se Germani exercuerant: equitum milia erant VI, totidem numero pedites velocissimi ac fortissimi, quos ex omni copia singuli sin- 6 gulos suae salutis causa delegerant: cum his in proeliis nitate, door adjectieven. Et propter... et propter, waarbij een derde motief „et quod . . esset" gevoegd wordt. Multa, het adjectief in plaats van het adverbium, zoo: multus adesse, voor multum adesse. Vertaal: (qua) multa utebatur, gemakkelijk sprak. Consuetudine, abl. causae, omgang. In eo peccare, zich aan hem vergrijpen. Hospitio alicuius uti, iemands gastvriend zijn. 6. (Exercitu suo) praesente, door subst. en praep. Conclamavit = valde clamavit. An, (het eerste lid der vraag ontbreekt zooals j I dikwijls) -=- wellicht, soms. Pro| hibuit, liet hen niet aan het woord, omdat dicere ook bij prohibuit moet gedacht worden. 48. 1. Castra promovere = procedere, nader oprukken. Sub monte, aan den voet der Vogezen tusschen Sultz en Feldkirch. 3. Cónünuos, door „achter elkander". Aciem instructam habuit, vgl. c. 9, 3 en 15, 1 hield . . . opgesteld. Potestas, vgl. c. 40, 8. 5. Copia — multitudine. Singuli singulos, ieder één (man). Salutis, bescherming. LIBER I. CAP. 47—50. 67 'Versabantur, ad eos se equites recipiebant; hi, si quid erat durius, concurrebant, si qui graviore vulnere accepto equo deciderat, circumsistebant; si quo erat longius prodeundum i aut celerius recipiendum, tanta erat horum exercitatione celeritas, ut iubis sublevati equorum cursum adaequarent. Ubi eum castris se teneré Caesar intellexit, ne diutius 4< commeatu prohiberetur, ultra eum locum, quo in loco Germani consederant, circiter passus DC ab his, castris idoneum locum delegit acieque triplici instructa ad eum locum venit. Primam et secundam aciem in armis esse , 2 tertiam castra munire iussit. Hic locus ab hoste circiter 3 passus DC, uti dictum est, aberat. Eo circiter hominum XVI milia expedita cum omni equitatu Ariovistus misit, quae copiae nostros terrerent et munitione prohiberent. Nihilo setius Caesar, ut ante constituerat, duas acies hostem 4 propulsare, tertiam opus perficere iussit. Munitis castris 5 duas ibi legiones reliquit et partem auxiliorum, quattuor reliquas in castra maiora reduxit. Proximo die instituto 5C suo Caesar ex castris utrisque copias suas eduxit paulumque a maioribus castris progressus aciem instruxit hostibusque pugnandi potestatem fecit. Ubi ne turn quidem 2 eos prodire intellexit, circiter meridie exercitum in castra reduxit. Tum demum Ariovistus partem suarum copiarum, quae castra minora oppugnaret, misit. Acriter utrimque 3 usque ad vesperum pugnatum est. Solis occasu suas copias Ariovistus multis et inlatis et acceptis vulneribus in castra reduxit. Cum ex captivis quaereret Caesar, quam ob rem 4 ' C. slaat eene tweede legerplaats op. Ar. aarzelt te strijden. 6. 5/ quid erat durius, indien het wat hard, harder (dan gewoonlijk) toeging, indien er gevaar was. Graviore vulnere accepto, zwaar gewond. 7. Quo, adv. loc. indef., blijft onvertaald. Sublevati, zich vasthoudend. Cursum adaequare, gelijken tred houden met . . . 49. 1. Delegit.. in de vertaling voor ne ■.. prohiberetur te plaatsen. Acie .. triplici instructa, vgl. c. 24, 2. 2. Castra munire, vgl. c. 38,4 3. Expedita, slagvaardig, bij hominum te voegen. Munitione, \ hier de handeling van munire (§ 2), | het verschansen. 4. Opus, schansarbeid. 50. 1. Instituo suo — more suo. Pugnandi potestatem facere, den slag aanbieden. 3. Multis et inlatis et acceptis vulneribus, nadat aan beide zijden velen gewond waren, na groote verliezen beiderzijds. 68 BELLI GALLICI C. dwingt Ar. ! tot het gevecht. Ariovistus proelio non decertaret, hanc reperiebat causam, quod apud Germanos ea consuetudo esset, ut matres familiae eorum sortibus et vaticinationibus declararent, utrum 5 proelium committi ex usu esset, necne; eas ita dicere: non esse fas Germanos superare, si ante novam lunam proelio contendissent. 'l Postridie eius diei Caesar praesidio utrisque castris, quod satis esse visum est, reliquit, alarios omnes in conspectu hostium pro castris minoribus constituit, quod minus multitudine militum legionariorum pro hostium numero valebat, ut ad speciem alariis uteretur; ipse triplici in- 2 structa acie usque ad castra hostium accessit. Turn demum necessario Germani suas copias castris eduxerunt generatimque constituerunt paribus intervallis, Harudes, Marcomanos, Tribocos , Vangiones, Nemetes , Sedusios, Suebos, omnemque aciem suam raedis et carris circum- 3dederunt, ne qua spes in fuga relinqueretur. Eo mulieres imposuerunt, quae ad proelium proficiscentes milites passis manibus flentes implorabant, ne se in servitutem Romanis 2 traderent. Caesar singulis legionibus singulos legatos et quaestorem praefecit, uti eos testes suae quisque vir- 2 tutis haberet; ipse a dextro cornu, quod eam partem minime firmam hostium esse animadverterat, proelium 3 commisit. Et ita nostri acriter in hostes signo dato 4. Proelio decertare, een beslis- I troepen voor legioensoldaten hou- senden slag leveren. Hanc (esse). den. Sortibus, door loten, staafjes, met „ . . teekenen (runen) voorzien: ver- 2, Necessario, door den nood taal „door het lot". Declarare, | gedrongen. Generatim, naar de bepalen. Ex usu est, het is voor- (afzonderlijke) volksstammen. deeli8- 3. Eo, vgl. c. 42, 5. Tradere, ... . laten vallen. 51. 1. Alarios = auxilia, in tegenstelling tot militeslegionarii; 52. i. Singulis . . . singulos, de auxilia, vroeger met de legi- , c 43 5 van de zes legioenen oenen verbonden, stonden op de stonden er v«f ieder onder een vleugels (alae). Quod valebat, legatus het Jzesde onder een achter ut . .. uteretur te plaatsen, guaestor Minus (te weinig) valere, vrij zwak H zijn, niet sterk genoeg zijn. Pro, 2. A, op (vgl. c. 1, 5). Eam vgl. c. 2, 5. Ad speciem, tot het partem, den linkervleugel der verwekken van een schijn, slechts vijanden. Minime firmam, vertaal voor den schijn, tot vertoon, door den superlativus van het De Germanen moesten de hulp- j tegengestelde van firmus. LIBER L CAP. 50—53 69 impetum fecerunt, itaque hostes repente celeriterque procurrerunt, ut spatium pila in hostes coiciendi non daretur. Reiectis pilis comminus gladiis pugnatum est. At Germani celeriter ex consuetudine sua phalange facta impetus gladiorum exceperunt. Reperti sunt complures nostri, qui in phalanga insilirent et scuta manibus revellerent et desuper vulnerarent Cum hostium acies a sinistro cornu pulsa atque in fugam coniecta esset, a dextro cornu vehementer multitudine suorum nostram aciem premebant. Id cum animadvertisset P. Crassus adulescens, qui equitatui praeerat, quod expeditior erat quam ii, qui inter aciem versabantur, tertiam aciem laborantibus nostris subsidio misit. Ita proelium restitutum est, atque omnes hostes terga verterunt nee prius fugere destiterunt, quam ad flumen Rhenum milia passuum ex eo loco circiter V pervenerunt. Ibi perpauci aut viribus confisi tranare contenderunt aut lintribus inventis sibi salutem reppererunt. In his fuit Ariovistus, qui naviculam deligatam ad ripam nactus ea profugit; reliquos omnes consecuti equites nostri interfecerunt. Duae fuerunt Ariovisti uxores, una Sueba natione, quam domo secum duxerat, altera Norica, regis Voccionis soror, quam in Gallia duxerat a fratre missam: utraque in ea fuga periit; duae filiae: harum altera occisa, 53 De Rom. overwinnen. 4. Reiectis pilis, wordt hoofdzin, waarmede pugnatum est in het actief te verbinden is. Phalange facta (vgl. c. 24, 5), hoofdzin. Excipere, doorstaan. 5. Nostri, wij gebruiken den gen. partitivus. Revellere, wegrukken. Desuper, van boven (naar onder, niet, zooals gewoonlijk, van onder naar boven). Vulnerare, wonden toebrengen. 6. A (vgl. § 2) sinistro cornu en a dextro cornu (Germanorum). Multitudine, ovennacht. 7. Adulescens, om hem van zijn vader, den triumvir, en zijn ouderen broeder Marcus (quaestor bij Caesar) te onderscheiden: .de jongere". Qui praeerat, substantief. Expeditior, minder bezig gehouden, vrijer. Inter aciem versari, aan het gevecht deel nemen. Laborare, in het nauw gebracht zijn = pass. van premere. 53. 1. Desistere, met inf. ophouden; met abl. (conatu) vgl. c. 8, 4. 2. (Slechts) perpauci. Sibisahi1 tem reperire, zich redden. Inventis, relatieve zin in 't actief. 3. Consecuti, hoofdzin; consequi ! aliquem, iem. inhalen. 4. In Gallia (uxorem) duxerat. 70 BELLI GALLICI Einde van den veldtocht. 5 altera capta est. C. Valerius Procillus, cum a custodibus in fuga trinis catenis vinctus traheretur, in ipsum Caesa- 6 rem hostes equitatu insequentem incidit. Quae quidem res Caesari non minorem quam ipsa Victoria voluptatem attulit, quod hominem honestissimum provinciae Galliae, suum familiarem et hospitem, ereptum ex manibus hostium sibi restitutum videbat neque eius calamitate de tanta voluptate et gratulatione quicquam fortuna deminuerat. 7 Is se praesente de se ter sortibus consultum dicebat, utrum igni statim necaretur, an in aliud tempus reservaretur: 8 sortium beneficio se esse incolumem. Item M. Metius repertus et ad eum reductus est. 54 Hoe proelio trans Rhenum nuntiato Suebi, qui ad ripas Rheni venerant, domum reverti coeperunt; quos Ubii, qui proximi Rhenum incolunt, perterritos senserunt: insecuti 2 magnum ex iis numerum occiderunt. Caesar una aestate duobus maximis bellis confectis maturius paulo, quam tempus anni postulabat, in hiberna in Sequanos exercitum 3deduxit; hibernis Labienum praeposuit; ipse in citeriorem Galliam ad conventus agendos profectus est. 5. Cum . . . traheretur, wordt relatieve zin. Trinis, driedubbel: het subst. catenae is als plur. tantum beschouwd. 6. Quidem, ter versterking van quae (res) „en zeker dit". Non minorem quam, vgl. c. 40, 5. Voluptatem, vreugde- Quod „namelijk dat", ter verklaring van quae . . . res. Ereptum (gered) I met restitutum door „en" te coördineeren. Neque . . . quicquam = et quod . . . nihil. Calamitate (Euphemismus) = morte. Gratulatio, (in refl. bet. sibi gratulari) gelukwensch der overwinning, gejubel. (Nihil) deminuere, geen afbreuk doen. 7. Se praesente. vgl. c. 18, 1. Sortibus de me consulitur, door de loten wordt de godheid over mij om raad gevraagd; vertaal: het lot ondervragen. Igni . . . necaretur „moest" den vuurdood sterven. Beneficio, dank . . . 54. 1. Ripas, vgl. c. 37,3. Perterritum te sentio, ik bemerk uwe ontsteltenis. Insecuti, hoofdzin. 2. Praeposuit = praefecit. 3. Conventus agere, de rechtszittingen houden; als stadhouder sprak hij recht in zijne provincies. LIBER I. CAP. 53—LIB. II. 2. 71 C. IULII CAESARIS BELLI GALLICI LIBER SECUNDUS. De gebeurtenissen van het jaar 57 v. Chr. Cap. 1—15: Caesar onderwerpt de zuidelijke Belgen. Cum esset Caesar in citeriore Gallia, ita uti supra demon- 1 stravimus, crebri ad eum rumores adferebantur litterisque item Labieni certior fiebat omnes Belgas, quam tertiam esse Galliae partem dixeramus, contra populum Romanum con-2 iurare obsidesque inter se dare. Coniurandi has esse causas: primum, quod vererentur, ne omni pacata Gallia 3 ad eos exercitus noster adduceretur; deinde, quod ab non nullis Gallis sollicitarentur, partim qui, ut Germanos diutius in Gallia versari noluerant, ita populi Romani exercitum hiemare atque inveterascere in Gallia moleste ferebant, partim qui mobilitate et levitate animi novis imperiiS4 studebant; ab non nullis etiam, quod in Gallia a potentioribus atque iis, qui ad conducendos homines facultates habebant, vulgo regna occupabantur, qui minus facile eam 2 rem imperio nostro consequi poterant. His nuntiis litteris- De Belgen spannen samen. Caes. trekt tegen hen op. 2e Boek. 1. 1. Adferri, doordringen, bereiken, ter oore komen. Quam... dixeramus, wordt tusschenzin; het pl.q. perf, juist alsof de opmerking deel der gebeurtenissen uitmaakte, zoodat zij als een voorafgaand historisch feit beschouwd wordt Wij gebruiken het perf. Coniurare, een verbond sluiten: naar Romeinsche opvatting is het eene samenzwering tegen het Romeinsche volk. 2. Coniurandi, wij: hiervan. Pacata, (vgl. I, 6, 2) subst. met praep. Eos, vgl. I, 5, 4. 3. Partim (ab ijs), qui, zoo ook bij het volgende. Diutius . . versari, door een subst. Inveterascere, eig. oud worden, hier: zich nestelen. Mobilitas et levitas animi, onbestendigheid en lichtzinnigheid. 4. Ab non nullis (sollicitabantur). Potentioribus, wij gebruiken den positief. Conducere, in soldij nemen. Facultates, vgl. I, 18, 4. Qui. die echter. Minus facile, (Litotes) niet zoo gemakkelijk, slechts moeilijk. Eam rem, dat doel. Imperio nostro, vgl. I, 1 18, 9. 72 BELLI GALLICI De Remers onderwerpen zich. De Belg. strijdkrachten. que commotus Caesar duas legiones in citeriore Gallia novas conscripsit et inita aestate, in ulteriorem Galliam 2 qui deduceret, Q. Pedium legatum misit. Ipse, cum primum 3pabuli .copia esse inciperet, ad exercitum venit. Dat negotium Senonibus reliquisque Gallis, qui finitimi Belgis erant, uti ea, quae apud eos gerantur, cognoscant seque 4 de his rebus certiorem faciant. Hi constanter omnes nuntiaverunt manus cogi, exercitum in unum locum con- sduci. Turn vero dubitandum non existimavit, quin ad eos e proficisceretur. Re frumentaria provisa castra movet die- 3 busque circiter XV ad fines Belgarum pervenit. Eo cum de improviso celeriusque omnium opinione venisset, Remi, qui proximi Galliae ex Belgis sunt, ad eum legatos Iccium 2 et Andebrogium, primos civitatis, miserunt, qui dicerent se suaque omnia in fidem atque potestatem populi Romani permittere, neque se cum reliquis Belgis consensisse neque 3 contra populum Romanum coniurasse, paratosque esse et obsides dare et imperata facere et oppidis recipere et 4frumento ceterisque rebus iuvare; reliquos omnes Belgas in armis esse, Germanosque, qui cis Rhenum incolant, 5 sese cum his coniunxisse, tantumque esse eorum omnium furorem, ut ne Suessiones quidem, fratres consanguineosque suos, qui eodem iure et isdem legibus utantur, unum imperium unumque magistratum cum ipsis habeant, deterrere potuerint, quin cum his consentirent. i Cum ab iis quaereret, quae civitates quantaeque in 2. 1. Commotus, vgl. I, 2, 1. 3. 1. Ceterius omnium opinione, Duas legiones, het 13e en 14e. sneller dan iemand . . . Inita (aestate), subst. met praep. I 2. Se suaque omnia in fidem 2. Cum primum, zoodra als (bescherming) atque in potestatem (tevens causaal, vandaar de conj.). • • • permittere, zich met al hun have op genade en ongenade 3. Dare negotium — mandare. overgeven. Consentire, samenCognoscant, trachten te . . . spannen. 4. Constanter, eenstemmig. , h °PPlfs recipere (Caesarem), ' s in de steden opnemen = de poor- 5. Dubitandum non (esse), zon- te" hunner steden (voor Öaes.) der aarzelen, zonder verwijl. openen. Rebus, benoodigdheden. 5. Furor, opgewondenheid, ver- 6. Rem frumentariam provi- bittering. Imperium, in den oordere, vgl. I, 37, 5. | log. Ipsis = Remis. LIBER II CAP. 2—4. 73 armis essent et quid in bello possent, sic reperiebat: plerosque Belgas esse ortos a Germanis Rhenumque antiquitus traductos propter loei fertilitatem ibi consedisse Gallosque, qui ea loca incolerent, expulisse, solosque esse, 2 qui patrum nostrorum memoria omni Gallia vexata Teutonos Cimbrosque intra suos fines ingredi prohibuerint; qua ex re fieri, uti earum rerum memoria magnam sibi 3 auctoritatem magnosque spiritus in re militari sumerent. De numero eorum omnia se habere explorata Remi dice- 4 bant, propterea quod propinquitatibus adfinitatibusque coniuncti, quantam quisque multitudinem in communi Belgarum concilio ad id bellum pollicitus sit, cognoverint. Plurimum 5 inter eos Bellovacos et virtute et auctoritate et hominum numero valere: hos posse conficere armata milia centum, pollicitos ex eo numero electa milia LX totiusque belli imperium sibi postulare. Suessiones suos esse finitimos; 6 fines latissimos feracissimosque agros possidere. Apud 7 eos fuisse regem nostra etiam memoria Diviciacum, totius Galliae potentissimum, qui cum magnae partis harum regionum, turn etiam Britanniae imperium obtinuerit; nunc esse regem Galbam: ad hunc propter iustitiam prudentiamque summam totius belli omnium voluntate deferri; oppida habere numero XII, polliceri milia armata L; totidem Ner-8 vios, qui maxime feri inter ipsos habeantur longissimeque absint; XV milia Atrebates, Ambianos X milia, Morinos 9 4. 1. Sic. — haec. 2. Memoria, vgl. 1,12,5. Omni Gallia vexata, actief te vertalen en in het Ned. achter Teutonos Cimbrosque te plaatsen. 3. Qua ex re fit, zoo komt het. | Rerum, gebeurtenissen. Magnam sibi auctoritatem . ..in re militari sumere, zich groot gewicht in krijgszaken toeschrijven. Magnos spiritus, vgl. I, 33, 5; hierbij een ander werkw. te voegen. 4. Explorata habere, volkomen ingelicht zijn; vgl. I, 15, 1 coactum habere. Propinquitates, gemeenschappelijke afkomst. Con- iuncti, kan door „ten gevolge van" vertaald worden. Quantam multitudinem, hoe groot het aantal troepen was, dat . . . 5. Plurimum .... valere, vgl. I, 3, 7 plurimum posse. Conficere, op de been brengen. Pollicitos (esse). Electa, vul aan: manschappen. 7. Cum — turn etiam, niet slechts — maar zelfs. Summam belli, vgl., I, 41, 3. Omnium voluntate, met algemeene toestemming. 8. (Eos) habere. Numero, blijft onvertaald. 74 BELLI GALLICI C. slaat aan de Axona een legerplaats op. XXV milia, Menapios VII milia, Caletos X milia, Veliocas10 ses et Viromanduos totidem, Atuatucos XVIIII milia; Con- drusos, Eburones, Caerosos, Caemanos, qui uno nomine Germani appellantur, arbitrari ad XL milia. 5 Caesar Remos cohortatus liberaliterque oratione pro- secutus omnem senatum ad se convenire principumque liberos obsides ad se adduci iussit. Quae omnia ab his 2diligenter ad diem facta sunt. Ipse Diviciacum Haeduum magnopere cohortatus docet, quanto opere rei publicae communisque salutis intersit manus hostium distineri, ne 3 cum tanta multitudine uno tempore confligendum sit. Id fiere posse, si suas copias Haedui in fines Bellovacorum introduxerint et eorum agros populari coeperint. His datis 4 mandatis eum a se dimittit. Postquam omnes Belgarum copias in unum locum coactas ad se venire neque iam longe abesse ab iis, quos miserat, exploratoribus et ab Remis cognovit, flumen Axonam, quod est in extremis Remorum finibus, exercitum traducere maturavit atque ibi 5 castra posuit. Quae res et latus unum castrorum ripis fluminis muniebat et, post eum quae erant, tuta ab hostibus reddebat et, commeatus ab Remis reliquisque civitatibus ut sine periculo ad eum portari possent, efficiebat. 6 In eo flumine pons erat. Ibi praesidium ponit et in altera parte fluminis Q. Titurium Sabinum legatum cum sex cohortibus relinquit; castra in altitudinem pedum XII vallo fossaque duodeviginti pedum muniri iubet. 10. (Se i. e. Remos) arbitrari Condrusos . . . (posse conficere of polliceri) ad XL milia. 5. 1. Cohortatus, nl. ook verder den Romeinen getrouw te blijven, vgl. § 2. Liberaliter oratione prosequi, eig. iem. vriendelijk met woorden begeleiden = vriendelijk toespreken. Ad diem, op den (bepaalden) dag. Facta sunt, vert. actief. 2. Magnopere cohortatus, dringend toespreken, te coördineeren met docet. Rei publicae (Roma- nae). Communis — Romanorum atque Haeduorum. 3. A se, kan onvertaald blijven. 4. In extremis finibus, vgl. I, 1, 6. Maturavit, vgl. I, 7, 1. 5. Quae res, (maatregel) zet den geheelen volzin in het passief om. Muniebat, vgl. I, 38, 4. Ripis, vgl. I, 37, 3. Post eum quae erant, zijn rug, of: hij in den rug. Ab hostibus, tegen . . vgl. defendere ab. Et efficiebat, ut . . . 6. In altitudinem pedum XII, behoort bij vallo. Duodeviginti pedum, nl. breed. LIBER II. CAP. 4-7. 75 'Ab his castris oppidum Remorum nomine Bibrax abest 6 milia passuum VIII. Id ex itinere magno impetu Belgae oppugnare coeperunt. Aegre eo die sustentatum est. Gal-2 lorum eadem atque Belgarum oppugnatio est haec: ubi circumiecta multitudine hominum totis moenibus undique in murum lapides iaci coepti sunt murusque defensoribus nudatus est, testudine facta succejdunt murumque subruunt. Quod turn facilie fiebat. Nam cum tanta multitudo lapides 3 ac tela coicerent, in muro consistendi potestas erat nulli. Cum finem oppugnandi nox fecisset, Iccius Remus, summa 4 nobilitate et gratia inter suos, qui tum oppido praeerat, unus ex iis, qui legati de pace ad Caesarem venerant, nuntios ad eum mittit, nisi subsidium sibi submittatur, sese diutius sustinere non posse. Eo de media nocte Caesar 7 isdem ducibus usus, qui nuntii ab Iccio venerant, Numidas et Cretas sagittarios et funditores Baleares subsidio oppidanis mittit; quorum adventu et Remis cum spe defen-2 sionis studium propugnandi accessit et hostibus eadem de causa spes potiundi oppidi discessit. Itaque paulisper apud 3 oppidum morati agrosque Remorum depopulati omnibus vicis aedificiisque, quo adire potuerant, incensis ad castra Caesaris omnibus copiis contenderunt et a milibus passuum minus duobus castra posuerunt; quae castra, utfumoatque4 ignibus significabatur, amplius milibus passuum VIII in Bibrax wordt door de Belgen bestormd. C. ontzet de stad.' 6. 1. Ex itinere, vgl. I, 25, 6. I tum oppido praeerat, de toenma- Magno impetu, heftig. Aegre, lige bevelhebber der stad. Susti- slechts . . . Sustentatum est, men nere, vgl. § 1 sustentare. hield zich staande, men hield het uit 7. t. De, vgl. I, 12, 2; om „ . . . . middernacht. Ducibus, praedica- 2. Oppugnatio, de subst. verb. tje{ evenals nmtu gidsen. Usus, op io drukken uit a) de handeling nemende terwijl hij nam, of on- van het werkw? *) de wijze en vertaald te laten. c) de mogelijkheid der handeling. Circumiecta (zich rondom opstel- 2 Accedere discedere = len) multitudine . . . totis moeni- fl • • minui/ * bus (abl. loc.) over de geheele uitgestrektheid, langs den gehee- 3 Morati . . . depopulati, te len omtrek der muren. Maak den ornscnrijven met „nadat", waar- abl. abs. ook afhankelijk van ubi. vfln Qok de abl abs vicis Coepti sunt, men . . . . Testudine incensis afhankelijk wordt. Quo facta, wordt hoofdzin. | = ad qme Af op een afstand 4. (V/r) summa nobilitate. Qui | van. 76 BELLI GALLIG De legers liggen tegenover elkander. De Belgen trachten de Axona te overschrijden. 8 latitudinem patebant. Caesar primo et propter multitudinem hostium et propter eximiam opinionem virtutis proelio 2supersedere statuit; cotidie tarnen equestribusproeliis, quid hostis virtute posset et quid nostri auderent, periclitabatur. 3 Ubi nostros non esse inferiores intellexit, loco pro castris ad aciem instruendam natura oportuno atque idoneo, quod is collis, ubi castra posita erant, paululum ex planitie editus tantum adversus in latitudinem patebat, quantum loei acies instructa occupare poterat, atque ex utraque parte lateris deiectus habebat et in fronte leniter fastigatus paulatim ad 4 planitiem redibat, ab utroque latere eius collis transversam fossam obduxit circiter passuum CCCC et ad extremas fossas casteila constituit ibique tormenta conlocavit, ne, cum aciem instruxisset, hostes, quod tantum multitudine poterant, ab lateribus pugnantes suos circumvenire possent. 5 Hoe facto duabus legionibus, quas proxime conscripserat, in castris relictis, ut, si quo opus esset, subsidio duci possent, reliquas VI legiones pro castris in acie constituit. Hostes item suas copias ex castris eductas instruxerunt, 9 Palus erat non magna inter nostrum atque hostium exercitum. Hanc si nostri transirent, hostes expectabant; nostri autem, si ab illis initium transeundf fieret, ut im- 2peditos adgrederentur, parati in armis erant. Interim 8. 1. Opinio, meening, die men I hellingen, liep steil af. In fronte van • • had = naam, roep. Vir- van voren, aan de voorzijde. Ad tuhs (hostium). planitiem redire, zich weer in de 2. Virtute, wordt subject. Peri- vlakte verliezen. clitari, de proef nemen. 4. Ab, vgl. L 1, 5. Transver- 3. Loco . . . idoneo, causale sam> in schuinsche richting. 06abl. absol. Ubi . . intellexit, wordt duxit, liet (voor, tegen den vijand) hoofdzin, evenals loco . . . idoneo graven. Extremas, vgl. 1,1,6. met de verbinding „want"; de Quod . ., poterant, bij hun overeigenlijke hoofdzin, beginnende rnacht. Pugnantes suos, zijne met ab utroque latere, wordt met manschappen, terwijl . . . „derhalve" ingeleid. Oportunus 5. Hoe facto, vervolgens. Quo atque idoneus, syn. = bijzonder — aliquo (duci). Eductas, hoofdgeschikt. Tantum, slechts .... werkw. Adversus, naar de vijanden gewend = aan de voorzijde, van 9. l. Si, of wellicht. Si fieret voren. Ex utrague parte, aan | voor het geval dat... Impeditos, beide zijden,1 d. i. (hier) rechts 1 hen, terwijl zij (door den overtocht) en links. Lateris deiectus (= latera belemmerd waren, zich niet weren praerupta) habebat, had steile I konden. LIBER II. CAP. 7—10. 77 proelio equestri inter duas acies contendebatur. Ubi neutri transeundi initium faciunt, secundiore equitum proelio nostris Caesar suos in castra reduxit. Hostes protinus ex 3 eo loco ad flumen Axonam contenderunt, quod esse post nostra castra demonstratura est. Ibi vadis repertis partem 4 suarum copiarum traducere conati sunt eo consilio, ut, si possent, castellum, cui praeerat Q. Titurius Iegatus, expu-5 gnarent pontemque interscinderent, si minus potuissent, agros Remorum popularentur, qui magno nobis usui ad bellum gerendum erant, commeatuque nostros prohiberent. Caesar certior factus ab Titurio omnem equitatum et levis U armaturae Numidas, funditores sagittariosque ponte traducit atque ad eos contendit. Acriter in eo loco pugnatum est. Hostes impeditos nostri in flumine adgressi magnum eorum 2 numerum occiderunt; per eorum corpora reliquos audacis-3 sime transire conantes multitudine telorum reppulerunt primosque, qui transierant, equitatu circumventos interfecerunt. Hostes, ubi et de expugnando oppido et de flumine 4 transeundo spem se fefellisse intellexerunt neque nostros in locum iniquiorem progredi pugnandi causa viderunt atque ipsos res frumentaria deficere coepit, concilio convocato constituerant optimum esse domum suam quemque reverti, et quorum in fines primum Romani exercitum introduxissent, ad eos defendendos undique convenirent, ut potius in suis quam in alienis finibus decertarent et ) Hierin belet, ontbindt zich het leger. 2 en 3. Secundiore ...proelio, abl. abs. (concessief). Demonstratum est, wordt tusschenzin. 4 en 5. Si possent, zoo mogelijk; si minus potuissent, zoo niet. Castellum, schans, bruggenhoofd. (Ut)agros...popularentur. Magno usui esse ad, groote diensten bewijzen bij . . . Gerendum, blijft onvertaald. 10. 1. Levis armaturae, licht gewapend. 2. Adgressi, hoofdzin. 3. Conantes, relatieve zin. Mul¬ titudine, hagel. Qui transierant, nl. vóór de aankomst der Rom. Circumventos interfecerunt, vgl. c. 8, 5 eductas. 4. Spes me fefellit de, ik heb mij in de hoop bedrogen te . . • kunnen. Iniquiorem (quam in quo erant). Concilio convocato, hoofdzin. Constituerant (bepalen), optimum esse . . . et convenirent, or. recta: optimum est et conveniamus, vandaar de dubbele constructie. Quorum eos, vgl. I, 12, 6 quae pars . . . ea. Exercitum intro- 78 BELLI GALLICI De Rom. vervolgen hen. 5 domesticis copiis rei frumentariae uterentur. Ad eam sententiam cum reliquis causis haec quoque ratio eos deduxif, quod Diviciacum atque Haeduos finibus Bellovacorum adpropinquare cognoverant. His persuaderi, ut diutius morarentur neque suis auxilium ferrent, non poterat. 11 Ea re constituta secunda vigilia magno cum strepitu ac tumultu castris egressi nullo certo ordine neque imperio, cum sibi quisque primum itineris locum peteret et domum pervenire properaret, fecerunt, ut consimilis fugae profectio 2 videretur. Hac re statim Caesar per speculatores cognita insidias veritus, quod qua de causa discederent, nondum perspexerat, exercitum equitatumque castris continuit. 3 Prima luce confirmata re ab exploratoribus omnem equitatum, qui novissimum agmen moraretur, praemisit. His Q. Pedium et L. Aurunculeium Cottam legatos praefecit; T. Labienum legatum cum legionibus tribus subsequi iussit. 4 Hi novissimos adorti et multa milia passuum prosecuti magnam multitudinem eorum fugientium conciderunt, cum ab extremo agmine, ad quos ventum erat, consisterent fortiterque impetum nostrorum militum sustinerent, priores, s quod abesse a periculo viderentur neque ulla necessitate neque imperio continerentur, exaudito clamore perturbatis ducere, een inval doen. Domesticis copiis, den voorraad ..., dien zij te huis hadden, den voorraad van het eigen land. 5. Ratio, overweging. 11. \. Egressi, hoofdzin. Nullo... imperio, abl. abs.; vertaal met „zonder". Primum itineris locum petere, de eerste op den weg willen zijn. Fecerunt = effecerunt; verf. zoo kwam het, dat... Consimilis, volkomen gelijk. 2. Hac re . . . cognita, wordt hoofdzin; voor insidias veritus _doch" in te. lassrhpn. Gun discederent, de oorzaak van hun i aftocht. 3. Prima luce, vgl. I, 1,6. Morari a) intr. talmen, b) trans. ophouden. Subsequi, op den voet volgen. 4 en 5. Novissimos, achterhoede = novissimum agmen. Adorti . . prosecuti, hoofdzinnen. Fugientium , vertaal door een subst. met praep. Cum . . . sustinerent, (cum autem) priores . . . ponerent, dus asyndetisch verbonden; maak van cum . . . consisterent et . . sustinerent hoofdzinnen met „want" en verbind daarmede priores .. . ponerent door „terwijl". Ab, vgl. I, 1,5. Quos, op extremum agmen (een deel der novissimi, nl. de achterste gelederen) slaande, evenals § 3 his op equitatum. Priores, het tegenovergestelde van ab extremo agmine (= extremi), de spits. (Sibi) viderentur, meenden. Exaudito clamore, motiveert perturbatis ordinibus, hetwelk te LIBER II. CAP. 10—13. 79 ordinibus omnes in fuga sibi praesidium ponerent. Ita sine ullo periculo tantam eorum multitudinem nostri 6 interfecerunt, quantum fuit diei spatium; sub oceasum solis sequi destiterunt seque in castra, ut erat imperatum, receperunt. Postridie eius diei Caesar, priusquam se hostes ex 12 terrore ac fuga reciperent, in fines Suessionum, qui proximi Remis erant, exercitum duxit et magno itinere ad oppidum Noviodunum contendit. Id ex itinere oppugnare 2 conatus, quód vacuüm ab defensoribus esse audiebat, propter latitudinem fossae murique altitudinem paucis defendentibus expugnare non potuit. Castris munitis vi- 3 neas agere, quaeque ad oppugnandum usui erant, comparare coepit. Interim omnis ex fuga Suessionum multikido in 4 oppidum proxima nocte convenit. Celeriter vineis ad op- 5 p'idum actis, aggere iacto turribusque constitutis magnitudine operum, quae neque viderant ante Galli neque audierartt, et celeritate Romanorum permoti legatos ad Caesarem de deditione mittunt et petentibus Remis, ut conservarentur, impetrant. Caesar obsidibus acceptis primis civitatis 13 atque ipsius Galbae regis duobus filiis armisque omnibus ex oppido traditis in deditionem Suessiones accipit exercitumque in Bellovacos ducit. Qui cum se suaque omnia 2 De Suessionen onderwerpen zich. De Bellovakers verzoeken om vrede. coördineeren is met ponerent of I — in volslagen wanorde. In fuga sibi praesidium ponere, zijn heil in de vlucht zoeken. 6. Fuit, vertaal: toeliet. Twee ongelijksoortige begrippen (de menigte der gedooden en de lengte van den dag), die slechts in verhouding tot elkander kunnen staan, worden elkander gelijk gesteld. Ut erat imperatum, door subst. met praepos. te vertalen. 12. 1. Ex terrore ac fuga (d. i. de inspanning der vlucht) se recipere, bekomen van . . . 2. Ex itinere, vgl. I, 25, 6. Conatus, hoofdzin, met den volgenden door „maar" te verbinden. | Paucis defendentibus, (concessief) om te zetten in den lijdenden vorm. 3. Munitis, vgl. I, 8, 4. Agere, in beweging brengen. Usui esse, tot nut strekken = dienstig zijn. 4. Ex fuga, te verbinden met convenit. 5 Celeriter.. constitutis, hoofdzinnen. Permoti = perturbati. Petentibus, door een subst. met praepositie; ook ut conservarentur (begenadigen) kan door een subst. vertaald worden; voeg dan bij het absoluut gebruikte impetrant „deze gunst". 13. 1. Obsidibus, praedicaatsnomen. Acceptis, actief te vertalen door: zich laten geven.. 80 BELLI GALLICI Diviciacus 1' spreekt te hunnen gunste. C wint in- 1 lichtingen over de Nerviërs in. in oppidum Bratuspantium contulissent atque ab eo oppido Caesar cum exercitu circiter milia passuum V abesset, omnes maiores natu ex oppido egressi manus ad Caesarem tendere et voce significare coeperunt sese in eius fidem ac potestatem venire neque contra populum Romanum armis 3 contendere. Item, cum ad oppidum accessisset castraque ibi poneret, pueri mulieresque ex muro passis manibus 1 suo more pacem ab Romanis petierunt. Pro his Diviciacus — nam post discessum Belgarum dimissis Haeduorum 2 copiis ad eum reverterat — facit verba; Bellovacos omni tempore in fide atque amicitia civitatis Haeduae fuisse; 3 impulsos ab suis principibus, qui dicerent Haeduos a Caesare in servitutem redactos omnes indignitates contumeliasque perferre, et ab Haeduis defecisse et populo Romano 4 bellum intulisse. Qui eius consilii principes fuissent, quod intellegerent, quantam calamitatem civitati intulissent, in 5 Britanniam profugisse. Petere non solum Bellovacos, sed etiam pro his Haeduos, ut sua dementia ac mansuetudine 6 in eos ütatur. Quod si fecerit, Haeduorum auctoritatem apud omnes Belgas amplificaturum, quorum auxiliis atque opibus, si qua bella inciderint, sustentare consuerint. 5 Caesar honoris Diviciaci atque Haeduorum causa sese eos in fidem recepturum et conservaturum dixit, et quod erat 2. Qui . . . contulissent, hoofdzin, terwijl de volg. zin eerst met cum te beginnen is. Se suaque, vgl. c. 3, 2. Egressi, hoofdzin. Voce, met luider stem. In eius fidem ac potestatem venire, vgl. c. 3, 2. 3. Item, evenals de maiores natu. 14. 1. Verba facere pro (ter verdediging van) aliquo, voor iem. een goed woord doen, ten gunste van iem. spreken; pro heeft hier niet dezelfde bet als I, 31, 3 locutus est pro his. 2. In fide atque amicitia, in trouwe vriendschap; hendiadys, vgl. I, 2, 5. 3. (Eos) impulsos . . . et defecisse et intulisse. Indignitates, smadelijke behandelingen. Perferre, „moesten . . ." 4. (Eos) qui eius consilii principes (=auctores) fuissent — de bewerkers van dat . . . 5. Sua, met nadruk = zijne (bekende), hem eigen. Uti, bewijzen. 6. Quod si fecerit, in dat geval. Auxiliis atque opibus, hulp en bijstand; synon. = krachtige hulp. Incidere, uitbreken. Sustentare of absoluut vgl. c. 6, 1 of met het object bella. 15. 1. In fidem recipere, vgl. c.3,1 LIBER II. CAP. 13-17. 81 civitas magna inter Belgas auctoritate atque hominum multitudine praestabat, DC obsides poposcit. His traditis 2 omnibusque armis ex oppido conlatis ab eo loco in fines Ambianorum pervenit; qui se suaque omnia sine mora dediderunt. Eorum fines Nervii aftingebant. Quorum de natura moribusque Caesar cum quaereret, sic reperiebat: nullum 4 esse aditum ad eos mercatoribus; nihil pati vini reliquarumque rerum ad luxuriam pertinentium inferri, quod his rebus relanguescere animos et remitti virtutem existimarent; esse homines feros magnaeque virtutis; increpitare atque 5 incusare reliquos Belgas, qui se populo Romano dedidissent patriamque virtutem proiecissent; confirmare sese neque e legatos missuros neque ullam condicionem pacis accepturos. Cap. 16-33: Caesar verslaat de noordelijke Belgen. (Nerviêrs). Cum per eorum fines triduüm iter fecisset, inveniebatli ex captivis Sabim flumen a castris suis non amplius milia passuum X abesse; trans id flumen omnes Nervios con-2 sedisse adventumque ibi Romanorum expectare una cum Atrebatibus et Viromanduis, finitimis suis — nam his 3 utrisque persuaserant, uti eandem belli fortunam experirentur —; expectari etiam ab iis Atuatucorum copias 4 atque esse in itinere; mulieres, quique per aetatem ad 5 pugnam inutiles viderentur, in eum locum coniecisse, quo propter paludes exercitui aditus non esset. His rebus H > De Nerviërs maken zich gereed tot den oorlog. Hun oorlogs¬ plan. 3. Cum . . quaereret, kan door den en schimpen, synon. = hesubst. met praep. vertaald worden, vig schelden. Proicere, verlooSic, vgl. c. 4, 1. chenen. 4. Nullum aditum esse = non 6. Condicionem, vgl. I, 40. 3. ltcere adire. (Eos) pati. Rerum voorstel ad luxuriam pertinentium, vgl. ,a ,' . ,. , . 1,1,3 voorwerpen van weelde. 16' }' AmPlltts (°"am)- Animos, moed. Virtus, energie. 3* tandem, gemeenschappelijk Remitti, metaphora, aan den boog met • • ' ontleend: afnemen, verminderen, 4- Etiam, nog . . . afbreuk lijden. Existimarent, wordt 5. (Eos) ... coniecisse, haastig tusschenzin. brengen. Quique = et eos, qui, 5. Magnae virtutis, adjectief. Aditus non est, gebruik, „toeganJncrepitare atque incusare, schel- | kelijk". Caesar de Bello Gallico. 3e druk. 6 1 BELLI GALLICI cognitis exploratores centurionesque praemittit, qui locum 2 castris idoneum deligant. Cum ex dediticiis Belgis reliquisque Gallis complures Caesarem secuti una iter facerent, quidam ex his, ut postea ex captivis cognitum est, eorum dierum consuetudine itineris nostri exercitus perspecta nocte ad Nervios pervenerunt atque his demonstrarunt inter singulas legiones impedimentorum magnum numerum intercedere, neque esse quicquam negotii, cum prima legio in castra venisset reliquaeque legiones magnum spatium 3 abessent, hanc sub sarcinis adoriri; qua pulsa impedimentisque direptis futurum, ut reliquae contra consistere 4 non auderent. Adiuvabat etiam eorum consilium, qui rem deferebant, quod Nervii antiquitus, cum equitatu nihil possent, — neque enim ad hoe tempus ei rei student, sed quicquid possunt, pedestribus valent copiis, — quo facilius finitimorum equitatum, si praedandi causa ad eos venissent, impedirent, teneris arboribus incisis atque inflexis crebrisque in latitudinem ramis enatis et rubis sentibusque interiectis effecerant, ut instar muri hae saepes munimentum praeberent, quo non modo non intrari, sed ne perspici quidem 5 posset. His rebus cum iter agminis nostri impediretur, non omittendum sibi consilium Nervii existimaverunt. 17 2 Cum . ..facerent, met I ander werkw. te vervangen is. secart tot hoofdzin te maken. Sequi, Teneris, jong. Incido, toppen, zich aansluiten bij. Consuetudo Enasci, ontspruiten, vertaal actief: itineris de marsch-orde. Eorum laten uitwassen. Teneris . . . dierum gedurende... Pervenerunt, interiectis abl. abs. (instrumenti). wisten .." Numerum, deel. Cum, Interiectis, er tusschen planten, wanneer. Magnum spatium, wordt Quo — in quod. — Deze lange adverbium met „nog". Sub sar- volzin moet bij ons ontbonden cinis onder den last der bagage, worden: Zet adiuvabat in het . _ . . . passief om en voeg er bij „door 3. Futurum (esse): fit ut, het de voigenrje omstandigheid"; laat gebeurt dat. quod weg en begin den volgenden 4 Adiuvabat, heeft tot subject hoofdzin met Cum Nervii... pos- auöd . . effecerant, de omstan- sent; maak verder de abl. abs. digheid dat . . Adiuvare, aanbe- teneris... interiectis tot hoofdzinvelen Consilium, voorstel. Qui... I nen, waarmede antiquitus effece- deferebant, door een subst. Equi- rant door „hierdoor te verbin- tatu nihil posse, geen ruiterij den is. hebben. Studere, waarde hechten aan... Quicquid possent, al hun 5. Non omittere, niet in den macht, zoodat valent door een | wind slaan. LIBER II. CAP. 17—19. 83 Loei natura erat haec, quem locum nostri castris delege- II rant. Collis ab summo aequaliter declivis ad flumen Sabim, quod supra nomivavimus, vergebat. Ab eo flumine 2 pari acclivitate collis nascebatur adversus huic et contrarius, passus circiter CC infimus apertus, ab superiore parte silvestris, ut non facile introrsus perspici posset. Intra 3 eas silvas hostes in occulto sese continebant; in aperto loco secundum flumen paucae stationes equitum videbantur. Caesar equitatu praemisso subsequebatur omnibus copiis; V, sed ratio ordoque agminis aliter se habebat, ac Belgae ad Nervios detulerant. Nam quod hostibus adpropinquabat, 2 consuetudine sua Caesar VI legiones expeditas ducebat; post eas totius exercitus impedimenta conlocarat; inde 3 duae legiones, quae proxime conscriptae erant, totum agmen claudebant praesidioque impedimentis erant. Equites * nostri cum funditoribus sagittariisque flumen transgressi cum hostium equitatu proelium commiserunt. Cum se illi 5 identidem in silvas ad suos reciperent ac rursus ex silva in nostros impetum facerent neque nostri longius, quam quem ad finem porrecta loca aperta pertinebant, cedentes insequi auderent, interim legiones VI, quae primae venerant, opere dimenso castra munire coeperunt. Ubi prima 6 impedimenta nostri exercitus ab iis, qui in silvis abditi latebant, visa sunt, quod tempus inter eos committendi proelii convenerat, ut intra silvas aciem ordinesque consti- ) De plaats van het gevecht. ) De Nerviërs vallen aan. 18. 1. Aequaliter, gelijkmatig. 2. Adversus huic et contrarius, met de voorzijde naar dezen gekeerd en (op den anderen oever) tegenover hem gelegen (parallel). Infimus = ab inferiore parte, in tegenstelling tot ab (wij: op,vgl. I, 1, 5) superiore parte. Apertus, kaal. 3. Secundum, langs. Stationes equitum, ruiterposten. 19. 1 en 2. Subsequi, vgl. c. II, 3. Ratio ordoque agminis, de aard der marschorde. Expeditas ducebat, liet ze slagvaardig marcheeren. 3. Inde — deinde. 4. Transgressi, hoofdzin. 5. Cum . . . auderent, hoofdzinnen. Quem ad finem = usque eo, quo, slechts zoo ver, als . . . Porrecta, met pertinebant te verbinden (pleonasmus, vgl. § 6 abditi latebant) uitgestrekt, zich uitstrekkend reiken tot . . . Opus I dimetiri — castra metari; dimenso in pass. betejkenis. 6. Prima impedimenta, vgl. I. 1,6. Latere, verscholen liggen. I Quod tempus... convenerat, wordt 1 BELLI GALLICI Toestand der Rom. tuerant atque ipsi sese confirmaverant, subito omnibus copiis 7 provolaverunt impetumque in nostros equites fecerunt. His facile pulsis ac proturbatis incredibili celeritate ad flumen decucurrerunt, ut paene uno tempore et ad silvas et in flu- 8 mine et iam in manibus nostris hostes viderentur. Eadem autem celeritate adverso colle ad nostra castra atque eos, 20 qui in opere occupati erant, contenderunt. Caesari omnia uno tempore erant agenda; vexillum proponendum, signum tuba dandum, ab opere revocandi milites, qui paulo longius aggeris petendi causa processerant, arcessendi, acies in- 2 struenda, milites cohortandi, signum dandum. Quarum rerum magnam partem temporis brevitas et incursus 3 hostium impediebat. His difficultatibus duae res erant subsidio, scientia atque usus militum, quod superioribus proeliis exercitati, quid fieri oporteret, non minus commode ipsi sibi praescribere quam ab aliis doceri poterant, et quod ab opere singulisque legionibus singulos legatos 4 Caesar discedere nisi munitis castris vetuerat. Hi propter propinquitatem et celeritatem hostium nihil iam Caesaris imperium expectabant, sed per se, quae videbantur, ad- 21 ministrabant. Caesar necessariis rebus imperatis ad cohortandos milites, quam partem fors obtulit, decucurrit et ad 2 legionem decimam devenit. Milites non longiore oratione cohortatus, quam uti suae pristinae virtutis memoriam retinerent neu perturbarentur animo hostiumque impetum redengevende hoofdzin in parenthesis. Ut (zooals) . . . confirmaverant, staat vóór den hoofdzin. Aciem et ordines constituere, zich in rij en gelid opstellen. Confirmaverant, scil. adprovolandum. 7. In manibus nostris, in onze onmiddellijke nabijheid. 8. Adverso colle, den hen vel op, vgl. adverso flumine. 20. 1. Erant agenda, te vertalen naar debebam dicere, ik had moeten zeggen. Vexillum, de roode vlag (op de tent des veldheers).. Signum tuba dare, alarm blazen. (Ii) qui. Aggeris, materiaal voor den dam. Signum, nl. tot den aanval. 3. Erant subsidio, verhielpen. Non minus quam, vgl. I, 30, 2. Doceri, zich laten aanwijzen. 4. MM iam, geenszins eerst. Per se, van zelf, zelfstandig, op eigen hand. Quae videbantur (administranda esse) adminisirare, de doeltreffende maatregelen nemen. 21. 1. Necessariis, „slechts"... Quam partem — eam partem, quam: beperkende appositie van milites „en wel". Leg. decimam, op den linkervleugel. 2. Non longiore oratione quam, slechts met de woorden. Perturbari animo, zich van zijn stuk laten brengen. LIBER II. CAP. 19—23. 85 fortiter sustinerent, quod non longius hostes aberant, quam quo telum adigi posset, proelii committendi signum dedit atque in alteram partem item cohortandi causa profectus pugnantibus occurrit. Temporis tanta fuit exiguitas hostiumque tam paratus ad rfimicandum animus, ut non modo ad insignia accommodanda, sed etiam ad galeas induendas scutisque tegimenta detrahenda tempus defuerit. Quam quisque ab opere in partem casu devenit quaeque prima signa conspexit, ad haec constitit, ne in quaerendis suis pugnandi tempus dimitteret. Instructo exercitu, magis ut loei natura deiectusque collis et necessitas temporis, quam ut rei militaris ratio atque ordo postulabat, cum diversae legiones aliae alia in parte hostibus resisterent saepibusque densissimis, ut ante demonstravimus, interiectis prospectus impediretur, neque certa subsidia conlocari neque, quid in quaque parte opus esset provideri neque ab uno omnia imperia administrari poterant. Itaque in tanta rerum: iniquitate fortunae quoque eventus varii sequebantur. Le-: gionis VIII. et X. milites, ut in sinistra parte acie constiterant, pilis emissis cursu ac lassitudine exanimatos vulneribusque confectos Atrebates — nam his ea pars obvenerat 22 De Rom. stellen zich tot het gevecht op. 23 De strijd begint. 3. Plaats dedit vóór quod. Non longius... quam quo (= ut eo)... posset: de vijanden waren zoo nabij, dat zij onder het bereik der werpspiesen waren. 4. Alteram partem, rechtervleugel. Pugnantibus, „reeds" . . . Occurrere, vinden. 5. Maak in den eenen zin temporis en in den anderen hostium tot subject. Accommodare, aandoen. 6. Quum... conspexit, dezelfde constructie bij de vertaling te behouden. Prima, wordt adverb. Signa, veldteekenen (der manipuli). Ad haec, daar. 22. 1. Instructo exercitu . . . cum . . . impediretur, neque . . . poterant, plaats poterant vóór cum . . impediretur. Necessitas temporis, de drang der omstandigheden. Ratio, rege- I len, theorie. Ordo, behoorlijke regeling, inrichting, grondstellingen. Diversae, van elkander gescheiden. Aliae alia, vgl. I, 39, 3. Interiectis (er tusschen liggen), wordt relatieve zin. Certa d. T. voor een bepaald doel. Subsidia, reserven. Imperia administrare, bevelen uitdeelen. 2. In, vgl. I, 27, 4. Rerum iniquitas, ongunstige toestand. Fortunae eventus varii, menigI vuldige wisselingen der fortuin. Sequebantur, „moesten"... 23. 1. Ut, motiveerend. Acie = aciei. Constiterant = stabant. Cursu ac lassitudine (Hendiadys), den vermoeienden loop, de vermoeidheid ten gevolge van het loopen. Ea pars, nl. tegenover I den linker vleugel der Rom. 86 BELLI GALLICI De Nerviërs dringen de Rom. legerplaats binnen. — celeriter ex loco superiore in flumen compulerunt et transire conantes insecuti gladiis magnam partem eorum 2 impeditam interfecerunt. Ipsi transire flumen non dubitaverunt et in locum iniquum progressi rursus resistentes 3 hostes redintegrato proelio in fugam coniecerunt. Item alia in parte diversae duae legiones, XI. et VIII., profligatis Viromanduis, quibuscum erant congressae, ex loco superiore 4 in ipsis fluminis ripis proeliabantur. At totis fere castris a fronte et a sinistra parte nudatis, cum in dextro cornu legio XII. et non magno ab ea intervallo VII. constitisset, omnes Nervii confertissimo agmine duce Boduognato, qui summam imperii tenebat, ad eum locum contenderunt; quorum pars ab aperto latere legiones circumvenire, pars 24 summum castrorum locum petere coepit. Eodem tempore equites nostri levisque armaturae pedites, qui cum iis una fuerant, quos primo hostium impetu pulsos dixeram, cum se in castra reciperent, adversis hostibus occurrebant 2 ac rursus aliam in partem fugam petebant, et calones, qui ab decumana porta ac summo iugo collis nostros victores flumen transisse conspexerant, praedandi causa egressi, cum respexissent et hostes in nostris castris versari 3 vidissent, praecipites fugae sese mandabant. Simul eorum, Conantes, toen zij . . . Insecuti, hoofdzin. Impeditam, belemmerd om zich te verdedigen. 2. Progressi, hoofdzin. Rursus resistentes, door een relatieven zin, waarmede redintegrato proelio in het actief te coördineeren is. 3. Alia in parte, nl. in het centrum. Diversae, vgl. c. 22, 1. Ex loco superiore, te verbinden met profligatis. Ipsis, vlak op, bij. In ripis, vlg. 1, 37, 3. 4. A fronte, waar het 11e en 8e legioen, ab sinistra parte, waar het 9e en 10e gestaan hadden. Nudatis castris, causaal. Cum, terwijl. Constitisset, hierdoor was de rechterzijde der legerplaats gedekt. Nervii, op den linker vleugel. Ab aperto latere, vgl. I, I 25, 6. Legiones, het 12e en 7e. Summum locum, de hoogte, waarop de legerplaats stond. Petere, door de opening tusschen den rechter vleugel en het centrum. 24. 1. Qui . . . fuerant, voordat zij vluchtten. Dixeram, wordt tusschenzin; vgl. c. 1, 1. Cum, voorop te plaatsen. Adversus, I tegen hen gewend, hun te gemoet | komend; adversis hostibus occurI rebant, ze stieten op de hun te gemoet komende vijanden = zij liepen de vijanden juist in de armen. 2. Summo iugo, top. Maak I egressi tot hoofdzin en ga voort met: Toen zij nu . . . Versari, I blijft onvertaald. LIBER II. CAP. 23—25. 37 qui cum impedimentis veniebant, clamor fremitusque oriebatur, aliique aliam in partem perterriti ferebantur. Quibus 4 omnibus rebus permoti equites Treveri, quorum inter Gallos virtutis opinio est singularis, qui auxilii causa a civitate missi ad Caesarem venerant, cum multitudine hostium castra compleri, legionès premi et paene circumventas teneri, calones, equites, funditores, Numidas dispersos dissipatosque in omnes partes fugere vidissent, desperatis nostris rebus domum contenderunt: Romanos pulsos supe-5 ratosque, castris impedimentisque eorum hostes potitos civitati renuntiaverunt. Caesar ab X. legionis cohortatione 2 ad dextrum cornu profectus, ubi suos urgeri signisque in unum locum conlatis XII. legionis confertos milites sibi ipsos ad pugnam esse impedimento vidit, quartae cohortis omnibus centurionibus occisis, signifero interfecto, signo amisso, reliquarum cohortium omnibus fere^ centurionibus aut vulneratis aut occisis, in hisjprimipilo P. Sextio Baculo, fortissimo viro, multis gravibusque vulneribus confecto, ut iam se sustinere non posset, reliquos esse tardiores et non nullos ab novissimis deserto loco proelio excedere ac tela vitare, hostes neque a fronte ex inferiore loco subeuntes 5 C neemt persoonlijk deel aan den strijd. 3. Alii . . aliam (vgl. I, 39, 3) in partem ferebantur, stoven naar alle zijden uit elkander. 4. Permoti, tot hoofdzin te maken; voor cum „en" in te lasschen. Virtutis opinio, vgl. c. 8, 1. Dispersos dissipatosque (synon.), in volslagen wanorde; vgl. pulsos superatosque = devictos. Desperatis (verloren achten) rebus, wordt hoofdzin. 25. 1. Caesar . . . profectus ubi . . . vidit . . . vidit (duidelijkheidshalve herhaald) . . scuto (hier begint de hoofdzin). Verander ubi vidit in een hoofdzin en' laat het tweede vidit onvertaald, vertaal al de abl. absol. van quartae ... tot en met confecto I als ace. c. inf. en maak van scuto I . . . detracto met bijvoeging van „toen" een hoofdzin, eveneens van appeüatis en cohortatus. Ab (plaatselijk) .... cohortatione = ab decima legione, quam cohortatus erat. Signis in unum locum conlatis, daar de veldteekenen dicht naast elkander opgesteld I waren. B., vir fortissimus, de zeer dappere B. Tardiores (esse) eenigszins traag zijn, eenigszins dralen. Ab, eig. aan den kant 1 van; vgl. I, 1, 4, zoo ookhieronI der § 2; ab novissimis = die in I de achterste gelederen stonden. Tela vitare, zich buiten het bereik der werpschichten terugtrekI ken. Subeuntes non intermittere: intermittere (ophouden) met partic, Grieksche constructie; maak | subeuntes tot hoofdwerkw. en ver- 58 BELLI GALLIG Labienus komt te hulp. De Nervi8rs ' worden verslagen. intermittere et ab utroque latere instare et rem esse in angusto vidit, neque ullum esse subsidium, quod submitti 2 posset, scuto ab novissimis militi detracto, quod ipse eo sine scuto venerat, in primam aciem processit centurionibusque nominatim appellatis reliquos cohortatus milites signa inferre et manipulos laxare iussit, quo facilius gladiis uti 3 possent. Cuius adventu spe inlata militibus ac redintegrato animo, cum pro se quisque in conspectu imperatoris etiam in extremis suis rebus operam navare cuperet, paulum 26 hostium impetus tardatus est. Caesar, cum VII. legionem, quae iuxta constiterat, item urgeri ab hoste vidisset' tribunos militum monuit, ut paulatim sese legiones coniun2 gerent et conversa signa in hostes inferrent. Quo facto cum aliis alii subsidium ferrent neque timerent, ne aversi ab hoste circumvenireffltur, audacius resistere ac fortius 3pugnare coeperunt. Interim milites legionum duarum, quae in novissimo agmine praesidio impedimentis fuerant, proelio nuntiato cursu incitato in summo colle ab hostibus con- 4 spiciebantur, et T. Labienus castris hostium potitus et ex loco superiore, quae res in nostris castris gererentur, conspica- 5 tus X. legionem subsidio nostris misit. Qui cum ex equitum et calonum fuga, quo in loco res esset quantoque in periculo et castra et legiones et imperator versaretur, cognovis- 57 sent, nihil ad celeritatem sibi reliqui fecerunt. Horum adtaal non intermittere door een bij- I 2. Quo facto wordt adverbium. woord. Res est in angusto, de Timerent „behoefden te " zaak staat slecht Aversi, in den rug (a tergo), het 2. Signa inferre, vgl. I, 25, 7. tegengestelde van adversus. 3. Pro se auisaue ieder voor ^ 3" Curs.a incitato< gemotiveerd zijn r^soonT eder' naar zijné ^L^ o proelio (vgl c. 11, krachten. In extremis su™ rebus , ?>• £ v^SLte™8.ub^Bet in het uiterste gevaar (voor zich) f^'SSLv?V ^L"1" Operam navare, zich dapper ge- ^J^iE?ie ' fVeitaa'd k.an dragen, zich onderscheiden. 7f A:mef " S,to?d: C"'V~ _„ ' tertm milites . . . cursum tncitas26, 1. Iuxta, naast het twaalfde. I sent. Constiterat, vgl. c. 23,4. Conversa I 5. Nihil ad celeritatem sibi resigna inferre, vgl. I, 25, 7; de liqui fecerunt, lett. zij Heten voor uitdrukking conv. signa slaat al- zich niets overig wat de snelheid leen op het achterste legioen, dat betreft = zij deden hun best om daardoor den rug van het andere zoo spoedig mogelijk aan te dekt. i komen. LIBER II. CAP. 25—28. 89 ventu tanta rerum commutatio est facta, ut nostri, etiam qui vulneribus confecti procubuissent, scutis innixi proelium redintegrarent, calones perterritos hostes conspicati etiam inermes armatis occurrerent, equites vero, ut turpitudinem 2 fugae virtute delerent, omnibus in locis pugnando se legionariis militibus praeferrent. At hostes etiam in 3 extrema spe salutis tantam virtutem praestiterunt, ut, cum primi eorum cedidissent, proximi iacentibus insisterent atque ex eorum corporibus pugnarent, his deiectis et coacervatis 4 cadaveribus, qui superessent, ut ex tumulo tela in nrjstros coicerent et pila intercepta remitterent: ut non nequiquam 5 tantae virtutis homines iudicari deberet ausos esse transire latissimum flumen, ascendere altissimas ripas, subire iniquissimum locum; quae facilia ex difficillimis animi magnitudo redegerat. Hoe proelio facto et prope ad interne- 2 cionem gente ac nomine Nerviorum redacto maiores natu, quos una cum pueris mulieribusque in aestuaria ac paludes coniectos dixeramus, hac pugna nuntiata, cum victoribus nihil impeditum, victis nihil tutum arbitrarentur, omnium 2 qui supererant, consensu legatos ad Caesarem miserunt seque ei dediderunt, et in commemoranda civitatis calamitate ex DC ad tres senatores, ex hominum milibus LX vix ad D, qui arma ferre possent, sese redactos esse dixerunt. Quos Caesar, ut in miseros ac supplices usus mise- 3 ricordia videretur, diligentissime conservavit suisque finibus 8 De Nerviërs onderwerpen zich. 27. 1. Nostri etiam (iï), qui = zelfs degenen der onzen, die. 2. Se praeferre alicui, iem. overtreffen, uitmunten boven iem. 3. In, concessief. Extrema, zoo gering. 4. (Ut) his (masc. gen.) deiectis (= occisis) . . . (ii) qui superessent, (substantief). Ut ex tumulo: ut, als. 5. Ut . . iudicari deberet: ut I consecutief; hoofdzin met „derhalve". Non nequiquam, niet te j vergeefs, niet zonder grond, d.i. niet zonder het uitzicht op goed | I gevolg. Tantae virtutis, adjectief. Redegerat = reddiderat. 1 28. I. Facto et, vallen weg. I Ad internecionem redigere, geheel vernietigen. Maiores natu . . . cum . . . arbitrarentur, wordt hoofdzin. Dixeramus, vgl. 1,1, 5 en II, 1, L Coniectos, vgl. c. 16, 5. Nihil impeditum, geen moeilijkheid; hiernaar ook nihil tutum te vertalen. 2. Qui supererant, vgl. c. 27,4. Qui arma ferre possent, strijdbare mannen. 3. Usus, door „bewijzen" te vert. Videretur, vgl. I, 40, 5, 90 BELLI GALLICI atque oppidis uti iussit et finitimis imperavit, ut ab iniuria et maleficio se suosque prohiberent. Over de Atu- 2{ atuci. Overmoed der 3' Atuatuci. Cap. 29—33: Verovering van de stad der Atuatuci. i Atuatuci, de quibus supra diximus, cum omnibus copiis auxilio Nerviis venirent, hac pugna nuntiata ex i itinere domum reverterunt; cunctis oppidis castellisque desertis sua omnia in unum oppidum egregie natura mu- i nitum contulerunt. Quod cum ex omnibus in circuitu partibus altissimas rupes deiectusque haberet, una ex parte leniter acclivis aditus in latitudinem non amplius pedum CC relinquebatur; quem locum duplici altissimo muro munierant; tum magni ponderis saxa et praeacutas trabes 1 in muro conlocabant. Ipsi erant ex Cimbris Teutonisque prognati, qui, cum iter in provinciam nostram atque Italiam facerent, iis impedimentis, quae secum agere ac portare non poterant, citra flumen Rhenum depositis custodiam ex suis ac praesidium VI milia hominum una reliquerant. 5 Hi post eorum obitum muitos annos a finitimis exagitati, cum alias bellum inferrent, alias inlatum defenderent, consensu eorum omnium pace facta hunc sibi domicilio ) locum delegerant. Ac primo adventu exercitus nostri crebras ex oppido excursiones faciebant parvulisque proeliis 2 cum nostris contendebant; postea vallo pedum XII, in opdat men zou . . . Uti, blijven I 4. Depositis, als verb.fin. te coör- in . . . Se suosque prohibere, dineeren met reliquerant. Custo- (Zeugma, daar het werkw. alleen diam, wachtpost voor de bagage ; bij suos past) zich met de hunnen praesidium, bezetting tot bescher- onthouden. Maleficio, vijande- ming der plaats : beide niet object lijkheid. van reliquerant. Ex suis, tever- 29. 1. Venirent „wilden . . - binden met sex mUia hominum. imp. de conatu. Nuntiata, door 5. Exagitati = vexati. Alias een subst. te vert. Ex itinere, —alias ~ modo — modo. Bellum vgl. I, 25, 6 hier: midden op hun inferre en (inlatum valt weg) marsch. defendere, vgl. I, 44, 6. 3. Cum, adversatief. Omnibus, 30. 1. Primo adventu, vgl. alle overige. In circuitu, rondom, primo vere, prima luce = cum Deiectus, vgl. c. 8,3. Una, slechts.. primum advenit, onmiddellijk na... Magni ponderis, door een adject. 2. Pedum XII, nl. hoog. LIBER II. CAP. 28-32. 91 circuitu XV milium crebrisque castellis circummuniti oppido sese continebant. Ubi vineis actis aggere extructo 3 turrim procul constitui viderunt, primum inridere ex muro atque increpitare vocibus, quod tanta machinatio a tanto spatio institueretur: quibusnam manibus aut quibus viribus, 4 praesertim homiries tantulae staturae — nam plerumque omnibus Gallis prae magnitudine corporum suorum brevitas nostra contemptui est, — tanti oneris turrim in muro sese posse conlocare confiderent? Ubi vero moveri et3 adpropinquare muris viderunt, nova atque inusitata specie commoti legatos ad Caesarem de pace miserunt, qui ad hunc modum locuti: non se existimare Romanos sine ope 2 deorum bellum gerere, qui tantae altitudinis machinationes tanta celeritate promovere possent, se suaque omnia eorum 3 potestati permittere dixerunt. Unum petere ac deprecariM si forte pro sua dementia ac mansuetudine, quam ipsi ab aliis audirent, statuisset Atuatucos esse conservandos, ne se despoliaret. Sibi omnes fere finitimos esse inimicos e ac suae virtuti invidere; a quibus se defendere traditis armis non possent. Sibi praestare, si in eum casum de-e ducerentur, quamvis fortunam a populo Romano pati quam ab his per cruciatum interfici, inter quos dominari consuessent. Ad haec Caesar respondit: se magis consuetu-: dine sua quam merito eorum civitatem conservaturum, si prius, quam murum aries attigisset, se dedidissent; sed 1 Zij smeeken om vrede. 12 Caesar schenkt hun genade. 3. Actis - extructo, beide als I 4. Unum, slechts . . • Petere verba finita van ubi afhankelijk ac deprecari = dringend bidden; te maken. Inridere ...increpitare, synoniemen. Pro, overeenkomstig, inf hist. Increpitare vocibus, luid Sua, vgl. c. 14, 5. Audirent, schimpen, spotten. hoorden roemen. 4. Tantulae staturae, door een 6 MA/ praestat, het Ms veradject., zoo ook tanti oneris. Prae, kjeseliilcer voor mij = malo. in vergelijking met. S/ . . . deducerentur, indien het 31. 1. Moveri, in het Ned. ZOOVer met hen komen moest reflexief. Specie, gezicht, ver- ^dat nun siecnts de verder aan- schijning. geduide keuze overbleef). Per 2 en 3. (Se) existimare . . . cruciatum = abl. modi. possent, afh. van locuti, is de inleiding: se . . . permittere, afh. 32. 1. Merito eorum, door een van dixerunt, is het hoofdpunt I volzin met „omdat uit te druk- der rede. Non, bij sine. Tantae ken. Attigisset - dedidissent, wij altitudinis, adjectief. I gebruiken een anderen tijd. 92 BELLI GALLICI Laatste poging 3 der At. tot tegenstand. 2 deditionis nullam esse condicionem nisi armis traditis. Se id, quod in Nerviis fecisset, facturum finitimisque imperaturum, ne quam dediticiis populi Romani iniuriam inferrent. 3 Re renuntiata ad suos, quae imperarentur, facere dixerunt. éArmorum magna multitudine de muro in fossam, quae erat ante oppidum, iacta, sic ut prope summam muri aggerisque altitudinem acervi armorum adaequarent, et tarnen circiter parte tertia, ut postea perspectum est, celata atque in oppido retenta portis patefactis eo die pace 3 sunt usi. Sub vesperum Caesar portas claudi militesque ex oppido exire iussit, ne quam noctu oppidani a militibus 2 iniuriam acciperent. IHi ante inito, ut intellectum est, consilio, quod deditione facta nostros praesidia deducturos aut denique indiligentius servaturos crediderant, partim cum iis, quae retinuerant et celaverant, armis, partim scutis ex cortice factis aut viminibus intextis, quae subito, ut temporis exiguitas postulabat, pellibus induxerant, tertia vigilia, qua minime arduus ad nostras munitiones ascensus videbatur, omnibus copiis repente ex oppido eruptionem 3 fecerunt. Celeriter ut ante Caesar imperaverat, ignibus significatione facta ex proximis castellis eo concursum est, t pugnatumque ab hostibus ita acriter est, ut a viris fortibus in extrema spe salutis iniquo loco contra eos, qui ex vallo turribusque tela iacerent, pugnari debuit, cum in una vir- >tute omnis spes consisteret. Occisis ad hominum miltbus 2. Deditionis nulla est condicio, van overgave kan geen spraak zijn; condicio, de vaststelling,het totstandkomen, maar ook de mogelijkheid daarvan, vgl. c. 6, 2 aant. over oppugnatio. In, bij. 3. Re, bescheid, antwoord. Ouae imperarentur, door een subst. Multitudine . . . iacta en parte retenta, te ontbinden met „nadat" (actief). Quae erat ante oppidum = voor de stad. Summam, geheele. Portis patefactis, hoofdzin. Uti, houden. 33. 2. Ante, „reeds . . ." Inito \ . . . consilio, hoofdzin in het pi. q. perf. act. Intellectum est, door | „blijken". Deditione facta, subst. met praep. Praesidia deducere, de wachtposten intrekken. Aut | denique, of ten minste. (Praesidia) servare, bezet houden, even¬ als men zegt castodias servare. rarttm, de vertaling „derhalve" in te lasschén. (Cum) scutis. Intextis, slaat op scutis: intexere aüquid viminibus, iets uit gevlochten roeden vervaardigen, iets uit roeden vlechten. 3. Ignibus signiflcatio fit, er worden vuursignalen gegeven. 4. In . . salutis, vgl. c. 27, 3. 5. Ad, ongeveer. LIBER II. CAP. 32—35. 93 IIII reliqui in oppidum reiecti sunt. Postridie eius diei < refractis portis, cum iam defenderet nemo, atque intromissis militibus nostris sectionem eius oppidi universam Caesar vendidit. Ab iis, qui emerant, capitum numerus i ad eum relatus est milium LUI. Eodem tempore a P. Crasso, quem cum legione una: miserat ad Venetos, Venellos, Osismos, Coriosolitas, Esuvios, Aulercos, Redones, quae sunt maritimae civitates Oceanumque attingunt, certior factus est omnes eas civitates in dicionem potestatemque populi Romani esse redactas. His rebus gestis omni Gallia pacata tanta huius belli ■ ad barbaros opinio perlata est, uti ab iis nationibus, quae trans Rhenum incolerent, legati ad Caesarem mitterentur, qui se obsides daturas, imperata facturas pollicerentur. Quas legationes Caesar, quod in Italiam IUyricumque pro- 2 perabat, inita proxima aestate ad se reverti iussit. Ipse a in Carnutes, Andes, Turonos quaeque civitates propinquae iis locis erant, ubi bellum gesserat, legiOnibus in hiberna deductis in Italiam profectus est. Ob easque res ex litteris 4 Caesaris dierum XV supplicatio decreta est, quod ante id tempus accidit nulli. 4 Andere volken onderwerpen zich. 5 Einde van den veldtocht. 6. Refractis portis, hoofdzin rnet Caesar tot onderwerp: „liet". Defendere, absoluut „tegenstand bieden". Sectio . . . universa, de buit in het geheel. 7. Ab iis, qui emerant, door een subst. Relatus est, werd (hem, in de rekening) opgegeven. 34. Quae . . . civitates, volken, die. In dicionem potestatemque redtgere, tot onderwerping en in de macht brengen. 35. 1. His rebus gestis, door subst. met praep. Pacata, vgl. I, 6, 2. Tanta opinio perlata est ad, verspreidde zich een zoo hooge meening bü. Ab iis nationibus, zelfs door . . . 3. Quaeque = et in eas civitates, quae. 4. Ex, op, tengevolge van... Supplicatio, dankfeest. Quod, eene eer, eene onderscheiding, die. 94 BELLI GALLICI Galba overwintert te Octodurus. C. IULII CAESARIS BELLI GALLICI UBER TERTIUS. De gebeurtenissen van het jaar 56 v. Chr. Cap. 1—6: De legaat Galba strijdt met eenige volken in de Alpen. 1 Cum in Italiam proficisceretur Caesar, Ser. Galbam cum legione XII. et parte equitatus in Nantuates, Veragros Sedunosque misit, qui a finibus Aliobrogum et lacu Lemanno et flumine Rhodano ad summas Alpes perti- 2 nent. Causa mittendi fuit, quod iter per Alpes, quo magno cum periculo magnisque cum portoriis mercatores ire 3 consuerant, patefieri volebat. Huic permisit, si opus esse arbitraretur, uti in his locis legionem hiemandi causa con- 4 locaret. Galba secundis aliquot proeliis factis castellisque compluribus eorum expugnatis, missis ad eum undique legatis obsidibusque datis et pace facta constituit cohortes duas in Nantuatibus conlocare et ipse cum reliquis eius legionis cohortibus in vico Veragrorum, qui appellatur 5 Octodurus, hiemare; qui vicus positus in valle non magna adiecta planitie altissimis montibus undique continetur. 6 Cum hic in duas partes flumine divideretur, alteram par- 3e Boek. 1. 1. Proficisceretur — in itinere esset. Pertinent, vgl. I, 1,6. 2. Mittendi = daartoe, hiervan. Magnis cum portoriis, onder betaling van . . . Consuerant, adverbium. 3. Si . . . arbitraretur, achter uti te plaatsen. Hiemandi causa = in hibernis. 4. Secundis .... expugnatis, met „nadat"; missis .... facta, hoofdzinnen; ga verder met „derhalve". Qui appellatur, genaamd. 5. Non magna adiecta (zich aansluiten) planitie, abl. abs. door een relatieven bijzin; „waarbij..." Continetur, vgl. I, 2, 3. LIBER III. CAP. 1—3. 95 tem eius vici Gallis concessit, alteram vacuam ab his relictam cohortibus ad hiemandum attribuit. Eum locum vallo fossaque munivit. Cum dies hibernorum complures 2 transissent frumentumque eo comportari iussisset, subito per exploratores certior factus est ex ea parte vici, quam Gallis concesserat, omnes noctu discessisse montesque, qui impenderent, a maxima multitudine Sedunorum et Veragrorum teneri. Id aliquot de causis acciderat, ut subito 2 Galli belli renovandi legionisque opprimendae consilium caperent: primum, quod legionem neque eam plenissimam 3 detractis cohortibus duabus et compluribus singillatim, qui commeatus petendi causa missi erant, absentibus propter paucitatem despiciebant, tum etiam, quod propter 4 iniquitatem loei, cum ipsi ex montibus in vallem decurrerent et tela coicerent, ne primum quidem impetum suum posse sustineri existimabant. Accedebat, quod suos ab se 5 liberos abstractos obsidum nomine dolebant et Romanos non solum itinerum causa, sed etiam perpetuae possessionis culmina Alpium occupare conari et ea loca finitimae provinciae adiungere sibi persuasum habebant. His nuntiis 3 acceptis Galba, cum neque opus hibernorum munitionesque plane essent perfectae neque de frumento reliquoque commeatu satis esset provisum, quod deditione facta obsidibusque acceptis nihil de bello timendum existimaverat, consilio celeriter convocato sententias exquirere coepit. Opstand onder de volken in Am Alpen. De Rom. wachten den aanval af. 6. Vacuüm relinquere, ont- I als. Adiungere, ook afh. van ruimen. conari. Sibi bij persuasum habe- „ . .... . .. I bant, zeer zelden. 2. 1. Hibernorum, gebruik eene I praepositie en maak dies tot object. | 3 , Den volzin te beginnen Impenderent, vgl. I, 6, 1. I met cum en „is nuntiis acceptis 2. Id, nader verklaard door (door subst. en praep.) eerst te ut . . caperent plaatsen voor consilio convocato, , . , hetwelk hoofdzin wordt. Opus, 3 en 4. Neque eam plenissimam aanieg. Commeatu, vgl. I, 39, 1. dat niet eens geheel voltallig was, Providere de (eig. aangaande, vgl. gemotiveerd door detractis ... het volg. de bello), zich voorzien absentibus. Singillatim, afzonder- van< Deditione facta, door een lijk (niet in geheele afdeelingen). subst. met praep. Op gelijke wijze Cum, naar de gedachte der vij- wordt acceptis vertaald. De bello anden, temporeel = wanneer. timere, vijandelijkheden vreezen. 5. Nomine =* loco, numero AA. \ Consilium, krijgsraad. 96 BELLI GALLICI De legerplaats wordt overvallen. 2 Quo in consilio, cum tantum repehtini periculi praeter opinionem accidisset ac iam omnia fere superiora loca multitudine armatorum completa conspicerentur neque subsidio veniri neque commeatus supportari interclusis 3 itineribus possent, prope iam desperata salute non nullae eius modi sententiae dicebantur, ut impedimentis relictis efüptione facta isdem itineribus, quibus eo pervenissent, 4 ad salutem contenderent. Maiori tarnen parti placuit, hoe reservato ad extremum casum consilio interim rei eventum 4 experiri et castra defendere. Brevi spatio interiecto, vix ut iis rebus, quas constituissent, conlocandis atque administrandis tempus daretur, hostes ex omnibus partibus signo dato decurrere, lapides gaesaque in valium coicere. 2 Nostri primo integris viribus fortiter propugnare neque ullum frustra telum ex loco superiore mittere, et quaecumque pars castrorum nudata defensoribus premi vide- 3 batur, eo occurrere et auxilium ferre, sed hoe superari, quod diuturnitate pugnae hostes defessi proelio excedebant, 4 alii integris viribus succedebant; quarum rerum a nostris propter paucitatem fieri nihil poterat, ac non modo defesso ex pugna exedendi, sed ne saucio quidem eius loei, ubi constiterat, relinquendi ac sui recipiendi facultas dabatur. • 2. Ook dezen volzin met cum te beginnen en quo in consilio, in den hoofdzin te plaatsen. Completa, bedekt. Subsidio venitur, er komt ontzet. 3. Desperata salute, wordt hoofdzin „men", vgl. II, 24, 4. Relictis, wordt verbum finitum, te coördineeren met contenderent. Ad salutem contendere, zich ijlings trachten te redden. 4. Maior pars, de meerderheid. Placuit, vgl. I, 34, 1. Reservato, wordt ook infin. Rei eventum experiri, den afloop der gebeurtenissen afwachten. 4. 1. (Tam) brevi spatio . . . ut. Interiecto, gebruik: verstrijken. Rebus, quas constituissent {nl. conlocare et administrare) = maatregelen. Conlocare, op zijn I plaats stellen, regelen, treffen. I Administrare, uitvoeren. Decurrere — coicere, inf. hist. vgl. § 2. 2. Integris viribus, „zoolang"... Neque, „zonder dat". Frustra telum mittere, gebruik: zijn doel missen. Ex loco superiore, d. i. de wal. Quaecumque pars (te vertalen door: zoo dikwijls als, telkens als een punt) . . . eo = ad eam. Occurrere, heenijlen. 3. Superari = inferiores esse, in het nadeel zijn. Defessi, conditioneel. 4. Non modo . . . sed ne . . . quidem, is bij gemeenschappelijk praedicaat, zooals hier = non modo non . . sed ne . . . quidem, vgl. I, 16, 2. Loei, ubi constiterat (vgl. II, 23, 1), kan door één subst. vertaald worden. Se recipere, LIBER III. CAP. 3—6. 97 Cum iam amplius horis sex continenter pugnaretur ac 5 non solum vires, sed etiam tela nostros deficerent atque hostes acrius instarent languidioribusque nostris valium scindere et fossas complere coepissent resque esset iam ad extremum perducta casum, P. Sextius Baculus, primi pili 2 centurio, quem Nervico proelio compluribus confectum vulneribus diximus, et item C. Volusenus, tribunus militum, vir et consilii magni et virtutis, ad Galbam accurrunt atque unam esse spem salutis docent, si eruptione facta extremum auxilium experirentur. Itaque convocatis centurionibus 3 celeriter milites certiores facit, paulisper intermitterent proelium ac tantummodo tela missa exciperent seque ex labore reficerent, post dato signo ex castris erumperent, atque omnem spem salutis in virtute ponerent. Quod iussi 6 sunt, faciunt, ac subito omnibus portis eruptione facta neque cognoscendi, quid fieret, neque sui colligendi hostibus facultatem relinquunt. Ita commutata fortuna eos, qui in 2 spem potiundorum castrorum venerant, undique circumventos interficiunt et ex hominum milibus amplius XXX, quem numerum barbarorum ad castra venisse constabat, plus tertia parte interfecta reliquos perterritos in fugam coiciunt ac ne in locis quidem superioribus consistere patiuntur. Sic omnibus hostium copiis fusis armisque exutis se intra 3 munitiones suas recipiunt. Quo proelio facto, quod saepius 4 fortunam temptare Galba nolebat atque alio se in hiberna De vijanden worden bij een uitval overwonnen. Galba ontruimt zijne stelling. zich herstellen, vgl. H, 12, 1. 5. 1. Languidioribus nostris, abl. abs. „terwijl". Scindere, omverhalen, doorbreken. Res est iam ad extremum perducta casum, het is tot het uiterste gekomen. 2. Quem ... diximus, van wien wij... Consilii magni et virtutis, worden adject. Auxilium, hulpmiddel. Eruptione facta, te coördineeren met experirentur. 3. Intermitterent, moesten staken. Tela missa (niet „gezonden") excipere (scutis), zich dekken te- | Caesar de Bello Gallico. 3e d gen, afweren. Se ... . reficere, vgl. II, 12, 1. 6. 2. Ita commutata fortuna, wordt evenalscircumventos, hoofdzin. In spem venio, ik begin mij met de hoop te vleien = ik kan mij enz. Quem . . . constabat, wordt tusschenzin met „namelijk". Perterritos, hoofdzin: schrik aanjagen. 3. (Copiis) exutis: armis exuere (aliquem), iem. dwingen de wapenen weg te werpen, gebruik alleen „wegwerpen". 4. Quo proelio facto, subst. met uk. 7 98 BELLI GALLICI consilio venisse meminerat, aliis occurrisse rebus viderat, maxime frumenti commeatusque inopia permotus postero die omnibus eius vici aedihciis incensis in provinciam 5 reverti contendit ac nullo hoste prohibente aut iter demorante incolumem legionem in Nantuates, inde in Allobroges perduxit ibique hïemavit. Cap. 7—19: De overwinning op de zeestaten (Veneters en Veneliers). Aanleiding tot ^ His rebus gestis cum omnibus de causis Caesar paen z °° catam Galliam existimaret superatis Belgis, expulsis Germanis, victis in Alpibus Sedunis, atque ita inita hieme in Illyricum profectus esset, quod eas quoque nationes adire et regiones cognoscere volebat, subitum bellum in Gallia 2 coortum est. Eius belli haec fuit causa. P. Crassus adulescens cum legione VII. proximus mare Oceanum in 3Andibus hiemabat. Is, quod in his locis inopia frumenti erat, praefectos tribunosque militum complures in finitimas 4 civitates frumenti causa dimisit; quo in numero est T. Terrasidius missus in Esuvios, M. Trebins Gallus in CorioDe Veneters 8 solitas, Q. Velanius cum T. Silio in Venetos. Huius est stellen zich aan . ,. , ,. • . :j.„rt _„_:_ ™ bet hoofd tiviidiia lunge aiujJii&aiiiid dULiunids uinnia uiac iiidiuimac regionum earum, quod et naves habent Veneti plurimas, quibus in Britanniam navigare consuerunt, et scientia atque usu rerum nauticarum ceteros antecedunt et in magno impetu maris vasti atque aperto paucis portibus praep., in den volgenden bijzin I worden tusschenzinnen met „nate plaatsen. Aliis rebus occurrere, melijk". Ita, onder deze omstande toestanden anders vinden. Com- digheden. meatus, vgl. I, 39, 1. Permotus, 4< Quo ln numero — quorum vgl. 1,2,1 Contendit te verta- in mmero onder hen. len naar maturat \, 7, 1. 5. Nullo prohibente, zonder dat 8. 1. Est — geniet, met civi- . . . Demoranie, vgl. II, 11, 3 mo- tas tot onderwerp. Omnis orae, rari. Incolumem, zonder verlies. afh- yan den superl. Omnis orae en regionum, wij door praep. u* 7. 1. Omnibus de causis exi- plaats van den genit. Consue- stimo, ik heb alle reden om te runt — regelmatig. Nauticarum gelooven. Pacatam, vgl. I, 6, 2. rerum, scheepvaart. In magno Superatis enz., de drie abl. abs. ! impetu maris atque aperto, bilden der zeestaten. LIBER III. CAP. 6—9. 99 interiectis, quos tenent ipsi, omnes fere, qui eo mari uti consuerunt, habent vectigales. Ab his fit initium retinendi 2 Silii atque Velanii, quod per eos suos se obsides, quos Crasso dedissent, recuperaturos existimabant. Horum 3 auctoritate finitimi adducti — ut sunt Gallorum subita et repentina consilia — eadem de causa Trebium Terrasidiumqne retinent et celeriter missis legatis per suos principes inter se coniurant nihil nrsf-xommuni' consilio acturos eundemque omnes fortunae exitum esse laturos, reliquasque 4 civitates sollicitant, ut in ea libertate, quam a maioribus acceperint, permanere quam Romanorum servitutem perferre malint. Omni ora maritima celeriter ad suam sententiam 5 perducta communem legationem ad P. Crassum mittunt: si velit suos recuperare, obsides sibi remittat. Quibus de 9 rebus Caesar a Crasso certior factus, quod ipse aberat longius, naves interim longas aedificari in flumine Ligeri, quod influit in Oceanum, remiges ex provincia institui, nautas gubernatoresque comparari iubet. His rebus cele-2 riter administratis ipse, cum primum per anni tempus potuit, ad exercitum contendit. Veneti reliquaeque item civi- 3 tates cognito Caesaris adventu, simul quod, quantum in se facinus admisissent, intellegebant, legatos, quod nomen ad omnes nationes sanctum inviolatumque semper fuisset, retentos ab se et in vincula coniectos, pro magnitudine Caesar's komst. geweldigen en onbelemmerden I 5. Perducere ad, winnen voor. aandrang der zee, vgl. over in \ n 1 j l , . 1,27,4. Interiectis, causaal: slechts ,„L HJ^l «^mbW 2. Ab his fit initium, vertaal 2- Administrare, vgl. c. 4, 1. actief. Potuit, door „toelaten". 3. Auctoritate, toongevend voor- 3. Cognito . . . adventu, met beeld. Adducti, vgl. I, 2, 1. Ut, simul quod intellegebant te coörverklarend, motiveerend: onover- dineeren. In me admitto, ik maak legd .... als de besluiten .... mij schuldig aan . . . Legatos ... zijn. Nihil nisi, alles. Eundem coniectos, actief te vertalen: deze fortunae exitum ferre, denzelfden ace. cum inf. zijn een verklaring afloop der fortuin dragen = ge- van quantum .... admisissent, meenschappelijk de gevolgen der dat zij namelijk ... Quod nomen, onderneming dragen; in hetzelfde vgl. c. 7, 4 quo in numero. Inviolot deelen. latum fuit, voor onschendbaar 4. Accipere, erven. | gegolden heeft. Pro, overeen- 100 BELLI GALLICI De verwachting en de toerustingder vijanden. C. besluit tot den strijd. periculi bellum parare et maxime ea, quae ad usum navium pertinent, providere instituunt, hoe maiore spe, 4 quod multum natura loei confidebant. Pedestria esse ïti— nera concisa aestuariis, navigationem impeditam propter 5 inscientiam locorum paucitatemque portuum sciebant, neque nostros exercitus propter frumenti inopiam diutius apud 6 se morari posse confidebant; ac iam ut omnia contra opinionem acciderent, tarnen se plurimum navibus posse, Romanos neque ullam facultatem habere navium, neque eorum locorum, ubi bellum gesturi essent, vada, portus, 7 insulas novisse; ac longe aliam esse navigationem in concluso mari atque in vastissimo atque apertissimo Oceano 8 perspiciebant. His initis consiliis oppida muniunt, fru- 9 menta ex agris in oppida comportant, naves in Venetiam, ubi Caesarem primum bellum gesturum constabat, quam 10 plurimas possunt, cogunt. Socios sibi ad id bellum Osismos, Lexovios, Namnetes, Ambiliatos, Morinos, Diablintes, Menapios adsciscunt; auxilia ex Britannia, quae contra eas regiones posita est, arcessunt. 10 Erant hae difficultates belli gerendi, quas supra ostendimus, sed tarnen multa Caesarem ad id bellum incitabant: 2 iniuria retentorum equitum Romanorum, rebellio facta post deditionem, defectio datis obsidibus, tot civitatum coniuratio, in primis, ne hac parte neglecta reliquae nationes sibi idem 3licere arbitrarentur. Itaque cum intellegeret omnes fere Gallos novis rebus studere et ad bellum mobiliter celeriterque excitari, omnes autem homines natura libertati komstig, vgl. I, 2, 5. Ea, quae.. pertinent, scheepsbenoodigdheden. Instituunt = incipiunt. 4. Concisa, doorsneden. 6. Ac iam ut, en zelfs aangenomen dat. Plurimum navibus (zeemacht) posse, vertaal naar equitatu nihil posse II, 17, 5. Facultatem, vgl. I, 38, 3. 7. Conclusum (terris) mare, binnenzee. 8. Consiliis, de § 3 genoemde maatregelen. 9. Constabat, blijkbaar. 10. 1. Erant, bestonden werkelijk. 2. Retentorum equitum, gen. def. om aan te duiden, waarin de iniuria bestaat. Wij: de wederrechtelijke (iniuria) .... Facta, blijft onvertaald. Ne, de vrees dat . . • Hac parte (Galliae) neglecta, actief te vertalen; parte, landstreek. Neglegere, ongestraft laten. 3. Novae res, vlg. 1,9,3. Mobi| liter, licht. Excitari, zich laten... LIBER III. CAP. 9—12. 101 studere et condicionem servitutis odisse, priusquam plures civitates conspirarent, partiendum sibi ac latius distribuendum exercitum putavit. Itaque T. Labienum legatum in 11 Treveros, qui proximi flumini Rheno sunt, cum equitatu mittit. Huic mandat, Remos reliquosque Belgas adeat2 atque in officio contineat Germanosque, qui auxilio a Gallis arcessiti dicebantur, si per vim navibus flumen transire conentur, prohibeat. P. Crassum cum cohortibus legionariis 3 XII et magno numero equitatus in Aquitaniam proficisci iubet, ne ex his nationibus auxilia in Galliam mittantur ac tantae nationes coniungantur. Q. Titurium Sabinum 4 legatum cum legionibus tribus in Venellos, Coriosolitas Lexoviosque mittit, qui eam manum distinendam curet. D. Brutum adulescentem classi Gallicisque navibus, quas5 ex Pictonibus et Santonis reliquisque pacatis regionibus convenire iusserat, praeficit et, cum primum possit, in Venetos proficisci iubet. Ipse eo pedestribus copiis contendit. Erant eius modi fere situs oppidorum, ut posita in 12 extremis lingulis promunturiisque neque pedibus aditum haberent, cum ex alto se aestus incitavisset, quod accidit semper hórarum XII spatio, neque navibus, quod rursus minuente aestu naves in vadis adflictarentur. Ita utraque 2 re oppidorum oppugnatio impediebatur. Ac si quando 3 magnitudine operis forte superati, extruso mari aggere ac molibus atque his oppidi moenibus adaequatis, desperare fortunis suis coeperant, magno numero navium adpulso, cuius rei summam facultatem habebant, sua deportabant C verdeelt zijn leger. De plaatselijke moeilijkheden. Condicionem, toestand, vlg. I, 28, I komt op. Adflictari, beschadigd 5; cond. servitutis = de slavernij, worden, in gevaar komen. Latius distribuere, wijder uiteen 2. Re, omstandigheid, plaatsen. 3. Si ... superati... coeperant, te coördineeren. Extruso .... 11. 2. In officio continere, in adaequatis, te ontbinden door toom houden. „doordat". Superatas sum, ik zie mij overwonnen. Extrudere, te- 12. 1. Fere — plerumque. Ut rugdringen, met geweld tegen. . . haberent, tot hoofdzin te ma- houden. Molibus, steenmassa's, ken. Extremis, vgl. I, 1, 6. Adi- Fortunis, toestand. Magno .... tum haberent = adirl possent; adpulso, wordt hoofdzin (actief), gebruik „toegankelijk". Aestus Cuius rei = quarum. Facultatem, se incitat, de vloed dringt aan, I vgl. I, 38, 3. 102 BELLI GALLICI De bouw der iallische schepen. 4 omnia seque in proxima oppida recipiebant: ibi se rursus sisdem oportunitatibus loei defendebant. Haec eo facilius magnam partem aestatis faciebant, quod nostrae naves tempestatibus detinebantur summaque erat vasto atque aperto mari, magnis aestibus, raris ac prope nullis portibus 13 difficultas navigandi. Namque ipsorum naves ad hunc modum factae armataeque erant: carinae aliquanto planiores quam nostrarum navium, quo facilius vada ac deces- 2 sum aestus excipere possent; prorae admodum erectae atque item puppes, ad magnitudinem fluctuum tempesta- 3lumque accommodatae; naves totae factae ex robore ad quamvis vim et contumeliam perferendam; transtra ex 4 pedalibus in altitudinem trabibus, confixa clavis ferreis 5 digiti pollicis crassitudine; ancorae pro funibus ferreis öcatenis revinctae; pelles pro velis alutaeque tenuiter con- fectae, sive propter inopiam lini atque eius usus inscientiam, sive eo, quod est magis veri simile, quod tantas tempestaf.es Oceani tantosque impetus ventorum sustineri ac tanta onera navium regi velis non satis commode posse 7 arbitrabantur. Cum his navibus nostrae classi eius modi congressus erat, ut una celeritate et pulsu remorum praestaret, reliqua pro loei natura, pro vi tempestatum illis * essent aptiora et accommodatiora. Neque enim iis nostrae rostro nocere poterant, — tanta in iis erat firmitudo, — neque propter altitudinem facile telum adigebatur, et 4. Oportunitates, voordeelen der ligging. 5. Vasto... portibus, abl. abs. (causaal). Summa difficultas, tot praedicaat, navigandi, tot subject te maken. 13. 1. Armatae, uitgerust, Aliquanto, vrij wat. Decessum aestus, ebbe. Excipere — sustinere, past beter bij decessum aestus dan bij vada, vertaal: beveiligd zjjn tegen. 2. Ad magnitudinem... accommodatae, beantwoordend aan. 3. Contumeliam, ongemak, ongeval. 4. In altitudinem = in crassitudinem. 6. Pelles, (ruwe) huiden; alutae tenuiter confectae, fijn bearbeide (gelooide) huiden — fijn leder. Eius usus, gen. van is usus i. e. usus eius rei (lini), vgl. c. 7, 4 quo in numero. Eo . . . quod = propterea quod. Tantos impetus, zoo onstuimige . . . Tanta onera, het abstr. voor het concrete. Velis, linnen zeilen. 7. Congressus,(vijandelijke) ontmoeting, gevecht. Pulsu, kracht. Pro, vgl. I, 2, 5. 8. Adigebatur — adigi poterat. LIBER III. CAP. 12—14. 103 eadem de causa minus commode copulis continebantur. Accedebat, ut, cum saevire ventus coepisset et se vento dedissent, et tempestatem ferrent facilius et in vadis consisterent tutius et ab aestu relictae nihil saxa et cotes timerent; quarum rerum omnium nostris navibus casus erat extimescendus. Gompluribus expugnatis oppidis Caesar, ubi intellexit frustra tantum laborem sumi neque hostium fugam captis oppidis reprimi neque iis noceri posse, statuit expectandam classem. Quae ubi convenit ac primum ab hostibus visa est, circiter CCXX naves eorum paratissimae atque omni genere armorum ornatissimae profectae ex portu nostris adversae constiterunt; neque satis Bruto, qui classi praeerat, vel tribunis militum centurionibusque, quibus singulae naves erant attributae, constabat, quid agerent aut quam rationem pugnae insisterent. Rostro enim noceri non posse cognoverant; turribus autem excitatis tarnen has altitudo puppium ex barbaris navibus superabat, ut neque ex inferiore loco satis commode tela adigi possent et missa a Gallis gravius acciderent. Una erat magno usui res praeparata a nostris, falces praeacutae insertae adfixaeque longuriis, non absimili forma muralium falcium. His cum 14 De maatregelen der Rom. Copulis, haken. Continere, enteren. 9. Se vento dare, voor den wind varen. Consistere, loopen op, vastraken. Tutius, met minder gevaar. Relictae. beantwoordt aan het vorige cum . . dedissent. ' Timerent, behoefden te .. Quarum rerum, verbind met „terwijl". Casus earum rerum omnium, alle ongevallen van dien aard. 14. 1. Ubi intellexit, wordt hoofdzin; bij statuit „daarom" in te lasschen. Sumi (— suscipi)... reprimi . . . noceri, actief te vertalen. 2. (Ubi) primum. Paratissimae, geheel slagvaardig. Omni genere armorum (= armamentorum) ornatissimae, in ieder opzicht wel uitgerust. Profectae, wordt hoofdzin. 3. Neque, intusschen. . . niet. Agerent.. insisterent, „moesten" .. Insistere, eig. treden op, naar analogie van viam insistere, met rationem (wijze) verbonden: vertaal: op welke wijze zij het gevecht moesten beginnen. 4. Turribus excitatis, op de Rom. schepen. Ex, van den kant van. Gravius accidere, zwaarder treffen, met meer uitwerking het doel treffen. 5 en 6. Res, maatregel. Magno usui, alleen van erat afhankelijk, vlg. II, 9, 5. Inserere, insteken, invoegen. Non absimili forma (formae) muralium falcium, ver- 104 BELLI GALLICI De Rom. vloot overwint Straf der overwonnenen. funes, qui antemnas ad malos destinabant, comprehensi adductique erant, navigio remis incitato praerumpebantur. 7 Quibus abscisis antemnae necessario considebant, ut, cum omnis Gallicis navibus spes in velis armamentisque consisteret, his ereptis omnis usus navium uno tempore eripe- sretur. Reliquum erat certamen positum in virtute, qua nostri milites facile superabant, atque eo magis, quod in conspectu Caesaris atque omnis exercitus res gerebatur, 9 ut nullum paulo fortius factum latere posset; omnes enim colles ac loca superiora, unde erat propinquus despectus 15 in mare, ab exercitu tenebantur. Deiectis, ut diximus, antemnis, cum singulas binae ac ternae naves circumsteterant, milites summa vi transcendere in hostium naves 2 contendebant. Quod postquam barbari fieri animadverterunt, expugnatis compluribus navibus, cum ei rei nullum repe- 3 riretur auxilium, fuga salutem petere contenderunt. Ac iam conversis in eam partem navibus, quo ventus ferebat, tanta subito malacia ac tranquillitas extitit, ut se ex loco 4 movere non possent. Quae quidem res ad negotium con- 5 ficiendum maxime fuit oportuna: nam singulas nostri consectati expugnaverunt, ut perpaucae ex omni numero noctis interventu ad terram pervenirent, cum ab hora fere II1I. 16 usque ad solis occasum pugnaretur. Quo proelio bellum 2 Venetorum totiusque orae maritimae confectum est. Nam cum omnis iuventus, omnes etiam gravioris aetatis, in quibus aliquid consilii aut dignitatis fuit, eo convenerant, taal alsof er absimiles stond. Maak I navigio incitato ook afhankelijk van cum. 7. His ereptis, door subst. met praep. Eriperetur, onmogelijk gemaakt werd. 8. Rem gerere, strijden. Paulo, eenigszins. 9. Despectus, verg. voor de vertaling aditum habere c. 12, 1. 15. 1. Deiectis . . , antemnis, ook afh. van cum te maken. Binae ac ternae, twee en ook (somtijds) drie = twee of drie. Circumsistere, insluiten. 2 en 3. Fieri, blijft onvertaald. Contenderunt, in de vertaling vóór expugnatis te plaatsen. Auxilium, middel. Contenderunt, door een adv. vgl. 1,7,1 maturat. Quo = in quam. Ferre, absoluut = waaien. Malacia ac tranquillitas, synon., volkomen windstilte. 4. Quae quidem res, en dit. Conflcere, een einde maken. 5. Singulas, het eene na het andere. Consectati, wordt ook hoofdzin. Perpaucae, slechts... 16. 2. Iuventus, strijdbare mannen. Fuit, door „nebben, be- LIBER III. CAP. 14—17. 105 tum navium quod ubique fuerat, in unum locum coëgerant; quibus amissis reliqui neque, quo se reciperent, neque, quem ad modum oppida defenderent, habebant. Itaque se suaque omnia Caesari dediderunt. In quos eo gravius Caesar vindicandum statuit, quo diligentius in reliquum tempus a barbaris ius legatorum conservaretur. Itaque omni senatu necato reliquos sub corona vendidit. Dum haec in Venetis geruntur, Q. Titurius Sabinus cum iis copiis, quas a Caesare acceperat, in fines Venellorum pervenit. His praeerat Viridovix ac summam imperii tenebat earum omnium civitatum, quae defecerant, ex quibus exercitum magnasque copias coëgerat; atque his paucis diebus Aulerci Eburovices Lexoviique senatu suo interfecto, quod auctores belli esse nolebant, portas clauserunt seque cum Viridovice coniunxerunt; magnaque praeterea multitudo undique ex Gallia perditorum hominum latronumque convenerat et quos spes praedandi studiumque bellandi ab agri cultura et cotkBano labore sevocabat. Sabinus idoneo omnibus rebus loco castris sese tenebat, cum Viridovix contra eum duorum milium spatio consedisset cotidieque productis copiis pugnandi potestatem faceret, ut iam non solum hostibus in contemptionem Sabinus veniret, sed etiam nostrorum militum vocibus non nihil carperetur; tantamque opinionem timoris praebuit, ut iam ad valium castrorum hostes accedere auderent. Id ea de causa faciebat, quod cum tanta multitudine ho- 17 Sabinus in het land der Vertellers. 2 zitten" te vertalen. Navium, afh. | stemming, goedkeuring tot den van quod: alles wat er overal aan oorlog niet wilden verleenen. schepen geweest was = al de 4 Perditi homines, gespuis, schepen, die zij (ergens) hadden. praedandi en bellandi worden 3. Habebant, wisten. Se suaque, subst. vgl. II, 3, 3. I 5 omnibus rebus, in alle op- 4. Statuit = putavit. Vindi- zicnten. Duorum, slechts care in aliquem == animadvertere In contemptionem venire, passief in al. I, 19, 1. Sub corona ven- begrip van contemnere (allengs) dere, als slaven verkoopen. veracht worden, in minachting 17. 2. Copiae, strijdkrachten. geraken. Vocibus carpere, op iem. 3. His paucis diebus (quibus smalen. Sabinus eo veneraf), weinige da- 6. Tantam opinionem timoris gen later. Quod (senatores) auc- praebet, hij maakt zoozeer den tores belli esse nolebant, hun toe- | indruk, alsof hij vreest. 106 BELLI GALLICI Sabinus wordt 1 aangevalten. Sabinus ver- 1' slaat de Venellers. stium, praesertim eo absente, qui summam imperit teneret, nisi aequo loco aut oportunitate aliqua data legato dimi8 candum non existimabat. Hac confirmata opinione timoris idoneum quendam hominem et callidum delegit, Gallum, 2 ex iis, quos auxilii causa secum habebat. Huic magnis praemiis pollicitationibusque persuadet, uti ad hostes 3transeat, et, quid fieri velit, edocet. Qui ubi pro perfuga ad eos venit, timorem Romanorum proponit, quibus angustiis 4 ipse Caesar a Venetis prematur, docet, neque longius abesse, quin proxima nocte Sabinus clam ex castris exercitum educat et ad Caesarem auxilii ferendi causa proficiscatur. 5 Quod ubi auditum est, conclamant omnes occasionem negotii bene gerendi amittendam non esse: ad castra iri eoportere. Multae res ad hoe consilium Gallos hortabantur: superiorum dierum Sabini cunctatio, perfugae confirmatio, inopia cibariorum, cui rei parum diligenter ab iis erat provisum, spes Venetici belli, et quod fere libenter homines 7 id, quod volunt, credunt. His rebus adducti non prius Viridovicem reliquosque duces ex concilio dimittunt, quam ab iis sit concessum, arma uti capiant et ad castra con- stendant. Qua re concessa laeti, ut explorata victoria, sarmentis virgultisque collectis, quibus fossas Romanorum ) compleant, ad castra pergunt. Locus erat castrorum editus et paulatim ab imo acclivis circiter passus mille. Huc zoodat de tweede term der vergelijking in den afhankelijken zin te zoeken is; naar den zin zooveel als: non dubitandum est; vertaal: dat S. niet later dan den volgenden nacht . . . 5. Negotium bene gerere, een gelukkigen slag leveren. 6. Multae res = multa. Superiorum dierum, vgl. II, 17, 2. Parum, niet . . genoeg. Ferre, vel. c. 12, i. 7. Adducti, vgl. I, 2, 1. Rebus, redenen. 8. Ut — tamquam. Explorata, zeker. 19. 1. Circiter mille passus, met acclivis te verbinden. /. Nisi . . . non, slechts. Aut, I of in het algemeen. Oportunitate al. data, bij eene gunstige gelegenheid. 18. 1. Hac confirmata opinione timoris, den vijand bevestigen in de meening dat hij (n.1. Sab.)... Auxilii causa, als hulptroepen. 2. Quid fieri velit, door een subst. 3. Pro, als. Proponit, vgl. I, 17, 1. Angustiis premi, in een hachelijken toestand gebracht zijn. 4. Neque longius abesse, quin: non longe abest, quin. bet. het i scheelt niet veel, of ... dus non longius abest quin, het scheelt niet meer (quam proxima nox), | LIBER III. CAP. 17—20. 107 magno cursu contenderunt, ut quam minimum spatii ad se colligendos armandosque Romanis daretur, exanimatique pervenerunt. Sabinus suos hortatus cupientibus signum 2 dat. Impeditis hostibus propter ea, quae ferebant, onera subito duabus portis eraptionem fieri iubet. Factum est 3 oportunitate loei, hostium inscientia ac defatigatione, virtute militum et superiorum pugnarum exercitatione, ut ne primum quidem nostrorum impetum ferrent ac statim terga verterent. Quos integris viribus milites nostri consecuti i magnum numerum eorum occiderunt; reliquos equites consectati paucos, qui ex fuga evaserant, reliquerunt. Sic uno e tempore et de navali pugna Sabinus et de Sabini victoria Caesar est certior factus, civitatesque omnes se statim Titurio dediderunt. Nam ut ad bella suscipienda Gallorum e alacer ac promptus est animus, sic mollis ac minime resistens ad calamitates ferendas mens eorum est. Cap. 20 - 27. De legaat Crassus onderwerpt AquitatrièV: Eodem fere tempore P. Crassus, cum in Aquitaniam 2 pervenisset, quae, ut ante dictum est, est tertia pars Galliae, cum intellegeret in iis locis sibi bellum gerendum, ubi paucis ante annis L. Valerius Praeconinus Iegatus exercitu pulso interfectus esset atque unde L. Manlius !0 Crassus voert oorlog in Aqui tanië. 'Que (achter exanimatf), en derhalve. 2. Cupientibus, van strijdlust branden: gebruik „verlangd". 3. Factum est oportunitate, door een subst. met praep. Ac (statim), meer tegenstellend dan iets gewichtigs verbindend. 4. Consecuti en consectati, worden hoofdzinnen. Qui ex fuga evaserant, deze waren ontsnapt bij de eerste vervolging door het voetvolk; ex fuga, eig. uit de vlucht, uit het gevaar, dat met de vlucht gepaard ging: wij: op de vlucht. 6. Ut . . sic, wel is waar . . . maar. Animus, gemoed (zij laten zich door de vurigheid van hun gemoed, hun hart — den zetel der hartstochten — medesleepen); mens, geest, geesteskracht (kalmte en overleg ontbreken hun om de moeilijkheden van den oorlog te overwinnen). Mollis, zwak. Resistens, duidt als adjectief eene blijvende eigenschap aan: bezit het weerstandsvermogen. 20. 1. Cum . . . pervenisset, gesubordineerd aan cum intellegeret, doch maak van eodem . . . ,P. Crassus, cum . . . pervenisset | een hoofdzin. Pulso, door subst. 108 BELLI GALLICI De Sotiaten onderworpen. Adiatunnus waagt een uitval. proconsul impedimentis amissis profugisset, non mediocrem 2 sibi diligentiam adhibendam intellegebat. Itaque re frumentaria provisa, auxiliis equitatuque comparato, multis praeterea viris fortibus Tolosa et Carcasone et Narbone, quae sunt civitates Galliae provinciae finitimae his regionibus, nominatim evocatis in Sotiatium fines exercitum in3troduxit. Cuius adventu cognito Sotiates magnis copiis coactis equitatuque, quo plurimum valebant, in itinere agmen nostrum adorti primum equestre proelium commi4serunt, deinde equitatu suo pulso atque insequentibus nostris subito pedestres copias,-quas in convalle in insidiis conlocaverant, ostenderunt. Hi nostros disiectos adorti 21 proelium renovarunt. Pugnatum est diu atque acriter, cum Sotiates superioribus victoriis freti in sua virtute totius Aquitaniae salutem positam putarent, nostri autem, quid sine imperatore et sine reliquis legionibus adulescentulo duce efficere possent, perspici cuperent; tandem confecti 2 vulneribus hostes terga verterunt. Quorum magno numero interfecto Crassus ex itinere oppidum Sotiatium oppugnare coepit. Quibus fortiter resistentibus vineas turresque egit. 3 Illi alias eruptione temptata, alias cuniculis ad aggerem vineasque actis, — cuius rei sunt longe peritissimi Aquitani, propterea quod multis locis apud eos aerariae secturaeque sunt, — ubi diligentia nostrorum nihil his rebus profici posse intellexerunt, legatos ad Crassum mittunt, seque in deditionem ut recipiat, petunt. Qua re impetrata 22 arma tradere iussi faciunt. Atque in eam rem omnium nostrorum intentis animis alia ex parte oppidi Adiatunnus, en praep., evenals amissis. Non \ 21. 1. Perspici, vertaal door: mediocrem (litotes), buitengewoon. I bewijzen. Evocare, ontbieden. 2. Ex itinere, vgl. I, 25, 6. 3. Copiis coactis equitatuque , 3\ • -.actis> hoofdzinnen; (coacto), als hoofdzin te vertalen. las,ch vóór ubl »maar CumQuo . . . valebant, vgl II 17 6 CT0S agere' «nJnen aanleggen. In itinere, met agmen te verbinden! Aeranae (scü.fodinae), kopermijnen. Secturae, steengroeven. 4. Insequentibus nostris, pas- 22. 1. Atque, „doch ziet" om sief te vertalen. Ostendere, te iets gewichtigs aan te duiden, voorschijn brengen. Disiectos, Animis, opmerkzaamheid, aandoor een relatieven zin „zich ver- dacht. Lasch vóór alia ex parte strooien". Adorti, hoofdzin. | het werkw. conatus § 4 als ver- LIBER III. CAP. 20—23. 109 qui summam imperii tenebat, cum DC devotis, quos illi soldurios appellant, quorum haec est condicio, ut omnibus 2 in vita commodis una cum iis fruantur, quorum se amicitiae dediderint, si quid his per vim accidat, aut eundem casum una ferant aut sibi mortem consciscant; neque 3 adhuc hominum memoria repertus est quisquam, qui eo interfecto, cuius se amicitae devovisset, mortem recusaret — cum his Adiatunnus eruptionem facere conatus clamore 4 ab ea parte munitionis sublato, cum ad arma milites concurrissent vehementerque ibi pugnatum esset, repulsus in oppidum tarnen, uti eadem deditionis condicione uteretur, a Crasso impetravit. Armis obsidibusque acceptis Crassus in fines Vocatium 2 et Tarusatium profectus est. Tum vero barbari commoti, 2 quod oppidum et natura loei et manu munitum paucis diebus, quibus eo ventum erat, expugnatum cognoverant, legatos quoque versus dimittere, coniurare, obsides inter se dare, copias parare coeperunt. Mittuntur etiam ad eas 3 civitates legati, quae sunt citerioris Hispaniae finitimae Aquitaniae: inde auxilia ducesque arcessuntur. Quorum 4 adventu magna cum auctoritate et magna hominum multitudine bellum gerere conantur. Duces vero ii deliguntur, 5 qui una cum Q. Sertorio omnes annos fuerant summamque scientiam rei militaris habere existimabantur. Hi consue- e 3 Andere Aquitaniërs staan op. bum finitum in en herhaal het § 4 met „dus", waar de afgebroken volzin hervat wordt. Devotis, getrouwen. Appellant, „genaamd". 2. Condicio, toestand, verhouding. Commodis, de voordeelen, het goede. (Ut autem), si . . . Si quid his per vim accidat, indien dezen iets gewelddadigs overkomt. Una ferant, deelen in. Mortem sibi consciscere, vgl. 1,4,4. 3 en 4. Hominum memoria, vgl. I, 12, 5 sedert menschenheugenis. Mortem, wordt infinitivus. Conatus, hoofdzin, met den volgenden zin door „doch" te verbinden. Clamore . . . sublato, met cum te I ontbinden en te coördineeren met cum . . . concurrissent. Repulsus, hoofdzin en te verbinden met impetravit door „echter niette- ! min" (tarnen). Deditionis, maak hiervan het werkw. in plaats van uteretur. 23. 2. Manu, menschenhanden, kunst. Paucis diebus, quibus, weinige dagen, nadat . . . eig. in de weinige dagen, sedert welke... 4. Adventu, na. . ., temporeel en tegelijk causaal. Auctoritate, gewicht, nadruk. 5. Una cum Sertorio.. .fuerant, onder Sertorius gediend hadden. Existimari, den naam hebben. 110 BELLI GALLICI Crassus valt de vijandelijke legerplaats aan. tudine populi Romani loca capere, castra munire, comme7atibus nostros intercludere instituunt. Quod ubi Crassus animadvertit suas copias propter exiguitatem non facile diduci, hostem et vagari et vias obsidere et castris satis praesidii relinquere, ob eam causam minus commode frumentum commeatumque sibi supportari, in dies hostium numerum augeri, non cunctandum existimavit, quin pugna sdecertaret. Hac re ad consilium delata, ubi omnes idem 24sentire intellexit, posterum diem pugnae constituit. Prima luce productis omnibus copiis dupiici acie instituta, auxiliis in mediam aciem coniectis, quid hostes consilii 2 caperent, expectabat. Illi, etsi propter multitudinem et veterem belli gloriam paucitatemque nostrorum se tuto dimicaturos existimabant, tarnen tutius esse arbitrabantur obsessis viis commeatu intercluso sine vulnere Victoria 3potiri, et si propter inopiam rei frumentariae Romani sese recipere coepissent, impeditos in agmine et sub sar4 cinis infirmiores animo adoriri cogitabant. Hoe consilio probato ab ducibus productis Romanorum copiis sese s castris tenebant. Hac re perspecta Crassus, cum sua cunctatione atque opinione timoris hostes nostros milites alacriores ad pugnandum effecissent atque omnium voces audirentur expectari diutius non oportere, quin ad castra iretur, cohortatus suos omnibus cupientibus ad hostium !5 castra contendit. Ibi cum alii fossas complerent, alii 6. Loca, geschikte stellingen. 7. Quod ubi: quod vindt zijne nadere verklaring in de volg. ace. c. inf. = toen nu. Diduci, konden verdeeld worden of zich lieten verdeelen. Pugna decertare, vgl. I, 50, 4. 8. Hac re... delata, hoofdzin. 24. 1. Producere, uitrukken met . . . Coniectis — conlocatis. Productis . . . instituta, worden hoofdzinnen, terwijl auxiliis . . . coniectis met den laatsten door „waarbij" verbonden wordt. 2. Etsi . . . tarnen, wij coördineeren: wel is waar... maar... toch. Obsessis, door subst. met I praep. Intercluso, tot een inf. te maken, gecoördineerd onder bijvoeging van „aldus" met potiri. Vulnus, verlies. 3. Impeditos en infirmiores met „terwijl" te ontbinden. Infirmior animo (sum), ik heb minder zelfvertrouwen. 4. Productis copiis, concessief. 5. Hac re (plan) perspecta, tot hoofdzin te maken. Opinione, door het adj. schijnbaar of vermeend te vertalen. Alacriores ad pugnandum, één woord. Omnium voces audiuntur, er wordt algemeen geroepen. Omnibus cupien- | tibus, onder algemeene geestdrift. LIBER III. CAP. 23—26. 111 multis telis coniectis defensores vallo munitionibusque depellerent auxiliaresque, quibus ad pugnam non multum Crassus confidebat, lapidibus telisque subministrandis et ad aggerem caespitibus comportandis speciem atque opinionem pugnantium praeberent, cum item ab hostibus constanter ac non timide pugnaretur telaque ex loco superiore missa non frustra acciderent, equites circumitis: hostium castris Crasso renuntiaverunt non eadem esse diligentia ab decumana porta castra munita facilemque aditum habere. Crassus equitum "praefectos cohortatus, ut magnis praemiis pollicitationibusque suos excitarent, quid fieri vellet, ostendit Illi, ut erat imperatum, devectis: iis cohortibus, quae praesidio castris relictae intritae ab labore erant, et longiore itinere circumductis, ne ex hostium castris conspici possent, omnium oculis mentibusque ad pugnam intentis celeriter ad eas, quas diximus, munitiones pervenerunt atque his prorutis prius in hostium castris constiterunt, quam plane ab his videri aut, quid rei gereretur, cognosci posset. Tum vero clamore ab ea parte audito nostri redintegratis viribus, quod plerumque in spe victoriae accidere consuevit, acrius pugnare coeperunt. Hostes undique circumventi desperatis omnibus rebus sé per munitiones deicere et fuga salutem petere contenderunt. Quos equitatus apertissimis campis consectatus ex milium L numero, quae ex Aquitania Cantabrisque convenisse 26 Crassus over wint. 25. 1. Multis telis coniectis, lieve zin bij equites te voegen, gebruik: hagelbui. Munitiones, Ab, vgl. I, l, 5. Aditum habere, borstweringen (en torens op den vgl. c. 12, 1. wal). Ad, (doel) voor, vgl. verder ad aggerem. Confidere, vertrouwen hebben. Subministrandis (aanreiken) — comportandis, actief te vertalen en afhankelijk van cum te maken, terwijl speciem atque opinionem (synoniemen) pugnantium praeberent, daarmede verbonden wordt door: zoodat. Speciem . . . praebet, het heeft volkomen den schijn, alsof hij... Non timide, onverschrokken. Non frustra acciderent, hunne uitwerking niet misten, vgl. c. 14, 4. 2. Circumitis castris, als rela- 26. 1. Quid fieri vellet, door een subst. 2. Ut . . . imperatum, vgl. I, 22, 3. Devectis — circumductis, worden hoofdzinnen. Intritae (= non tritaé) ab labore, nog onverzwakt. Mentibus = animis c. 22, 1. 3. Cognoscere, vernemen. 5. Desperatis omnibus rebus, hoofdzin: alles verloren geven. Per, vgl. II, 10, 3 per corpora. Contenderunt, vgl. I, 7,1 maturat. 6. Consectatus, hoofdzin. Quae.. 112 BELLI GALLICI Aquit. wordt onderworpen. constabat, vix quarta parte relicta multa nocte se in castra 27 recepit. Hac audita pugna maxima pars Aquitaniae sese Crasso dedidit obsidesque ultro misit; quo in numero fuerunt Tarbelli, Bigerriones, Ptianii, Vocates, Tarusates, Elusates, Gates, Ausci, Garumni, Sibusates, Cocosates: 2 paucae ultimae nationes anni tempore confisae, quod hiems suberat, id facere neglexerunt. Caesar naar het land der Moriners en Menapiërs. De weersgesteldheiddwingt hem tot den terugtocht. Cap. 28 en 29: Caesar's tocht tegen de Moriners en Menapiërs. 28 Eodem fere tempore Caesar, etsi prope exacta iam aestas erat, tarnen, quod omni Gallia pacata Morini Menapiique supererant, qui in armis essent neque ad eum umquam legatos de pace misissent, arbitratus id bellum celeriter confici posse eo exercitum duxit; qui longe alia 2 ratione ac reliqui Galli bellum gerere coeperunt. Nam quod intellegebant maximas nationes, quae proelio contendissent, pulsas superatéhsque esse continentesque silvas ac 3paludes habebant, eo se suaque omnia contulerunt. Ad quarum initium silvarum cum Caesar pervenisset castraque munire instituisset neque hostis interim visus esset, dispersis in opere nostris subito ex omnibus partibus silvae evolave- 4 runt et in nostros impetum fecerunt. Nostri celeriter arma ceperunt eosque in silvas repulerunt et compluribus interfectis longius impeditioribus locis secuti paucos ex suis 29 deperdiderunt. Reliquis deinceps diebus Caesar silvas caedere instituit, et ne quis inermibus imprudentibusque mili- constabat, welke . . . bleken. 27. 1. Nuntiata, door een subst. en praep. Quo in numero, vgl. c. 7, 4. 2. Paucae, slechts... Ultimae= quae ultimae erant, die het verst verwijderd woonden (aan de Pyreneën). 28. 1. Vertaal: Caesar adduxit, etsi . . . erat. tarnen pxerrititm in Morinos et Menapios, quod ... 29. 1. Deinceps, naastvolgend. (Th) supererant, qui ... — Qui Inermibus... militibus, abl. abs. (longe) = sed hi. \ Imprudens, die niets (kwaads) ver- 2. Pulsas superatasque, synon.= devictos. Se suaque, vgl. II, 3, 2. 3. Neque, zonder dat. Videri, zich laten zien. 4. Secuti, hoofdzin, met den vorigen in plaats van door er door „maar" te verbinden. Impeditiora, minder toegankelijk. LIBER III. CAP. 26-LIB. UIL CAP. 1. 113 iibus ab latere impetus fieri posset, omnem eam materiani, quae erat caesa, conversam ad hostem conlocabat et pro vallo ad utrumque latus extruebat. Incredibili celeritate 2 magno spatio paucis diebus confecto, cum iam pecus atque extrema impedimenta a nostris tenerentur, ipsi densiores silvas peterent, eius modi sunt tempestates consecutae, uti opus necessario intermitteretur et continuatione imbrium diutius sub pellibus milites contineri non possent. Itaque vastatis omnibus eorum agris, vicis aedificiisque 3 incensis Caesar exercitum reduxit et in Aulercis Lexoviisque, reliquis item civitatibus, quae proxime bellum fecerant, in hibernis conlocavit. C. IULH CAESARIS BELLI GALLICI LIBER QUARTUS. De gebeurtenissen van het jaar 55 v. Chr. Cap. 1—15: De Usipeten en Tenkteren worden vernietigd. Ea, quae secuta est, hieme, qui fuit annus Cn. Pom-1 peio, M. Crasso consulibus, Usipetes Germani et item Tencteri magna multitudine hominum flumen Rhenum transierunt, non longe a mari, quo Rhenus influit. Causa 2 moedt. Quae erat caesa, alleen I tenten (met huiden bedekt). Con- door een participium. Conversam tineri, gelaten worden. . . . conlocabat, plaatste hij zoo, 3. Proxime, (temporeel) het dat ... laatst. Bellum facere, den oorlog 2. Spatio . . . confecto, hoofd- beginnen. zin, daarna voortgaan met: „maar". Extrema impedimenta, vgl. 1,1,6. Tenerentur, in onze handen ge- 4e Boek. vallen waren. Ipsi . . . peterent, te subordineeren met „terwijl". 1. 1. Quae secuta est, dooreen Continuatione, wordt adjectief (abl. adjectief. Qui fuit annus . . . , caus.). Sub pellibus, onder de | vert.: die viel in het jaar . . . , Caesar de Bello Gallico. 3e druk. 8 114 BELLI GALLICI Over de Sueven transeundi fuit, quod ab Suebis complures annos exagitati bello premebantur et agri cultura pr'ohibebantur. • 3 Sueborum gens est longe maxima et bellicosissima 4 Germanorum omnium. Hi centum pagos habere dicuntur, ex quibus quotannis singula milia armatorum bellandi 5 causa ex finibus educunt. Reliqui, qui domi manserunt, se atque illos alunt; hi rursus in vicem anno post in 6 armis sunt, illi domi remanent. Sic neque agri cultura 7 nee ratio atque usus belli intermittitur. Sed privati ac separati agri apud eos nihil est, neque longius anno re- 8 manere uno in loco colendi causa licet. Neque multum frumento, sed maximam partem lacte atque pecore vivunt 9 multumque sunt in venationibus; quaé^ret* et cibi genere et cotidiana exercitatione et libertate vitae, quod a pueris nullo Jblïïcio aut disciplina adsuefacti nihil omnino contra voluntatem faciunt, et vires*^ et immani corporum ma- 10 gnitudine homines efficit. Atque in eam se consuetudinem adduxerunt, ut locis frigidissimis neque vestitus praeter pelles haberent quicquam, quarum propter exiguitatem magna est corporis pars aperta, et lavarentur in flumini- 2 bus. Mercatoribus est aditus magis eo, ut quae bello ceperint, quibus vendant, habeant, quam quo ullam rem 2 ad se importari desiderent. Quin etiarn^ iumentis, quibus maxime Galli delectantur quaeque impenso parant pretio, ijmportatfó J^°" utuntur, sed quae sunt apud eos nata, jjarva atquT~aéïórmia, haec cotidiana exercitatione, summi 2. Transeundi, alleen door: 9. Res, bezigheid. Cibus, kost. hiervan. Bello premi, van den Officio, gehoorzaamheid. Atit = oorlog te lijden hebben. auget. 4. Pagos, vgl. I, 12, 4. Ex 10. In consuetudinem se addufinibus educere, over de grenzen cere, door één werkw. zenden. 2. 1. Quae bello ceperint, door 5. Alere, in het onderhoud één woord. Habeo, cui vendam, voorzien. In vicem, op hunne ik heb een kooper (voor). Quam beurt. quo = quam quod. 6. Ratio, (theorie) kennis;usus, 2- Qnin etiam, vgl. I, 17,6. (piactijk) oefening. Impenso pretio, tot duren, hoogen prijs, ook impenso alleen. Quae 7. Neque, ook . . . niet. Re- sunt apud eos nata, door eenadj. manere ... colendi causa, blijven het tegengestelde van importatis; wonen. vul aan bij ... deformia „dieren". LIBER IIII. CAP. 1—4. 115 ut sint laboris, efficiunt. Equestribus proeliis saepe ex 3 equis desiliunt ac pedibus proeliantur, eqüosque eodem remanere vestigio adsuefecerunt, ad quos se celeriter, cum usus est, recipiunt; neque eorum moribus turpius quicquam 4 aut inertius habetur quam ephippiis uti. Itaque ad quemvis 5 numerum ephippiatorum equitum quamvis pauci adire audent. Vinum omnino ad se importari non patiuntur,6 quod ea re ad laborem ferendum remollescere homines atque effeminari arbitrantur. Publice maximam putartt 3 esse laudem, quam latissime a suis finibus vacare agros: hac re significari magnum numerum civitatum suam vim sustinere non posse. Itaque una ex parte a Suebis circiter 2 milia passuum C agri vacare dicuntur. Ad alteram partem 3 succedunt Ubii, quorum fuit civitas ampla atque fjorens, ut est captus Germanorum; ii paulo, quamquam sunt eiusdem generis, sunt ceteris humaniores, propterea 'quod Rhenum attingunt multumque ad eos mercatores ventitant et ipsi propter propinquitatem Gallicis sunt moribus adsuefacti. Hos cum Suebi multis saepe bellis experti propter 4 amplitudinem gravitatemque civitatis finibus expellere non potuissent, tarnen vectigates sibi fecerunt ac multo humiliores infirmioresque redegerunt. In eadem causa fuerunt Usipetes et Tencteri, quos 4 supra diximus; qui complures annos Sueborum vim susti- De Ubiérs. De Usipetenen Tenkteren trekken over den Rijn. Ut... sint, weer te geven door: I de beschaving bij de Germanen geschikt tot de grootste inspan- het florere toelaat; in zooverre hier- ning. van bij de Germanen sprake kan 3. Usus est, de nood eischt het. zijn. Het is dus een beperking 4. Eorum moribus, in hunne v.an florens. Multum ad eos venoogen, naar hunne opvatting. \ hta^' een druk verkeer met hen Inertius, weekelijker. Ephippium, hebben. zadel r 4. Multis saepe bellis experti, 6. Remollescere, week worden !" iL?//3^^= T °T''' = de kracht verliezen. P°lrfo t & S'33tf" Ê" d33r~ mede te verbinden door: in weer- 3. 1 en 2. Publice, voor den ! wil dat . . . Gravitatem, gewicht staat. Vacare, woest liggen. A I = macht, beteekenis. Humiliores Suebis, vgl. t, 1,5. Agri, nomi- redegi reddidi), ik heb hen nativus > vernederd; dienovereenkomstig 3. Succedere, het naaste zijn, I '"fi^ores redegerunt te vertalen, zich aansluiten. Ut est captus 4. 1. Causa = condicione, toe- Germanorum, in zooverre het be- stand. Quos diximus, door een vattingsvermogen, de aanleg voor | participium. 116 BELLI GALLICI Over het karakter der Galliërs. 2 nuerunt, ad extremum tarnen agris expulsi et multis locis Germaniae triennium vagati ad Rhenum pervenerunt, quas 3 regiones Menapii incolebant. Hi ad utramque ripam fluminis agros, aedificia vicosque habebant; sed tantae multitudinis adventu perterriti ex iis aedificiis, quae trans flumen habuerant, demigraverant et cis Rhenum dispositis 4 praesidiis Germanos transire prohibebant. II1 i omnia experti, cum neque vi contendere propter inopiam navium neque clam transire propter custodias Menapiorum possent, 5 reverti se in suas sedes regionesque simulaverunt et tridui viam progressi rursus reverterunt atque omni hoe itinere una nocte equitatu confecto inscios inopinantesque Mena- 6 pios oppresserunt, qui de Germanorum discessu per exploratores certiores facti sine metu trans Rhenum in suos 7 vicos remigraverant. His interfectis navibusque eorum occup*atis, priusquam ea pars Menapiorum, quae citra Rhenum erat, certior fieret, flumen transierunt atque omnibus eorum aedificiis occupatis reliquam partem hiemis se eorum copiis aluerunt. 5 His de rebus Caesar certior factus et infirmitatem Gallorum veritus, quod sunt in consiliis capiendis mobiles et novis plerurnque rebus student, nihil his committendum 2 existimavit. Est enim hoe Gallicae consuetudinis, uti et vTa^öres^etiam invitos consistere cogant et, quid quisque eorum de quaque re audierit aut cognoverit, quaerant et mercatores in oppidis vulgus circumsistat, quibusque ex regionibus veniant quasque ibi res cognoverint\pronuntiare 2. Expulsi, verbum finitum. ] alleen: citra Rhenum. Copiis, vgl. 3. Praesidiis, wachtposten. 31> 5- Se alere' leven van" Transire, door een subst. 5. 1. Certior factus.. .veritus, 4. Omnia, al het mogelijke, al worden relatieve zinnen. Infirmiwat mogelijk was. Experti, hoofd- Mem, (opp. constantta) (moreele) zin, te verbinden met het vol- zwakheid onbes^ndighetd /Vows gende door „doch". Vi contendere, rebus, vgl 1, 9, 3. Nihil his comleweld gebruiken. mittendum existimavit, hij meende 6 & ... dezen (den Galliërs) niets te moe- 5. Tridui viam, gehïHik „dag- ten toevertrouwen, dus hun niet marschen". Inscios inopinantes- j de zorg om de Qerm terug te que, wij adverbiaal. drijven te moeten overlaten. 7. Flumen transierunt, vóór 2. Consistere cogo, ik houd priusquam . . . fieret te plaatsen, (iem.) aan. Pronuntiare, luid ver- Quae citra Rhenum erat, wij I halen. LIBER IIII. CAP. 4—7. 117 Cogat. His rebus atque audiüonibus permoti de summis 3 saepe rebus consilia ineunt, quorum eos in vestigio paenitere necesse est, cum incertis rumoribus serviant et plerique ad voluntatem eorum ficta respondeant. Qua con- 6 suetudine cognita Caesar, ne graviori bello occurreret, maturius, quam consuerat, ad exercitum proficiscitur. Eo 2 cum venisset, ea, quae(foreisuspicatus erat, facta cognovit: missas legationes ab non'' nullis civitatibus ad Germanos 3 invitatosque eos, uti ab Rheno discederent: omnia, quae postulassent, ab se fore parata. Qua spe adducti)Germani 4 latius iam vagabantur et in fines Eburonum et Condrusorum, qui sunt Treverorum clientes, pervenerant. Princi-5 pibus Galliae evocatis Caesar ea, quae cognoverat, dissimulanda sibi existimavit «orumque animis permulsis et confirmatis equitatuque imperato bellum cum Germanis gerere constituit. Re frumentaria comparata equitibusque 7 deiectis iter in ea loca facere coepit, quibus in locis esse Germanos audiebat. A quibus cum paucorum dierum iter 2 abesset, legati ab iis venerunt, quorum haec fuit oratio: Germanos neque priores populo Romano bellum inferre 3 neque tarnen recusare, si lacessantur, quin armis contendant, quod Germanorum consuetudo sit a maioribus tradita, quicumque bellum inferant, resistere neque deprecari. Haec tarnen dicere: venisse invitos, eiectos domo; si suam gratiam Romani velint, posse iis utiles esse amicos; vel 4 Caes. besluit tot den oorlog tegen de Germanen. Deze zenden gezanten tot hem. 3. Rebus, berichten; auditiones, I van strooptochten gezegd. Clientes gepraat. Permoti, vgl. I, 2,1. In (esse), onder bescherming staan. vestigio, onmiddellijk. Necesse est, Animis, vgl. I, 19, 2. Confirmatis, noodzakelijk moeten. Servire al. vgl. I, 33, 1. Permulsis, gerust rei, zich naar iets richten, zich stellen. Imperare, de levering laten leiden door. Ficta respondere, (van iets) opleggen, bevelen, gebruik „voorliegen". 7 , en 2 Rem frUmentariam 6. 1. Qua consuetudine co- comparare, vgl. 1, 37,5. Audiebat, gnita. niet temporeel. Occurrere, wordt tusschenzin Paa™i™{ vgl. III, 6, 4. Consuerat, door een dierum iter, vertaal naar tridui ahverb vlam c- 4>5- PO-UCOrum, „slechts... 3. Neque — neque tarnen, wel 2. Eo cum venisset, door een js waar niet _ maar 0ok niet. subst. met praep. Fore, blijft on- Resistere, zich weren, zich te weer vertaald. Facta, werkelijk ... stellen (absoluut), evenals depre- 4 en 5. Adducti, vgl. I, 2, 1. cari, zijne toevlucht tot smeekin- Qua spe — cuius rei spe. Vagari, I gen nemen. Dicere, willen ... 118 BELLI GALLICI Caesar's antwoord. Hij wijst hun verzoek af. Maas en Rijn. ] sibi agros attribuant vel patiantur eos tenere, quos armis 5 possederint; sese unis Suebis concedere, quibus ne dii quidem immortales pares esse possint; reliquum/quidem) 8 in terris esse neminem, quem non superare possint. Ad haec Caesar, quae visum est, respondit; sed exitus fuit orationis: sibi nullam cum iis amicitiam esse posse, si in 2 Gallia remanerent; neque verum esse, qui suos fines tueri non potuerint, alienos occupare; neque ullos in Gallia vacare agros, qui dari tantae praesertim multitudini sine 3 iniuria possint; sed liceje, si velint, in Ubiorum finibus considere, quorum sint legati apud se et de Sueborum iniuriis querantur et a se auxilium petant: hoe se Ubiis 9 imperaturum. Legati haec se ad suos relaturos dixerunt et re deliberata post diem tertium ad Caesarem reversu- 2 ros; interea ne propius se castra moveret, petierunt. Ne 3 id quidem Caesar ab se impetrari posse dixit. Cognoverat enim magnam partem equitatus ab iis aliquot diebus ante praedandi frumentandique causa ad Ambivaritos trans Mosam missam; hos expectari equites atque eius rei causa moram interponi arbitrabatur. !0 Mosa profluit ex monte Vosego, qui est in finibus Lingonum, et parte quadam ex Rheno recepta, quae ap- 2 pellatur Vacalus, insulam efficit Batavorum neque longius 3 inde milibus passuum LXXX in Oceanum influit. Rhenus autem oritur ex Lepontiis, qui Alpes incolunt, et longo spatio per fines Nantuatium, Helvetiorum, Sequanorum, Mediomatricum, Tribocorum, Treverorum citatus fertur et, 4 ubi Oceano adpropinquavit, in prures diffluit partes multis ingentibusque insulis effectis, quarum pars magna a feris Possederint, van possido. 5. Concedere, onderdoen. Reliquum, overigens. 8. 1. Quae visum (ei) est (responderé), wat hem passend voorkwam, goed dacht. 2. Verum est = rectum est, het is billijk. (Eos) qui. 9. 2 en 3. Impetrari, actief | door „toestaan". Moram interponere, uitstel zoeken. 10. 1. Parte quadam, een arm. Quae appellatur, vgl. III, 22, 1. 3. Longo spatio, in langen loop. Citatus, met groote snelheid. 4. Multis... effectis, hoofdzin in het actief: eig. doordat . . . LIBER IIII. CAP. 7—12. 119 barbarisque nationibus incolitur, — ex quibus sunt, qui piscibus atque ovis avium vivere existimantur, —multisque 5 capitibus in Oceanum influit. Caesar cum ab hoste non amplius passuum XII mili-11 bus abesset, ut erat constitutum, ad eum legati revertuntur; qui in itinere congressi magnopere, ne longius progrederetur orabant. Cum id non impetrassent, petebant, uti ad 2 eos equites, qui agmen antecessissent, praemitteret eosque pugna prohiberet, sibique ut potestatem faceret in Ubios legatos mittendi; quorum si principes ac senatus sibi iure 3 iurando fidem fecisset, ea condicione, quae a Caesare ferretur, se usuros ostendebant: ad has res conficiendas sibi tridui spatium daret. Haec omnia Caesar eodem illo per- 4 tinere arbitrabatur, ut tridui mora interposita equites eorum, qui abessent, reverterentur; tarnen sese non longius milibus passuum IIII aquationis causa processurum eo die dixit; huc postero die quam frequentissimi convenirent, ut 5 de eorum postulatis cognosceret. Interim ad praefectos, 6 qui. cum omni equitatu antecesserant, mittit .""qui nuntiarent, ne hostes proelio lacesserent et, si ipsi lacesserentur, sustinerent, quoad ipse cum exercitu propius accessisset. At hostes, ubi primum nostros equites conspexerunt. quo- 12 rum erat V milium numerus, cum ipsi non amplius DCCC equites haberent, quod ii, qui frumentandi causa ierant trans Mosam, nondum redierant, nihil timentibus. nostris, quod legati eorum paulo ante a Caesare discesserant atque is dies indutiis erat ab his petitus, impetu facto 5. Sunt, qui, eenige. Exi- 11,3, vertaal met „doel". Ut ... stimantur, wordt tusschenzin. reverterentur, vgl. 1,5, 1 ut . . . 11. 1 en 2. Ut erat constitutum, exeant. Mora interposita, door door subst. met praep. Congressi subst. met praep., vgl. c. 9, 2. {cum Caesare, qui in itinere eraf), Qui abessent, door één woord, hoofdzin: congredi cum aliquo — \ Reverterentur, „konden" . . . convenire aliquem, iem. aantreffen. 5. Cognosceret, vgl. I, 19, 5. Agmen antecedere, de voorhoede 6. Proelio lacessere, vgl. I, 15, vormen. Pugna, door een infinitief. I 3. Sustinere, absoluut = stand 3. Fidem facere alicui, eig. bij houden. iem. vertrouwen verwekken = 12. 1. Quod... redierant, wordt zekerheid geven, vgl. VI, 41, 2. tusschenzin met „namelijk". ImCondicione, vgl. 1,40,3. Ostendere, petu facto, wordt hoofdzin, geverklaren, deeltelijk of geheel vóór nihil 4. Eodem illo pertinet, vgl. I, j timentibus enz. te plaatsen. , De vijanden nderhandelen verder. Zij drijven de Rom. ruiterij op de vlucht. 120 BELLI GALLICI Caes. houdt de Germ. edelen gevangen. 2 celeriter nostros perturbaverunt; rursus his resistentibus consuetudine sua ad pedes desiluerunt subfossisque equis compluribusque nostris deiectis reliquos in fugam coniecerunt atque ita perterritos egerunt, ut non prius fuga desisterent, quam in conspectum agminis nostri venis- 3 sent. In eo proelio ex equitibus nostris interficiuntur 4 IIII et LXX, in his vir fortissimus Piso Aquitanus, amplissimo genere natus, cuius avus in civitate sua regnum 5 obtinuerat amicus a senatu nostro appellatus. Hic cum fratri intercluso ab hostibus auxilium ferret, illum ex periculo eripuit.^pse equo vulnerato deiectus, quoad 6 potuit, fortissime restitit; cum circumventus multis vulneribus acceptis cecidisset atque id frater, qui iam proelio excesserat, procul animadvertisset, incitato equo 13 se hostibus obtulit atque interfectus est. Hoe facto proelio Caesar neque iam sibi legatos audiendos neque condiciones accipiendas arbitrabatur ab iis, qui per dolum atque 2 insidias petita pace ultro bellum intulissent; expectare vero, dum hostium copiae augerentur equitatusque rever- steretur, summae dementiae esse iudicabat, et cognita Gallorum infirmitate, quantum iam apud eos hostes uno proelio auctoritatis essent consecuti, sentiebat; quibus ad consilia 4 capienda nihil spatii dandum existimabat. His constitutis rebus et consilio cum legatis et quaestore communicato, ne quam diem pugnae praetermitteret, oportunissima res 2. Resistentibus, scil. nostris. I beteekent niet alleen hinderlagen, Ad pedes, vgl. c. 2,3. Subfodere, maar ook bedrog, vgl. I, 42,. 4. van onderen doorboren, dood- Petita pace, te coördineeren met steken. Complurïbus nostris, vgl. intulissent. Ultro, zonder aan1, 52, 5. Deiectis, vgl. II, 27, 4. leiding. Ita perterritos egerunt, joegen hen 0 , « _.. . , , , „ in zulk een schïik voor zich uit. „3' Irifirmitatevgl. c.5,1. SenFuga. door een infin. ff' begr,'IPen- Qu[bus en?- duldt 4-6. Regnum obtinere, vgl. I, net Sev°'g van het voorafgaande 3, 4. Cum (circumventus). „doch" fan; wat doorteen PaS8£nde Par" toen. Multis . . . acceptis,bedekt ,lkel Ultgedrukt moet worden, met... Incitato equo, wordt hoofd- | 4. His rebus == dit. Ne . . . zin; het paard de sporen geven, j praetermitteret, verklaring van consilio „namelijk om" . . . Com- 13. 1. Hoe facto proelio, door municato, vgl. VI, 33, 5. Pugnae, subst. met praep. lam, meer. genitief, wordt object van praePer dolum atque insidias = abl. termitteret (uitstellen). Oportumodi, door adverbia; insidiae \ nissima res accidit, het kwam zeer LIBER IIII. CAP. 12—14. 121 accidit, quod postridie eius diei mane eadem et simulatione et perfidia usi Germani frequentes omnibus principibus maioribusque natu adhibitis ad eum in castra venerunt, simul, ut dicebatur, purgandi sui causa, quod contra, atque 5 esset dictum et ipsi petissent, proelium pridie commisissent, simul ut, si quid possent, de indutiis fallendo impetrarent. Quos sibi Caesar oblatos gavisus illos retineri 6 iussit; ipse omnes copias castris eduxit equitatumque, quod recenti proelio perterritum esse existimabat, agmen subsequi iussit. Acie triplici instituta et celeriter VIII milium 14 itinere confecto prius ad hostium castra pervenit, quam, quid ageretur, Germani sentite possent. Qui omnibus rebus 2 subito perterriti, et celeritate adventus nostri et discess» suorum, neque consilii habendi neque arma capiendi spatio dato perturbantur, copiasne adversus hostem ducere an castra defendere an fuga salutem petere praestaret. Quorum 3 timor cum fremitu et coneursu significaretur, milites nostri pristini diei perfidia incitati in castra inruperunt. Quo 4 loco qui celeriter arma capere potuerunt, paulisper nostris restiterunt atque inter carros impedimentaque proelium commiserunt; at reliqua multitudo puerorum mulierumque — nam cum omnibus suis domo excesserant Rhenumque 5 Bestorming der Qerm. legerplaats. gelegen, zoodat quod... venerunt 1 14. 1. Acie . . . instituta, vgl. de nadere verklaring is van opor- I, 24, 2. tunissima res. Usi, .met". Om- _ „ ., . . . nibus adhibitis, (eig..doordat...) A2- Omnibus rebus ten zeerste, door een rel. zin met Germani te door endoor: v/h 17\5; verbinden: adhibere eig. toelaten, der verklaard door de volg. abl. toevoegen, vertaal: tot dat gezant- Discessu (afwezigheid) suo- schap nemen, kiezen. De Qerm., Tüm x' *\pTCl?UmF?M?mq?l die in grooten getale kwamen "atu- Perturbantur, duidt tegelijk waren juist die principes maio- ^ verbijstering aan en den twij- resaue natu l fel, dus in praegnante beteekenis k O, . , . . | = zij weten in hun verbijstering rïnJ jLr ? !tu7 et7J{- I niet . .; plaats achter „weten" Contra atque• m. strijd met het- den abl abps (causaal) neque . . . fnllnJn * "^"i ^ ^ '" spatio ddtO. Fallendo, wordt subst. y 6. Tibi oblatus sum, ik ben u 3- Coneursu, het door ei kanin de handen gevallen. Oblatos der loopen. Pristini = hesterni. (esse). Educere, gebruik: uitruk- Incitati, verbitterd, ken. Illos, na quos ter wille van . .... de tegenstelling tot ipse. Agmen ' nm' subsequi, vgl. het tegengestelde: 5. Domo excedere, door één agmen antecedere c. 11, 12. | woord. 122 BELLI GALLICI. Vernietiging 1 der Germanen. Caes. besluit over den Rijn te trekken. transierant — passim fugere coepit; ad quos consectandos 5 Caesar equitatum misit. Germani post tergum clamore audito, cum suos interfici viderent, armis abiectis signisque 2 militaribus relictis se ex castris eiecerunt, et cum ad confluentem Mosae et Rheni pervenissent, reliqua fuga desperata magno numero interfecto reliqui se in flumen praecipitaverunt atque ibi timore, lassitudine, vi fluminis 3 oppressi perierunt. Nostri ad unum omnes incolumes perpaucis vulneratis ex tanti belli timore, cum hostium numerus 4 CCCCXXX milium fuisset, se in castra receperunt. Caesar iis, quos in castris retinuerat, discedendi potestatem fecit. 5 Illi supplicia cruciatusque Gallorum veriti, quorum agros vexaverant, remanere se apud eum veile dixerunt. His Caesar libertatem concessit. Cap. 16- 19: Caesar trekt voor de eerste maal over den Rijn. 16 Germanico bello confecto multis de causis Caesar statuit sibi Rhenum esse transeundum; quarum illa fuit iustissima, quod, cum videret Germanos tam facile impelli, ut in Galliam venirent, suis quoque rebus eos timere voluit, cum intellegerent et posse et audere populi Romani exer2 citum Rhenum transire. Accessit etiam, quod illa pars equitatus Usipetum et Tencterorum, quam supra commemoravi, praedandi frumentandique causa Mosam transisse neque proelio interfuisse, post fugam suorum se trans 15. I; Audilo, dooreen verb. I subst. met praep. Supplicia crufin. actief, ook afhankelijk van ciatusque (synoniemen)., wreede cum. Armis . . . relictis, hoofd- straffen, of gebruik „dood martezinnen. len". His concessit, niet te ver- y q 2. Confluentem, samenvloeiing. I talen door: daartoe gaf Caesar hun Rheni voor Vacali. Reliqua (de I v"Jneid. verdere) fuga desperata, hoofdzin. ,6 , Confecto, door subst. Oppressi, overmand. met praep StaMt = putavit. 3. Ad unum omnes, allen zon- Causa iusta, een geldige reden. s der uitzondering. Perpaucis vul- Quod . . . voluit, wordt hoofdzin, neratis, terwijl slechts . . . Ex, met weglating van quod. Impelli, die hun zoo hevige vrees inboe- Cum intellegerent, vgl. III, 2, 4. zemde. 2 Supra commemoravi, tus- 5. Illi, doch . . . Veriti, door ' schenzin. LIBER IIII. CAP. 14—17. 123 Rhenum in fines Sugambrorum receperat seque cum his coniunxerat. Ad quos cum Caesar nuntios misisset, qui 3 postularent, eos, qui sibi Galliaeque bellum intulissent, sibi dederent, responderunt: populi Romani imperium Rhe- 4 num finire: si se invito Germanos in Galliam transire non aequum existimaret, cur sui quicquam esse imperii aut potestatis trans Rhenum postularet? Ubii autem, qui uni 5 ex Transrhenanis ad Caesarem legatos miserant, amicitiam fecerant, obsides dederant, magnopere orabant, ut sibi auxilium ferret, quod graviter ab Suebis premerentur; vel,r> si id facere occupationibus rei publicae prohiberetur, exercitum modo Rhenum transportaret: id sibi ad auxilium spemque reliqui temporis satis futurum. Tantum esse 7 nomen atque opinionem eius exercitus Ariovisto pulso et hoe novissimo proelio facto etiam ad ultimas Germanorum nationes, uti opinione et amicitia populi Romani tuti esse possent. Navium magnam copiam ad transportandum exer- 8 citum pollicebantur. Caesar his de causis, quas comme- 17 moravi, Rhenum transire decreverat; sed navibus transire neque satis tutum esse arbitrabatur neque suae neque populi Romani dignitatis esse statuebat. Itaque, etsi summa 2 difficultas faciendi pontis proponebatur propter latitudinem, rapiditatem altitudinemque fluminis, tarnen id sibi contendendum aut aliter non traducendum exercitum existimabat. Rationem pontis hanc instituit: tigna bina sesquipedalia 3 De brug over den Rijn. 4. Aliquid est mei imperii, iets staat onder mijne heerschappij; imperii dus niet afhankelijk van quicquam Sui .... postulare, eenige heerschappij of macht eischen. 6. Id facere = daarin. Occupationibus rei publicqe, door één samengesteld subst. Reliqui temporis, voor de toekomst. 7. Opinio, roep, aanzien. (Ariovisto) pulso — hoe proelio facto, door substantieven met praep. Tua amicitia tutus sum, uwe vriendschap waarborgt mij veiligheid. 17. 1. Quas commemoravi, door een part. Hoe meae dignitatis non est, dit is beneden mijne waardigheid. Statuebat, vgl. c. 16, 1. 2. Summa, praedicatief bij proponebatur, zich liet aanzien. Rapiditas, het sterk verval. Contendere aliquid, moeite voor iets doen, iets ondernemen, met geweld doorzetten, vgl. I, 31, 2. 3. Rationem, plan, vertaal met „wijze." Tigna, palen. Sesquipedalia, anderhal ven voet (dik). m 124 BELLI GALLICI paulum ab imo praeacuta dimensa ad altitudinem fluminis 4 intervallo pedum duorum inter se iungebat. Haec cum machinationibus immissa in flumen defixerat fistucisque adegerat, non sublicae modo derecte ad perpendiculum, sed prone ac fastigate, ut secundum naturam fluminis 5 procumberent, iis item contraria duo ad eundum modum iuncta intervallo pedum quadragenum ab inferiore parte 6 contra vim atque impetum fluminis conversa statuebat. Haec utraque insuper bipedalibus trabibus immissis, quantum eorum tignorum iunctura distabat, binis utrimque fibulis 7ab extrema parte distinebantur; quibus disclusis atque in contrariam partem revinctis tanta erat operis firmitudo atque ea rerum natura, ut, quo maior vis aquae se inci- s tavisset, hoe artius inligata tenerentur. Haec derecta materia iniecta contexebantur ac longuriis cratibusque 9 consternebantur; ac nihilo setius sublicae et ad inferiorem partem fluminis oblique agebantur, quae pro ariete sub- Dimensa, is passief. Intervallo... iungebat, hij liet door dwarshouten deze palen paarsgewijze zoo met elkander verbinden, dat zij slechts twee voet van elkander stonden. 4. Immissa, verb. fin., te coördineeren met defixerat. Machinationes, daaronder zijn wel vlotten te verstaan. Deflgere, vastzetten. Fistuca, heiblok. Adigere, inheien. Sublicae (wij: meervoud) modo, als (gewone) bruggepalen, pijlers. Derecte ad perpendiculum, loodrecht. Naturam, de (natuurlijke) loop, richting. 5. Iis . . . contraria, tegenover deze. Duo (tigna). Ab inferiore parte (fluminis), stroomafwaarts; volgens anderen: (telkens op een afstand van 40^ voet) van onder af d. i. van den bodem der rivier en niet van de waterlinie gemeten, omdat het begrip stroomafwaarts reeds in contraria ligt. Vim, druk. Statuebat, vert. passief. 6. Haec utraque, deze beide | stellen palen. Insuper bipedalibus trabibus immissis, nadat dwarsbalken twee voet dik — quantum (— nam tantum) . . . distabat — I van boven (in de openingen — iunctura — der beide tegen- | over elkander staande paren palen) ingelaten, ingevoegd waren. Deze balken rustten op het bovenste dwarshout, vgl. § 3. Utrimque, aan weerskanten (aan beide zijden der stellen palen). Fibulae, bou- j ten. Ab extrema parte, aan de uiteinden. Distineri, op gelijken afstand gehouden worden. 7. Quibus, (d. i. his utrisque) disclusis (uit elkander houden) et . . . revinctis (vastbinden), abl. abs. caus. Zij konden derhalve elkander noch naderen noch uit elkander gaan. Rerum natura, de inrichting van het geheel. Se incitare, vgl. III, 12. 1. Artius, vaster. 8. Derecta, in horizontale richting = in de lengte, te verb. met iniecta. Longurii, dwarslatten. Crates, vlechtwerk. 9. Nihilo setius, niettemin. Et LIBER IIII. CAP. 17—19. 125 iectae et cum omni opere coniunctae vim fluminis exciperent, et aliae item supra pontem mediocri spatio, ut, si 10 arborum trunci sive naves deiciendi operis causa essent a barbaris immissae, his defensoribus earum rerum vis minueretur neu ponti nocerent. Diebus X^jquibus materia lf coepta erat comportari, omni opere effecto exercitus traducitur. Caesar ad utramque partem pontis firmo prae- 2 sidio relicto in fines Sugambrorum contendit. Interim a 3 compluribus civitatibus ad eum legati veniunt; quibus pacem atque amicitiam petentibus liberaliter respondet obsidesque ad se adduci iubet. At Sugambri ex eo tem-4 pore, quo pons institui coeptus est, fuga comparata hortantibus iis, quos ex Tencteris atque Usipetibus apud se habebant, finibus suis excesserant suaque omnia exportaverant seque in solitudinem ac silvas abdiderant. Caesar M paucos dies in eorum finibus moratus omnibus vicis aedificiisque incensis frumentisque succisis se in fines Ubiorum recepit atque his auxilium suum pollicitus» si a Suebis, premerentur, haec ab iis cogriovit: Suebos, posteaquam 2 per exploratores pontem fieri comperissent, more suo concilio habito nuntios in omnes partes dimisisse, uti de oppidis demigrarent, liberos, uxores suaque omnia in silvis deponerent atque omnes, qui arma ferre possent, unum in locum convenirent. Hunc esse delectum medium fere regi- 3 3e Sugambren wijken terug. C keert naar Gallië terug. . . . et (aliae), correspondeerên. I fugam, vgl. parare bellum. Hor- Agere. indrijven, inslaan. Sub- | lantibus, door subst. met praep. iectae, er tegen geplaatst, eig. De abl. abs. behoort bij fuga onder aangebracht. Exciperent, comparata. In solitudinem ac sil- moesten breken. vas, vgl. I, 2, 5, belli atque for- 10. Mediocri spatio, op gerin- titudims. gen afstand. Immittere, er tegen jg Paucos, vgl. c. 7, 2. laten drijven; vertaal actief. His j Moratus, hoofdzin', eveneens pol- defensoribus, door deze beschut- udtus. Succido, afmaaien. Haec, tiug- het volgende. 18. 1. Diebus. . . quibus, vgl. 2. Concilio habito, wordt ge- III, 23, 2. Opere effecto, hoofdzin, coördineerd met dimisisse. Sua 3. Quibus . . . petentibus, door { omnia, al hunne .... (subst;) subst. met praep. Liberaliter re- j Deponere in veiligheid brengen. spondere, een vriendelijk bescheid Omnes, qui enz., vgl. I, 29, l. geven. 3. Hunc, praedicatlef. dat als 4. Pons institui, subst. Fuga zulke = daartoe. Medium (locomparata, hoofdzin; comparare \ cum) een plek in het midden. 126 BELLI GALLICI Caesar besluit 20 naar Britannië te gaan. onum earum, quas Suebi obtinerent; hic Romanorum adventum expectare atque ibidem decertare constituisse. Quod ubi Caesar comperit, omnibus iis rebus confectis, quarum rerum causa traducere exercitum constituerat, ut Germanis metum iniceret, ut Sugambros ulcisceretur, ut Ubios obsidione liberaret, diebus omnino XVIII trans Rhenum consumptis satis et ad laudem et ad utilitatem profectum arbitratus se in Galliam recepit pontemque rescidit. Cap. 20—36: Caesar's eerste tocht naar Britannië. Exigua parte aestatis reliqua Caesar, etsi in his locis, quod omnis Gallia ad septentriones vergit, maturae sunt hiemes, tarnen in Britanniam proficisci contendit, quod omnibus fere Gallicis bellis hostibus nostris inde subministrata auxilia intellegebat et, si tempus anni ad bellum gerendum deficeret, tarnen magno sibi usui fore arbitrabatur, si modo insulam adisset, genus hominum per1 spexisset, loca, portus, aditus cognovisset; quae omnia fere Gallis erant incognita. Neque enim temere praeter mercatores illo adit quisquam, neque his ipsis quicquam praeter oram maritimam atque eas regiones, quae sunt contra Gallias, notum est. Itaque vocatis ad se undique mercatoribus neque quanta esset insulae magnitudo, neque quae aut quantae nationes incolerent, neque quem usum belli haberent aut quibus institutis uterentur, neque qui essent ad maiorem navium multitudinem idonei portus, reperire Decertare, verschilt van certare. 4. Quod . . . comperit, hopfdzin; ga verder met: Daar hij echter . . . Ut, namelijk . . . Obsidione, druk. Arbitratus, als hoofdzin vóór diebus enz. in te lasschen. Profectum (esse), door „bereiken" (niet van proficiscor). 20. I. Exigua .... reliqua, met etsi te ontbinden en te coördineeren met etsi .... hiemes. Vergit, vgl. I, 1, 5- Hiemes, wij: enkelvoud. Proficisci, een tocht ondernemen. Contendit, hier niet zooals I, 10, 3, maar: zich inspan¬ nen om iets te doen, iets ondernemen, nagenoeg = constituit. Intellegebat, vgl. I, 20, 6. 2. Deflcere, niet toereikend zijn. Adire, landen, vgl. iets verder aditus. Perspicere, in oogenschouw nemen. 3 en 4. Neque enim, aldus steeds voor non enim. Non temere, niet licht. Eas en quae sunt, kunnen wegvallen. Vocatis . . . mercatoribus, concessief. Magnitudo, omvang. Usum belli, ziet op de wijze van strijden. Uterentur, hadden. Idonei, niet praedicatief. LIBER IIII. CAP. 19—22. 127 poterat. Ad haec cognoscenda, priusquam ipse periculum 2 faceret, idoneum esse arbitratus C. Volusenum cum navi longa praemittit. Huic mandat, ut exploratis omnibus2 rebus ad se quam primum reveriatur. Ipse cum omnibus 3 copiis in Morinos proficiscitur, quod inde erat brevissimus in Britanniam traiectus. Huc naves undique ex finitimis 4 regionibus et, quam superiore aestate ad Veneticum bellum fecerat, classem iubet convenire. Interim consilio eius 5 cognito et per mercatores perlato ad Britannos a compluribus insulae civitatibus ad eum legati veniunt, qui polliceantur obsides dare atque imperio populi Romani obtemperare. Quibus auditis liberaliter pollicitus hortatusque, 6 ut in ea sententia permanerent, eos domum remittit et cum iis una Commium, quem ipse Atrebatibus superatis 7 regem ibi constituerat, cuius et virtutem et consilium probabat et quem sibi fidelem esse arbitrabatur, cuiusque auctoritas in his regionibus magni habebatur, mittit. Huic 8 imperat, quas possit, adeat civitates horteturque, ut populi Romani fidem sequantur, seque celeriter eo venturum nuntiet. Volusenus perspectis regionibus, quantum ei fa-9 cultatis dari potuit, qui navi egredi ac se barbaris committere non auderet, V. die ad Caesarem revertitur, quaeque ibi perspexisset, renuntiat. Dum in his locis Caesar navium parandarum causa 2: moratur, ex magna parte Morinorum ad eum legati vene- I Verkenners worden vooruit gezonden. \ Voorbereiding tot den tocht tegen Brittannië. 21. 1. Ad haec cognoscenda, niet van idoneum afh. Navis longa, oorlogsschip. 2. Quam primum (possit), zoo spoedig mogelijk. 4. Quam . . . classem — classem, quam. 5 en 6. (5e) dare. Obtemperare, zich onderwerpen. Liberaliter, vgl. c. 18, 3. Pollicitus (te omschrijven door subst. met werkw.) hoofdzin, evenals hortatus. 7. (Atrebatibus) superatis, door subst. met praep. Cuius, een man, wiens . . . Virtutem, degelijkheid. Consilium, inzicht. Probare, waardeeren, op prijs stellen. 8. Quas possit, alle mogelijke, zoovele .... mogelijk. Fidem sequi, vgl. II, 3, 2; 15, 1; eig. de vertrouwbaarheid volgen, daaraan houden in de hoop op bescherming, vandaar fides = bescherming; dus fidem sequi = zich onder iemands bescherming stellen. 9. Facultas, mogelijkheid, geI legenheid, vgl. I, 38, 3. Quantum enz., zoover het .... mogelijk was. Ei . . . qui, een man, die. ! Me barbaris committere audeo, ik ! waag mij onder de barbaren; eig, ik durf mij (d. i. mijn heil) aan I de barbaren toevertrouwen. 128 BELLI GALLICI De overtocht. runt, qui se de superioris temporis consilio excusarent, quod homines barbari et nostrae consuetudinis imperiti bellum populo Romano fecissent, seque ea, quae imperasset, 2 facturos pollicerentur. Hoe sibi Caesar satis oportune accidisse arbitratus, quod neque post tergum hostem relinquere volebat neque belli gerendi propter anni tempus facultatem habebat neque has tantularum rerum occupationes Britanniae anteponendas iudicabat, magnum iis nu- 3 merum obsidum imperat. Quibus adductis eos in fidem recipit. Navibus circiter LXXX onerariis coactis, quot satis esse ad duas transportandas legiones existimabat, quod praeterea navium longarum habebat, quaestori, legatis 4 praefectisque attribuit. Huc accedebant XVIII onerariae naves, quae ex eo loco a milibus passuum VIII vento tenebantur, quominus in eundem portum venire possent: 5 has equitibus distribuit. Reliquum exercitum Titurio Sabino et Arunculeio Cottae legatis in Menapios atque in eos pagos Morinorum, a quibus ad eum legati non venerant, educendum dedit. Sulpicium Rufum legatum cum eo prae-, sidio, quod satis esse arbitrabatur, portum tenere iussit. 23 His constitutis rebus nactus idoneam ad navigandum tempestatem III. fere vigilia solvit equitesque in ulteriorem portum progredi et naves conscendere et se sequi iussit. 2 A quibus cum paulo tardius esset administratum, ipse hora 22. t. Consilium, besluit, ge- I 3. Eos, i. e. Morinos. In fidem drag. Quod, namelijk dat. Ho- recipere, vgl. II, 3, 2; 15, 1. Namines enz., appositie van het on- I vesonerariae, vrachtschepen. Quod derwerp van fecissent. Barbarus, '., . . habebat, (vgl. III, 16, 2) is vreemd. Consuetudinis, nl. om object van attribuit. degenen, die zich vrijwillig on- 4. A, op een afstand van. Tederwerpen, te sparen en te be- nebantur = retinebantur. schermen. 5. Pagos, vgl. I, 12, 4. 2 Hoe accidisse vgl cl 23. 1. Rem constituere, iets 13, 4. Arbitratus. hoofdzin. Fa- regelen; de beide part. constitutis cultatem, vgl. c. 21, 9. Tantulae en nactus te ontbinden door „na- res, zulke kleinigheden, beuzelin- dat". Solvit (naves). Ulteriorem gen. Britanniae, (datlvus) zoo \ portum vgl. het alphab. reg. veel als: de tocht naar B. Maak onder Itius portus Naves con- dit tot onderwerp van den zin, scendere, zich inschepen, die dan bevestigend wordt. Im- 2. Cum, tegenstellend „terwijl". perat, vgl. c. 6, 5. I Administrare, absoluut = te werk LIBER IIII. CAP. 22—24. 129 diei circiter IIII. cum primis navibus Britanniam attigit atque ibi in omnibus collibus expositas hostium copias armatas conspexit. Cuius loei haec erat natura atque ita: montibus anguste mare continebatur, uti ex locis superioribus in litus telum adigi posset. HunC ad egrediendum < nequaquam idoneum locum arbitratus, dum reliquae naves eo convenirent, ad horam nonam in ancoris expectavit. Interim legatis tribunisque militum convocatis et, quae ex; Voluseno cognovisset et, quae fieri vellet, ostendit monuitque, ut rei militaris ratio, maxime ut maritimae res postularent, ut quae celerem atque instabilem motum haberent, ad nutum et ad tempus omnes res ab iis administrarentur. His dimissis et ventum et aestum uno tempore < nactus secundum dato signo et sublatis ancoris circiter milia passuum VII ab eo loco progressus aperto ac plano litore naves constituit. At barbari consilio Romanorum: cognito praemisso equitatu et essedariis, quo plerumque genere in proeliis uti consuerunt, reliquis copiis subsecuti nostros navibus egredi prohibebant. Erat ob has causas: summa difficultas, quod naves propter magnitudinem nisi in alto constitui non poterant, militibus autem ignotis locis, impeditis manibus, magno et gravi onere armorum pressis 24 De vijanden beletten de landing. gaan, actief te vertalen. Copias I kunst. Maritimae res, de oorlog armatas, één begrip, hierbij prae- ter zee. Ut quae, mottveetend dicatief expositas, vertaal: opge- = quippe quae. Instabuem, on- steld; eig. tentoongesteld: de bestendig en daarom afwisselend. Britten willen zich laten zien om Habere, eigen zijn. Ad tempus, schrik aan te jagen. te rechter tijd. Res administran- 3. Loei, landingsplaats. Anguste tur> de bf venen. 7°rden uitSe" continebatur, werd nauw ingeslo- v0| v,Y^> •.! '. '. . ten d. i. de bergen naderden tot 6-. Hls dimissis en nactus, te vlak aan de kust. In litus telum ontbinden door nadat". adigi posset, vertaal door: onder Dato slSno. hoofdzin, evenals het bereik der werptuigen was, progressus. vgl. II, 21, 3. 24. 1. Praemisso en subsecuti 5. Quae fieri vellet, welke zijne worden hoofdzinnen. Quo . . . bedoelingen waren. Ostendit, me- genere = quibus. dedeelen. Monuit, wat hij hun 2. Difficultas, se. egrediendi. inscherpte, volgt na eenige tus- Nisi . . . non, vgl. I, 44, 6. Con- schenzinnen zonder ut aan het stitui, voor anker gaan. Militibus, einde der paragraaf: ad nutum... te verbinden met desiliendum administrarentur. Ut, zooals. Rei (eraf). Ignotis locis, impeditis mamilitaris ratio, de regels der krijgs- | nibus zijn abl. abs.; pressis is Caesar de Bello Gallico. 3e druk. 9 130 BELLI GALLICI De Rom. landen 25 al vechtend. simul et de navibus desiliendum et in fluctibus consistendum et cum hostibus erat pugnandum, cum illi aut ex arido aut paulum in aquam progressi omnibus membris expeditis notissimis locis audacter tela coicerent et equos insuefactos incitarent. Quibus rebus nostri perterriti atque huius omnino generis pugnae imperiti non eadem alacritate ac studio, quo in pedestribus uti proeliis consuerant, utebantur. Quod ubi Caesar animadvertit, naves longas, quarum et species erat barbaris inusitatior et motus ad usum expeditior, paulum removeri ab onerariis navibus et remis incitari et ad latus apertum hostium constitui atque inde fundis, sagittis, tormentis hostes propelli ac submoveri iussit; quae res magno usui nostris fuit. Nam et navium figura et remorum motu et inusitato genere tormentorum permoti barbari constiterunt ac paulum etiam pedem rettulerunt. Atque nostris militibus cunctantibus, maxime propter altitudinem maris, qui X. legionis aquilam ferebat, obtestatus deos, ut ea res legioni feliciter eveniret: 'desilite', inquit, 'commilitones, nisi vultis aquilam hostibus prodere; ego certe meum rei publicae atque imperatori officium praestitero.' Hoe cum voce magna dixisset, se ex navi proiecit atque in hostes aquilam ferre coepit. Tum nostri cohortati inter se, ne tantum dedecus admitteretur, universi ex navi desiluerunt. Hos datief: verander ze allen in relatieve zinnen ter bepaling van militibus. Consistere, vasten voet trachten te krijgen. 3. Paulum („slechts . . •) in d. i. tot dergelijke manoeuvres) expeditior (gemakkelijker) erat, en door hun bewegelijkheid gemak¬ kelijker te gebruiken waren d. ï. die sneller konden bewogen wor- aauam progressi, niet diep in het den. Ad latus apertum, de on- water staande; hierbij moeten gedekte, open flank, vgl. I, 25, zich omnibus membris expeditis 6. Quae res, een maatregel, die. (. . . vrij hebbende) en notissimis 3 rIs) qui aquilam ferebat, locis attributief aansluiten. In- door een subst Ea res> ziin suefactos (gew. assuefactos) af- voornemen, plan. gericht, gewend in het water te _ . . gaan. Incitare equos, aanrennen I *■ &« navi P/oicere, over met ■ boord springen. Aquuam, den 4. ' Uti, toonen, aan den dag adelaar in de hand; ferre, te verleggen. ta'en door: losgaan op. 25. ien2. Quarum species enz., 5. Cohortati, hoofdzin. Admit- die . . .eene . .. verschijningwa- teretur, actief te vertalen; vgl. ren. Et motus ad, usum (ten III, 9, 3; men zegt: dedecus adgebruike in het bewuste geval | mittere, alleen of met in se. LIBER IIII. CAP. 24—27. 131 item ex proximis navibus cum conspexissent, subsecuti hostibus adpropinquaverunt. Pugnatum est ab utrisque acriter. Nostri tarnen, quod neque ordines servare neque firmiter insistere neque signa subsequi poterant atque alius alia. ex navi, quibuscumque signis occurrerat, se adgregjjuat, magnopere perturbabantur; hostes vero notis omnibus vadis, ubi ex litore aliquos singulares ex navi egredientes conspexerant, incitatis equis impeditos adoriebantur, plures paucos circumsistebant, alii ab latere aperto in universos tela coiciebant. Quod cum animadvertisset Caesar, scaphas longarum navium, item speculatoria navigia militibus compleri iussit et, quos laborantes conspexerat, his subsidia submittebat. Nostri, simul in arido constiterunt suis omnibus consecutis, in hostes impetum fecerunt atque eos in fugam dederunt; neque longius prosequi potuerunt, quod equites cursum tenere atque insulam capere non potuerant. Hoe unum ad pristinam fortunam Caesari defuit. Hostes proelio superati, simul atque se ex fuga receperunt, statim ad Caesarem legatos de pace miserunt; obsides daturos, quaeque imperasset, facturos sese polliciti sunt. Una cum his legatis Commius Atrebas venit, quem supra demonstraveram a Caesare in Britanniam praemissum. 26 De Brit. teruggedreven. 27 Hun verzoek om vrede. 2 6. Ex proximis navibus, bevat het subject: ii, qui in proximis navibus erant. 26. 1. Ab utrisque, van beide kanten. Ordines servare, in rij en gelid blijven. Firmiter insistere, vgl. consistere c. 24, 2. Signa, der manipuli. Alius alia, vgl. I, 39, 3. Quibuscumque = die . . . toevallig; voeg signis bij se adgregabat. Perturbari, in . . . geraken. 2 en 3. Notis . . . vadis, door relatieven zin. Singulares = singulos, in tegenst. tot universos. Incitatis equis, (vgl. c. 24, 3) wordt hoofdzin, gedeeltelijk vóór ubi . . . conspexerat te plaatsen. Impeditos, vgl. I, 12, 3. Paucos, hen, die . . . Plures, met overmacht. Alii, terwijl anderen. Ab latere aperto, aan de ongedekte d. i. niet door schepen gedekte flank. Universos, de geheele krijgsmacht. 4. Speculatoria navigia, wachtschepen, kruisers. Militibus complere, door één werkw. Laborantes, in nood. 5. Simul = simulatque. Suis... consecutis, te coördineeren met constiterunt. Neque = neque tarnen. Cursum tenere, den koers houden. 27. 1. Se ex fuga recipere, vgl. II, 12, 1. 2. Supra demonstraveram, wordt tusschenzin; vgl. II, 1, 1. Praemissum, actief te vertalen. 132 BELLI GALLICI De schepen met de ruiterij missen hun doel. Beschadiging der schepen door een storm. 3 Hunc illi e navi egressum, cum ad eos oratoris modo Caesaris mandata deferret, comprehenderant atque in vin- 4cula coniecerant; tum proelio facto remiserunt et in petenda pace eius rei culpam in multitudinem contulerunt et, 5 propter imprudentiam ut ignosceretur, petiverunt. Caesar questus, quod, cum ultro in continentem legatis missis pacem ab se petissent, bellum sine causa intulissent, 6 ignoscere imprudentiae dixit obsidesque imperavit; quorum illi partem statim dederunt, partem ex longinquioribus locis arcessitam paucis diebus sese daturos dixerunt. 7 Interea suos remigrare in agros iusserunt, principesque undique convenire et se civitatesque suas Caesari commendare coeperunt. 28 His rebus pace confirmata post diem quartum, quam est in Britanniam ventum, naves XVIII, de quibus supra demonstratum est, quae equites sustulerant, ex superiore 2 portu leni vento solverunt. Quae cum adpropinquarent Britanniae et ex castris viderentur, tanta tempestas subito coorta est, ut nulla earum cursum tenere posset, sed aliae eodem, unde erant profectae, referrentur, aliae ad inferiorem partem insulae, quae est propius solis occasum, 3 magno suo cum periculo deicerentur; quae tarnen ancoris iactis cum fluctibus complerentur, necessario adversa nocte 29 in altum provectae continentem petierunt. Eadem nocte accidit, ut esset luna plena, qui dies maritimos aestus 3. E navi egressum, met defer- I bus enz., als tusschenzin met „zooret te coördineeren. Oratoris als" in den volgenden rel. zin in (= legati) modo, „als"... Tum, nu. te lasschen. Tollere, aan boord 4. Proelio facto, door subst JJfni1en' SuPeri°r = ulterior c. met praep. Imprudentia, onkunde, ^3, i« onbekendheid met het volken- 2. Cursum tenere, vgl. c. 26,5. rec *' 3. Ancoris iactis, zij wierpen 5 en 6, Legatis missis, wordt evenwel (in weerwil van den hef- verb. fin., te coördineeren met tigen storm) de ankers uit (om petissent. Arcessitam, te omschrij- in de nabijheid van Britannië te ven met „na". blijven). Adversa nocte, vgl. ad- 7. In agros, zooveel als: naar verso flan*"ie> met den nacht in huis. Caesari, Caesar's welwil- het verschiet. Provectae, hoofdzin. ,endneid- 29. 1 en 2. Accidit, ut, door 28. 1. Pacem confirmare, den -een adverbium. Qui dies, de nacht, vrede herstellen, vgl. I, 3, 1. Est welke een deel van den astronoventum, door een subst. De qui- < mischen dag is, wordt hierdoor LIBER IIII. CAP. 27—31. 133 maximos in Oceano efficere consuevit, nostrisque id erat incognitum. Ita uno tempore et onerarias naves, quibus 2 Caesar exercitum transportandum curaverat, quas Caesar in aridum subduxerat, aestus complebat, et longas, quae ad ancoras erant deligatae, tempestas adflictabat, neque ulla nostris facultas aut administrandi aut auxiliandi dabatur. Compluribus navibus fractis reliquae cum essent 3 funibus, ancoris reliquisque armamentis amissis ad navigandum inutiles, magna, id quod necesse erat accidere, totius exercitus perturbatio facta est. Neque enim naves 4 erant aliae, quibus reportari possent, et omnia deerant, quae ad reficiendas naves erant usui, et, quod omnibus constabat hiemari in Gallia oportere, frumentum in his locis in hiemem provisum non erat. Quibus rebus cognitis principes Britanniae, qui post 3 proelium ad Caesarem convenerant, inter se conlocuti, cum et equites et naves et frumentum Romanis deesse intellegerent et paucitatem militum ex castrorum exiguitate cognoscerent, quae hoe erant etiam angustiora, quod sine impedimentis Caesar legiones transportaverat, optimum 2 factu esse duxerunt rebellione facta frumento commeatuque nostros prohibere et rem in hiemem producere, quod his superatis aut reditu interclusis neminem postea belli inferendi causa in Britanniam transiturum confidebant. Itaque 3 rursus coniuratione facta paulatim ex castris discedere D De Brit. hernieuwen den aanval. et suos clam ex agris deducere coeperunt. At Caesar, 31 De schepen worden hersteld. nader bepaald, vgl. c. 1, 1 hieme, qui fuit annus. Aestus maximos, springvloeden. Subduco, ik trek op (het strand); opp. deduco, ik laat te water. Adflictare, vgl. III, 12, 1. Administrare, den vereischten dienst doen, vgl. c. 23, 3. 3. Compluribus navibus fractis, ook van cum afhankelijk te makert en te coördineeren met essent .... inutiles. Armamenta, takelwerk. Amissis, door subst. met praep. 4. Omnibus constabat, het was voor allen eene uitgemaakte zaak. 30. 1. Inter se conloqui, met elkander in overleg treden; conlocuti, hoofdzin. Exiguitas, de geringe omvang. 2. Factu, blijft onvertaald. Rebellione facta, te coördineeren met prohibere; rebellionem facere, den oorlog hernieuwen. Frumento commeatuque, proviand en anderen toevoer. Prohibere, gebruik .afsnijden". Aut, of ten minste. Belli inferendi causa, met oorlogszuchtige bedoelingen. 3. Deducere, oproepen, laten komen. 134 BELLI GALLICI De vijanden overvallen het 7e legioen. etsi nondum eorum consilia cognoverat, tarnen et ex eventu navium suarum et ex eo, quod obsides dare intermiserant, 2 fore id, quod accidit, suspicabatur. Itaque ad omnes casus subsidia comparabat. Nam et frumentum ex agris cotidie in castra conferebat et, quae gravissime adflictae erant naves, earum materia atque aere ad reliquas reficiendas utebatur et, quae ad eas res erant usui, ex continenti 3 comparari iubebat. Itaque, cum summo studio a militibus administraretur, XII navibus amissis, reliquis ut navigari 32 satis commode posset, effecit. Dum ea geruntur, legione ex consuetudine una frumentatum missa, quae appellabatur VIL, neque ulla ad id tempus belli suspicione interposita, cum pars hominum in agris remaneret, pars etiam in castra ventitaret, ii, qui pro portis castrorum in statione erant, Caesari nuntiaverunt pulverem maiorem, quam consuetudo ferret, in ea parte videri, quam in partem legio 2 iter fecisset. Caesar — id quod erat — suspicatus aliquid novi a barbaris initum consilii, cohortes, quae in stationibus erant, secum in eam partem proficisci, ex reliquis duas in stationem succedere, reliquas armari et confestim 3 sese subsequi iussit. Cum paulo longius a castris processisset, suos ab hostibus premi atque aegre sustinere et conferta legione ex omnibus partibus iela coici animad- 31. 1. Etsi . . . tarnen, vgl. IJJ, 23, 4. Ex eventu navium = ex eo quod navibus evenerat, het ongeval. Eo, het feit. Accidit, „werkelijk" .... 2. Subsidia, hulpmiddelen. Quae . . . naves, earum, vgl. I, 12, 6. Adflictae, vgl. het verb. intens, c. 29, 2 en 111, 12, 1. 3. Administrare, absoluut evenals c. 23,2 en 29,2, de handen aan het werk slaan, te werk gaan; actief te vertalen. Amissis, substantief „met een . . . ." Satis commode, vgl. I, 25, 3. 32. 1. Dum ea geruntur, intusschen. Legione .... missa, hoofdzin. Neque, zonder. Neque ulla belli suspicione interposita I (nl. tusschen de onderwerpingen het tegenwoordig oogenblik), er oesiona geen aanieiuing om . . . te vreezen. Hominum, Britanniërs. Ii . . . nuntiaverunt, deze hoofdzin in te leiden met „toen". Pulvis, stofwolk. Consuetudo fert . . . brengt mede; de geheele zin kan door een adv. vertaald worden. Pars, vgl. III, 15, 3. 2. Quod erat, wat werkelijk het geval was, namelijk . . . . Aliquid .... Initum (esse) cons/7/7, actief te vertalen met „smeden". In stationem succedere, de wacht betrekken. 3. Aegre, „slechts" . . ■ Sustinere, vgl. c. 11, 6. Conferta le- \ gione, causaal. Coici (in eam). LIBER IIII. CAP. 31—34. 135 vertit. Nam quod omni ex reliquis partibus demesso 4 frumento pars una erat reliqua, suspicati hostes huc nostros esse venturos noctu in silvis delituerant; tum dispersos 5 depositis armis in metendo occupatos subito adorti paucis interiectis reliquos incertis ordinibus perturbaverant, simul equitatu atque essedis circumdederant. Genus hoe est ex 33 essedis pugnae: primo per omnes partes perequitant et tela coiciunt atque ipso terrore equorum et strepitu rotarum ordines plerumque perturbant, et cum se inter equitum vturmas insinuaverunt, ex essedis desiliunt et pedibus proeliantur. Aurigae interim paulatim ex proelio excedunt 2 atque ita currus conlocant, ut, si illi a multitudine hostium premantur, expeditum ad suos receptum habeant^/Ita 3 mobilitatem equitum, stabilitatem peditum in proeliis praestant, ac tantum usu cotidiano et exercitatione efficiunt, uti in declivi ac praecipiti loco incitatos equos sustinere et brevi moderari ac flectere et per temonem percurrere et in iugo insistere et se inde in currus citissime recipere consuerint. Quibus rebus perturbatis nostris novitate pugnae 34 tempore oportunissimo Caesar auxilium tulit; namque eius adventu hostes constiterunt, nostri se ex timore receperunt. Quo facto ad lacessendum hostem et committendum 2 proelium alienum esse tempus arbitratus suo se loco Gebruik der strijdwagens. De Rom. legerplaatsaangevallen. 4. Pars, plaats. Demesso, verb. fin. te coördineeren met erat reliqua. Suspicati, hoofdwerkwoord. 5. Dispersos (reflexief te vert.) en occupatos te coördineeren, „toen"; zoo worden ook adorti... interfectis . . . perturbaverant, gecoördineerde zinnen. Incertis ordinibus = cum ordines incerti essent; bij den plotselingen aanval konden zij niet hun manipels vinden en niet in rij en gelid treden; er was dus onzekerheid en wanorde in de gelederen. 33. Pugnae, wordt onderwerp. Per omnes partes, in alle richtingen. Perequitant, rondjagen. Ipso, alleen, reeds. Strepitus, geratel. 2. Multitudo, overmacht. Expeditum receptum habere, vgl. c. 25, 1 = facile se recipere posse. 3. Praestant, eig. aan den dag 1 leggen, toonen; vert.: vereenigen ...met... Ac, en zelfs. Incitatos, in vollen ren, galop. Brevi, in korten tijd, gemakkelijk. Per, over . . . heen. In iugo, op het juk, om verder te kunnen werpen of dichter bij het doel te zijn. 34. 1. Novitate pugnae, ongewone manier van strijden; abl. I (ten gevolge van . .) behoorende bij perturbatis nostris. Se . . . receperunt, vgl. II, 12, 1. 2. Quo facto, daarna. Suo se loco continere, in zijne Stelling I blijven. 136 BELLI GALLICI De Brit teruggedreven. C. keert naar Gallis terug. continuit et brevi tempore intermisso in castra legiones sreduxitu Dum haec geruntur, nostris omnibus occupatis, qui 4 erant in agris reliqui discesserunt. Secutae sunt continuos complures dies tempestates, quae et nostros in castris con- 5 tinerent et hostem a pugna prohiberent. Interim barbari nuntios in omnes partes dimiserunt paucitatemque nostrorum militum suis praedicaverunt et, quanta praedae faciendae atque in perpetuum sui liberandi facultas daretur, si Romanos castris expulissent, demonstraverunt. His rebus celeriter magna multitudine peditatus equitatusque coacta 35ad castra venerunt. Caesar, etsi idem, quod superioribus diebus acciderat, fore videbat, ut, si essent hostes pulsi, celeritate periculum effugerent. tarnen nactus equites circiter XXX, quos Commius Atrebas, de quo ante dictum est, secum transportaverat, legiones in acie pro castris 2 constituit. Commisso proelio diutius nostrorum militum impetum hostes ferre non potuerunt ac terga verterunt. 3Quos tanto spatio secuti, quantum cursu et viribus efficere potuerunt, complures ex iis occiderunt, deinde omnibus longe lateque aedificiis incensis se in castra receperunt. 36 Eodem die legati ab hostibus missi ad Caesarem de pace 2 venerunt. His Caesar numerum obsidum, quem ante imperaverat, duplicavit eosque in continentem adduci iussit, quod propinqua die aequinoctii infirmis navibus Brevi tempore intermisso, na verloop van . . . 3. (Ii), qui .... reliqui (vgl. c. 32, 1), deze kwamen dus ook onder de wapenen. Discesserunt (zich verwijderen) vóór nostris... occupatis te plaatsen. 4. Continuos, adv. te vertalen: achtereen. Continerent, dwongen te blijven. A pugna, door een werkw. 5. Praedicare, laten bekend maken, laten uitbazuinen. Quanta, niet: hoe groot, maar: welk een... Facultas, vgl. c. 21, 9. His rebus, hierdoor of door deze maatregelen. Coacta, actief te vertalen. 35. 1. Superioribus dtebus, eigenlijk alleen op den dag der landing (vgl. c. 26, 5). Fore, als fut. van fieri. Ut, „namelijk dat." Celeritate, door snelle vlucht. 2. Commisso proelio (hoofdzin), beteekent zoowel een gevecht leveren als een gevecht beginnen. Diutius, d. i. niet over het begin van het gevecht. 3. Tanto spatio, door een adv. Secuti, hoofdzin. Efficere potuerunt, veroorloofden. Cursu, te vertalen door: beenen. 36. 1. De pace, door een geheelen zin uit te drukken. 2. Imperare, opleggen, vgl. c. 6, 5. Propinqua die, causaal, evenals infirmis navibus, beide te LIBER IIII. CAP. 34—38. 137 hiemi navigationem subiciendam non existimabat. Ipse ido- 3 neam tempestatem nactus paulo post mediam noctem naves solvit; quae omnes incolumes ad continentem pervenerunt; 4 sed ex iis onerariae duae eosdem portus, quos reliquae, capere non potuerunt et paulo infra delatae sunt. Cap. 37 en 38: Tweede tocht tegen de Moriners en Menapiërs. Quibus ex navibus cum essent expositi milites circiter 3' CCC atque in castra contenderent, Morini, quos Caesar in Britanniam proficiscens pacatos reliquerat, spe praedae adducti primo non ita magno suorum numero circumsteterunt ac, si sese interfici nollent, arma ponere iusserunt. Cum illi orbe facto sese defenderent, celeriter ad 2 clamorem hominum circiter milia VI convenerunt. Qua re nuntiata Caesar omnem ex castris equitatum suis auxilio misit. Interim nostri milites impetum hostium sustinu- 3 erunt atque amplius horis IIII fortissime pugnaverunt et paucis vulneribus acceptis complures ex his occiderunt. Postea vero quam equitatus noster in conspectum venit, 4 hostes abiectis armis terga verterunt magnusque eorum numerus est occisus. Caesar postero die T. Labienum 31 legatum cum iis legionibus, quas ex Britannia reduxerat, in Morinos, qui rebellionem fecerant, misit. Qui cum propter 2 siccitates paludum, quo se reciperent, non haberent, quo perfugio superiore anno erant usi, omnes fere in potestatem Labieni venerunt. At Q. Titurius et L. Cotta legati, qui 3 J Strijd met de Moriners. i Het Rom. leger betrekt de winterkwartieren. omschrijven en te verbinden met „en". Subicere, onderwerpen. Hiems, winterstormen. Existimo non . . . subiciendam. . ., ik acht het raadzaam, niet te onderwerpen. 37. 1. Exponere, aan land zetten; exponi, aan land gaan. Proficiscens, door subst. met praep. Pacatos, in onderwerping, als vrienden. Adducti, vgl. I, 2, 1. Non ita, niet bijzonder. Circumsteterunt (eos). 2. Orbe facto, een carré vormen; ook van cum afhankelijk te maken. Qua re nuntiata, door subst. en praep. 3. Paucis vulneribus acceptis, vertaal: terwijl zij zelf slechts weinige gewonden telden. 38. 2. Non haberent, niet wisten, vgl. III, 16, 3. Quo ■ . . usi, vertaal als tusschenzin met „wanf'. 138 BELLI GALLICI in Menapiorum fines legiones duxerant, omnibus eorum agris vastatis, frumentis succisis, aedificiis incensis, quod Menapii se omnes in densissimas silvas abdiderant, se ad 4 Caesarem receperunt. Caesar in Belgis omnium legionum hiberna constituit. Eo duae omnino civitates ex Britannia 5 obsides miserunt, reliquae neglexerunt. His rebus gestis ex litteris Caesaris dierum XX supplicatio a senatu decreta est. C. IULII CAESARIS BELLI GALLICI LIBER QUINTUS. De gebeurtenissen van het jaar 54 v. Chr. Cap. 1—23: De tweede tocht naar Britannië. 1 L. Domitio, Ap. Claudio consulibus discedens ab hibernis Caesar in Italiam, ut quotannis facere consuerat, legatis imperat,. quos legionibus praefecerat, uti quam plurimas possint hieme naves aedificandas veteresque 2 reficiendas curent. Earum modum formamque demonstrat. Ad celeritatem onerandi subductionisque paulo facit humiliores, quam quibus in nostro mari uti consuevimus, atque id eo magis, quod propter crebras commutationes aestuum minus magnos ibi fluctus fieri cognoverat, ad onera ac multitudinem iumentorum transportandam paulo 3. Maak de abl. abs. tot hoofdzinnen en voeg bij receperunt „vervolgens". 4. Neglexerunt... dit te doen. 5. Ex, ten gevolge, op. Litteris, bericht, rapport. Supplicatio, vgl. II. 35, 4. Eene nieuwe vloot uitgerust. 5e Boek. 1. 2. Modum, bouworde, constructie. Ad celeritatem onerandi subductionisque (vgl. IV, 29, 2) = ut celeriter onerari subducique possent. Nostro mari, de Middellandsche zee. Aestuum, eb en vloed, getij. LIBER IIII. CAP. 38—LIB. V. CAP. 2. 139 latiores, quam quibus in reliquis utimur maribus. Has 3 omnes actuarias imperat fieri, quam ad rem multum humilitas adiuvat. Ea, quae sunt usui ad armandas naves, 4 ex Hispania adportari iubet. Ipse conventibus Galliae 5 citerioris peractis in Illyricum proficiscitur, quod a Pirustis finitimam partem provinciae incursionibus vastari audiebat. Eo cum venisset, civitatibus milites imperat certumque in 6 locum convenire iubet. Qua re nuntiata Pirustae legatos 7 ad eum mittunt, qui doceant nihil earum rerum publico factum consilio seseque paratos esse demonstrent omnibus rationibus de iniuriis satisfacere. Percepta oratione eorum 8 Caesar obsides imperat eosque ad certam diem adduci iubet; nisi ita fecerint, sese bello civitatem persecuturum demonstrat. Iis ad diem adductis, ut imperaverat, arbitros9 inter civitates dat, qui litem aestiment poenamque constituant. His confectis rebus conventibusque peractis in citeri-2 orem Galliam revertitur atque inde ad exercitum proficiscitur. Eo cum venisset, circumitis omnibus hibernis sin-2 gulari militum studio in summa omnium rerum inopia circiter DC eius generis cuius supra demonstravimus naves et longas XXVIII invenit instructas neque multum abesse ab eo, quin paucis diebus deduci possint. Conlaudatis3 militibus atque iis, qui negotio praefuerant, quid fieri velit, ostendit atque omnes ad portum Itium convenire iubet, Caes. in Illyrië. Caes. naar de Treverers. 3. Actuarias, roeischepen. Quam ad rem, „waartoe", d. i. om door roeiriemen in snelle beweging gebracht te kunnen worden. Aamvare ad, dienstig zijn tot. Humilttas, de lage (vlakke) bouw. 4. Quae sunt usui ad armandas naves, vgl. I, 38, 3. 5. Conventus per agere, vgl. I, 54, 3. Partem provinciae, bedoeld wordt Illyricum. 7. Hoe publico consilio factum est, dit is op besluit van den staat, op last van den staat geschied. Omnibus rationibus, (vgl. III, 17, 5 omnibus rebus) in ieder opzicht. De, vgl. c. 27, 2. 8. Percepta (auribus). 9. Ad diem, op den bepaalden dag. Litem aestimare, de schade schatten. Poenam, de schadevergoeding. 2. 2. Circumitis (bezoeken, bezichtigen) hibernis, met cum venisset te coördineeren. In, concessief, vgl. II, 27, 3 in extrema spe salutis. Cuius — cuius generis naves. Eius generis, cuius supra demonstravimus, van de boven beschreven bouworde. Deduci, van stapel loopen. 3. Praeesse rei, leiden. Quid fieri velit, ostendit, vgl. III, 23, 5. 140 BELLI GALLICI Indutiomarus en Cingetorix. quo ex portu commodissimum in Britanniam traiectum esse cognoverat, circiter milium passuum XXX a continenti; huic rei, quod satis esse visum est militum, relinquit, 4 Ipse cum legionibus expeditis IIII et equitibus DCCC in fines Treverorum proficiscitur, quod hi neque ad concilia veniebant neque imperio parebant Germanosque Trans- 3rhenanos sollicitare dicebantur. Haec civitas longe plurimum totius Galliae equitatu valet magnasque habet copias 2peditum Rhenumque, ut supra demonstravimus, tangit. In ea civitate dup de principatu inter se contendebant, In- 3dutiomarus et Cingetorix; ex quibus alter, simul atque de Caesaris legionumque adventu cognitum est, ad eumvenit, se suosque omnes in officio futuros neque ab amicitia populi Romani defecturos confirmavit, quaeque in Treveris 4 gererentur, ostendit. At Indutiomarus equitatum peditatumque cogere iisque, qui per aetatem in armis esse non poterant, in silvam Arduennam abditis, quae ingenti magnitudine per medios fines Treverorum a flumine Rheno ad 5 initium Remorum pertinet, bellum parare instituit; sed posteaquam non nulli principes ex ea civitate et auctoritate Cingetorigis adducti et adventu nostri exercitus perterriti ad Caesarem venerunt et de suis privatis rebus ab eo petere coeperunt, quoniam civitati consulere non possent, veritus, ne ab omnibus desereretur, legatos ad Caesarem e mittit: sese idcirco ab suis discedere atque ad eum venire noluisse, quo facilius civitatem in officio contineret, ne omnis nobilitatis discessu plebs propter imprudentiam 7laberetur; itaque civitatem in sua potestate esse, seque, si Circiter. . . a continenti, van traiectum afhankelijk. 4. Dicebantur, wordt tusschenzin. 3. 1. Tangit = attingit. 3. In officio esse, trouw blijven. Non ab amicitia deficere, de vriendschap niet verbreken. 4. Per, causaal. In armis esse, gewoonlijk arma ferre. I 5. Et ... et, deels . . .deels. De suis privatis rebus petere, persoonlijk voor zich om genade smeeken. Suis privatis rebus staat tegenover civitati; petere de (aangaande), vgl. postulare, recusare, impetrare de. 6. In officio continere, vgl. III, [ 11, 2. Discessu, wordt conditioneele zin. Imprudentia, gebrek aan inzicht. Labi, een misstap I doen. Euphemismus voor: afvallen. LIBER V. CAP. 2—5. 141 Caesar permitteret, ad eum in castra venturum et suas civitatisque fortunas eius fidei permissurum. Caesar, etsi 4 intellegebat, qua de causa ea dicerentur quaeque eum res ab instituto consilio deterreret, tarnen, ne aestatem in Treveris consumere cogeretur omnibus rebus ad Britannicum bellum comparatis, Indutiomarum ad se cum CC obsidibus venire iussit. His adductis, in iis filio propin-2 quisque eius omnibus, quos nominatim evocaverat, consolatus Indutiomarum hortatusque est, uti in officio maneret; nihilo tarnen setius principibus Treverorum ad se convocatis 3 hos singillatim Cingetorigi conciliavit, quod cum merito eius ab se fieri intellegebat, tum magni interesse arbitrabatur eius auctoritatem inter suos quam plurimum valere, cuius tam egregiam in se voluntatem perspexisset. Id 4 factum graviter tulit Indutiomarus suam gratiam inter suos minui et, qui iam ante inimico in nos animo fuisset, multo gravius hoe dolore exarsit. His rebus constitutis Caesar ad portum Itium cum 5 legionibus pervenit. Ibi cognoscit LX naves, quae in Meidis 2 ■ factae erant, tempestate reiectas cursum tenere non potuisse atque eodem, unde erant profectae, revertisse; reliquas paratas ad navigandum atque omnibus rebus instructas invenit. Eodem equitatus totius Galliae convenit, numero 3 milia IIII, principesque ex omnibus civitatibus; ex quibus 4 perpaucos, quorum in se fidem perspexerat, relinquere in Gallia, reliquos obsidum loco secum ducere decreverat, quod, cum ipse abesset, motum Galliae verebatur. C ontbiedt Indutiomarus. De Rom. vloot komt samen. 7. Fortunae = salus. Fidei, vgl. HU, 21, 8. 4. 1. Institutum consilium, oorspronkelijk plan. 2. Nominatim evocare, vel. III. 20, 2. 3. Quod (= hoe) merito tuo fit, dat verdient gij. Eius (van een man), cuius . . . 4. Id factum graviter fero, dat verdriet mij. Gratia is zoowel de gunst, die men bewijst (welwillendheid), als de gunst, die I I men geniet == aanzien, invloed. | Qui, causaal. Wij: en was hij reeds vroeger .... nog meer werd hij verbitterd (exarsit...). Hoe dolore, vgl. IIII, 6, 4 qua spe. 5. 1. Constitutis, vgl. IIII, 23,1. 2. Eodem enz., nl. de monding van de Seine. Omnibus rebus, vgl. III, 17, 5: in alle opzichten — volkomen. 4. Loco, als. Cum ipse abesset, door subst. met praep. Motum = seditionem. Dumnorix ruit de Galliërs op. Dumnorix op de vlucht gedood. 142 BELLI GALLICI T'.\ 6 Erat una cum ceteris Dumnorix Haeduus, de quo ante a nobis dictum est. Hunc secum habere in primis constituerat, quod eum cupidum rerum novarum, cupidum imperii, magni animi, magnae inter Gallos auctoritatis 2 cognoverat. Accedebat huc, quod in concilio Haeduorum Dumnorix dixerat sibi a Caesare regnum civitatis deferri; quod dictum Haedui graviter ferebant neque recusandi aut deprecandi causa legatos ad Caesarem mittere audebant. 3 ld factum ex suis hospitibus Caesar cognoverat. Ille omnibus primo precibus petere contendit, ut in Gallia relinqueretur, partim, quod insuetus navigandi mare timeret, 4 partim, quod religionibus impediri sese diceret. Posteaquam id obstinate sibi negari vidit, omni spe impetrandi adempta principes Galliae sollicitare, sevocare singulos hortarique s coepit, uti in continenti remanerent; metu territare: non sine causa fieri, ut Gallia omni nobilitate spoliaretur; id esse consilium Caesaris, ut, quos in conspectu Galliae interficere vereretur, hos omnes in Britanniam traductos enecaret; fidem reliquis interponere, ius iurandum poscere, ut quod esse ex usu Galliae intellexissent, communi consilio administrarent. Haec a compluribus ad Caesarem 7 deferebantur. Qua re cognita Caesar, quod tantum civitati Haeduae dignitatis tribuebat, coërcendum atque deterren- 2dum, quibuscumque rebus posset, Dumnorigem statuebat; quod longius eius amentiam progredi videbat, prospicien- 6. 1. Ceteris (principibus). Cupidum rerum novarum, vgl. I, 18, 3. Magni... auctoritatis, door adjectieven. 2. Graviter ferebant, vgl. c. 4, 4 graviter tulit. Neque = neque tarnen, zonder dat evenwel, Re- te coördineeren. Sevocare, ter zijde nemen. 5. Territare, inf. hist. evenals interponere, poscere. Vereri, niet den moed hebben. 6. Fidem interponere, zijn woord tnt nanrl apvpn. Fxf py hsii. het cusandi, daartegen opkomen. is j£ het beiang van. 3. Omnibus precibus, met alle 7 , Tantum dignitatis trimogelijke smeekingen, yerbon- oueoat, zulk eene beteekenis toeden met petere contendit (conten- schreef zulk eene waarde hechtte dit= dringend) = allerdringendst „1. als hij reeds dikwijls vermeldde, smeeken. Religionibus, godsdien- De Haed. waren het gewichtigste stige bezwaren. Diceret, door voIk in Qallië) aan wiens trouw subst. met praep. Caes. zeer veel gelegen was. 4. Omni... adempta, deze abl. Quibuscumque rebus possum, op abs. met den voorafgaanden zin I alle mogelijke wijzen. LIBER V. CAP. 6—8. 143 dum, ne quid sibi ac rei publicae nocere posset. Itaque 3 dies circiter XXV in eo loco commoratus, quod Chorus ventus navigationem impediebat, qui magnam partem omnis temporis in his locis flare consuevit, dabat operam, ut in officio Dumnorigem contineret, nihilo tarnen setius omnia eius consilia cognosceret; tandem idoneam nactus tempé-4 statem milites equitesque conscendere navis iubet. At 5 omnium impeditis animis Dumnorix cum equitibus Haeduorum a castris insciente Caesare domum discedere coepit. Qua re nuntiata Caesar intermissa profectione atque om- 6 nibus rebus postpositis magnam partem equitatus ad eum insequendum mittit retrahique imperat; si vim faciat neque t pareat, interfici iubet, nihil hunc se absente pro sano facturum arbitratus, qui praesentis imperium neglexisset. Ille 8 autem revocatus resistere ac se manu defendere suorumque fidem implorare coepit, saepe clamitans liberum se liberaeque esse civitatis. Illi, ut erat imperatum, circumsi- 9 stunt hominem atque interficiunt; at equites Haedui ad Caesarem omnes revertuntur. His rebus gestis Labieno in continenti cum III legi- 8 onibus et equitum milibus duobus relicto, ut portus tueretur et rei frumentariae provideret, quaeque in Gallia gererentur, cognosceret consiliumque pro tempore et pro re caperet, ipse cum V legionibus et pari numero equitum, quem in 2 continenti relinquebat, ad solis occasum naves solvit. Et leni Africo provectus media circiter nocte vento intermisso cursum non tenuit et longius delatus aestu orta luce sub sinistra Britanniam relictam conspexit. Tum rursus aestus 3 commutationem secutus remis contendit, ut eam partem Caes. landt in Britannië. 3. Commoratus, daar hij blijven moest. Navigationem, door een infin. 5. Impeditis = occupatis, aller aandacht werd in beslag genomen door de inscheping. 7. Pro sano, als een verstandige: nihil pro sano facis, gij handelt in niets verstandig. Qui, causaal. Neglegere, zich niet bekommeren om. 8. Manu — armis. Fidem, hulp, bijstand. 8. 1. Labieno relicto, hoofdzin. Pro tempore et pro re, naar tijd en omstandigheden. 2 en 3- Pari... quem = eodem... wind gaat liggen. Relictam,\ch1 ter zich. Remis contendo, ik roei 144 BELLI GALLICI Eene vijandelijke verschansing ingenomen. insulae caperet, qua optimum esse egressum superiore 4 aestate cognoverat. Qua in re admodum fuit militum virtus laudanda, qui vectoriis gravibusque navigiis non intermisso remigandi labore longarum navium cursum 5 adaequarunt. Accessum est ad Britanniam omnibus navibus meridiano fere tempore, neque in eo loco hostis est visus; 6sed, ut postea Caesar ex captivis cognovit, cum magnae manus eo convenissent, multitudine navium perterritae, quae cum annotinis privatisque, quas sui quisque commodi causa fecerat, amplius DCCC uno erant visae tempore, a litore discesserant ac se in superiora loca abdiderant. 9 Caesar exposito exercitu et loco castris idoneo capto, ubi ex captivis cognovit, quo in loco hostium copiae consedissent, cohortibus X ad mare relictis et equitibus CCC, qui praesidio navibus essent, de tertia vigilia ad hostes contendit eo minus veritus navibus, quod in litore molli atque aperto deligatas ad ancoras relinquebat. Ei prae- 2 sidio navibusque Q. Atrium praefecit. Ipse noctu progressus milia passuum circiter XII hostium copias conspicatus est. 3 Illi equitatu atque essedis ad flumen progressi ex loco superiore nostros prohibere et proelium committere coepe- 4 runt. Repulsi ab equitatu se in silvas abdiderunt locum nacti egregie et natura et opere munitum, quem domestici 5 belli, ut videbatur, causa iam ante praeparaverant; nam crebris arboribus succisis omnes introitus erant praeclusi. 6 Ipsi ex silvis rari propugnabant nostrosque intra muniti- 7 ones ingredi prohibebant. At milites legionis VII. testudine of laat met alle kracht roeien. Cognoverat, wordt tusschenzin. 4 en 5. Virtus, volharding. Non intermisso remigandi labore: non intermittere = onophoudelijk, en maak van remigandi het hoofdbegrip. Neque, zonder dat. 6. Cum, tegenstellend; wij: wel is waar . . . maar . .. Cum annotinis, met die van het vorig jaar. Privatis, eigene. Commodi causa, voor zijn gemak. Quisque, nl. de rijkeren in het leger. 9. 1. Exponere, aan land zet¬ ten. Maak van de abl. abs. hoofdzinnen. Considere, stelling nemen. De tertia vigilia, vgl. I, 12, 2. Vereri alicui, voor iem. bezorgd zijn, bezorgdheid koesteren. Mollis, zacht oploopend. 3. Flumen, wellicht cltvum te lezen. 4. Opere, menschenhand, kunst. 6. Rari, in kleine afdeelingen. Propugnare ex, uit een plaats strijden d. i. daaruit werptuigen werpen. LIBER V. CAP. 8—11. 145 facta et aggere ad munitiones adiecto locum ceperunt eosque ex silvis expulerunt paucis vulneribus acceptis. Sed eos fugientes longius Caesar prosequi vetuit, et quod f loei naturam ignorabat, et quod magna parte diei consumpta munitioni castrorum tempus relinqui volebat. Po-1 stridie eius diei mane tripertito milites equitesque in expeditionem misit, ut eos, qui fugerant, persequerentur. His2 aliquantum itineris progressis, cum iam extremi essent in prospectu, equites a Q. Atrio ad Caesarem venerunt, qui nuntiarent superiore nocte maxima coorta tempestate prope omnes naves adflictas atque in litus eiectas esse, quod neque ancorae funesque sustinerent neque nautae gubernatoresque vim tempestatis pati possent; itaque ex eo s coneursu navium magnum esse incommodum acceptum. His rebus cognitis Caesar legiones equitatumque revocari 1 atque in itinere resistere iubet, ipse ad naves revertitur; eadem fere. quae ex nuntiis litterisque cognoverat, coram 2 perspicit, sic ut amissis circiter XL navibus reliquae tarnen refici posse magno negotio viderentur. Itaque ex 3 legionibus fabros deligit et ex continenti alios arcessi iubet; Labieno scribit, ut, quam plurimas possit, iis legi-4 onibus, quae sint apud eum, naves instituat. Ipse, etsi 5 res erat multae operae ac laboris, tarnen commodissimum esse statuit omnes naves subduci et cum castris una munitione coniungi. In his rebus circiter dies X consumit e ne nocturnis quidem temporibus ad laborem militum intermissis. Subductis navibus castrisque egregie munitis 7 easdem copias, quas ante, praesidio navibus relinquit, ipse eodem, unde redierat, proficiscitur. Eo cum venisset, s 0 De vloot door storm beschadigd. ' Eene ligplaats voor de schepen opgericht. Cassivellaunus aan het hoofd der Brit. 7. Locum capere, stelling ne- I 3. Concursus, het samenstooten. men. Paucis vulneribus acceptis, met gering verlies. 11. 2. Ex nuntiis litterisque, o Ff o vp- '1 26> 6. Coram, persoonlijk. o. et . . . et, vgl. c. i, o. Magno negotio, adv. uitdrukking: 1A 0 ... . , met veel moeite. 10. 2. Aliquantum itineris, vgl. III, 13, 1, een heel eind weegs. *• Institiiere, laten bouwen. His progressis, cum .... beide 5- Res est multae operae ac zinnen te coördineeren. Iam ex- laboris, de zaak kost. . . Subduci, tremi, nog slechts de laatsten vgl. IIII, 29, 2. (der uitgezonden troepen). In 6. Ad, drukt het doel uit „tot, litus eici, stranden. | voor". Caesar de Bello Qallico. 3e druk. 10 146 BELLI GALLICI De Brit. en hun land. Beschrijving van Brit maiores iam undique in eum locum copiae Britannorum convenerant summa imperii bellique administrandi communi consilio permissa Cassivellauno, cuius fines a maritimis civitatibus flumen dividit, quod appellatur Tamesis, 9 a mari circiter milia passuum LXXX. Huic superiore tempore cum reliquis civitatibus continentia bella intercesserant; sed nostro adventu permoti Britanni hunc toti bello imperioque praefecerant. 12 Britanniae pars interior ab iis incolitur, quos natos in 2 insula ipsa memoria proditum dicunt, maritima pars ab iis, qui praedae ac belli inferendi causa ex Belgio transierunt — qui omnes fere isdem nominibus civitatum appellantur, quibus orti ex civitatibus eo pervenerunt — et bello inlato ibi remanserunt atque agros colere coeperunt. 3 Hominum est infinita multitudo creberrimaque aedificia 4 fere Gallicis consimilia, pecoris magnus numerus. Utuntur aut nummo aureo aut taleis ferreis ad certum pondus exami- 5 natis pro nummo. Nascitur ibi plumbum album in mediterraneis regionibus, in maritimis ferrum, sed eius exigua est copia; aere utuntur importato. Materia cuiusque generis e ut in Gallia est praeter fagum atque abietem. Leporem et gallinam et anserem gustare fas non putant; haec tarnen alunt animi voluptatisque causa. Loca sunt temperatiora 13 quam in Gallia, remissioribus frigoribus. Insula natura triquetra, cuius unum latus est contra Galliam. Huius lateris alter angulus, qui est ad Cantium, quo fere omnes ex Gallia naves adpelluntur, ad orientem solem, inferior ad meridiem spectat. Hoe latus tenet circiter milia passuum 8. Administrandi, behoort alleen bij belli. 9. Bellum mihi intercessit cum aliquo, ik verkeer met iemand in oorlog. Bello imperioque, Hendiadys, leiding van den oorlog. 12. 1. Natos (esse). Memoria proditum (esse), door mondelinge overlevering. 2. (Earum) civitatum, quibus. Orti ...eo pervenerunt = orti sunt (afstammen) et (ex quibus) eo pervenerunt. 3. Consimilia, geheel, volkomen gelijk, wordt relatieve zin. 4. Aut . . . aut, niet elkander, maar een derde uitsluitend = deels . . . deels. 5. Nascitur, men vindt. Plumbum album, tin. Materia, hout. Cuiusque generis = omnis generis. 6. Alunt, houden. Animi voluptatisque, synoniemen. Loca, het klimaat. Remissioribus, minder streng. 13. 1. Natura, gedaante, vorm. LIBER V. CAP. 11—14. 147 D. Alterum vergit ad Hispaniam atque occidentem solem; qua ex parte est Hibernia insula, dimidio minor, ut existimatur, quam Britannia, sed pari spatio transmissus atque ex Gallia est in Britanniam. In hoe medio cursu est insula, quae appellatur Mona; complures praeterea minores obiectae insulae existimantur, de quibus insulis non nulli scripserunt dies continuos XXX sub brumam esse noctem. Nos nihil de eo percontationibus reperiebamus, nisi certis ex aqua mensuris breviores esse quam in continenti noctes videbamus. Huius est longitudo lateris, J ut fert illorum opinio, DCC milium. Tertium est contra i septentriones, cui parti nulla est obiecta terra; sed eius angulus alter maxime ad Germaniam spectat. Hoe milium passuum DCCC in longitudinem esse existimatur. Ita omnis' insula est in circuitu vicies centum milium passuum. Ex i his omnibus longe sunt humanissimi, qui Cantium incolunt, quae regio est maritima omnis', neque multum a Gallica differunt consuetudine. Interiores plerique frumenta non: serunt, sed lacte et carne vivunt pellibusque sunt vestiti. Omnes vero se Britanni vitro inficiunt, quod caeruleum efficït colorem, atque hoe horribiliores sunt in pugnaaspectu; capilloque sunt promisso atque omni parte cor-; poris rasa praeter caput et labrum superius. Uxores 4 habent deni duodenique inter se communes et maxime fratres cum fratribus parentesque cum liberis; sed, qui sunt: ex iis nati, eorum habentur liberi, quo primum virgo quaeque deducta est. 4 De levenswijze der Brit. 2. Parispatio, abl. qual. Transmissus is genitief. Atque (als) (spatium transmissus) est. 3. Obiectae (esse), er tegenover liggen. 4. Nisi = nisi quod. Certis ex aqua mensuris, door (zekere) nauwkeurige metingen met het wateruurwerk (clepsydra). 5. Ut fert... opinio, vgl. IIII, 32, 1, te vertalen door subst. met praep. 6. Obiecta, vgl. § 3. Vicies centum milium, gen. qual. bij esse, vgl. § 5 en 7. 14. 1. Humanissimi, vgl. 1,1, 3. Maritima, een kustland. Consuetudo, levenswijze. 2. Vitrum, weede. 3. Promisso, lang. Rasa, wordt hoofdverbum in het actief. Parte, blijft onvertaald. 4. Deni duodenique: que — of. 5. Eorum . . ., quo = ad quos. 148 BELLI GALLICI Gevecht met Brit. ruiters. De wijze van strijden der Brit. Cap. 15—23: Gelukkige gevechten met Cassivellaunus. 15 Equites hostium essedariique acriter proelio cum equitatu nostro in itinere conflixerunt, ita tarnen, ut nostri omnibus partibus superiores fuerint atque eos in silvas 2 collesque compulerint; sed compluribus interfectis cupidius 3 insecuti non nullos ex suis amiserunt. At illi intermisso spatio imprudentibus nostris atque occupatis in munitione castrorum subito se ex silvis eiecerunt impetuque in eos facto, qui erant in statione pro castris conlocati, acriter 4 pugnaverunt, duabusque missis subsidio cohortibus a Caesare atque his primis legionum duarum, cum eae perexiguo intermisso loei spatio inter se constitissent, novo genere pugnae perterritis nostris per medios audacissime 5 perruperunt seque inde incolumes receperunt. Eo die Q. baberius Durus, tribunus militum, interficitur. Illi pluribus 16 submissis cohortibus repelluntur. Toto hoe in genere pugnae, cum sub oculis omnium ac pro castris dimicaretur, intellectum est nostros propter gravitatem armorum, quod neque insequi cedentes possent neque ab signis discedere auderent, minus aptos esse ad huius generis ho- 2 stem, equites autem magno cum periculo proelio dimicare, propterea quod illi etiam consulto plerumque cederent et, cum paulum ab legionibus nostros removissent, ex essedis 3 desilirent et pedibus dispari proelio contenderent. Accedebat huc, ut numquam conferti, sed rari magnisque intervallis 15. 1. Omnibus partibus, abl. I loei. 3. Intermisso spatio, door subst. en praep. met aanvulling van „eenige". Imprudentibus, op niets bedacht. 4. Duabus,... a Caesare, hoofdzin in het actief en te coördinee- I ren met perrupeiunt. Atque his, en wel. Cum, concessief. Inter se, bij intermisso: de beide cohorten hadden zich dicht naast elkander opgesteld, om het doorbreken der linie te beletten. 16. l. Intellectum est, bleek. Neque auderent, omdat zij gewend waren in gesloten gelederen te strijden, terwijl de essedarii alleen konden overwonnen worden door kleinere afdeelingen, die hen omsingelden. 2. Equites . . . dimicare, afh. van intellectum est. Illi, in tegenstelling tot nostros, = hostes. Dispari proelio contendere, een ongelijken strijd beginnen. 3. Rari, vgl. c. 9, 6. Statio- LIBER V. CAP. 15—18. 149 proeliarentur stationesque dispositas haberent atque alios alii deinceps exciperent integrique et recentes defatigatis succederent. Postero die procul a castris hostes in collibus 13 constiterunt rarique se ostendere et lenius quam pridie nostros equites proelio lacessere coeperunt. Sed meridie, 2 cum Caesar pabulandi causa III legiones atque omnem equitatum cum C. Trebonio legato misisset, repente ex omnibus partibus ad pabulatores advolaverunt, sic; uti ab signis legionibusque non absisterent. Nostri acriter in eos 3 impetu facto reppulerunt neque finem sequendi fecerunt, quoad subsidio confisi equites, cum post se legiones viderent, praecipites hostes egerunt magnoque eorum numero 4 interfecto neque sui colligendi neque consistendi aut ex essedis desiliendi facultatem dederunt Ex hac fuga pro- 5 tinus, quae undique convenerant, auxilia discesserunt, neque post id tempus umquam summis nobiscum copiis hostes contenderunt. Caesar cognito consilio eorum ad H flumen Tamesim in fines Cassivellauni exercitum duxit; quod flumen uno omnino loco pedibus, atque hoe aegre, transiri potest. Eo cum venisset, animadvertit ad alteram flumi-2 nis ripam magnas esse copias hostium instructas. Ripa 3 autem erat acutis sudibus praefixisque munita, eiusdemque generis sub aqua defixae sudes flumine tegebantur. His 4 rebus cognitis a captivis perfugisque Caesar praemisso equitatu confestim legiones subsequi iussit. Sed ea cele- 5 ritate atque eo impetu milites ierunt, cum capite solo ex aqua extarent, ut hostes impetum legionum atque equitum sustinere non possent ripasque dimitterent ac se fugae Het hoofdleger der Brit. ontbindt zich. I Caes. trekt over de Tamesis. nes, posten, reserven. Deinceps, achtereenvolgens. Excipere, aflossen. Recentes, vul aan: manschappen. 17. 1. Lenius = minus acriter. Proelio lacessere, vgl. I, 15, 3. 2. Cum C. Treb., ónder . . . Non absistere ab, niet terugwijken voor .... De vijanden grepen niet alleen de fourageurs aan, maar naderden zelfs de in slaglinie optrekkende legioenen. 4. Praecipitem agere, in dolle vlucht voor zich heen jagen. 5. Ex, na. Fuga, nederlaag. Sumnis copiis, met het hoogste getal troepen = met hun geheele troepenmacht, strijdkrachten. 18. 1. Consilio, nl. het besluit om niet meer summis copiis te strijden. 3. Praeflxis, vóór aan den oever, aan den rand ingeslagen; wordt relatieve zin. 5. Dimittere, prijsgeven. 150 BELLI GALLICI Cassivellaunus 1 hinderlijk voor de Rom. De Trinobanten 2 onderwerpen zich. Eene vijande- 2 lijke versterking ingenomen. ï mandarent. Cassivellaunus, ut supra demonstravimus, omni deposita spe contentionis dimissis amplioribus copiis, milibus circiter IIII essedariorum relictis itinera nostra servabat paulumque ex via excedebat locisque impeditis ac silvestribus sese occultabat atque iis regionibus, quibus nos iter facturos cognoverat, pecora atque homines ex 2 agris in silvas compellebat et, cum equitatus noster liberius praedandi vastandique causa se in agros effunderet, omnibus viis semitisque essedarios ex silvis emittebat et magno cum periculo nostrorum equitum cum his conflige- 3 bat atque hoe metu latius vagari prohibebat. Relinquebatur, ut neque longius ab agmine legionum discedi Caesar pateretur et tantum agris vastandis incendiisque faciendis hostibus noceretur, quantum in labore atque itinere legionarii milites efficere poterant. D Interim Trinovantes, prope firmissima earum regionum civitas, ex qua Mandubracius adulescens Caesaris fidem secutus ad eum in continentem venerat, — cuius pater in ea civitate regnum obtinuerat interfectusque erat a Cassi- 2 vellauno, ipse fuga mortem vitaverat, — legatos ad Caesarem mittunt pollicenturque sese ei dedituros atque 3 imperata facturos; petunt, ut Mandubracium ab iniuria Cassivellauni defendat atque in civitatem mittat, qui 4 praesit imperiumque obtineat. His Caesar imperat obsides XL frumentumque exercitui Mandubraciumque ad eos mittit. Illi imperata celeriter fecerunt, obsides 1 ad numerum frumentumque miserunt. Trinovantibus defensis atque ab omni militum iniuria prohibitis 19. 1. Dimissis . . . relictis, I 20. 1. Fidem sequi, vgl. IIII, worden hoofdzinnen. Servabat = 21, 8. Ipse . . . vitaverat, te ver- observabat. Impeditis, moeilijk binden door „terwijl", toegankelijk. .., . ... 3. Ab, tegen. Praesit (civitati). 2. Ltbenus, Xt verbinden met Imperium het opperbevel. se effunderet. Hoe metu, vgl. c. r \ rr ' 4. Ad numerum, tot (aan) he 3. Relinquebatur, er bleef niets bepaalde getal d. i. in, naar het anders over dan .... In labore bepaalde getal. atque itinere, hendiadys: inspanning bij den marsch. 1 21. 1. Prohibere ab, geconstru- LIBER V. CAP. 18—22. 151 Cenimagni, Segontiaci, Ancalites, Bibroci, Cassi legationibus missis sese Caesari dedunt. Ab his cognoscit non longe 2 ex eo loco oppidum Cassivellauni abesse silvis paludibusque munitum, quo satis magnus hominum pecorisque numerus convenerit. Oppidum autem Brittani vocant, cum 3 silvas impeditas vallo atque fossa munierunt, quo incursionis hostium vitandae causa convenire consuerunt. Eo 4 proficiscitur cum legionibus; locum reperit egregie natura atque opere munitum; tarnen hunc duabus ex partibus oppugnare contendit. Hostes paulisper morati militum 5 nostrorum impetum non tulerunt seseque alia ex parte oppidi eiecerunt. Magnus ibi numerus pecoris repertuse multique in fuga sunt comprehensi atque interfecti. Dum haec in his locis geruntur, Cassivellaunus ad 5 Cantium, quod esse ad mare supra demonstravimus, quibus regionibus IIII reges praeerant, Cingetorix, Carvilius, Taximagulus, Segovax, nuntios mittit atque his imperat, uti coactis omnibus copiis castra, navalia de improviso adoriantur atque oppugnent. Hi cum ad castra venissent,s nostri eruptione facta multis eorum interfectis, capto etiam nobili duce Lugotorige, suos incolumes reduxerunt. Cassi-; vellaunus hoe proelio nuntiato, tot •detrimentis acceptis, vastatis finibus, maxime etiam permotus defectione civitatum, legatos per Atrebatem Commium de deditione ad Caesarem mittit. Caesar, cum constituisset hiemare in< continenti propter repentinos Galliae motus neque multum aestatis superesset atque id facile extrahi posse intellegeret, obsides imperat et, quid in annos singulos vectigalis populo Romano Brittania penderet, constituit; interdiciti atque imperat Cassivellauno, ne Mandubracio neu Trino- !2 Cass. belooft onderwerping. eerd als defendere, c. 20, 3: be- | veiligen. '3. Impeditas, vgl. c. 19. 1. 4. Opere, vgl. c. 9, 4. Contendit, vgl. IIII, 20, 1. 22. 1. Quibus regionibus enz., wordt parenthesis. 3 en 4. Tot...finibus,causaal. Legatos de deditione mittere, gezanten zenden en zijn onderwerping aanbieden. Extrahi, al dralend ten einde gebracht worden = verloren gaan (in Brit.). Quid (= quantum) . . . vectigalis. 6. Interdicit atque imperat, verbiedt ten strengste. 152 BELLI GALLICI Caes. naar 2 Gallis terug. Het Rom. leger 2 betrekt de winterkwartieren. 3 vantibus noceat. Obsidibus acceptis exercitum reducit ad 2 mare, naves invenit refectas. His deductis, quod et captivorum magnum numerum habebat et non nullae tempestate deperierant naves, duobus commeatibus exercitum 3 reportare instituit. Ac sic accidit, uti ex tanto navium numero tot navigationibus neque hoe neque superiore anno 4 ulla omnino navis, quae milites portaret, desideraretur, at ex iis, quae inanes ex continenti ad eum remitterentur prioris commeatus expositis militibus et quas postea Labienus faciendas curaverat numero LX, perpaucae locum 5 caperent, reliquae fere omnes reicerentur. Quas cum aliquamdiu Caesar frustra expectasset, ne anni tempore a navigatione excluderetur, quod aequinoctium suberat, ne- e cessario angustius milites conlocavit ac summa tranquillitate consecuta, secunda inita cum solvisset vigilia, prima luce terram attigit omnesque incolumes naves perduxit. Cap. 24—37: Ambiorix vernietigt 15 Rom. cohorten. 4 Subductis navibus concilioque Gallorum Samarobrivae peracto, quod eo anno frumentum in Gallia propter siccitates angustius provenerat, coactus est aliter ac superioribus annis exercitum in hibernis conlocare legionesque 2 in plures civitates distribuere. Ex quibus unam in Morinos ducendam C. Fabio legato dedit, alteram in Nervios Q. Ciceroni, tertiam in Esuvios L. Roscio, quartam in Remis 23. 2. Duobus commeatibus, in twee transporten. 3. Accidit, het trof. Tot navigationibus abl. abs. met concessieve bet.; ofschoon zoovele vaarten plaats hadden, bij zoovele vaarten. Portare, aan boord hebben. 4. Prioris commeatus expositis militibus, nadere verklaring van den voorafgaanden relat. zin; pr. commeatus is afh. van militibus; naai Brit. werden dus gezonden zoo- • wel de schepen, die tot het eerste transport gediend hadden als ook de 60 schepen, welke Labienus I op bevel van Caesar, toen hij in Brit. was, in Gallië had laten bouwen. Locum capere, de plaats van bestemming bereiken. Reliquae enz., te verbinden met „terwijl". 5. Quas . . . expectasset, tot hoofdzin te maken. A navigatione excludor, de vaart wordt mij onmogelijk gemaakt. Necessario conlocavit, was hij genoodzaakt 24. 1. Subductis, vgl. IIII, 29, 2. Angustius provenerat, slecht gedijd was. Coactus est, hij zag zich . . . LIBER V. CAP. 22—25. 153 cum T. Labieno in confinio Treverorum hiemare iussit, tres in Bellovacis conlocavit: his M. Crassum et L. Muna-3 tium Plancum et C. Trebonium legatos praefecit. Unam 4 legionem, quam proxime trans Padum conscripserat, et cohortes V in Eburones, quorum pars maxima est inter Mosam ac Rhenum, qui sub imperio Ambiorigis et Catuvolci erant, misit. His militibus Q. Titurium Sabinum ets L. Aurunculeium Cottam legatos praeesse iussit. Ad hunc 6 modum distributis legionibus facillime inopiae rei frumentariae sese mederi posse existimavit. Atque harum tarnen 7 omnium legionum hiberna praeter eam, quam L. Roscio in pacatissimam et quietissimam partem ducendam dederat, milibus passuum C continebantur. Ipse interea, quoad s legiones conlocatas munitaque hiberna cognovisset, in Gallia morari constituit. Erat in Carnutibus summo loco natus Tasgetius, cuius 25 maiores in sua civitate regnum obtinuerant. Huic Caesar 2 pro eius virtute atque in se benevolentia, quod in omnibus bellis singulari eius opera fuerat usus, maiorum locum restituerat. Tertium iam hunc annum regnantem inimici 3 palam multis ex civitate auctoribus interfecerunt. Defertur ea res ad Caesarem. Ille veritus, quod ad plures pertine- 4 bat, ne civitas eorum impulsu deficeret, L. Plancum cum legione ex Belgio celeriter in Carnutes proficisci iubet ibique hiemare, quorumque opera cognoverit Tasgetium interfectum, hos comprehensos ad se mittere. Interim 5 ab omnibus, quibus legiones tradiderat, certior factus est in hiberna perventum locumque hibernis esse munitum. Tasgetius vermoord. 4. (Ef) qui . . , erant. I 2. Singulari alicuius opera utor, 6. Mederi. verhelpen. iem- bewii8t mij uitstekende dien- sten. 7. Milibus passuum C continebantur, waren niet verder dan 3. Auctoribus, op aandringen honderd mijlen van elkander ver- | van . . . wijderd d. i. de afstand tusschen 1 . ,, „ . _,„„„„ „„,.., ToZine^lmg^ honderd mijlen: ren >Quorumgue opera enz., ge- connnen — mngi. brnik: schuldig bevinden aan. 25. 1. Summo loco natus, een Comprehensos... mittere — com- man ... ' prehendere et mittere. 154 BELLI GALLICI De Eburonen staan op. Ambiorix raadt den Rom. af te trekken. :6 Diebus circiter XV, quibus in hiberna ventum est, initium repentini tumultus ac defectionis ortum est ab 2 Ambiorige et Catuvolco; qui cum ad fines regni sui Sabino Cottaeque praesto fuissent frumentumque in hiberna comportavissent, Indutiomari Treveri nuntiis impulsi suos concitaverunt subitoque oppressis lignatoribus magna manu 3 ad castra oppugnanda venerunt. Cum celeriter nostri arma cepissent vallumque ascendissent atque una ex parte Hispanis, altera Germanis equitibus emissis equestri proelio superiores fuissent, desperata re hostes suos ab oppugna- 4tione reduxerunt. Tum suo more conclamaverunt, uti aliqui ex nostris ad conloquium prodiret: habere sese, quae de re communi dicere vellent, quibus rebus contro- 7 versias minui posse sperarent. Mittitur ad eos conloquendi causa C. Arpineius, eques Romanus, familiaris Q. Titurii et Q. Iunius ex Hispania quidam, qui iam ante missu 2 Caesaris ad Ambiorigem ventitare consuerat. Apud quos Ambiorix ad hunc modum locutus est: sese pro Caesaris in se beneficiis plurimum et confiteri debere, quod eius opera stipendio liberatus esset, quod Atuatucis, finitimis suis, -pendere consuesset, quodque ei et filius et fratris filius a Caesare remissi essent, quos Atuatuci obsidum numero missos apud se in servitute et catenis tenuissent; 3 neque id, quod fecerit de oppugnatione castrorum, aut iudicio aut voluntate sua fecisse, sed coactu civitatis, suaque esse eius modi imperia, ut non minus haberet iuris 4 in se multitudo quam ipse in multitudinem. Civitati porro hanc fuisse belli causam, quod repentinae Gallorum coniu- 26. 1. Diebus . . . quibus, vgl. I liefst hoofdzinnen. III, 23, 2. Initium ortum est, ple- 4. Quibus rebus, waardoor, onasmus: gebruik „het teeken... Controversias minuere, geschillen geven". Tumultus, binnenland- slechten, bijleggen. sche oorlog = opstand. „- 0 Q n, . .... & v 27. 2 en 3. Plurimum me twi 2. Cum praesto fuissent (op- debere confiteor, ik beken u zeer wachting maken) en comporla- verplicht te zijn. Ei (. . remissi vissent, tot hoofdzinnen te maken, essent) = sibi. Obsidum numero en in te leiden met „wel is waar" = obsidum loco. Missos, vertaal en den volgenden zin te verbinden | door „ontvangen". In servitute door: „maar thans"; ook voor | et catenis tenere, als slaven en cum . . . fuissent en den abl. abs. I gevangenen behandelen. De,aan- equitibus emissis gebruiken wij | gaande. LIBER V. CAP. 26—28. 156 rationi resistere non potuerit. Id se facile ex humilitate sua probare posse, quod non adeo sit imperitus rerum, ut suis copiis populum Romanum superari posse confidat. Sed esse Galliae commune consilium: omnibus hibernis 5 Caesaris oppugnandis hunc esse dictum diem, ne qua legio alteri legioni subsidio venire posset. Non facile Gallos e Gallis negare potuisse, praesertim cum de recuperanda communi libertate consilium initum videretur. Quibus i quoniam pro pietate satisfecerit, habere nunc se rationem officii pro beneficiis Caesaris: monere, orare Titurium pro hospitio, ut suae ac militum saluti consulat. Magnam 8 manum Germanorum conductam Rhenum transisse; hanc adfore biduo. Ipsorum esse consilium, velintne prius, quam finitimi sentiant, eductos ex hibernis milites aut ad Ciceronem aut ad Labienum deducere, quorum alter milia passuum circiter L, .alter paulo amplius ab iis absit. Illud u se polliceri et iure iurando confirmare, tutum se iter per suos fines daturum. Quod cum faciat, et civitati sese i consulere, quod hibernis levetur, et Caesari pro eius meritis gratiam referre. Hac oratione habita discedit Ambiorix. Arpineius et Iunius, quae audierant, ad legatos 2 deferunt. Illi repentina re perturbati, etsi ab hoste ea dicebantur, tarnen non neglegenda existimabant, maximeque hac re permovebantur, quod civitatem ignobilem atque humilem Eburonum sua sponte populo Romano bellum facere ausam vix erat credendum. Itaque ad consilium 2 rem deferunt, magnaque inter eos existit controversia. L. Aurunculeius compluresque tribuni militum et primo-3 rum ordinum centuriones nihil temere agendum neque ex hibernis iniussu Caesaris discedendum existimabant; 4. Humilitas, geringe macht, ] 8. Conductam = mercede cononmacht. ductam. 9. Tuum est consilium, gij 6. Negare (id), een afwijzend hebt te beslissen. Eductos . . . antwoord geven. deducere = educere et deducere. 11. Levetur = liberetur, als van 7. Pro pietate, overeenkomstig een last. zijn vaderlandsliefde = als Vriend van zijn vaderland. Pro beneficiis, 28. 1. Repentina re, de onvgl. § 2. Rationem habere, reke- verwachte mededeeling. Sua ning houden met. I sponte, op eigen hand. 8 Cotta is tegen den aftocht. 156 BELLI GALLICI Sabinus verdedigt den aftocht. •» quantasvis copias etiam Germanorum sustineri posse munitis hibernis docebant; rem esse testimonio, quod primum hostium impetum multis ultro vulneribus inlatis fortissime 5 sustinuerint; re frumentaria non premi; interea et ex 6 proximis hibernis et a Caesare conventura subsidia; postremo quid esse levius aut turpius quam auctore hoste de 29 summis rebus capere consilium ? Contra ea Titurius sero facturos clamitabat, cum maiores manus hostium adiunctis Germanis convenissent, aut cum aliquid calamitatis iri proximis hibernis esset acceptum. Brevem consulendi esse 2 occasionem. Caesarem se arbitrari profectum in Italiam; neque aliter Carnutes interficiundi Tasgetii consilium fuisse capturos neque Eburones, si ille adesset, tanta comtemptione nostri ad castra venturos Sese non hostem auctorem, sed rem spectare: subesse Rhenum; magno esse Germanis dolori Ariovisti mortem et superiores nostras victorias; 4 ardere Galliam tot contumeliis acceptis sub populi Romani imperium redactam, superiore gloria rei militaris extincta. 5Postremo quis hoe sibi persuaderet, sine certa spe Ambiorigem ad eius modi consilium descendisse? Suam sententiam in utramque partem esse tutam: si nihil esset durius, nullo cum periculo ad proximam legionem perventuros; si Gallia omnis cum Germanis consentiret, unam 7 esse in celeriate positam salutem. Cottae quidem atque eorum, qui dissentirent, consilium quem habere exitum? In quo si non praesens periculum, at certe longinqua ob- 4. Quantasvis copias, iedere I 3-5. Spectare, letten op. Magno nog zoo groote strijdmacht. Multis mihi hoe dolori est, ik ben vol ultro (bovendien nog) vulneribus wrok over . .. Ardere, verbitterd inlatis (hosti) te coördineeren zijn. Tot contumeliis acceptis^ na met sustinuerint en aan het einde zoovele vernederingen. Redactam van den zin te plaatsen. en gloria... extincta, worden ge- _ coördineerde relatieve zinnen: 5 en 6. Re frumentaria, abl. extincta kan door „verliezen" relationis „wat . . . betreft", naar vertaald worden. Sine certa spe, den zin = inopia rei frumenta- zonder gegronde hoop. Descenriae. Levius, lichtzinniger. I dere, (ongaarne) overgaan. 29. 1. Facturos, nl. hetgeen 6. In utramque partem, naar zij nu voor schandelijk hielden; beide zijden heen, d. i. in beide derhalve „het" als obj. aan te gevallen. Si nihil esset durius, vullen. Adiunctis, door subst. vgl. I, 48, 6. met praep. 7. Exitum, gevolg. LIBER V. CAP. 28—32. 157 sidione fames esset timenda. Hac in utramque partem 30 disputatione habita, cum a Cotta primisque ordinibus acriter resistereter, 'vincite', inquit, 'si ita vultis', Sabinus, et id clariore voce, ut magna pars militum exaudiret; 'neque is sum', inquit, 'qui gravissime ex vobis mortis2 periculo terrear. Hi sapient; si gravius quid acciderit, abs te rationem reposcent; qui, si per te liceat, perendino 3 die cum proximis hibernis coniuncti communem cum reliquis belli casum sustineant, non reiecti et relegati longe a ceteris aut ferro aut fame intereant.' Consurgitur ex 31 consilio; comprehendunt utrumque et orant, ne sua dissensione et pertinacia rem in summum periculum deducant: facilem esse rem, seu maneant, seu proficiscantur, si modo2 unum omnes sentiant ac probent; contra in dissensione nullam se salutem perspicere. Res disputatione ad mediam 3 noctem perducitur. Tandem dat Cotta permotus manus: superat sententia Sabini. Fronuntiatur prima luce ituros. 4 Consumitur vigiliis reliqua pars noctis, cum sua quisque miles circumspiceret, quid secum portare posset, quid ex instrumento hibernorum relinquere cogeretur. Prima luce 5 sic ex castris proficiscuntur, ut quibus esset persuasum non ab hoste, sed ab homine amicissimo consilium datum, longissimo agmine maximisque impedimentis. At hostes, 3 posteaquam ex nocturno fremitu vigiliisque de profectione eorum senserunt, conlocatis insidiis bipertito in silvis oportuno atque occulto loco a milibus passuum circiter duobus Romanorum adventum expectabant, et cum se maior pars agminis in magnam convallem demisisset, ex utraque parte eius vallis subito se ostenderunt novissimosque premere Aftocht der Romeinen. 2 Hinderlaag der Eburonen. 30. 1 en 2. In utramque par- I Comprehendere, bij de hand vatten. tem, voor en tegen. Hac . . . ha- \ 2. Unum sentire ac probate, btta, wordt hoofdzin. Primis or- eenstemmig en eendrachtig zijn. dinibus = centurionibus primo- 3. Disputatione, tot onderwerp rum ordinam. Inquit, ging hij te maken met wijziging van het voort. Hi sapient, deze zullen werkw. Dat manus, als oververstandig zijn, zullen wel weten, wonnene, die zich overgeeft, wat zij moeten doen. 5. Ut (iï), quibus. 3. Reiecti, verstooten. 32. 1. Sentire de, vgl. 1, 42, 31. 1. Consurgitur ex consilio, 1. A, vgl. II, 7, 3. maak consilium tot onderwerp 2. Se ostendere, te voorschijn met wijziging van het werkw. ] komen. 158 BELLI GALLICI Verwarring in het Rom. leger. De Rom.. inge- • sloten. et primos prohibere ascensu atque iniquissimo nostris loco 33 proelium committere coeperunt. Tum demum Titurius, qui nihil ante providisset, trepidare et 'concursare cohortesque disponere, haec tarnen ipsa timide atque ut eum omnia deficere viderentur; quod plerumque iis accidere consuevit, 2 qui in ipso negotio consilium capere coguntur. At Cotta, qui cogitasset haec posse in itinere accidere atque ob eam causam profectionis auctor non fuisset, nulla in re communi saluti deerat et in appellandis cohortandisque militibus imperatoris et in pugna militis officia praestabat. 3 Cum propter longitudinem agminis no» facile per se omnia obire et, quid quoque loco faciendum esset, providere possent, iusserunt pronuntiari, ut impedimenta relinquerent 4 atque in orbem consisterent. Quod consilium, etsi in eïüs modi casu reprehendendum non est, tarnen incommode 5cecidit: nam et nostris militibus spem minuit et hostes ad pugnam alacriores effecit, quod non sine summo timore e et desperatione id factum videbatur. Praeterea accidit, quod fieri necesse erat, ut vulgo milites ab signis discederent, quaeque quisque eorum carissima haberet, ab impedimentis petere atque arripere properaret, clamore et 14 fletu omnia complerentur. At barbaris consilium non defuit. Nam duces eorum tota acie pronuntiari iusserunt, ne quis ab loco discederet: illorum esse praedam atque illis reservari, quaecumque Romani reliquissent; proinde 2 omnia in Victoria posita existimarent. Erant et virtute et studio pugnandi pares nostri: tametsi ab duce et a fortuna deserebantur, tarnen omnem spem salutis in virtute ponebant, et quotiens quaeque cohors procurrerat, ab ea parte magnus numerus hostium cadebat. Qua re animadversa 3 Ambiorix pronuntiari iubet, ut procul tela eoiciant neu propius accedant et, quam in partem Romani impetum 33. 1. Trepidare et concursare, \ in angstige haast heen en weer loopen. Ipsa (faciebat). Atque (ita) ut. Omnia eum deficiunt, j hij heeft het hoofd verloren. 2 en 3. Auctor non fuisset, niet goedgekeurd had. Re, op- | zicht. Non deesse, bedacht zijn op, zorgen voor. Per se, persoonlijk. 6. Vulgo, allerwegen. Quaeque — et (ea) quae. 34. 1. Consilium, beleid. LIBER V. CAP. 32—36. 159 fecerint, cedant, — levitate armorum et cotidiana exerci-4 tatione nihil iis noceri posse, — rursus se ad signa recipientes insequantur. Quo praecepto ab iis diligentissime 35 observato, cum quaepiam cohors ex orbe excesserat atque impetum fecerat, hostes velocissime refugiebant. Interim 2 eam partem nudari necesse erat et ab latere aperto tela recipere. Rursus, cum in eum locum, unde erant progressi 3 reverti coeperant, et ab iis, qui cesserant, et ab iis, qui proximi steterant, circumveniebantur; sin autem locum tenere 4 vellent, nee virtuti locus relinquebatur neque ab tanta multitudine coniecta tela conferti vitare poterant. Tarnen tot 5 incommodis conflictati multis vulneribus acceptis resistebant et magna parte diei consumpta, cum a prima luce ad horam octavam pugnaretur, nihil, quod ipsis esset indignum, committebant. Tum T. Balventio, qui superiore 6 anno primum pilum duxerat, viro forti et magnae auctoritatis, utrumque femur tragula traicitur; Q. Lucanius,7 eiusdem ordinis, fortissime pugnans, dum circumvento filio subvenit, interficitur; L. Cotta Iegatus omnes cohortess ordinesque adhortans in adversum os funda vulneratur. His rebus permotus Q. Titurius, cum proeul Ambiorigem 36 suos cohortantem conspexisset, interpretem suum Cn. Pompeium ad eum mittit rogatum, ut sibi militibusque parcat. Hle appellatus respondet: si velit secum conloqui, licere;2 sperare a multitudine impetrari posse, quod ad militum salutem pertineat; ipsi vero nihil nocitum iri, inque eam rem se suam fidem interponere. Ille cum Cotta saucio 3 De Rom. trachten door te breken. Sabinus onder* handelt met Ambiorix. 4. Recipientes (eos), door een I het pl.q.perf. Maak cum . . . puvolledigen zin met „wanneer" te gnaretur tot onafhankelijke paontbinden, renthesis. . 1 , . 6. Primum pilum ducere, vgl. 35- 1. Quo... observato, wordt m 57 = primipaum esse. hoofdzin. 2. Eam partem, se. quae ex 7. Ordinis, rang. orbe excesserat: de linkerflank g Qrdines — centurias In was dan alleen (door het schild) adv'ersum os vlak in net gezicht, gedekt. Ab latere aperto, de rechterzijde. 36. 2. Appellatus = rogatus, 4. Locum tenere, op zijn plaats | op deze bede. Impetrari . . quod blijven. Virtuti locus, gelegen- \ ad . . salutem pertineat = impeheid ... trare de salute, vgl. I, 42, 1. Fi- 5. Pugnaretur, men verwacht | dem interponere, vgl. 6, 6. 160 BELLI GALLICI Het Rom. leger . vernietigd. communicat, si videatur, pugna ut excedant et cum Ambiorige una conloquantur: sperare se ab eo de sua ac 4 militum salute impetrari posse. Cotta se ad armatum 17 hostem iturum negat atque in eo perseverat. Sabinus, quos in praesentia tribunos militum circum se habebat, et primorum ordinum centuriones se sequi iubet, et cum propius Ambiorigem accessiset, iussus arma abicere impera- 2tum facit suisque, ut idem faciant, imperat. Interim, dum de condicionibus inter se agunt longiorque consulto ab Ambiorige instituitur sermo, paulatim circumventus inter- 3 ficitur. Tum vero suo more victoriam conclamant atque ululatum tollunt impetuque in nostros facto ordines per- 4 turbant. Ibi L. Cotta pugnans interficitur cum maxima parte militum. Reliqui se in castra recipiunt, unde erant 5 egressi. Ex quibus L. Petrosidius aquilifer, cum magna multitudine hostium premeretur, aquilam intra valium 6 proicit; ipse pro castris fortissime pugnans occiditur. Illi aegre ad noctem oppugnationem sustinent; nocte ad unum 7 omnes desperata salute se ipsi interficiunt. Pauci ex proelio elapsi incertis itineribus per silvas ad T. Labienum legatum in hiberna perveniunt atque eum de rebus gestis certiorem faciunt. Ambiorix ruit < de Atuatukers en NerviSrs op. Cap. 38—52: Cicero, door Ambiorix in het nauw gebracht, wordt door Caesar ontzet. J8 Hac Victoria sublatus Ambiorix statim cum equitatu in Atuatucos, qui erant eius regno finitimi, proficiscitur neque noctem neque diem intermittit, peditatumque se 2 subsequi iubet. Re demonstrata Atuatucisque concitatis postero die in Nervios pervenit hortaturque, ne sui in perpetuum liberandi atque ulciscendi Romanos pro iis, quas 3. 5/ videatur, indien hij het goed vond. 37. 1. In praesentia, vgl. I, 3. Victoriam conclamare, zegekreten aanheffen, doen hooren. 6. Ad unum omnes, vgl. IIII, 15. 3. 38. 1. Intermittit, gebruik „rusten". 2. Re, het gebeurde. LIBER V. CAP. 36—40. 161 acceperint, iniuriis occasionem dimittant. Interfectos esse 3 legatos duos magnamque partem exercitus interisse demonstrat; nihil esse negotii subito oppressam legionem, quae 4 cum Cicerone hiemet, interfici; se ad eam rem profitetur adiutorem. Facile hac oratione Nerviis persuadet. Itaque con- 3S festim dimissis nuntiis ad Ceutrones, Grudios, Levacos, Pleumoxios, Geidumnos, qui omnes sub eorum imperio sunt, quam maximas possunt, manus cogunt et de improviso ad Ciceronis hiberna advolant nondum ad eum fama de Titurii morte perlata. Huic quoque accidit, quod fuit necesse, ut non nulli 2 milites, qui lignationis munitionisque causa in silvas discessissent, repentino equitum adventu interciperentur. His 3 circumventis magna manu Eburones, Nervii, Atuatuci atque horum omnium socii et clientes legionem oppugnare incipiunt. Nostri celeriter ad arma concurrunt, valium conscendunt. Aegre is dies sustentatur, quod omnem spem 4 hostes in celeritate ponebant atque hanc adepti victoriam in perpetuum se fore victores confidebant. Mittuntur ad 40 Caesarem confestim a Cicerone litterae magnis propositis praemiis, si pertulissent: obsessis omnibus viis missi intercipiuntur. Noctu ex materia, quam munitionis causa com- 2 portaverant, turres admodum CXX excitantur incredibili celeritate; quae deesse operi videbantur, perficiuntur. Ho- 3 stes postero die multo maioribus coactis copiis castra oppugnant, fossam complent. A nostris eadem ratione, qua 4 pridie, resistitur. Hoe idem reliquis deinceps fit diebus. Nulla pars nocturni temporis ad laborem intermittitur; 5 non aegris, non vulneratis facultas quietis datur. Quaecumque ad proximi diei oppugnationem opus sunt, noctu comparantur; multae praeustae sudes, magnus muralium Cicero's leger-' plaats t aangevallen. Clc. verdedigt zich gelukkig. 4. Oppressam, wordt infin. Me adiutorem proflteor, ik beloof mijne hulp. 39. 1. Perlata, gebruik „doordringen". 2. Munitionis, materiaal voor de verschansingen. 40. 1. Propositis praemiis, maak Cicero tot subj. en verbind met „terwijl" 2. Operi'= munitioni. 3. Complent, praes. de conatu. 4. Deinceps, vgl. III, 29, 1. 5. Ad laborem intermittitur, vgl. c. 11, 6, Praeustae sudes, aan de spits aangebrande (en aldus geharde) palen. Facultatem al. rel dare alicui, iem. iets gunnen. 6. Pila muralia, (zware) werpspiesen ter verdediging van den Caesar de Bello Gallico. 3e druk. 11 162 BELLI GALLIG! 6 pilorum numerus instituitur; turres contabulantur, pinnae 7 loricaeque ex cratibus attexuntur. Ipse Cicero, cum tenuissima valetudine esset, ne nocturnum quidem sibi tempus ad quietem relinquebat, ut ultro militum coneursu ac cicero weigert 41 vocibus sibi parcere cogeretur. Tum duces principesque dtev!"atents Nerviorum, qui aliquem sermonis aditum causamque ami¬ citiae cum Cicerone habebant, conloqui sese veile dicunt. 2 Facta potestate eadem, quae Ambiorix cum Titurio egerat, 3 commemorant: omnem esse in armis Galliam, Germanos Rhenum transisse, Caesaris reliquorumque< hiberna oppu- 4gnari. Addunt etiam de Sabini morte; Ambiorigem ostentant fidei faciundae causa. Errare eos dicunt, si quicquam ab iis praesidii sperent, qui suis rebus diffidant; sese tarnen hoe esse in Ciceronem populumque Romanum animo, ut nihil nisi hiberna recusent atque hanc inveterascere 6 consuetudinem nolint; licere illis per se incolumibus ex hibernis discedere et, quascumque in partes velint, sine 7 metu proficisci. Cicero ad haec unum modo respondet: non esse consuetudinem populi Romani, accipere ab hoste 8 armato condicionem; si ab armis discedere velint, se adiutore utantur legatosque ad Caesarem mittant: sperare se De legerplaats 42 pro eius iustitia, quae petierint, impetraturos. Ab hac spe ingeloten. repulsi Nervii vallo pedum X et fossa pedum XV hiberna 2 cingunt. Haec et superiorum annorum consuetudine a nobis cognoverant et quos tum de exercitu nostro habebant 3 captivos, ab his docebantur; sed nulla ferramentorum copia, quae essent ad hunc usum idonea, gladiis caespites cir- wal; zij werden van den muur I Fidem facere, geloof wekken, de of wal op de naderende vijanden zaak geloofelijk maken, geloof geworpen. Contabulare, met plan- vinden. ken beleggen. Pinnae loricaeque, 5. Suis rebus diffidere, zelf in vgl. Inleid, bl. 20. wanhopigen toestand verkeeren. 7. Ultro, zelfs. Coneursu ac 6 per se, bi) licere: hunnent- vocibus, door de aandringende wege konden zij » , , ' en . . . soldaten. g xdiutore, vgl. c. 38, 4. Pro, 41. 1. Aliquem aditum ser- Vgl. c. 27, 7 pro pietate. monis habere, eenige aanspraak „ _ kunnen maken op Causa 42. 2. Consuetudo, verkeer. 4. Addunt de, vgl. I, 42, 1. cumcidere, graszoden uitsteken. amicitiae, vriendschappelijke betrekking. 3. Nulla . . . copia, abl. abs.; gebruik „gebrek". Caespites cir- LIBER V. CAP. 40—44. 163 cumcidere, manibus sagulisque terram exhaurire cogebantur. Qua quidem ex re hominum multitudo cognosci po-4 tuit; nam minus horis tribus milium passuum III in circuitu munitionem perfecerunt. Reliquis diebus turres ad 5 altitudinem valli, falces testudinesque, quas idem captivi docuerant, parare ac facere coeperunt. Septimo oppugna-4J tionis die maximo coorto vento ferventes fusiles ex argilla glandes fundis et fervefacta iacula in casas, quae more Gallico stramentis erant tectae, iacere coeperunt. Hae 2 celeriter ignem comprehenderunt et venti magnitudine in omnem locum castrorum distulerunt. Hostes maximo cla-3 more sicuti parta iam atque explorata Victoria turres testudinesque agere et scalis valium ascendere coeperunt. At 4 tanta militum virtus atque ea praesentia animi fuit, ut, cum undique flamma torrerentur maximaque telorum multitudine premerentur suaque omnia impedimenta atque omnes fortunas conflagrare intellegerent, non modo de vallo decederet nemo, sed paene ne respiceret quidem quisquam, ac tum omnes acerrime fortissimeque pugnarent. Hic dies 5 nostris longe gravissimus fuit, sed tarnen hunc habuit eventum, ut eo die maximus numerus hostium vulneraretur atque interficeretur, ut se sub ipso vallo constipaverant recessumque primis ultimi non dabant. Paulum quidem 6 intermissa flamma et quodam loco turri adacta et contingente valium tertiae cohortis centuriones ex eo, quo stabant, loco recesserunt suosque omnes removerunt, nutu vocibusque hostes, si introire vellent, vocare coeperunt; quorum progredi ausus est nemo. Tum ex omni parte 7 lapidibus coniectis deturbati turrisque succensa est. ' Toppunt van het gevaar. lapidibus coniectis deturbati turrisque succensa est. Erant in ea legione fortissimi viri, centuriones, qui 44 Wedstrijd van twee centurionen. Manibus sagulisque terram ex- I multitudine, hagelbui. Fortunas haurire (uithalen), zeugma, daar have, rijkdom, het ww. alleen bij manibus past, terwijl bij sagulis een ww. als 5- Ut (se), vgl. II, 23, 1. Ipso, deportare verwacht wordt. „vlak". Recessum, door een infini- 43. 1. Ferventes fusiles ex tief" Non dabant' beletten- argilla glandes, gloeiende kogels, 6. Quidem, althans. Intermissa uit klei gegoten. Casae, barakken, flamma, vgl. c. 8, 2 vento inter- 3 en 4. Sicuti = quasi. Ex- misso. Si, voor het geval dat plorata, vgl. III, 18, 8. Maxima \ Vocare, uitnoodigen. 164 BELLI GALLICI iam primis ordinibus adpropinquarent, T. Pullo et L. Vo- 2renus. Hi perpetuas inter se controversias habebant, uter alteri anteferretur, omnibusque annis de loco summis simul- 3tatibus contendebant. Ex his Pullo, cum acerrime ad munitiones pugnaretur, 'quid dubitas', inquit 'Vorene? aut quem locum tuae probandae virtutis expectas? Hic dies 4 de nostris controversiis iudicabit.' Haec cum dixisset, procedit extra munitiones, quaeque pars hostium confertis- Bsima est visa inrumpit. Ne Vorenus quidem sese tum vallo continet, sed omnium veritus existimationem subse- 6quitur. Mediocri spatio relicto Pullo pilum in hostes immittit atque unum ex multitudine procurrentem traicit; quo percusso et exanimato hunc scutis protegunt hostes, in illum universi tela coiciunt neque dant progrediendi 7 facultatem. Transfigitur scutum Pulloni et verutum in sbalteo defigitur. Avertit hic casus vaginam et gladium educere conanti dextram moratur manum, impeditumque 9 hostes circumsistunt. Succurrit inimicus illi Vorenus et 10 laboranti subvenit. Ad hunc se confestim a Pullone omnis multitudo convertit: illum veruto transfixum arbitrantur. n Gladio comminus rem gerit Vorenus atque uno interfecto i2reliquos paulum propellit; dum cupidus instat, in locum 13 deiectus inferiorem concidit. Huic rursus circumvento subsidium fert Pullo, atque ambo incolumes compluribus interfectis summa cum laude sese intra munitiones reci7 H piunt. Sic fortuna in contentione et certamine utrumque versavit, ut alter alteri inimicus auxilio salutique esset neque diiudicari posset, uter utri virtute anteferendus videretur. 44. 1. Adpropinquare, op het punt zijn van bevorderd te worden tot. 2. Anteferri, de voorkeur verdienen. Omnibus annis, jaar in jaar uit. Simultaübus, ijverzucht. 4. Quaeque pars enz. = et in eam partem, quae . . . 5. Omnium existimationem, vgl. I, 20, 3. 7 en 8. Defigitur, blijft steken. Avertere, verschuiven. 9. Inimicus, zijn mededinger. Laboranti, gebruik „nood". 11—13. Rem gerere, strijden. In locum inferiorem, in een kuil, eene laagte. Deici, terecht komen. Summa cum laude, met roem bedekt. 14. Contentio, rangstrijd. Ceriamen, wedijver. Versare, spelen met. Uter utri, wie van beiden den andere. LIBER V. CAP. 44—47. 165 Quanto erat in dies gravior atque asperior oppugnatio, < et maxime, quod magna parte militum confecta vulneribus res ad paucitatem defensorum pervenerat, tanto crebriores litterae nuntiique ad Caesarem mittebantur; quorum pars deprehensa in conspectu nostrorum militum cum cruciatu necabatur. Erat unus intus Nervius, nomine Vertico, Iocoj natus honesto, qui a prima obsidione ad Ciceronem perfugerat suamque ei fidem praèstiterat. Hic servo spe: libertatis magnisque persuadet praemiis, ut litteras ad Caesarem deferat. Has ille in iaculo inligatas effert etGallus inter Gallos sine ulla suspicione versatus ad Caesarem pervenit. Ab eo de periculis Ciceronis legionisque. cognoscitur. Caesar acceptis litteris hora circiter XI. diei • statim nuntium in Bellovacos ad M. Crassum mittit, cuius hiberna aberant ab eo milia passuum XXV; iubet media: nocte legionem proficisci celeriterque ad se venire. Exit cum nuntio Crassus. Alterum ad C. Fabium legatum mittit,: ut in Atrebatium fines legionem adducat, qua sibi iter faciendum sciebat. Scribit Labieno, si rei publicae commodo facere possit, cum legione ad fines Nerviorum veniat. Reliquam partem exercitus, quod paulo aberat longius, non putat expectandam; equites circiter CCCC ex proximis hibernis cogit. Hora circiter III. ab antecursoribus de' Crassi adventu certior factus eo die milia passuum XX progreditur. Crassum Samarobrivae praeficit legionemque: ei attribuit, quod ibi impedimenta exercitus, obsides civitatum, litteras publicas frumentumque omne, quod eo tolerandae hiemis causa devexerat, relinquebat. Fabius, ut 15 Caesar verwit¬ tigd. 1' 16 Caes. snelt toe. 45. 1. Asperior, bedenkelijker. Res, de verdediging. Paucitatem, slechts . . ; zoo ook § 2 bij unus. 2. Loco natas honesto, vgl. c. 25, 1. Praestare, (door daden) bewijzen. 4. Inligatas, in de (uitgeholde) schacht van een werpspies; inligare, bet. niet altijd binden, maar ook invoegen, insluiten, hier „steken". Efferre, meenemen. Versatus, verkeerend. 5. Cognoscitur de, vgl. c. 3, 3. 46. 4. Rei publicae commodo, zonder nadeel voor . . . 47. 1. Antecursores, de eersten, de spits der voorhoede; hier: kwartiermakers. 2. Praeficit, Caes. heeft bij zijn vertrek aan Crassus het bevel achtergelaten Samarobriva te bezetten. Litteras publicas, staatsoorkonden, het archief. Tolerandae hiemis causa, tot onderhoud voor den winter. 166 BELLI GALLICI Cicero verneemt Caesar's aankomst. De NerviCrs i trekken Caes. tegemoet. imperatum erat, non ita multum moratus in itinere cum 4 legione occurit. Labienus interitu Sabini et caede cohortium cognita, cum omnes ad eum Treverorum copiae venissent, veritus, ne, si ex hibernis fugae similem profectionem fecisset, hostium impetum sustinere non posset, praesertim 5 quos recenti Victoria efferri sciret, litteras Caesari remittit, quanto cum periculo legionem ex hibernis educturus esset; rem gestam in Eburonibus perscribit; docet omnes equitatus peditatusque copias Treverorum III milia passuum longe ab 18 suis castris consedisse. Caesar consilio eius probato, etsi opinione trium legionum deiectus ad duas reciderat, tarnen 2 unum communi saluti auxilium in celeritate ponebat. Venit magnis itineribus in Nerviorum fines. Ibi ex captivis cognoscit, quae apud Ciceronem gerantur quantoque in periculo 3 res sit. Tum cuidam ex equitibus Gallis magnis praemiis 4persuadet, uti ad Ciceronem epistulam deferat. Hanc Graecis conscriptam litteris mittit, ne intercepta epistula 5 nostra ab hostibus consilia cognoscantur. Si adire non possit, monet, ut tragulam cum epistula ad amentum 6 deligata intra munitiones castrorum abiciat. In litteris scribit se cum Iegionibus profectum celeriter adfore; hor- 7tatur, ut pristinam virtutem retineat. Gallus periculum 8veritus, ut erat praeceptum, tragulam mittit. Haec casu ad turrim adhaesit neque a nostris biduo animadversa tertio die a quodam milite conspicitur, dempta ad Cicero9nem defertur. Ille perlectam in conventu militum recitat io maximaque omnes laetitia adficit. Tum fumi incendiorum procul videbantur; quae res omnem dubitationem adventus legionum expulit. 19 Galli re cognita per exploratores obsidionem relinquunt, ad Caesarem omnibus copiis contendunt. Haec erant armata 3. Non ita, vgl. IIII, 37, 1. Occarrit, sc. Caesari. 1. Interitu . . . cognita, wordt hoofdzin in het pl.q.perf. Profectionem facere — proficisci. Fugae similem, schijnbaar vluchtend. 5. Litteras remittere, door één werkw. 48. 1. Consilio . . . probato, wordt hoofdzin. Opinione deiectus, vgl. I, 8, 4. Reciderat, zich beperkt zag. Auxilium, middel. 4. Graecis litteris, in het Grieksch. 8. Tertio die, eerst . . . LIBER V. CAP. 47 -50. 167 circiter milia LX. Cicero data facultate Gallum ab eodem 2 Verticone, quem supra demonstravimus, repetit, qui litteras ad Caesarem deferat. Hunc admonet, iter caute diligenterque faciat. Perscribit in litteris hostes ab se discessisse 3 omnemque ad eum multitudinem convertisse. Quibus litteris * circiter media nocte Caesar adlatis suos facit certiores eosque ad dimicandum animo confirmat. Postero die luce 5 prima movet castra et circiter milia passuum IIII progressus trans vallem et rivum multitudinem hostium conspicatur. Erat magni periculi res, tantulis copiis iniquo 6 loco dimicare; tum, quoniam obsidione liberatum Ciceronem sciebat, aequo animo remittendum de celeritate existimabat: considit et, quam aequissimo potest loco, castra communit atque haec, etsi erant exigua per se, vix homi-7 num milium VII .praesertim nullis cum impedimentis, tarnen angustiis viarum, quam maxime potest, contrahit, eo consilio, ut in summam contemptionem hostibus veniat. Interims speculatoribus in omnes partes dimissis explorat, quo commodissime itinere vallem transire possit. Eo die par- 5 vulis equestribus proeliis ad aquam factis utrique sese suo loco continent: Galli, quod ampliores copias, quae nondum 2 convenerant, expectabant, Caesar, si forte timoris simu-3 latione hostes in suum locum elicere posset, ut citra vallem pro castris proelio contenderet; si id efficere non posset, ut exploratis itineribus minore cum periculo vallem rivumque transiret. Prima luce hostium equitatus ad castra < accedit proeliumque cum nostris equitibus committit. Caesar 5 consulto equites cedere seque in castra recipere iubet, simul ex omnibus partibus castra altiore vallo muniri portasque obstrui atque in his administrandis rebus quam maxime 0 Caes. verleidt hen tot den aanval. 49. 2. Data facultate, ten gevolge van den aftocht der Nervifirs. 4. Animo confirmare, aanmoedigen, moed inspreken. 6. Erat, het zou geweest zijn. Aequo animo, zonder bezwaar, gerust. 7. Hominum milium septem, gen. qual. afh. v. haec (castra); vertaal met „voor". Angustiis viarum, door slechts smalle straten aan te leggen. 50. t. Ad aquam =ad rivum. 3. Si. vgl. c. 43, 6. Suum (aequum), voor hem gunstig, = opp. alienus (iniquus). 168 BELLI GALLICI De Nerviërs verslagen. Caes. ontzet Cicero. 51 concursari et cum simulatione aei timoris iubet. Ouibus omnibus rebus hostes invitati copias traducunt aciemque 2 iniquo loco constituunt, nostris vero etiam de vallo deductis propius accedunt et tela intra munitionem ex omnibus 3 partibus coiciunt praeconibusque circummissis ponuntiari iubent, seu quis Gallus seu Romanus velit ante horam tertiam ad se transire, sine periculo licere; post id tempus 4 non fore potestatem. Ac sic nostros contempserunt, ut obstructis in speciem portis singulis ordinibus caespitum, quod ea non posse introrumpere videbantur, alii valium 5 manu scindere, alii fossas complere inciperent. Tum Caesar omnibus portis eruptione facta equitatuque emisso celeriter hostes in fugam dat, sic uti omnino pugnandi causa resisteret nemo, magnumque ex iis numerum occidit, atque omnes armis exuit. 52 Longius prosequi veritus, quod silvae paludesque intercedebant, omnibus suis incolumibus eodem die ad Cice2ronem pervenit. Institutas turres, testudines munitionesque hostium admiratur; producta legione cognoscit non deci- 3 mum quemque esse reliquum militem sine vulnere; ex his omnibus iudicat rebus, quanto cum periculo et quanta 4 virtute res sint administratae. Ciceronem pro eius merito legionemque conlaudat; centuriones singillatim tribunosque militum appellat, quorum egregiam fuisse virtutem testimonio Ciceronis cognoverat. De casu Sabini et Cottae 5 certius ex captivis cognoscit. Postero die contione habita 6 rem gestam proponit, milites consolatur et confirmat; quod detrimentum culpa et temeritate legati sit acceptum, hoe aequiore animo ferendum docet, quod beneficio deorum 51. 1. Invitati (hoofdzin), zich laten verlokken. 4. Ac, en zelfs. Sic contemnere, zoo weinig vrees hebben. Singulis ordinibus, ieder slechts met ééne rij. Ea = per portas. Videbantur (sibi). Valium scindere, vgl. III, 5, 1. 5. Omnino . . . nemo, ook niet een enkele. Armis exuere aliquem, iem. noodzaken de wapenen weg te werpen. 52. 2. Legionem producere, het legioen laten aantreden. Non decimum quemque militem, niet de tiende man. 4. Appeüare, niet „noemen". Cognoscit de, vgl. c. 3, 3. 6. Quod detrimentum . . . (id) hoe (abl.).. . . Beneficium, genade. LIBER V. CAP. 50—53. 169 immortalium et virtute eorum expiato incommodo neque hostibus diutina laetitia neque ipsis longior dolor relinquatur. Cap. 53—58: Andere opstanden: de Treverer Indutiomarus sneuvelt. Interim ad Labienum per Remos incredibili celeritate! de Victoria Caesaris fama perfertur, ut, cum ab hibernis Ciceronis milia passuum abesset circiter LX eoque post horam nonam diei Caesar pervenisset, ante mediam noctem ad portas castrorum clamor oreretur, quo clamore significatio victoriae gratulatioque ab Remis Labieno fieret. Hac fama ad Treveros perlata Indutiomarus, qui postero: die castra Labieni oppugnare decreverat, noctu profugit copiasque omnes in Treveros reducit. Caesar Fabium cum: sua legione remittit in hiberna, ipse cum III legionibus circum Samarobrivam trinis hibernis hiemare constituit, et quod tanti motus Galliae extiterant, totam hiemem ipse ad exercitum manere decrevit. Nam illo incommodo de Sabini morte perlato omnes fere Galliae civitates de bello consultabant, nuntios legationesque in omnes partes dimittebant et, quid reliqui consilii caperent atque unde initium belli fieret, explorabant nocturnaque in locis desertis concilia habebant. Neque ullum fere totius hiemis tempus sine sollicitudine Caesaris intercessit, quin aliquem de consiliis ac motu Gallorum nuntium acciperet. In his ab L. Roscio, quem legioni XIII. praefecerat, certior factus est magnas copias earum civitatum, quae Aremoricae appellantur, oppugnandi sui causa convenisse neque longius milibus passuum VIII ab hibernis suis afuisse, sed nuntio adlato de victoria Caesaris discessisse, adeo ut fugae similis discessus videretur. >3 Labienus door de Treverers bedreigd. Expiare, door „wreken". Lae- I 4. Perferri, bekend, ruchtbaar tttta . . dolor, reden om . . . worden. Reliqui, is subj. Unde = 53. 1. Per, plaatselijk. Post, a quibus. eerst . . . Ante, reeds . . . Ver- 5. Caesaris, voor Caesar. Quin, taal: Clamor (Remorum) oreretur, zonder dat. quo (ut eo) . . fieret (actief). 7. Adeo ut, en wel zoo, dat. 170 BELLI GALLICI De Senonen 54 verzetten zich. Indutiomarus maakt zich gereed tot den oorlog. At Caesar principibus cuiusque civitatis ad se evocatis alios territando, cum se scire. auae fierent. dennntiarpt alios cohortando magnam partem Galliae in officio tenuit. 2 Tarnen Senones, quae est civitas in primis firma et magnae inter Gallos auctoritatis, Cavarinum, quem Caesar apud eos regem constituerat, cuius frater Moritasgus adventu in Galliam Caesaris cuiusque maiores regnum obtinuerant, interficere publico consilio conati, cum ille praesensisset ac profugisset, usque ad fines insecuti regno domoque sexpulerunt et, missis ad Caesarem satisfaciendi causa legatis, cum is omnem ad se senatum venire iussisset, 4 dicto audientes non fuerunt. Ac tantum apud homines barbaros valuit, esse aliquos repertos principes belli inferendi, tantamque omnibus voluntatum commutationem attulit, ut praeter Haeduos et Remos, quos praecipuo semper honore Caesar habuit, alteros pro vetere ac perpetua erga populum Romanum fide, alteros pro recentibus Gallici belli sofficiis, nulla fere civitas fuerit non suspecta nobis. Idque adeo haud scio mirandumne sit, cum compluribus aliis de causis, tum maxime, quod, qui virtute belli omnibus gentibus praeferebantur, tantum se eius opinionis deperdidisse, ut populi Romani imperia perferrent, gravissime dolebant. 55 Treveri vero atque Indutiomarus totius hiemis nullum tempus intermiserunt, quin trans Rhenum legatos mitterent, civitates sollicitarent, pecunias pollicerentur, magna parte exercitus nostri interfecta multo minorem superesse 2 dicerent partem. Neque tarnen ulli civitati Germanorum 54. 1. Evocare, vgl. c, 4, 2. In officio tenere, vgl. c. 3, 6. 2. Magnae auctoritatis, door een adjectief. Tarnen, vertaal: een uitzondering maakten; dan Cavarinum . . . conati, tot hoofdzin te maken, gevolgd door „daar echter" (cum); missis ... legatis, wordt hoofdzin (actief), met den volgenden zin te verbinden door „doch". Cuiusque, vertaal: evenals vroeger zijne. 4. Tantum valuit, wat zoo grooten indruk maakte, wordt aangeduid door den volg. ace. c. inf,, welke ook subj. is van attulit. Principes belli inferendi, die het eerst den oorlog (tegen Rome) begonnen hadden. Officia, vgl. I, 43, 4. 5. Tua imperia perfero, ik laat mij door u bevelen voorschrijven. 55. 1. Pecunias, geldsommen. LIBER V. CAP. 54—57. 171 persuaderi potuit, ut Rhenum transiret, cum se bis expertos dicerent, Ariovisti bello et Tencterorum transitu: non esse amplius fortunam temptaturos. Hac spe lapsus Indu-3 tiomarus nihilo minus copias cogere, exercere, a finitimis equos parare, exules damnatosque tota Gallia magnis praemiis ad se adlicere coepit. Ac tantam sibi iam his rebus 4 in Gallia auctoritatem comparaverat, ut undique ad eum legationes concurrerent, gratiam atque amicitiam publice privatimque peterent. Ubi intellexit ultro ad se veniri, 56 altera ex parte Senones Carnutesque conscientia facinoris instigari, altera Nervios Atuatucosque bellum Romanis parare neque sibi voluntariorum copias defore, si ex finibus suis progredi coepisset, armatum., concilium indicit. Hoe 2 more Gallorum est initium belli; quo lege communi omnes puberes armati convenire coguntur; qui ex iis novissimus venit, in conspectu multitudinis omnibus cruciatibus adfectus necatur. In eo concilio Cingetorigem, alterius 3 principem factionis, generum suum, quem supra demonstravimus Caesaris secutum fidem ab eo non discessisse, hostem iudicat bonaque eius publicat. His rebus confectis in con- 4 cilio pronuntiat arcessitum se a Senonibus et Carnutibus aliisque compluribus Galliae civitatibus; huc iturum pers fines Remorum eorumque agros populaturum ac, priusquam id faciat, castra Labieni oppugnaturum. Quae fieri velit, praecipit. Labienus, cum et loei natura et manu munitis- 5: simis castris sese teneret, de suo ac legionis periculo nihil timebat, ne quam occasionem rei bene gerendae dimitteret, cogitabat. Itaque a Cingetorige atque eius propinquiS2 oratione Indutiomari cognita, quam in concilio habuerat, Besluit om Labienus aan te vallen. 1 Lab. houdt zich in de legerplaats. 3. Hac spe lapsus, vgl. I, 8, 4 algemeen geldige wet. Omnibus, ea spe deiecti. alle mogelijke. Adfectus, te ver- 4. Gratiam, vgl. c. 4, 4. Pri- vangen door een praepos. vatim, persoonlijkof in hun naam; 3. Sequi fidem, vgl. IIII, 21, 8. vertaal dienovereenkomstig pu- Ab eo non discessisse = in fide blice. mansisse. 56. 1. Conscientia facinoris, 5. Quae fieri velit, praecipit, kwaad geweten. Concilium, land- geeft de noodige bevelen, dag. 57. 1. Manu = opere, vgl. c. 2. Hoe (armatum conc. indictum): 9,4. De periculo meo timeo, ik hierop heeft betrekking quo = ad vrees gevaar voor mij. Rem bene quod. Lege communi, volgens een gerere, zijn slag slaan. 172 BELLI GALLICI Indutiomarus gedood. nuntios mittit ad finitimas civitates equitesque undique 3evocat; his certam diem conveniendi dicit. Interim prope cotidie cum omni equitatu Indutiomarus sub castris eius vagabatur, alias ut situm castrorum cognosceret, alias conloquendi aut territandi causa; equites plerumque omnes «tela intra valium coiciebant. Labienus suos intra munitionem continebat timorisque opinionem, quibuscumque po58terat rebus, augebat. Cum maiore in dies contemptione Indutiomarus ad castra accederet, nocte una intromissis equitibus omnium finitimarum civitatum, quos arcessendos curayerat, tanta diligentia omnes suos custodiis intra castra continuit, ut nulla ratione ea res enuntiari aut ad Treveros 2perferri posset. Interim ex consuetudine cotidiana Indutiomarus ad castra accedit atque ibi magnam partem diei consumit; equites tela coiciunt et magna cum contumelia 3verborum nostros ad pugnam evocant. Nullo ab nostris dato responso, ubi visum est, sub vesperum dispersi ac 4 dissipati discedunt. Subito Labienus duabus portis omnem equitatum emittit; praecipit atque interdicit, perterritis hostibus atque in fugam coniectis — quod fore, sicut accidit, videbat — unum omnes petant Indutiomarum, neu quis quem prius vulneret, quam illum interfectum viderit, quod mora reliquorum spatium nactum illum effugere 5 nolebat, magna proponit iis, qui occiderint, praemia, sube mittit cohortes equitibus subsidio. Comprobat hominis consilium fortuna, et cum unum omnes peterent, in ipso fluminis vado deprehensus Indutiomarus interficitur caputque eius refertur in castra; redeuntes equites, quos pos- 3. Alias — alias, nu eens — I 4. Praecipit enz., voeg in de dan eens, deels—deels. Plerum- vertaling unum . . Indutiomarum que, m den regel, gewoonlijk, met bij praecipit en neu ... vulneret coiaebant te verbinden. bij interdicit. Petere aliquem, zich a iri' te una' in één en °P iem- werpen. Mora reliquorum, denzelfden nacht, bij intromissis. doordat zij zich met de anderen Custodiis (abl. instr.) eos continuit, ophielden, hij hield ze bewaakt. 6. Comprobare, begunstigen. I. Magna . . . verborum, luid Hominis = eius. Ipso, juist. Red- hoonende. euntes, door subst. en praep. 3. Visum est (discedere), het kwam hun geschikt voor. LIBER V. CAP. 57-LIB. VI. CAP. 1. 173 sunt, consectantur atque occidunt. Hac re cognita omnes 7 Êburonum et Nerviorum, quae convenerant, copiae discedunt, pauloque habuit post id factum Caesar quietiorem Galliam. C. IULII CAESARIS BELLI GALLICI LIBER SEXTUS. De gebeurtenissen van het jaar 53 v. Chr. Cap, i_8: Overwinning op verschillende stammen, vooral op de Menapiërs en Treverers. Multis de causis Caesar maiorem Galliae motum ex-1 pectans per M. Silanum, C. Antistium Reginum, T. Sextium legatos dilectum habere instituit; simul ab Cn. Pompeio 2 proconsule petit, quoniam ipse ad urbem cum imperio rei publicae causa remaneret, quos ex Cisalpina Gallia consul sacramento rogasset, ad signa convenire et ad se proficisci 3 iuberet, magni interesse etiam in reliquum tempus ad opinionem Galliae existimans tantas videri Italiae facultates, ut, si quid esset in bello detrimenti acceptum, non modo id brevi tempore sarciri, sed etiam maioribus augeri 1. 2. Rei publicae causa, ter wille van het heil van den staat. (Eos), quos. Sacramento (abl. tast) rogare, (of zij zich door een eed tot den krijgsdienst verplichten willen), laten zweren, den eed afnemen. Consul, als... Ad se, nl. Caesar. 3. Ad opinionem Galliae, voor 6e Boek. Rome's prestige in Gallië, letterl. tot den hoogen dunk (d. i. tot het behouden van den hoogen dunk) van Gallië over Italië's hulpmiddelen, facultates. Augeri, met het subj. id d. i. detrimentum verbonden, terwijl de bedoeling niet kan zijn, dat het verlies vermeerderd wordt; Caesar zweeft als subj. „het door verlies verminderde leger" voor den geest. 174 BELLI GALLICI. Caesar opent den veldtocht. Tochten tegen de Nerviêrs en de Senonen. 4 copiis posset. Quod cum Pompeius et rei publicae et amicitiae tribuisset, celeriter confecto per suos dilectu tribus ante exactam hiemem et constitutis et adductis Iegionibus duplicatoque earum cohortium numero, quas cum Q. Titurio amiserat, et celeritate et copiis docuit, quid populi Romani disciplina atque opes possent. 2 Interfecto Indutiomaro, ut docuimus, ad eius propinquos a Treveris imperium defertur Illi finitimos Germanos 2Solhcitare et pecuniam polliceri non desistunt. Cum a proximis impetrare non possent, ulteriores temptant. Inventis non nullis civitatibus iure iurando inter se confirmant obsidibusque de pecunia cavent; Ambiorigem sibi s societate et foedere adiungunt. Quibus rebus cognitis Caesar, cum undique bellum parari videret, Nervios, Atuatucos, Menapios adiunctis Cisrhenanis omnibus Germanis esse in armis, Senones ad imperatum non venire et cum Carnutibus finitimisque civitatibus consilia communicare, a Treveris Germanos crebris legationibus sollicitari, matu- 3rius sibi de bello cogitandum putavit. Itaque nondum hieme confecta proximis IIII coactis Iegionibus de impro- aviso in finis Nerviorum contendit et, priusquam illi aut convenire aut profugere possent, magno pecoris atque hominum numero capto atque ea praeda militibus concessa vastatisque agris in deditionem venire atque obsides 3 sibi dare coëgit. Eo celeriter confecto negotio rursus in 4 hiberna legiones reduxit. Concilio Galliae primo vere, ut 4. Hoe tibi tribuo, ik doe dit om uwentwille. Constituere legiones, legioenen oprichten, vormen. Celeriter . . . confecto, te coördineeren met den vorigen zin. Tribus ... . Iegionibus, hoofdzin, waarmede duplicatoque . . . numero door „zoodat" te verbinden is; bij et . . . docuit „zoo" in te lasschen. Disciplina, voortreffelijke inrichting van het krijgswezen, militaire organisatie. Opes = facultates § 3. 2. 2. Temptare, trachten te winnen. Confirmant (Treveri et nonnullae civitates), nl. de over¬ eenkomst. Cavent, hiervan is alleen Treveri subject.: cavere de, zekerheid geven aangaande. 3. , Quibus ... cognitis, te coördineeren met den volg. zin. Ad imperatum, vgl. ad diem, ad tempus. Consilia communicare cum al., gemeene zaak met iem. maken. 3. 2. Atque... concessa, wordt relatieve zin. Praeda, praedicatief „als buit". 4. Concilio enz., bij de vertaling meer hoofdzinnen te gebruiken. Videretur, niet „schijnen". LIBER VI. CAP. 1—5. 175 iqstituerat, indicto, cum reliqui praeter Senones, Carnutes Treverosque venissent, initium belli ac defectionis hoe esse arbitratus, ut omnia postponere videretur, concilium Lutetiam Parisiorum transfert. Confines erant hi Senonibus 5 civitatemque patrum memoria coniunxerant, sed ab hoe consilio afuisse existimabantur. Hac re pro suggestu pro-6 nuntiata eodem die cum Iegionibus in Senones proficiscitur magnisque itineribus eo pervenit. Cognito eius adventu 4 Acco, qui princeps eius consilii fuerat, iubet in oppida multitudinem convenire. Conantibus, priusquam id efiici posset, adesse Romanos nuntiatur. Necessario sententia2 desistunt legatosque deprecandi causa ad Caesarem mittunt; adeunt per Haeduos, quorum antiquitus erat in fide civitas. Libenter Caesar petentibus Haeduis dat veniam 3 excusationemque accipit, quod aestivum tempus instantis belli, non quaestionis esse arbitrabatur. Obsidibus impe-4 ratis C hos Haeduis custodiendos tradit. Eodem Carnutes 5 legatos obsidesque mittunt usi deprecatoribus Remis, quorum erant in clientela; eadem ferunt responsa. Peragite concilium Caesar equitesque imperat civitatibus. Hac parte Galliae pacata totus et mente et animo in 5 bellum Treverorum et Ambiorigis insistit. Cavarinum cum 2 equitatu Senonum secum proficisci iubet, ne quis aut ex huius iracundia aut ex eo, quod meruerat, odio civitatis motus existat. His rebus constitutis, quod pro explorato 3 habebat Ambiorigem proelio non esse contenturum, reliqua eius consilia animo circumspiciebat. Erant Menapii propin- 4 5 en 6. Civitatem coniunxerant I 5. Deprecatoribus, wordt ab- sc. cum iis, één staat vormen, stract subst. Afemoria, vgl. I, 12, 5. Consilio, | 5. 1. Totus et mente et animo, se. belli ac defectionis. Hac re, I met de geheele kracht van zijn het verleggen van den landdag denkvermogen en zijn willen = naar Lutetia. Pro, vóór op = met geheel zijn ziel, met vollen van ... af. ijver. Insistit in — incumbit tn. 2. Iracundia, omdat zij hem 4. 1. Conantibus (id), datief, verdreven hadden. Quod meruerat, Adesse, door een subst. door zijn wreedheid. 3. Explorato, vgl. explorata 2 en 3. Adeunt, toegang ver- Victoria III, 18, 8. Animo cir- krijgen. In fide, vgl. II, 3, 2. cumspiciebat, trachtte uit te vor- Aestivum tempus arbitrabatur schen. Reliqua consilia, als af- esse (tempus) . . . bèlli, non (tem- hankelijke vraag te vertalen (van pus) quaestionis. I plan zijn) en reliqua — overigens. De Senonen en Carnuten beloven gehoor zaamheid. Caesar trekt tegen de Menapiërs op. 176 BELLI GALLICI Deze onderwerpen zich. Labienus, door de Treverers overvallen, veinst vrees. qui Eburonum finibus, perpetuis paludibus silvisque muniti, qui uni ex Gallia de pace ad Caesarem legatos numquam miserant. Cum his esse hospitium Ambiorigi sciebat; item per Treveros venisse Germanis in amicitiam cognoverat. 5 Haec prius illi detrahenda auxilia existimabat, quam ipsum bello lacesseret, ne desperata salute aut se in Menapios 6 abderet aut cum Transrhenanis congredi cogeretur. Hoe inito consilio totius exercitus impedimenta ad Labienum in Treveros mittit duasque ad eum legiones proficisci iubet; ipse cum Iegionibus expeditis V in Menapios proficiscitur. 7 Illi nulla coacta manu loei praesidio freti in silvas palu- 6 desque confugiunt suaque eodem conferunt. Caesar partitis copiis cum C. Fabio legato et M. Crasso quaestore celeriterque effectis pontibus adit tripertito, aedificia vicosque incendit, magno pecoris atque hominum numero potitur. 2 Quibus rebus coacti Menapii legatos ad eum pacis petendae 3 causa mittunt. Ille obsidibus acceptis hostium se habiturum numero confirmat, si aut Ambiorigem aut eius legatos 4 finibus suis recepissent. His confirmatis rebus Commium Atrebatum cum equitatu custodis loco in Menapiis relinquit; ipse in Treveros proficiscitur. 7 Dum haec a Caesare geruntur, Treveri magnis coactis peditatus equitatusque copiis Labienum cum una legione, 2 quae in eorum finibus hiemabat, adoriri parabant, iamque ab eo non longius bidui via aberant, cum duas venisse 3 legiones missu Caesaris cognoscunt. Positis castris a milibus passuum XV auxilia Germanorum expectare con- 4Stituunt. Labienus hostium cognito consilio sperans temeritate eorum fore aliquam dimicandi facultatem praesidio V cbhortium impedimentis relicto cum XXV cohortibus magnoque equitatu contra hostem proficiscitur et mille 5 passuum intermisso spatio castra communit. Erat inter Labienum atque hostem difficili transitu flumen ripisque 5. Bello lacessere, vgl. I, 15, 3. Congredi, niet in vijandelijke beteekenis = se coniungere. 6. t. Partitis, passief. 3. Hostium numero = h. loco. Obsidum loco, vgl. V, 4. 4. Confirmatis = constitutis. Loco, vgl. § 3. 7. 4. Temeritate . . . fore . . . facultatem, maak temeritate met het passend werkw. tot subject. Intermisso, blijft onvertaald. LIBER VI. CAP. 5—8. 177 praeruptis. Hoe neque ipse transire habebat in animo neque hostes transituros existimabat. Augebatur auxiliorum cotidie spes. Loquitur consulto palam, quoniam Ger-6 mani adpropinquare dicantur, sese suas exercitusque fortunas in dubium non devocaturum et postero die prima luce castra moturum. Celeriter haec ad hostes deferuntur, 7 ut ex magno Gallorum equitum numero non nullos Gallicis rebus favere natura cogebat. Labienus nocte tribunis mili- 8 tum primisque ordinibus convocatis, quid sui sit consilii, proponit et, quo facilius hostibus timoris det suspicionem, maiore strepitu et tumultu, quam populi Romani fert consuetudo, castra moveri iubet. His rebus fugae similem profectionem efficit. Haec quoque per exploratores ante 9 lucem in tanta propinquitate castrorum ad hostes deferuntur. Vix agmen novissimum extra munitiones processerat, 8 cum Galli cohortati inter se, ne speratam praedam ex manibus dimitterent — longum esse perterritis Romanis Germanorum auxilium expectare, neque suam pati dignitatem, ut tantis copiis tam exiguam manum praesertim fugientem atque impeditam adoriri non audeant — flumen transire et iniquo loco committere proelium non dubitant. Quae 2 fore suspicatus Labienus, ut omnes citra flumen eliceret, eadem usus simulatione itineris placide progrediebatur. Tum praemissis paulum impedimentis atque in tumulo 3 quodam conlocatis ,habetis', inquit, ,milites, quam petistis, facultatem: hostem impedito atque iniquo loco tenetis; praestate eandem nobis ducibus virtutem, quam saepenumero imperatori praestitistis, atque illum adesse et haec coram cernere existimate.' Simul signa ad hostem con- 5 verti aciemque derigi iubet et paucis turmis praesidio ad impedimenta dimissis reliquos equites ad latera disponit. De Treverers worden verslagen. 6. Fortunas, vgl. V, 3, 7. In \ 8. 1. Dignitatem, eer. dubium devocare, op't spel zetten. „ . c ^ „ , ., 7. Ut, vgl. U, 23, 1 Natura, I 2-4. Eadem utitur simulatione aangeboren liefde voor het vader- I tt ner!s' ^^Jfc**"^!1 landT vertaal door „natuurlijk"; aftocht voort, /m/wrfito, luoetrtfk maak non nulli tot subject en toegankelijk. Coram, persoonlijk, vertaal cogebat door „moeten". 5. Signa convertere, vgl. I, 25. 8. Fert, vgl. IIII, 32, 1. 7, front tegen den vijand maken. 9. In, vgl. 1, 27, 4. | Aciem derigere = aciem instruere. Caesar de Bello Gallico. 3e druk. 12 178 BELLI GALLICI C. trekt over den Rijn., De Sueven trekken terug. 6 Celeriter nostri clamore sublato pila in hostes immittunt. Illi, ubi praeter spem, quos fugere credebant, infestis signis ad se ire viderunt, impetum nostrorum ferre non potuerunt ac primo coneursu in fugam coniecti proximas silvas 7 petierunt. Quos Labienus equitatu consectatus magno numero interfecto, compluribus captis paucis post diebus civitatem recepit. Nam Germani, qui auxilio veniebant, 8 percepta Treverorum fuga sese domum contulerunt. Cum his propinqui Indutiomari, qui defectionis auctores fuerant, 9 comitati eos ex civitate excesserunt. Cingetorigi, quem ab initio permansisse in officio demonstravimus, principatus atque imperium est traditum. Cap. 9—10 en 29, 1—3: Caesar trekt andermaal over den Rijn. 9 Caesar, postquam ex Menapiis in Treveros venit, dua- 2 bus de causis Rhenum transire constituit; quarum una erat, quod Germani auxilia contra se Treveris miserant, altera, 3 ne ad eos Ambiorix receptum haberet. His constitutis rebus paulo supra eum locum, quo ante exercitum tra- 4 duxerat, facere pontem instituit. Nota atque instituta ratione magno militum studio paucis diebus opus efficitur. 5 Firmo in Treveris ad pontem praesidio relicto, ne quis ab his subito motus oreretur, reliquas copias equitatumque 6traducit. Ubii, qui ante obsides dederant atque in deditionem venerant, purgandi sui causa ad eum legatos mittunt, qui doceant neque auxilia ex sua civitate in Treve- 7 ros missa neque ab se fidem laesam: petunt atque orant, ut sibi parcat, ne communi odio Germanorum innocentes pro nocentibus poenas pendant; si amplius obsidum velit 8 dari, pollicentur. Cognita Caesar causa reperit ab Suebis auxilia missa esse; Ubiorum satisfactionem accipit, aditus lOviasque in Suebos perquirit. Interim paucis post diebus 6. (Eos), quos. Infestis signis, al,, gebruik „toevlucht". Instituta, ten aanval. | gebruikelijk, bepaald. Ratio, wijze 7. Recipere, weder onderwer- van bouwen, pen. Percepta, vgl. V, 1,8. 9. 2—4. Receptum habere ad 1 7. Amplius, nog... LIBER VI. CAP. 8—11. 179 fit ab Ubiis certior Suebos omnes in unum locum copias cogere atque iis nationibus, quae sub eorum sint imperio, denuntiare, ut auxilia peditatus equitatusque mittant. His 2 cognitis rebus rem frumentariam providet, castris idoneum locum deligit; Ubiis imperat, ut pecora deducant suaque omnia ex agris in oppida conferant, sperans barbaros atque imperitos homines inopia cibariorum adductos ad iniquam pugnandi condicionem posse deduci; mandat, ut ere- 3 bros exploratores in Suebos mittant, quaeque apud eos gerantur, cognoscant. Illi imperata faciunt et paucis diebus 4 intermissis referunt: Suebos omnes, posteaquam certiores nuntii de exercitu Romanorum venerint, cum omnibus suis sociorumque copiis, quas coëgissent, penitus ad extremos fines se recepisse; silvam esse ibi infinita magnitudine, 5 quae appelletur Bacenis; hanc longe introrsus pertinere et pro nativo muro obiectam Cheruscos ab Sueborum Suebosque ab Cheruscorum iniuriis incursionibusque prohibere: ad eius silvae initium Suebos adventum Romanorum expectare constituisse. Cap. 11—20: Over de politieke en maatschappelijke toestanden in Gallië. Quoniam ad hunc locum perventum est, non alienum 11 esse videtur de Galliae Germaniaeque moribus et, quo differant hae nationes inter sese, proponere. In Gallia non 2 solum in omnibus civitatibus atque in omnibus pagis partibusque, sed paene etiam in singulis domibus factiones sunt, earumque factionum principes sunt, qui summam3 auctoritatem eorum iudicio habere existimantur, quorum ad arbitrium iudiciumque summa omnium rerum consiliorumque redeat. Idque eius rei causa antiquitus institutum 4 De politieke toestanden. „A 2' IniaH? condi^io (toe- { lijk. Obiectam, kan onvertaald stand) pugnandi, een slag onder blijven ongunstige omstandigheden, ft. 2 en 3. Pagus, gouw. 4. Intermissis, vgl. IIII, 34 2 Partes, kreitsen, districten. Ad Certiores, stelliger. ' ' arbitrium .... redeat, berusten «= Dm .. bij (letterlijker: te beurt vallen). 5. Pro, als. Nattvus, natuur- I Summa, de beslissing bij ... 12* 180 BELLI GALLICI Haedu8rs en 1 Sequaners. videtur, ne quis ex plebe contra potentiorem auxilii egeret; suos enim quisque opprimi et circumveniri non patitur, neque, aliter si faciat, ullam inter suos habeat auctoritatem. 5Haec eadem ratio est in summa totius Galliae; namque 2 omnes civitates divisae sunt in duas partes. Cum Caesar in Galliam venit, alterius factionis principes erant Haedui, 2 alterius Sequani. Hi cum per se minus valerent, quod summa auctoritas antiquitus erat in Haeduis magnaeque eorum erant clientelae, Germanos atque Ariovistum sibi adiunxerant eosque ad se magnis iacturis pollicitationi- 3busque perduxerant. Proeliis vero compluribus factis secundis atque omni nobilitate Haeduorum interfecta tantum potentia antecesserant, ut magnam partem clientium ab 4 Haeduis ad se traducerent obsidesque ab his principum filios acciperent et publice iurare cogerent nihil se contra Sequanos consilii inituros et partem finitimi agri per vim occupatam possiderent Galliaeque totius principatum obti- 5 nerent. Qua necessitate adductus Diviciacus auxilii petendi causa Romam ad senatum profectus infecta re 6 redierat. Adventu Caesaris facta commutatione rerum, obsidibus Haeduis redditis, veteribus clientelis restitutis, novis per Caesarem comparatis, quod ii, qui se ad eorum amicitiam adgregaverant, meliore condicione atque aequiore imperio se uti videbantur, reliquis rebus eorum gratia dignitateque amplificata Sequani principatum dimiserant. 7 In eorum locum Remi successerant; quos quod adaequare apud Caesarem gratia intellegebatur, ii, qui propter veteres inimicitias nullo modo cum Haeduis coniungi poterant, se s Remis in clientelam dicabant. Hos illi diligenter tuebantur; 5. Ratio (totius Galliae), toe- I hoofdzinnen. Meliore condicione stand, verhouding; gebruik „ge- uti, in beteren toestand verkeeren. steld zijn". In summa, in het Aequiore imperio uti, leven onalgemeen, der . . . Reliquis rebus (eig. abl. 12. 2. Per se, op zich zelf. instr.), ook overigens. Eorum Minus valerent, de zwaksten wa- (Haeduorum) gratia, invloed. Di- ren. lactura, offer. miserant, en zoo hadden zij tnoe- 3 en 4. Potentia anteceder e, het ten prijs geven, overwicht verkrijgen. Principa- 7. Adaequare .... gratia, in tus, de hegemonie. gelijke gunst staan. Intellegeba- 6. De abl. absoluti worden 1 tur, impersonale. LIBER VI. CAP. 11—13. 181 ita et novam et repente collectam auctoritatem tenebant. Eo tarnen statu res erat, ut longe principes haberentur9 Haedui, secundum locum dignitatis Remi obtinerent. In omni Gallia eorum hominum, qui aliquo sunt nu-1 mero atque honore, genera sunt duo; nam plebes paene servorum habetur loco, quae nihil audet per se, nulli adhibetur consilio. Plerique, cum aut aere alieno aut ma- 2 gnitudine tributorum aut iniuria potentiorum premuntur, sese in servitutem dicant nobilibus; quibus in hos eadem omnia sunt iura, quae dominis in servos. Sed de his 3 duobus generibus alterum est druidum, alterum equitum. Illi rebus divinis intersunt, sacrificia publica ac privata 4 procurant, religiones interpretantur, ad eos magnus adulescentium numerus disciplinae causa concurrit, magnoque hi sunt apud eos honore. Nam fere de omnibus controversiis 5 publicis privatisque constituunt et, si quod est admissum facinus, si caedes facta, si de hereditate, de finibus controversia est, idem decernunt, praemia poenasque constituunt; si qui aut privatus aut populus eorum decreto none stetit, sacrificiis interdicunt. Haec poena apud eos est 7 gravissima. Quibus ita est interdictum, hi numero impiorum ac sceleratorum habentur, his omnes decedunt, aditum eorum sermonemque defugiunt, ne quid ex contagione incommodi accipiant, neque iis petentibus ius redditur neque honos ullus communicatur. His autem omnibus 8 druidibus praeest unus, qui summam inter eos habet auctoritatem. Hoe mortuo aut, si qui ex reliquis excellitg dignitate, succedit aut, si sunt plures pares, suffragio druidum, non numquam etiam armis de principatu contendunt. Hi certo anni tempore in finibus Carnutum.i quae regio totius Galliae media habetur, considunt in loco 3 De Druïden. 13. 1. Aliquo numero esse, in tel zijn, iets te beteekenen hebben. Per se, op eigen hand. 4. Res divinae, godsdienst, godsdienstige aangelegenheden. Interesse, zich bezighouden met, belast zijn met. Interpretantur religiones, zijn verklaarders van alles, wat op den godsdienst betrekking heeft. Disciplina, onderricht. 6. Sto alicuius decreto, ik berust in iemands uitspraak. 7. Decedunt (de via). CommuI nicatur (cum iis). 182 BELLI GALLICI De Gallische ridderstand. consecrato. Huc omnes undique, qui controversias habent, u conveniunt eorumque decretis iudiciisque parent. Disciplina in Britannia reperta atque inde in Galliam translata 12existimatur, et nunc, qui diligentius eam rem cognoscere Uvolunt, plerumque illo discendi causa proficiscuntur. Druides a bello abesse consuerunt neque tributa una cum reliquis pendunt, militiae vacationem omniumque rerum 2 habent immunitatem. Tantis excitati praemiis et sua sponte multi in disciplinam conveniunt et a parentibus propinquisque mittuntur. Magnum ibi numerum versuum 3 ediscere dicuntur. Itaque annos non nulli XX in disciplina permanent. Neque fas esse existimant ea litteris mandare, cum in reliquis fere rebus, publicis privatisque rationibus, 4 Graecis litteris utantur. Id mihi duabus de causis instituisse videntur, quod neque in vulgus disciplinam efferri velint neque eos, qui discunt, litteris confisos minus memoriae studere; quod fere plerisque accidit, ut praesidio litterarum diligentiam in perdiscendo ac memoriam remit- 5 tant. In primis hoe volunt persuadere, non interire animas, sed ab aliis post mortem transire ad alios, atque hoe maxime ad virtutem excitari putant metu mortis neglecto. 6 Multa praeterea de sideribus atque eorum motu, de mundi ac terrarum magnitudine, de rerum natura, de deorum immortalium vi ac potestate disputant et iuventuti tradunt. » 15 Alterum genus est equitum. Hi, cum est usus atque aliquod bellum incidit — quod fere ante Caesaris adventum quotannis accidere solebat, uti aut ipsi iniurias inferrent 2 aut inlatas propulsarent —, omnes in bello versantur, atque eorum ut quisque est genere copiisque amplissimus, ita plurimos circum se ambactos clientesque habet. Hanc unam gratiam potentiamque noverunt. 11. Disciplina, leer. Reperta I (esse), afkomstig zijn. 14. 1. Rerum, lasten. 2. In disciplinam, vgl. § 3 en c. 13, 4. 3. Publicis privatisque rationibus, in staats- en persoonlijke aangelegenheden. 5. Atque hoe, door de teerder onsterfelijkheid. 15. 1. Est usus, vgl. IIII, 2, 3. Uti enz., „namelijk dat", ter verklaring van quod. Iniurias inferre, vijandelijke invallen doen. 2. Ut — ita, hoe — des te. Hanc unam enz., dit is de eenige maatstaf voor . . . LIBER VI. CAP. 13—18. 183 Natio est omnis Gallorum admodum dedita religioni- li bus, atque ob eam causam, qui sunt adfecti gravioribus2 morbis quique in proeliis periculisque versantur, aut pro victimis homines immolant aut se immolaturos vovent, administrisque ad ea sacrificia druidibus utuntur, quod, 3 pro vita hominis nisi hominis vita reddatur, non posse deorum immortalium numen placari arbitrantur, publiceque eiusdem generis habent instituta sacrificia. Alii immani 4 magnitudine simulacra habent, quorum contexta viminibus membra vivis hominibus complent; quibus succensis circumventi flamma exanimantur homines. Supplicia eorum, 5 qui in furto aut latrocinio aut aliqua noxia sint comprehensi, gratiora dis immortalibus esse arbitrantur; sed, cum eius generis copia deficit, etiam ad innocentium supplicia descendunt. Deorum maxime Mercurium colunt, —1 huius sunt plurima simulacra, hunc omnium inventorem artium ferunt, hunc viarum atque itinerum ducem, hunc ad quaestus pecuniae mercaturasque habere vim maximam arbitrantur, — post hunc Apollinem et Martem et Iovem 2 et Minervam. De his eandem fere, quam reliquae gentes, habent opinionem : Apollinem morbos depellere, Minervam operum atque artificiorum initia tradere, Iovem imperium caelestium tenere, Martem bella regere. Huic, cum proelio 3 dimicare constituerunt, ea, quae bello ceperint, plerumque devovent. Cum superaverunt, animalia capta immolant, reliquas res in unum locum conferunt. Multis in civita- 4 tibus harum rerum extructos cumulos locis consecratis conspicari licet; neque saepe accidit, ut neglecta quispiam 5 religione aut capta apud se occultare aut posita tollere auderet, gravissimumque ei rei supplicium cum cruciatu constitutum est. Galli se omnes ab Dite patre prognatos H praedicant idque ab druidibus proditum dicunt. Ob eam 2 > Menschenoffers. J Over Gallische godheden. > Vervolg over de zeden der Galliërs. 16. 1. Natio . . . omnis, het I 5. Aliqua, eenig ander, gezamenlijke volk. Religionibus, 17. 1. Quaestus pecuniae, het godsdienstige gebruiken = gods- verdienen van geld. dienst: deditus religionibus, gods- 2. Initia, de beginselen, dienstig. 5. Posita, het gewijde. Ei rei 2. Pro victimis homines immo- constitutum est, op die misdaad lare, menschenoffers brengen. I staat. 184 BELLI GALLICI causam spatia omnis temporis non numero dierum, sed noctium finiunt; dies natales et mensium et annorum 3 initia sic observant, ut noctem dies subsequatur. In reliquis vitae institutis hoe fere ab reliquis differunt, quod suos liberos, nisi cum adoleverunt, ut munus militiae sustinere possint, palam ad se adire non patiuntur filiumque puerili aetate in publico in conspectu patris adsistere turpe duld cunt. Viri, quantas pecunias ab uxoribus dotis nomine acceperunt, tantas ex suis bonis aestimatione facta cum 2 dotibus communicant. Huius omnis pecuniae coniunctim ratio habetur fructusque servantur; uter eorum vita superavit, ad eum pars utriusque cum fructibus superiorum 3 temporum pervenit. Viri in uxores sicuti in liberos vitae necisque habent potestatem; et cum pater familiae inlustriore loco natus decessit, eius propinqui conveniunt et, de morte si res in suspicionem venit, de uxoribus in servilem modum quaestionem habent, et si compertum est, igni atque omnibus tormentis excruciatas interficiunt. 4 Funera sunt pro cultu Gallorum magnifica et sumptuosa; omniaque, quae vivis cordi fuisse arbitrantur, in ignem inferunt, etiam animalia, ac paulo supra hanc memoriam ■ servi et clientes, quos ab iis dilectos esse constabat, iustis 20funebribus confectis una cremabantur. Quae civitates commodius suam rem publicam administrare existimantur, habent legibus sanctum, si quis quid de re publica a finitimis rumore ac fama acceperit, uti ad magistratum 18. 2. Spatia omnis temporis, I ontstaat argwaan. Si compertum vertaal: omnia spatia temp. Fi- est, indien het vermoeden gegrond niunt = deflniunt, bepalen, bere- blijkt. kenen. Observant, uitrekenen. 4. Pro, vgl. I, 2, 5. Cultus, 3. Vitae instituta, maatschap- levenswijze. Paulo supra, kort pelijke instellingen. Nisi .... vóór. Hanc = nostram. Memonon, vgl. I, 44, 6. Ad se adire... ria, vgl. I, 12, 5. lusta funebria, patiuntur, in hunne nabijheid behoorlijke, gebruikelijke begradulden. In conspectu, onder de fenisplechtigheden. oogen, aan de zijde zijns vaders. 20. 1. Commodius, doelmati- 19. t. Nomine = loco, vgl. ger (dan anderen) = bijzonder V, 5, 4. | goed. Rem publicam, gemeente- 2. Fructus, opbrengst, renten, wezen. Habere legibus sanctum, Uter vita superavit, de langst le- de wettelijke bepaling hebben, vende. Rumore aut fama, bij gerucht of 3. Res in suspicionem venit, er I door hooren zeggen. LIBER VI. CAP. 18—22. 185 deferat neve cum quo alio communicet, quod saepe homi-2 nes temerarios atque imperitos falsis rumoribus terreri et ad facinus impelli et de summis rebus consilium capere cognitum est. Magistratus, quae visa sunt, occultant, quae 3 esse ex usu iudicaverunt, multitudini produnt. De re publica nisi per concrlium loqui non conceditur. Cap. 21—28: Over Germanië en zijne bewoners. Germani multum ab hac consuetudine differunt. Nam 21 neque druides habent, qui rebus divinis praesint, neque sacrificiis student. Deorum numero eos solos ducunt, 2 quos cernunt et quorum aperte opibus iuvantur, Solem et Vulcanum et Lunam, reliquos ne fama quidem acceperunt. Vita omnis in venationibus atque in studiis rei militariS3 consistit; a parvis labori ac duritiae student. Qui diutis-* sime impuberes permanserunt, maximam inter suos ferunt laudem: hoe ali staturam, ali vires nervosque confirmari putant. Intra annum vero vicesimum feminae notitiam 5 habuisse in turpissimis habent rebus; cuius rei nulla est occultatio, quod et promiscue in fluminibus perluuntur et pellibus aut parvis renonum tegimentis utuntur magna corporis parte nuda. Agri culturae non student, maiorque 22 pars eorum victus in lacte, caseo, carne consistit. Neque 2 quisquam agri modum certum aut fints habet proprios, sed magistratus ac principes in annos singulos gentibus cognationibusque hominum quique una coierunt, quantum et quo loco visum est agri, attribuunt atque anno post alio Godsdienst en levenswijze der Germanen. Verdeeling der akkers. 3. Quae (iis) visa sunt (oceul- I Cuius rei — in dit opzicht, en tanda). Quae (prodere) esse ex toch hierin .... Promiscue, ge- usu, vgl. V, 6. 6. Per concilium, meenschappelijk. Magna enz., te abl. modi = in de volksvergade- verbinden door: waarbij . . . ring. 22. I. Maior pars, grootendeels, 21. 1. Praeesse, leiden. Studere, hoofdzakelijk, zoodat victus onwaarde hechten aan. derwerp wordt. 2. Numero, vgl. c. 6, 3. 2. Gentibus cognationibusque, 4 en 5. Impuberes, ongehuwd, geslachten en families. Quique = Nervos, spieren. Intra, vóór. iisque, qui. Una coierunt, zich Notitiam habere, omgang heb- vereenigd hebben. Quantum... ben. Occultatio, vgl. II, 6, 2. | agri = tantum agri, quantum. 186 BELLI GALLICI De verhouding : der gouwen onderling. Verhouding der Germ. tot de Galliërs. 3 transire cogunt. Eius rei multas adferunt causas: ne adsidua consuetudine capti studium belli gerendi agri cultura commutent; ne latos fines parare studeant potentiores atque humiliores possessionibus expellant; ne accuratius ad frigora atque aestus vitandos aedificent; ne qua oriatur pecuniae cupiditas, qua ex re factiones dissensionesque -tnascuntur; ut animi aequitate plebem contineant, cum suas 23 quisque opes cum potentissimis aequari videat. Civitatibus maxima laus est, quam latissime circum se vastatis fini- 2 bus solitudines habere. Hoe proprium virtutis existimant, expulsos agris finitimos cedere neque quemquam prope se 3 audere consistere; simul hoe se fore tutiores arbitrantur, 4 repentinae incursionis timore sublato. Cum bellum civitas aut inlatum defendit aut infert, magistratus, qui ei bello praesint et vitae necisque habeant potestatem, deliguntur. 5 In pace nullus est communis magistratus, sed principes regionum atque pagorum inter suos ius dicunt controver- 6 siasque minuunt. Latrocinia nullam habent infamiam, quae extra fines cuiusque civitatis fiunt, atque ea iuventutis exercendae ac desidiae minuendae causa fieri prae- 7 dicant. Atque ubi quis ex principibus in concilio dixit se ducem fore, qui sequi velint, profiteantur, consurgunt ii, qui et causam et hominem probant, suumque auxilium 8 pollicentur atque a multitudine conlaudantur; qui ex his secuti non sunt, in desertorum ac proditorum numero ducuntur; omniumque his rerum postea fides derogatur. 9 Hospitem violare fas non putant; qui quacumque de causa ad eos venerunt, ab iniuria prohibent sanctosque habent, hisque omnium domus patent victusque communi- 24 catur. Ac fuit antea tempus, cum Germanos Galli virtute 3. Agri cultura = agriculturae studio, 4. Animi aequitate, door genoegzaamheid, tevredenheid, door het volk geen grond tot ontevredenheid te geven. Cum potentissimis = cum opibus potentissimorum, vgl. § 3 agri cultura. 23. 2. Consistere, zich vesti¬ gen. 4. Bellum aut inlatum defendere aut inferre, een verdedigingsof aanvallenden oorlog voeren. 7. Probare, door „bevallen". 9. (Ens\ _ . . nrnhihent. Cnm- | municatur (cum iis). LIBER VI. CAP. 22—26. 187 superarent, ultro bella inferrent, propter hominum multitudinem agrique inopiam trans Rhenum colonias mitterent. Itaque ea, quae fertilissima Germaniae sunt, loca circum 2 Hercyniam silvam, quam Eratostheni et quibusdam Graecis fama notam esse video, quam illi Orcyniam appellant, Volcae Tectosages occupaverunt atque ibi consederunt; quae gens ad hoe tempus his sedibus sese continet sum- 3 mamque habet iustitiae et bellicae laudis opinionem. Nunc, 4 quod in eadem inopia, egestate, patientia, qua ante, Germani permanent, eodem victu et cultu corporis utuntur, Gallis autem provinciarum propinquitas et transmarinarum 5 rerum notitia multa ad copiam atque usus largitur, pau- e latim adsuefacti superari multisque victi proelii» ne se quidem ipsi cum illis virtute comparant. Huius Hercyniae silvae, quae supra demonstrata est, 2! latitudo VIIII dierum iter expedito patet; non enim aliter finiri potest, neque mensuras itinerum noverunt. Oritur2 ab Helvetiorum et Nemetum et Rauracorum finibus, rectaque fluminis Danuvii regione pertinet ad fines Dacorum et Anartium; hinc se flectit sinistrorsus diversis a flumine 3 regionibus multarumque gentium fines propter magnitudinem attingit; neque quisquam est huius Germaniae, qui 4 se aut adisse ad initium eius silvae dicat, cum dierum iter LX processerit, aut, quo ex loco oriatur, acceperit; multaque in ea genera ferarum nasci constat, quae reliquis 5 in locis visa non sint; ex quibus quae maxime differant a ceteris et memoriae prodenda videantur, haec sunt. Est 2< bos cervi figura, cuius a media fronte inter aures unum i Over het Hercynische woud. > Merkwaardige dieren in Germanië. 24. 1 en 2. Ultro, vgl. IIII, 13, 1. Video, zooals ik uit hunne geschriften zie. 3 en 4. Se continet = se tenet. Opinionem, vgl. 11,8,1. Laudis = virtutis. Patientia, lijdzaamheid (van een moeitevol leven). Cultus corporis, kleeding. 5. Provinciarum, nl. Gallia provincia en ö. Cisalpina. Multa ad copiam atque usus, grooten welstand en vele genietingen. 25. 1. Patet, met ace. novem... I iter. Expedito, voor een goed voetganger. Finiri potest = deflniri potest (latitudo). Mensuras itinerum, (bepaalde) lengtematen der wegen. 2 en 3. Recta regione, evenwijdig. Diversis a flumine regionibus, in richtingen afwijkend van de | rivier = in vertakkingen, die zich | van de rivier afwenden. 4. Huius Germaniae, d. i. in het Westen. Initium, aan de Oost- I zijde. 188 BELLI GALLICI cornu existit excelsius magisque derectum his, quae nobis 2 nota sunt, cornibus. Ab eius summo sicut palmae ramique 3 late diffunduntur. Eadem est feminae marisque natura, 27 eadem forma magnitudoque cornuum. Sunt item, quae appellantur alces. Harum est consimilis capris figura et varietas pellium, sed magnitudine paulo antecedunt mutilaeque sunt cornibus et crura sine nodis articulisque 2 habent, neque quietis causa procumbunt neque, si quo adflictae casu conciderunt, erigere sese ac sublevare pos- 3 sunt. His sunt arbores pro cubilibus; ad eas se adplicant 4 atque ita paulum modo reclinatae quietem capiunt. Quarum ex vestigiis cum est animadversum a venatoribus, quo se recipere consuerint, omnes eo loco aut ab radicibus subruunt aut accidunt arbores, tantum ut summa species 5 earum stantium relinquatur. Huc cum se consuetudine reclinaverunt, inflrmas arbores pondere adfligunt atque 28 una ipsae concidunt. Tertium est genus eorum, qui uri appellantur. Hi sunt magnitudine paulo infra elephantos, 2 specie et colore et figura tauri. Magna vis ebrum est et magna velocitas, neque homini neque ferae, quam con- 3spexerunt, parcunt. Hos studiose foveis captos interficiunt. Hoe se labore durant adulescentes atque hoe genere venationis exercent, et qui plurimos ex his interfecerunt, relatis in publicum cornibus, quae sint testimonio, magnam 4ferunt laudem. Sed adsuescere ad homines et mansuefieri 5ne parvuli quidem excepti possunt. Amplitudo cornuum et figura et species multum a nostrorum boum cornibus d i 2\sicur' a,s net ware- I 4. Est animadversum, actief te Palmae, handen. vertalen. Ut summa species earum , _ „ stantium relinquatur, dat het vol- 27. 1. Quae appellantur, zoo- komen den schijn heeft, alsof enz genoemde. Consimilis capris, vgl. c. 22, 4 cum potentissimis. Muti- „ , . , lae, afgestompt. ia. \. Species, is het geheel | uiterlijk, figura, de vorm, de li- 2. Erigere sese ac sublevare, I cl-aamsDouw. opstaan en zich verheffen of volgens Schmalz Erigere sese aut 3. Relatis in publicum cornibus, sublevare, opstaan of zich een wordt hoofdzin: referre in publiweinig in de hoogte heffen, op- cum, voor de volksvergadering heffen. I j. openlijk toonen. LIBER VI. CAP. 26—30. 189 differt. Haec studiose conquisita ab labris argento circum- e cludunt atque in amplissimis epulis pro poculis utuntur. Cap. 29—43: Caesar verwoest het land der Eburonen. Caesar, postquam per Ubios exploratores comperit 29 Suebos sese in silvas recepisse, inopiam frumenti veritus, quod, ut supra demonstravimus, minime homines Germani agri éulturae student, constituit non progredi longius; sed, 2 ne omnino metum reditus sui barbaris tolleret atque ut eorum auxilia tardaret, reducto exercitu partem ultimam pontis, quae ripas Ubiorum contingebat, in longitudinem pedum CC rescindit, atque in extremo ponte turrim tabu-3 latorum IIII constituit praesidiumque cohortium XII pontis tuendi causa ponit magnisque eum locum munitionibus firmat. Ei loco praesidioque C. Volcacium Tullum adulescentem praeficit. Ipse, cum maturescere frumenta inciperent,4 ad bellum Ambiorigis profectus, per Arduennam silvam, quae est totius Galliae maxima atque ab ripis Rheni finibusque Treverorum ad Nervios pertinet milibusque amplius D in longitudinem patet, L Minucium Basilum cum omni equitatu praemittit, si quid celeritate itineris atque oportunitate temporis proficere possit; monet, ut ignes in 5 castris fieri prohibeat, ne qua eius adventus procul significatio fiat; sese confestim subsequi dicit. Basilus, ut 3' imperatum est, facit. Celeriter contraque omnium opinionem confecto itinere muitos in agris inopinantes deprehendit; eorum indicio ad ipsum Ambiorigem contendit, quo in loco cum paucis equitibus esse dicebatur. Multum cum in 2 omnibus rebus, tum in re militari potest fortuna; nam ut magno accidit casu, ut in ipsum incautum etiam atque imparatum incideret, priusque eius adventus ab hominibus C. keert uit Germanië terug. Vergeefsche vervolging van Ambiorix. ) 6 Ab labris, boven aan den I 50, 3. Oportunitas temporis, de rand (eig. van den rand af). Cir- gunst van het oogenbhk. cumcludunt, beslaan. 30. 1. Quo in loco = in eum 29. 1. Minime, zeer weinig. locum, in quo. 4 Frumenta, vgl. I, 16, 2. | 2. Magno accidit casu, het was 5/,'voor het geval dat, vgl. V, i een bijzonder toeval. Etiam, tem- 190 BELLI GALLICI De Eburonen vluchten. Caesar bezet 3 Atuatuca. videretur, quam fama ac nuntius adferretur, sic magnae fuit fortunae, omni militari instrumento, quod circum se habebat, erepto, raedis equisque comprehensis ipsum effusgere mortem. Sed hoe factum est, quod aedificio circumdato silva, ut sunt fere domicilia Gallorum, qui vitandi aestus causa plerumque silvarum ac fluminum petunt propinquitates, comités familiaresque eius angusto in loco «paulisper equitum nostrorum vim sustinuerunt. His pugnantibus illum in equum quidam ex suis intulit; fugientem silvae texerunt. Sic et ad subeundum periculum et 31 ad vitandum multum fortuna valuit. Ambiorix copias suas ïudicione non conduxerit, quod proelio dimicandum non existimaret, an tempore exclusus et repentino equitum adventu prohibitus, cum reliquum exercitum subsequi cre2deret, dubium est; sed certe dimissis per agros nuntiis sibi quemque consulere iussit. Quorum pars in Arduen- 3 nam silvam, pars in continentes paludes profugit; qui proximi Oceano fuerunt, hi insulis sese occultaverunt.'quas 4 aestus efficere consuerunt; multi ex suis finibus egressi se s suaque omnia alienissimis crediderunt. Catuvolcus, rex . dimidiae partis Eburonum, qui una cum Ambiorige consilium inierat, aetate iam confectus, cum laborem belli aut fugae ferre non posset, omnibus precibus detestatus Ambiorigem, qui eius consilii auctor fuisset, taxo, cuius magna in Gallia Germaniaque copia est, se exanimavit. 2 Segni Condrusique, ex gente et numero Germanorum, qui sunt inter Eburones Treverosque, legatos ad Caesarem miserunt oratum, ne se in hostium numero duceret neve poreel „nog". Magnae fuit for- I tunae, het was eene groote gunst van het geluk. Omni . . . comprehensis, concessief; wij: dat wel is waar . . . hij zelf echter enz. 3. Hoe, abl. causae. Aedificio circumdato silva, te coördineeren met . . . sustinuerunt. Ut, verklarend. 4. Fugientem, zijn vlucht. Mul- \ tum valere ad, veel bijdragen daartoe, dat . . . 31. 1. Iudicio, met opzet = consul'to. Tempore, door gebrek aan tijd. 2—5. Certe, zeker is het, dat... Omnibus precibus detestatus, hij verwenschte en vervloekte: preces ook een wraak eischend gebed = verwensching. 32. 1. Qui, slaat op Segni LIBER VI. CAP. 30—34. 191 omnium Germanorum, qui essent citra Rhenum, unam esse causam iudicaret: nihil se de bello cogitavisse, nulla Ambiorigi auxilia misisse. Caesar explorata re quaestione 2 captivorum, si qui ad eos Eburones ex fuga convenissent, ad se ut reducerentur, imperavit; si ita fecissent, fines eorum se violaturum negavit. Tum copiis in tres partes 3 distributis impedimenta omnium legionum Atuatucam contulit. Id castelli nomen est. Hoe fere est in mediis 4 Eburonum finibus, ubi Titurius atque Aurunculeius hiemandi causa consederant. Hunc cum reliquis rebus locum pro-5 babat, tum quod superioris anni munitiones integrae manebant, ut militum laborem sublevaret. Praesidio impedimentis legionem XIII. reliquit, unam ex his tribus, quas proxime conscriptas ex Italia traduxerat. Ei legioni e castrisque Q. Tullium Ciceronem praefecit ducentosque equites ei attribuit. Partito exercitu T. Labienum cum Iegionibus tribus ad 33 Oceanum versus in eas partes, quae Menapios attingunt, proficisci iubet; C. Trebonium cum pari legionum numero ad 2 eam regionem, quae Atuatucis adiacet, depopulandam mittit; ipse cum reliquis III ad flumen Sabim, quod influit inMosam, 3 extremasque Arduennae partes ire constituit, quo cum paucis equitibus profectum Ambiorigem audiebat. Disce- 4 dens post diem VII. sese reversurum confirmat, quam ad diem ei legioni, quae in praesidio relinquebatur, frumentum deberi sciebat. Labienum Treboniumque hortatur, si rei pu- 5 blicae commodo facere possint, ad eam diem revertantur, ut rursus communicato consilio exploratisque hostium rationibus aliud initium belli capere possint. Erat, ut supra demon- 34 stravimus, manus certa nulla, non oppidum, non praesidium, C. verdeelt het leger in drie deelen. Het land der Eburonen wordt verwoest. rnnHmanup Runt wnnpn. Om- l in eoeden staat bevonden; nium una est causa, allen verkee- 33. 1. Partito, vgl. c. 6, 1. ren in hetzelfde geval. 4. Post diem VII., den zeven- 2. Si qui, allen, aie soms. 5. Reliquis rebus, om de andere den dag. In praesidio, als bezetting. motieven dan hetwelk aangeduid 1 5. Commodo, vgl. I, 35, 4. is door tum quod enz. = in alle Communicato consilio, na gemeen- andere opzichten, om andere re- schappelijke beraadslaging. Ra- denen. Probare, geschikt bevin- tiones, plannen, den. Integrae manebant, zich nog I 34. 1. Manus certa, een troep, 192 BELLI GALLICI Sugambren on-i dernemen een strooptocht. quod se armis defenderet, sed in omnes partes dispersa multi- 2tudo. Ubi cuique aut valles abdita aut locus silvestris aut palus impedita spem praesidii aut salutis aliquam offe- 3rebat, consederat. Haec loca vicinitatibus erant nota, magnamque res diligentiam requirebat, non in summa exercitus tuenda — nullum enim poterat universis a perterritis ac dispersis periculum accidere —, sed in singulis militibus conservandis; quae tarnen ex parte res ad salu- 4 tem exercitus pertinebat. Nam et praedae cupiditas muitos longius sevocabat et silvae incertis occultisque itineri- sbus confertos adire prohibebant. Si negotium confici stirpemque hominum sceleratorum interfici vellet, dimitten- edae plures manus diducendique erant milites; si continere ad signa manipulos vellet, ut instituta ratio et consuetudo exercitus Romani postulabat, locus ipse erat praesidio barbaris, neque ex occulto insidiandi et dispersos circum- 7 veniendi singulis deerat audacia. Ut in eius modi difficultatibus, quantum diligentia provideri poterat, providebatur, ut potius in nocendo aliquid praetermitteretur, etsi omnium animi ad ulciscendum ardebat, quam cum aliquo militum 8 detrimento noceretur. Dimittit ad finitimas civitates nuntios Caesar: omnes evocat spe praedae ad diripiendos Eburones, ut potius in silvis Gallorum vita quam legionarius miles periclitetur, simul ut magna multitudine circumfusa pro o tali facinore stirps ac nomen civitatis tollatur. Magnus undique numerus celeriter convenit. $5 Haec in omnibus Eburonum partibus gerebantur diesque adpetebat VIL, quem ad diem Caesar ad impedimenta op eene bepaalde plaats met een bepaald doel opgesteld = een eigenlijk leger. 2. Impedita, vgl. V, 19, 1. 3. Vicinitatibus — vicinis. Summa exercitus, het geheele leger, het leger in zijn geheel. Pertinebat, vgl. V, 25, 4. 4. Confertos, in gesloten drommen. 6. Instituta ratio, het stelsel, | bij de Rom. vastgesteld, bepaald (vgl. c. 9, 4) = instelling. 7. Ut in eius modi difficultatibus, verkorte zin met het beperkende ut: voor zooverre het doenlijk was in enz. Diligentia providetur, men treft voorzorgsmaatregelen. 8. Circumfundi, zich rondom verspreiden, rondom toestroomen. Stirps ac nomen civitatis, de stam van het volk met den naam. LIBER VI. CAP. 34—36. 193 legionemque reverti constituerat. Hic, quantum in bello 2 fortuna possit et quantos adferat casus, cognosci potuit. Dissipatis ac perterritis hostibus, ut demonstravimus, manus 3 erat nulla, quae parvam modo causam timoris adferret. Trans Rhenum ad Germanos pervenit fama, diripi Eburones 4 atque ultro omnes ad praedam evocari. Cogunt equitum 5 duo milia Sugambri, qui sunt proximi Rheno, a quibus receptos ex fuga Tencteros atque Usipetes supra docuimus. Transeunt Rhenum navibus ratibusque XXX milibus pas-e suum infra eum locum, ubi pons erat perfectus praesidiumque a Caesare relictum; primos Eburonum fines adeunt; muitos ex fuga dispersos excipiunt, magno pecoris numero, cuius sunt cupidissimi barbari, potiuntur. Invitati praeda longius procedunt. Non hos paludes bello latrociniisque 7 natos, non silvae morantur. Quibus in locis sit Caesar, ex captivis quaerunt; profectum longius reperiunt omnemque exercitum discessisse cognoscunt. Atque unus ex 8 captivis 'quid vos', inquit, 'hanc miseram ac tenuem sectamini praedam, quibus licet iam esse fortunatissimos? Tribus horis Atuatucam venire potestis: huc omnes suas fortunas exercitus Romanorum contulit, praesidii tantum 9 est, ut ne murus quidem cingi possit neque quisquam egredi extra munitiones audeat.' Hac oblata spe Germani, 10 quam nacti erant praedam, in occulto relinquunt; ipsi Atuatucam contendunt usi eodem duce, cuius haec indicio cognoverant. Cicero , qui omnes superiores dies praeceptis 36 Caesaris summa diligentia milites in castris continuisset ac ne calonem quidem quemquam extra munitionem egredipassus esset, VII. die diffidens de numero dierum Caesarem fidem servaturum, quod longius progressum audiebat neque ulla de reditu eius fama adferebatur, simul eorum permo-2 tus vocibus, qui illius patientiam paene obsessionem appel- De toestanden te Atuatuca. 35. 2 en 3. Hic, bij deze ge- I 9. Cingi. rondom met soldaten legenheid. Casus, wisselvallighe- bezet worden, den. Adferre, aanleiding geven. 36. 1. Qui = cum is, terwijl 4. Ultro, vgl. V, 28, 4. hij; maak er echter hoofdzin van. 6. Primos ... fines, het begin Diffidens, (ook hoofdzin) de hoop van . . . d. i. het grensland. opgeven. 8. Atque, daar (en zie). 2. Permotus, wordt eveneens Caesar de Bello Gallico. 3e druk. 13 \ 194 BELLI GALLICI De Sugambren bestormei Atuatuca. labant, siquidem ex castris egredi non liceret, nullum eius modi casum expectans, quo VIHI oppositis Iegionibus maximoque equitatu, dispersi* ac paene deletis hostibus in milibus passuum tribus offendi posset, V cohortes frumentatum in proximas segetes mittit, quas inter et castra unus 3 omnino collis intererat. Complures erant in castris ex Iegionibus aegri relicti; ex quibus qui hoe spatio dierum convaluerant, circiter CCC, sub vexillo una mittuntur; magna praeterea multitudo calonum, magna vis iumentorum, quae 137 in castris subsederat, facta potestate sequitur. Hoe ipso tempore casu Germani equites interveniunt protinusque eodem illo, quo venerant, cursu ab decumana porta in castra inrumpere conantur, nee prius sunt visi obiectis ab 2ea parte silvis, quam castris adpropinquarent, usque eo, ut, qui sub vallo tenderent mercatores, recipiendi sui facul- 3tatem non haberent. Inopinantes nostri re nova perturbantur, ac vix primum impetum cohors in statione sustinet. 4 Circumfunduntur hostes ex reliquis partibus, si quem adi- 5 tum reperire possint. Aegre portas nostri tuentur, reliquos 6 aditus locus ipse per se munitioque defendit. Totis trepidatur castris, atque alius ex alio causam tumultus quaerit; neque quo signa ferantur neque quam in partem quis- 7 que conveniat, provident. Alius castra iam capta pronuntiat, alius deleto exercitu atque imperatore victores barsbaros venisse contendit; plerique novas sibi ex loco religiones fingunt Cottaeque et Titurii calamitatem, qui in 9 eodem occiderint castello, ante oculos ponunt. Tali timore omnibus perterritis confirmatur opinio barbaris, ut ex cap- hoofdzin: permoveor al. re, iets I 3. Novus, onverwacht, maakt indruk op mij. Expectans, 4. Circumfunduntur, vgl. c. nieuwen zin te beginnen met: 34, 8. Si, vgl. c. 29, 4. „daar hij" ... Novem ... equitatu, 5. Defendit, maakt onmogelijk, deze abl. abs. achter posset te 6. Providere (aliquid), bet. zooplaatsen. Offendi (impers.), (waar- wel iets vooraf bepalen als voor door hem) een ongeluk treffen iets zorgen, (kon). 8 en 9. Religiones, bijgeloovige 37. 1. Eodem illo, quo vene- gedachten; novas, die zij vroeger rant, cursu, in éénen rit, zooals niet gehad hadden. Confirmatur zij aangekomen waren, in onaf- mihi opinio, ik word in de meegebroken rit. | ning versterkt. LIBER VI. CAP. 36—40. 195 tivo audierant, nullum esse intus praesidium. Perrumpere i nituntur seque ipsi adhortantur, ne tantam fortunam ex manibus dimittant. Erat aeger in praesidio relictus P. '• Sextius Baculus, qui primum pilum apud Caesarem duxerat, cuius mentionem superioribus proeliis fecimus, ac diem iam quintum cibo caruerat. Hic diffisus suae atque om-; nium saluti inermis ex tabernaculo prodit; videt imminere hostes atque in summo rem esse discrimine; capit arma a proximis atque in porta consistit. Consequuntur hunc: centuriones eius cohortis, quae in statione erat; paulisper una proelium sustinent. Relinquit animus Sextium gravi- < bus acceptis vulneribus; aegre per manus traditus servatur. Hoe spatio interposito reliqui sese confirmant tantum, f ut in munitionibus consistere audeant speciemque defensorum praebeant. Interim confecta frumentatione milites: nostri clamorem exaudiunt; praecurrunt equites, quanto res sit in periculo, cognoscunt. Hic vero nulla munitio: est, quae perterritos recipiat; modo conscripti atque usus militaris imperiti ad tribunum militum centurionesque ora convertunt; quid ab his praecipiatur, expectant. Nemo i est tam fortis, quin rei novitate perturbetur. Barbari signa < proeul conspicati oppugnatione desistunt; redisse primo legiones credunt, quas longius discessisse ex captivis cognoverant; postea despecta paucitate ex'omnibus partibus impetum faciunt. Calones in proximum tumulum procur- runt; hinc celeriter deiecti se in signa manipulosque coiciunt; eo magis timidos perterrent milites. Alii, cuneofacto ut celeriter perrumpant, censent; quoniam tam propinqua sint castra, etsi pars aliqua circumventa ceciderit, at reliquos servari posse confidunt; alii, ut in iugo con-: sistant, atque eundem omnes ferant casum. Hoe veterest non probant milites, quos sub vexillo una profectos do- o (8 Heldenmoed van Baculus. »q Rom. cohorten in strijd met de Sugambren. 38. 2. Imminere, zeer nabij zijn. 4. Relinquit animus, zinkt bewusteloos ineen. Per manus, van hand tot hand. 5. Hoe spatio interposito, mid- j delerwijl. Speciem enz., vgl. c. 27, 4. 40. 2. Cuneum facere, eene wigvormige colonne vormen. Censeo ut, ik meen, dat iets geschieden moet. At, nas/'=ten minste. 3. Ferre, deelen in . . . 196 BELLI GALLICI De Sugambren keeren over den Rijn terug. Caesar's oordeel over dit ongeval. cuimus. Itaque inter se cohortati duce C Trebonio, equite Romano, qui iis erat praepositus, per tnedios hostes perrumpunt incolumesque ad unum omnes in castra perve- 5 niunt. Hos subsecuti calones equitesque eodem impetu 6 militum virtute servantur. At ii, qui in iugo constiterant, nullo etiam nunc usu rei militaris percepto neque in eo, quod probaverant, consilio permanere, ut se loco superiore defenderent, neque eam, quam profuisse aliis vim celeritatemque viderant, imitari potuerunt, sed se in castra 7 recipere conati iniquum in locum demiserunt. Centuriones, quorum non nulli ex inferioribus ordinibus reliquarum legionum virtutis causa in superiores erant ordines huius legionis traducti, ne ante partam rei militaris laudem 8 amitterent, fortissime pugnantes conciderunt. Militum pars horum virtute submotis hostibus praeter spem incolumis in castra pervenit, pars a barbaris circumventa periit. 41 Germani desperata expugnatione castrorum, quod nostros iam constitisse in munitionibus videbant, cum ea praeda, quam in silvis deposuerant, trans Rhenum sese receperunt. 2 Ac tantus fuit etiam post discessum hostium terror, ut, ea nocte cum C. Volusenus missus cum equitatu in castra venisset, fidem non faceret adesse cum incolumi Caesa- 3 rem exercitu. Sic omnium animos timor occupaverat, ut paene alienata mente deletis omnibus copiis equitatum se ex fuga recepisse dicerent neque incolumi exercitu Ger- 4 manos castra oppugnaturos fuisse contenderent. Quem 12 timorem Caesaris adventus sustulit. Reversus i 11e eventus belli non ignorans unum, quod cohortes ex statione et praesidio essent emissae, questus — ne minimum quidem casui locum relinqui debuisse — multum fortunam in 5. Subsequi eodem impetu, te I 41, 4; daarentegen IIII, 11, 3 zegelijk met . . . voortdringen. kerheid geven. 6. Etiam nunc = etiam tum = .3. Paene alienata mente, behoort nog. Usum percipere, ondervin- bij dicerent. ■ _ ding opdoen. Ut... defenderent, 42. 1. Eventus belli, de wis- vel. I 5 1 ut exeant. selvalligheden van den oorlog. n' '-rS„j..~u k„ Statio, post. Praesidium, ver- 7. Traducti, bevorderd. * Lomm mn 44. 2. Fidem facere, vgl. V, ik geef niet de gelegenheid tot. LIBER VI. CAP. 40—44. 197 repentino hostium adventu potuisse iudicavit, multo etiam 2 amplius, quod paene ab ipso vallo portisque castrorum barbaros avertisset. Quarum omnium rerum maxime ad-3 mirandum videbatur, quod Germani, qui eo consilio Rhenum transierant, ut Ambiorigis fines depopularentur, ad castra Romanorum delati optatissimum Ambiorigi beneficium obtulerant. Caesar rursus ad vexandos hostes profectus magno 43 equitum coacto numero ex finitimis civitatibus in omnes partes dimittit. Omnes vici atque omnia aedificia, quae 2 quisque conspexerat, incendebantur; praeda ex omnibus locis agebatur; frumenta non solum a tanta multitudine 3 iumentorum atque hominum consumebantur, sed etiam anni tempore atque imbribus procubuerant, ut, si qui etiam in praesentia se occultassent, tarnen his deducto exercitu rerum omnium inopia pereundum videretur. Ac 4 saepe in eum locum ventum est tanto in omnes partes dimisso equitatu, ut modo visum ab se Ambiorigem in fuga cirumspicerent captivi nee plane etiam abisse ex conspectu contenderent, ut spe consequendi inlata atque infinito labore suscepto, qui se summam a Caesare gra-5 tiam inituros putarent, paene naturam studio vincerent semperque paulum ad summam felicitatem defuisse videretur, atque ille latebris aut saltibus se eriperet et noctu e occultatus alias regiones partesque peteret non maiore equitum praesidio quam IIII, quibus solis vitam suam committere audebat. Tali modo vastatis regionibus exercitum Caesar dua- 44 rum cohortium dammo Durocortorum Remorum deducit, eoncilioque in eum locum Galliae indicto de coniuratione Het land der Eburonen ndermaal verwoest. Acco terecht gesteld. 2. Multo etiam amplius, in nog veel hoogere mate. (Fortuna) avertisset. 43. 1. Dimittit, se. eum (numerum). 4. In eum locum, op dat punt — zóóver. Nee plane etiam = necdum plane. 5. Begin bij ut spe enz. een nieuwen zin met „zoo" en maak de abl. abs. tot hoofdzinnen. Semperque enz., nieuwe zin met „doch". Gratiam inire, in gunst komen. Naturam studio vincere, zich bovenmenschelijk inspannen. 44. 1. Damno, met verlies. Galliae, te verb. met concilio. 198 BELLI GALLICI 2Senonum et Carnutum quaestionem habere instituit et de Accone, qui princeps eius consilii fuerat, graviore sententia 3 pronuntiata more maiorum supplicium sumpsit. Non nulli iudicium veriti profugerunt. Quibus cum aqua atque igni interdixisset, duas legiones ad fines Treverorum, duas in Lingonibus, sex reliquas in Senonum finibus Agedinci in hibernis conlocavit frumentoque exercitui proviso, ut instituerat, in Italiam ad conventus agendos profectus est. C. IULII CAESARIS BELLI GALLICI LIBER SEPTIMUS. De Galliërs smeden het plan tot een algemeenen opstand. De gebeurtenissen van het jaar 52 v. Chr. Cap. 1—5: Bijna geheel Gallië staat onder Vercingetorix op. 1 Quieta Gallia Caesar, ut constituerat, in Italiam ad conventus agendos proficiscitur. Ibi cognoscit de P. Clodii caede de senatusque consulto certior factus, ut omnes iuniores Italiae coniurarent, dilectum tota provincia habere 2 instituit. Eae res in Galliam Transalpinam celeriter perferuntur. Addunt ipsi et adfingunt rumoribus Galli, quod res poscere videbatur, retineri urbano motu Caesarem neque in tantis dissensionibus ad exercitum venire posse. 3 Hac impulsi occasione, qui iam ante se populi Romani imperio subiectos dolerent, Hberius atque audacius de bello 3. Conventus agere, vgl. I, 54, 3. 7e Boek. 1. 1. Coniurarent, niet man voor man, zooals VI, 1, 2, maar una iurarent, gezamenlijk, in massa den krijgseed afleggen. Instituere, aanstalten maken. 2. Rumoribus, abl. instr., losse geruchten. Quod res (de toestand) poscere videbatur, wat onvermijdelijk scheen. In, vgl. I, 27, 4. 3. Occasione, gunstige gelegenheid. LIBER VI. CAP. 44-LIB. VII. CAP. 3. 199 consilia inire incipiunt. Indictis inter se principes Galliae 4 conciliis silvestribus ac remotis locis queruntur de Acconis morte; posse hunc casum ad ipsos recidere demonstrant; miserantur communem Galliae fortunam; omnibus pollici- b tationibus ac praemiis deposcunt, qui belli initium faciant et sui capitis periculo Galliam in libertatem vindicent. Ine primis rationem esse habendam dicunt, priusquam eorum clandestina consilia efferantur, ut Caesar ab exercitu intercludatur. Id esse facile, quod neque legiones audeant 7 absente imperatore ex hibernis egredi neque imperator sine praesidio ad legiones pervenire possit; postremo in 8 acie praestare interfici, quam non veterem belli gloriam libertatemque, quam a maioribus acceperint, recuperare. His rebus agitatis profitentur Carnutes se nullum peri- 2 culum communis salutis causa recusare principesque ex omnibus bellum facturos pollicentur et, quoniam in prae-2 sentia obsidibus cavere inter se non possint, ne res efferatur, at iure iurando ac fide sanciatur, petunt, conlatis militaribus signis, quo more eorum gravissima caerimonia continetur, ne facto initio belli ab reliquis deserantur. Tum conlaudatis Carnutibus dato iure iurando ab omni-3 bus, qui aderant, tempore eius rei constituto a concilio disceditur. Ubi ea dies venit, Carnutes Cotuato et Con- 3 connetodumno ducibus, desperatis hominibus, Cenabum signo dato concurrunt civesque Romanos, qui negotiandi causa ibi constiterant, in his C. Fufium Citam, honestum equitem Romanum, qui rei frumentariae iussu Caesaris praeerat, interficiunt bonaque eorum diripiunt. Celeriter2 ad omnes Galliae civitates ea fama perfertur. Nam ubi quae maior atque inlustrior incidit res, clamore per agrös De Carnuteo willen den opstand beginnen. De Rom. te Cenabum vermoord. 6. Rationem habere, zorg dragen, er op bedacht zijn. 7. Praesidium, bedekking. 2. 1. Agitare, levendig bespreken. 2. Iure iurando acfide, door eed en eerewoord, door een heiligen eed. Conlatis signis, en wel voor de . . . Quo, niet bij more. Continetur, bestaat. Ne ... dese- I rantur, afh. van sanciatur. 3. A concilio disceditur, de ver' gadering gaat uiteen. 3. l. Desperatis, doldriest. Constiterant, zich metterwoon gevestigd hadden. Qui . . . praeerat, hij had de proviandeering van het leger aangenomen. 2. Clamore, door het luid toe | te roepen (van post tot post). \ 200 BELLI GALLICI Vercingetorix aan het hoofd van den opstand. De Biturigers sluiten zich bij hem aan. regionesque significant; hunc alii deinceps excipiunt et 3 proximis tradunt, ut tum accidit. Nam quae Cenabi oriente sole gesta essent, ante primam confectam vigiliam in finibus Arvernorum audita sunt, quod spatium est milium 4 passuum circiter CLX. Simili ratione ibi Vercingetorix, Celtilli filius, Arvernus, summae potentiae adulescens, cuius pater principatum totius Galliae obtinuerat et ob eam causam, quod regnum adpetebat, a civitate erat interfectus, convocatis suis clientibus facile incendit. Cognito eius 2 consilio ad arma concurritur. Prohibetur a Gobannitione, patruo suo, reliquisque principibus, qui hanc temptandam 3fortunam non existimabant; expellitur ex oppido Gergovia; non desistit tarnen atque in agris habet dilectum egentium ac perditoruin. Hac coacta manu, quoscumque adit ex i civitate, ad suam sententiam perducit; hortatur, ut communis libertatis causa arma capiant, magnisque coactis copiis adversarios suos, a quibus paulo ante erat eiectus, sexpellit ex civitate. Rex ab suis appellatur. Dimittit quoque versus legationes; obtestatur, ut in fide maneant. e Celeriter siM Senones, Parisios, Pictones, Cadurcos, Turonos, Aulercos, Lemovices, Andos reliquosque omnes, qui Oceanum attingunt, adiungit; omnium consensu ad eum Tdefertur imperium. Qua oblata potestate omnibus his civitatibus obsides imperat, certum numerum militum ad se «celeriter adduci iubet, armorum quantum quaeque civitas domi quodque ante tempus efficiat, constituit; in primis sequitatui studet. Summae diligentiae summam imperii severitatem addit; magnitudine supplicii dubitantes cogit. io Nam maiore commisso delicto igni atque omnibus tormentis necat, leviore de causa auribus desectis aut singulis effossis oculis domum remittit, ut sint reliquis documento 5 et magnitudine poenae perterreant alios. His suppliciis celeriter coacto exercitu Lucterium Cadurcum, summae 4. l. Civitas, zijne medeburgers. 2. Hanc, op deze wijze. 5. In fide manere, trouw blijven. 8. Quodque = et quod. Studet, stelt prijs op. I 10. Documentum, waarschuI wing. LIBER VII. CAP. 3—7. • \ 201 hominem audaciae, cum parte copiarum in Rutenos mittit; ipse in Bituriges proficiscitur. Eius adventu Bituriges ad 2 Haeduos, quorum erant in fide, legatos mittunt subsidium rogatum, quo facilius hostium copias sustinere possint. Haedui de consilio legatorum, quos Caesar ad exercitum 3 reliquerat, copias equitatus peditatusque subsidio Biturigibus mittunt. Qui cum ad flumen Ligerim venissent, quod 4 Bituriges ab Haeduis dividit, paucos dies ibi morati neque flumen transire ausi domum revertuntur legatisque nostris 5 renuntiant se Biturigum perfidiam veritos revertisse, quibus id consilii fuisse cognoverint, ut, si flumen transissent, una ex parte ipsi, altera Arverni se circumsisterent. Id eane de causa, quam legatis pronuntiarint, an perfidia 6 adducti fecerint, quod nihil nobis constat, non videtur pro certo esse ponendum. Bituriges eorum discessu statim se 7 cum Arvernis coniungunt. Cap. 6—13. Caesar behaalt in den beginne eenige voordeden. His rebus in Italiam Caesari nuntiatis, cum iam ille 6 urbanas res virtute Cn. Pompei commodiorem in statum pervenisse intellegeret, in Transalpinam Galliam profectus est. Eo cum venisset, magna difficultate adficiebatur, qua2 ratione ad exercitum pervenire posset. Nam si legiones 3 i in provinciam arcesseret, se absente in itinere proelio dimicaturas intellegebat; si ipse ad exercitum contenderet, 4 ne iis quidem eo tempore, qui quieti viderentur, suam salutem recte committi videbat. Interim Lucterius Cadurcus in Rutenos missus eam 7 civitatem Arvernis conciliat. Progressus in Nitiobroges et 2 Gabalos ab utrisque obsides accipit et magna coacta manu in provinciam Narbonem versus inruptionem facere COn- ^aes. kom in ie Provincie. laesar's maategelen aldaar. 5. 2. Fide, vgl. II, 3, 2. I krachtig optreden. Commodiorem, 1 beter. 3. e, op. ^ Recte, zonder gevaar. 6. 1. Virtus, de energie, het | 7. 1. Conciliat, wint. 202 BELLI GALLICI C. brengt de Averners in het nauw. Het Rom. leger vereenigt zich. 3 lendit. Qua re nuntiata Caesar omnibus consiliis antever- 4 tendum existimavit, ut Narbonem proficisceretur. Eo cum venisset, timentes confirmat, praesidia in Rutenis provincialibus, Voleis Arecomicis, Tolosatibus circumque Narbonem, quae loca hostibus erant finitima, constituit, partem scopiarum ex provincia supplementumque, quod ex Italia adduxerat, in Helvios, qui fines Arvernorum contingunt, 8 convenire iubet. His rebus comparatis, represso iam Lucterio et remoto, quod intrare intra praesidia periculosum aputabat, in Helvios proficiscitur. Etsi mons Cebenna, qui Arvernos ab Helviis discludit, durissimo tempore anni altissima nive iter impediebat, tarnen discussa nive in altitudinem pedum VI atque ita viis patefactis summo militum 3 labore ad fines Arvernorum pervenit. Quibus oppressis inopinantibus, quod se Cebenna ut muro munitos existimabant ac ne singulari quidem umquam homini eo tempore anni semitae patuerant, equitibus imperat, ut, quam latissime possint, vagentur et quam maximum hostibus terro- 4 rem inferant. Celeriter haec fama ac nuntii ad Vercingetorigem perferuntur; quem perterriti omnes Arverni circumsistunt atque obsecrant, ut suis fortunis consulat neu se ab hostibus diripi patiatur, praesertim cum videat omne 5 ad se bellum translatum. Quorum ille precibus permotus 9 castra ex Biturigibus movet in Arvernos versus. At Caesar biduum in his locis moratus, quod haec de Vercingetorige usu ventura opinione praeceperat, per causam supplementi 2 equitatusque cogendi ab exercitu discedit, Brutum adulescentem his copiis praeficit; hunc monet, ut in omnes partes equites quam latissime pervagentur; daturum se operam, 3ne longins triduo a castris absit. His constitutis rebus suis inopinantibus, quam maximis potest itineribus, Vien- 3. Antevertere aliquid alicui rei, eig. iets vóór iets anders doen, ondernemen: omnibus consiliis enz., hij meende boven alle andere plannen hieraan de voorkeur te moeten geven, dat enz. 8. l. His rebus comparatis, door deze maatregelen. 4. Fortunis, have en goed. 9. 1. Biduum, slechts ... Usu venire = evenire, accidere. Hoe usu venit de, het gaat zoo met, het neemt zulk eene wending met. | Opinione praecipere, te voren verI moeden. Per causam, onder het I voorwendsel. LIBER VII. CAP. 7—11. 203 nam pervenit. Ibi nactus recentem equitatum, quem multis * ante diebus eo praemiserat, neque diurno neque nocturno itinere intermisso per fines Haeduorum in Lingones contendit, ubi duae legiones hiemabant, ut, si quid etiam de sua salute ab Haeduis iniretur consilii, celeritate praecurreret. Eo cum pervenisset, ad reliquas legiones mittit 5 priusque omnes in unum locum cogit, quam de eius adventu Arvernis nuntiari posset. Hac re cognita Vercingeto-6 rix rursus in Bituriges exercitum reducit atque inde profectus Gorgobinam, Boiorum oppidum, quos ibi Helvetico proelio victos Caesar conlocaverat Haeduisque attribuerat, oppugnare instituit. Magnam haec res Caesari difficulta-10 tem ad consilium capiendum adferebat: si reliquam partem hiemis uno loco legiones contineret, ne stipendiariis Haeduorum expugnatis cuncta Gallia deficeret, quod nullum amicis in eo praesidium positum videret; si maturius ex hibernis educeret, ne ab re frumentaria duris subvectionibus laboraret. Praestare visum est tarnen omnes difficul- 2 tates perpeti, quam tanta contumelia accepta omnium suorum voluntates alienare. Itaque cohortatus Haeduos 3 de supportando commeatu praemittit ad Boios, qui de suo adventu doceant hortenturque, ut in fide maneant atque hostium impetum magno animo sustineant. Duabus Age-4 dinci Iegionibus atque impedimentis totius exercitus relictis ad Boios proficiscitur. Altero die cum ad oppidum Seno- H num Vellaunodunum venisset, ne quem post se hostem relinqueret et quo expeditiore re frumentaria uteretur, oppugnare instituit eoque biduo circumvallavit; tertio die 2 Het trekt tegen Vercingetorix op. Vellaunodunum en Cenabum ingenomen. 4. Recentem, met frissche krach- I ten. Neque ... intermisso, gebruik „rusten". Etiam, nog. De, aangaande; vertaal: tegen. Iniretur, actief te vertalen. 6. Attribuere, onder de hoede stellen. Instituere, aanstalten maken, vgl. c. 11, 1. 10. 1. Si enz., hier een nieuwen 1 zin met „want" te beginnen en vóór ne het hoofdwerkwoord „vreesde hij" in te lasschen. Stipendiarii, nl. de Boii. Expugnare, \ met persoonlijk object — bedwingen. In eo, sc. in Caesare. In eo praesidium mihi positum est, hij is in staat mij te helpen. Ab, letterl. „van den kant van". Duris = impeditis. 3. Fide, vgl. c. 4, 5. Magno animo, door een adverbium. 11. 1. Post se, in den rug. Quo = ut eo. Expeditiore, gemakkelijker; met uti te vertalen door „vergemakkelijken". Instituit, vgl. c. 9, 6. 204 BELLI GALLICI Verc. en Caes. ] voor Noviodunum. missis ex oppido legatis de deditione arma conferri, iumenta 3 produci, sescentos obsides dari iubet. Ea qui conficeret, C. Trebonium legatum relinquit; ipse, ut quam primum 4 iter conficeret, Cenabum Carnutum proficiscitur. Qui tum primum adlato nuntio de oppugnatione Vellaunoduni, cum longius eam rem ductum iri existimarent, praesidium Cenabi tuendi causa, quod eo mitterent, comparabant. Huc 5biduo pervenit. Castris ante oppidum positis diei tempore exclusus in posterum oppugnationem differt, quaeque ad e eam rem usui sint, militibus imperat et, quod oppidum Cenabum pons fluminis Ligeris contingebat, veritus, ne noctu ex oppido profugerent, duas legiones in armis excubare 1 iubet. Cenabenses paulo ante mediam noctem silentio ex s oppido egressi flumen transire coeperunt. Qua re per ex- ploratores nuntiata Caesar legiones, quas expeditas esse iusserat, portis incensis intromittit atque oppido potitur perpaucis ex hostium numero desideratis, quin cuncti caperentur, quod pontis atque itinerum augustiae multitudini 9 fugam intercluserant. Oppidum diripit atque incendit, praedam militibus donat, exercitum Ligerim traducit atque 2 in Biturigum fines pervenit. Vercingetorix, ubi de Caesaris adventu cognovit, oppugnatione desistit atque obviam 2 Caesari proficiscitur. Ille oppidum Biturigum positum in 3 via Noviodunum oppugnare instituerat. Quo ex oppido cum legati ad eum venissent oratum, ut sibi ignosceret suaeque vitae consuleret, ut celeritate reliquas res conficeret, qua pleraque erat consecutus, arma conferri, equos 4 produci, obsides dari iubet. Parte iam obsidum tradita, cum reliqua administrarentur, centurionibus et paucis militibus intromissis, qui arma iumentaque conquirerent, equi- 4. Praesidium, hulpbende. quin ... caperentur (naar de op- 5. Diei tempore exclusus (ab gegeven verklaring) hoofdzinnen. oppugnatione), de dag was te ver Intercludere, onmogelijk maken. gTr!erd'h m ,2- 2 en 3. Instituerat, vgl. 6. Excubare, bivouakeeren. c. 9, 6. Ut... consuleret, door 8. Perpaucis . . . desideratis, twee subst. te vertalen. Pleraque, gevolgd door quin, naar den zin zijn meeste voordeelen. = neque multum aberat, quin 4. Parte . . . tradita, cum den cuncti caperentur: maak van per- abl. absol. met cum te coördi- paucis . . . desideratis en van neeren. LIBER VII. CAP. 11—14. 205 tatus hostium procul visus est, qui agmen Vercingetorigis antecesserat. Quem simul atque oppidani conspexerunt 5 atque in spem auxilii venerunt, clamore sublato arma capere, portas claudere, murum complere coeperunt. Centuriones in 6 oppido cum ex significatione Gallorum novi aliquid ab iis iniri consilii intellexissent, gladiis destrictis portas occupaverunt, suosque omnes incolumes receperunt. Caesar ex 13 castris equitatum educi iubet proeliumque equestre committit; laborantibus iam suis Germanos equites circiter CCCC submittit, quos ab initio secum habere instituerat. Eorum impetum Galli sustinere non potuerunt atque in 2 fugam coniecti multis amissis se ad agmen receperunt. Quibus profligatis rursus oppidani perterriti comprehensos eos, quorum opera plebem concitatam existimabant, ad Caesarem perduxerunt seseque ei dediderunt. Quibus rebus 3 confectis Caesar ad oppidum Avaricum, quod erat maximum munitissimumque in finibus Biturigum atque agri fertilissima regione, profectus est, quod eo oppido recepto civitatem Biturigum se in potestatem redacturum confidebat. Cap. 14—28: Caesar verovert Avaricum. Vercingetorix tot continuis incommodis Vellaunoduni, 14 Cenabi, Novioduni acceptis suos ad concilium convocat. Docet longe alia ratione esse bellum gerendum, atque 2 antea gestum sit. Omnibus modis huic rei studendum, ut pabulatione et commeatu Romani prohibeantur. Id esse 3 facile, quod equitatu ipsi abundent et quod anni tempore subleventur. Pabulum secari non posse, necessario di-4 spersos hostes ex aedificiis petere; hos omnes cotidie ab Noviodunum :eft zich over. 'ere. verandert zijn oorlogsplan 6. Centuriones in oppido = centuriones, qui in oppido erant. Ex significatione, de aanduiding, de aanwijzing was hetgedrag.de wijze van handelen der Galliërs. 13. 1. Educi, gebruik „uitrukken". Laborantibus, vgl. I, 52. 7. Instituerat, had ingevoerd = consueverat. 2. Agmen, het gros van het leger. Comprehensos, hoofdzin. 3. Agri, van hun gebied. Recipere, innemen (herwinnen). 14. 2. Prohibeantur, actief te vertalen. 4. Necessario enz., zich moesten I verstrooien om . . . 206 BELLI GALLICI De Biturigers verbranden hunne steden, behalve Avaricum. b equitibus deleri posse. Praeterea salutis causa rei familiaris commoda neglegenda: vicos atque aedificia incendi oportere hoe spatio quoque versus, quo pabulandi causa adire posse 6videantur. Harum ipsis rerum copiam suppetere, quod, quorum in finibus bellum geratur, eorum opibus subleven' 7tur; Romanos aut inopiam non laturos aut magno cum 8 periculo longius a castris processuros; neque interesse, iffiosne interficiant an impedimentis exuant, quibus amissis » bellum geri non possit. Praeterea oppida incendi oportere, quae non munitione et loei natura ab omni sint periculo tuta, ne suis sint ad detrectandam militiam receptacula neu Romanis proposifa ad copiam commeatus praedamque ïotollendam. Haec si gravia aut acerba videantur, multo illa gravius aestimari debere, liberos, coniuges in servitutem abstrahi, ipsos interfici, quae sit necesse accidere 15 victis. Omnium consensu hac sententia ptobata uno die amplius XX urbes Biturigum incenduntur. Hoe idem fit 2 in reliquis civitatibus. In omnibus partibus incendia conspiciuntur; quae etsi magno cum dolore omnes ferebant» tarnen hoe sibi solacii proponebant, quod se prope explorata Victoria celeriter amissa recuperaturos confidebant. 3 Deliberatur de Avarico in communi concilio, incendi placeat 4 an defendi. Procumbunt omnibus Gallis ad pedes Bituriges, ne pulcherrimam prope totius Galliae urbem, quae et praesidio et ornamento sit civitati, suis manibus succen- sdere cogantur; facile se loei natura defensuros dicunt, quod prope ex omnibus partibus flumine et palude circum- e data unum habeaf ét perangustum aditum. Datur petentibus venia, dissuadente primo Vercingetorige, post concedente 5. Salutis causa, ter wille van hun redding. Hoe spatio quoque versus, quo enz. in den geheelen omtrek, zoo ver de Romeinen enz.; quo slaat op spatio. 6. Copiam suppetere, vgl. 1, 3,1. 8. Neque interesse, het kwam op hetzelfde neer. 9. Proposita, aangeboden; ver- | I taal door het werkw. uitlokken, uitnoodigen. Tollere, wegvoeren, • medenemen. 15. 2. Hoe sibi solacii proponebant, quod .... troostten zij zich met . . . Quod confidebant, wordt subst. Explorata, vgl. III, 18, 8. 5. Et perangustum, en nog wel . . . LIBER VII. CAP. 14—17. 207 et precibus. ipsorum et misericordia vulgi. Defensores IC oppido idonei deliguntnr. Vercingetorix minoribus Caesarem itineribus subsequitur et locum castris deligit paludibus silvisque munitum, ab Avarico longe milia passuum XVI. Ibi per certos exploratores in singula diei tempora, quae 2 ad Avaricum gererentur, cognoscebat et, quid fieri vellet, imperabat. Omnes nostras pabulationes frumentationesque 3 observabat dispersosque, cum longius necessario procederent, adoriebatur magnoque incommodo adficiebat, etsi, quantum ratione provideri poterat, ab nostris occurrebatur, ut incertis temporibus diversisque itineribus iretur. Castris ad eam partem oppidi positis Caesar, quae l" intermissa a flumine et palude aditum, ut supra diximus, angustum habebat, aggerem apparare, vineas agere, turres duas constituere coepit; nam circumvallare loei natura prohibebat. De re frumentaria Boios atque Haeduos adhor- 2 tari non destitit; quorum alteri, quod nullo studio agebant, non multum adiuvabant, alteri non magnis facultatibus, quod civitas erat exigua et infirma, celeriter, quod habuerunt, consumpserunt. Summa difficultate rei frumentariae adfecto 3 exercitu tenuitate Boiorum, indiligentia Haeduorum, incendiis aedificiorum, usque eo, ut complures dies frumento milites caruerint et pecore ex longinquioribus vicis adacto extremam famem sustentarint, nulla tarnen vox est ab iis audita populi Romani maiestate et superioribus victoriis indigna. Quin etiam Caesar cum in opere singulas legiones 4 appellaret et, si acerbius inopiam ferrent, se dimissurum De Rom. voor Avaricum). 16. 2. Per certos (bepaald) exploratores, door een geregelden koerier-, patrouilledienst. 3. Dispersos, de kleine af deelingen. Ratione (berekening) providere, vooraf berekenen. Occurrebatur, vertaal actief, evenals iretur: occurrere al. rei, iets verhelpen. Ut, daardoor dat (eig. op die wijze, dat). 17. 1. Intermissa, lett. daartusschen (d. i. tusschen de rivier en de moerassen) gelaten = vacua relicta, vrij gelaten, niet omgeven. 2. Non magnis enz., een volk zonder . . . Quod habuerunt, hun voorraad. 3. Indiligentia, nalatigheid. Extremam famem sustentare, slechts den uitersten honger d. i. slechts gebrekkig zijn honger stillen. 4. Quin etiam, vgl. I, 17, 6. Si acerbius (= gravius) inopiam ferrent, indien het hun te zwaar viel . . . 208 BELLI GALLICI Caes. trekt tegen de Gallische legerplaats op. Caesar keert onverrichter zake terug. 5 oppugnationem diceret, universi ab eo, ne id faceret, petebant; sic se complures annos illo imperante meruisse, ut nullam ignominiam acciperent, numquam infecta re 6 discederent; hoe se ignominiae laturos loco, si inceptam 7 oppugnationem reliquissent; praestare omnes perferre acer- 8 bitates, quam non civibus Romanis, qui Cenabi perfidia Gallorum interissent, parentarent. Haec eadem centurionibus tribunisque militum mandabant, ut per eos ad Caesarem 18 deferrentur. Cum iam muro turres adpropinquassent, ex captivis Caesar cognovit Vercingetorigem consumpto pabulo castra movisse propius Avaricum atque ipsum cum equitatu expeditisque, qui inter equites proeliari consuessent, insidiandi causa eo profectum, quo nostros postero die pa- 2 bulatum venturos arbitfaretur. Quibus rebus cognitis media nocte silentio profectus ad hostium castra mane pervenit. 3 Illi celeriter per exploratores adventu Caesaris cognito carros impedimentaque sua in artiores silvas abdiderunt, 4 copias omnes in loco edito atque aperto instruxerunt. Qua re nuntiata Caesar celeriter sarcinas conferri, arma expe- 19 diri iussit. Collis erat leniter ab infimo acclivis. Hunc e* omnibus fere partibus palus difficilis atque impedita 2cingebat non latior pedibus L. Hoe se colle interruptis pontibus Galli fiducia loei continebant generatimque distributi omnia vada eius paludis obtinebant sic animo parati, ut, si eam paludem Romani perrumpere conarentur, haesi- 3tantes premerent ex loco superiore: ut, qui propinquitatem loei videret, paratos prope aequo Marte ad dimicandum existimaret, qui iniquitatem condicionis perspiceret, inani 5 en 6. (Stipendia) meruisse.' Loco, vgl. V, 5, 4. 7. Praestare, liever willen. Acerbitates, ellende. 18. 1. Expediti, licht voetvolk. 4. Sarcinas conferre, de lichte bagage op één hoop werpen (vóór het begin van het gevecht). 19. Impedita. vgl. V, 19, 1. 2. Generatim, vgl. I, 51,2. Sic animo parati, (hiertoe) vast be- I I sloten. Haesitantes, de Rom., wanneer zij in het moeras bleven steken. 3. Ut, qui enz., zoodat . . .; begin in het Ned. een hoofdzin met: „wie derhalve". Propinquitatem loei, den afstand, die de legers scheidde. Paratos, scil. Gallos. Aequo Marte, onder gelijke kansen. Iniquitatem, voor de Romeinen. Condicionis, vgl. LIBER VII. CAP. 17—20. 209 simulatione sese ostentare cognosceret. Indignantes milites 4 Caesar, quod conspectum suum hostes ferre possent tantulo spatio interiecto, et signum proelii exposcentes edocet, quanto detrimento et quot virorum fortium morte necesse sit constare victoriam ; quos cum sic animo paratos videat.s ut nullum pro sua laude periculum recusent, summae se iniquitatis condemnari debere, nisi eorum vitam laude sua habeat cariorem. Sic itnlites consolatus eodem die reducit in castra reliquaque, quae ad oppugnationem oppidi pertinebant, administrare instituit. Vercingetorix, cum ad suos redisset, proditionis insimu-: latus, quod castra propius Romanos movisset, quod cum omni' equitatu discessisset, quod sine imperio tantas copias reliquisset, quod eius discessu Romani tanta oportunitate et celeritate venissent: non haei omnia fortuito aut sine consilio accidere potuisse; regnum illum Galliae malle Caesaris concessu quam ipsorum habere beneficio — tali modo accusatus ad haec respondit: quod castra movisset, factum inopia pabuli etiam ipsis hortantibus; quod propius Romanos accessisset, persuasum loei oportunitate, qui se ipse sine munitione defenderet; equitum vero operam neque in loco palustri desiderari debuisse et illic fuisse utilem, quo sint profecti. Summam imperii se consulto nulli discedentem tradidisse, ne is multitudinis studio ad dimicandum impelleretur; cui rei propter animi mollitiem studere omnes videret, quod diutius laborem ferre non possent. Romani si casu intervenerint, fortunae, si alicuius indicio vocati, huic habendam gratiam, quod et paucitatem eorum ex loco superiore cognoscere et virtutem despicere potuerint, qui dimicare non ausi turpiter se in castra receperint. Imperium se a Caesare per proditionem nullum desiderare, quod habere victoria posset, quae iam esset sibi atque 20 Verc. van verraad verdacht. VI 12 6 (Gallos) se ostentare, celeritate m tam oportuno tem- pralen.' ' pore et tam celeriter. 4. Interiecto, blijft onvertaald. 2. Concessu, genade.Beneficio, Constare, kosten, gekocht worden. gMJ?3t. , . 3. Quod, vgl. I, 13, 5. 5. Cum, concessief. 5_ studio, door den blinden 20. 1. Tanta oportunitate et ijver. Impelli, zich laten . . . Caesar de Bello Oallico. 3e druk. I4 Dappere ver- . (lediging van Avaricum.x 2J0 BELLI GALLICI omnibus Gallis explorata; quin etiam ipsis remittere si sibi magis honorem tribuere quam ab se salutem accipere «videantur. „Haec ut intellegatis", inquit, „a me sincere pro- 9 nuntiari, audite Romanos milites". Producit servos, quae in pabulatione paucis aute diebus exceperat et fame vincu- lolisque excruciaverat. Hi iam ante edocti, quae interrogati pronuntiarent, milites se esse legionarios dicunt: fame atque inopia adductos clam ex castris exisse, si quid fru- umenti aut pecoris in agris reperire possent; simili omnem exercitum inopia premi, nee iam vires sufficere cuiusquam nee ferre operis laborem posse; itaque statuisse imperatorem, si nihil in oppugnatione oppidi profecisset, triduo exer- ucitum deducere. „Haec", inquit, „a me", Vercingetorix „beneficia habetis, quem proditionis insimulatis, cuius opera sine vestro sanguine tantum exercitum victorem fame paene consumptum videtis; quem turpiter se ex hac fuga recipientem ne qua civitas suis finibus recipiat, a me provi- il sum est." Conclamat omnis multitudo et suo more armis concrepat, quod facere in eo consuerunt, cuius orationem adprobant: summum esse Vercingetorigem ducem, nee de eius fide dubitandum, nee maiore ratione bellum admini- astran posse. Statuunt, ut X milia hominum delecta ex 3 omnibus copiis in oppidum submittantur, nee solis Biturigibus communem salutem committendam censent, quod paene in eo, si id oppidum retinuissent, summam victoriae constare intellegebant. 2 Singulari militum nostrorum virtuti consilia cuiusque modi Gallorum occurrebant, ut est summae genus sollertiae atque ad omnia imitanda et efficienda, quae a quoque tra- 2duntur, aptissimum. Nam et laqueis falces avertebant, 1Ci enafi.8CS/f vgl. v, 50, 3 bes,,8sende overwinning. Premi, te lijden hebben. I 12. Haec a me beneficia habetis — ' Consilia, maatregelen, dat hebt gij mij te danken. ' Cuiusque modi, van allerlei aard, ot i ,„ „„ .a,le mogelijke. Maak singulari... hem " • "H"3' *11 Virtuti tot su°iect en vertaal oc mand; ' ' ' PnLnT "^uj* iurr,ere door -te worstelen heb- ïiw hli.V A Rutl0,ne' om2,chtlg- ben". Ut, redengevend. Genus he>d, behendigheid. s,agvanmenschen. Qa^a^nioet LIBER VII. CAP. 20—23. 211 quas cum destinaverant, tormentis introrsus reducebant, et aggerem cuniculis subtrahebant, eo scientius, quod apud eos magnae sunt ferrariae atque omne genus cuniculorum notum atque usitatum est. Totum autem murum ex omni 3 parte turribus contabulaverant atque has coriis intexerant. Tum crebris diurnis nocturnisque eruptionibus aut aggeri i ignem inferebant aut milites occupatos in opere adoriebantur et nostrarum turrium altitudinem, quantum has cotidianus agger expresserat, commissis suarum turrium malis adaequabant, et apertos cuniculos praeusta et praeacutas materia et pice fervefacta et maximi ponderis saxis morabantur moenibusque adpropinquare prohibebant. Muri autem 23 omnes Gallici hac fere forma sunt. Trabes derectae perpetuae in longitudinem paribus intervallis distantes inter se binos pedes in solo conlocantur. Hae revinciuntur in- 2 trorsus et multo aggere vestiuntur; ea autem, quae diximus , intervalla grandibus in fronte saxis efferciuntur. His 3 conlocatis et coagmentatis alius insuper ordo additur, ut idem illud intervallum servetur neque inter se contingant trabes, sed paribus intermissis spatiis singulae singulis saxis interiectis arte contineantur. Sic deinceps omne opus 4 contexitur, dum iusta muri altitudo expleatur. Hoe cum 5 Bouwtrant Ier Gallische muren. dikwijls door „iemand" vertaald worden. 2. Quas = atque eas. Destinaverant, vastgebonden hadden (door het toehalen der strikken). Tormentum, windas. Subtrahere, ondermijnen. 3 en 4. Turribus contabulare = turribus contabulatis complere, met torens van verschillende verdiepingen bezetten. Quantum ... expresserat, passief te vertalen. Agger, de arbeid aan den dam. Exprimere, verhoogen. Commissis malis, door de (vier) hoekbalken (met balken en planken tot nieuwe verdiepingen) te verbinden. 5. Apertos cuniculos... mora- bantur, zij trachtten den voortgang der (naar den kant der stad) opene galerieën of gangen op te houden; deze gangen, van hout vervaardigd, bevonden zich binnen in den dam, onder welken men materiaal aanbracht. 23. 1. Derectae perpetuae in longitudinem, horizontaal onafgebroken in de lengte (van den ontworpen muur) doorloopend. 2. Aggere, materiaal, aarde. 3. Insuper, bovenop. Ut, vgl. c. 16, 3. Neque, doch niet. Intermissis, blijft onvertaald. Arte contineantur, vast omsloten gehouden worden, niet wankelen kunnen. 4. Iusta, behoorlijk, vereischt. 212 BELLI GALLICI. Uitval der Galliërs. Gallische leldenmoed. in speciem varietatemque opus deforme non est alternis trabibus ac saxis, quae rectis lineis suos ordines servant, tum ad utilitatem et defensionem urbium summam habet oportunitatem, quod et ab incendio lapis et ad ariete materia defendit, quae perpetuis trabibus pedum quadragenum plerumque introrsus revincta neque perrumpi neque distrahi !4 potest. His tot rebus impedita oppugnatione milites, cum toto tempore frigore et adsiduis imbribus tardarentur, tarnen continenti labore omnia haec superaverunt et diebus XXV aggerem latum pedes CCCXXX, altum pedes LXXX 2 extruxerunt. Cum is murum hostium paene contingeret et Caesar ad opus consuetudine excubaret militesque hortaretur, ne quod omnino tempus ab opere intermitteretur, paulo ante tertiam vigiliam est animadversum fumare ag- 3gerem, quem cuniculo hostes succenderant, eodemque tempore toto muro clamore sublato duabus portis ab utroque 4 latere turrium eruptio fiebat. Alii faces atque aridam materiam de muro in aggerem eminus iaciebant, picem reliquasque res, quibus ignis excitari potest, fundebant, ut, quo primum occurreretur aut cui rei ferretur auxilium, 5 vix ratio iniri posset. Tarnen, quod instituto Caesaris duae semper legiones pro castris excubabant pluresque partitis temporibus erant in opere, celeriter factum est, ut alii eruptionibus resisterent, alii turres reducerent aggeremque interscinderent, omnis vero ex castris multitudo ad restin- !5 guendum concurreret. Cum in -omnibus locis consumpta iam reliqua parte noctis pugnaretur semperque hostibus spes victoriae redintegraretur, eo magis, quod deustos 5. In, modaal, vgl. in hunc modum; vertaal: ten opzichte van. Speciem, uiterlijke vorm. Varietatem, afwisseling, verscheidenheid. Alternis .... saxis, doordat . . . met elkander afwisselen. Quae . . . servant, welke in rechte lijnen hunne rijen d. i. lagen behouden. Materia, hout. Perpetuis trabibus, doorloopende balken (in de lengte). 24. 1. Impedita oppugnatio¬ ne .. . cum, de abl. abs. met ram te coördineeren. 2. Excubaret, vgl. c. 11, 6. Tempus . . . intermitteretur, gebruik: „laten rusten", Cuniculo, door middel van . . . 4. Cui rei, inhetNed. „waar". Rationem inire, overleggen. 5. 'Partitis temporibus, afwisselend. LIBER VII. CAP. 23—26. 213 pluteos turrium videbant nee facile adire apertos ad auxiliandum animadvertebant, semperque ipsi recentes defessis succederent omnemque Galliae salutem in illo vestigio temporis positam arbitrarentur, accidit inspectantibus nobis, quod dignum memoria visum praetereundum non existimavimus. Quidam ante portam oppidi Gallus per manus sebi 2 ac picis traditas glebas in ignem e regione turris proiciebat; scorpione ab latere dextro traiectus exanimatusque concidit. Hunc ex proximis unus iacentem transgressus eodem 3 illo munere fungebatur; eadem ratione ictu scorpionis exanimato altero successit tertius et tertio quartus, nee 4 prius ille est a propugnatoribus vacuus relictus locus, quam restincto aggere atque omni parte submotis hostibus finis est pugnandi factus. Omnia experti Galli, quod res 26 nulla successerat, postero die consilium ceperunt ex oppido profugere hortante et iubente Vercingetorige. Id silenti0 2 noctis conati non magna iactura suorum sese effecturos sperabant, propterea quod neque longe ab oppido castra Vercingetorigis aberant et palus perpetua, quae intercedebat, Romanos ad insequendum tardabat. Iamque hoe 3 facere noctu apparabant, cum matres familiae repente in publicum procurrerunt flentesque proiectae ad pedes suorum omnibus precibus petierunt, ne se et communes liberos hostibus ad supplicium dederent, quos ad capiendam fugam naturae et virium infirmitas impediret. Ubi eos in sen-4 tentia perstare viderunt, quod plerumque in summo periculo timor misericordiam non recipit, conclamare et significare de fuga Romanis coeperunt. Quo facto timore perterriti 5 Galli, ne ab equitatu Romanorum viae praeoccuparentur, Ontruiming der stad door de vrouwen verijdeld. 25. 1. Nee facile, de negatie behoort alleen bij facile. (Nostros) apertos. Ipsi, bij hen, van hunne zijde, Recentes = integri. Vestigium temporis, oogenblik. Accidit, vul in „iets". 2. Per manus, van hand tot hand. E regione turris, in de richting van . . . 3. Hunc iacentem, over zijn lijk. 26. 2. Perpetua, onafgebroken, zich ver uitstrekkend. Intercedebat, tusschen de stad en de legerj plaats. 3. In publicum, op straat. Omnibus precibus, vgl. V, 6,3. Quo... impediret, passief te vertalen. 4. Recipit, kent. Significare, \ vgl. 1, 42, 1. Bestorming van Avaricum 214 BELLI GALLICI 27consi io destiterunt. Postere die Caesar promota turri derectisque operibus, quae facere instituerat, magno coorto imbn non inutilem hanc ad capiendum consilium tempestatem arbitratus, quod paulo incautius custodias in muro dispositas videbat, suos quoque languidius in opere versan 2 iussit et, quid fieri vellet, ostendit legionibusque in occulto expeditis cohortatus, ut aliquando pro tantis laboribus fructum victoriae perciperent, iis, qui primi murum ascen- 3 dissent, praemia proposuit militibusque signum dedit Illi subito ex omnibus partibus evolaverunt mnmmm.a ™io_ De stad veroverd. 28nter compleverunt. Hostes re nova perterriti, muro turribusque deiecti, in foro ac locis patentioribus cuneatim constiterunt, hoe animo, ut, si qua ex parte obviam veniretur, acie instructa depugnarent. Ubi neminem in aequum locum sese demittere, sed toto undique muro circumfundi viderunt, veriti, ne omnino spes fugae tolleretur abiectis armis ultimas oppidi partes continenti impetu spetiverunt, parsque ibi, cum angusto exitu portarum se ipsi premerent, a militibus, pars iam egressa portis ab equitibus est ihterfecta. Nee fuit quisquam qui praedae 4 studeret. Sic et Cenabensi caede et labore operis incitati non aetate confectis, non mulieribus, non infantibuspeperscerunt. Denique ex omni numero, qui fuit circiter milium XL, vix DCCC, qui primo clamore audito se ex oppido e eiecerant, incolumes ad Vercingetorigem pervenerunt. Quos ïlle multa iam nocte silentio ex fuga excepit et veritus, ne qua in castris ex eorum coneursu et misericordia vulgi' seditio oreretur, proeul in via dispositis familiaribus suis pnncipibusque civitatum disparandos deducendosque ad suos curavit, quae cuique civitati pars castrorum ab initio obvenerat. 27. 1. Derigere opera, aan de I 28. 1. Nova onverwacht rirherferJngSWerke!i de b}ho0^ 2. Aequus locus, de Iffen bo- nchting geven; door den uitval dem der stad. (Eos of omnes) w/norlfnden £arL" de opera in circumfundi. ContinenV impetu wanorde geraakt. Magno... imbri, zonder op te houden, in éénen hoofdzin. Ad consilium capien- | adem dum, om een slag te slaan. Lan- \ 6. Multa nocte, vgl I 22 4 ?tSMVCOT,, 2'Ch "alatiger te Q»ae cuique ... obvenerat! nadere Detoonen- I bepaling bij ad suos = in eam LIBER VIL CAP. 26—31. 215 Cap. 29—31: Nieuwe toerustingen der Galliërs. Postero die concilio convocato consolatus cohortatusque 29 est, ne se admodum animo demitterent neve perturbarentur incommodo. Non virtute neque in acie vicisse Romanos, 2 sed artiiïcio quodam et scientia oppugnationis, cuius rei fuerint ipsi imperiti. Errare, si qui in bello omnes secundos 3 rerum proventus expectent. Sibi numquam placuisse Ava- 4 ricum defendi, cuius rei testes ipsos haberet, sed factum imprudentia Biturigum et nimia obsequentia reliquorum, uti hoe incommodum acciperetur. Id tarnen se celeriter 5 maioribus commodis sanaturum. Nam quae ab reliquis Gallis e civitates dissentirent, has sua diligentia adiuncturum atque unum consilium totius Galliae effecturum, cuius consensui ne orbis quidem terrarum possit obsistere; idque se prope iam effectum habere. Interea aequum esse ab iis communis 7 salutis causa impetrari, ut castra munire instituerent, quo facilius repentinos hostium impetus sustinere possent. Fuit 3( haec oratio non ingrata Gallis, et maxime, quod ipse animo non defecerat tanto accepto incommodo neque se in occultum abdiderat et conspectum multitudinis fugerat; plus- 2 que animo providere et praesentire existimabatur, quod re integra primo incendendum Avaricum, post deserendum censuerat. Itaque ut reliquorum imperatorum res adversae3 auctoritatem minuunt, sic huius ex contrario dignitas incommodo accepto in dies augebatur. Simul in spem veniebant eius adfirmatione de reliquis adiungendis civitatibus, primumque eo tempore Galli castra munire instituerunt; 4 et sic erant animo consternati homines insueti laboris, ut omnia, quae imperarentur, sibi patienda existimarent. Nee 31 Vercingetorix troost de zijnen. I Nieuwe moed der Galliërs. 1 Verc. versterkt zijn leger. partem castrorum,quae cuique... obvenerat. 29. 1. Se animo demittere, den moed laten zinken — animo deflcere. 6. Unum consilium, de eenheid. 30. 1. Animo deficere, vgl. c. 29, 1. 2. Re integra, toen nog niets geschied was, vóór het ongeval. 3 en 4. Ut ... sic, vgl. III, 19, 6; wij: „terwijl" in den voorzin. Sic sunt animo consternati, zijn zoo geweldig getroffen (door V. woorden enz.), staan zóó onder I den overweldigenden invloed. 216 BELLI GALLICI Oneenigheden 'i bij de Haeduërs. minus, quam est pollicitus, Vercingetorix animo laborabat, ut reliquas civitates adiungeret, atque earum principes 2donis pollicitationibusque adliciebat. Huic rei idoneos homines deligebat, quorum quisque aut oratione subdola 3 aut amicitia facillime capere posset. Qui Avarico expu- 4gnato refugerant, armandos vestiendosque curat; simul, ut deminutae copiae redintegrarentur, imperat certum numerum militum civitatibus, quem et quam ante diem in castra adduci velit, sagittariosque omnes, quorum erat permagnus in Gallia numerus, conquiri et ad se mitti iubet. His 5 rebus celeriter id, quod Avarici deperierat, expletur. Interim Teutomatus, Olloviconis filius, rex Nitiobrogum, cuius pater ab senatu nostro amicus erat appellatus, cum magno numero equitum suorum et quos ex Aquitania conduxerat ad eum pervenit. Cap. 32 en 33: Caesar legt de oneenigheden der Haeduërs bij. !3 Caesar Avarici complures dies commoratus summamque ibi copiam frumenti et reliqui commeatus nactus 2 exercitum ex labore atque inopia reficit. Iam prope hieme confecta, cum ipso anni tempore ad gerendum bellum vocaretur et ad hostem proficisci constituisset, sive eum ex paludibus silvisque elicere sive obsidione premere posset, legati ad eum principes Haeduorum veniunt oratum, ut 3 maxime necessario tempore civitati subveniat; summo esse in periculo rem, quod, cum singuli magistratus antiquitus creari atque regiam potestatem annum obtinere consuessent, duo magistratum gerant et se uterque eorum 4 legibus creatum dicat. Horum esse alterum Convictolita- 31. 1. Animo laborare, zich moeite geven. 4. Quem et quam ante diem enz., ofschoon imperat reeds een object heeft, wordt het door een afhankelijke vraag nader bepaald; quem = quantum. Wij: onder bepaling van den dag, waarop dit getal enz. Conquirere, werven. 32. 1. Reficit, laat bekomen van . .. 2. Sive — sive, evenals si V, 43, 6 gebruikt: voor het geval, dat . . . Necessario, vgl. 1,16, 6. 3. Singuli, in tegenstelling tot het volg. duo . . . Legibus, door een adverbium. LIBER VIL CAP. 31—33. 217 vem, florentem et inlustrem adulescentem, alterum Cotum, antiquissima familia natum atque ipsum hominem summae potentiae et magnae cognationis, cuius frater Valetiacus proximo anno eundem magistratum gesserit. Civitatem 5 esse omnem in armis, divisum senatum, divisum populum, suas cuiusque eorum clientelas. Quod si diutius alatur controversia, fore, uti pars cum parte civitatis confligat. Id ne accidat, positum in eius diligentia atque auctoritate. Caesar , etsi a bello atque hoste discedere detrimentosum 33 esse existimabat, tarnen non ignorans, quanta ex dissensionibus incommoda oriri consuessent, ne tanta et tam coniuncta populo Romano civitas, quam ipse semper aluisset omnibusque rebus ornasset, ad vim atque arma descenderet atque ea pars, quae minus sibi confideret, auxilia a Vercingetorige arcesseret, huic rei praevertendum existimavit et, quod legibus Haeduorum iis, qui summum 2 magistratum obtinerent, excedere ex finibus non liceret, ne quid de iure aut de legibus eorum deminuisse videretur, ipse in Haeduos proficisci statuit senatumque omnem et quos inter controversia esset ad se Decetiam evocavit. Cum prope omnis civitas eo convenisset docereturque paucis 3 clam convocatis alio loco, alio tempore, atque oportuerit, fratrem a fratre renuntiatum, cum leges duo ex una familia vivo utroque non solum magistratus creari vetarent, sed ètiam in senatu esse prohiberent, Cotum imperium deponere coëgit, Convictolitavem, qui per sacerdotes more 4 civitatis intermissis magistratibus esset creatus, potestatem obtinere iussit. Caes. beslist ten voordeele van Convictolitavis. 4. Florentem et inlustrem, vergelijk voor den zin: Summae potentiae et magnae cognationis. Atque ipsum, en eveneens. 33. 1. Etsi... tarnen non ignorans (hoofdzin), wel is waar . . . maar van den anderen kant. Bello, oorlogstooneel. Alere, verheffen. Omnibus rebus ornare, op allerlei wijzen begunstigen. Descendere, overgaan tot, zijn toevlucht ne- I men, vgl. V, 29,5.Praevertere — occurrere, vgl. I, 33, 4. 2. Deminuere, afbreuk doen. 3. Paucis convocatis, te verbinden met renuntiatum (als gekozen uitroepen). Alio . . . atque oportuerit, gebruik: „onwettig, niet door de wet bepaald". 4. Per, onder leiding van. Intermissis magistratibus, bij ontstentenis. . . t 218 BELLI GALLICI Cap. 34—54: Caesar voor Gergovia. De Rom. naar het gebied der Arverners. Zij trekken over den Elaver. 34 Hoe decreto interposito cohortatus Haeduos, ut controversiarum ac dissensionis obliviscerentur atque omnibus omissis rebus huic bello servirent eaque, quae meruissent, praemia ab se devicta Gallia expectarent equitatumque omnem et peditum milia X sibi celeriter mitterent, quae in praesidiis rei frumentariae causa disponeret, exercitum in duas partes 2divisit: quattuor legiones in Senones Parisiosque Labieno ducendas dedit, sex ipse in Arvernos ad oppidum Gergoviam secundum flumen Elaver duxit; equitatus partem illi 3 attribuit, partem sibi reliquit. Qua re cognita Vercingetorix omnibus interruptis eius fluminis pontibus ab altera 35 fluminis parte iter facere coepit. Cum uterque utrimque exisset exercitus, in conspectu fereque e regione Caesaris castra ponebat dispositis exploratoribus, necubi effecto ponte Romani copias traducerent. Erat in magnis Caesari diffieultatibus res, ne maiorem aestatis partem flumine impediretur, quod non fere ante autumnum Elaver vado transiri asolet. Itaque, ne id accideret, silvestri loco castris positis e regione unius eorum pontium, quos Vercingetorix rescindendos curaverat, postero die cum duabus Iegionibus in oc- aculto restitit; reliquas copias cum omnibus impedimentis, ut consuerat, misit, distractis quibusdam cohortibus, ut nume- 4 rus legionum constare videretur. His, quam Iongissime possent, progredi iussis, cum iam ex diei tempore coniecturam caperet in castra perventum, isdem sublicis, quarum pars inferior integra remanebat, pontem reficere coepit. 5 Celenter effecto opere legionibusque traductis et loco castris e idoneo delecto reliquas copias revocavit. Vercingetorix re 34 I. Decretum interponere, 35. 1. EresioneCaesari* va\ eene beslissing (als scheidsrech- c. 25, 2. Ne, 7gII c. 10T vSa ter) nemen Omnibus omissis rebus transiri, door een adiectief (= o. postpositis r.), uitsluitend. Bello servire = bello operam dare. 2. Ne id accideret, om dit te In praesidiis, op verschillende verhoeden, punten (die door de bezetting „ _ praesidia worden) tot dekking 3- Constare, hetzelfde zijn, on- van de proviand. veranderd zijn. •> wm ,„/■ 4- His ... iussis, cum, de abl hehnnrftn relinauere> voor 2lch abs. met den volgenden zin te ucnouaen. coördineeren. Perventum (esse). LIBER VII. CAP. 34—37. 219 cognita, ne contra suam voluntatem dimicare cogeretur, magnis itineribus antecessit. Caesar ex eo loco quintis 36 castris Gergoviam pervenit equestrique eo die proelio levi facto, perspecto urbis situ, quae posita in altissimo monte omnes aditus difficiles habebat, de oppugnatione desperavit, de obsessione non prius agendum constituit, quam rem frumentariam expedisset. At Vercingetorix castris prope 2 oppidum in monte positis mediocribus circum se intervallis separatim singularum civitatum copias conlocaverat, atque omnibus eius iugi collibus occupatis, qua dispici poterat, horribilem speciem praebebat principesque earum civitatum, 3 quos sibi ad consilium capiendum delegerat, prima luce cotidie ad se convenire iubebat, seu quid communicandum seu quid administrandum videretur, neque ullum fere diem intermittebat, quin equestri proelio interiectis sagittariis, * quid in quoque esset animi ac virtutis suorum, periclitaretur. Erat e regione oppidi collis sub ipsis radicibus montis, 5 egregie munitus atque ex omni parte circumcisus; quem si tenerent nostri, et aquae magna parte et pabulatione libera prohibituri hostes videbantur. Sed is locus praesidio ab his g non infirmo tenebatur. Tarnen silentio noctis Caesar ex 7 castris egressus, priusquam subsidio ex oppido veniri posset, deiecto praesidio potitus loco duas ibi legiones conlocavit fossamque duplicem duodenum pedum a maioribus castris ad minora perduxit, ut tuto ab repentino hostium incursu etiam singuli commeare possent. Dum haec ad Gergoviam geruntur, Convictolitavis Hae- 3: duus, cui magistratum adiudicatum a Caesare demonstravimus, sollicitatus ab Arvernis pecunia cum quibusdam adulescentibus conloquitur, quorum erat princeps Litaviccus atque eius fratres, amplissima familia nati adulescentes. De Rom. en Galliërs bij Gergqvia. De Haeduërs zijn van plan al te vallen. 36. 1. Castris, dagmarschen. Perspicere, in oogenschouw nemen. Oppugnatione, door een werkw. te vertalen: „te kunnen . . ." Agere de, in de niet gewone beteekenis van: overgaan tot, ondernemen. 2. Iugum, bergrug. 3. Communicandum (cum iis), bespreken. 4 en 5. Periclitaretur, vgl. II, 8, 2. Prohibituri (esse). Videbantur (sibi). 37. 1. Conloquitur, zich in ver| binding stellen. 220 BELLI GALLICI Litavicus ruit j hen op. 2 Cum his praemium communicat hortaturque, ut se liberosét 3 imperio natos meminerint. Unam esse Haeduorum civitatem, quae certissimam Galliae victoriam distineat; eius auctoritate reliquas contineri; qua traducta locum consi- 4 stendi Romanis in Gallia non fore. Esse non nullo se Caesaris beneficio adfectum, sic tarnen, ut iustissimam apud eum causam obtinuerit; sed plus communi libertati tri- 5 buere. Cur enim potius Haedui de suo iure et de legibus ad Caesarem disceptatorem quam Romani ad Haeduos ve- e niant? Celeriter adulescentibus et oratione magistratus et praemio deductis, cum se vel principes eius consilii fore profiterentur, ratio perficiendi quaerebatur, quod civitatem temere ad suscipiendum bellum adduci posse non confide- 7 bant. Placuit, ut Litaviccus X 4ttis milibus, quae Caesari ad bellum mitterentur, praeficeretur atque ea ducenda curaret fratresque eius ad Caesarem praecurrerent. Reliqua }8qua ratione agi placeat, constituunt. Litaviccus accepto exercitu, cum milia passuum circiter XXX a öergovia abesset, convocatis subito militibus lacrimans 'quo proficisci- 2mur', inquit, 'milites? omnis noster equitatus, omnis nobilitas interiit; principes civitatis, Eporedorix et Viridomarus, insimulati proditionis ab Romanis indicta causa inter- 3fecti sunt. Haec ab his cognoscite, qui ex ipsa caede effugerunt; nam ego fratribus atque omnibus meis propinquis interfectis dolore prohibeor, quae gesta sunt, pronun- 4tiare'. Producuntur ii, quos ille edocuerat, quae diei vellet, atque eadem, quae Litaviccus pronuntiaverat, multitudini sexponunt: omnes equites Haeduorum interfectos, quod conlocuti cum Arvernis dicerentur; ipsos se inter multitudinem e militum occultasse atque ex media caede effugisse. Conclamant Haedui et Litaviccum obsecrant, ut sibi consulat. 3 en 4. Distineat — moretur. I 6. Deducere, verleiden: de abl. Traducta, gewonnen. Locus, mo- abs. met cum profiterentur te gelijkheid. Consistere, zich staande coördineeren. houden. Iustissimam causam ob- tinere, (slechts) verkrijgen, wat 38. 3. Ex ipsa caede, vgl. § 5 zijn goed recht is; in de rechts- ex media caede. taal bet. causam obtinere: een proces winnen. 6. Consulere, raad schaffen. LIBER VIL CAP. 37—40. 221 'Quasi vero', inquit ille, 'consilii sit res ac non necesse sit 7 nobis Gergoviam contendere et cum Arvernis nosmet coniungere. An dubitamus, quin nefario facinore admisso 8 Romani iam ad nos intertïciendos concurrant? Proinde, si quid in nobis animi est, persequamur eorum mortem, qui indignissime interierunt, atque hos latrones interficiamus.' Ostendit cives Romanos, qui eius praesidii fiducia9 una erant. Continuo magnum numerum frumenti commeatusque diripit, ipsos crudeliter excruciatos interficit. Nuntios tota civitate Haeduorum dimittit, eodem mendacio 1 de caede equitum et principum permovet; hortatur, ut simili ratione, atque ipse fecerit, suas iniurias persequantur. Eporedorix Haeduus, summo loco natus adulescens et sum- 3 mae domi. potentiae, et una Viridomarus, pari aetate et gratia, sed genere dispari, quem Caesar ab Diviciaco sibi traditum ex humili loco ad summam dignitatem perduxerat, in equitum numero convenerant nominatim ab eo evocati. His erat inter se de principatu contentio, et in: illa magistratuum controversia alter pro Convictolitave, alter pro Coto summis opibus pugnaverant. Ex his Epore-; dorix cognito Litavicci consilio media fere nocte rem ad Caesarem defert; orat, ne patiatur civitatem pravis adulescentium consiliis ab amicitia populi Romani deficere, quod futurum provideat, si se tot hominum milia cum hostibus coniunxerint, quorum salutem neque propinqui neglegere neque civitas levi momento aestimare possit. Magna adfectus sollicitudine hoe nuntio Caesar, quod semper Haeduorum civitati praecipue indulserat, nulla interposita dubitatione legiones expeditas IIII equitatumque omnem ex castris educit, nee fuit spatium tali tempore ad contrahenda castra, quod res posita in celeritate videbatur; C Fabium legatum cum Iegionibus duabus castris praesidio relinquit. Fratres Litavicci cum comprehendi iussisset, paulo ante reperit ad 9 Caesar van hun plan verwittigd. 10 Hei hulpleger der Haeduërs blijft bij Caesar. 3 7. Res est consilii, er valt te beraadslagen, er is raad noodig. Ac non, en niet veeleer. 39. 1. Traditum, aanbevolen. Convenerant = simul venerant. 40. 1. Interposita, blijft onvertaald; zonder . . . 2. Res posita est in celeritate, alles hangt af van . . . 222 BELLI GALUCI De Gal!, trachten intusschen de Rom. legerplaats te veroveren. De Haed. over- 4 vallen de bij hen wonende Rom. 4 hostes profugisse. Adhortatus milites, ne necessario tempore itineris labore permoveantur, cupidissime omnibus progressus milia passuum XXV agmen Haeduorum; conspicatur; immisso equitatu iter eorum moratur atque impedit interdicitque omnibus, ne quemquam interficiant. 5 Eporedorigem et Viridomarum, quos illi interfectos existiemabant, inter equites versari suosque appellare iubet. His cognitis et Litavicci fraude perspecta Haedui manus tendere et deditionem significare et proiectis armis mortem depre7cari incipiunt. Litaviccus cum suis clientibus, quibus more Gallorum nefas est etiam in extrema fortuna deserere pa4ltronos, Gergoviam profugit. Caesar nuntiis ad civitatem Haeduorum missis, qui suo beneficio conservatosdocerent, quos iure belli interficere potuisset, tribusque horis exer- 2 citui ad quietem datis castra ad Gergoviam movet. Medio fere itinere equites a Fabio missi, quanto res in periculo fuerit, exponunt. Summis copiis castra oppugnata demonstrant, cum crebro integri defessis succederent nostrosque adsiduo labore defatigarent, quibus propter magnitudinem castrorum perpetuo esset isdem in vallo permanendum. 3 Multitudine sagittarum atque omni genere telorum muitos vulneratos; ad haec sustinenda magno usui fuisse tormenta. 4 Fabium discessu eorum duabus relictis portis obstruere ceteras pluteosque vallo addere et se in posterum diem 5 similemque casum apparare. His rebus cognitis Caesar summo studio militum ante ortum solis in castra pervenit. 2 Dum haec ad Gergoviam geruntur, Haedui primis nuntiis ab Litavicco acceptis nullum sibi ad cognoscendum spa- 2tium relinquunt. Impellit alios avaritia, alios iracundia et temeritas, quae maxime illi hominum generi est innata, 3 ut levem auditionem habeant pro re comperta. Bona ci- 4. Necessario, vgl. I, 16, 6. Permoveantur, zich laten ontmoedigen. Cupidissimis omnibus, vel. III, 24, 5. 6. Mortem deprecari = petere, ut conserventur. 41. 2. Summis copiis, vgl. V, 4. Relictis, met uitzondering van, behalve; ceteras wordt dan „alle". 42. l. Ad cognoscendum, om de waarheid (van Litaviccus' berichten) te onderzoeken. 2. Levem auditionem, een los gerucht. LIBER VIL CAP. 40—43. 223 vium Romanorum diripiunt, caedes faciunt, in servitutem 4 abstrahunt. Adiuvat rem proclinatam Convictolitavis plebemque ad furorem impellit, ut facinore admisso ad sanitatem reverti pudeat. M. Aristium, tribunum militum, iter5 ad legiones facientem fide data ex oppido Cavillono educunt; idem facere cogunt eos, qui negotiandi causa ibi constiterant. Hos continuo in itinere adorti omnibus impedi- e mentis exuunt; repugnantes diem noctemque obsident; multis utrimque interiectis maiorem multitudinem ad arma concitant. Interim nuntio adlato omnes eorum milites in 4 potestate Caesaris teneri concurrunt ad Aristium, nihil publico factum consilio demonstrant, quaestionem de bonis 2 direptis decernunt, Litavicci fratrumque bona publicant, legatos ad Caesarem purgandi sui gratia mittunt. Haec 3 faciunt recuperandorum suorum causa; sed contaminati facinore et capti compendio ex direptis bonis, quod ea res ad muitos pertinebat, et timore poenae exterriti consilia clam de bello inire incipiunt civitatesque reliquas legationibus sollicitant. Quae tametsi Caesar intellegebat, ta- 4 men, quam mitissime potest, legatos appellat: nihil se propter inscientiam levitatemque vulgi gravius de civitate iudicare neque de sua in Haeduos benevolentia deminuere. Ipse maiorem Galliae motum expectans, ne ab omnibus 5 civitatibus circumsisteretur, consilia inibat, quem ad modum a Gergovia discederet ac rursus omnem exercitum contraheret, ne profectio nata ab timore defectionis similisque fugae videretur. I c. tracht den afval te beletten. 4. Adiuvat rem proclinatam, I sluiten een onderzoek in te stellen. hij bevordert de reeds ten val ~ „ . . .. . . ,.. neigende zaak, verhaast de be- Contammatt, met schuldI beslissing der enz vlekt en tevens „zich van schuld bewust". Quod . . . pertinebat 5. Fide data, onder toezegging enz., velen hadden aan de plunvan vrijgeleide. Constiterant, vgl. dering deelgenomen en waren c. 3, 1. voor den oorlog uit vrees, dat 6. Concitant, oproepen. Caes. hen tot teruggave van het r geroofde zou dwingen. 43. 1. Publico consilio, vgl. 4. Inscientia, onverstand. V 1 7 ' ' 5. Ne (profectio), vertaal door 2. Quaestionem decernere, be- | „zonder dat". 224 BELLI GALLICI C. besluit Gergovia te bestormen. Voorbereiding daartoe. 44 Haec cogitanti accidere visa est facultas bene gerendae rei. Nam cum in minora castra operis perspiciendi causa venisset, animadvertit collem, qui ab hostibus tenebatur, nudatum hominibus, qui superioribus diebus vix prae 2 multitudine cerni poterat. Admiratus quaerit ex perfugis causam, quorum magnus ad eum cotidie numerus con- 3 fluebat. Constabat inter omnes, quod iam ipse Caesar per exploratores cognoverat, dorsum esse eius iugi prope aequum, sed silvestre et angustum, qua esset aditus ad 4 alteram partem oppidi; vehementer huic illos loco timere nee iam aliter sentire, uno colle ab Romanis occupato si alterum amisissent, quin paene circumvallati atque omni 5 exitu et pabulatione interclusi viderentur. Ad hunc mu- 45 niendum locum omnes a Vercingetorige evocatos. Hac re cognita Caesar mittit complures equitum turmas eo de media nocte, imperat, ut paulo tumultuosius omnibus locis 2 pervagentur. Prima luce magnum numerum impedimentorum ex castris mulorumque produci deque his stramenta detrahi mulionesque cum cassidibus equitum specie ac s simulatione collibus circumvehi iubet. His paucos addit equites, qui latius ostentationis causa vagentur. Longo 4 circuitu easdem omnes iubet petere regiones. Haec proeul ex oppido videbantur, ut erat a Gergovia despectus in castra, neque tanto spatio, certi quid esset, explorari po- 5 terat. Legionem X. eodem luce mittit et paulum progres- 6 sam inferiore constituit loco silvisque occultat. Augetur Gallis suspicio, atque omnes illo ad munitionem copiae 7 traducuntur. Vacua castra hostium Caesar conspicatus tectis insignibus suorum occultatisque signis militaribus 44. 1. Bene rel gerendae, om de heuvels (naar de andere zijde een slag te. slaan. der stad). 4. Exltus, verbittding naar _ , , ., , buiten 3. Ostentationis causa, tot vertoon, om door den vijand opge- 45. 1. De media nocte, nog merkt te worden. om middernacht 4 Uf , 22 ^ Nequ 2 Impedimentia, hier - at- adversatief, vgl. c. 23, 3. Certi menta. Equttem specie ac sbnu- -rf , ^ fetg zeke;s latione, terwijl zij zich als ruiters * voordoen en zich als zoodanig 6. Ad munitionem, om dat gedragen moesten. Collibus, over | punt te verschansen. LIBER VII. CAP. 44—47. 225 raros milites, ne ex oppido animadverterentur, ex maiori-8 bus castris in minora traducit legatisque, quos singulis Iegionibus praefecerat, quid fieri velit, ostendit; in primis monet, ut contineant milites, ne studio pugnandi aut spe praedae longius progrediantur; quid iniquitas loei habeat 9 incommodi, proponit; hoe una celeritate posse vitari, occasionis esse rem, non proelii. His rebus expositis si- 10 gnum dat et ab dextra parte alio ascensu eodem tempore Haeduos mittit. Murus oppidi a planitie atque initio 46 ascensus recta regione, si nullus anfractus intercederet, MCC passus aberat; quicquid huc circuitus ad molliendum cli- 2 vum accesserat, id spatium itineris augebat. A medio fere 3 colle in longitudinem, ut natura montis ferebat, ex grandibus saxis VI pedum murum, 'qui nostrorum impetum tardaret, praeduxerant Galli atque inferiore omni spatio vacuo relicto superiorem partem collis usque ad murum oppidi densissimis castris compleverant. Milites dato signo 4 celeriter ad munitionem perveniunt eamque transgressi trinis castris potiuntur; ac tanta fuit in castris capiendis 5 celeritas , ut Teutomatus, rex Nitiobrogum, subito in tabernaculo oppressus, ut meridie conquieverat, superiore parte corporis nuda vulnerato equo vix se ex manibus praedantium militum eriperet. Consecutus id, quod animo propo- 47 suerat, Caesar receptui cani iussit, legionisque X., quacum erat, continuo signa constiterunt. At reliquarum legionum 2 milites non audito sono tubae, quod satis magna valles intercedebat, tarnen a tribunis militum legatisque, ut erat a Caesare praeceptum, retinebantur. Sed elati spe celeris 3 De Rom. bestormen de hoogten. De Rom. rukken tot voor de poorten der stad. 7. Raros, in kleine afdeelin- elkander staande, of gebruik gen, opp. conferti. „dicht" en verbind dit met het werkw. 9. Occasionis esse rem enz., het gold niet een slag te leveren, 5. Ut ... . conquieverat, vermaar van eene gunstige gelegen- klarend, te verbinden met het heid gebruik te maken. volgende. 46. 2. Quicquid huc tnz.,t\kt \ 4? , Quod. . .proposuerat, omweg, dien men maken moest .. j j om de steilheid te verminderen. 1 3. Natura . . . .ferebat, vgl. 2. Retinebantur, actief te ver- IIII, 32,1. Densissimis, dicht naast | talen: imperf. de conatu. Caesar de Bello Gallico. 3e druk. 15 elkander staande, of gebruik „dicht" en verbind dit met het werkw. 5. Ut ... . conquieverat, verklarend, te verbinden met het volgende. 226 BELLI GALLICI Het gevecht. . victoriae et hostium fuga et superiorum temporum secundis proeliis nihil adeo arduum sibi existimabant, quod non virtute consequi possent, neque finem prius sequendi fece- 4 runt, quam muro oppidi portisque adpropinquarunt. Tum vero ex omnibus urbis partibus orto clamore, qui longius aberant, repentino tumultu perterriti, cum hostem intra 5 portas esse existimarent, se ex oppido eiecerunt. Matres familiae de muro vestem argentumque iactabant et pectore nudo prominentes passis manibus obtestabantur Romanos, ut sibi parcerent neu, sicut Avarici fecissent, ne a mulieri- 6 bus quidem atque infantibus abstinerent; non nullae de 7 muro per manus demissae sese militibus tradebant. L. Fabius, centurio legionis VIII., quem inter suos eo die dixisse constabat excitari se Avaricensibus praemiis neque commissurum, ut prius quisquam murum ascenderet, tres suos* nactus manipulares atque ab iis sublevatus murum ascendit; hos ipse rursus singulos exceptans in murum 18 extulit. Interim ii, qui ad alteram partem oppidi, ut supra demonstravimus, munitionis causa convenerant, primo exaudito clamore, inde etiam crebris nuntiis incitati oppidum a Romanis teneri, praemissis equitibus magno cursu 2 eo contenderunt. Eorum ut quisque primus venerat, sub muro consistebat suorumque pugnantium numerum augebat. 3 Quorum cum magna multitudo convenisset, matres familiae, quae paulo ante Romanis de muro manus tendebant, suos obtestari et more Gallico passum capillum ostentare libe- 4 rosque in conspectum proferre coeperunt. Erat Romanis nee loco nee - numero aequa contentio; simul et cursu et spatio pugnae defatigati non facile recentes atque integros 19 sustinebant. Caesar, cum iniquo loco pugnari hostiumque 5. Vestem, collectief. Prominentes, zich voorover buigend. Ne... quidem abstinere, zich zelfs vergrijpen aan . . . 6. Per manus, aan de handen. Demitti, zich naar beneden laten. 7. Constabat, tusschenzin. Avaricensibus praemiis, de beloonin- I gen bij Avaricum toegezegd. Ipse rursus, hij van zijn kant. 48. 1. Munitionis causa = ad munitionem c. 45, 6. 2. Eorum ut quisque primus venerat, in de volgorde, zooals zij, kwamen enz. 4. Spatia = diufurnitate. LIBER VII. CAP. 47—51. 227 copias augeri videret, praemetuens suis ad T. Sextium legatum, quem minoribus castris praesidio reliquerat, misit, ut cohortes ex castris celeriter educeret et sub infimo colle ab dextro latere hostium constitueret, ut, si nostros loco 2 depulsos vidisset, quo minus libere hostes insequerentur, terreret. Ipse paulum ex eo loco cum legione progressus, 3 ubi constiterat, eventum pugnae expectabat. Cum acerrime 50 comminus pugnaretur, hostes loco et numero, nostri virtute confiderent, subito sunt Haedui visi ab latere nostris aperto, quos Caesar ab dextra parte alio ascensu manus distinendae causa miserat. Hi similitudine armorum vehementer no- 2 stros perterruerunt, ac tametsi dextris umeris exertis animadvertebantur, quod insigne pactum esse consuerat, tarnen id ipsum sui fallendi causa milites ab hostibus factum existimabant. Eodem tempore L. Fabius centurio, quique 3 una murum ascenderant, circumventi atque interfecti de muro praecipitabantur. M. Petronius, eiusdem legionis 4 centurio, cum portas excidere conatus esset, a multitudine oppressus ac sibi desperans multis iam vulneribus acceptis manipularibus suis, qui illum secuti erant, 'quoniam', inquit, 'me una vobiscum servare non possum, vestrae quidem certe vitae prospiciam, quos cupiditate gloriae adductus in periculum deduxi. Vos data facultate vobis consulite. Simul in medios hostes inrupit duobusque 5 interfectis reliquos a porta paulum submovit. Conantibus 6 auxiliari suis 'frustra', inquit, 'meae vitae subvenire conamini, quem iam sanguis viresque deficiiuit. Proinde abite, dum est facultas, vosque ad legionem recipite.' Ita pugnans post paulum concidit ac suis saluti fuit. Nostri, 51 cum undique premerentur, XLVI centurionibus amissis deiecti sunt loco. Sed intolerantius Gallos insequentes legio X. tardavit, quae pro subsidio paulo aequiore loco e Rom. in het nauw. e bestorming afgeslagen. 49. 2. Libere, ongestoord. 50. 1. Ab latere nostris aperto, in de rechterflank der onzen: nostris, dat. incomm. Manus, sc. hostium. 2. Exertis, onbloot. 4. Portas, de poort. Excidere, inslaan. 6. Suis saluti fuit, gebruik „redder". 51. l. Intolerantius, met groote heftigheid = intemperantius, zonder zich te kunnen matigen. Pro subsidio, als reserve. 228 BELLI GALLICI Caesar berispt .zijne soldaten. Caesar's terugtocht. 2 constiterat. Hanc rursus XIII. legionis cohortes exceperunt, quae ex castris minoribus eductae cum T. Sextio 3 legato ceperant locum superiorem. Legiones, ubi primum planitiem attigerunt, infestis contra hostem signis con- 4 stiterunt. Vercingetorix ab radicibus collis suos intra munitiones reduxit. Eo die milites sunt paulo minus DCC desiderati. 52 Postero die Caesar contione advocata temeritatem cupiditatemque militum reprehendit, quod sibi ipsi iudicavissent, quo procedendum aut quid agendum videretur, neque signo reCipiendi dato constitissent neque a tribunis 2 militum legatisque retineri potuissent. Exposuit, quid iniquitas loei posset, quod ipse ad Avaricum sensisset, cum sine duce et sine equitatu deprehensis hostibus exploratam victoriam demisisset, ne parvum modo detrimentum in contentione propter iniquitatem loei accideret. 3Quanto opere eorum animi magnitudinem admiraretur, quos non castrorum munitiones, non altitudo montis, non murus oppidi tardare potuisset, tanto opere licentiam arrogantiamque reprehendere, quod plus se quam imperatorem de Victoria atque exitu rerum sentire existimarent; 4 nee minus se a milite modestiam et continentiam quam 53 virtutem atque animi magnitudinem desiderare. Hac habita contione et ad extremum confirmatis militibus, ne ob hanc causam animo permoverentur neu, quod iniquitas loei attulisset, id virtuti hostium tribuerent, eadem de profectione cogitans, quae ante senserat, legiones ex castris 2 eduxit aciemque idoneo loco constituit. Cum Vercingetorix nihilo magis in aequum locum descenderet, levi facto equestri proelio atque eo secundo in castra exercitum 3. Infestis contra . . . signis 1 4. Modestia, gehoorzaamheid. constiterant, front maken tegen... Continentia, tucht, zelfbeheer- 52. 1. Sibi ipsi iadicavissent, sc in^' zich het oordeel aanmatigen. 2. Posset, beteekende.Sensisset, 53. 1. Contio, rede. Animo ondervinden. Exploratam, vgl. permoverentur, vgl. c. 40, 4. III, 18, 8. 3. Plus sentire de, beter beoor- 2. Nihilo magis, evenmin, opp. deelen. I nihilo minus. LIBER VII. CAP. 51—55. 229 reduxit. Cum Hoe idem postero die fecisset, satis ad 3 Gallicam ostentationem minuendam militumque animos confirmandos factum existimans in Haeduos movit castra. Ne tum quidem insecutis hostibus tertio die ad flumen 4 Elaver venit; pontem refecit exercitumque traduxit. Cap. 54 en 55: De Haeduërs vallen af. Ibi a Viridomaro atque Eporedorige Haeduis appel-54 latus discit cum omni equitatu Litaviccum ad sollicitandos Haeduos profectum; opus esse ipsos antecedere ad confirmandam civitatem. Etsi multis iam rebus perfidiam 2 Haeduorum perspectam habebat atque horum discessu maturari defectionem civitatis existimabat, tarnen eos retinendos non censuit, ne aut inferre iniuriam videretur aut daret timoris aliquam suspicionem, Discedentibus iis 3 breviter sua in Haeduos merita exposuit: quos et quam humiles accepisset, compulsos in oppida, multatos agris, 4 omnibus ereptis sociis, imposito stipendio, obsidibus summa cum contumelia extortis, et quam in fortunam quamque in amplitudinem duxisset, ut non solum in pristinum statum redissent, sed omnium temporum dignitatem et gratiam antecessisse viderentur. His datis mandatis eos ab se dimisit. Noviodunum erat oppidum Haeduorum ad ripas Ligeris 55 oportuno loco positum. Huc Caesar omnes obsides Galliae, 2 frumentum, pecuniam publicam, suorum atque exercitus impedimentorum magnam partem contulerat; huc magnum numerum equorum huius belli causa in Italia atque 3 Hispania coëmptum miserat. Eo cum Eporedorix Virido-4 marusque venissent et de statu civitatis cognovissent, Litaviccum Bibracte ab Haeduis receptum, quod est oppi- De Haed. verlaten Caesar. De Haed. maken zich gereed tot den oorlog. 54. 1. Appellatus, gebruik I Ereptis, ontbloot. Stipendio im- „zich laten aanmelden". Confir- posito, schatplichtig. Extortis, mandam = in officio retinendam. geprest tot het stellen van ... . 3 en 4. Quos = quales. Humi- 55. 2. Pecuniam publicam, de les, machteloos. Multatos, beroofd. | krijgskas. 230 BELLI QALLICI De Rom. trek ken naar hel Noorden af. dum apud eos maximae auctoritatis, Convictolitavem.magistratum magnamque partem senatus ad eum convenisse, legatos ad Vercingetorigem de pace et amicitia concilianda publice missos, non praetermittendum tantum commodum 5 existimaverunt. Itaque interfectis Novioduni custodibus, quique eo negotiandi causa convenerant, pecuniam atque 6 equos inter se partiti sunt, obsides civitatum Bibracte ad t magistratum deducendos curaverunt, oppidum, quod a se teneri non posse iudicabant, ne cui esset usui Romanis, 8 incenderunt, frumenti quod subito potuerunt, navibus avexerunt, reliquum flumine atque incendio corruperunt, 9 ipsi ex finitimis regionibus copias cogere, praesidia custodiasque ad ripas Ligeris disponere equitatumque omnibus locis iniciendi timoris causa ostentare coeperunt, si ab re 10 frumentaria Romanos excludere possent. Quam ad spem multum eos adiuvabat, quod Liger ex nivibus creverat, ■ 56 ut omnino vado non posse transiri videretur. Quibus rebus cognitis Caesar maturandum sibi censuit, si esset in perficiendis pontibus periclitandum, ut prius, quam essent 2 maiores eo coactae copiae, dimicaret. Nam ne commutato consilio iter in provinciam converteret, ut non nemo tum quidem necessario faciundum existimabat, cum infamia atque indignitas rei et oppositus mons Cebenna viarumque difficultas impediebat, tum maxime, quod abiuncto Labieno atque iis Iegionibus, quas una miserat, vehementer timebat. 3 Itaque admodum magnis diurnis nocturnisque itineribus confectis contra omnium opinionem ad Ligerim venit. 4 Vadoque per equites invento pro rei necessitate oportuno, ut bracchia modo atque umeri ad sustinenda arma liberi ab aqua esse possent, disposito equitatu, qui vim fluminis 4. Tantum commodum, een zoo gunstige gelegenheid. 8. Frumenti quod, vgl. III, 16, 2. Flumine, door water. 9. Si, vgl. V, 50, 3. 10. Adiuvabat, gebruik „versterken". Vado transiri posse, doorwaadbaar. 56. 1. Si, voor het geval, dat. 2. Una, met hem. 4. Pró, vgl. I, 2, 5; vertaal: bij. Ut enz., zóó dat, van dien aard, dat, in zooverre dat .., is eene verklaring van het voorafgaande. LIBER VII. CAP. 55—58. 231 refringeret, atque hostibus primo aspectu perturbatis incolumem exercitum traduxit frumentumque in agris et e pecoris copiam nactus repleto his rebus exercitu iter in Senones facere instituit. Cap. 57—62: Labienus' tocht tegen Lutetia. Dum haec apud Caesarem geruntur, Labienus eo sup-5' plemento, quod nuper ex Italia venerat, relicto Agedinci, ut esset impedimentis praesidio, cum IIII Iegionibus Lutetiam proficiscitur. Id est oppidum Parisiorum positum in insula fluminis Sequanae. Cuius adventu ab hostibus 2 cognito magnae ex finitimis civitatibus copiae convenerunt. Summa imperii traditur Camulogeno Aulerco, qui prope 3 confectus aetate tarnen propter singularem scientiam rei militaris ad eum est honorem evocatus. Is cum animad- 4 vertisset perpetuam esse paludem, quae influeret in Sequanam atque illum omnem locum magnopere impediret, hic consedit nostrosque transitu prohibere instituit. La- 5i bienus primo vineas agere, cratibus atque aggere paludem explere atque iter munire conabatur. Postquam id dif- 2 ficilius fieri animadvertit, silentio e castris tertia vigilia egressus eodem, quo venerat, itinere Metiosedum pervenit. Id est oppidum Senonum in insula Sequanae positum, ut3 paulo ante de Lutetia diximus. Deprehensis navibus cir- 4 citer L celeriterque coniunctis atque eo militibus impositis et rei novitate perterritis oppidanis, quorum magna pars erat ad bellum evocata, sine cohtentione oppido potitur. Refecto ponte, quem superioribus diebus hostes rescide- 5 rant exercitum traducit et secundo flumine ad Lutetiam iter facere coepit. Hostes re cognita ab iis, qui Metiosedo profugerant, Lutetiam incendi pontesque eius oppidi re- Lab. trekt tegen Lutetia op. Metiosedum ingenomen; .ab. in Lutetia. 5. Replere, rijkelijk voorzien met. 57. 3. Prope confectus aetate, een zwakke grijsaard. 4. Perpetuam, vgl. c. 26, 2. I Influeret, zijn uitwatering hebben. Instituit, vgl. c. 9, 6. 58. 1. Aggere, materiaal, puin. 4. Coniunctis, beter ware coactis (Sydow.). Rei novitate, verrassing, overrompeling. 232 BELLI GALLICI Lab. besluit teruj? scindi iubent; ipsi profecti a palude in ripa Sequanae e 59 regione Lutetiae contra Labieni castra considunt. Iam te trekken. Caesar a rïprcrnvïa Hicrecciceo ^„A;au„t... j_ n_. o--™ «luvvooiMi ouuicuaiui , ictin ue nae- duorum defectione et secundo Galliae motu rumores adferebantur Gallique in conloquiis interclusum itinere et Ligeri Caesarem inopia frumenti coactum in provinciam 2 contendisse confirmabant. Bellovaci autem defectione Haeduorum cognita, qui iam ante erant per se infideles, maanus cogere atque aperte bellum parare coeperunt. Tum Labienus tanta rerum commutatione longe aliud sibi capiendum consilium, atque antea senserat, intellegebat 4 neque iam, ut aliquid adquireret proelioque hostes lacesseret, sed ut incolumem exercitum Agedincum reduceret, s cogitabat. Namque altera ex parte Bellovaci, quae civitas in Gallia maximam habet opinionem virtutis, instabant, alteram Camulogenus parato atque instructo exercitu tenebat; tum legiones a praesidio atque impedimentis einterclusas maximum flumen distinebat. Tantis subito difficultatibus obiectis ab animi virtute auxilium petendum 60 videbat. Itaque sub vesperum consilio convocato cohortatus, ut ea, quae imperasset, diligenter industrieque administrarent, naves, quas Metiosedo deduxerat, singulas equitibus Romanis attribuit et prima confecfa vigilia IIII milia passuum secundo flumine silentio progredi ibique se aexpectare iubet. V cohortes, quas minime firmas ad dimicandum esse existimabat, castris praesidio relinquit; 3V eiusdem legionis reliquas de media nocte cum omnibus impedimentis adverso flumine magno tumultu proficisci 4 imperat. Conquirit etiam lintres; has magno sonitu remorum incitatas in eandem partem mittit. Ipse post paulo De aftocht wordt voorbereid. 59. 1. Itinere, van den marsch (naar Agedincum), nader verklaard door Ligeri. , 2- Qui, slaat op Bellovaci. Ante, „reeds . . ." Per se, op zich zelve. Infideles, onbetrouwbaar. 4. Aliquid adquirere, eenig voordeel behalen. 5. Opinionem virtutis, vel. II. 8, 1. 6. Obiectis, zich in den weg stellen. 60. 2. Firmas, deugdelijk. 3. De media nocte, vgl. c. 45,1. 4. Incitatas, kan onvertaald blijven. LIBER VII. CAP. 58—62. 233 silentio egressus cum tribus Iegionibus eum locum petit, quo naves adpelli iusserat. Eo cum esset ventum, explo- 61 ratores hostium, ut omni fluminis parte erant dispositi, inopinantes, quod magna subito erat coorta tempestas, a nostris opprimuntur; exercitus equitatusque equitibus Ro- 2 manis administrantibus, quos ei negotio praefecerat, celeriter transmittifur. Uno fere tempore sub lucem hostibus 3 nuntiatur in castris Romanorum praeter consuetudinem tumultuari et magnum ire agmen adverso flumine sonitumque remorum in eadem parte exaudiri et paulo infra milites navibus transportari. Quibus rebus auditis, quod 4 existimabant tribus locis transire legiones atque omnes perturbatos defectione Haeduorum fugam parare, suas quoque' copias in tres partes distribuerunt. Nam praesidio 5 e regione castrorum relicto et parva manu Metiosedum versus missa, quae tantum progrederetur, quantum naves processissent, reliquas copias contra Labienum duxerunt. Prima luce et nostri omnes erant transportati et hostium 61 acies cernebatur. Labienus milites cohortatus, ut suae 2 pristinae virtutis et tot secundissimorum proeliorum retinerent memoriam atque ipsum Caesarem, cuius ductu saepenumero hostes superassent, praesentem adesse existimarent, dat signum proelii. Primo coneursu ab dextro 3 cornu, ubi septima l'egio constiterat, hostes pelluntur atque in fugam coiciuntur; ab sinistro, quem locum XII. 4 legio tenebat, cum primi ordines hostium transfixi pilis concidissent, tarnen acerrime reliqui resistebant, nee dabat suspicionem fugae quisquam. Ipse dux hostium Camulo- 5 genus suis aderat atque eos cohortabatur. At incerto etiam 6 nunc exitu victoriae, cum VII. legionis tribunis esset nun- De vijanden trachten dezen te verijdelen. Lab. overwint en vereenigt zich met Caes. 61. 1. Omni fluminis parte, overal langs de rivier. 2. Equitibus . . . administrantibus, gebruik „leiding". 3. Tumultuari, in pass. beteekenis. 62. 2. Praesentem, persoonlijk3. Coneursu ~ impetu. 4. Fugae, „alsof . . ." of „dat hij . . . dacht". 5. Aderat, (met raad en daad) ter zijde staan. 6. Incerto . . . exitu victoriae, de beslissende overwinning is nog onzeker, de volledige overwinning ! is nog niet beslist. 234 BELLI GALLICI De opstand 6 breidt zich uit tiatum, quae in sinistro cornu gererentur, post tergum 7 hostium legionem ostenderunt signaque intulerunt. Ne eo quidem tempore quisquam loco cessit, sed circumventi omnes interfectique sunt. Eandem fortunam tulit Camulo»genus. At ii, qui in praesidio contra castra Labieni erant relicti, cum proelium commissum audissent, subsidio suis ierunt collemque ceperunt neque nostrorum militum victo- 9 rum impetum sustinere potuerunt. Sic cum suis fugientibus permixti, quos non silvae montesque texerunt, ab equi- 10 tatu sunt interfecti. Hoe negotio confecto Labienus revertitur Agedincum, ubi impedimenta totius exercitus relicta erant; inde cum omnibus copiis ad Caesarem pervenit. Cap. 63—68: Nieuwe toerustingen; nederlaag der Gallische ruiterij. 3 Defectione Haeduorum cognita bellum augetur. Lega2 tiones in omnes partes circummittuntur; quantum gratia, auctoritate, pecunia valent, ad sollicitandas civitates utun3tur; nacti obsides, quos Caesar apud eos deposuerat, ho- 4 rum supplicio dubitantes territant. Petunt a Vercingetorige Haedui, ut ad se veniat rationesque belli gerendi commu- snicet. Re impetrata contendunt, ut ipsis summa imperii tradatur, et re in controversiam deducta totius Galliae con- 6 cilium Bibracte indicitur. Conveniunt undique frequentes. Multitudinis suffragiis res permittitur: ad unum omnes 7 Vercingetorigem probant imperatorem. Ab hoe concilio Remi, Lingones, Treveri afuerunt: illi, quod amicitiam Romanorum sequebantur, Treveri, quod aberant longius et a Germanis premebantur, quae fuit causa, quare toto abes- b sent bello et neutris auxilia mitterent. Magno dolore Haedui ferunt se deiectos principatu, queruntur fortunae commutationem et Caesaris in se indulgentiam requirunt, neque 7. Tulit, deelde in . . . 4. Communicet (secum), be- 9. Permixti, (in de vlucht) spreken, medegesleept. (Ii), quos. 63. 3. Deponere, in bewaring 6. Probare, zich verklaren geven. | voor . . . LIBER VII. CAP. 62—65. 235 tarnen suscepto bello suum consilium ab reliquis separare audent. Inviti summae spei adulescentes Eporedorix et 9 Viridomarus Vercingetorigi parent. Ille imperat reliquis 6 civitatibus obsides diemque ei rei constituit diem XVI.. Omnes equites, XV milia numero, celeriter convenire iubet; peditatu, quem ante habuerit, se fore contentum dicit neque 2 fortunam temptaturum aut acie dimicaturum; sed, quoniam abundet equitatu-, perfacile esse factu frumentationibus pabulationibusque Romanos prohibere, aequo modo animo 3 sua ipsi frumenta corrumpant aedificiaque incendant, qua rei familiaris iactura perpetuum imperium libertatemque se consequi videant. His constitutis rebus Haeduis Segu- 4 siavisque, qui sunt finitimi provinciae, X milia peditum imperat; huc addit equites DCCC. His praeficit fratrem 5 Eporedorigis bellumque inferre Allobrogibus iubet. Altera e ex parte Gabalos proximosque pagos Arvernorum in Helvios, item Rutenos Cadurcosque ad fines Volcarum Arecomicorum depopulandos mittit. Nihilo minus clandestinis 7 nuntiis legationibusque Allebrogas sollicitat, quorum mentes nondum ab superiore bello resedisse sperabat. Horum 8 principibus pecunias, civitati autem imperium totius provinciae pollicetur. Ad hos omnes casus provisa erant praesidia cohor- e tium duarum et XX, quae ex ipsa coacta provincia ab L. Caesare legato ad omnes partes opponebantur. Helvii sua 2 sponte cum finitimis proelio congressi pelluntur et C. Valerio Domnotauro, Caburi filio, principe civitatis, compluribusque aliis interfectis intra oppida murosque compelluntur. Allobroges crebris ad Rhodanum dispositis praesidiis 3 magna cum cura et diligentia suos fines tuentur. Caesar, 4 quod hostes equitatu superiores esse intellegebat et interclusis omnibus itineribus nulla re ex provincia atque Italia 1 Verc. valt de Rom. provincie aan. > Caes. neemt Germaansche ruiters in dienst. 8. Saam consilium ab reliquis I' 3. Aequo animo, gelaten, ge(= ab reliquarum consiliis) sepa- troost. Videant, blijkbaar. rare, zich scheiden van . . . 9. Summae spei, veel belovend. 7. Mentes resederunt, de ge64. 1. Convenire iubet, samen- moederen zijn tot rust gekomen. trekken. 2. Acie dimicare, een open veld- 65. 1. Provisa erant, stonden slag leveren. 1 gereed. 236 BELLI GALLICI De Galliërs gaan aanval Tender wijze te werk. Nederlaag de Gal!, ruiterij sublevari poterat, trans Rhenum in Germaniam mittit ad eas civitates, quas superioribus annis pacaverat, equitesque ab his arcessit et levis armaturae pedites, qui inter eos e proeliari consuerant. Eorum adventu, quod minus idoneis equis utebantur, a tribunis militum reliqüisque equitibus Romanis atque evocatis equos sumit Germanisque distribuit. 66 Interea, dum haec geruntur, hostium copiae ex Arvernis 2 equitesque, qui toti Galliae erant imperati, conveniunt. Magno horum coacto numero, cum Caesar in Sequanos per extremos Lingonum fines iter faceret, quo facilius subsidium provinciae ferre posset, circiter milia passuum X ab Romanis trinis castris 3 Vercingetorix consedit convocatisque ad consilium praefectis equitum venisse tempus victoriae demonstrat: fugere in 4 provinciam Romanos Galliaque excedere, id sibi ad praesentem obtinendam libertatem satis esse, ad reliqui temporis pacem atque otium parum profici; maioribus enim coactis copiis reversuros neque finem bellandi facturos. 5 Proinde in agmine impeditos adoriantur. Si pedites suis auxilium ferant atque in eo morentur, iter facere non posse; si, id quod magis futurum confidat, relictis impedimentis suae saluti consulant, et usu rerum necessariarum et di- 6 gnitate spoliatum iri. Nam de equitibus hostium, quin nemo eorum progredi modo extra agmen audeat, ne ipsos quidem 7 debere dubitare. Id quo maiore faciant animo, copias se omnes pro castris habiturum et terrori hostibus futurum. Conclamant equites sanctissimo iure iurando confirmari oportere, ne tecto recipiatur, ne ad liberos, ne ad parentes, ne ad uxorem aditum habeat, qui non bis per agmen ho- 67 stium perequitarit. Probata re atque omnibus ad ius iurandum adactis postero die in tres partes distributo equitatu duae se acies ab duobus lateribus ostendunt, una a primo 2 agmine iter impedire coepit. Qua re nuntiata Caesar suum quoque equitatum tripertito divisum contra hostem ire iubet. 5. Evocatis, uitgediende vrij- I 6. De, wat betreft . . . willigers. 66. 2. Extremos fines, het 67. l.Re, voorstel. Omnibus... grensgebied. adactis, gebruik „moeten zweren". 4. Praesentem, voor het oogen- Primo agmine, voorhoede, blik. LIBER VII. CAP. 65—69. 237 Pugnatur una omnibus in partibus. Consistit agmen; impe- 3 dimenta inter legiones recipiuntur. Si qua in parte nostri 4 laborare aut gravius premi videbantur, eo signa inferri Caesar aciemque converti iubebat; quae res et hostes ad insequendum tardabat et -nostros spe auxilii confirmabat. Tandem Germani ab dextro latere summum iugum nacti 5 hostes.loco depellunt; fugientes usque ad flumen, ubi Vercingetorix cum pedestribus copiis consederat, persequuntur compluresque interficiunt. Qua re animadversa reliqui, e. ne circumvenirentur, veriti se fugae mandant. Omnibus 7 locis fit caedes. Tres nobilissimi Haedui capti ad Caesarem perducuntur: Cotus, praefectus equitum, qui controversiam cum Convictolitave proximis comitiis habuerat, et Cavarillus, qui post defectionem Litavicci pedestribus copiis praefuerat, et Eporedorix, quo duce ante adventum Caesaris Haedui cum Sequanis bello contenderant. Cap. 68—89: Caesar voor Alesia. Fugato omni equitatu Vercingetorix copias suas, ut pro 6 castris conlocaverat, reduxit protinusque Alesiam, quod est oppidum Mandubiorum, iter facere coepit celeriterque impedimenta ex castris educi et se subsequi iussit. Caesar 2 impedimentis in proximum collem ductis, duabus Iegionibus praesidio relictis secutus hostes, quantum diei tempus est passum, circiter III milibus ex novissimo agmine interfectis altero die ad Alesiam castra fecit. Perspecto urbis a situ perterritisque hostibus, quod equitatu, qua maxime parte exercitus confidebant, erant pulsi, adhortatus ad laborem milites Alesiam circumvallare instituit. Ipsum erat I oppidum in colle summo, admodum edito loco, ut nisi obsidione expugnari non posse videretur. Cuius collis radi- : ces duo duabus ex partibus flumina subluebant. Ante! oppidum planities circiter milia passuum III in longitudi- I Verc. werpt zich in de vesting Alesia. 9 Alesia ingesloten. 68 1 Ut . . . conlocaverat, I 3. Equitatu, abl. limitationis, zooais zii daar . . . stonden. wordt subj. van „eene nederlaag I lijden" (erant pulsi). 238 BELLI GALLICI Ruitergevecht voor de stad. Verc. laat zijne 'l ruiterij vertrekken. 4 nem patebat; reliquis ex omnibus partibus colles mediocri interiecto spatio pari altitudinis fastigio oppidum cingebant. 5 Sub muro, quae pars collis ad orientem solem spectabat, hunc omnem locum copiae Gallorum compleverant fossamque et maceriam in altitudinem VI pedum praeduxerant. 6 Eius munitionis, quae ab Romanis instituebatur, circuitus 7 XI milia passuum tenebat. Castra oportunis locis erant posita VIII castellaque XXIII facta; quibus in castellis interdiu stationes ponebantur, ne qua subito eruptio fieret; haec eadem noctu excubitoribus ac firmis praesidiis tenebantur. 70 Opere instituto fit equestre proelium in ea planitie, quam intermissam collibus tria milia passuum in longitudinem patere supra demonstravimus. Summa vi ab utrisque con2tenditur. Laborantibus nostris Caesar Germanos submittit legionesque pro castris constituit, ne qua subito inruptio 3 ab hostium peditatu fiat. Praesidio legionum addito nostris animus augetur: hostes in fugam coniecti se ipsi multitudine impediunt atque angustioribus portis relictis coartan- ,5tur. Germani acrius usque ad munitiones sequuntur. Fit magna caedes; non nulli relictis equis fossam transire et maceriam transcendere conantur. Paulum legiones Cae- 6 sar, quas pro vallo constituerat, promoveri iubet. Non minus, qui intra munitiones erant Galli, perturbantur: veniri ad se confestim existimantes ad arma conclamant; 7 non nulli perterriti in oppidum inrumpunt. Vercingetorix iubet portas claudi, ne castra nudentur. Multis interfectis, compluribus equis captis Germani sese recipiunt. 1 Vercingetorix, priusquam munitiones ab Romanis perficiantur, consilium capit omnem ab se equitatum noctu 2dimittere. Discedentibus mandat, ut suam quisque eorum civitatem adeat omnesque, qui per aetatem arma ferre 3 possint, ad bellum cogant; sua in illos merita proponit 69. 4. Interiecto, (nl. tusschen I 6. Tenebat, bedroeg, de colles en de stad) blijft onver- 7. Casteila, basiions. taald. 70. 1. Intermissam collibus, 5. Quae pars .... spectabat, vriiêejaten door de heuvels d. i. hunc omnem locum = omnem eam tusschen de heuvels. partem collis, quae ... spectabat, 71. 1. Munitiones, insluitings- d. i. de geheele oostelijke zijde. | linie. LIBER VII. CAP. 69—72. 239 obtestaturque, ut suae salutis rationem habeant neu se optime de communi libertate meritum .hostibus in cruciatum dedant. Quod si indiligentiores fuerint, milia hominum delecta LXXX una secum interitura demonstrat. Ratione inita frumentum se exigue dierum XXX habere, 4 sed paulo etiam longius tolerari posse parcendo. His datis 5 mandatis, qua erat nostrum opus intermissum, secunda vigilia silentio equitatum dimittit. Frumentum omne ad e se referri iubet; capitis poenam iis, qui non paruerint, constituit; pecus, cuius magna erat copia a Mandubiis i compulsa, viritim distribuit; frumentum paree et paulatim metiri instituit; copias omnes, quas pro oppido conloca- s verat, in oppidum recipit. His rationibus auxilia Galliae9 expectare et bellum administrare parat. Quibus rebus cognitis ex perfugis et captivis Caesar 72 haec genera munitionis instituit. Fossam pedum XX derectis lateribus duxit, ut eius fossae solum tantundem pateret, quantum summa labra distarent; reliquas omnes 2 munitiones ab ea fossa pedes CCCC reduxit hoe consilio, quoniam tantum esset necessario spatium complexus nee facile totum opus corona militum cingeretur, ne de improviso aut noctu ad munitiones multitudo hostium advolaret aut interdiu tela in nostros operi destinatos coicere possent. Hoe intermisso spatio duas fossas XV pedes 3 latas eadem altitudine perduxit; quarum interiorem campestribus ac demissis locis aqua ex flumine derivata complevit. Post eas aggerem ac valium XII pedum ex-4 truxit; huic loricam pinnasque adiecit grandibus cervis De Rom. versterkingen. 4. Ratione inita, naar berekening. 6. Referri, afleveren. , 72. 1. Haec genera munitionis instituit, in de vertaling = huius generis munitiones instituit. Pateret, van de breedte gezegd. 2. Reducere, verder naar achteren aanleggen. Tantum spatium, nl. om den geheelen heuvel, waarop Alesia lag. 3. Hoe intermisso spatio, op dezen afstand van 400 voet. Interiorem , binnenwaarts gelegen i d. i. dichter bij de stad. Campestribus . . . locis, abl. looi. . 4. Loricam, borstwering, bestaande hier uit doorloopende platei (en pinnae). Cervi, gaffels. 240 BELLI GALLICI eminentibus ad commissuras pluteorum atque aggeris, qui ascensum hostium. tardarent, et turres toto opere circum-' 73 dedit, quae pedes LXXX inter se distarent. Erat eodem tempore et materiari et frumentari et tantas munitiones fieri necesse deminutis nostris copiis, quae longius a castris progrediebantur; ac non numquam opera nostra Galli temptare atque eruptionem ex oppido pluribus portis 2 summa vi facere conabantur. Quare ad haec rursus opera addendum Caesar putavit, quo minore numero militum munitiones defendi possent. Itaque truncis arborum aut admodum firmis ramis abscisis atque horum delibratis ac praeacutis cacuminibus perpetuae fossae quinos pedes 3 altae ducebantur. Huc illi stipites demissi et ab infimo -trevincti, ne revelli possent, ab ramis eminebant. Quini erant ordines, coniuncti inter se atque implicati; quo qui intraverant, se ipsi acutissimis vallis induebant. Hos scippos appellabant. Ante hos obliquis ordinibus in quincuncem dispositis scrobes in altitudinem trium pedum 6fodiebantur paulatim angustiore ad infimum fastigio. Huc teretes stipites feminis crassitudine ab summo praeacuti et praeusti demittebantur ita, ut non amplius digitis IIII 7 ex terra eminerent; simul confirmandi et stabiliendi causa singuli ab tefimo solo pedes terra exculcabantur, reliqua pars scrobis ad occultandas insidias viminibus ac virgultis 8 integebatur. Huius generis octoni ordines ducti ternos inter se pedes distabant. Id ex similitudine floris lilium Ad commissuras, waar de plutei op den wal stonden, aan de voegen tusschen den dam en de reeks der plutei (= loricd). Toto opere, vgl. II, 6, 2 totis moenibus. 73. 1. Deminutis nostris, terwijl de onzen... Copiis, abl. afh. van deminutis. Temptare, aanvallen, aantasten. 2. Cacuminibus, toppen. Perpetuae, doorloopend, in tegenstelling tot de kuilen (scrobes). 3. Ab ramis, wij . . . met de takken. Eminebant, boven den rand der fossa. 4. Ordines, nl. stipitum § 3. 5. Obliquis . . . dispositis, in schuin loopende rijen, in den vorm eener quincunx — in schuine rijen elkander kruisende. 6. Feminis crassitudine, ter dikte van een dijbeen. 7. Singuli ab infimo solo pedes terra exculcabantur, de uiteinden der palen werden in ieder kuil een voet hoog met aarde vastgestampt. LIBER VII. CAP. 72—75. 241 appellabant. Ante haec taieae pedem longae ferreis hamis 9 infixis totae in terram infodiebantur mediocribusque intermissis spatiis omnibus locis disserebantur; quos stimulos nominabant. His rebus perfectis regiones secutus quam 74 potuit aequissimas pro loei natura XIIII milia passuum complexus pares eiusdem generis munitiones, diversas ab his, contra exteriorem hostem perfecit, ut ne magna quidem multitudine munitionum praesidia circumfundi possent; ne autem cum periculo ex castris egredi cogatur, dierum 2 XXX pabulum frumentumque habere omnes convectum iubet. Dum haec ad Alesiam geruntur, Galli concilio prin-75 cipum indicto non omnes, qui arma ferre possent, ut censuit Vercingetorix, convocandos statuunt, sed certum numerum cuique civitati imperandum, ne tanta multitudine confusa nee moderari nee discernere suos nee frumentandi rationem habere possent. Imperant Haeduis atque eorum clientibus 12 Segusiavis, Ambivaretis, Aulercis Brannovicibus, [Blannoviis,] milia XXXV; parem numerum Arvernis adiunctis Eleutetis, Cadurcis, Gabalis, Vellaviis, qui sub imperio Arvernorum esse consuerant; Sequanis, Senonibus, Bituri-3 gibus, Santonis, Rutenis, Carnutibus duodena milia; Bellovacis X; totidem Lemovicibus; octona Pictonibus et Turonis et Parisiis et Helvetiis sena Andibus, Ambianis, Mediomatricis, Petrocoriis, Nerviis, Morinis, Nitiobrogibus; V milia Aulercis Cenomanis; totidem Atrebatibus; IIII Veliocassis; [Lexoviis et] Aulercis Eburovicibus III; Rauracis et Bois bina; X universis civitatibus, quae Oceanum attingunt 4 quaeque eorum consuetudine Aremoricae appellantur, quo sunt in numero Coriosolites, Redones, Ambibarii, Caletes, Osismi, Veneti, Lexovii, Venelli. Ex his Bellovaci suam 5 De Galliërs verzamelen een groot leger tot ontzet 9. Ferreis hamis infixis, met ijzeren haken. Totae, zoodat de ijzeren haken alleen uitstaken. 74. 1. Pro loei natura, zoover de gesteldheid van den bodem het toeliet. Diversus ab his, in tegenovergestelde richting. 2. Convectum habere, in voorraad hebben. 75. 1. Frumentandi rationem habere, voor den toevoer van leeftocht zorgen. Caesar de Bello Gallico. 3e druk. 16 242 BELLI GALLICI Critognatus' rede te Alesia* numerum non contulerunt, quod se suo nomine atque arbitrio cum Romanis bellum gesturos dicerent neque cuiusquam imperio obtemperaturos; rogati tarnen a Com- 76 mio pro eius hospitio duo milia miserunt. Huius opera Commii, ut antea demonstravimus, fideli atque utili superioribus annis erat usus in Britannia Caesar; pro quibus meritis civitatem eius immunem esse iusserat, iura legesque 2 reddiderat atque ipsi Morinos attribuerat. Tanta tarnen universae Galliae consensio fuit libertatis vindicandae et pristinae belli laudis recuperandae, ut neque beneficiis neque amicitiae memoria moveretur omnesque et animo 3 et opibus in id bellum incumberent. Coactis equitum milibus VIII et peditum circiter CCL haec in Haeduorum finibus recensebantur, numerusque inibatur, praefecti constituebantur: Commio Atrebati, Viridomaro et Eporedorigi Haeduis, Vercassivellauno Arverno, consobrino Vercinge- 4 torigis, summa imperii traditur. His deiecti ex civitatibus attribuuntur, quorum consilio bellum administraretur. 5 Omnes alacres et fiduciae pleni ad Alesiam proficiscuntur, 6 neque erat omnium quisquam, qui aspectum modo tantae multitudinis sustineri posse arbitraretur, praesertim ancipiti proelio, cum ex oppido eruptione pugnaretur, foris tantae copiae equitatus peditatusque cernerentur. 77 At ii, qui Alesiae obsidebantur, praeterita die, qua auxilia suorum expectaverant, consumpto omni frumento inscii, quid in Haeduis gereretur, concilio coacto de exitu 2 suarum fortunarum consultabant. Ac variis dictis sententiis, quarum pars deditionem, pars, dum vires suppeterent, eruptionem censebat, non praetereunda oratio Critognati videtur propter eius singularem et nefariam crudelitatem. 3 Hic summo in Arvernis ortus loco et magnae habitus auctoritatis 'nihil', inquit, 'de eorum sententia dicturus 5. Numerum conferre, het con- 1 2. Animo et opibus, met lijf en tingent stellen. Suo nomine, op ziel. eigen hand. Suo arbitrio, zelf- 3 Nmuram inire tellen. standig. Pro, in aanmerking genomen, met het oog op, wegens. 77. 2. Censere (vgl. probare 76. 1. Huius opera . . . erat § 4), aanraden, stemmen voor. usus, gebruik „diensten bewijzen". I Praeterire, onvermeld laten.. LIBER VII. CAP. 75—77. 243 sum, qui turpissimam servitutem deditionis nomine appellant, neque hos habendos civium loco neque ad concilium adhibendos censeo. Cum his mihi res est, qui eruptionem 4 probant; quorum in consilio omnium vestrum consensu pristinae residere virtutis memoria videtur. Animi est ista 5 mollitia, non virtus, paulisper inopiam ferre non posse. Qui se ultro morti offerant, facilius reperiuntur, quam qui dolorem patienter ferant. Atque ego hanc sententiam pro-6 barem, — tantum apud me dignitas potest, — si nullam praeterquam vitae nostrae iacturam fieri viderem, sed in 7 consilio capiendo omnem Galliam respiciamus, quam ad nostrum auxilium concitavimus. Quid hominum milibus 8 LXXX uno loco interfectis propinquis consanguineisque nostris animi fore existimatis, si paene in ipsis cadaveribus proelio decertare cogentur? Nolite hos vestro auxilio 9 expoliare, qui vestrae salutis causa suum periculum neglexerunt, nee stultitia ac temeritate vestra aut animi imbecillitate omnem Galliam prosternere et perpetuae servituti subicere. An , quod ad diem non venerunt, de eorum io fide constantiaque dubitatis? Quid ergo? Romanos in illis ulterioribus munitionibus animine causa cotidie exerceri putatis? Si illorum nuntiis confirmari non potestis omni n aditu praesaepto, his utimini testibus adpropinquare eorum adventum; cuius rei timore exterriti diem noctemque in opere versantur. Quid ergo mei consilii est ? Facere, quod 12 nostri maiores nequaquam pari bello Cimbrorum Teutonumque fecerunt: qui in oppida compulsi ac simili inopia subacti eorum corporibus, qui aetate ad bellum inutiles videbantur, vitam toleraverunt neque se hostibus tradiderunt. Cuius rei si exemplum non haberemus, tarnen 13 libertatis causa institui et posteris prodi pulcherrimum iudicarem. Nam quid illi simile bello fuit? Depopulata Gallia u 3. Civium loco, vgl. V, 5, 4. I 4. Memoria, gebruik „spoor". 6. Dignitas, de eer. 9. Prosternere, in het verderf storten. 10. Animi causa, voor hun genoegen. 11. His, de Romeinen. ■ 12. Vitam tolerare, het leven rekken. 244 BELLI GALLICI Caes. laat niemand uit Alesia: . Het Gallische leger verschijnt voor Alesia. Cimbri magnaque inlata calamitate finibus quidem nostris aliquando excesserunt atque alias terras petierunt, iura, 15 leges, agros, libertatem nobis rëliquerunt. Romani vero quid petunt aliud aut quid volunt, nisi invidia adducti, quos fama nobiles poteritesque bello cognoverunt, horum in agris civitatibusque considere atque his aeternam iniungere servitutem? Neque enim umquam alia condicione bella gesserunt. 16Quod si ea, quae in longinquis nationibus geruntur, ignöratis, respicite finitimam Galliam, quae in provinciam redacta, iure et legibus commutatis, securibus subiecta per"8 petua premitur servitute.' Sententiis dictis constituunt, ut ii, qui valetudine aut aetate inutiles sint bello, oppido excedant atque omnia prius experiantur, quam ad Crito- 2gnati sententiam descendant; illo tarnen potius utendum consilio, si res cögat atque auxilia morentur, quam aut 3 deditionis aut pacis subeundam condicionem. Mandubii, qui eos oppido receperant, cum liberis atque uxoribus 4exire coguntur. Hi, cum ad munitiones Romanorum accessissent, flentes omnibus precibus orabant, ut se in servi- 5 tutem receptos cibo iuvarent. At Caesar dispositis in vallo custodiis recipi prohibebat. 79 Interea Commius reliquique duces, quibus summa imperii permissa erat, cum omnibus copiis ad Alesiam perveniunt et colle exteriore occupato non longius mille pas- 2 sibus a nostris munitionibus considunt. Postero die equitatu ex castris educto omnem eam planitiem, quam in longitudinem milia passuum III patere demonstravimus, complent pedestresque copias paulum ab eo loco abductas in locis 3 superioribus constituunt. Erat ex oppido Alesia despectus in campum. Concurrunt his auxiliis visis; fit gratulatio inter eos, atque omnium animi ad laetitiam excitantur. 4 Itaque productis copiis ante oppidum consistunt et proxi- 15. Condicione, doel. 78. 1. Descendere ad, (ongaarne) overgaan tot, ingaan op. 4. Omnibus precibus orabant, vgl. V, 6, 3. 79. 1. Exteriore, buiten onze linie. 3. Ad laetitiam excitari, met levendige vreugde vervuld worden. LIBER VII. CAP. 77—81. 245 mam fossam cratibus integunt atque aggere explent seque ad eruptionem atque omnes casus comparant. Caesar» omni exercitu ad utramque partem munitionum disposito, ut, si usus veniat, suum quisque locum teneat et noverit, equitatum ex castris educi et proelium committi iubet. Erat ex omnibus castris, quae summum undique iugum 2 tenebant, despectus, atque omnes milites intenti pugnae proventum expectabant. Galli inter equites raros sagitta-3 rios expeditosque levis armaturae interiecerant, qui suis cedentibus auxilio succurrerent et nostrorum equitum impetus sustinerent. Ab his complures de improviso vulnerati proelio excedebant. Cum suos pugna superiores esse 4 Galli confiderent et nostros multitudine premi viderent, ex omnibus partibus et ii, qui munitionibus contmebantur, et ii, qui ad auxilium convenerant, clamore et ululatu suorum animos confirmabant. Quod in conspectu omnium res ge-5 rebatur neque recte aut turpiter factum celari poterat, utrosque et laudis cupiditas et timor ignominiae ad virtutem excitabat. Cum a meridie prope ad solis occasum 6 dubia Victoria pugnaretur, Germani una in parte confertis turmis in hostes impetum fecerunt eosque propulerunt; qui-7 bus in fugam coniectis sagittarii drcumventi interfectique sunt. Item ex reliquis partibus nostri cedentes usque ad 8 castra insecuti sui colligendi facultatem non dederunt. At 9 ii, qui Alesia processerant, maesti prope victoria desperata se in oppidum receperunt. Uno die intermisso Galli atque 8 hoe spatio magno cratium, scalarum, harpagonum numero effecto media nocte silentio ex castris egressi ad campestres munitiones accedunt. Subito clamore sublato, qua signi-2 ficatione, qui in oppido obsidebantur, de suo adventu cognoscere possent, crates proicere, fundis, sagittis, lapidibus 9 De Gall. ruiterij overwonnen. 1 Nachtelijke aanval der Galliërs. 80. 1. Ad utramque partem munitionum, aan de beide liniën, de binnenste en de buitenste verschansingslinie. 4. Multitudine, vgl. I, 52, 6. 5. Celari, onopgemerkt te blijven. 81. 1. Campestres, inde vlakte, vgl. c. 69, 3. 2—4. Proicere (in de grachten). 246 BELLI GALLICI De aanval afgeslagen. Nieuwe bestorming door de Galliërs. 3 nostros de vallo proturbare reliquaque, quae ad oppugnationem pertinent, parant administrare. Eodem tempore clamore exaudito dat tuba signum suis Vercingetorix atque 4 ex oppido educit. Nostri, ut superioribus diebus suus cuique erat locus attributus, ad munitiones accedunt; fundis librilibus sudibusque, quas in opere disposuerant, ac glan- 5 dibus Gallos proterrent. Prospectu tenebris adempto multa utrimque vulnera accipiuntur; complura tormentis tela 6 coiciuntur. At M. Antonius et C. Trebonius legati, quibus hae partes ad defendendum obvenerant, qua ex parte nostros premi intellexerant, his auxilio ex ulterioribus castel- 82 lis deductos submittebant. Dum longius a munitione aberant Galli, plus multitudine telorum proficiebant; posteaquam propius successerunt, aut se stimulis inopinantes induebant aut in scrobes delati transfodiebantur aut ex 2 vallo ac turribus traiecti pilis muralibus interibant. Multis undique vulneribus acceptis nulla munitione perrupta, cum lux adpeteret, veriti, ne ab latere aperto ex superioribus castris eruptione circumvenirentur, se ad suos recepes runt. At interiores, dum ea, quae a Vercingetorige ad erup4 tionem praeparata erant, proferunt, priores fossas explent, diutius in his rebus administrandis morati prius suos discessisse cognoverunt, quam munitionibus adpropinquarent. Ita re 83 infecta in oppidum reverterunt. Bis magno cum detrimento repulsi Galli, quid agant, consulunt; locorum peritos adhibent; ex ; his superiorum castrorum situs munhionesque cognoscunt. 2 Erat a septentrionibus collis, quem propter magnitudinem circuitus opere circumplecti non potuerant nostri, necessarioque paene iniquo loco et leniter declivi castra fecerant. 3 Haec C. Antistius Reginus et C. Caninius Rebilus legati 4 cum duabus Iegionibus obtinebant. Cognitis per exploratores regionibus duces hostium LX milia ex omni numero Reliqua . . . parant administrare, zrj maken al de andere toebereidselen tot . . . Fundae libriles d. i. lapides libriles, zware slingersteenen. daar. Ulterioribus, de meer verwijderde, vgl. c. 69, 7. 82. 1. Interire, den dood vinden. 2. Nulla . . ■ perrupta, zonder dat . . . 6. Qua ex parte... his, waar... I 83. 2. Opere circumplecti, in LIBER VII. CAP. 81—85. 247 deligunt earum civitatum, quae maximam virtutis opinionem habebant; quid quoque pacto agi placeat, occulte inter 5 se constituunt; adeundi tempus definiunt, cum meridies esse videatur. His copiis Vercassivellaunum Arvernum,6 unum ex IIII ducibus, propinquum Vercingetorigis, praeficiunt. Ille ex castris prima vigilia egressus prope confecto 7 sub lucem itinere post montem se occultavit militesque ex nocturno labore sese reficere iussit. Cum iam meridies 8 adpropinquare videretur, ad ea castra, quae supra demonstravimus , contendit; eodemque tempore equitatus ad campestres munitiones accedere et reliquae copiae pro castris 84 Gevecht, sese ostendere coeperunt. Vercingetorix ex arce Alesiae suos conspicatus ex oppido egreditur; crates, longurios, murales falces reliquaque, quae eruptionis causa paraverat, profert. Pugnatur uno tempore omnibus locis atque omnia 2 temptantur; quae minime visa pars firma est, huc concurritur. Romanorum manus tantis munitionibus distinetur 3 nee facile pluribus locis occurrit. Multum ad terrendos-» nostros valet clamor, qui post tergum pugnantibus existit, quod suum periculum in aliena vident virtute constare; omnia enim plerumque, quae absunt, vehementius hominum 5 mentes perturbant. Caesar idoneum locum nactus, quid 85 quaque in parte geratur, cognoscit, laborantibus subsidium gevaar, submittrt. Utrisque ad animum occurrit unum esse illud 2 tempus, quo maxime contendi conveniat: Galli, nisi per- 3 fregerint munitiones, de omni salute desperant; Romani, si rem obtinuerint, finem laborum omnium expectant. Maxi-4 me ad superiores munitiones laboratur, quo Vercassivel- de verschansingsliniën trekken. 4. Virtutis opinionem, vgl. II, 8, 1. 5. Adeundi, aanval. 84. 3. Occurrere, weerstand bieden. 4. Suum periculum (praegnant) = het gelukkig doorstaan van hun eigen gevaar, de afwending van . . . Wellicht met Sydow te lezen suum praesidium. 5. Perturbant, verontrusten. 85. 2. Ad animum occurrit alicui, iem. komt tot de overtuiginh. Unum est illud tempus, dat is juist het tijdstip. 3. Rem obtinere, zich staande houden, hun stelling behouden. 248 BELLI GALLICI Labienus ter hulp. De Gall. ver- I slagen. Iaunum missum demonstravimus. Iniquum loei ad declisvitatem fastigium magnum habet momentum. Alii tela coiciunt, alii testudine facta subeunt; defatigatis in vicem «integri succedunt. Agger ab universis in munitionem coniectus et ascensum dat Gallis et ea, quae in terra oc- cultaverant Romani, contegit; nee iam arma nostris nee 86 vires suppetunt. His rebus cognitis Caesar Labienum, cum 2 cohortibus VI subsidio laborantibus mittit; imperat, si sustinere non possit, deductis cohortibus eruptione pugnet; id 3 nisi necessario ne faciat. Ipse adit reliquos; cohortatur, ne labori succumbant; omnium superiorum dimicationum 4 fructum in eo die atque hora docet consistere. Interiores desperatis campestribus locis propter magnitudinem munitionum loca praerupta ascensu temptant; huc ea, quae 5 paraverant, conferunt. Multitudine telorum ex turribus propugnantes deturbant, aggere et cratibus fossas explent, 37 falcibus valium ac loricam rescindunt. Mittit primum Brutum adulescentem cum cohortibus Caesar, post cum aliis 2 C. Fabium legatum; postremo ipse, cum vehementius pu3gnaretur, integros subsidio adducit. Restituto proelio ac repulsis hostibus eo, quo Labienum miserat, contendit; 4 cohortes IIII ex proximo castelio deducit, equitum partem se sequi, partem circumire exteriores munitiones et a tergo 5 hostes adoriri iubet. Labienus, postquam neque aggeres neque fossae vim hostium sustinere poterant, coactis XI cohortibus, quas ex proximis praesidiis deductas fors obtulit, Caesarem per nuntios facit certiorem, quid faciendum J8 existimet. Accelerat Caesar, ut proelio intersit. Eius adventu 4. Iniquum loei ad declivitatem fastigium, de ongunstige daling van het terrein tot glooiing d. i. de ongunstige helling. 4. Desperatis enz., ze wanhoopten er aan, de lager gelegen verschansingen stormenderhand in te nemen. 6. Munitionem, de (geheele) 87. 2. Integros, versch et roeverschansing (fossae, cippi, lilia pen. enz.). 4. Circumire exteriores muni86. 2. Deductis, van den wal tiones, de buitenste liniën omrijwegvoeren. | den. LIBER VII. CAP. 85—89. 249 ex colore vestitus cognito, quo insigni in proeliis uti consuerat, turmisque equitum et cohortibus visis, quas se sequi iusserat, ut de locis superioribus haec declivia et devexa cernebantur, hostes proelium committunt. Utrimque clamore 2 sublato excipit rursus ex vallo atque omnibus munitionibus clamor. Nostri emissis pilis gladiis rem gerunt. Repentes post tergum equitatus cernitur; cohortes aliae adpropinquant. Hostes terga vertunt; fugientibus equites occurrunt. Fit magna caedes. Sedulius, dux et princeps Lemovicum,4 occiditur; Vercassivellaunus Arvernus vivus in fuga comprehenditur; signa militaria LXXII1I ad Caesarem referuntur; pauci ex tanto numero se incolumes in castra- recipiunt. Conspicati ex oppido caedem et fugam suorum despe- 5 rata salute copias a munitionibus reducunt. Fit protinus hac re audita ex castris Gallorum fuga. Quod nisi ere- 6 bris subsidiis ac totius diei labore milites essent defessi, omnes hostium copiae deleri potuissent. De media t nocte missus equitatus novissimum agmen consequitur; magnus numerus capitur atque interficitur, reliqui ex fuga in civitates discedunt. Postero die Vercingetorix concilio convocato id bellum 81 se suscepisse non suarum necessitatum, sed communis libertatis causa demonstrat, et quoniam sit fortunae ceden-2 dum, ad utramque rem se illis offerre, seu morte sua Romanis satisfacere seu vivum tradere velint. Mittuntur 3 de his rebus ad Caesarem legati. Iubet arma tradi, principes produci. Ipse in munitione pro castris considit; eo 4 duces producuntur. Vercingetorix deditur, arma proiciuntur. , Reservatis Haeduis atque Arvernis, si per eos civitates5 recuperare posset, ex reliquis captivis toti exercitui capita singula praedae nomine distribuit. 1 Verc. geeft zich over. 88. 1. Uti, dragen. Ut . . . cernebantur, verklaring van cognito en visis. Declivia et devexa (loca), de hellingen en inzinkingen. 2. Excipit rursus, volgt onmiddellijk; gebruik „beantwoorden". 89. 1. Necessitatum, behoeften, belangen. 3. Producere, voor hem brengen. 5. Reservare, terughouden. SI, vgl. VI, 29, 4. Nomine, vgl. VI, I 19, 1. 250 BELLI GALLICI Winterkwartieren. 90 His rebus coniectis in Haeduos proficiscitur; civitatem 2 recipit. Eo legati ab Arvernis missi, quae imperaret, se facturos pollicentur. Imperat magnum numerum obsidum. 3 Legiones in hiberna mittit. Captivorum circiter XX milia 4 Haeduis ArverniSque reddit. T. Labienum cum duabus Iegionibus et equitatu in Sequanos proficisci iubet; huic 5 M. Sempronium Rutilum attribuit. C. Fabium legatum et L. Minucium Basilum cum Iegionibus duabus in Remis conlocat, ne quam a finitimis Bellovacis calamitatem acci- 6 piant. C. Antistium Reginum in Ambivaretos, T. Sextium in Bituriges, C. Caninium Rebilum in Rutenos cum singulis 7 Iegionibus mittit. Q. Tullium Ciceronem et P. Sulpicium Cavilloni et Matiscone in Haeduis ad Ararim rei frumentariae causa conlocat. Ipse Bibracte hiemare constituit. 8 His rebus ex Caesaris litteris cognitis Romae dierum XX supplicatio redditur. A. HIRTII BELLI GALLICI LIBER OCTAVUS. Praefatio. l Coactus adsiduis tuis vocibus, Balbe, eum cotidiana mea recusatio non difficultatis excusationem, sed inertiae videretur deprecationem habere, difficillimam rem suscepi: 90. 1. Civitatem, wordt onderwerp. Recipit, se. in deditionem, gebruik „zich onderwerpen". 5. Accipiant, nl. de Remi, die geen deel aan den oorlog genomen hadden. 8e B o e k. 1. Vocibus, uitnoodigingen, aansporingen. Difficultatis excusationem, denk aan: excusarealiquid, zich verontschuldigen met, op grond van, wegens iets. Inertiae deprecationem, (een verzoek om vrijstelling) eene weigering, voortspruitende uit traagheid. Videretur habere, vertaal: den schijn krijgen. LIBER VII. CAP. 90-LIB. VIII. PRAEF. 251 Caesaris nostri commentarios rerum gestarum non compe-2 tentibus superioribus atque insequentibus eius scriptis contexui novissimumque imperfectum ab rebus gestis Alexandriae confeci usque ad exitum non quidem civilis dissensionis, cuius finem nullum videmus, sed vitae Caesaris. Quos utinam qui legent scire possint quam invituS3 susceperim scribendos, quo facilius caream stultitiae atque arrogantiae crimine, qui me mediis interposuerim Caesaris scriptis. Constat enim inter omnes nihil tam operose ab4 aliis esse perfectum, quod non horum elegantia commentariorum superetur. Qui sunt editi, ne scientia tantarum 5 rerum scriptoribus deesset, adeoque probantur omnium iudicio, ut praerepta, non praebita facultas scriptoribus videatur. Cuius tarnen rei maior nostra quam reliquorum e est admiratio; ceteri enim, quam bene atque emendate, nos etiam, quam facile atque celeriter eos perfecerit, scimus. Erat autem in Caesare cum facultas atque elegantia summa 7 scribendi, tum verissima scientia suorum consiliorum explicandorum. Mihi ne illud quidem accidit, ut Alexandrinos atque Africano bello interessem; quae bella quamquam ex parte nobis Caesaris sermone sunt nota, tarnen aliter audimus ea, quae rerum novitate aut admiratione nos capiunt, aliter, quae pro testimonio sumus dicturi. Sed 9 ego nimirum, dum omnes excusationis causas colligo, ne 2. Non competere, niet aan el- denis werd door den dood van kander passen, niet samenhangen. Hirtius in 43 belet. r Superioribus, de zeven boeken 3. Se interponere, zich indrin- van het Bellum Gallicum. Inse- gen. quentibus, de drie boeken van 4. Elegantia, volmaakte vorm. het Bellum civile. Contexui, tot 5. Probari omnium iudicio bijeen samenhangend verhaal (nl. val vinden bij allen. Facultas, de met het Bell, civile) maken, in gelegenheid, de stof. samenhang brengen. Novissimum \ 7. Verissima, treffend. (scriptum) imperfectum ab rebus 8. Africano bello, a. 47 en 46 gestis Alexandriae, Hirtius heeft tegen de aanhangers van Pomhet derde boek van den burger- peius in Africa. Nederlaag van ' oorlog (den Alëxandrijnschen oor- Q. Metellus Scipio en Iuba bij loga. 41—47) voortgezet; na dezen Thapsus. Pro testimonio dicere, oorlog plaatste Caesar Cleopatra | eig. bij het getuigenverhoor veren den jongen Ptolemaeus op den klaren, hier = als een geloofwaartroon. Exitum . . . vitae Caesa- dig getuigenis berichten, mederis, de voltooiing dezer geschie- | deelen. Toen Hirtius de krijgs- 252 BELLI GALLICI cum Caesare conferar, hoe ipso crimen arrogantiae subeo, quod me iudicio cuiusquam existimem posse cum Caesare comparari. Vale. Nieuwe oorlogsplannen der Galliërs. Caes. naar het land der Biturigers. Cap. 1—48: Gebeurtenissen van bet jaar 51 v. Chr. Cap. 1—5: Tocht tegen de Biturigers en Carnuten. 1 Omni Gallia devicta Caesar cum a superiore aestate nullum bellandi tempus intermisisset mHitesque hibernorum quiete reficere a tantis laboribus vellet, eodem tempore civitates renovare belli consilia nuntiabantur coniuratio- 2nesque facere. Cuius rei veri similis causa adferebatur, quod Gallis omnibus cognitum esset neque ulla multitudine in unum locum coacta resisti posse Romanis, nee, si diversa bella complures eodem tempore intulissent civitates, satis auxilii aut spatii aut copiarum habiturum exercitum 3 populi Romani ad omnia persequenda; non esse autem alicui civitati sortem incommodi recusandam, si tali mora 2 reliquae possent se vindicare in libertatem. Quae ne opinio Gallorum confirmaretur, Caesar M. Antonium quaestorem suis praefecit hibernis; ipse cum equitum praesidio pridie Kal. Ianuarias ab oppido Bibracte proficiscitur ad legionem XIII., quam non longe a finibus Haeduorum conlocaverat in finibus Biturigum, eique adiungit legionem XL, quae 2 proxima fuerat. Binis cohortibus ad impedimenta tuenda relictis reliquum exercitum in copiosissimos agros Biturigum inducit, qui, cum latos fines et complura oppida haberent, unius legionis hibernis non potuerant contineri, bedrijven uit Caesar's mond met bewondering hoorde, dacht hij er niet aan, zich deze mededeeling eens als authentieke bron voor een geschiedkundig werk ten nutte te zullen maken. 1. I. A superiore aestate, 53 v. Chr. Reficere, laten uitrusten. Renovare... consilia, opnieuw... 2. Neque... nee, wel is waar... maar ook niet, eensdeels niet... I maar anderdeels ook niet. Diversa, op verschillende punten. Omnia (bello) persequi, zich bezig houden met . . . 3. Sortem incommodi, de last, de ramp, die . . . ten deel viel. 2. 1. Fuerat (= erat), alsof het „adiungere" reeds begonnen of voltooid was; vóór de vereeniging was het legioen het meest nabij geweest. LIBER VUL PRAEF.—CAP. 4. 253 quin bellum pararent coniurationesque facerent. Repentino 3 adventu Caesaris accidit, quod imparatis disiectisque accidere fuit necesse, ut sine timore ullo rura colentes prius ab equitatu opprimerentur, quam confugere in oppida possent. Namque etiam illud vulgare incursionis hostium 2 signum, quod incendiis aedificiorum intellegi consuevit, Caesaris erat interdicto sublatum, ne aut copia pabuli frumentique, si longius progredi vellet, deficeretur, aut hostes incendiis terrerentur. Multis hominum milibus captis s perterriti Bituriges, qui primum adventum potuerant effugere Romanorum, in finitimas civitates aut privatis hospitiis confisi aut societate consiliorum confugerant. Frustra; 4 nam Caesar magnis itineribus omnibus locis occurrit nee dat ulli civitati spatium de aliena potius quam de domestica salute cogitandi; qua celeritate et fideles amicos retinebat et dubitantes terrore ad condiciones pacis adducebat. Tali condicione proposita Bituriges, cum sibi vide- s rent dementia Caesaris reditum patere in eius amicitiam finitimasque civitates sine ulla poena dedisse obsides atque in fidem receptas esse, idem fecerunt. Caesar militibus pro tanto labore ac patientia, qui 4 brumalibus diebus, itineribus difficillimis, frigoribus intolerandis studiosissime permanserant in labore, decenos sestertios, centurionibus L milia nummum praedae nomine condonat legionibusque in hiberna remissis ipse se recipit die quadragesimo Bibracte. Ibi cum ius diceret, Bituriges2 ad eum legatos mittunt auxilium petitum contra Carnutes, quos intulisse bellum sibi querebantur. Qua re cognita,3 cum dies non amplius XVIII in hibernis esset moratus, legiones XIIII. et VI. ex hibernis ab Arari educit, quas ibi conlocatas explicandae rei frumentariae causa superiore commentario demonstratum est. Ita cum duabus Iegionibus Caes. onderwerpt hen. Caes. tegen de Carnuten. 3. 1. Accidit, had ten gevolge. 2. Signum, quod... consuevit, onnauwkeurig uitgedrukt. Deflcior al. re, ik heb gebrek aan iets. 3. Qui, voor zooverre zij . . . 4. Occurrit (iis), voorkomt hen. Ad condiciones pacis, eig. tot vreedzame omstandigheden, gesteldheid = tot vredelievende gezindheid; zoo § 5 tali condicione proposita, onder deze omstandigheden. 4. 3. Explicandae = expediendae, om den geregelden aanvoer 254 BELLI GALLICI. De camuten 5 ad persequendos Carnutes proficiscitur. Cum fama exer¬ citus ad hostes esset perlata, calamitate ceterorum docti Carnutes desertis vicis oppidisque, quae tolerandae hiemis causa constitutis repente exiguis ad necessitatem aedificiis incolebant — nuper enim devicti complura oppida amise2rant, — dispersi profugiunt. Caesar erumpentes eo maxime tempore acerrimas tempestates cum subire milites noliet, in oppido Carnutum Cenabo castra ponit atque in tecta partim Gallorum, partim quae conlatis celeriter stramentis 3 erant inaedificata, milites compegit. Equites tarnen et auxiliarios pedites in omnes partes mittit, quascumque petisse dicebantur hostes; nee frustra; nam plerumque 4 magna praeda potiti nostri revertuntur. Oppressi Carnutes hiemis difficultate, terróre periculi, cum tectis expulsi nullo loco diutius consistere auderent nee silvarum praesidio tempestatibus durissimis tegi possent, dispersi magna parte amissa suorum dissipantur in finitimas civitates. Cap. 6—23: Oorlog met de Bello vaker s. 6 Caesar tempore anni difficillimo, cum satis haberet convenientes manus dissipare, ne quod initium belli nasceretur, quantumque in ratione esset, exploratum haberet sub tempus aestivorum nullum summum bellum posse conflari, C. Trebonium cum duabus Iegionibus, quas secum 2 habebat, in hibernis Cenabi conlocavit; ipse, cum crebris legationibus Remorum certior fieret Bellovacos, qui belli gloria Gallos omnes Belgasque praestabant, finitimasque his civitates duce Correo Bellovaco et Commio Atrebate exercitus comparare atque in unum locum cogere, ut omni De Suessionen en Remers door de Bellovakers bedreigd. van koren te verzekeren. Persequi bestraffen. 5. 1. Tolerandae hiemis causa, tot bescherming tegen den winter. Exiguis ad necessitatem, klein in verhouding tot de behoefte = armzalig. 2. Maxime, juist. Subire, gebruik „blootstellen". Erant inaedificata, se. a militibus. 4. Difficultate, het ongemak. Durissimis, zeer strenge, zeer ruwe. 6. 1. Difficillimo, vgl. durissimo. Quantum in ratione esset, voor zoover zich dat berekenen liet. Summum bellum, beslissende oorlog, algemeene oorlog. Conflari = concitari. LIBER VIII. CAP. 4-7. 255 multitudine in fines Suessionum, qui Remis erant attributi, facerent impressionem, pertinere autem non tantum ad dignitatem, sed etiam ad salutem suam iudicaret nullam calamitatem socios optimo de re publica meritos accipere, legionem ex hibernis evocat rursus XI., litteras autem ad 3 C. Fabium mittit, ut in fines Suessionum legiones duas, quas habebat, adduceret, alteramque ex duabus ab Labieno arcessit. Ita, quantum hibernorum oportunitas bellique 4 ratio postulabat, perpetuo suo labore in vicem Iegionibus expeditionum onus iniungebat. His copiis coactis ad Bel- 7 lovacos proficiscitur castrisque in eorum finibus positis equitum turmas dimittit in omnes partes ad aliquos excipiendos, ex quibus hostium consilia cognosceret. Equites 2 officio functi renuntiant paucos in aedificiis esse inventos atque hos, non qui agrorum colendorum causa remansissent, — namque esse undique diligenter demigratum, — sed qui speculandi causa essent remissi. A quibus cum 3 quaereret Caesar, quo loco multitudo esset Bellovacorum quodve esset consilium eorum, inveniebat: Bellovacos omnes, 4 qui arma ferre possent, in unum locum convenisse, itemque Ambianos, Aulercos, Caletos, Veliocasses, Atrebates; locum castris excelsum in silva circumdata palude delegisse, impedimenta omnia in ulteriores silvas contuliss. Complures esse principes belli auctores, sed multitudinem maxime Correo obtemperare, quod ei summo esse odio nomen populi Romani intellexissent. Paucis ante diebus ex his castris 5 Atrebatem Commium discessisse ad auxilia Germanorum adducenda, quorum et vicinitas propinqua et multitudo esset infinita. Constituisse autem Bellovacos omnium principum 6 consensu, summa plebis cupiditate, si, utdiceretur, Caesar C naar de Bellovakers 2. Attribuere, onder de bescherming stellen, vgl. VII, 9,6.Pertinere, vert. door „verlangen". Iudicaret, nog afh. van cum. 4. Oportunitas, de (geschikte) ligging. Perpetuo suo labore, abl. abs. „terwijl hij . . ." 7. 2. Atque hos, en wel zulke. Diligenter, volkomen, geheel. 4. Ulteriores, verder verwijderd. 6 en 7. Cupiditas, geestdrift 256 BELLI GALLICI C. biedt het gevecht aan. De vijanden blijven in de legerplaats op eene hoogte. Caesar's legerplaats in de nabijheid. cum tribus Iegionibus veniret, se offerre ad dimicandum, ne miseriore ac duriore postea condicione cum toto exert citu decertare cogerentur; si maiores copias adduceret, in eo loco permanere, quem delegissent, pabulatione autem, quae propter anni tempus cum exigua tum disiecta esset, et frumentatione et reliquo commeatu ex insidiis prohibere 8 Romanos. Quae Caesar consentientibus pluribus cum cognosset atque ea, quae proponerentur, consilia plena prudentiae longeque a temeritate barbarorum remota esse iudicaret, omnibus rebus inserviendum statuit, quo celerius * 2 hostes contempta sua paucitate prodirent in aciem. Singularis enim virtutis veterrimas legiones VIL, VIII., VUIL habebat, summae spei delectaeque iuventutis XI., quae octavo iam stipendio tarnen in conlatione reliquarum non- 3 dum eandem vetustatis ac virtutis ceperat opinionem. Itaque consilio advocato rebus iis, quae ad se essent delatae, omnibus expositis animos multitudinis confirmat. Si forte hostes trium legionum numero posset elicere ad dimicandum , agminis ordinem ita constituit, ut legiones VIL, VIII., VIIII. ante omnia irent impedimenta, deinde omnium impedimentorum agmen, quod tarnen erat mediocre, ut in expeditonibus esse consuevit, cogeret XL, ne maioris multitudinis species accidere hostibus posset, quam ipsi depo- 4 poscissent. Hac ratione paene quadrato agmine instructo in conspectum hostium celerius opinione eorum exercitum 9 adducit. Cum repente instructas velut in acie certo gradu legiones accedere Galli viderent, quorum erant ad Caesarem plena fiduciae consilia perlata, sive certaminis periculo Tribus, „slechts..." Pabulatione I king met. Vetustatis ac virtutis, (het halen van voeder), quae cett., lang beproefde dapperheid. Cepelaat exigua (niet in grooten voor- | rat, zich verwerven. raad te vinden was) en disiecta I 3 tf, voor het geval dat. Coge(verspreid) op voeder slaan. ret _ ciauderet, %ccidere> in f^t 8. 1. Consentiunt plures, de oog vallen, verklaringen van .... stemmen 4. Quadrato agmine, vgl. Inl. overeen. Omnibus rebus (abl. door bl. 20. alle middelen) inservire, quo (ut eo), alles in het werk stellen . . . 2. In conlatione, in vergellj- 9. 1. Certo gradu, in gelijken pas. Certaminis. periculo, het aan een beslissenden slag verbonden LIBER VIII. CAP. 7—10. 257 sive subito adventu sive expectatione nostri consilii copias instruunt pro castris nee loco superiore decedunt. Caesar, 2 etsi dimicare optaverat, tamen admiratus tantam multitudinem hostium valle intermissa magis in altitudinem depressa quam late patente castra castris hostium confert. Haec imperat vallo pedum XII muniri, loriculam 3 pro ratione eius altitudinis inaedifkari, fossam duplicem pedum quinum denum lateribus deprimi derectis, turres excitari crebras in altitudinem trium tabulatorum, pontibus traiectis constratisque coniungi, quorum frontes viminea loricula munirentur, ut ab hostibus duplici fossa, * duplici propugnatorum ordine defenderentur, quorum alter ex pontibus, quo tutior altitudine esset, hoe audacius Iongiusque permitteret tela, alter, qui propior hostem in ipso vallo conlocatus esset, ponte ab incidentibus telis tegeretur. Portis fores altioresque turres imposuit. Huius munitionis duplex erat consilium. Namque et 1 operum magnitudinem et timorem suum sperabat fiduciam barbaris adlaturum, et cum pabulatum frumentatumque longius esset proficiscendum, parvis copiis castra munitione ipsa videbat posse defendi. Interim crebro 2 paucis utrimque procurrentibus inter bina castra palude interiecta contendebatur; quam tamen paludem non numquam aut nostra auxilia Gallorum Germanorumque transibant acriusque hostes insequebantur, aut vicissim hostes eandem transgressi nostros longius summovebant. Accide- 3 0 Schermutse lingen. gevaar. Sive expectatione cett., I hetzij omdat zij ... , waarmede nostri consilii als afhankelijke vraag verbonden wordt. Nee — neque tamen. 2. Valle intermissa=interiecta, zoodat het dal de beide legers scheidde. In altitudinem depressa = profunda. Castra . . . confert, [ in de onmiddellijke nabijheid der I vijanden . . . 3. Pro ratione eius(valli) altitudinis wegens de aanzienlijke hoogte van den wal kon de borst- | wering lager zijn dan gewoonlijk. Deprimere, technische uitdrukking: graven, vgl. c. 40,3 depressis fossis. Pontibus . . . coniungi, er worden balken van toren tot toren gelegd, die met planken bedekt werden: traicere pontem, eene brug slaan. Frontes, de voorzijde, naar den kant der vijanden. 4. Defenderentur (castra). Permitteret, (tot aan het doel) slingeren. Tegere ab, vgl. defendere ab, dekken tegen. Imposuit, past minder bij fores. Caesar de Bello Gallico. 3e druk. 17 258 BELLI GALLICI C. ontbiedt Trebonius met drie legioenen. De ruiterij der Remi in eene hinderlaag gelokt bat autem cotidianis pabulationibus, — id quod accidere erat necesse, cum raris disiectisque ex aedificiis pabulum conquireretur, — ut impeditis locis dispersi pabulatores 4 circumvenirentur; quae res, etsi mediocre detrimentum iumentorum ac servorum nostris adferebat, tamen stultas cogitationes incitabat barbarorum, atque eo magis, quod Commius, quem profectum ad auxilia Germanorum arcessenda docui, cum equitibus venerat; qui tametsi numero non amplius erant D, tamen Germanorum adventu barbari 11 inflabantur. Caesar, cum animadverteret hostem complures dies castris palude et loei natura munitis se tenere neque oppugnari castra eorum sine dimicatione perniciosa nee locum munitionibus claudi nisi a maiore exercitu posse, litteras ad Trebonium mittit, ut, quam celerrime posset, legionem XIII., quae cum T. Sextio legato in Biturigibus hiemabat, arcesseret atque ita cum tribus Iegionibus ma- 2 gnis itineribus ad se veniret; ipse equites in vicem Remorum ac Lingonum reliquarumque civitatum, quorum magnum numerum evocaverat, praesidio pabulationibus mittit, 12 qui subitas incursiones hostium sustinerent. Quod cum cotidie fieret ac iam consuetudine diligentia minueretur, quod plerumque accidit diuturnitate, Bellovaci delecta manu peditum cognitis stationibus cotidianis equitum nostro- 2 rum silvestribus locis insidias disponunt eodemque equites postero die mittunt, qui primum elicerent nostros, 3 deinde circumventos adgrederentur. Cuius mali sors incidit Remis, quibus ille dies fungendi muneris obvenerat. Namque hi, cum repente hostium equites animadvertissent ac numero superiores paucitatem contempsissent, cupidius insecuti a peditibus undique sunt circum- 4 dati. Quo facto perturbati celerius, quam consuetudo fert equestris proelii, se receperunt amisso Vertisco, principe 5 civitatis, praefecto equitum; qui cum vix equo propter aetatem posset uti, tamen consuetudine Gallorum neque 10. 3. Impeditis (moeilijk toe- 12. 3. Cuius mali sors, het lot gankelijk) locis, abl. c. bij dispersi. van door dit ongeluk getroffen te worden, dit ongelukslot, vgl. 11. 2. Remorum, hangt van c. l, 3 sortem incommodi. equites af. 5. Equo uti, te paard zitten. LIBER VIII. CAP. 10—14. 259 aetatis excusatione in suscipienda praefectura usus erat neque dimicari sine se voluerat. Inflantur atque incitanture hostium animi secundo proelio, principe et praefecto Remorum interfecto, nostrique detrimento admonentur diligentius 7 exploratis locis stationes disponere ac moderatius cedentem insequi hostem. Non intermittunt interim cotidiana 13 caesar-s Ger- .. . manen brengen proelia in conspectu utrorumque castrorum, quae ad vada den vijanden ., _ . , . ,. . _ eene nederlaag transitusque fiebant paludis. Qua contentione Germani, 2 toe. quos propterea Caesar transduxerat Rhenum, ut equitibus interpositi proeliarentur, cum constantius universi paludem transissent paucisque resistentibus interfectis pertinacius reliquam multitudinem essent insecuti, perterriti non solum ii, qui aut comminus opprimebantur aut eminus vulnerabantur, sed etiam qui longius subsidiari consueverant, turpiter refugerunt nee prius finem fugae fecerunt saepe 3 amissis superioribus locis, quam se aut in castra suorum reciperent aut non nulli pudore coacti longius profugerent. Quorum periculo sic omnes copiae sunt perturbatae, ut vix 4 iudicari posset, utrum secundis minimis rebus insolentiores an adverso mediocri casu timidiores essent. Compluribus diebus isdem in castris consumptis, cum 14 c. tracht den propius accessisse legiones et C. Trebonium legatum co- vijanden te be- gnovissent, duces Bellovacorum veriti similem obsessionem Alesiae noctu dimittunt eos, quos aut aetate aut viribus inferiores aut inermes habebant, unaque reliqua impedimenta. Quorum perturbatum et confusum dum explicant2 agmen, — magna enim multitudo carrorum etiam expeditos sequi Gallos consuevit, — oppressi luce copias armatorum pro suis instruunt castris, ne prius Romani persequi se inciperent, quam longius agmen impedimentorum suorum processisset. At Caesar neque resistentes adgrediundos 3 letten. Aetatis excusatione, vgl. Praef. 1 14. 1. Alesiae, dativus „alste § 1 difficultatis excusationem. Alesia": comparatio compendia! ria. Aetate inferior, te oud. 13. !, Non intermittunt, intr. voortduren. 2. Explicant, ordenen, regelen. 2. Universi, in massa. Longius Expeditos, slagvaardig. Oppressi, subsidiari, tot reserve dienen. verrast. Longius processisset, iem. 4. Insolentiores, meer overmoe- een eind weegs voor zijn, op iem. d'g. I een eind weegs winnen. 260 BELLI GALLICI Hunne krijgslist. De vijanden slaan op eene nog sterkere plaats hun kamp op. tanto collis ascensu iudicabat, neque non usque eo legiones admovendas, ut discedere ex eo loco sine periculo 4 barbari militibus instantibus non possent. Ita, cum palude impedita a castris castra dividi videret, quae transeundi difficultas celeritatem insequendi tardare posset, atque id iugum, quod trans paludem paene ad hostium castra pertineret, mediocri valle a castris eorum intercisum animadverteret, pontibus palude constrata legiones traducit celeriterque in summam planitiem iugi pervenit, quae declivi sfastigio duobus ab lateribus muniebatur. Ibi Iegionibus instructis ad ultimum iugum pervenit aciemque eo loco constituit, unde tormento missa tela in hostium cuneos 15 coici possent. Barbari confisi loei natura, cum dimicare non recusarent, si forte Romani subire collem conarentur, paulatimque copias distributas dimittere non auderent, ne 2 dispersi perturbarentur, in acie permanserunt. Quorum pertinacia cognita Caesar XX cohortibus instructis ca- 3 strisque eo loco metatis muniri iubet castra. Absolutis operibus pro vallo legiones instructas conlocat, equites 4frenatis equis in stationibus disponit. Bellovaci, cum Romanos ad insequendum paratos viderent neque pernoctare aut diutius permanere sine periculo eodem loco possent, 5 tale consilium sui recipiendi ceperunt. Fasces stramentorum ac virgultorum, quorum summa erat in castris copia, inter se traditos ante aciem conlocarunt extremoque tem- e pore diei signo pronuntiato uno tempore incenderunt. Ita continens flamma copias omnes repente a Conspectu texit Romanorum. Quod ubi accidit, barbari vehementissimo 16 cursu refugerunt. Caesar, etsi discessum hostium animadvertere non poterat incendiis oppositis, tamen id consilium cum fugae causa initum suspicaretur, legiones promovet, turmas mittit ad insequendum; ipse veritus insidias, ne forte in eodem loco subsistere hostis atque 3. Neque . . . neque non, wel is waar niet . . . maar wel. Legiones admovere, met de legioenen voortrukken. 4. Muniebatur, vgl. I, 38, 4. 5. Cuneos, massa's. 15. 1. Distributas, in af deelingen. 4. Sui recipiendi, door een subst. LIBER VIII. CAP. 14—18. 261 elicere nostros in locum conaretur iniquum, tardius procedit. Equites cum intrare fumum et flammam densissimam 2 timerent ac, si qui cupidius intraverant, vix suorum ipsi priores partes animadverterent equorum, insidias veriti liberam facultatem sui recipiendi Bellovacis dederunt. Ita 3 fuga timoris simul calliditatisque plena sine ullo detrimento milia non amplius X progressi hostes loco munitissimo castra posuerunt. Inde cum saepe in insidiis equites 4 peditesque disponerent, magna detrimenta Romanis in pabulationibus inferebant. Quod cum crebrius accideret, 17 correus' ninex captivo quodam comperit Caesar Correum, Bellovaco- Caes. verraden rum ducem, fortissimorum milia sex peditum delegisse equitesque ex omni numero mille, quos in insidiis eo loco conlocaret, quem in locum propter copiam frumenti ac pabuli Romanos missuros suspicaretur. Quo cognito con- 2 silio legiones plures, quam solebat, educit equitatumque, qua consuetudine pabulatoribus mittere praesidio consuerat, praemittit; huic interponit auxilia levis armaturae;3 ipse cum Iegionibus, quam potest maxime, adpropinquat. Hostes in insidiis dispositi, cum sibi delegissent campum 18 Nederlaag der . ■ ,. f . • , vijanden. Cor- ad rem gerendam non amplius patentem in omnes partes reus sneuvelt. passibus mille, silvis undique impeditissimis aut flumine altissimo munitum, velut indagine hunc insidiis circumde- derant. Explorato hostium consilio nostri ad proeliandum 2 animo atque armis parati, cum subsequentibus Iegionibus nullam dimicationem recusarent, turmatim in eum locum devenerunt. Quorum adventu cum sibi Correus oblatam 3 occasionem rei gerendae existimaret, primum cum paucis se ostendit atque in proximas turmas impetum fecit. Nostri' constanter incursum sustinent insidiatorum neque 4 plures in unum locum conveniunt; quod plerumque eque- stribus proeliis cum propter aliquem timorem accidit, tum 16. 2. Priores partes, de kop- I ting van het wild = als bij eene pen. Liberam facultatem = on- 1 drijfjacht. gestoor . 2 NosM (eqaites). Ad proe- ó. ïimoris piena, lat. | üandum paraüt strijdlustig 17. 1. Missuros, als obj. pabu- en slagvaardig. latores te denken. . „ _ .. 4. Cum — quotiescumque, waar- 18. 1. Velut indagine, inslui- | op het volgende tum wijst. latores te denken. 262 BELLI GALLICI 19 multitudine ipsorum detrimentum accipitur. Cum dispositis turmis in vicem rari proeliarentur neque ab lateribus circumveniri suos paterentur, erumpunt ceteri Correo 2 proeliante ex silvis. Fit magna contentione diversum proelium. Quod cum diutius pari Marte iniretur, paulatim ex silvis instructa multitudo procedit peditum, quae nostros coëgit cedere equites. Quibus celeriter subveniunt levis armaturae pedites, quos ante legiones missos docui, tur- 3 misque nostrorum interpositi constanter proeliantur. Pugnatur aliquamdiu pari contentione; deinde, ut ratio postulabat proelii, qui sustinuerant primos impetus insidiarum, hoe ipso fiunt superiores, quod nullum ab insidi- 4 antibus imprudentes acceperant detrimentum. Accedunt propius interim legiones, crebrique eodem tempore et nostris et hostibus nuntii adferuntur, imperatorem instruc- 5 tis copiis adesse. Qua re cognita praesidio cohortium confisi nostri acerrime proeliantur, ne, si tardius rem gessissent, victoriae gloriam communicasse cum Iegionibus viderentur; hostes concidunt animis atque itineribus diversis e fugam quaerunt. Nequiquam; nam quibus difficultatibus locorum Romanos claudere voluerant, iis ipsi tenebantur. 7 Victi tandem perculsique maiore parte amissa consternati profugiunt partim silvis petitis, partim flumine, — qui tamen in fuga a nostris acriter insequentibus conficiuntur, — 8 cum interim nulla calamitate victus Correus excedere proelio silvasque petere aut invitantibus nostris ad deditionem potuit adduci, quin fortissime proeliando compluresque vulnerando cogeret elatos iracundia victores in se tela coicere. 19. 1. Rari, in kleine afdee- I lingen. Diversum, op verschillende punten. 2. Pari Marte, vgl. VII, 19, 3 aequo Marte. 3. Ratio proelii, de aard . . . 5 en 6. Cohortium — subsequen- tium legionum c. 18, 2. Concidunt animis — deficiunt animis. 7. Perculst, overhoopgeworpen. 8. Cum, „terwijl" kan in het Ned. vervallen. Nulla calamitate . . . cogeret, de negatie in nulla behoort ook bij potuit adduci: hiervan is afhankelijk excedere, petere en ad deditionem, verder quin . . . cogeret: hij kon er niet toe gebracht worden zich over te geven op eene wijze,'dat hij niet (ita ut non) enz.; maak in de vertaling quin . . ■ cogeret tot hoofdzin met „veeleer". Elatos iracundia, door een participium. LIBER VIII. CAP. 18—22. 263 Tali modo re gesta recentibus proelii vestigiis ingressus 20 Caesar, cum victos tanta calamitate existimaret hostes nuntio accepto locum castrorum relicturos, quae non longius ab ea caede abesse plus minus VIII milibus dicebantur, tametsi flumine impeditum transitum videbat, tamen exercitu traducto progreditur. At Bellovaci reliquaeque a civitates repente ex fuga paucis atque his vulneratis receptis, qui silvarum beneficio casum evitaverant, omnibus adversis, interfecto Correo, amisso equitatu et fortissimis peditibus, cum adventare Romanos existimarent, concilio repente cantu tubarum convocato conclamant, legati obsidesque ad C«esarem mittantur. Hoe omnibus probato con- 21 silio Commius Atrebas ad eos confugit Germanos, a quibus ad id bellum auxilia mutuatus erat. Ceteri e vestigio mit- 2 tunt ad Caesarem legatos petuntque, ut ea poena sit contentus hostium, quam si sine dimicatione inferre integris posset, pro sua dementia atque humanitate numquam profecto esset inlaturus. Adflictas opes equestri proelio Bel-3 lovacorum esse; delectorum peditum multa milia interisse, vix refugisse nuntios caedis. Magnum tamen, ut in tanta 4 calamitate, Bellovacos eo proelio commodum esse consecutos, quod Correus, auctor belli, concitator multitudinis, esset interfectus. Numquam enim senatum tantum in civitate illo vivo, quantum imperitam plebem potuisse. Haec oran-22 tibus legatis commemorat Caesar: eodem tempore superiore anno Bellovacos ceterasque Galliae civitates suscepisse bellum; pertinacissime hos ex omnibus in sententia permansisse neque ad sanitatem reliquorum deditione esse perductos. Scire atque intellegere se causam peccati 2 facillime mörtuis delegari. Neminem vero tantum pollere, ut invitis principibus, resistente senatu, omnibus bonis De Bellovakers en hunne bondgenooten onderwerpen zich. Caes. neemt hunne onderwerping aan. 20. 1. Recentibus proelii vesti- I nederlaag geleden hadden, toen giis ingressus (wordt hoofdzin), zij nog in volle kracht waren, voortschrijdend op de pas geopen- 3. Adflictas, wij: breken. de baan der overwinning. Hostes, 4. Ut in tanta calamitate (ut, die niet meegestreden hadden, beperkend, vgl. VI, 34, 7), voor 2. Rcceptis, gebruik: zien ver- zoover bij zulk een ongeluk daar- schijnen. Casum = mortem. van sprake kon zijn. 21. 2. E vestigio, vgl, V, 5,3. 22. 2. Scire atque intellegere, Integris, voordat zij nog eene 1 zeer goed weten. 264 BELLI GALLICI Commius' vrees. repugnantibus infirma manu plebis bellum concitare et gerere posset. Sed tamen se contentum fore ea poena, 23 quam sibi ipsi contraxissent. Nocte insequenti legati responsa ad suos referunt, obsides confidunt. Concurrunt reliquarum civitatum legati, quae Bellovacorum specula- 2 bantur eventum. Obsides dant, imperata faciunt excepto Commio, quem timor prohibebat cuiusquam fidei suam 3 committere salutem. Nam superiore anno T. Labienus Caesare in Gallia citeriore ius dicente, cum Commium comperisset sollicitare civitates et coniurationem contra Caesarem facere, infidelitatem eius sine ulla perfidia 4 iudicavit comprimi posse. Quem quia non» arbitrabatur vocatum in castra venturum, ne temptando cautiorem faceret, C. Volusenum Quadratum misit, qui eum per simulationem conloquii curaret interficiendum. Ad eam 5 rem delectos idoneos ei tradidit centuriones. Cum in conloquium ventum esset et, ut convenerat, manum Commii Volusenus arripuisset, centurio vel insueta re permotus vel celeriter a familiaribus prohibitus Commii conficere hominem non potuit; graviter tamen primo ictu gladio 6 caput percussit. Cum utrimque gladii destricti essent, non tam pugnandi quam diffugiendi fuit utrorumque consilium: nostrorum, quod mortifero vulnere Commium credebant adfectum, Gallorum, quod insidiis cognitis plura, quam videbant, extimescebant. Quo facto statuisse Commius dicebatur numquam in conspectum cuiusquam Romani venire. Cap. 24- 25: Het land der Eburonen andermaal verwoest. C. verdeelt het leger. 24 Bellicosissimis gentibus devictis Caesar, cum videret nullam iam esse civitatem, quae bellum pararet, quo sibi resisteret, sed non nullos ex oppidis demigrare, ex agris diffugere ad praesens imperium evitandum, plures in partes 23. 1. Confidunt, vgl. 11,4,5. 3. Comprimi, onschadelijk maken. 6. Non tam . . . quam, minder . . . dan. 24. I. Quo — ut eo (sc. bello parando). LIBER VIII. CAP. 22—26. 265 exercitum dimittere constituit. M. Antonium quaestorem 2 cum legione XII. sibi coniungit. C. Fabium legatum cum cohortibus XXV mittit in diversissimam partem Galliae, quod ibi quasdem civitates in armis esse audiebat neque C. Caninium Rebilum legatum, qui in illis regionibus erat, satis firmas duas legiones habere existimabat. T. Labie-3 num ad se evocat; legionem autem XV., quae cum eo fuerat in hibernis, in togatam Galliam mittit ad colonias civium Romanorum tuendas, ne quod simile incommodum accideret decursione barbarorum, ac superiore aestate Tergestinis acciderat, qui repentino latrocinio atque impetu Illyriorum erant oppressi. Ipse ad vastandos depopulandosque fines 4 Ambiorigis proficiscitur; quem perterritum ac fugientem cum redigi posse in suam potestatem desperasset, proximum suae dignitatis esse ducebat, adeo fines eius vastare civibus, aedificiis, pecore, ut odio suorum Ambiorix, si quos fortuna reliquos fecisset, nullum reditum propter tantas calamitates haberet in civitatem. Cum in omnes partes 29 finium Ambiorigis aut legiones aut auxilia dimisisset atque omnia caedibus, incendiis, rapinis vastasset, magno numero hominum interiecto aut capto Labienum cum duabus Iegionibus in Treveros mittit; quorum civitas propter Germa-2 * niae vicinitatem cotidianis exercitata bellis cultu et feritate non multum a Germanis differebat neque imperata umquam nisi exercitu coacta faciebat. Het land der Eburonen wederom verwoest. Cap. 26—44: Strijd der legaten Caninius en Fabius met Dumnacus, Drappes en Lucterius. Interim C. Caninius le nem convenisse hostium in gatus, cum magnam multitudi- 26 caninius komt nnes ricionum mieris uuuwis- 2. Neque (et non), de negatie behoort bij satis firmas. 3. Decursione (van de Alpen af), overval, inval. 4. Proximum suae dignitatis esse ducebat, hield hij voor het naaste, wat zijne eer eischte:cro- ximum, wat het dichtst het onbereikbare naderde. Vastare, als orbare geconstrueerd en in de beteekenis daarvan gebruikt (ontblooten). 25. 2. Exercitata, geteisterd, hard beproefd. Cultu, levenswijze. Feritate, opp. humanitate. Duratius,vriend der Rom., door Dumnacus in Lemonum ingesloten, ter hulp. 266 BELLI GALLICI Ook Fabius '4 snelt toe. Dumnacus breekt het beleg van ■ Lemonum op. que Duratii cognosceret, qui perpetuo in amicitia permanserat Romanorum, cum pars quaedam ciyitatis eius defecis- a set, ad oppidum Lemonum contendit. Quo cum adventaret atque ex captivis certius cognosceret multis hominum milibus a Dumnaco, duce Andium, Duratium clausum Lemoni oppugnari neque infirmas legiones hostibus committere aude- 3ret, castra posuit loco munito. Dumnacus, cum adpropinquare Caninium cognosset, copiis omnibus ad legiones 4 conversis castra Romanorum oppugnare instituit. Cum complures dies in oppugnatione consumpsisset et magno suorum detrimento nullam partem munitionum convellere 27 potuisset, rursus ad obsidendum Lemonum redit. Eodem tempore C. Fabius iegatus complures civitates in fidem recipit, obsidibus firmat litterisque Caninii fit certior, quae in Pictonibus gerantur. Quibus rebus cognitis proficiscitur ad 2 auxilium Duratio ferendum. At Dumnacus adventu Fabii cognito desperata salute, si eodem tempore coactus esset et externum sustinere hostem et respicere ac timere oppidanos, repente ex eo loco cum copiis recedit nee se satis tutum fore arbitratur, nisi flumen Ligerim, quod erat ponte propter magnitudinem transeundum, copias traduxisset. 3 Fabius, etsi nondum in conspectum hostium venerat neque se cum Caninio coniunxerat, tamen doctus ab iis, qui * locorum noverant naturam, potissimum credidit hostes per- 4 territos eum locum, quem petebant, petituros. Itaque cum copiis ad eundem pontem contendit equitatumque tantum praecedere ante agmen imperat legionum, quantum cum processisset, sine defatigatione equorum in eadem se reci- 5 peret castra. Consequuntur equites nostri, ut erat praeceptum, invaduntque Dumnaci agmen et fugientes perterritosque sub sarcinis in itinere adgressi magna praeda multis 26. 2. Committere, blootstellen, I 3. Potissimum credidit, voor prijsgeven = obicere. \ het waarschijnlijkst houden; eig. 4. Convellere = diruere. I het meest gelooven. Quem petebant, „werkelijk" . . . 27. 1. Obsidibus firmat, zich door gijzelaars van hun trouw 4. Quantum cum processisset, verzekeren. vertaal: dat zij (daarna) ... met 2. Externum, daarbuiten. >?e- aanvulling van „konden". spicere, in het oog houden. LIBER VIII. CAP. 26 - 30. 267 interfectis potiuntur. Ita re bene gesta se recipiunt in castra. Insequenti nocte Fabius equites praemittit sic paratos, ut 28 confligerent atque agmen morarentur, dum consequeretur ipse. Cuius praeceptis ut res gereretur, Q. Atius Varus,2 praefectus equitum, singularis et animi et prudentiae vir, suos hortatur agmenque hostium consecutus turmas partim idoneis locis disponit, parte equitum proelium committit. Confligit audacius equitatus hostium succedentibus sibi 3 peditibus, qui toto agmine subsistentes equitibus suis contra nostros ferunt auxilium. Fit proelium acri certamine. Namque nostri contemptis pridie superatis hostibus, cum 4 subsequi legiones meminissent, et pudore cedendi et cupiditate per se conficiendi proelii fortissime contra pedites proeliantur, hostesque nihil amplius copiarum accessurum 5 credentes, ut pridie cognoverant, delendi equitatus nostri nacti occasionem videbantur. Cum aliquamdiu summa con- 29 tentione dimicaretur, Dumnacus instruit aciem, quae suis esset equitibus in vicem praesidio. Tum repente confertae legiones in conspectum hostium veniunt. Quibus visis percul- 2 sae barbarorum turmae ac perterrita acies hostium perturbato impedimentorum agmine magno clamore discursuque passim fugae se mandant. At nostri equites, qui paulo ante3 cum resistentibus fortissime conflixerant, laetitia victoriae elati magno undique clamore sublato cedentibus circumfusi, quantum equorum vires ad persequendum dextraeque ad caedendum valent, tantum eo proelio interficiunt. Itaque* amplius milibus XII aut armatorum aut eorum, qui timore arma proiecerant, interfectis omnis multitudo capitur impedimentorum. Gevecht met Dumnacus. Dumnacus verslagen. Qua ex fuga cum constaret Drappetem Senonem, qui, 30 ojntatawr- en Lucterius. dracht. 1 3. Subsistentes, halt maken. 4- Certamine, inspanning, wed- 28. 1. Sic paratos, met de op- praesidio, nl. bij afdeelingen. Confertae, in gesloten gelederen, in massa. Magno .... discursu, worden participia met adv. 3. Quantum . . . valent, tantum . . . zoolang . . . toereikend zijn, zoolang... Interficiunt, absoluut. ijver. 5. (Sibi) videbantur. 29. I: Quae suis . . .in vicem 268 BELLI GALLICI Fabius dwingt de Carnuten en de Aremorische volken tot gehoorzaamheid. Drappes en Lucterlus bezetten Uxellodunum. ut primum defecerat Gallia, collectis undique perditis hominibus, servis ad libertatem vocatis, exulibus omnium civitatum ascitis, receptis latronibus impedimenta et commeatus Romanorum interceperat, non amplius hominum duobus milibus ex fuga collectis provinciam petere unaque consilium cum eo Lucterium Cadurcum cepisse, quem superiore commentario prima defectione Galliae facere in 2 provinciam voluisse impetum cognitum est, Caninius Iegatus cum duabus Iegionibus ad eos persequendos contendit, ne detrimento aut timore provinciae magna infamia 31 perditorum hominum latrociniis caperetur. C. Fabius cum reliquo exercitu in Carnutes ceterasque proficiscitur civitates, quarum eo proelio, quod cum Dumnaco fecerat, 2 copias esse accisas sciebat. Non enim dubitabat, quin recenti calamitate summissrores essent futurae, dato vero spatio ac tempore eodem instigante Dumnaco possent 3 concitari. Qua in re summa felicitas celeritasque in recipiendis civitatibus Fabium consequitur. Nam Carnutes, qui saepe vexati numquam pacis fecerant mentionem, datis 4 obsidibus veniunt in deditionem,- ceteraeque civitates positae in ultimis Galliae finibus, Oceano coniunctae, quae Aremoricae appellantur, auctoritate adductae Carnutum adventu Fabii legionumque imperata sine mora faciunt. 5 Dumnacus suis finibus expulsus errans latitansque solus extremas Galliae regiones petere est coactus. 32 At Drappes unaque Lucterius, cum legiones Caniniumque adesse cognoscerent nee se sine certa pernicie persequente exercitu putarent provinciae fines intrare posse nee iam libere vagandi latrociniorumque faciendorum facultatem haberent, in finibus consistunt Cadurcorum. Jnm~lA^fi^/a&cl,*>(ï£.n- I 3K 1 Accisas = imminutas, gel), op de vlucht. Una consilium debitttatas. ... cepisse, zich aansluiten. Prima defectione. bij het begin van ... 2- Spatio, speelruimte. 2. Magna infamia, subj. van „ „ caperetur: om niet... de schande oumma feucitas cett., verop zich te laden, dat enz.; detri- !?a,: net buitengewone geluk valt mento en timore worden door pas- te Deurt> dat hij met groote sende werkw. vervangen met snelneid enz. Vexati, getuchtigd. provincia tot onderwerp. | 4. Auctoritate, het voorbeeld. LIBER VIII. CAP. 30—35. 269 Ibi cum Lucterius apud suos cives quondam integris rebus 2 multum potuisset semperque auctor novorum consiliorum magnam apud barbaros auctoritatem haberet, oppidum Uxellodunum, quod in clientela fuerat eius, egregie natura loei munitum, occupat suis et Drappetis copiis oppidanosque sibi coniungit. Quo cum confestim C. Caninius venisset 33 animadverteretque omnes oppidi partes praeruptissimis saxis esse munitas, quo defendente nullo tamen armatis ascendere esset difficile, magna autem impedimenta oppidanorum videret, quae si clandestina fuga subtrahere conarentur, effugere non modo equitatum, sed ne legiones quidem possent, tripertito cohortibus divisis trina excelsissimo loco castra fecit; a quibus paulatim, quantum 2 copiae patiebantur, valium in oppidi circuitum ducere instituit. Quod cum animadverterent oppidani miserrimaque 34 Alesiae memoria solliciti similem casum obsessionis vererentur maximeque ex omnibus Lucterius, qui fortunae illius periculum fecerat, moneret frumenti rationem esse habendam, constituunt omnium consensu parte ibi relicta copiarum ipsi cum expeditis ad importandum frumentum proficisci. Eo consilio probato proxima nocte duobus mili- 2 bus armatorum relictis reliquos ex oppido Drappes et Lucterius educunt. Hi paucos dies morati ex finibus Ca- 3 durcorum, qui partim re frumentaria sublevare eos cupiebant, partim prohibere, quominus sumerent, non poterant,' magnum numerum frumenti comparant, non numquam autem expeditionibus nocturnis casteila nostrorum adoriuntur. Quam ob causam C. Caninius toto oppido munitio- 4 nes circumdare moratur, ne aut opus effectum tueri non possit aut plurimis in locis infirma disponat praesidia. Magna copia frumenti comparata considunt Drappes 3! et Lucterius non longius ab oppido X milibus, unde pau- ;aninius begint het beleg. Drappes en Lucterius verlaten de stad, om proviand te halen. Een transport graan overvallen. Lucterius ontvlucht. 32. 2. Integris rebus, in dagen 1 de stad: in duidt de richting aan. ' van voorspoed. 34. t. Periculum fecerat, uit 33. 1. Saxis, rotsblokken. Quae eigen ervaring had leeren kennen, si, vertaal: zoodat, indien zij vgl. I, 40, 5. ze... (quae als obj. bij. subtrahere). 4. Toto oppido, dativus. Non 2. In oppidi circuitum, rondom | possit, buiten staat zijn. 270 BELLI GALLICI Drappes'legerplaatsingenomen. 2 latim frumentum in oppidum supportarent. Ipsi inter se provincias partiuntur: Drappes castris praesidio cum parte copiarum resistit, Lucterius agmen iumentorum ad oppi- 3 dum ducit. Dispositis ibi praesidiis hora noctis circiter X. silvestribus angustisque itineribus frumentum importare 4 in oppidum instituit. Quorum strepitum vigiles castrorum cum sensissent exploratoresque missi, quae gererentur, renuntiassent, Caninius celeriter cum cohortibus armatis ex proximis castellis in frumentarios sub ipsam lucem 5 impetum facit. Hi repentino malo perterriti diffugiunt ad sua praesidia; quae nostri ut viderunt, acrius contra armatos incitati neminem ex eo numero vivum capi patiuntur. Profugit inde cum paucis Lucterius nee se recipit in castra. 36 Re bene gesta Caninius ex captivis comperit partem copiarum cum Drappete esse in castris a milibus non amplius XII. Qua re ex compluribus cognita, cum intellegeret fugato duce altero perterreri reliquos facile et opprimi posse, magnae felicitatis esse arbitrabatur neminem ex caede refugisse in castra, qui de accepta calamitate nuntium Drap- * 2 peti perferret. Sed in experiundo cum periculum nullum videret, equitatum omnem Germanosque pedites, summae velocitatis homines, ad castra hostium praemittit; ipse legionem unam in trina castra distribuit, alteram secum 3 expeditam ducit. Cum propius hostes accessisset, ab exploratoribus, quos praemiserat, cognoscit castra eorum, ut barbarorum fere consuetudo est, relictis locis superioribus ad ripas esse fluminis demissa, at Germanos equitesque imprudentibus omnibus de improviso advolasse proe- 4 liumque commisisse. Qua re cognita legionem armatam instructamque adducit. Ita repente omnibus ex partibus signo dato loca superiora capiuntur. Quod ubi accidit, Germani equitesque signis legionis visis vehementissime 5 proeliantur. Confestim cohortes undique impetum faciunt omnibusque aut interfectis aut captis magna praeda potiuntur. Capitur ipse eo proelio Drappes. 35. 2. Provincias, den werk- I 5. Nee = neque tarnen. Castra, kring, de taak. sc. Drappetis. I 36. 1. Cum, concessief. LIBER VIII. CAP. 35—39. 271 Caninius felicissime re gesta sine ullo paene militis vul- 37 nere ad obsidendos oppidanos revertitur externoque hoste 2 deleto, cuius timore antea dividere praesidia et munitione oppidanos circumdare prohibitus erat, opera undique imperat administrari. Venit eodem cum suis copiis postero die C. 3 Fabius partemque oppidi sumit ad obsidendum. Caesar interim M. Antonium quaestorem cum cohortibus 38 XV in Bellovacis relinquit, ne qua rursus novorum consiliorum capiendorum Belgis facultas daretur. Ipse reliquas 2 civitates adit, obsides plures imperat, timentes omnium animos consolatione sanat. Cum in Carnutes venisset,3 quorum in civitate superiore commentario Caesar exposuit initium belli esse ortum, quod praecipue eos propter conscientiam facti timere animadvertebat, quo celerius civitatatem timore liberaret, principem sceleris illius et concitatorem belli, Cotuatum, ad supplicium deposcit. Qui etsi * ne civibus quidem suis se committebat, tamen celeriter omnium cura quaesitus in castra perducitur. Cogitur in 5 eius supplicium contra naturam suam Caesar maximo militum coneursu, qui ei omnia pericula et detrimenta belli accepta referebant, adeo ut verberibus exanimatum corpus securi feriretur. Ibi crebris litteris Caninii fit certior, quae de Drappete 3S et Lucterio gesta essent quoque in consilio permanerent oppidani. Quorum etsi paucitatem contemnebat, tamen per- 2 tinaciam magna poena esse adficiendam iudicabat, ne universa Gallia non sibi vires defuisse ad resistendum Romanis, sed constantiam putaret, neve hoe exemplo ceterae civitates locorum oportunitate fretae se vindicarent in libertatem, cum omnibus Gallis notum esse sciret reliquam esse unam 3 aestatem suae provinciae, quam si sustinere potuissent, nullum ultra periculum vererentur. Itaque Q. Calenum * Can. zet het beleg van Uxellodunum voort. Caes. btj de Carnuten. Caes. naar Uxellodunum. 37. 2. Timore, vrij vertaald: dreigende nabijheid. Opera administrari, de handen aan het werk slaan. 38. 2. Sanat, opbeuren. 4. Omnium cura, door allen ijverig. 39. 3. Cum sciret, wordt redengevende hoofdzin. Provinciae, stadhouderschap. Quam si, vgl. c. 33, 1 quae si. 272 BELLI GALLICI Caes. snijdt den belegerden het water af. legatum cum Iegionibus duabus reliquit, qui iustis itineribus se subsequeretur; ipse cum omni equitatu, quam potest 40 celerrime, ad Caninium contendit. Cum contra expectationem omnium Uxellodunum venisset oppidumque operibus clausum animadverteret neque ab oppugnatione recedi videret ulla condicione posse, magna autem copia frumenti abundare oppidanos ex perfugis cognosset, aqua prohibere 2hostem temptare coepit. Flumen infimam vallem dividebat, quae totum paene montem cingebat, in quo positum 3 erat praeruptum undique oppidum Uxellodunum. Flumen avertere loei natura prohibebat; in infimis enim sic radicibus montis ferebatur, ut nullam in partem depressis «fossis derivari posset. Erat autem oppidanis difficilis et praeruptus eo descensus, ut prohibentibus nostris sine vulneribus ac periculo vitae neque adire flumen neque arduo b se recipere possent ascensu. Qua difficultate eorum cognita Caesar sagittariis funditoribusque dispositis, tormentis etiam quibusdam locis contra facillimos descensus conlocatis aqua 41 fluminis prohibebat oppidanos. Quorum omnis postea multitudo aquatum in unum locum conveniebat sub ipsius oppidi murum, ubi magnus fons aquae prorumpebat ab ea parte, quae fere pedum CCC intervallo fluminis circuitu 2 vacabat. Hoe fonte prohiberi posse oppidanos cum optarent reliqui, Caesar unus videret, e regione eius vineas agere adversus montem et aggerem extruere coepit magno 3 cum labore et continua dimicatione. Oppidani enim loco superiore decurrunt et eminus sine periculo proeliantur multosque pertinaciter succedentes vulnerant; non deterrentur tamen milites nostri vineas proferre et labore atque 4 operibus locorum vincere difficultates. Eodem tempore cuniculos tectos ad venas agunt et caput fontis, quod genus 4. Iustis, normaal, gewoon. 40. 3. In, bij, aan. Ferebatur, stroomen. Depressis, diep graven. 5. Difficultate, moeilijke toestand. 41. 1. Quae . . . fluminis cir¬ cuitu vacabat, vgl. I, 38, 5 qua flumen intermittebat: aan die zijde, welke van de rivier, die bijna de geheele stad omgaf, vrij was; aan die zijde, waar de rivier, die bijna de geheele stad omgaf, niet stroomde. 4. Caput, monding. ' LIBER VIII. CAP. 39—43. 273 operis sine ullo periculo, sine suspicione hostium facere licebat. Extruitur agger in altitudinem pedum LX, conlo-s catur in eo turris X tabulatorum, non quidem quae moenibus adaequaret, — id enim nullis operibus effici poterat, — sed quae superaret fontis fastigium. Ex ea cum tela 6 tormentis iacerentur ad fontis aditum nee sine periculo possent aquari oppidani, non tantum pecora atque iumenta, sed etiam magna hominum multitudo siti consumebatur. Quo malo perterriti oppidani cupas sebo, pice, scandulis 42 complent; eas ardentes in opera provolvunt eodemque tempore acerrime proeliantur, ut ab incendio restinguendo dimicationis periculo deterreant Romanos. Magna repente 2 in ipsis operibus flamma existit. Quaecumque enim per locum praecipitem missa erant, ea vineis et aggere suppressa comprehendebant id ipsum, quod morabatur. Milites 3 contra nostri, quamquam periculoso genere proelii locoque iniquo premebantur, tamen omnia fortissimo sustinebant animo. Res enim gerebatur excelso loco et in conspectu 4 exercitus nostri, magnusque utrimque clamor oriebatur. Itaque quisque, prout erat maxime insignis, quo notior, testatiorque virtus esset eius, telis hostium flammaeque se offerebat. Caesar cum complures suos vulnerari videret, 43 ex omnibus oppidi partibus cohortes montem ascendere et simulatione moenium occupandorum clamorem undique iubet tollere. Quo facto perterriti oppidani, cum, quid 2 ageretur in locis reliquis, essent suspensi, revocant ab impugnandis operibus armatos in murisque disponunt. Ita 3 nostri fine proelii facto celeriter opera flamma comprehensa partim restinguunt, partim interscindunt. Cum pertinaciter 4 resisterent oppidani, magna etiam parte amissa siti suorum in sententia permanerent, ad postremum cuniculis venae fontis intercisae sunt atque aversae. Quo facto repente 5 perennis exaruit fons tantamque attulit oppidanis salutis desperationem, ut id non hominum consilio, sed deorum Dappere verdediging der belegerden. Overgave der stad. 5. Fontis fastigium, de hoogte I 4. Insignis, in het oog vallend, der bron. 42. 2. Suppressa, tegengehou- 43. 2. Suspensi — incerti, dubii. den, gestuit. Caesar de Bello Qallico. 3e druk. 18 274 BELLI GALLICI Straf der ver- 4 dedigers van Uxellodunum. Labienus over- i wint de Treverer». Caes. in Aqui- ^ tanië. Winterkwartieren. voluntate factum putarent. Itaque se necessitate coacti 4 tradiderunt. Caesar, cum suam lenitatem cognitam omnibus sciret neque vereretur, ne quid crudelitate naturae videretur asperius fecisse, neque exitum consiliorum suorum animadverteret, si tali ratione diversis in locis plures consilia inissent, exemplo supplicii deterrendos reliquos existimavit. Itaque omnibus, qui arma tulerant, manus praecidit vitamque concessit, quo testatior esset poena improborum. 2 Drappes, quem captum esse a Caninio docui, sive indignitate et dolore vinculorum sive timore gravioris supplicii 3 paucis diebus cibo se abstinuit atque ita interiit. Eodem tempore Lucterius, quem profugisse ex proelio scripsi, cum in potestatem venisset Epasnacti Arverni, — crebro enim mutandis locis multorum fidei se committebat, quod nusquam diutius sine periculo commoraturus videbatur, cum sibi conscius esset, quam inimicum deberet Caesarem habere, — hunc Epasnactus Arvernus, amicissimus populo Romano, sine dubitatione ulla vinctum ad Caesarem deduxit. [5 Labienus interim in Treveris equestre proelium facit secundum compluribusque Treveris interfectis et Germanis, 2 qui nullis adversus Romanos auxilia denegabant, principes eorum vivos redigit in suam potestatem atque in his Surum Haeduum, qui et virtutis et generis summam nobilitatem habebat sotusque ex Haeduis ad id tempus permanserat in armis. 16 Ea re cognita Caesar, cum in omnibus partibus Galliae bene res gestas videret iudicaretque superioribus aestivis Galliam devictam subactamque esse, Aquitaniam numquam ipse adisset, sed per P. Crassum quadam ex parte devicisset, cum duabus Iegionibus in eam partem Galliae est profectus, ut ibi extremum tempus consumeret aestivorum. 2 Quam rem sicuti cetera celeriter feliciterque confecit; 44. 1. Crudelitate naturae, uit aangeboren wreedheid. Exitum consiliorum, nl. om geheel Gallië te onderwerpen. Consilia inissent, vijandelijke plannen beramen. Exemplo supplicii, voorbeeldige straf. 2. Indignitate, verontwaardiging. Dolore vinculorum, verdriet wegens zijn gevangenschap. 45. 2. Summam nobilitatem habere, zeer vermaard zijn. 46. 1. Aestivis, veldtochten. LIBER VIII. CAP. 43—47. 275 namque omnes Aquitaniae civitates legatos ad Caesarem miserunt obsidesque ei dederunt. Quibus rebus gestis ipse 3 cum praesidio equitum Narbonem profectus est, exercitum per legatos in hiberna deduxit: IIII legiones in Belgio 4 conlocavit cum M. Antonio et C Trebonio et P. Vatinio et Q. Tullio legatis, duas legiones in Haeduos deduxit, quorum in omni Gallia summam esse auctoritatem sciebat, duas in Turonis ad fines Carnutum posuit, quae omnem illam regionem coniunctam Oceano continerent, duas reliquas in Lemovicum finibus non longe ab Arvernis, ne qua pars Galliae vacua ab exercitu esset. Ipse paucos dies in 5 provincia moratus, cum celeriter omnes conventus percucurrisset, publicas controversias cognosset, bene meritis praemia tribuisset, — cognoscendi enim maximam facul-6 tatem habebat, quali quisque fuisset animo in totius Galliae defectione, quam sustinuerat fidelitate atque auxiliis provinciae illius, — his confectis rebus ad legiones in Belgium se recepit hibernavitque Nemetocennae. Cap. 47 en 48, 9: Commius en Volusenus. Ibi cognoscit Commium Atrebatem proelio cum equitatu 43 suo contendisse. Nam cum Antonius in hiberna venisset 2 civitasque Atrebatium in officio esset, Commius, qui post illam vulnerationem, quam supra commemoravi, semper ad omnes motus paratus suis civibus esse consuesset, ne consilia belli quaerentibus auctor armorum duxque deesset, parente Romanis civitate cum suis equitibus latrociniis se suosque alebat infestisque itineribus commeatus complures, Commius wondt zijn persoonlijKen vijand Volusenus, sluit echter daarna vrede met de Rom. 5. Conventus, rechtsdistricten. Cognosset, (gerechtelijk) onderzoeken. 6. Cognoscendi, in gewone beteekenis. 47. 2. Paratus suis civibus esse, voor iem. ter beschikking staan. Consilia belli quaerentibus, oorlog beramen, (wanneer zij . . .) = bij een eventueel plan tot den oorlog. Ne . . . auctor armorum duxque (armorum) deesset, om hen tot den strijd aan te zetten en hun aanvoerder te zijn. Parente . . . civitate, herhaalt de gedachte van civitas . . . in officio esset. Alere, leven van . . . Infestis itineribus (factis), abl. abs., maakte de wegen onveilig. Commeatus, transporten. 276 BELLI GALLICI qui comportabantur in hiberna Romanorum, intercipiebat. 48 Erat attributus Antonio praefectus equitum C. Volusenus Quadratus, qui cum eo hibernaret. Hunc Antonius ad 2 persequendum equitatum hostium mittit. Volusenus ad eam virtutem, quae singularis erat in eo, magnum odium Commii adiungebat, quo libentius id faceret, quod imperabatur. Itaque dispositis insidiis saepius equites eius ad- 3gressus secunda proelia faciebat. Novissime, cum vehementius contenderetur ac Volusenus ipsius intercipiendi Commii cupiditate pertinacius eum cum paucis insecutus esset, ille autem fuga vehementi Volusenum produxisset longius, inimicus homini repente suorum invocat fidem atque auxilium, ne sua vulnera per fidem imposita paterentur impunita, conversoque equo se permittit in prae- 4fectum. Faciunt hoe idem omnes eius equites paucosque 5 nostros convertunt atque insequuntur. Commius incensum calcaribus equum coniungit equo Quadrati lanceaque infesta 6 medium femur eius magnis viribus traicit. Praefecto vulnerato non dubitant nostri resistere et conversis equis 7 hostem pellere. Quod ubi accidit, complures hostium magno nostrorum impetu perculsi vulnerantur ac partim in fuga proteruntur, partim intercipiuntur; quod malum dux equi yelocitate evitavit. Graviter vulneratus praefectus, ut vitae 8periculum aditurus videretur, refertur in castra. Commius autem sive expiato suo dolore sive magna parte amissa suorum legatos ad Antonium mittit seque et ibi futurum, ubi praescripserit, et ea facturum, quae imperarit, obsidi- 9 bus datis firmat; unum illud orat, ut timori suo concedatur, ne in conspectum veniat cuiusquam Romani. Cuius postu- 48. 2. Quo = ut eo, in conse- I 5. Lancea infesta, met gevelde cutieve beteekenis (zelden). lans. 3. Novissime, in het laatste gevecht, den laatsten keer. Pro- 7. Vitae periculum adire, in duxisset longius, vrij ver (van de levensgevaar verkeeren. zijnen) weglokken. Inimicus homini, de persoonlijke vijand van 8. en 9. Expiato suo dolore, Volusenus. Per fidem (= fide zijne verbittering koelen. Obsididata), door het gegeven, maar bus datis firmat, belooft gijzelaars niet gehouden woord = op ver- als waarborg, dat . . . Timori suo raderlijke wijze. Se permittit = concedatur, in zóóverre rekening zich storten. I houden met . . , dat . ■ . LIBER VIII. CAP. 47—50. 277 lationem Antonius cum iudicaret ab iusto nasci timore, veniam petenti dedit, obsides accepit. Cap. 48, 10—55: Gebeurtenissen van het jaar 50 v. Chr. Scio Caesarem singulorum annorum singulos commen- io tarios confecisse; quod ego non existimavi mihi esse faciendum, propterea quod insequens annus, L. Paulo, C. Marcello consulibus, nullas res Galliae habet magno opere gestas. Ne quis tamen ignoraret, quibus in locis Caesar u exercitusque eo tempore fuissent, pauca esse scribenda coniungendaque huic commentario statui. Caesar in Belgio cum hiemaret, unum illud propositum 4{ habebat, continere in amicitia civitates, nulli spem aut causam dare armorum. Nihil enim minus volebat quam 2 sub decessum suum necessitatem sibi aliquam imponi belli gerendi, ne, cum exercitum deducturus esset, bellum aliquod relinqueretur, quod omnis Gallia libenter sine praesenti periculo susciperet. Itaque honorifice civitates 3 appellando, principes maximis praemiis adficiendo, nulla onera nova iniungendo defessam tot adversis proeliis Galliam condicione parendi meliore facile in pace continuit. 1 Caesar's zachtmoedigheidjegens de Galliërs. Cap. 50—51: Caesar in Boven-Italië. Ipse hibernis peractis contra consuetudinem in Italiam 50 quam maximis itineribus est profectus, ut municipia et colonias appellaret, quibus M. Antonii, quaestoris sui, commendaverat sacerdotii petitionem. Contendebat enim 2 gratia cum libenter pro homine sibi coniunctissimo, quem paulo ante praemiserat ad petitionem, tum acriter Caes. naar Boven-Italië. Antonius tot augur gekozen. 10. Nullas ... magno opere ,.. geen gewichtige ... 49. 2. Praesenti, onmiddellijk. 3. Honorifice . . . appellando, eervol behandelen. Condicione parendi meliore, abl. abs., doordat de toestand der onderwerping be¬ ter was = doordat hun toestand, wanneer zij gehoorzaamden, beter was. 50. 1. Appeliare, toespreken. Sacerdotii, het auguraat. 2. Gratia, invloed. Contendebat, gebruik: zijn invloed in de weeg- 278 BELLI GALLICI Feestelijke 01 vangst. Caes. naar ht leger terug. contra factionem et potentiam paucorum, qui Antonii repulsa ..Caesaris decedentis gratiam convellere cupie- 3 bant. Hunc etsi augurem prius factum, quam Italiam attingeret, in itinere audierat, tamen non minus iustam sibi causam municipia et colonias adeundi existimavit, ut iis gratias ageret, quod frequentiam atque officium suum An- 4 tonio praestitissent, simulque se et honorem suum insequentis anni commendaret petitione, propterea quod insolenter adversarii sui gloriarentur L. Lentulum et C. Marcellum consules creatos, qui omnem honorem et dignitatem Caesaris spoliarent, ereptum Ser. Galbae consulatum, cum is multo plus gratia valuisset, quod sibi coniunctus et fami- 51 liaritate et necessitudine legationis esset. Exceptus est Caesaris adventus ab omnibus municipiis et coloniis incredibili honore atque amore. Tum primum enim veniebat ab 2 illo universae Galliae bello. Nihil relinquebatur, quod ad ornatum portarum, itinerum, locorum omnium, qua Caesar 3 iturus erat, excogitari poterat. Cum liberis omnis multitudo obviam procedebat, hostiae omnibus locis immolabantur, tricliniis stratis fora templaque occupabantur, ut vel spectatissimi triumphi laetitia praecipi posset. Tanta erat magnificentia apud opulentiores, cupiditas apud humiliores. Cap. 52—55: De tegenstanders van C. trachten Labienus voor zich te winnen; Caesar's houding jegens den senaat; kuiperijen tegen Caesar. 52 Cum omnes regiones Galliae togatae Caesar percucurrisset, summa celeritate ad exercitum Nemetocennam rediit legionibusque ex omnibus hibernis ad fines Treverorum 2 evocatis eo profectus est ibique exercitum lustravit. T. La- schaal leggen. Paucorum, de oli- I garchen. 3. Frequentiam atque officium suum praestitissent, door hunne talrijke opkomst hunne dienstvaardigheid bewezen hadden. 4. Petitione, door persoonlijk aanzoek. Honorem . . . Caesaris spoliarent, voor het gewone Cae- j sarem honore spoliarent. Necessitudine legationis, innige betrekking, die de legatio medebracht, innige betrekking als legaat. 51. 1. Exceptus, begroet, met Caesar adveniens tot subject. 3. Praecipi, vert. door: voorproef krijgen. Cupiditas, geestdrift. LIBER VIII. CAP. 50—53. 279 bienum Galliae praefecit togatae, quo maior ei commendatio conciliaretur ad consulatus petitionem. Ipse tantum itinerum faciebat, quantum satis esse ad mutationem locorum propter salubritatem existimabat. Ibi quamquam crebro 3 audiebat Labienum ab inimicis suis sollicitari certiorque fiebat id agi paucorum consiliis, ut interposita senatus auctoritate aliqua parte exercitus spoliaretur, tamen neque de Labieno credidit quicquam neque, contra senatus auctoritatem ut aliquid faceret, adduci potuit. Iudicabat enim * liberis sententiis patrum conscriptorum causam suam facile obtineri. Nam C. Curio, tribunus plebis, cum Caesaris causam dignitatemque defendendam suscepisset, saepe erat senatui pollicitus, si quem timor armorum Caesaris laederet, quoniam Pompei dominatio atque arma non minimum terrorem foro inferrent, discederet uterque ab armis exercitusque dimitteret: fore eo facto liberam et sui iuris civitatem. Neque hoe tantum pollicitus est, sed etiam SC. 5 per discessionem facere coepit; quod ne fieret, consules amicique Pompei evicerunt, atque ita rem morando discusserunt. Magnum hoe testimonium senatus erat universi 53 conveniensque superiori facto. Nam M. Marcellus proximo anno, cum impugnaret Caesaris dignitatem, contra legem Pompei et Crassi retulerat ante tempus ad senatum de Caesaris provinciis, sententiisque dictis discessionem faciente Marcello, qui sibi omnem dignitatem ex Caesaris invidia quaerebat, senatus frequens in alia omnia transiit. Quibus 2 non frangebantur animi inimicorum Caesaris, sed admonebantur, quo maiores pararent necessitates, quibus cogi Caesar's vijanden trachten Labienus te winnen. Caesar's houding jegens den senaat. 52. 2. Ei, sc. Caesari, door den invloed van Labienus. 3. Interposita, blijft onvertaald. 4. Liberis sententiis, bij eene vrije stemming. Causam obtineri, vgl. VII, 37, 4. Laederet, verontrusten. Dominatio, met opzet noemt Curio Pompejus' macht aldus = alleenheerschappij. Discederet uterque, alsof postulaverat en niet pollicitus erat voorafging. Sul iuris, zelfstandig. 53. 1. Superiori facto, in het I voorafgaande jaar, proximo anno, nl. 51 v. Chr. Retulerat ad, een voorstel doen bij. Discessionem facere, laten stemmen. In alia omnia transiit, tegenstemmen, een | voorstel verwerpen: de voorzitter liet stemmen met de woorden: qui hoe censetis, illue transtte, qui alia omnia (er tegen zijn), in hanc 1 partem. 2. Quibus, hierdoor. Necessitates = necessitudines: maiores I pararent necessitates = hunne Kuiperijen egen Caesai 280 BELLI GALLICI LIB. VIII. CAP. 53—55. 54 posset senatus id probare, quod ipsi constituissent. Fit deinde senatus consultum, ut ad bellum Parthicum legio una a Cn. Pompeio, altera a C. Caesare mitteretur; neque 2 obscure duae legiones uni detrahuntur. Nam Pompeius legionem primam, quam ad Caesarem miserat confectam ex dilectu provinciae Caesaris, eam tamquam ex suo nu- s mero dedit. Caesar tamen, cum de voluntate minime dubium esset adversariorum suorum, Pompeio legionem remisit et suo nomine XV., quam in Gallia citeriore habuerat, ex senatus consulto iubet tradi. In eius locum XIII. legionem in Italiam mittit, quae praesidia tueretur, ex quibus praesidiis 4 XV. deducebatur. Ipse exercitui distribuit hiberna: C. Trebonium cum Iegionibus IIII in Belgio conlocat, C. Fabiumcum 5 totidem in Haeduos deducit. Sic enim existimabat tutissimam fore Galliam, si Belgae, quorum maxima virtus, et Haedui, quorum auctoritas summa esset, exercitibus continerentur. Ipse in Italiam profectus est. 55 Quo cum venisset, cognoscit per C. Marcellum consulem legiones duas ab se missas, quae ex senatus consulto deberent ad Parthicum bellum duci, Pompeio traditasjitque 2 in Italia retentas esse. Hoe facto quamquam nulli erat dubium, quidnam contra Caesarem pararetur, tamen Caesar omnia patienda esse statuit, quoad sibi spes aliqua relinqueretur iure potius disceptandi quam belligerandi. Contendit . . . verbindingen verder uitbreiden. 54. 1. Neque obscure, het lag voor de hand. 2 Suo = suarum. 3. XV., quam .... habuerat, vgl. c. 24, 3. Suo nomine, voor zijn deel. Praesidia, versterkte plaatsen, posten. 55. 2. Iure, langs den weg van het recht. INDEX NOMINUM A. Acco, een vorst der Senonen: VI, 4, 1; 44, 2; VII, 1, 2. Adiatunnus, de vorst derSotiaten: III, 22, 1; 4. L. Aemilias, een decurio der Gallische ruiterij in het Rom. leger: I, 23, 2. Af riem (ventos), de van Afrika komende wind, Zuidwestenwind: V, 8, 2. Agedincum, de hoofdstad der Senonen aan de Yonne (Icauna), thans Sens in Champagne: VI, 44, 3; VII, 10, 4; 57, 1; f39, 4; 62, 10. Alesia, een sterke vesting in het land der Mandubiërs, thans Alise Sainte-Reine, ten westen van Dijon aan den berg Auxois (Dép. Cóted'or): VII, 68—89; VIII, 14, 1; 34, 1. Alexandfïa, hoofdstad van Egypte: VIII, praef. 2. AUobroges, een Gallisch volk tusschen de Rhóne, de Isère en de Alpen, hoofdstad Vienna: I, 6, 2; 3; 10, 5; II, 5; 14, 3; 6; 28, 3; 4; 44, 9; III, 1, 1; 6, 5; VII, 64,5; 7 en volg.;65,3. Alpes (tum), de Alpen: I, 10, 3; III, 1, 1; 2; 2, 5; 7, 1; IIII, 10, 3. Ambarri, een Keltisch volk aan beide oevers van de Arar (Saóne), cliënten der Haeduërs: I, 11, 4; 14,3. Ambiani, een Belgisch volk aan de Somme, hoofdstad Samarobriva, thans Amiens: II, 4, 9; 15, 2; VII, 75, 3; VIII, 7, 4. Ambibarii, een Keltisch volk In noordelijk Bretagne: VII, 75, 4. Ambiliati, een Keltische volksstam, waarschijnlijk aan de Beneden-Loire: III, 9, 10. Ambiorix (Tgis), een vorst der Eburonen: V, 24, 4; 26-41; VI, 2, 2;5, 1-6, 3; 9, 2; 29 , 4-43 , 6; VIII, 24, 4; 25, 1. Ambivareti, een Keltische volksstam, cliënten der Haeduërs, waarschijnlijk tusschen deze en deze Arverners wonende: VII, 75, 2; 90, 6. Ambivarïti, een Belgische volksstam, ten zuiden van deSambre.aan belde oevers der Maas: IIII, 9, 3. Anartes (iam), een volksstam in Dacië aan de Theiss: VI, 25, 2. Ancalïtes, een volk in Britannië: V, 21, 1 en volg. Andebrogius, een voornaam Remer, gezant naar Caesar: II, 3, 1. And es (tum) of Andi, een Keltisch volk in Anjou: II, 35, 3; III, 7, 2; VII, 4, 6; 75, 3; VIII, 26, 2. C. Antistius Reginus, een legaat van Caesar: VI, I, 1;VII,83,3;90,6. M. Antonius, een legaat van Caesar, de latere Iriumvir: VII, 81, 6; VIII, 2, 1; 24, ; 38, 1; 46, 4; 47 , 2-48, 9; 50. 1—3. Apoüo, een Qrieksche god: VI, 17, 2. Aquileia, eene stad der Venëti aan de Adriatische zee: I, 10, 3. Aquifani, de bewoners van Aquitanië: I, 1, 1; 2; III, 21, 3. Aquitania, een gedeelte van GalliC, tusschen de Pyrenaeën en de Garonne: I, l, 7; ID, tl, 3; 20, 1; 21, 1; 23, 3; 26, 6; 27, 1; VII, 31, 5; VIII, 46, 1; 2. Arar, de Saóne, de voornaamste zijrivier der Rhóne: I, 12, 1; 2; 13, 1 en volg.; 16, 3;VII, 90, 7; VIII,4,3. 282 Arduenna (silva), de Ardennen: V, 3, 4; VI, 29, 4; 31, 2; 33, 3. Arecomïci, zie Volcae. Aremoficae civitates, de Keltische staten op de kust van den Oceaan tusschen de Loire en de Seine (Bretagne en Normandië): V, 53, 6; VII, 75, 4; VIII, 31, 4 (vgl. II, 34; III, 7-16). Ariovistus, Germaansch aanvoerder en koning: I, 31—53; IIII, 16, 17; V, 29, 3; 55, 2; VI, 12, 2. M. Aristius, tribunus militum: VII, 42, 5; 43, 1. C. Arpineius, Rom. ridderen vriend van den legaat TIturius Sabinus: V, 27, 1; 28, 1. Arverni, een Keltisch volk In Auvergne: I, 31, 3; 4; 45, 2; VII, 3, 3; 5,5; 7; 7, 1; 5; 8, 2—5; 9, 5; 34, 2; 37, 1; 38, 5; 7; 64, 6; 66, 1; 75, 2; 77, 3; 89, 5; 90, 2; 3; VIII, 46, 4; —VII, 4, 1; 76, 3; 83, 6; 88, 4; VIII, 44, 3. Q. Alius Varas, praefectus equitum : VIII, 28, 2. Atrebates, een Belgisch volk in het tegenw. Artois : II, 4, 9; 16, 2; 23, 1; IIII, 21, 7; V, 46, 3; VII, 75, 3; VIII, 7, 4; 47, 2; — IIII, 27, 2; 35, 1; V, 22, 3; VI, 6, 4; VII, 76. 3; VIII, 6, 2; 7, 5; 21, 1; 47, 1. Q. Atrius, tribunus militum (?): V, 9, 1; 10, 2. Atuatuca, eene vesting In het land der Eburonen (misschien Tongeren): VI, 32; 35-42. Atuatuci, een Germaansch volk in Gallia Belglca aan de Maas bij Luik: II, 4, 9; 16,4; 29—33; V, 27,2; 38-51; 56, 1; VI, 2, 3; 33, 2. Atuatucorum oppidum egregie natura munitum, waarschijnlijk de berg Falhize bij Huy: II, 29, 2. Aulerci, een Keltisch volk tusschen de Seine en de Loire: II, 34; III, 29, 3; VII, 4, 6; VIII, 7, 4; — VII, 57, 3; alleen de Aulerci BrannovTces VII, 75, 2 woonden aan de Saóne ten zuiden van de Haeduërs; vermeld worden verder; ln Aulerci Cenomani VII, 75, 3, de zuidelijkste A.; 2° Aulerci Diablintes.Xn het midden; III, 9, 2; 3» Auto-a' EburovTces, de noordelijkste: III, 17, 3; VII, 75, 3. L. Aurunculeius Cotta, een legaat van Caesar: II, 11, 3—6; IIII, 22, 5; 38, 3; V, 24, 4; 5; 26, 2—37, 4 ; 52, 4; VI, 32, 4; 37, 6. Ausci, een Aquitanische volksstam: III, 27, 1. Avaricum (Avaricensis adj. van Avaricum VII, 47, 7),' de sterke hoofdstad der Biturigers, thans Bourges; VII, 13—32; 47, 5; 52, 2. Axöna, de Aisne, eene zijrivier der Olse: II, 5, 4; 9, 3-10, 4. , B. Bacenis silva, een woudgebergte in Germanië, de gemeenschappelijke naam voor het bergwoud tusschen Rijn en Weser; het scheidde de Sueven van de Cherusci: VI, 10, 5. Baculus, zie Sextlus. (L. Cornelius) Balbus uit Gades (Cadix), Rom. burger, vriend van Caesar en Cicero: VIII, praef. 1. Baleares, de bewoners der Balearische eilanden: II, 7, 1. T. Balventius, een centurio van den eersten rang: V, 35, 6. ; Basïlus, zie Minucius. Bafavi, een Germaansche volksstam, wonende op de insula Batavorum, tusschen Rijn, Waal en Maas: IIII, 10, 1. Belgae, de bewoners van Gallia Belglca tusschen Rijn, Moezel, Marne en Seine: I. 1, 1; 2; 3; 5; 6; II, 1, 1—33, 7; III, 7, 1; 11, 2; IIII, 38, 4; VIII, 6, 2; 38, 1; 54, 5. Belgium, de gemeenschappelijke naam voor het land der Belgae: V, 12, 2; 25,4; VIII,46, 4; 6; 49, 1; 54,4. Bellovaci, een Belgisch volk tusschen Somme, Olse en Seine (Beauvais): II, 4, 5; 5, 3; 10, 5; 13, 1-15, 2; V, 24, 3; 46, 1; VII, 59, 2; 5; 75, 3; 5; 90, 5. Bibracte (is), de hoofdstad der Haeduërs tusschen Saóne en Loire, op den berg Beuvray, aan welks oostelijken voet nu Autun ligt: I, 23, 1; VII, 55, 4; 6; 63, 5; 90, 8; VIH, 2, 1; 4, 1. Bibrax (cis), eene stad der Remi: II, 6, 1—7,1 283 Bibroci, een Britannisehe volks- | stam: V, 21, 1 en volg. Bigerriönes, een Aquitanische stam bij de Pyrenaeën: III, 27, 1. Bituriges (um), een groot Keltisch volk, van de Haeduërs door de Loire gescheiden, met de hoofdstad Avaricum, thans Bourges: 1, 18, 6; VII, 5, 1—7; 8, 5; 9, 6; 11, 9—13, 3; 15, 1—28, 5; 29, 4; 75, 3; 90, 6; VIII, 2, 1—4, 2 ; U, 1. [Blannovü (v. a. Brannovii), een kleine Keltische volksstam, cliënten I der Haeduërs, waarschijnlijk ten zuiden van dezen tusschen Saóne en Loire wonende: VII, 75, 2.] Boduognatus, de aanvoerder der Nerviërs in 't jaar 57: II, 23, 4. Boi (Boii), een Keltisch volk, waar- I van zich een gedeelte met de Helvetiërs vereenigde. Nadat zij met dezen overwonnen zijn, wordt hun het gebied [ der Haeduërs als woonplaats aange j wezen: I, 5, 4; 25, 6; 28, 5; 29, 2; VII, 9, 6; 10, 3; 4; 17, 2; 3; 75, 3. BrannovTces, zie Atilerci. Bratuspantium, stad der Bellovakers: II, 13, 2—15, 2. " Britanni, de bewoners van Britannla, aan de zuidelijke kust, van Keltischen oorsprong: IIII, 21,5 ; 23—36; V, 8—23. Britannia, Engeland; II, 4, 7; 14, 4; III, 8, 1; 9, 10; IIII, 20, 1—37, 1; 38, 1; 4; V, 2, 3; 6, 5; 8—23; VI, 13, 11; VII, 76, 1. Britannicus, Britannisch: V, 4, 1. D. Brutus, een legaat van Caesar, door Caesar zeer begunstigd, later een zijner moordenaars: III, 11, 5; 14, 3; VII, 9, 2; 87, 1. c. Caburus, zie Valerius. Cadurci, een Keltisch volk op den rechter oever der Garonne : VII, 4, 6; 64, 6; 75, 2; VIII, 32, 1; 34, 3; —VII, 5, 1; 7, 1; VIII, 30, 1. Caemani, een Germaansch-Belgische volksstam in het tegenwoordige Luxemburg: II, 4, 10. Caerösi, een Germaansch-Belgische volksstam, ten oosten der Condrusen en Caemanen, ongeveer in de Elfel: II, 4, 10. C. Julius Caesar, passim. L. Caesar, een bloedverwant van den grooten Caesar, in 52 zijn legaat, de oom van M. Antonius: VII, 65, 1. Q. (Fuflus) Calenus, een legaat van Caesar: VIII, 39, 4. Cafëti of Catëtes, een Keltische volksstam aan de monding der Seine in Normandië: II, 4, 9; VII, 75, 4; VIII, 7, 4. Camulogenus, een Aulercus, aanvoerder der Galliërs voor Lutetia: VII, 57, 3—62, 8. C. Caninius Rebïlus een legaat van Caesar: VII, 83, 3; 90, 6; VIII, 24, 2; 26, 1—44, 2. Cantabri, een Iberisch volk In het tegenw. Biscaya: III, 26, 2. Cantium, het graaischap Kent in zuid-oostelijk Britannië: V, 13, 1; 14, l; 22, l. CarcSso, thans Carcassonne, stad der Tectosagen : III, 20, 2. Cantates, een Keltisch volk In het tegenwoordige Orléanais, hoofdstad Cenabum, thans Gien: II, 35, 3; V, 25, 1-4; 29, 2; 56, 1 ; 4; VI, 2, 3; 3, 4; 4, 5; 13, 10; 44, 1 ; VII, 2, 1-3; 3, 1; 11, 3; 75, 3; VIII, 4, 2; 3; 5, 1; 2; 4; 31, 1; 3; 4; 38, 3; 46, 4. Carvilius, een vorst van Cantium: V,- 22, 1 en volg. Cassi, een Britannisehe volksstam, waarschijnlijk aan de Theems wonende : V, 21, 1 en volg. L. Cassius (LongTnus) werd in 107 door de Helvetiërs verslagen en gedood (Bellum Casslanum I, 13, 2): I, 7, 4; 12, 5; 7. Cassivellaunus, de aanvoerder der Britanni in het j. 54: V, 11, 8; 9; 18-22. Casticus, een Sequaner: I. 3, 3 en volg. Catamantaloedis, de vader van Casticus, koning der Sequaners: I, 3, 4. CaturTges (um), een Keltische volksstam in de Cottische Alpen: I, 10, 4 en volg. Catuvolcus, koning van een ge- 284 deelte der Eburonen: V, 24, 4; 26, 1 en volg.; VI, 31, 5. Cavarillus, een voornaam Haeduër: Vn, 67, 7. Cavarinus, een Senoon, door Caes. tot vorst van zijn volk verheven: V, 54, 2; VI, 5, 2. Cavillönunt, eene stad der Haeduërs aan den rechter oever der Saóne, thans Chalons-sur-Saóne : VII, 42, 5; 90, 7. Cebenna, de Cevennen, het grensgebergte tusschen Gallia Celtica en de Provincia: VII, 8, 2; 3; 56, 2. Celtae, door de Romeinen Galli genoemd, het middelste der hoofdvolken van Gallië : I, 1, 1. Celtillus, de vader van Vercingetorix: VII, 4, 1. Cenabensis, bewoner der stad Cenabum : VII, 11, 7; adjectief: VII, 28, 4. Cenabum, eene stad aan de Loire in het gebied der Carnuten, thans Gien, zuidoostelijk van Orleans: VII, 3, 1; 3; 11, 3-9; 14, 1; 17, 7; VIII, 5, 2; 6, 1. Cenimagni, een Britannisch volk, wellicht ten noorden van de Theems: V, 21, 1 en volg. CenomSnt, VII, 75, 3, zie Aulerci. Ceutrbnes, a) een Keltisch Alpenvolk in het tegenwoordige Savoye: I, 10, 4. — b) een Belgische volksstam, waarschijnlijk in de nabijheid van het tegenw. Courtray of Brugge : V, 39, 1. Cherusci, een groot Germaansch volk tusschen de Midden-Weser en Midden-Elbe : VI, 10, 5. Chorus, noordwestenwind: V, 7, 3. Q. Tullius Cicero, de jongere broeder van M. Tullius Cicero, Caesar's legaat: V, 24, 2; 27, 9; 38, 4—53, 1; VI, 32, 6; 35—42; VII, 90, 7; VIII, 46, 4. Cimbertus, een hertog der Germaansche Sueven: I, 37, 3. Cimbri, een Germaansch volk, oorspronkelijk uit Jutland, door Marius in 101 bij Vercellae in Boven-Italië vernietigd: I, 33, 4; 40, 5; II, 4, 2; VII, 77, 12—14. Cingetorix (rïgis), a) een Treverer, vriend der Romeinen, schoonzoon, maar tegenstander van Indutiomarus: V, 3; 4; 56, 3; 57, 2; VI, 8, 9; — b) een der vier vorsten in Cantium: V, 22, 1 en volg. Cisalpina Gallia, Noord-Italië: VI, 1, 2. Cisrhenani Germani, de aan den linker oever van den Rijn wonende Germanen: VI, 2, 3. C. Fufius Cita, een Rom. ridder te Cenabum vermoord: VII, 3, 1. Ap. Claudius Pulcher, Rom. consul in 84: V, 1, 1. P. Clodius Pulcher, een voornaam Romein, in 52 door Milo vermoord: VII, 1, 1. Cocosates (tum), een Aquitanisch volk ten westen van Bordeaux: III, 27, 1. Commius, een Atrebaat, door Caesar tot vorst van zijn stam verheven, later afvallig: IIII, 21, 7 en volg.; 27, 2—4; 35, 1; V, 22, 3; VI, 6, 4; VII, 75, 5; 76, 1-3; 79, 1; VIII, 6, 2; 7, 5; 10, 4; 21, 1; 23, 2-48. Conconnetodumnus. een Carnuut, overvalt Cenabum: VII, 3, 1. Condrusi, een Germaansch-Belgisch volk aan den rechter oever der Maas bij Luik (Condroz): II, 4, 10; HU, 6, 4; VI, 32, 1. P. Considius, een oudgediend Rom. officier: I, 21, 4; 22, 2; 4 Convictolitavts, een Haeduër, door Caesar begunstigd: VII, 32, 4; 33, 4; 37, 1 en volg.; 39, 2; 42, 4; 55, 4; 67, 7. Coriosolïtes (um), een Keltisch volk in het tegenw. Bretagne: II, 34; III, 7, 4; li, 4; VII, 75, 4. Correus, een voornaam Bellovaker: VIII, 6, 2; 7, 4; 17,1—19,8; 20,2; 21,4. Cotta, zie Aurunculeius. Cotuatus, een aanvoerder der Carnuten bij de overrompeling van Cenabum : VII, 3, 1; VIII, 38, 3. Cotus, een vorst der Haeduërs, door Caesar afgezet: VII, 32, 4; 33, 3; 39, 2; 67, 7. M. (Llcinius) Crassus. a) de triumvir: I, 21, 4; IIII, 1, 1; VIII, 53, 1; b) zijn zoon, Caesar's quaestor: V, 24, I 3; 46, 1—3; 47, 1; 2; VI, 6, 1. 285 P. (Licinius) Crassus, jongere broeder (adulescens bij C.) van den vorige, legaat van Caesar; hij sneuvelt met zijn vader in den strijd tegen de Parthen: I, 52, 7; II, 34; III, 7, 2—9, 1; 11, 3; 20, 1—27, 1; VIII, 46,1. Cretes, boogschutters van het eiland Creta: II, 7, 1. Critognatus, een aanzienlijk Arverner: VII, 77; 78, 1. C. (Scribonius) Curio, trtbunus plebis, Caesar's beschermeling en aanhanger: VIII, 52, 4 en volg. D. Daci, een Thracische volksstam in Dacië, tusschen den Donau, de Theiss, den Dnjestr en de Carpathen: VI, 25, 2. Danuvius, de Donau: VI, 25, 2. Decetia, eene stad der Haeduërs aan de Loire, thans Decize: VII, 33, 2—4. Diablintes, zie Aulerci. Dis pater, de goddelijke stamvader der Qalliërs naar de meening der Druïden, de god des rijkdoms: VI, 18, 1. Diviciacus, a) een vorst dér Haedui, vriend der Romeinen, broeder van Dumnorix: I, 3, 5; 16, 5 en volg.; 18, 1;8; 19, 2—20,.6; 31,3 en volg.; 32, 1 en volg.; 41, 4; II, 5, 2 en volg.; 10, 5; 14; 15, 1; VI, 12, 5; VII, 39, 1; b) een vorst der Suessionen : II, 4, 7. Divico, de gezant der Helvetiërs bij Caesar: I, 13, 2- 14, 7. L. Domitius (Ahenobarbus), consul In 54 v. Chr.: V, 1, 1. Domnoiaurus, de vorst der Helvlërs: VII, 65, 2. Drappes (ïtis), een voornaam Senoon, neemt deel aan den opstand van Dumnacus, den vorst der Anden: VIII, 30—44. Dubis, de Doubs, zijrivier der Arar: I, 38, 4 en volg. Dumnacus, vorst der Anden: VIII, 26, 2—31, 5. Dumnorix (Tgis), een Haeduër, broeder van Diviciacus, heftige tegenstander der Romeinen: I, 3, 5 en volg.; 9, 2 en volg.; 18, 1—20, 6; V, 6, 7. Duratius, een Pictoon, vriend der Romeinen : VIII, 26, 1; 2; 27, 1. Durocortorum, hoofdstad der Remers, thans Rheims in Champagne: VI, 44, 1 en volg. Q. Laberius Durus, een tribunus militum: V, 15, 5. E. Eburones, een Germaansch-Belgisch volk tusschen de Maas en den Rijn, in de streek tusschen het tegenwoordige Luik en Aken: II, 4, 10; IIII, 6, 4; V, 24—53 ; 58, 7; VI, 5, 4; 29, 4—43. EburovTces. zie Aulerci. Elaver, 1'AHier, een zijrivier der Loire, in het land der Arverners: VII, 34; 35; 53, 4. Eleuteti, een Keltische volksstam, cliënten der Arverners, wellicht zuidwestelijk van dezen wonende: VII, 75, 2. Elusates, een Aquitanisch' volk, In het tegenw. Condomois, hoofdstad Elusa: III, 27, 1. Epasnactus, een Arverner, vriend der Romeinen: VIII, 44. 3. Eporedorix (Tgis), een Gallische persoonsnaam, dien twee Haeduërs dragen: a) de oudere E., een veldheer der Haeduërs, door de Rom. gevangen genomen: VII, 67, 7; b) de jongere E., is in 52 aanvoerder van de ruiterij der Haeduërs bij Caesar, later afvallig: VII, 38, 2 en volg.; 39; 40, 5 en volg.; 54; 55, 4—10; 63, 9; 64, 5; 76, 3 en volg. Zijn broeder wordt door Vercingetorix tegen de Allobrogen gezonden: VII, 64, 5. Eratosthenes, een Grieksch geleerde, Bibliothecaris te Alexandrië in de 3e eeuw v. Chr.: VI, 24, 2. Esuvii, een Keltische volksstam in Normandië: II, 34; III, 7, 4; V, 24, 2. 286 F. C. Fabius, een legaat van Caesar: V, 24, 2; 46, 3; 47, 3; 53, 3; VI, 6, 1; VII, 40, 3; 41, 2—4; 87, 1; 90, 5; VIII, 6, 3; 24, 2; 27—44; 54, 4. L. Fabius, een centurio van het 8e legioen: VII, 47, 7; 50, 3. Q. Fabius Maximus, overwon als consul in 121 de Allobrogen, Arverners en Rutheners: I, 45, 2. C. Valerius Flaccus, met het Rom. burgerrecht begiftigd: I, 47, 4. C. Fufius Clta, zie Cita. O. Gabali, een Keltische volksstam, van de Arverners afhankelijk, in de Cevennen wonende: VII, 7, 2; 64, 6; 75, 2. A(ulus) Gabinius, consul in 58: I, 6, 4. Ser. (Sulpicius) Galba, een legaat van Caesar: III, 1—6; VIII, 50, 5. Galba, een koning derSuessionen: II, 4, 7; 13, 1. Gallia, de gemeenschappelijke naam voor het land tusschen Rijn en Pyrenaeën en eveneens voor BovenItalië. De Rom. verdeelden het geheele land in: a) G. clterior, het land van de Po (Padus), Rom. provincie sedert 191 v. Chr.: I, 24, 2; 54, 3; II, 1, 1 ; 2, 1; V, 1, 5; 2, 1 ; VIII, 23, 3; 54, 3; citertor provincia: 1, 10, 5; = G. Cisalpina: VI, 1, 2. — b) G. provincia, het land tusschen de Alpen, de Rhóne, de Cevennen en de Garonne tot aan den voet der Pyrenaeën, Rom. provincie in den geheelen omvang sedert 106 v. Chr.: I. 19, 3; 28, 4; 35, 4; 44, 7; 53, 6; III, 20, 2; het heet eenvoudig Gallia: VU, TI, 16; provincia: I, 1, 3; 7, 3; 8, 1; 3; 10, 1; 2; 14, 3; 15, 1; III, 2, 5; 6, 4; 9, 1; VII, 1, 1; 6, 3; 7, 2; 5; 55, 9; 56, 2; 59, 1; 64, 4; 8; 65, 1; 4; 66, 2; 4; prov. nostra: I, 2, 3; 6, 2; 7, 1; 33, 1; 44, 8; II, 29, 4; G. ulterior: I, 10, 5. — c) G. ulterior, het land tusschen Rijn en | Pyrenaeën behalve Gallia provincia: I, 7, 1; 2; 10, 3; II, 2,1; = G. Transalpina, VII, 1, 2; 6, 1; alleen Gallia genoemd: V, 13, I; 2; ook 1, 1, 1; 33, 4; IIII, 20,3. Dikwijls wordt Oaltta voor Galtt gezegd. Gallicus, adj. bij Gallia: I, 22, 2; 31, 11; 47, 4; III, U, 5; 14, 7; IIII, 3, 3; 5, 2; 20, 1; V, 12, 3; 14, 1; 43, 1; 54, 4; VI, 7, 7; VII, 23, 1; 48, 3; 53, 3. Gallus, de Galliër; sing.: III, 18, 1; V, 45, 4; 48, 7; 49, 2; 51, 3; VII, 25, 2; als adj. bij equites: I, 23, 2; 42, 5; V, 48, 3; VI, 7, 7. M. Trebius Gallus, zie: Trebius. Garumna, de Garonne, scheidt Gallia Celtlca van Aquitania: I, 1, 2; 5; 7. Garumni, een Aquitanische volksstam aan den oorsprong der Garonne: III, 27, 1. Gates (ium), een Aquitanische volksstam, ten noorden van den vorige: III, 27, 1. Geidumni, een kleine Belgische volksstam, van de Nerviërs afhankelijk, waarschijnlijk tusschen dezen en de Atrebaten aan de Schelde (Scaldls) wonende: V, 39, 1. Genava, thans Genève, in het land der Allobrogen: I, 6, 3; 7, 1; 2. Gergovia, de hoofdstad der Arverners, niet ver van de Allier (Elaver): VII, 4, 2; 34—53; 59, 1. Germania, het land ten oosten van den Rijn en ten noordèn van de Alpen ongeveer tot aan de Weichsel: IIII, 4, 2; V, 13, 6; VI, 11, 1; 24, 2; 25, 4; 31, 5; VII, 65,4; VIII, 25, 2. Germani, passim. Cisrhenani Germani, de op den linker oever wonende G.: VI, 2, 3. Transrhenani Germani, de op den rechter oever wonende G.: V, 2, 4. Germanus, als adj.: VI, 29, 1; 37, 1; VII, 13, 1. Germanicus, als adj. bij bellum; IIII, 16, 1. Gobannitio, de oom van Vercingetorix : VII, 4, 2. Gorgobïna, een stad der Bojers, 287 tusschen de AUier en de Loire: VII, 9, 6—12, 1. Graeci, de Grieken: VI, 24, 2. Graecus, adj. bij litterae = Grieksch schrift: I, 29, 1; V, 48, 4; VI, 14, 3. Graiocëli, een Keltisch volk In de Gralsche Alpen: I, 10, 1. Grudii, een klein Belgisch volk onder de heerschappij der Nerviërs, aan de Schelde wonende (Oost-Vlaanderen) : V, 39, 1. H. Haedui, het groote Keltische volk, tusschen Loire en Saöne: passim. Harüdes, een Germaansch volk, tusschen Rijn, Main en Donau: 1,31 10; 37, 2; 51, 2. Helvetii, een machtig Keltisch volk tusschen Rijn, Rhóne en Jura: I, 1, 4; 5; 2—30; 31, 14; 40, 7; 13; IIII, 10, 3; VI, 25, 2; VII, 75, 3. Helvet ia: I, 12; 4; 6. Ager Hetvettus: I, 2, 3. Legati Helvetii: I, 14, 1. Helveticum, proelium: VII, 9, 6. Hetvii, een Keltische volksstam in de Provincia, In de Cevennen: VII, 7, 5; 8, U 2; 64, 6; 65, 2. Hercynta silva, gemeenschappelijke naam voor het woudgebergte van de bronnen van den Donau tot aan de Karpathen : VI, 24, 2; 25—28. Hibernia, Ierland: V, 13, 1. Hispani, equites: V, 26, 3. Hispania, Spanje, door de Romeinen verdeeld in citerior en ulterior: I, 1, 7; III, 23, 3; V, 1, 4; 13, 2; 27, 1; VII, 55, 3. I. Iccius, een vorst der Remers: II, 3; 6, 4; 7, 1. Illyricum, eene Rom. provincie, Istrië, Dalmat!ë en Herzegowina bevattende: II, 35, 2; III, 7, 1; V, 1, 5 en volg. Indutiomarus, een vorst der Treverers, vijand der Rom.: V, 3; 4; 26, 2; 53—58; VI, 2, 1; 8, 8. Italia, Italië, passim. portus Mus, een haven in het gebied der Moriners, waarschijnlijk het tegenwoordige Boulogne: dan is de portus ulterior of superior (IIII, 23, 1; 28, 1) de ruim 10 km. meer noordei lijk liggende kleine haven van Ambleteuse: V, 2, 3; 5, 1; vgl. V, 7, 8. Q. Iunius, een Spanjaard: V, 27, 1; 28, 1. luppiter: VI, 17, 2. mons Iura, het grensgebergte tusschen de Helvetiërs en de Sequaners: I, 2, 3; 6, 1 ; 8, 1. L. Q. Laberius Durus, een tribunus militum: V, 15, 5. T. (Atius) Labienus, de bekwaamste legaat van Caesar met den rang van praetor (Iegatus pro praetore): I, 10, 3; 21, 2; 22, 1; 2; 3; 54, 3; II, 1, 1; 11, 3; 26, 4; III, 11, 1; IIII, 38, 1; 2; V, 8, 1 ; 11, 4; 23, 4; 24, 2; 27, 9; 37, 7; 46, 4; 47, 4; 53—58; VI, 5—8; 33, 1; 5; VII, 34, 2; 56, 2-62, 10; 86, 1; 87, 3; 5; 90, 4; VIII, 6, 3; 23, 3 en volg.; 24, 2; 25, 1 en volg ; 45, 1 en volg ; 52, 2; 3. Latobngi, een Germaansch volk aan de bronnen van den Donau en den Neckar: I, 5, 4; 28, 3; 29, 2. lacus Lemannus, het meer van Genève: I, 2, 3; 8, 1; III, 1, 1. Lemonum, eene stad der Pictonen, thans Polders: VIII, 26. LemovTces, een Keltisch volk, ten westen der Arverners (Limousin): VII, 4, 6; 75, 3; 88, 4; VIII, 46, 4. L. (Cornellus) Lentulus, consul in 49 v. Chr.: VIII, 50, 4. Lepontii, een Keltische volksstam in de naar hen genoemde Alpen: IIII, 10, 3. Leurt, een Keltische volksstam aan Maas en Moezel bij het tegenw. Toul: I, 40, 11. Levaci, een Belgische volksstam, cliënten der Nerviërs aan den linker oever der Schelde bij Gent (?): V, 39, 1. Lexovii, een Keltisch volk aan den ; Oceaan (Normandië), hoofdstad No- 288 viomagus, bet tegenw. Lisieux: III, 9, 10—19; 29, 3; VII, 75, 4. Liger, de Loire: III, 9, 1; VII, 5, 4 en volg.; 11, 6-9; 55, 1; 8—56, 4; 59, 1; VIII, 27, 2-4. Lingones, een Keltisch volk op de hoogvlakte van Langres aan de bronnen der Marne en Maas: I, 26, 5; 6; 40, 11; IIII, 10, 1; VI, 44, 3; VII, 9, 4 en volg.; 63, 7; 66, 2; VIII, 11, 2. Liscus, een vorst der Haeduërs: I, 16, 5—18, 2. Litaviccus, een jeugdig Haeduër, bevelhebber van de ruiterij der Haeduërs bij Caesar voor Gergovia: VII, 37—43; 54, 1; 55, 4; 67, 7. Q. Lucanius, een centurio van den eersten rang: V, 35, 7. Lucterius, een Cadurcus: VII, 5, 1; 7, 1—8, 1; VIII, 30—35; 39, 1; 44, 3. Lugotorix (Tgis), een Britannisch aanvoerder: V, 22, 2. Luna, de Lat. naam voor de Germaansche godin der maan: VI, 21,1. Lutetia, de hoofdplaats in het land der Parisiërs, thans Parijs: VI, 3, 4; VII, 57, 1; 58, 3; 5; 6. M. Magetrobïga, stad, waarvan de ligging onbekend Is; in de nabijheid versloeg Ariovistus de Galliërs: I, 31, 12. Mandubii, een Keltisch volk aan den oorsprong der Seine, hoofdstad Alesia: VII, 68, 1; 71, 7; 78, 3—5. Mandubracius, een vorst der Britannisehe Trinobanten: V, 20, 1; 3; 4; 22, 5. L. Manlius, als proconsul in 78 v. Chr. in Aquitanië verslagen: III, 20, 1. C. Marcellus, a) consul van 50 v. Chr.: VIII, 48, 10; 55, 1. - b)consul van 49 v. Chr.: VIII, 50, 4. M. Marcellus, tegenstander van Caesar te Rome: VIII, 53, 1. Marcomani, Germaansch volk, misschien tusschen Main, Rijn en Donau wonende: I, 51, 2. C. Marius, de overwinnaar der Cimbren en Teutonen: I, 40, 5 Mars, de god van den oorlog bij de Romeinen; C. geeft denzelfden naam aan den krijgsgod der Galliërs: VI, 17, 2; 3. Matisco, eene stad der Haeduërs aan de Saóne, thans Macon: VII, 90, 7. Matrona, de Marne, eene zijrivier der Seine: I, 1, 2. Q. Fabius Maximus, zie Fabius. Mediomatrïci, een Keltisch volk aan de Moezel bij Metz, dat aan hen zijn naam ontleend heeft: IIII, 10, 3; VII, 75, 3. Meldi, een Keltisch volk aan de Beneden-Marne: V, 5, 3. Menapii, een Belgisch volk aan de mondingen van de Schelde en den Rijn: II, 4, 9; III, 9, 10; 28, 29; IIII, 4; 22, 5; 38; VI, 2, 3; 5;6; 9,1;33,1. Mercurius, de god van den handel; met dezen naam duidt Caesar den Gallischen god aan, die het meest vereerd werd: VI, 17, (. M. (Valerius) Messala, consul in het jaar 61 v. Chr.: I, 2, 1; 35, 4. Metiosedum, eene stad in het land der Senonen aan de Seine, thans Melun; VII, 58; 60, 1; 61, 5. M. Metius, een Romein, als gezant naar Ariovistus gezonden: I, 47, 4-6; 53, 8. Minerva, de godin der krijgskunst en der handwerken bij de Romeinen; dezelfde godin wordt bij de Galliërs vereerd: VI, 17, 2. L. Minucius Basllus, de aanvoerder der ruiterij tegen de Eburonen: VI, 29; 30; VII, 90, 5. Mona, het eiland Anglesey tusschen Engeland en Ierland: V, 13, 3. Morini, een Belgisch volk aan 't Pas de Calais: in hun gebied lag portus Itius: II, 4, 9; III, 9, 10; 28, 1-29, 3; IIII, 21, 3—22, 5; 37; 38; V, 24, 2; VII, 75, 3; 76, 1. Maritasgus, de broeder van Cavarinus: V, 54, 2. Mosa, de Maas: IIII, 9, 3; 10, 1; 2; 12, 1; 15, 2; 16, 2; V, 24, 4; VI,33,3. L. Munatius Plancus, een legaat van Caesar: V, 24, 3; 25, 4. 289 N. Nammetus, een Helvetiër, als gezant naar Caesar gezonden: I, 7, 3—6. Namnëtes, een Keltisch volk aan de monding der Loire (Nantes): III, 9, 10. Nantuates, een Keltisch volk in Savoye: III, 1—6; IIII, 10, 3. Narbo, eene stad in de Provincia, thans Narbonne : III, 20, 2; VII, 7 24; VIII, 46, 3. Nasua; een aanvoerder der Sueven: I, 37, 3. Nemëtes, een Germaansch volk aan den Rijn in de streek van Spiers: I, 51, 2; VI, 25, 2. Nemetocemta, óf het tegenw. Beauvais in het Jand der Bellovakers óf Arras in het land der Atrebaten: VIII 46, 6; 52, 1. Nervicum (proelium): III, 5, 2. Nervii, het dapperste en ruwste Belgische volk tusschen Schelde en Maas: II, 4, 8; 15—29; 32, 2; V 24 2; 38—52 ; 56, 1; 58, 7; VI, 2; 3- 29* 4; VII, 75, 3; — V, 45, 2. Nitiobrb'ges, een Keltisch volk aan de Oltis (Lot) en Garonne: VII, 7, 2 31, 5; 46, 5; 75, 3. Noreia, eene stad in Stiermarken: I, 5, 4. Norïcus (ager): I, 5, 4; het fem. Norica staat als subst.: I, 53, 4. Noviodunum; a) Nov. in het land der Biturigers, tusschen Cena"bum en Avaricum: VII, 12, 2—13, 2; 14, 1; b) Nov. in het land der Haeduërs aan de Loire: VII, 55, 1—7; c) Nov. in het land der Suessionen, aan de Axona (Aisne) gelegen, thans Soissons: II, 12, 1—13, 1. Numtdae, de bewoners van Nu- | midië, een deel van Algiers: II, 7, 1 ■ I 10, 1; 24, 4. O. Oceanus: a) = Atlantische Oceaan: I, 1, 5; II, 34; III, 7,2; 9, 1; 7; 13, 6; IIII, 29, 1; VII, 4, 6; 75, 4; VIII, 31,4; | Caesar de Bello Gallico. 3e dn 46, 4; b) = Noordzee: IIII, 10, 2; 4; 5; VI, 31, 3; 33, 1. Ocëlum, eene stad aan den oostelijken voet der Gralsche Alpen in Gallia Cisalpina: I, 10, 5. Octodurus, eene plaats (vlek) In .het gebied der Veragrers aan de Druentia (Dranse): III, 1, 4—6, 4. Ollovico, de vader van Teutomatus: VII, 31, 5. Urcynia silva = Hercynta silva. OrgetHrix (Tgis), de machtigste adellijke in het land der Helvetiërs, de schoonvader van den Haeduër Dumnorix: I, 2, 1—5, 1; 9, 3; 26, 4. Osismi, een Keltisch volk in het westelijk gedeelte van Bretagne: II, 34; III, 9, 10; VII, 75, 4. P. Padas, de Po: V, 24, 4. Parisii, een Keltisch volk in de streken van Parijs: VI, 3, 4 en volg,; VII, 4, 6 en volg.; 34,2; 57,1 en volg.; 75, 3. Parthicum bellum, oorlog tegen de Parthen in Azië: VIII, 54, 1; 55, 1. L. (Aemilius) Paulus, consul in 50 v. Chr.: VIII, 48, 10. Q Pedius, een legaat van Caesar: II, 2, 1; 11, 3. Petrocorii, een Keltisch volk in het landschap Périgord, hoofdstad Périgueux: VII, 75, 3. M. Petronius, een'centurio: VB> 50, 4. L. Petrosidius, een vaandeldrager: V, 37, 5. Pictönes, een Keltisch volk in het latere Poitou, hoofdstad Lemonum, thans Poitiers: III, 11, 5; VII, 4, 6; 75, 3; VIII, 26, 1 en volg.; 27, 1. Pirustae, een Illyrisch volk: V, 1, 5-9. L. (Calpurnius) Piso, a) een Rom; legaat, de grootvader van Caesar's schoonvader, door de Helvetische Tiguriners in 107 v. Chr. verslagen en gedood: I, 12, 7; b) consul in 58 v. Chr.: I, 6, 4; 12, 7. M. (Pupius) Piso, consul in 61 v. Chr.: I, 2, 1; 35, 4. ik. 19 290 Piso Aquitanus, dient als ruiter in het Rom. leger: IIII, 12, 4. L. - Plancus, zie Munatius. Pleumoxii, een klein Belgisch volk, cliënten der Nerviërs, waarschijnlijk tusschen de Eburonen en Atuatukers wonende: V, 39, 1. Cn. Pompeius (Magnus), de triumvir en later de mededinger van Caesar: IIII, 1, 1; VI, 1, 2; 4; VII, 6, 1; VIII, 52—55, 1. — Cr. Pompeius heet ook de tolk, dien Titurius tot Ambiorix zendt: V, 36, 1. L. Valerius Praeconinus, zie Valerius. Ptianii, een Aquitanische volksstam aan den noordelijken rand der Pyrenaeën : III, 27, 1. T. Pullo, een dapper centurio in Cicero's legioen in den winter van 54 tot 53 v. Chr.: V, 44. Pyrenaei montes, de Pyrenaeën: I, 1, 7. Q. Quadratus, zie Volucenus. R. Rauraci, een Keltisch volk in de streek van Basel: I, 5, 4; 29, 2; VI, 25, 2; VII, 75, 3. Rebïlus, zie Caninius. Redönes, een Keltisch volk in Bretagne (Rennes): II, 34; VII, 75, 4. RegTnus, zie Antistius. Remi, een Belgisch volk in Champagne, hoofdstad Durocortorum (Reims): II, 3, 1-12, 5; III, 11, 2; V, 3, 4; 24, 2; 53, 1; 54, 4; 56, 5; VI, 4, 5; 12, 7—9; 44, 1; VII, 63, 7; 90, 5; VIII, 6, 2; 11, 2—12, 7; — II, 6, 4. Rhenus, de Rijn: I, 1, 4; 5; 6; 2, 3; 5, 4; 27, 4; 28, 4; 31, 5; 11; 16; 33, 3; 35, 3; 37, 3; 43, 9; 44, 2; 53, ! 1 ; 54, 1 ; II, 3, 4; 4, 1; 29, 4; 35, 1; I III, 11, 1; IIII, 1, 1 ; 3, 3; 4; 6, 3; 10, 1; 3; 14, 5; 15, 2; 16, 1 ; 2; 4; 6; 17, 1—19, 4; V, 3, 1 ; 4; 24, 4; 27, 8; 29, 3; 41, 3; 55, 1; 2; VI,9, 1 en volg.; 1 24, 1; 29, 4; 32, 1; 35, 4; 5; 6; 41, 1; 42, 3; VII, 65, 4; VIII, 13, 2. Rhodanus, de Rhóne: I, 1, 5; 2, 3; 6, 1; 2; 4; 8, 1; 4; 10, 5; 11, 5; 12, 1; 33, 4; III, 1, 1; VII, 65, 3. Roma, Rome: I, 31, 9; VI, 12, 5; VII, 90, 8; daarvoor urbs: I, 7, 1; 39, 2; VI, 1, 2. Romanus, passim. L. Roscius, een legaat van Caesar: V, 24, 2 ; 7 ; 53, 6. Rufus, zie Sulpicius. , Rutëni, een Keltisch volk tusschen Lot (Oltis) en Tarn (Tarnis), hoofdstad Segodunum (Rhodez): 1,45,2; VII, 5, 1; 7, 1; 4; 64, 6; 75, 3; 90, 6. M. Sempronlus Rutttus, in den winter van 52—51 Labienus als adjudant toegevoegd: VII, 90, 4. S. Sabinus, zie Titurius. Sabis, de Sambre, eene rijriver der Maas: II, 16, 1 en volg.; 18, 1 en volg.; VI, 33, 3. Samarobftva, de hoofdstad der Ambianers aan de Somme, niet ver van het tegenw. Amiens: V, 24, 1; 47, 2; 53, 3. Santoiïi, een Keltisch volk aan den noordelijken oever der Garonne in het tegenw. Saintonge: I, 10, 1; 11, 6; III, 11, 5; VII, 75, 3. Sedulius, de vorst der Lemovikers: VII, 84, 4. Sedüni, een Keltisch Alpenvolk aan de Boven-Rhóne, in het tegenwoordige Sitten, (Sion): III, 1, 1; 2, 1; 7, 1. Sedusii, een Germaansch volk, waarschijnlijk in de tegenw. Rheinpfalz: I, 51, 2. Segni, een Belgisch-Germaansche volksstam, zuidelijke naburen der Condrusen tusschen de Eburonen en de Treverers: VI, 32, 1 en volg. Sigontiaci, een Britannisehe volksstam ten zuiden van de Theems: V, 21, 1 en volg. Segovax, een vorst in het Britannisehe Cantium: V, 22, 1 en volg. Segusiavi, een Keltische stam aan de Rhóne en Saóne, hoofdstad Lugdunum (Lyon): 1,10,5; VII, 64,4; 75,2. 291 Senones, een groot Keltisch volk van de Boven-Seine tot aan de Marne, hoofdplaats Agedincum (Sens): II, 2, 3 en volg.; V, 54, 2 en volg.; 56, 1; 4; VI, 2, 3—5, 2; 44; VII, 4, 6; 11, 1; 34, 2; 56, 5; 58, 3 en volg.; 75, 3; — VIII, 30, 1. Sequana, de Seine: I, 1. 2; VII, 57, 1; 4; 58, 3, 6. Sequani, een groot Keltisch volk tusschen Saóne, Rhóne en Jura, hoofdstad Vesontio, thans Besancon: I, 1, 5; 2, 3—12, 1; 19, 1; 31-33; 35, 3; 38; 40, 11; 44, 9; 48, 2; 54, 2; IIII, 10, 3; VI, 12; VII, 66, 2; 67, 7; 75, 3; 90, 4. — I, 3, 4. Als adjectief: ager Sequanus: I, 31, 10. Q. Seriorius, een aanhanger van C. Marius, vluchtte naar Spanje: III, 23, 5. P. Sextius Baculus, een dapper centurio (primipllus): II, 25, 1; III, 5, 2; VI, 38. T. Sextius, een legaat van Caesar: VI, 1, 1; VII, 49; 51, 2; 90, 6; VIII, 11, 1. Sibusates, een Aquitanische volksstam aan den noordelijken rand der westelijke Pyrenaeën: III, 27, 1. M. (Iunlus) Silanus, een legaat van Caesar: VI, 1, 1. T. Silius, een tribunus militum: III, 7, 4; 8, 2. Sol, de zonnegod, ook door de Germanen vereerd: VI, 21, 2. Sotiates, een Aquitanisch volk, aan de Garonne: de naam is bewaard in Sös in het dép. Lot-et-Garonne : III, 20, 2—23, 1. Suëbi, een Germaansch volk met ver uitgestrekte woonplaatsen, vooral aan Main en Lahn: I, 37, 3; 4; 51, 2; 54, 1; IIII, 1, 2—7, 5; 8, 3; 16, 5; 19; VI, 9; 10; 29, 1; — I, 53, 4: Sueba, Ariovisti uxor. Suessiönes, een Keltisch volk aan den linker oever der Olse, hoofdstad Noviodunum (Soissons): II, 3, 5; 4,6 en volg.; 12, 1—13, 1; VIII, 6, 2; 3. Sugambri, een Germaansch volk tusschen Sieg en Lippe: HU, 16, 2—4; 18, 2; 4; 19, 1; 4; VI, 35, 5—42. L. (Cornelius) Sulla, de beroemde tegenstander van C. Marius, gestorven in 78 v. Chr.: I, 21, 4. P. Sulpicius Rufus, een legaat van Caesar: IV, 22, 6; VII, 90, 7. Surus, een voornaam Haeduër: VIII, 45, 2. Tamesis, de Theems: V, 11, 8; 18. Tarbelli, een Aquitanische volksstam : III, 27, 1. Tarusates (lum), een Aquitanisch volk ten zuiden en ten westen der Sotiaten: III, 23, 1—27, 1. Tasgetius, een Carnuut, vijand der Romeinen : V, 25, 1—4; 29, 2. Taximagulus, een der vier vorsten van Cantium: V, 22, 1 en volg. Tectosages, zie Volcae. Tenctëri, een Germaansch volkaan den Beneden-Rijn: IIII, 1, 1—16, 2; 18, 4; V, 55, 2; VI, 35, 5. Tergesfini, de inwoners van Tergeste, thans Triest: VIII, 24, 3. T. Terrasidius, een tribunus militum : III, 7, 4; 8, 3. TeutomStus, de koning der Nitio| brogen: VII, 31, 5; 46, 5. Teutoni, vroeger aan de Oostzee | (Mecklenburg) wonende ; zij trokken met de Cimbren zuidwaarts en werden bij Aquae Sextiae (102 v. Chr.) door Marius vernietigd: I, 33, 4; 40, 5; II, 4, 2; 29, 4, en volg.; VII, 77, 12. Tigufïni, de pagus Tigurinus, een deel der Helvetiërs; zij hadden in 107 v. Chr. Cassius verslagen: I, 12, j 2-7. Q. Titurius Sabinus, een legaat van Caesar, wordt met nagenoeg al zijne soldaten dodr de Eburonen gedood: II, 5, 6; 9, 4-10, 1; III, 11, 4; 17—19; IIII, 22, 5; 38, 3; V, 24, 5; 26—37; 39, 1; 41, 2; 4; 47, 4; 52, 4; 53, 4; VI, 1, 4; 32, 4; 37, 8. Tolösa, Toulouse aan de Garonne, In de Provincia: III, 20, 2. Tolosates, (ium), de inwoners van I Tolosa en omstreken: I, 10, 1; VII, 7, 4. M. Trebius Gallus, dient waar- 292 schijnlijk in het Rom. leger als aanvoerder der ruiterij: III, 7, 4; 8, 3. C. Trebonius, a) een legaat van Caesar: V, 17, 2 en volg.; 24, 3; VI, 33, 2; 5; VII, 11, 3; 81, 6; VIII, 6, 1; 11, 1; 14, 1; 46, 4; 54, 4. — b) een Rom. ridder, aanvoerder van eene afdeeling veteranen te Atuatuca: VI, 40, 4. Trevëri, een groot volk in Qallia Celtica aan de Beneden-Moezel (Trier): I, 37, 1; 3; II, 24, 4 en volg.; III, 11, 1; IIII, 6, 4; 10, 3; V, 2-4; 24, 2; 47, 4; 5; 53—58; VI, 2—9; 29, 4; 32, 1; 44, 3; VII, 63, 7; VIH, 25; 45, 1; 52, 1; — V, 26, 2. Triboci, in de streken van Straatsburg: I, 51, 2; IIII, 10, 3. Trinovantes, een Britannisch volk ten noorden van de Theems: V, 20, 1; 21, 1; 22, 5. Troucillus, zie Valerius. Tulingi, een Germaansche stam ih zuidelijk Baden: I, 5, 4; 25, 6; 28, 3; 29, 2. Q. Tullius Cicero, zie Cicero. Tullus, zie Volcacius. TurSni, een Keltisch volk aan de Beneden-Loire (Tours): II, 35, 3; VII, 4, 6; 75, 3; VIII, 46, 4. U. Ubii, een Germaansch volk aan den rechter oever van den Rijn van Keulen tot Malnz; door Agrippa werden zij 37 v. Chr. op den linker oever geplaatst en hunne hoofdstad, oppidum Ubiorum, werd (50 v. Chr.) Colonia Agrippinensis, vd. Keulen: I, 54, 1; IIII, 3, 3 en volg.; 8, 3; 11, 2 en volg.; 16, 5 en volg.; 19, 1; 4; VI, 9, 6; 8; 10, 1; 2; 29, 1; 2. Usipetes, een Germaansch volk noordelijk van den Beneden Rijn, tusschen Ruhr en IJsel: HU, 1, 1 en volg.; 4—16, 2; 18, 4; VI, 35, 5. Uxellodunum, vesting der Cadurkers op den berg Puy d'lssolu, niet ver van de Dordogne: VIII, 32,2—44. V. VactSlus, de Waal: IIII, 10, 1. C. Valerius Cabüïus, de vader van C. Valerius Procillus en C. Valerius Domnotaurus, door C. Valerius Flaccus met het Rom. burgerrecht begiftigd: I, 47, 4; VII, 65, 2. C. Valerius Domnotaurus, de vorst i der Helvii: VII, 65, 2. C. Valerius Flaccus, de stadhouder der provincie Gallië in 83 v. Chr.: I, 47, 4. C. Valerius Procillus, als gezant naar Ariovistus gezonden: I, 47, 4; 53, 5. C. Valerius Praeconïnus, die als I legaat ongeveer in 78 v. Chr. in Aquitanië sneuvelde: III, 20, 1. C Valerius Troucillus, een vriend van Caesar, is tolk bij het onderhoud met Diviciacus:. I, 19, 3. Valetiacus, een Haeduër, de broeder van Cotus: VII, 32, 4. Vangiönes, een Germaansch volk aan den Rijn in het gebied van het tegenw. Worms: I, 51, 2. JVarus, zie Atius. P. Vatinius, een legaat van Caesar : VIII 46, 4. Q. Velanius, een tribunus militum, zie Silius. Veliocasses (lum), een Belgisch volk aan de Beneden-Seine in het gebied van het tegenwoordige Rouen: II, 4, 9; VII, 75, 3; VIII, 7, 4. Vellaunodünum, een stad in het land der Senonen tusschen Agedincum en Cenabum: VII, II, 1—4; | 14, 1. Vellavii, een Keltisch volk aan den oorsprong der Loire, (Velay in de Cevennen): VII, 75, 2. Venelli, een civitas Aremorica (z. a.) in Normandië: II, 34; III, 11, 4; 17, 1—19, 5; VII, 75, 4. Veiiêti, de machtigste civitas Aremorica (z. a.) aan de zuidkust van Bretagne: II, 34; III, 7, 4; 8, 1; 9, 3; 11, 5; 16, 1; 17, 1; 18, 3; VII, 75, 4. Venetia, het land der Veneters: III, 9, 9. 293 Veneticum bellum: III, 18, 6; IIII, 21, 4. Veragri, een Keltische stam in de Alpen in het tegenw. Zwitsersche kanton Wallis, met de hoofdplaats Octodurus (Martigny): III, 1 - 6, Verbigënus (pagus), een gedeelte der Helvetiërs: I, 27, 4. Vercassivellaunus, een Arverner, neef van Vercingetorix: VII, 76, 3 en volg.; 83, 6 en volg.; 85, 4 en volg.; 88, 4. Vercingetorix (fïgis), een Arverner, de ziel van den opstand van Gallië in 52 v. Chr.: VII, 4-89. Verffco, een Nervler in de legerplaats van Cicero: V, 45, 2 en volg.; 49, 2. Vertiscus, een voornaam Remer, aanvoerder der ruiterij bij Caesar: VIII, 12, 4 en volg. Verucloeüus, een Helvetiër, als gezant naar Caesar gezonden: 1,7,3 en volg. Vesontio, de hoofdstad der Sequaners, aan de Doubs (Oubls), thans Besancon : I, 38; 39. Vienna, eene stad in de Provincia aan de Rhóne, thans Vlenne, eene stad der Allobrogen: VII, 9,3 en volg. Viridomarus, een Haeduër: VII, 38, 2; 39, 1 en volg.; 40, 5; 54; 55; 63, 9; 76, 3. Viridovix, een vorst der Venellers: III, 17—19. Viromandui, een Belgisch volk in het latere graafschap Vermandois, tusschen de Suessionen en Nerviërs wonende: II, 4, 9; 16, 2—23, 3. Vocates, een Aquitanisch volk aan de Beneden-Garonne: III, 23,1—27,1. Voccio, een vorst van Noricum, de I zwager van Ariovistus: I, 53, 4. Vocontii, een Keltische volksstam in de Provincia op den linker oever van de Rhóne: I, 10, 5. Volcae (arum), het grootste Keltische volk der. Provincia: a) V. Arecomïci, van de Rhóne tot Narbo wonende: VII, 7, 4; 64, 6. — b) V. Tectostiges, aan den noordelijken rand der Pyrenaeën: VI, 24, 2 en volg. C. Volcacius Tullus, een jeugdig Romein, wellicht tribunus militum: VI, 29, 3. C. Volusenus Quadratus, tribunus militum: III, 5, 2; IIII, 21, 1 en volg.; 9; 23, 5; VI, 41, 2; VIII, 23, 4; 5; 48, 1—7. L. Vorenus, een dapper centurio: zie T. Pullo. mons Vosëgus, de Vogezen; daarbij rekenden de Rom. ook de zuidwestelijke takken der Vogezen tot en met het plateau van Landres: IIII, 10, 1. Vulcanus, de god van het vuur bij de Romeinen; een gelijken god vereerden de Germanen: VI, 21, 2. - CORRIGENDA. BI. 4, 6e regel v. o. staat: die lees: dat . 30, cap. 2, 5 „ CCXL in „ CCXL, fn , 42, boven aan „ Callici , Gallici „ 44, cap. 20, 5 „ vuluntati » voluntati . 59, „ 40, 7 „ Helvetti „ Helvetii „ 60, „ 41, 4 „ circuit! „ circuitu „ 75, „ 6, 2 „ facilie „ facile 96, „ 4, 4 , exedendi „ excedendi „ 131, » 26, 1 , adgregebat „ adgregabat „ 162, noot bij c. 40, 6 . Inleid, bl. 20 „ Inleid, bi. 22 , 172, cap. 58, 5 » nolebat, magna „ nolebat; magna ib. „ praemia, submittit . praemia; submittit , 176, „ 6, 4 „ Atrebatum „ Atrebatem „ 255, „ 7, 5 „ contuliss. „ contulisse , 266, noot bij c. 27, 2 „ daar beiten „ naar buiten „ 280, onder Ambivareti » deze Arverners , de Arverners „ 286, Q. Fabius M. , Rutheners „ Ruteners Dr. P. V. SORMANI, Kaegis Grieksche Syntaxis. Prijs . . fl.25. Herhalings-Tabellen. AANHANGSEL OP KAEGI'S GRAMMATICA. DERDE DRUK. Prijs f 0.50. BEOORDEELINGEN. „Het is een met veel zorg bewerkt boek en nauw gelet is zoowel op de eischen van zuivere taalstudie als op de methode om de taal gemakkelijk aan te leeren". (Ned. Spectator),. „Wjj verwachten, dat op, de Nederlandsche gymnasia dit boek spoedig in gebruik zal worden genomen, om ook hier, evenals in het buitenland, de scholieren te ontheffen van „ballast en rariteiten", die in het aanleeren van het Grieksoh meer belemmeren dan bevorderen." (Het Schoolblad). „Kaegi's Grieksche grammatica, bewerkt door Dï. P. V. Sormani, een nieuwe spraakkunst, degelijk, zoo beknopt mogelgk en toch uitgebreid genoeg. Het duitsehe boek, waarnaar dit bewerkt is, beleefde in korten tjjd een derden druk. Dit werk is geheel naar de eischen des tijda en verdient alle aanbeveling". fSoerabaiasch HandelsbladJ. „Over 't geheel, en in 't bijzonder wat de Syntaxis aangaat, acht ik deze nieuwe grammatica een uitstekend handboek, dat aanvult, wat ontbreekt, en naast het goede, dat bestaat, een waardige plaats kan innemen." (Museum.) Haarlem. A. H. Garrer. „De slotsom onzer beschouwing is, dat volgens onze overtuiging, Dr. Sormani door de bewerking van Kaegi's Qrieksche Spraakkunst aan het Gymnasiaal Onderwjjs in Nederland waarlijk een dienst heeft bewezen. — De onvolmaaktheden, die wij aanstipten, zelfs het verschil van opvatting omtrent sommige gewichtige punten, mogen ons niet beletten een woord van lof te schrijven voor een leerboek, dat streeft naar verlichting van het onderwijs en, het succes in Duitschland bewjjst het, bij leerlingen en leeraren veel bijval heeft gevonden. Moge een tweede uitgave, die wjj het boek van harte toewenschen, den verdienstelijken bewerker weldra de gelegenheid geven om zjjn werk onder alle opzichten te volmaken." (Studiën). Dr. C. Wilde. Dr. P. V. SORMANI, De Leer der Tempora en Modi IN HET GRIEKSCH. Prijs f 0.60. Uitgaven -van P. NOORDHOPF te Groningen. Dr. P. V. SORMANI en Dr. P. VERSMEETEN, Grieksche Oefeningen. Ie deel. Met afzonderlijke woordenlijsten, 3e druk . . f 1.50 2e deel. Met afzonderlijke woordenlijsten, 3e druk . . f 1.50 3e deel. Oefeningen en woordenlijsten in 1 deel, 2e druk f 0.75 BEOORDEELIÏJGEN. Veel goeds werd van die oefeningen bij hun eersten en tweeden druk gezegd, en die lof Was niet overdreven. Bij hunne samenstelling werden de voortreffelijke schoolboeken van Kaegi en Wesener benuttigd en vooral werd naar de rechtmatige eischen der pedagogie geluisterd. De verdiensten van het werk kunnen nagenoeg zoo samengevat worden: Voor den leeraar is het, om zijne geschikte, verdeeling, een zekere leiddraad, dien hij niet slaafs moet, maar gerust mag volgen; zoo wordt hij met zijne leerlingen rechtstreeks bij de Grieksche schrijvers en vooreerst bij Xenophon binnengeleid. Van den leerling wordt er geen overtollige krachtsinspanning gevergd, geen nntteloos rechts en links zoeken. De weg is hem voorgebaand, de materialen liggen bij de hand en alleen het „quod reqniritur et sufficit" wordt hem te leeren gegeven. De schrijvers verdienen daarenboven ook lof voor de groote zorg die zij besteed hebben aan het opmaken der woordenlijsten die, om hare betrekkelijke volledigheid, telkens een geheel uitmaken. De uitgave is ook stoffelijk goed verzorgd. (Dietsche Warande.) Dat van deze oefeningen reeds een derde drnk verschenen is, bewijst, dat men ze bruikbaar bevonden heeft. ?e onderscheiden zich dan ook gunstig van andere werkjes van dien aard. In de eerste plaats noem ik de behandeling van de adjeetiva, onmiddelik na de substantiva, waarmee ze in buiging overeenkomen. In de 2de plaats dient erop gewezen te worden, dat in iedere thema slechts één moeielikheid behandeld wordt. Het „Divide et impera" wordt zo toegepast, dat ieder, die de oefeningen nauwgezet doorwerkt, de hoofdzaken van de zo moeilijke Griekse grammatika wel onder de knie zal krijgen. „Daar in de thema's zeer veel dikwijls voorkomende woorden voorkomen, krijgt de gebruiker, als hij de gemaakte thema's goed- bestudeert, ongemerkt een tamelik uitgebreide „copia verborum". Dat iedere oefening ter vertaling in het Grieks wordt voorafgegaan door oen ter vertaling in het Nederlands, over dezelfde moeilikheden en met dezelfde woorden, is mede als een „methodischer Vorzug" aan te merken. Een groot gemak voor de gebruiker is voorts, dat de woordenlijsten afzonderlik zijn uitgegeven. ('t Onderwijs.) Uitgave van P. NOORDHOFF te Groningen.