KAMPEN 1 naar Kampen, KAMI'EN. 23. Route. 259 Vrouwekerk (pl. 2, cl), die in de 15e«eeuw haar tegenwoordige gedaante kreeg. Nu zuidwaarts het Bolwerk en de 3 e Ebbingestraat volgend komen wij aan de «Broederpoort (pl. 0. c 3) die van 1465 dagteekent en door Thomas Berends in 1615 werd verbouwd. Ook de verder naar het zuiden staande *Cellebroederspoort (pl. 7, c4), van 1465 werd door dien meester in 1617 van een bekroning in renaissancestijl voorzien. Door Cellebroedersweg en Geerstraat komt men aan de Boven Nieuwstraat. Deze leidt rechtsaf naar het Muntplein, met de Boven- of St. Nicolaaskerk (pl. 1, d 4), in 1369 begonnen, en omstreeks 1500 voltooid. Deze kerk onderscheidt zich door haar rijken plattegrond. Het westelijk deel met den toren'zijn nog overblijfselen van' een" vroeger gebouw. De zware toren kreeg in 1516 zijn tegenwoordige gedaante. Het koor, dat dooreen muur van de zijbeuken en den trans is gescheiden bevat zetels met overhuivingen uit het begin der 15e eeuw; ook de predikstoel eu de doopvont belmoren tót dien tijd. Het koorhek van 1552 is een prachtig voortbrengsel der Renaissance, Van het Muntplein bereikt men de IJsselkade door de *Koornmarktspoort (pl. 5, e 4), uit de 14e eeuw, die in 1642 verbouwd is. Stoombootdienst Zwolle—Kampen—Amsterdam. Dag. beh. Zond. nachtdienst (half Juli tot einde Aug. ook dagdienst). Tarief f2.25 en fl.50. Voorts van Kampen een stoombootdienst over Urk naar Enkhuizen. Booten der N. V. Eerste Urker stoombootmij. Dit is een aanbevelenswaardige tocht. Men passeert het verlaten eiland Schokland, waar in 1859 nog 600 visschers woonden. Er is thans alleen nog een vuurtoren en een vluchthaven voorde visschers, waarvan des winters veel gebruik wordt gemaakt. Urk is een visscherseiland ter grootte van 80 H. A. Het bestaat gedeeltelijk uit hooge zand- en grintgronden. De huizen zijn op den heuvel in het westelijk gedeelte gebouwd. De bevolking houdt haar oude zeden en gewoonten en de eigenaardige kleederdracht nog altijd in eere. b. Van Utrecht over Amersfoort naar Zwolle en Kampen langs den straatweg. Tram van Utrecht tot voorbij de Bilt, van Huis ter Heide iol Amersfoort en van Nunspeet naar Zwolle en Kampen, overigens geen openbare vervoermiddelen langs dezen weg. Van Utrecht tot de Bilt zie blz. 220. Ca. F/s K.M. verder, bij het landgoed Vollenhoven, linksaf door, een boschrijke streek langs groote buitenverblijven over Huis ter Heide (9 K.M.) cn hSoesterberq (11 K.M.) naar Amersfoort (20 K.M., blz. 206). Te Huis 'ter Heide kruist men den lokaalspoorweg Zeist— Rilthoven Utrecht; de tram Zeist—Huis ter Heide—Amersfoort 260 Route SS. PUTTEN. Vau Utrecht naar loopt tot Huis ter HeWe over de baan van dezen lokaalspoorweg en verder langs den straatweg. Bij Soesterberg links van den weg het militair vliegterrein en rechts het kamp van Zeist. Kort voor Amersfoort de Amersfoortsche Berg met mooi uitzicht, vooral van het monument, links van den weg opgericht ter herinnering aan de door Belgische vluchtelingen genoten gastvrijheid. Voorbij Amersfoort volgt, men den Apeldoornschen weg over ca. 3 K.M. tot het begin van den Zuiderzeestraatweg even ten westen van Hoevelaken. Deze weg is een van de mooiste en meest afwisselende groote wegen van ons land. Voor hei grootste gedeelte wordt hij door zware boomen belommerd. 30 K.M. Nijkerk (blz. 254). Voorbij deze stad de groote landgoederen Salentein en Oldenaller. 40 K.M. Putten. Aan het begin van het dorp linksaf naar het station. Van hier naar Vanenburg en Nulde zie blz. 254. Hot.: Rustoord, b/h. Marktpl. Pens.: „de Spreng", a/d. weg n. Ernielo; VV. Pasmaan, Dorpstr.; H. v. d. Pol, Verlengde. Dorpstr.; W.J. I.eugkevk, Peppelerw. A 488; Langen Sari, Dorpstr. 286a. Aut. en rijt.: Wed. J. v. Dam. Rijt.: J. W. van Rossum; L. Zuidam. Wandelingen. 1. Oostwaarts door bet Iioscli naar hel Soïlensche gat. Van bier links af langs bet pad de Laak aan de Noordoostzijde van den Kaal in de richting Ermelo, den Nieuwen Prinsen weg en Drieschen weg kruisen (handwijzer) en langs den Postweg (volgende handwijzer) naar Putten terug. Afstand 13 K.M. Men kan dezen tocht met 2 K.M. bekorten door r Is aan den Drieschen weg links af te slaan en langs dezen weg naar Putten terug te keeren. 2. Den grintweg in de richting Garderen volgen langs Schoven horst en Grootspriel. Tegenover dit landhuis den zandweg in, die op den Prinsenweg uitkomt, rechtuit langs den Koningseik. Van hier uit rechtsaf langs den Doodweg naar Garderen of linksaf naar Drie en bij de put linksaf langs den Drieschen weg naar Putten. 12,5 K.M. Men kan deze, wandeling ook uitbreiden door van Garderen naar Speulde te wandelen langs den grintweg en van daar over Drie langs den Drieschen weg naar Putten. 20 K. M. Aan het eind van het dorp waar de straal weg links af buigt, kunnen wielrijders rechtuit het, rijwielpad langs den Ouden Postweg volgen door het. Putter bosch en over de heide in.eHprachtige :,:vergezic]ileii naar hel. schoon gelegjmkasteel Staverden. Teif^onTlen van het PülTëTTmsoliJEpr-^^ onlangs dooi- den Staat aangekochte ^peuld-e.rholslFts^ Van Staverden naar Elspéet en Vierhouten en vervolgens, aanvankelijk ook langs rijwielpaden, naar Tongeren en Epe. (31 K.M.) Men kan ook van Elspeet naar Apeldoorn rijden (Putten—Elspeet—Apeldoorn (29 K.M.) of wel naar Nunspeet. (Putten — Elspeet—Nunspeet 23 K.M.). Zwolle langs den weg. ELBURG. 23. B/mie. 261 Per auto kan men van Putten een mooie rit maken over (larderen, Hel, Soll en het üddelermeer naar Apeldoorn. Afstand 29 K.M. Van Putten boschrijke streek tot 45 K.M. Ermelo. Hot.- Oranje-Hotel, t/o. Station, 1. en o. f2.50, n. fl.50, d. f2.50, p 1 Mei-1 Oct. f4.50 en f5.50, overigens.f3.50 en f4.50; Geil ee lont houdershotel, Stationsw; de V e 1 u w e , id. Pens.: Dames Bokhorst, Horsterweg; Fam. Dugtenberg, Rijksstraatw.; „K1. Duimpje"; Riethof, Stationsw.; „Vallendgoed", Posllaantje. Aut. en rijt.: A. Bakker, Stationsw. Aut: Fa. Bikkers-Gijsbertsen, id. Rijt.: P. Bakker, id. 51 K.M. Harderwijk (zie blz. 255): 55 K.M. Hierden. Voorbij dit dorp een bijzonder mooi gedeelte bij het kasteel Essenburg. Iets verder rechtsaf een weg naar het. Station Hulshorst en het Leuvenumsche bosch (zie blz. 255). 61 K.M. Nunspeet (zie blz. 255); 69 K.M. Doornspijk, de eigenaardige kleederdrachten worden hier (evenals te Nunspeet en Hierden) nog in eere gehouden. 73 K.M. Ellnim), eigejutaxiJig,.,oud stadje, » regelmatig gebouwd. Een groot, deel der stadsmuren is nog in wezen. Dwars door de 'stad een smal grachtje met geschoren linden. Aan de Haven de oude Vischpoorl. Het stadhuis, in 1396 als kasteel gebouwd, is reeds sedert 1400 als raadhuis in gebruik. Re voorgevel is in 1773 vernieuwd, doch de achtergevel is nog in den ouden staat. De burgemeesterskamer bevat een prachtige zandsteenen schouw uit 1556. 77 K.M. Oldebroek; 83 K.M. zijweg met stoomtram naar 93 K.M. Kampen (zie blz. 258); 85 K.M. Wezep: 87 K.M. II alle r broek. Van hier af volgt de tram de spoorlijn. 91 K.M. Katerveer, trekponl over den Ussel. Tot den bouw van een brug is voor enkele jaren besloten, doch wanneer dit besluit uitgevoerd zal worden is nog onzeker. Mooi riviergezicht van het veerhuis aan den rechteroever; verder door de schoone Veerallee naar 94 K.M. Zwolle (zie blz. 256). N.0. lokatdspoor, EMMEN. SB. Boute. 267 15 K. M. EnMen. Hot.- Meyer; Brink; G ri mm e v/h. M e y e r, Stationspl., 1. en o 1' 2.75, d. f 2.75; Postma, Stationsstr. E103. Aut.: J. H. Beugcling, Stationsstr. Iu de omgeving van Emmen vindt men eenige mooie bossehen en verschillende htmnebedden, zoomede een grafkelder van een geheel afwijkend type. Onder de gemeente Emmen belmoren tal van nieuwe veenkolonies, die. in den laatsten tijd ontgonnen zijn, dientengevolge is deze gemeente verreweg de volkrijkste der provincie geworden. Tijdens de schaarschste van brandstof gedurende den oorlog was hier zeer veel welvaart, doch thans heerscht er groote werkeloosheid. Zij telt thans ruim 41.000 inw Van Emmen loopt westwaarts een stoomtram over Erm en O o s terhesselen naar Hoogeveen (zie blz. 270), eu oostwaarts naar Ter Apel (zie blz. 279)., Deze laatste is aan te bevelen voor hen die de ontginningen, willen bezoeken, ook omdat Weerdingermond veel mooier is dan de andere „monden". 78 K.M. Weerdinge, mooi boschrijk dorp. 82 K.M. Ycdtlw. Het schilderachtige dorp ligt ruim een K.M. ten westen van het station. 100 jaar geleden zijn hier in het veen overblijfselen gevonden van de z. g. Valtherbrug, oen weg van boomstammen, waarvan reeds door Romeinsche schrijvers gewag gemaakt werd en die dwars door de toen vrijwel ontoegankelijke moerassen voerde naar het op 16 K.M. af stands gelegen gehucht Ter Haar ten noorden van Ter Apel. Hel museum te Assen beval een stuk van die brug, en in de nabijheid daarj vau gevonden menschelijke overblijfselen, zie blz. 271. 87 K.M. Exlo. 93 K.M. Buinen. 95 K.M. Drouwen. 100 K.M. Gasseltermjevem. De lijn loopt venier dooi- naar 107 K.M. Stadskanaal (zie blz. 2771. Voor het vervolgen der route naar Assen stapt then over in een van Stadskanaal komenden trein. 103 K.M. Gasselte. 107 K.M. Gieten, mooi dorp met groote brink. Hot- Braam s, 1. en o. f2.50, u. f2.-, d. f2.50 e. h., p. f5. -; ! 8 t a t i o'n s k o 1' f i e huis (tevens rijt.) I. en o. f 2.50, d. f 2.25 c. h. Aut.: II. Dijkhuizen. 109 K. M. halte Eext. Dicht, bij de halte een groot hunnebed. Verderop, links van den wen- naar het schilderachtige boomrijke dorp, een vóórhistorische grafkelder. 112 K.M. halte Anderen. I 115 K.M. Bolde, 2 600 inw 268 Route 20. ROLDE. Van Zwolle n. Assen Rolde is een aanzienlijk en zeer oud dorp, op een der hoogste gedeelten der provincie gelegen. Tot het jaar 1807 maakte Assen nog een gedeelte der gemeente Rolde uit. Dicht bij het dorp, le midden van korenvelden, twee hunnebedden. Verder vindt men in de nabijheid de Ballerkuil waar tot in de veertiende eeuw de rechters' vau het landschap Drenthe, recht spraken 120 K.M. Assen (zie blz. 271). b. Van Zwolle over Ommen (Almelo), Coevorden en Gieten naar Assen langs den weg. Over het algemeen een mooie en afwisselende weg; het gedeelte Dalen—Emmen is echter minder goed berijdbaar, vooral de eerste 3 K.M. voorbij Dalen zijn slecht bestraat. Openbare vervoermiddelen zijn er niet behalve van Coevorden tot Dalen en van Erm naar Emmen, waar een stoomtram den grintweg volgt. Voetgangers kunnen van Zwolle tot Ommen den Bondswandelweg naar Oldenzaal volgen. Men verlaat Zwolle langs den straatweg naar Raalte, die aanvankelijk door de prachtige Wipstrikker Allee loopt. Voorbij K.M. paal 6 linksaf door een boschrijke streek langs de landgoederen de Horte en Mataram. Vlak voor den spoorwegovergang rechts van den weg het kasteel Den Rerg (blz. 264). Iets verder (13 K.M. van Zwolle) links een zijweg naar Dalfsen, dat aan de overzijde van de Vecht ligt. 2 K.M. verder het bekende groote kasteel Redderen (blz. 264) verder langs het schoone landgoed Vilsteren en over de Regge naar 24 K.MOmmen (zie blz. 264) dat aan de overzijde v le Vecht ligt. Van Ommen o ver Hellendoorn en Nij verdal naar Almelo langs den weg. Geen openbare vervoermiddelen. Van Ommen zuidwaarts. Rij het station over den spoorweg en den grintweg steeds volgen over, 7 K.M.i Lemele (rechts ziet men den Lemelerberg), en, 15 K.M.. Hellendoorn (zie blz. 264) naar, 1!) K.M., N ijverdal' Hier op den hoofdweg Zwolle—Almelo linksaf en steeds rechtuit over, 28 K.M., Wierd en naar, 32 K.M., Almelo, zie blz. 247. De groote weg die rechtsstreeks' van Ommen naar Heemst en Hardenberg voert levert weinig natuurschoon op. Het verdient daarom aanbeveling over- de gehuchten Zeesse. ep Beerze naar 35 K. M. Marienberg te rijden. Van hier tot Coevorden heeft men de keus tusschen twee mooie en ongeveer even lange wegen: le rechtuit over de oude stadjes Hardenberg en Gramsbergen; 2e linksaf over Rheeze, Heemse, Collendoorn, Ane en Anerveen. Deze laatste is voor wielrijders ver- >s den weg via Coevorden. STA PHORST. 27. Route. 269 kieselijk, daar bij bel, meest afwisselend is; voor automobilisten is hij echter minder aan te bevelen, daar bet een smalle weg is met veel begroeide bochten, die zeer voorzichtig rijden noodzakelijk maken. Per auto rijdt men dus beter over Hardenberg en Gramsbergen. 58 K.M. Coevorden (zie blz. 265). De weg loopt verder over Dalen, Erm en Noordbarge naar hel groote dorp Emmen (78 K.M., zie blz. 267), en volgt dan den Hondsrug langs tal van hmmebedden (zie blz. 266), over Udoorn (hotel Kuipers), Borger (hotel Bieze), Drouwen en Cassette naar Gieten (105 K.M. zie blz. 267). Van (lieten kan men over bet mooie dorp Eext en over Annen naar Zuidlaren (zie blz. 274) en verder over de Punt en Haren naar Groningen rijden. AL stand Gieten-Groningén 30 K.M. Dit is een mooie tocht. Naar Assen rijdend slaat, men te Gieten over den spoorweg 'linksaf. Voor den volgenden spoorwegovergang rechts Weder een hunnebed. 113 K.M. Rolde (zie blz. 267). De weg van hier naar Assen is door Henri Hava.rd eenmaal, de schoonste van Europa genoemd. Sindsdien is hier echter veel bout geveld. 119 K.M. Assen (zie blz. 271). 27. Van Zwolle over Meppel en Assen naar Groningen. Snellreinverkeer van Amsterdam naar Groningen over Hilversum en Amersfoort. Driemaal daags restauratie-wagens m beide richtingen. Zwolle, zie blz. 256. 7 K.M., Berkum, brug over de Vecht. 15 K.M. Dedemsvaart, brug over het kanaal van dien naam, dal een belangrijke verbinding vormt, van oostelijk Drenthe en Overijssel met het Zwarte Water bij Hasselt. Langs dit kanaal loopt een stoomtram naar Coevorden (zie blz. 265). 22 K.M. Staphorst, een mooi boomrijk dorp; aan weerszijden van den weg zijn de boerderijen dicht naast elkaar, en véela.1 ook achter elkaar, gebouwd. De landerijen, die er bij behooren, ziin daardoor smalle strooken, die zich tot zeer ver „„„ , , ..il.l_.uu n„,„. ,i„ ™,rWwetsche. kleuns »«ui net, uorp uusuewveii. uuui -- >•»•<■— .—. , geverfde boerderijen en het. mooie geboomte » het. dorp ^feogst. sebijderaehlig. De kleederdrachl der bevolking is zeer; eigenaardig. 270 Route 27. H A VET,TE. Van Zwom 27 K.M. Meppel (zie blz. 281). Naar Leeuwarden zie route 30, blz. 281 Van Meppel loopt een stoomtram langs de Drentsche Hoofdvaart naar Havelte (mooie boschrijke omgeving). Vanuit Havelte kan men de volgende wandeling maken: Den grintweg op naar Wapserveen en dan den eersten zandweg links in naar het landgoed Oversinghe; dit rechtshoudend gaat men door Eursinghe steeds nagenoeg rechtuit over den Bisschopsberg, tot men op den grintweg dicht hij het Meppelef pompstation uitkomt; hier rechtsaf door Darp, links ligt hét Kamperzand. Voorbij Darp bereikt men weer den grintweg naaf Wapserveen, waar aan de oostzijde (op ca. 1 K.M. afstand) de hunnebedden liggen bij den Havelterberg. Aan de overzijde van den grintweg volgt men vérder den zandweg met rijwiel- en wandelpad naar Uffelte. Terug langs denzelfden weg tot het kruispunt, van wegen, waar men linkaf langs het aardige oude kerkje weer in Havelte komt. Vanaf de Brink is nog een aardige wandeling te maken naar den Konijnenberg, waar men een fraai uitzicht kan genieten. Deze tram loopt verder over Uffelte, Wit tel te, Dieverbrug, Hoogersmilde, Hijkersmilde (zijlijn naar Oosterwolde, zie blz. 284), Smilde, Bovensmildé en Kloosterveen naar Assen (zie hieronder). Voorts is er een lijn naar Balkbrug en verder langs de Dedemsvaart en naar Coevorden (zie blz. 265). Voorbij Meppel buigt de lijn in oostelijke richting af, aanvankelijk door een boomrijke streek. 32 K.M, Ruinerwold, 36 K.M. Koehange, 42 K.M. Echten. 48 K.M. Hoogeveen, een bloeiende plaats, na. het midden der 17 e eeuw ontstaan door den aanleg van de Hoogeveensche vaart, Boschrijke omgeving. Rozenkweekerijen. Van Hoogeveen loopen stoomtrams over Ooslerhesselen en Erm naar Nieuw-Amsterdam en Coevorden. Voorts over Hollandsche Veld, Slagbaren en Lutten naar Heemse (bij Hardenberg) en naar Coevorden. De spoorlijn wendt zich voorbij Hoogeveen weder noordwaarts en loopt, in rechte lijn dwars over de heide naar Assen. Tot. voor ca. 25 jaar gaf deze rit een sterken indruk van de eenzaamheid der onafzienbare, nagenoeg vlakke Drentsche beide. Sinds dien is echter veel grond ontgonnen. 57 K.M. Wijster; 61 K.M. Reilen; 3 K.M. verder brug over het. Oranjekanaal, dal, vau de Drentsche Hoofdvaurl dwars door de geheele Provincie naar Klazienaveen (zie blz. 276) loopt. ii' (!rouingcn. ASSEN. 97. Rmde. 271 08 K.M. Hooghalen: 11 K.M. Assen. Hot.-Parkhotel, Parkstr. 28; S o m e r , Marktstr. 3; 't Wapen v Drenthe, Markt 8; Stationskoffiehuis, t(o. Station; de Jonge, Brinkstr. 17; eenv. de Kroon, Ged. Singel 30; d e M o r 1 a a, n, Torenlaan 24; de Poort van Cleef, Nw. Huizen 3, 1. en o. t-,M, li. 11.60, d. 12.00. . Pens.: Sanders, Vaart Z. Z. 13; eenv. A. J O n k e r, Groningcrstr. Aut.: Automobielzaak Assen, Beilerstr. 13a; Magna, Nw.Huizen 12. Assen, dat eerst sedert het jaar 1807 een zelfstandige gemeente vormt, is een vriendelijk stadje van 16.700 inw. Aan den met mooie boomen prijkenden Brink ziet men het Stadhuis, oorspronkelijk de kapel van de Lieve Vrouwen Ahdij, hét Gouvernementshuis en het Archiefgebouw, waarvan de oude kruisgang der Abdij deel uitmaakt. Deze geeft toegang tot het Museum van Oudheden, hetwelk in de eerste plaats een belangrijke verzameling bevat van voorwerpen van Germaanschen, Romeinschen of lateren oorsprong, gevonden in of betrekking hebbend op Drenthe; voorts kaarten, teekeningen, foto's, boeken enz! Geopend: Woensdag van 10—4 uur. Toegang kosteloos: Dinsdag en Vrijdag en des zomers ook Zondags van 1—4 uur. Toegang 10 ct. Onder de oudheden noemen wij een uitgebreide verzameling urnen, steenen en bronzen werktuigen en wapenen, een aantal doopvonten, eenige bandschriften waaronder een zeer traai gebedenboek uit de 14e of 15e eeuw, oude klederdrachten, meubelen en huisraad. . . ... Een stuk van de vermaarde Valtherbrug (zie blz. 267) is helaas niet goed bewaard gebleven, doch het museum bezit als groote zeldzaamheid eenige „veerdijken/', door het^veenwatei gelooide meusebelijke overblijfselen, gedeeltelijk m de nabijheid van die „brug" gevonden. In de onmiddellijke nabijheid der stad vindt men het bijzonder mooie *Stadsboschjnet_prachtig gr^omte^ijve¥s en hertenkamp ' ~~ "He Bondswandelweg loopt van Assen over Deurze, Holde, Ballo, Loon, Taarlo, Gasteren en Oude Molen naar Zuidlaren en verder over de Punt en Paterswolde naar Groningen. Een mooie rijtoer is van Assen over Rolde, Lext, An uen naar Zuidlaren (zie blz. 274), en vandaar over Tinaarlo, Vries en Bhee terug. Afstand 41 K.M. Ook kan men te Zuidlaren recht door rijden over Midlaren naar de Punt en vandaar naar Vries en verder naar Assen teruggaan. Dit is 8 K.M. langer. 84 K.M. halte Oude Molen. 88 K.M. Vries—Zuidlaren. Even voor lief station rechts een klein doch goed bewaard 274 Bonte 27 GRONINGEN. Omstreken. Omstreken. Voor uitstapjes te voet of per as komt in de eerste plaats de ten zuiden der stad gelegen Hondsrug in aanmerking. Hierover loopt ook de Bondswandelweg; deze gaat over Haren naar Paterswolde en vervolgens over de Punt (tot hier ook een tram van Groningen) naar Midlaren en Zuidlaren. Ken andere tak vau den wandelweg loopt van Paterswolde over Peize naar Boden (de Leek) en verder over Norg naar O o s ter wolde. Bijtoeren. 1. Van Groningen over den Heerenweg langs tal van buitenplaatsen eu villa's naar bet' dorp Haren met oude kortelings gerestaureerde kerk. (Hier gaat rechtsaf een grintweg langs bei I' a. t e. r s w o I d e r m eer naar Paterswolde, zie hieronder). Verder rechtuit naar de Punt. Hier linksaf den spoorweg over naar Noordlaren, Midlaren en Zuidlaren. Op eenigen afstand links het '/. 11 i cl 1 a, a r d e r m e e r, rechts hunnebedden. Zuidlaren. Hot.- Van E s s, dc Millystr., 1. cn o f3.— e. h., p. 16. e. 1..; Huize E n t i n g e, 1. en o. f3.50, n. fl.75, d. 12.25 — f 3.25, p. f 5.— tot 17; de Gouden L e e u w. is een gezocht punt voor- uitstapjes, zoowel van Groningen als van Assen. Dicht hij den fraaien Brink van dit dorp het schoone landgoed „Laar woud", dat voor eenige jaren door de-.Gemeelde is aangekocht. Rechtsaf (de weg rechtuit loopt over Annen naar Gieten, zie blz.269) naar het Station Vries-Zuidlaren. ii'ven ten zuiden van hel station een goed bewaard haunebed. Over den spoorweg naar Tinaarlo en Vries. Hier rechtsaf en 5 K.M. verder bij wegwijzer no. 1301 linksaf door een boschrijke streek naar Eeldc. Hier werdcr rechtsaf naar Paterswolde. Paterswolde met zijn boschrijke omgeving wordt zeer veel van Groningen uit bezocht. Het Paterswolder meer biedt een uitstekemlr gelegenheid voor roeien en zeilen. Aan den weg naar Haren hei nieuwe Clubhuis waar men een prachtig * uitzicht over het meer heen niet (le stad Groningen in het verschiet. Van Paterswolde rechtuit langs de tramrails naar G r o n i n g e u. Afstand 10 K.M. 2. Van Groningen (Aaweg ) over Hoogkerk, Vierverlaton (suikerfabriek) en Oostwoldc naar Midwolde. Het 18e eeuwsche kerk ie bevat een beroemde graftombe door Itombout Verbuist ml lliti-l.' Vanhier over led schoone landgoed „Nienoord" met merkwaardige toegangspoort, naar Leek. Verder naar Roden, vooral hekend om het fraaie landgoed ,,M e n s i n g e" met groote hosschen, die eet ter grootendeels niet toegangskelijk zijn. Hier linksaf naar Peize, een groot boomrijk dorp, en hier wederom linksaf naar Groningen. Afstand 35 K.M. Van de Leek volgt men bij dezen tocht de stoomtram Drachten— Groningen. , Men kan deze twee tochten zeer goed. combineeren door van Peize naar Kolde te rijden. Van Groningen loopt een spoorlijn noordwaarts (alleen 2e en 3e klasse) naar Sauwerd. Hier splitst die lijn zich: noordwaarts over Winsum (zijlijn over Eenrum, Wehe, den Hoorn, Loens en Ulrum naar Zoutkamp) Baflo, Warffum, Usquert, Uithuizen en Uithuizermeeden haar Boode- GRONINGEN 1 Martinikerk, 13e 16e eeuw (toren na 1469) D 3 jl 2 A. kerk (O L. Vr.) 13e—15e eeuw D 2 | » 3 Nieuwe kerk, 1660-1664 lV {-^ d^jl^J, ■ E 2 4 Rechthuis (Hooldwacht., 1509 . .'. V— D3 * 5 Goudwaag, 1635 D 3 J 6 Provinciehuis ° 3 1 7 Gerechtsgebouw, 1612 D 3 Jjl 8 Roode Weeshuispoortje, 1627 D 3 SI 9 Geertruids of Pepergasthuis D4| 10 St. Anthonygasthuis, 1664 C 4 | 11 Militair Hospitaal (Prinsenhof) E 3 1 12 Raadhuis, 1810 D 3 1 13 Universiteit D 3 I 14 Bibliotheek D 3 j • 15 Museum c 2 II 16 Harmonie D 2 I 16u Korenbeurs ^ 3 I 17 Post- en telegraafkantoor C 2 ; 18 Hoofdbureau van Politie C 4 19 Tram naar Zuidlaren A 4 20 . „ Eelde JL C 2 11 21 „ , Drachten B 1 , I 22 Bad- en Zweminrichting B 2 23 Roeivereeniging .Hiinze" C 3 24 Studenten Roeivereeniging „Aeger" ! C 3 » 3 Nieuwe kerk, 1660-1664 /V 4 Rechthuis (Hoofdwacht., 1509 # 5 Goudwaag, 1635 6 Provinciehuis 7 Gerechtsgebouw, 1612 . 8 Roode 'Weeshuispoottje, 1627 9 Geertruids of Pepergasthuis 10 St. Anthonygasthuis, 1664 11 Militair Hospitaal (Prinsenho 12 Raadhuis, 1810 . 13 Universiteit 14 Bibliotheek *15 Museum ... 16 Harmonie ... 16a Korenbeurs 17 Post- en telegraafkantoor 18 Hoofdbureau van Politie 19 Tram naar Zuidlaren 20 . „ Eelde . 21 „ - Drachten 22 Bad- en Zweminrichting. 23 Roeivereeniging „Huuze" 24 Studenten Roeivereeniging „Aeger' A i C 2 VERKLARING DER TEEKENS. ~S Wegwijzer v. d. A. N. W. B. met nurnmèr. „■in Spoorwegen. •- * Tramwegen. Ontworpen doorbraak VERKLARING DER GROENE STIPPELLIJN, Tusschen de Groote Markt en Vischmarkt moeten wielnijders en motorwielrijders afstappen. Met auto's mogen niet Worden bereden: le. De oude Ebbingestraat komende van de Groote Markt; 2e. de Nieuwe A. straat, de A. straat en de Brugstraat, zoomede het aangegeven gedeelte van de Poelestraat in de richting naar de Groote Markt. 3e. de A. weg komende van de Bleekerstraat tot aan de Herman GRONINGEN Omstreken, RflONINGEN. .7. Tloute. 275 school. Deze route loopt door een vruchtbare kleistreek. Vooral tusschen Warffum en' Uithuizen vindt men vele groote en mooie boerderijen. Dij Uithuizen bestaat nog- een oude borg M e n k e m a voor eenigen tijd eigendom geworden van het Museum van Oudheden' te Groningen. Van de talrijke „borgen" waarmede de ommelanden in vroeger eeuwen als het ware bedekt werden, zijn nog sleehls enkele overgebleven. Menkema zal worden gerestaureerd en in den trant van hot Poptahnis bij Leeuwarden /ie bist. 287 e. v. worden ingericht, zoodat het een beeld geeft hoe een Ommelander Borg er in vroeger tijden uitgezien heeft. Itij l'ithuizermeeden is nog de buitenplaats Rensumu, een der kleine Ommelander borgen in stand gebleven. De andere lijn loopt van Sauwerd oostwaarts over Bedum, Sledurn (13e eeuwsche kerk met merkwaardige muurschilderingen uil, 1418; in het, koor een grafmonument uit de 17e eeuw, waarschijnlijk vervaardigd door-lioniboutVerhulst), Loppersu m eu bel 'stadje Appi n gedu m aan het. Damsterdiep met vermaarde paardenmarkten, naar Delfzijl. Delfzijl, 9700 inw. Hot: de Beurs, Marktstr. A 283, 1. en o. F 2.75 e. h„ n. fl.25, (1. r 2.50 e. h. II a r m o n i o. Oude «cl aas. Aut.: Delf zij I's Autogarage; Th. v. d. Laan; E. Makken. Delfzijl ligt aan de monding van het van 1868 tot 1875 gegraven Eemskanaal, den nieuwen waterweg van Groningen naar zee. De havenwerken van Delfzijl zijn in den laatsten tijd veel verbeterd. Er bestaat een regelmatige booldienst naar «Londen, Goole, Huil en Grangemouth. Voorts dagelijks behalve Zondags een boot, naar Einden en lenig. Tarief: enk. reis f 2.—. Ook varen van 14 Juni tot 30 Aug. tweemaal per week, op Woensd. en Zond., booten naar Borkum en terug. Tarief: enk. reis f 4.-— en f 3.—, retour f 6.— en f 4.—. Voor de ééndaagsche reizen naar Emden en Borkum wordt, geen pas vereischt; een bewijs van Nederlanderschap zonder foto is voldoende. De stoombootmij. stempelt dit bewijs iu Opdracht van de Duitsche Regeering, kosten f 0.60. Van Gronin gen loopt in noordwestelijke richting het Reitdiep, dat tot 1875 bij Zoutkamp in open verbinding met de Lauwerszee stond: Vóór den aanleg van het Eemskanaal was dit de voornaamste verbinding van Groningen met de zee. Langs 'lezen weg vaart, des zomers dagelijks een bootje, naar het eiland Schiermonnikoog, zie blz.'299. (Voor de spoorlijn naar Zoutkamp zie blz. 274.) Voorts vaart tweemaal per dag (des Zond. éénmaal) een boot van Zoutkamp via™Oostmahorn naar Schiermonnikoog. Tarief: enk. reis I 2.25. 276 ÏLoutt 28. VEKN KOLONIËN. Van Grou-hu/en 28. Van Groningen over ZuidbrOek naar Winschoten, de Veenkoloniën en Westerwolde. Deze streek (behalve Westerwolde) munt over het algemeen niet uit door natuusehoon, dóch is in verschillende opzichten zeei' merkwaarclig. Voor 300 jaar strekte zich van de zeeklei in het noorden der provincie Groningen tot, aan de Zuid-Oost punt van Drenthe een hoogveen uit ter grootte van meer dan 100000 H. A. Deze grond was moerassig, vrijwel ontoegankelijk en nagenoeg improductief. Alléén werd sedert 1712 in Drenthe een soorl roofbouw gepleegd n. 1. de boekweit.-cultuur op afgebrande heide, In lief begin der 17 e eeuw is men begonnen met de exploitatie van deze venen als brandstof, en mei de bebouwing der bierdoor ontstane dalgronden, Do slad Groningen, die in 1613 en 1616 de venen bij Foxhol gekocht bad, groef een kanaal naar liet Sajipemeer. waarna dit meer in 1618 werd afgetapt. Vervolgens werd hel kanaal doorgetrokken naar Zuiillirock, en omstreeks bel midden der 17 e eeuw naar Veendam en WMetxaiik. Do dalgronden werden meest uitgegeven in een soort van eeuwigdurende erfpacht onder bijzondere bepalingen, bekend als ..beklemrecht". In 1765 werd begonnen aan bel Stadskanaal langs ile Drentsche grens. Van dit kanaal en van het, daarop volgend Musselkanaal uit werden in de 19e eeuw dwarskanalcn gegraven. Aan deze kanalen zijn nieuwe dorpen ontslaan zooals I>re>utveuernio-nd, Kieiiiv ISninen, K.iioermond, I alllier-miind. Kinine)- ('ompaseunni, enz., genoemd naar de aangrenzende dorpen op den Hondsrug. Van de Drentsche zijde heeft men met de ontginning der venen een aanvang gemaakt door het graven van de in 162:! begonnen Uimaermmclie. vaart, waaraan ILiioi/evccit en HdUtaulxclie Veld ontstonden. Omstreeks helt midden der 19e eeuw werden de Verlengde Hoogeveensche vaarl en het Oranjekanaal gegraven, die aanleiding gaven tot het ontstaan der veenkolonie Hieuw Amsterdam. De vaarl is verder doorgetrokken naar het Zwarte Meer dal. daardoor is leeggeloopeu, terwijl voor enkele jaren aan bel ScluMcuskanaal, hetwelk de verbinding tusscheh de Drentsche en Gronjngsche «veenkoloniën vormt, de nieuwe kolonie Klazienaveen is ontslaan. Hier is overal hel turfgraven nog in vollen gang, terwijl iit de provincie Groningen het hoogveen nagenoeg afgegraven is en zich daar op de afgegraven gronden veel landbouw en een belangrijke industrie ontwikkeld hebben. Hel landbouwbedrijf is daar zeer intensief en op modernen voel ingericht. Aardappelen zijn bel hoofdproduct tuutr Westerwolde. HOO GEZAND. :>s. Botte. 277 (alleen in Groningen en Drenthe meer dan 11 millioen H. L. per jaar) hetwelk grootendeels in de bekende fabrieken verwerk! wordt lot aardappelmeel, stroop, spiritus of dextrine. Voorts zijn er, vooral te Oude en Nieuwe J'ekelu, een aan lal slrookartonfabrieken. Het afvalwater der aardappel- en strookarlnufabrieken voert enorme hoeveelheden rottende bestanddeelen in de kanalen, hetgeen soms een zeer hevigen slank veroorzaakt. Het voorkomen der verschillende plaatsen in de veenkoloniën is in hoofdzaak hetzelfde. De huizen zijn gebouwd langs een lange rechte vaart met een menigte smalle dwarsvaarten (wijken); alles ziel er Hink eu welvarend uit.- Van Groningen over Zuidbroek (Stadskanaal) naar Winschoten en Nieuweschans. 8 K.M. Westerbroek; 12 K.M. Kropswolde; lf) K.M. Hoogeznitd-Sappemeer, veel fabrieken eu scheepswerven. Hot.: Fabel', Noordorstr. House/.., 1. en o. f2.75 e. h., d. t'2.50 e. h.: Struve, id. Sappenj., 1. cn o. f2.75, d. t'2.— e. ti. 22 K.M. Zuidbroek met merkwaardige, goed bewaarde, vroegGothische kerk uit de 13 e eeuw. Van Zuidbroek loopt noordwaarts een spoorweg (2 e en 3 e klasse) door een belangrijke landbouwstreek over 4 K.M. Noordbroek, 13 K.M. Nieuwolda en 20 K.M. Weiwerd naa r 25 K.M. Delfzijl (zie blz. 275> Ca. 6 K.M. ten westen van Noord broek (ruim 7 K.M. van Hoogezaïid-Sappemeer) in een zandige boschrijke streek het oude dorp Slochteren welks zware toren afgezonderd van de kerk staat. Bij Slochteren bet slot h'raeijlema.borg inetgi'oote bossehen waar vrije wandeling is. Van Slochteren voert en mooie weg naai' Groninge n over Kol hst m. Scharnier en Harkstede. Laatstgenoemd dorp heeft ook een bezienswaardig kerkje. Zuidwaarts van Zuidbroek loopt een lijn door de veenkolonies naar Sta.dska naai. 4 K.M. Meeden —Muntendam; 7 K.M. Veendam, 13.300 inw. Hof van Kreel t/o. Station; de Vries, Kerkt., 1. en 0. t'3.- e. b- d. f 2.75 e. h. 10 K.M. Wildervank, 10.000 inw. (Hot. de Nederlanden) met een gedenkleeken van A. G. Wildervanck, den stichter van Veendam en Wildervank; 13 K.M. Barev-eld; 19 K.M. S t ad s kanaal-P e kelder we g. 22 K.M.' Stadskanaal. Hot.: Dopper, ken o. f2.75, d. f 2.75 e. h.; Panman' 1. en 6. f3.-, n. fl.50, d. t'3.-. 2 V S Route 28. WINSCHOTEN, Van Groningen Van Stadskanaal loopt een spoorlijn (2e en 3e klasse) over Gasselternijeveen naar Assen en Coevorden (zie blz. 265), en een paardentram over Buinermond, Braubergen, Valthermond en Middelkamp naar Ter Apel (zie blz. 279). Een lokaalspoorweg Stadskanaal—Ter Apel is in aanleg. De lijn naar Winschoten loopt door de oude Dollavdpolders (zeeklei). 29 K.M. Scheemda. 31 K.M. halte HeiUgerl.ee mei. monument ter herinnering aan den slag van 1568, de eerste overwinning in den 80-jarigcn oorlog, waarbij Adolf van Nassau sneuvelde. 31 K.M. Winschoten, de hoofdplaats van het Oldambt, niet ■12.800 inw. Hot.: Wiss cm au, Langestr., 1. en o. f3.80. Aut. en Rijt.: R. (Hezen, t/o. Station. Aut.: E. I. V. A. M.; W. A. M. (Winsch. Aut. Mij.) Rijt.: Fa. Wed. P. M. Niehoer, Visschersdijk. De kerk dateert uit de 13e eeuw; de toren staal op eenigen afstand. Stoomtram noordwaarts langs den rand der Dollardpolders over Beerta, naar FinsIerwolde. Zuidwaarts door de, veenkoloniën, over Oude en N ieu we Pekela naar Stadskanaal. 41 K.M. Ulsda, 46 K.M. Nieweesehans, Hollandsche douane; de lijn loopt verder door over Leer en Oldenburg naar B re in en. Stoomtram Winschoten, Blijham (Bellingwolde), Wedde, Vlagtwedde, Sellingen, Ter Apel. Deze. lijn (zeer goede wagens) voert naar het landschap Westerwolde, een schilderachtige streek bestaande uit zandige diluviale gronden, die vóór de ontginning der hooge venen zoowel naar het oosten als naar het zuidwesten bijna geheel van het verkeer afgesloten was. Vooral het zuidelijke deel is rijk aan natuurschoon, hoewel in de laatste jaren veel hout geveld is. De aanleg van kanalen door Westerwolde heeft veel bijgebracht tot de ontwikkeling van deze streek, zoowel dooiden verbeterden waterafvoer als door de vergemakkelijking van het vervoer der producten. De weg van Winschoten naar Ter Apel is voor wielrijders en automobilisten aan te bevelen. Men ziet dan ook het schoone gedeelte tusschen Vlagtwedde en Jipsinghuizen waar de tram langs een anderen weg loopt. 5 K.M, Blijham. LEEUWARDEN VAK 1 Jacobijner of Groote Kerk, 15e eeuw C 2 2 Galileër kerk, 15e eeuw D 3 3 Waalsche kerk (voorm. kapel van het "Witte Nonnenklooster) . C 3 4 Oldehove, 1529 B 3 I 5 Kanselarij, 1566-1571 ■ D 3 6 Waag, 1595-1598 C 3 7 Princessehof, ± 1650 (Indisch museum) B 3 8 Gevel in de St. Jacobsstraat, 1635 C 3 * 9 Raadhuis, 1715 C 3 10 Voorm. Stadhouderlijk Hof (thans woning van den Commissaris der Koningin) C 3 10a Provinciaal Gouvernement CD3 II Paleis van Justitie, 1847 B 4 12 Friesch Museum, 1781 D 3 13 Prinsentuin B 2 13a Harmonie B 4 14 Post- en Telegraafkantoor D 3 15 Beurs '^f O 4 IS Politiebureau C 3 17 Station tram naar Marssum, enz. A 3 18 Roeivereeniging „De Tijnje" . . E 3 VERKLARING DER TEEKENS. Wegwijzer v. ct. A. N. W. B met nummer. — Spoorwegen. - - - Tramwegen. _—Fraaie stadsgezichten. LEEUWARDEN Leeuwarden, te leuter GROUW. 30. Boute. 289 meer dat men in Je lengte oversteekt. Vervolgens langs Mui/geheet (29.9 K.M.) de Wetering. (30.9 K.M.), Noordeinde en Seherwolde (33.4 K.M.) naar de Heuvengracht, die men naar B. R.. volgt. Ca. 1200 M. verder rechts de Kal en bergergracht in tot Ossenzijl (41.6 K.M.). Hier rechtuit, ca. 1 K.M. verder vaart men haaks naar S. R. het riviertje de Linde op. Na ruim 3 K.M. slaat men naar B. B. af door de Helomasluis. Verder door de Heloinavaart door drie bruggen naai' het Tjonger. Hier haaks naar B. B. en even daarna weer haaks naar S. B. door de Peer Christiaansloot naar liet Tjeukemeer, een der mooiste Friesche meren, dat men langs de tonnen oversteekt naar de Uilensprong. Verder langs de Scliarsterrijn naar 'Boornzwaag (70.1 K.M.) en ongeveer rechtuit over de Langweer der AV ie len — aan B. B. ziet men het vriendelijke dorp 'Langweer, waar een paar jaar het bekende waterkamp gehouden is — door de Langweerder Vaart, over het Fetsehol, de Geeuw, het Oudhof, het Nauw, en de Witte Brekken, dan door de Woudvaart naar Sneek (79.7 K.M.) (zie blz. 293), waar men bij de Waterpoort aankomt. Van Sneek kan men langs de Sneekervaart over Scharnegoutum, Deersum, de Dille, Weidmn en Boxumerdmn naar Leeuwarden varen, afstand 24 K.M. Veel mooier is echter de vaart over Grouw: Van Sneek door dc Houke Sloot naar het Kruiswater (4.9K.M.), 'der B. B. naar het Sneeker Meer, dat men langs de tonnen oversteekt naar de sluis bij Terhome (9.6 K.M.). Het boomrijke dorp Terhorne ziet men op eenigen afstand aan S. B. Verder door Nieuwe Wetering naar Oude Schouw (13.2 K.M.) en B. B. uit langs de Roorn over Irnsum (14.9 K.M.) door de Kromme Qrouw, de spoorwegbrug en de Rechte Grouw naar het schoongelegen Grouw (19.2 K.M.), welks mooie zware romaansche 'oren van verre zichtbaar is. Grouw (hotel Oostergo), is ook een der voornaamste centra *0or het watertoerisme in Friesland. Des zomers ziet men er tal van huisboolen liggen. Op het 1'ikmeer worden jaarlijks groote zeilwedstrijden gehouden. Van Grouw kan men tal van mooie watertochten maken, o. a. naar het om zijn natuurschoon en zijn merkwaardige flora en fauna bekende Prinsenhof een complex van uitgeveende plassen, die echter grootendeels alleen voor kleinere vaartuigen te bevaren zijn (max. diepgang 1 M.). Het Prinsenhof ligt tusschen de twee hieronder beschreven routes naar Leeuwarden. Op de eerste moet men ca. 3 K.M. voorbij den Hooidam, tegenover het Eernewoudster Wijd naar R. R. afslaan. Ojt de tweede route slaat meii naar S. 11. af ca. '/2 K.M. voorbij hel eind van de Driehuistersïoot. ia '290 Route 31, FRIESLAND. Van . Imsterdam over Van Grouw kan men het mooist over het Pikmeer, de Wi de Ee en de Kromme Ee naar den Hooidam varen (29,1 K.M. vau Sneek). Hier BR uit door de Hooidamssloot, in noordwestelijke richting over verschillende plassen en door de Lange Sloot naar de Kruiswaters bij Wartena. (34,6 K.M.). Hier rechtuit door de Rogsloot naar Wartena (35,6 K.M.) en door het Wijd naar Warstiens (38,3 K.M.). Verder door het Langdeel tot de herberg Rustenburg, waar men naar BB het Woudmansdiep indraait. Bij de herberg Froskepolle naar SB de ïijnje op en verder door het Nieuwe Kanaal naar Leeuwarden (45 K.M.) Totaal van Zwolle 124,7 K.M. Dezen tocht kan men met ca. 8 K.M. bekorten door van Grouw rechtstreeks over Meijnertsburen door de Driehuistersloot, en Gral't naar de Kruiswaters bij Wartena, te varen. 31. Van Amsterdam over Enkhuizen, Stavoren en Sneek naar Leeuwarden. (Voor de reis over Zwolle zie route 17 a, 23 a en 30). Spoorweg van Amsterdam naar Enkhuizen; stoomboot naar Stavoren; spoorweg van Stavoren naar Leeuwarden. Men kan ook per stoomboot van Amsterdam over Enkhuizen naar Harlingen gaan en dan per spoor naar Leeuwarden. Vertrek Amsterdam de Ruijterkade, Dinsd., Donderd. en Zaterd.; van Harlingen Maand., Woensd. en Vrijd. Tarief f4.— en f2.50, retour f7.— en f4 50. De spoorlijn loopt door een belangrijk en welvarend deel van Friesland, den „greidhoek", waar schier uitsluitend veeteelt wordt bedreven. 2/3 van de oppervlakte der provincie is grasland, waarop ca. 300000 stuks vee worden gehouden. Het land is geheel vlak, overal ziet men de groote, keurig onderhouden boerderijen, waar het beroemde Friesche melkvee gefokt wordt. Hunne hooge daken verheffen zich boven het geboomte, dat van oudsher ter beveiliging tegen bliksemgevaar rondom de huizen wordt geplant. In dit gedeelte der provincie vindt men ook de meeste steden en de meren, die den naam van Friesland ook in het buitenland bij liefhebbers van zeilen bekend hebben gemaakt. Ten noorden sluit de greidhoek aan bij den „bomvhoek", uiterst vruchtbare kleigronden, waar de landbouw tot grooten bloei is gekomen; ten Oosten aan de „Wolden" meest zandig1' diluviale gronden die, zooals ook uit de namen van vele dorpd1 blijkt, weleer geheel met bossehen bedekt waren en ook thans nog Veel natuurschoon te genieten geven. Dergelijke zandgronden vindt men ook nog op enkele plaatsen te midden vai' bet laagveen" o. a. het bekende Gaasterland. Stavoren n. Leeuwarden. FRIESLAND. 31. Route. 291 Het grootste deel der provincie, voornamelijk de weidestreken, is polderland, dat beneden volzee ligt en tegen overstrooming beveiligd is door zware dijken, die voorheen dóór paalwerk versterkt waren en thans meest door steenglooingen. Vóór de bedijking zijn in overoude tijden langs de geheele west- en noordkust van Friesland en rondom de voormalige Middelzee (zie blz. 285) honderden terpen of vluchtheuvels opgeworpen. De terpen verschilden onderling zeer in grootte, enkele hadden een oppervlakte van 18 H. A. In den regel verheffen zij zich 272 a.3 M. boven het omliggend terrein, eenige zijn veel hooger. Vele terpen zijn met gehuchten of dorpen bezet, ook enkele steden o. a. Leeuwarden, zijn gedeeltelijk op terpen gebouwd. In den tegenwoordigen tijd worden vele terpen afgegraven, om den grond, die veel organische stoffen en vaak dikke lagen mest bevat, elders voor grondverbetering te gebruiken. Vandaar dat tal van praehistorische voorwerpen gevonden worden, waarvan vele in de musea te Leeuwarden en Groningen geplaatst zijn. Toch liggen de polders in Friesland veel minder laag dan in Holland, zoodat bij ebbe in den regel gespuid kan worden, vooral aan de noordkust bij Dokkum, waar de ebbe lager afloopt. Deze waterloozing wordt echter bemoeilijkt door het feit, dat de meren, die het grootste deel van den boezem uitmaken, bijna alle in het Zuid-Westen der provincie, dus op grooten afstand van de uitwateringssluizen, gelegen zijn. Hoewel groote werken werden uitgevoerd om de waterverplaatsing te bevorderen, bleef de toestand nog steeds onvoldoende; daarom is thans een groot stoomgemaal gebouwd bij Tacozijl ten westen van de Lemmer. Een ander bezwaar is in droge zomers het gebrek aan zoei.. Water voor het vee, daar men dit niet, zooals in Holland, aan rivieren kan onttrekken. Aan dit bezwaar zal tegemoet gekomen Worden door de droogmaking van de Zuiderzee, en de vorming Van het IJsselmeer, hetwelk zoet water zal bevatten. De Friezen zijn de eenige Germaansche volksstam, die sedert den Romeinschen tijd onder zijn eigen naam is blijven Voortbestaan. Karei de Groote liet den Friezen hun onafhankelijkheid en eigen rechten. Het leenstelsel werd hier niet ingevoerd. °e Hollandsche graven Willem IV en Willem VI poogden tevergeefs Friesland te onderwerpen. Onder de Republiek had Fries'and zijn eigen Stadhouders, totdat Willem IV in 1747 Stadhouder van alle Nederlandsche gewesten werd. De Friesche taal, die eenige overeenkomst met hetEngelsch heeft, wordt ten plattelande °og veel gesproken en heeft een eigen literatuur, die in den laatsten ujd weer meer beoefenaars vindt. De Friesche kleederdracht raakt, 'neer en meer in onbruik, alleen de kap met het gouden of zilveren ^Oorijzer" en- „spelden" ziet men nog tamelijk veel dragen. 292 Route 31. GAASTERLAND. Van Amsterdam over Een eigenaardig Friesch balspel is het kaatsen, dat vooral in het noordelijk deel der provincie druk beoefend wordt. * Ook schaatsenrijden is zeer geliefd. Zoodra er ijs ligt, worden overal hardrijderijen — somtijds zelfs voor vrouwen — gehouden, Ook worden dan op last van het Provinciaal Bestuur de bruggen gesloten om den stoombooten te beletten de ijsbanen te vernielen. Een van ouds vermaard proefstuk voor schaatsenrijders is allo 11 Friesche steden op één dag te bezoeken. Deze elfstedentocht wordt ook jaarlijks als wedstrijd gereden. De route is dan van Leeuwarden naar Dokkum en terug, van Leeuwarden over Franeker, Harlingen, Bolsward, Workum, Hindeloopen, Stavoren, Sloten, Ijlst en Sneek naar Leeuwarden terug. ****** Van Amsterdam tot Enkhuizen (rechtstreeks of over Alkmaar) zie route 2, blz. 38. De boot ligt te Enlchnizen bij het spoorwegstation en sluit onmiddellijk op de treinen aan. De booten zijn goed ingericht. Restauratie aan boord. Duur der vaart lu. 20 miu. 91 tarief-K.M. van Amsterdam: Stavoren. Stavoren thans een onbeduidende plaats, was in de middeleeuwen een belangrijke handelsstad. De schippers van Stavoren waren de eerste Nederlanders 'die de Sont bevoeren. Bekend is de legende van het „Weeuwtje van Stavoren", dat den kapitein van een schip last gegeven had, het kostbaarste ter wereld mede te brengen en dat, toen hij met een lading graan terugkwam, dit vertoornd in zee liet storten, üit dit graan zouden toen de halmen, ontsproten zijn, die tot verzanding van den haven geleid hebben. 93 K.M. halte Warns. Vanhier voert zuidwaarts een weg naar Gaasterland, een boschrijke streek aan de zuidkust van Friesland, die nog veel natuurschoon biedt, ofschoon in de laatste jaren veel hout geveld is. 2 K.M. ten zuiden van de halte Warns slaat men in het dorp van dien naam, linksaf naar Hemelum. Ca. lVa K.M. voorbij deze plaats rechts af naar het Huis Rijs, waarbij uitgestrekte bossehen belmoren, die tot aan de Zuiderzee doorloopen. Verder kan men door een mooie boschrijke streek rijden naar Oude Mirdum en vanhier linksaf naar het eenvoudige hotel Kippenburg, hetwelk men, bij het slot Rijs links afslaande, ook langs een korteren, doch minder mooien weg kan bereiken. Laatstgenoemden weg van Kippenburg in noordoostelijke richting vervolgend, bereikt men na 4 K.M. het groote dorp Ralk met eenige oude gevels. Uier rechtsaf. .'S'/a K.M. verder het dorpje Wijekei met het beroemde grafmonument van Menno van Coehoorp. in de kerk Sfuiwr.it n. Leeuwarden. SNEEK. 31. Route. 293 Van den toren mooi vergezicht over Gaasterland en de meren. Slechts 1 K.M. voorbij Wijckel ligt het pittoreske stadje Sloten, het kleinste der Friesche steden. De gracht', waaraan men een aantal mooie gevels ziet, wordt aan beide zijden afgesloten door de onlangs gerestaureerde hooge bruggen, „waterpoorten" genaamd. Van Sloten kan men doorrijden naar Sneek. Men slaat dan na 4 K.M. bij het kanaal linksaf en volgt verder noordwaarts den straatweg over Hommerts. Afstand Warns-Sloten ruim 25 K.M.; Sloten-Sneek ca. 20 K.M. 95 K.M. Koudum-Molkivcnmi. 100 K.M. Hindeloopen. Hot.: Buij s, v/h. Hc Stadsherberg. Host: Z e e li o d Hin d el o op e n. Hindeloopen ligt op een in zee vooruitstekend schiereiland. In de 14e eeuw was het een aanzienlijke koopstad. Het plaatsje is vooral bekend om zijn eigenaardige geschilderde meubelen. Bezienswaardig is de Hidde Nijlandstichting, bevattende o. a. meubelen, kleederdrachten en een Hindelooper kamer. Deze. laatste vindt men ook in het Friesch museum te Leeuwarden, bet Rijksmuseum te Amsterdam en in het Germanisches Museum te Neurenberg. De zeer bijzóndere oude kleederdracht is m onbruik geraakt. VU K.M. ten Z. van het stadje is in 1913 aan een zandig strand een badpaviljoen gebouwd, dat druk bezocht wordt. 104 K.M. Workum. In dc 15 e eeuwsche kerk, die op eenigen afstand van den toren staat, vindt men een orgel van 1097, een predikstoel van 1718 en merkwaardige lijkbaren uit de 16e en 17e eeuw, versierd met schilderwerk betrekking hebbende op dc verschillende gilden, waarvoor zij bestemd waren. Bij de kerk hel, fraaie Waaggebouw uit 1650. . III KM. Oudega. 116 K.M. TJlst, eigenaardig plaatsje aan hel water gebouwd; aan weerszijden een rij geschoren linden en kleine tuintjes voor de huizen; één mooie oude gevel. 119 K.M. Sneek, 13600 inw. Hot.- de Wijnberg, Marktstr., 1. en o. f3.50, 11. fl.50, d. f3.™; van oam, 1. en' o. f8.—, d. f2.50 e. h.; Schram. Rest.: 1) i e P f o r t e v o n C 1 e v e, Markt. Aut.: S.Hanenburg Jr., Stationstr. 6; F. Osinga, Parkstr. 18. Bijt.: G. S. Bokma, Lammerweg 1; S. Hanenburg Sr., Wijde Nnorderhorne. „ Sneek is een levendige stad en drukke marktplaats, liet bestond reeds in de 14e eeuw en werd in het laatst der-15e naar het. oosten vergroot. Van het station gaat men rechtuit door dc Stationsstraat naar de Nieuwe Koemarkt. Links daarvan het Oud Kerkhof waar de Martinikerk uit het laatst der 15e eeuw, in hot laatst, der 17e verbouwd, zich verheft. Zij 294 Route 31. WATERTOCHTEN. Van Amsterdam over bevat een fraai orgel en een predikstoel uit de 17 e eeuw Iets meer noordelijk, aan de Marktstraat bet bezienswaardige stadhuis .uit 1760. Nu zuidelijk, langs de Oude Koemarkt, 'naar de mooie * Waterpoort uit 1613. Sneek is een der voornaamste uitgangspunten voor tochten op de Inesche meren, (zie blz. 291). Wij laten hier een viertal tochten volgen 'e. Tochtje op het Sneeker meer. Langs de Houke Sloot naar het Kruiswater, hier B. B. uit en even verder S. B. naar het Kolmeer, dat men oversteekt. Door de SijDcsIoot naar de Goenganjpster Poelen. Hier B. B. uit naar het Heerengat, en terug over het Sneeker Meer langs de Rookoepoelen en door de Houke sloot. Afstand heen en weer 16 K.M. 2e. Van Sneek over Irnsum naar Grouw en over Akkrum terug Van Sneek door de Houke Sloot naar het Kruiswater (4.9 K.M ) ™r,.RR naar hot Sneeker meer, dat men langs de tonnen oversteekt naar de sluis hij Terhorne (9.6 K. M.). Het boomrijke dorp Terhorne ziet men op eenigen afstand aan S. B. Verder door de Nieuwe over0frn?nr^?K\AC^°UWi13i? K-M"> en B'B' uit ^ngs de BooTn over Irmsum (14.9 K.M.) door de Kromme Grouw, de spoorwegbrug en de Rechte Grouw naar het schoongelegen Grouw (19.2 K.M ) welks mooie zware Romaansche toren van verre zichtbaar is. Verder Z Z O waarts over het Pikmeer naar de Wijde Ee, die men oversteekt. Dan' langs het Birstumcr Rak naar het Bokkumer Meer. Hier den B. B wal houdende, komt men in de Zijlroedc die naar Nes (25.1. K.M ) voert. Hier haaks naar S'. B. de Boorne in naar Akkrum (26.8 K.M.). ü /an Akkrum Z. W. waarts door de Meinesloot naar dc Terhornstcr f oclen, die men langs de tonnen oversteekt naar Terhorne (30.5 K.M.) Hier rechtuit door de schutsluis en dan B. B. uit langs de tonnen over * fn?ne«e^^Cer en ,angs d0 Houke Sloot naar Sneek terug. Afstand 40.5 K.M. 3e. Van Sneek door de Houke Sloot naar het Kruiswater hier B B uit en even verder S. B. naar het Kolmeer. dat men oversteekt. Door de Sijbesloot naar de Goëngarijpster Poelen. Deze steekt men zuidwaarts over waarna men steeds ongeveer zuidwaarts langs den Noorder Oudeweg naar de Jouster Sluis vaart (11 K.M.). blz ^flö V00rt aan B' B' de Ziilroeue naar Joure. (ruim 2 K. M.), zie Van de Jouster sluis zuid-west waarts langs de tonnen naar de Langweerder Wielen bij Boornzwaag (13.3 K.M.), dan haaks naar h. B. over de Langweerder Wielen — aan B. B. ziet men het vriendelijke dorp Langweer, waar een paar jaar het bekende waterkamn gehouden is — door de Langweerder vaart, over 'het Fetshol, de Geeuw, het Oudhof, het Nauw. en de Witte Brekken, dan door de aankomt1 (22'° K"M-)' Waat men biJ de Watei'Poort , 7an Sneek over het Sloter Meer naar Lemmer en terug over het Tjeuke meer: Van Sneek (Waterpoort) door de Geeuw naar l.tlst ('I I K M ) Men vaart door het aardige stadje. Aan weerszijden een rij' geschoren linden en kleine tuintjes voor de huizen. Ca. 1 K.M. verder hij do Wijddraai. haaks naar B. B. en door de Wijde eu Nauwe l,-,ï L rec]?rmt naar de Noorder Ee en het dorp Woudsend (11.7 KM.). Verder rechtuit het Slotermecr, Iap.gs de tonnen overstekend, door het Sloter Gat naar hot aardige, stadje Sloten (17.3 K.M.) blz. 293. Bun» 3 K.M. verder haaks naar B. B. de Lange Sloot ie de jn.dpuni van de Groote Brekken. die men oversteekt naar het Modderige Wijd. Verder den B. B. wal vasthoudende door de Zijlroede naar Lemmer, hier door de oude sluis naar de Binnen- l^;iaa^fiïjMSd^nSS deZe r0Ut° Vaart dafïeIijkS een ^°mboot. Staroren n.Leeuwarden. BOLSWAKI). 31. Route. 295 Hou terugweg kan men nemen als volgt: Van de binnenhaven door Truitjezijlbrug, den Lcnister Kijn m lanes Oosterzee (4.8 K.M.) cn de Gebraden Haan naar het ljcuko meer waarover men tusschen de tonnen doorvaart naar den Uilensprong Verder langs de Scharsterrijn naar Boornzwaag en ongeveer rechtuit over de Langweerder Wielen door de Langweerder vaart, over lret I'etshol, de Geeuw het Oudhof, het Nauw en de Witte brokken, dan door dc Woudvaart naar Sneek waar men bij de Waterpoort uitkomt. Totaal heen en terug 54.2 K.M. Voor de route Zwolle, Zwartsluis, Tjeukemeer, Boornzwaag, Sneek, Iritsum, Grouw, Leeuwarden zie blz. 288. Stavoren—Sneek zie blz. 296. Voorts kan men met geregelde stoomvaartdiensten van Sneek uitstapjes maken naar Dist, Woudsend, Balk, Sloten, Lemmer, Joure, Akkrum en Leeuwarden. Van Sneek loopt westwaarts een stoomtram naar 10 K.M. Bolsward, 7.100 inw. Hot ■ Wiebes. Markt.pl., 1. en o. f3.- e. h., n. f 1.50 e. h., d f 3—e h.; den Hof van Holland, Dijkstr. t tevens rijt.) 1.' en o. f 2.25, d. f 2.50 e. h. Aut. en rijt.: P. Hilarides, Harlingerstr.; Jozef Witteveen, Sneekenveg. Aut • W. van der Werff, t/o. Postkantoor; T. B Feenstra, Harlingerstr.; bij Bolsward: Lammert de Vries en Co., Burg- Bolsward was door zijn ligging aan de Middelzee (zie blz. 285) tot in het begin der 15e eeuw een zeeplaats eu lid van het Hanzeverbond. Thans is het middelpunt van een zeer vruchtbare streek waar de veeteelt tot, hoogen bloei is gekomen. Van het tramstation bereikt men den Dijk, waar men, links, aan het Hengstepad, de Broerekerk uit de 13e eeuw vindt. Nu door de Jongemastraat naar de Polstraat met, rechts, het prachtige * Stadhuis, gebouwd van 1614 tot 1618, een der fraaiste renaissance gebouwen in ons land. De Baadzaal is rijk betimmerd in den stijl van het begin der 17 e eeuw. _ Nu even terug en noordwaarts door de Kerkstraat naar de 15e eeuwsche * Martinikerk met het eigenaardige dak op den toren, dat in Friesland, van ouds gebruikelijk was. In het koor prachtige «gestoelten uit. het, laatst der 15 e eeuw, in hoofdzaak overeenkomend met die te Breda, doch rijker versierd. In het schip een predikstoel van 1662 met een overvloed von houtsnijwerk. De tramlijn loopt verder over Harkezijl (zijlijn over Wons naar Makkum) en Witmarsurn naar Arum, waar zij zich splitst in twee lijnen, links over Kimswerd naar Harlingen (zie blz. 300), rechts over Achlum en Hitzum naar Franeker (zie blz. 299). Zuid-oostwaarts loopt van Sneek een tramlijn naar joure (Hot.: Feitsma) met het schoone landgoed 296 Route 31. WATERTOCHTEN. Vau Amsterdam ar, Herema-State, thans liet Friesch Sanatorium; deze lijn loopt door naar Heerenveen (zie blz. 283) en heeft een zijtak van joure naar Lemmer een drukke havenplaats aan de Zuiderzee niet stoombootverbinding naar Amsterdam, aansluitende op de stoomtram, (Naehtdienst dag. beh. Zond., tarief fl.50 en f0.75). Lemmer is voor de binnenscheepvaart een belangrijke plaats, het beginpunt der waterwegen naar Leeuwarden en Groningen. Bootvaart van Sneek naar Lemmer zie blz. 294. 123 K.M. Schartiegoutum: 125 K.M. Bozum. 6 K.M. westwaarts van het station ligt het dorp Oosterend, welks kerk een merkwaardig oxaal, de z. g. kraak bevat. Deze, vermoedelijk in 1554 door een leerling- van Cornelis Florisz te Antwerpen vervaardigde galerij, is rijk met snijwerk versierd. 128 K.M. Wieieerd met vermaarde grafkelder, waarin de lijken niet tot ontbinding overgaan, doch geheel verdrogen. De oorzaak van dit verschijnsel schijnt nog niet hekend zijn. 131 K.M. Mantgum; 136 K.M. Jéllum—Boxum; 111 K.M. Leeuwarden (zie blz. 285). Van Stavoren over Sneek naar Leeuwarden. Te water. Van de stadsgracht, bij de Zeesluis vaart men zuidwaarts door de Koebrug, waarna, men het eerste vaarwater aan li. R. de kronkelende "Warnservaart inslaat. Deze voert naar de Geeuw, die men tusschen de tonnen oversteekt naar de engte de Houtendammen en hierdoor naar het meer de Morra, hetwelk men tusschen de tonnen door overvaart naar Galamadaiomen (8.6 K.M.). Verder steeds langs dc tonnen over de Kuilart en de Oorden naar het groote meer de Fluessen. Dit is het langste meer van Friesland, het laatste gedeelte draagt de naam van Heeger Meer. Deze meren vaart men in de geheclc lengte af' naar het dorp Heeg (21,2 K.M.), hetwelk men aan B. B. laat om door de bochtige Graft, naar het. Var te varen. Aan het eind daarvan een vijfsprong waar men schuin naar S. B. de Jelksloot invaart. Aan het "eind daarvan laat men het ondiepe Coevorder Meer aan S. B. en slaat men haaks B. B. den Nieuwen Weg in, welke naar het Oudhof (29,4 K.M.) een kruispunt van waterwegen voert. Men steekt het Oudhof langs de tonnen over, en vaart haaks van B. B. naar de Witte Brekken en verder door de Woudvaart naar Sneek (34,5 K.M.). Van Sneek naar Leeuwarden langs drie verschillende wegen, zie route 30, blz. 289. i Stavoren n. Leem var dei i. HEÏ BILDT 32. Boute. 207 Wil men Sneek niet aandoen, dan kan men, op het Oudhof rechtuit gaande, rechtstreeks over de Wester- en Oosterhrugsloot, de Modderige Geeuw en het Kruiswater naar het Sneekermeer varen. Dit geeft een bekorting van 5 K.M. 32. Van Leeuwarden over Stiens (het Bildt enz.),Holwerd (Ameland), Dokkum en Anjum naar Schiermonnikoog. Noord-Friesche locaalspoor. Alleen 2 e en 3e klasse. Deze lijn voert door den Frieschen „bouwhoek", de uiterst vruchtbare kleistreek in het noorden der provincie. 6 K.M. Jélsum met oude kerk en het buitengoed Dek erna State, bekend uit den strijd der Schieringers en Vetkoopers. 7 K.M. Kornjum, met de oude Matena State. 8 K.M. Britzum. 0 K.M. Stiens. Van Stiens gaat links een lijn door de Bildtpolders, het laatste overblijfsel van de voormalige Middelzee (zie blz. 285), hetwelk in het begin der 16e eeuw ingepolderd, is. Destijds hebben vele gezinnen uit West-Friesland en Holland zich daar gevestigd, hetgeen nog thans merkbaar is aan het plaatselijk dialect, dat aanmerkelijk verschilt met dat hetwelk elders in Friesland wordt gesproken. 8 K.M. St. Anna Parochie, waar blijkens het kerkenboek in 1634 Bembrahdt gehuwd is met Saskia van Ulenborgh. De Kerk waar dit geschiedde bestaat niet meer. De tegenwoordige, een fraai, achtkant gebouw, is in 1682 gesticht. De predikstoel, het doophek en een bank zijn rijk met snijwerk versierd; de grafkapel van het geslacht van Haren is afgesloten door fraaie koperen deuren, een geschenk van koning Karei Gustaaf van /weden. 12 K.M. St. Jacohi Parochie. Van Leeuwarden naar Minnertsga en St. Jacobiparochie loopt ook een stoomtramlijn over Marsum (zie blz. 287) en verder langs den rand van de Bildtpolders over Beetgumermolen, Beetgum en Berlikum, voorbeen Utgong geheeten, toen het nog een handelsplaats aan de voormalige Middelzee (zie blz. 285) was. Het is toen meermalen door de Noormannen aangevallen en daarom hebben de kooplieden hun woonplaatsen naar Franeker verplaatst. 298 Route 32. AMELAND. 15 K.M. Minnertsga. 18 K.M. Tjummarum, waar de lijn splitst, links over 22 K.M. Dongjuni naar 25 K.M. Franeker (zie blz. 299), rechts over 23 K.M. Sexbierum — Pietersbierum, naar 30 K.M.' Harlingen (zie blz. 300). De lijn naar Dokkum loopt van Stiens noordwaarts over 15 K.M. Hallum; 18 KM. Marrum; 20 K.M. Ferwerd; 22 K.M. Blija; 26 KM. Hohverd. Van Holwerd vaart dagelijks een motorboot naar Ameland, op uren die van het getij afhankelijk zijn, aan te vragen bij den agent te Nes op Ameland, tel. no. 1. De aanlegsteiger ca. l/a u. van het tramstation is een overblijfsel van den dam, die in het laatst van de 19 e eeuw van den vasten wal naar Ameland gelegd is, met het doel de aanslibbing te bevorderen en zoo het eiland met het vasteland te verbinden; dit is mislukt doordien de dam herhaaldelijk door storm werd verwoest. De overtocht per motorboot duurt omstreeks een uur. De boot legt aan te Nes op Ameland (Hot.: de Boer). Door de sedert 1906 met zeedennen beplante duinen kan men naar het badpaviljoen wandelen. Van Nes loopt in westelijke richting een straatweg naar 6 K.M. Ba Hum, waar tot 1820 het bekende Camminghahuis stond (hij de zeer oude kerk een fraai gebeeldhouwde grafzerk) en 10 K.M. Hollum (Hotel „De Zwaan") te midden van mooi geboomte. Van hier vaart een beurtschip op Harlingen, dat desgewenscht ook passagiers vervoert. De spoorlijn loopt van Holwerd oostwaarts door naar 30 K.M. Ternaard en buigt dan zuidwaarts af naar 36 K.M. Dokkum, 3.700 inw. Hot.: de Posthoorn, Diepswai, 1. en o. f2.76 e. h., n. k la carte d. f2.75 e. h. Aut. en rijt: G. Wostra, L. Oostcrstr.; H. Wouda. Aut.: B. Wiersma, KI. Breedste.; P, de Jong, Koningstr. Stoombootverbinding met Leeuwarden; paardentram naar Veenwouden, zie blz. 280. Dokkum is een zeer oud stadje, vermoedelijk reeds in hef jaar 248 gesticht; eenmaal lag het aan de Lauwerszee, die zich 'toen tot Surhuisterveeu uitstrekte. In het Stadhuis een fraaie Raadzaal uit 1763 met wandschilderingen en daarnaast een met goudleer behangen zaaltje, waarin zich een fraaie schouw uit 1608 bevindt. Dicht bij de aanlegplaats van de boot. een drietal oude gevels. Ten zuiden van de stad buiten de Woudpoort de Bonifaciusfontein, genoemd naar den „apostel der Friezen" die in 755 te Murmerwoude vermoord werd. De spoorlijn loopt nog verder door over 42 K.M. Metslawier naar 47 K.M. Anjum. SCHIERMONNIKOOG 32, Bonte. 299 lluijn 2 K.M. oostwaarts vau Anjum aan de Lauwerszee het gehucht Oostmahorn met motorbootveer naar Schiermonnikoog, Hol.: Strandhotel, p. f6.- a f 7.60; V a n d o r W e r f f, p. f5.tot f6.—; J a n s tn a, p. f4.50. Pens.: Friso. Informatie - bureau: Ver. voor Vreemdelingen Verkeer, Langestreek 80. Het veer vaart dagelijks, op uren die van het getij afhankelijk zijn, aan te vragen bij den agent op Schiermonnikoog, tel. no. 10. Ue motorboot kan wegens de ondiepte den wal niet bereiken, daarom rijdt een wagen in zee om de passagiers over te nemen. Rovendien vaart des zomers in den regel van begin Juni tot half September, een motorboot van Groningen langs het Reitdiep, over Zoutkamp naar het eiland. Duur 31/2—4 uur. Schiermonnikoog behoorde oudtijds aan het klooster Klaarkamp bij Rinsumageest. In 1580 kwam het aan de provincie Friesland die het in 1638 aan de Unie verkocht, om haar achterstallige schulden te voldoen. Thans is het eigendom van den Duitschen Graaf G. von Bernstorff, Junker-Wehningen. Het eiland heeft sedert jaren veel van den golfslag te lijden, waardoor het herhaaldelijk noodzakelijk geworden is de op het duin staande huizen af te breken en te verplaatsen. Roven op de duinen het badhotel. 33. Van Leeuwarden naar Franeker, Harlingen (Terschelling en Vlieland). 4 K.M. Deinum, 11 K.M. Dronrijp. 17 K.M. Franeker, 7800 inw. Hot.: de Koorn beurs, Noord N. Z. 2; cl c Valk, Voorstr. 1. en o. f2.75, d. f3.—; Stationskoffiehuis, Stationsw. Aut.: J. Boomsma, Breedeplaats; ,T, Tol, Voorstr. Rijt.: F. M. Otter, Stationsw.; A. Kreger, Dijkstr. Franeker, dat reeds in de 13e eeuw bestond, heeft van 1585 tot 1811 als Universiteitsstad beteekenis gehad. De Stationsweg leidt ons naar het oostelijk deel der stad, dan links over de Mauritsbrug, waar een curieuse gevelsteen herinnert aan een 'mgeval van Johan Maurits „den Braziliaan" overkomen door het instorten van deze brug, naar de Dijkstraat, aan welker einde, op de Breede Plaats, rechts de St.-Maartenskerk uit de 15e eeuw staat. Tegen de muren van het koor zijn vele fraaie grafzerken uit de 15e, 16e en 17e eeuw opgesteld. Nu westwaarts naar het.Baadhuisplein,met hét fraaie*S tadhui s vanl591 toet twee trapgevels, waarboven zich een mooi torentje verheft. 300 Boute SS. FRANEKER. Het ook van kinnen bezienswaardige gebouw beval behalve een fraaie raadzaal en burgemeesterskamer bet Stedelijk Museum, dat drie zalen vult. In de, eerste hoofdzakelijk werken van Anna Maria v. Sehurman, vele portretten van professoren van de voormalige Hooge School en voorwerpen gevonden bij het opgraven van terpen. In do Iwoede, zilveren bekens, oude prenten enz. Ue derde is gevuld niet een groote verzameling oud porcelein en zilverwerk, nagelaten door den lieer .fan Stapart. Deze zaal bevat ook een planetarium van Lolke Siderius. Tegenover het Stadhuis aan de le Eijsingastraat, is het bekende «Planetarium, door Eijse Eiisinga van 1774 tot 1781 gemaakt, te zien. Oostelijk hiervan het Korendragershuisje van 1634. Aan. het begin van het Raadhuisplein rechtdoorgaande dooide Voorstraat, komt men langs verschillende oude gevels en het in 1498 gebouwde Martenahuis met koepeltorentje aan de achterzijde. Dit gebouw doet thans dienst als Gemeentehuis van Franekeradeel. Aan het einde van de Voorstraat ligt het Sternse Slotland, de plaats van het voormalige kasteel, waar thans veel kaatswedstrijden worden gehouden. Zuidwaarts door de Vijverstraat komt men aan de Academiestraat met het voormalige Universiteitsgebouw, dat thans dienst doet als Krankzinnigengesticht. Van Leeuwarden naar Franeker loopt ook een stoomtram over Marsum (zie blz. 287) en Dronrijp. Deze lijn loopt verder door naar Arum enz. zie blz. 295. 25 K.M. Harlingen, 10300 inw. Hol.: Heerenlogement, 1. en o. f3.—, m k la carte, d. f3.—; Rozenburg, b./h. station. Aut.: J. F. Krol. Rijt.: W. Nauta. Stoomboot Harling'en-Enkkuizen-Amsterdam, zie blz. 290. Harlingen is de voornaamste havenstad van Friesland met vrij drukke scheepvaart op Engeland. Sedert. 1877 is veel gedaan tot verbetering van de havenwerken waarbij echter veel moeilijkheden door aanslibbing enz. ondervonden zijn. In de laatste jaren zijn echter weer belangrijke werken uitgevoerd. De hóófden 'steken ver in zee uit; vooral van den Zuidornier heeft uien een zeer mooi uitzicht, zoowel op de stad als op zee. «' Op den zeedijk aan het. begin van den Zuiderpior staat „de Steenen Man" een eigenaardig gedenkteeken voor Casper de liobles, die na den noodlottigen Allerheiligen-vloed van 1570, den aanleg van zware zeedijken sterk bevorderd heeft. Aan de Noorderhaven staat het 18e eeuwsche Stadhuis, terwijl uien in de Voorstraat nog eenige bezienswardige gevels vindt. Harlingen heeft een goede stoómbootverbinding met Terschelling. Duur der reis 2 Vs uur. De aansluitende treinen van Leeuwarden loopen door tot aan de aanlegplaats van de boot. Ongeveer halfweg het onbewoonde eilandje Griend. In het begin der 13e eeuw was daar een stadje met een vermaard klooster, dat echter in 1287 door de zee verwoest werd. Thans 300 REGISTER. Gennep 163, 171, 175. Gent 134. Gerlach, St. 182. Gestel 163. Geuldal 181. Geulem 184. Geulle 167. Geijsteren 176. Giekerk 288. Giessen. de 197. Giessendam 197. Gieten 267, 269. Giethoorn 281, 283, 288. Gilze 159. Ginneken 161. Goeh 163. Goedereede 120. Goes 122, 127. Goirle 159. Gooi. het 200, 203. Goor 243. 245. Gorinchem 195, 199. Gorredijk 284. Gorssel 263. Gouda 147. Goudswaard 120. Gouwesluis 73. Gramsbergen 205.268. Grave 202. 's-Graveland 292. 's-Gravenhage 75. Binnenhol 89. Bosch, Huis ten 96. Buitenhof 90. Gevangenpoort 90. Groot Boterhuis 91. Haagsche Bosch 96. Hofje van Nieuwkoop 91. Kanongieterij 95. KerkenGr. of St. Ja- cobskerk 90. Kloosterkerk 91. Nieuwe Kerk 78. Kon.BibIiotheek94. Musea: Bredius Museum 91. Gem. Museum 91. Gem. Mus. voor Moderne Kunst 97. Gipsmuseum 95. Kunstnijverheid. Mus. 95. .Mauritshuis 78. Meermanno Westhirenta<- n -um 95. Mesdag. Museum 99. Omstreken 103. Pal. H. M. de Koningin 91. Pal. H. M. de Koningin - Moeder 94. Panorama Mesdag 99. Raadhuis 90. Ridderzaal 90. S'chouwburg 95. Synagoge 95. Vredespaleis 102. Zool. Bot. tuin 9(,. 's-Gravezande 104. Grebbe, de 225. Grebbeberg 197, 225. Grebbedijk 225. Greidhoek 290. Griend (eiland) 300. Groenendaal 65. Groeneveld (landgoed) 204. G roenlo 289. Groesbeek 172, 173. Grollo 206. Groningen 269, 272. Gronsveld 107, 187. Groot Ammers 198. Groote Brekken 294. Grootebroek 45. Groote Noordijk 235. Groote Wielen 288. Groot Haesdal 185. Grouw 285, 289, 294. Grubbenvorst 174. Grijpskerk 280. Gulpen 189. Gulperberg 189. Gijzenbrug, Piet 00, 74. Haaften 199. I l.'taksbcrgen 239. Haamstede 122. Haarle 204. Haarlem 56. Bakenesserkerk ' 58. Bisschoppelijk Museum 59. Frans Hals Museum 62. Groote of St.Bavo Kerk 59. I Caarl emmerhout 62. Koloniaal Mus. 51. Kunstnijverheid- inus. 61. Museum van Stolk 59. Nieuwe St. Bavo Kathedraal (R. K.) 61. Omgeving 64. Paviljoen 61. Stadhuis 60. Teylersmiuseum 57. Vleeschbal 60. Haar. de, (kasteel) 146. Haarlemmermeerpolder 38. Haarzuilens 146. Haastrecht 152. Hackfort (kasteel) 237. Haelen 166. Hagenau 227. Halfweg 56. Ualluni 298. Ham, den 247 Hansweert 127, 135. Haps 163. Hardegarijp 280, 288. Hardenberg 265, 268. Harderwijk 255, 201. Hardinxveld 197, 199. Haren 269, 272. Harkezijl 295. Harkstede 277. Harlingen 295, 298, 300. Ilarmelen 147, 151. Hasselt 282. 288. Hassink 241. Hattem 232. 256. Hattemerbroek 256. 261. Havelte 270. Hazerswoude 147. Hedel 154. Heeg 296. Heegermeer 296, Heelsum 197. 226. Heemse 268, 270. Heemstede 60. Heemstede (kasteel) 152. Heemstra State 288. Heenvliet 118. Heer 187. 's-Heer Arendskcrko 128. lieerde 232. 's-Heerenberg 228. Heerenveen 283, 290. He'erewaardacihe Overlaten' 198. Heer Hugowaard 47, 52. Heerlen 107. 191. Hees 171. Heesch 262. Heeswijk (kasteel) 105. Heeze 105. Heide, Huis ter 253, 259. REGISTER, 30 7 Heiligerlee 278. Hoiligoland-stichting 173. Heilo 50. Heino 263. Helder 53. Helenaveen 165. Hellendoorn 264, 268. Hellevoetsluis 118. Heilouw 199. Helmond 163, 164. Helvoirt 159. Hem 45. Hembrug 36. Hemelsche Berg, de (landgoed) 210. Hemelum 292. Hemmen 168, 194. Hengelo (Gld) 219. 236. 237. Hengelo (O.) 239, 244, 245, 248. Henkenshagen (kasteel) 163. Heringa-Statc 287. 's-Hertogenbosch 155. Herwijnen 199. Herzogenrath 167,193. Hessenberg 192. Heteren 197. Heumen 175. Heusden 157. Heijen 176. Heijthuizen 166. Hierden 261. Hillegom 66. Hillenraad (kasteel) 177. Hillesluis 118. Hilvarenbeek 159. Hilversum 203 , 208. Hindeloopen 293. Hintham 165. Hitzum 295 Hoedekenskerke 134. Hnokelom (kasteel) 210. Hoek van Holland 108. Hoenderlo 210, 231. tlocnlo (kasteel) 203. Hoensbroek 107, 193. Hoensbroek (kasteel) 188. Hoevelaken 235, 260. Hoeven 162. Hollandseh Diep, • net, 119. 125. Hollandsche Rading 137. hollandsche Veld Hollandsche Ussel Hollum 298. Holten 246. Holtmeulen (kasteed) 174. 176. Holwerd 298. Hommerts 293. Hondsbosscho Zeewering 52. Hondsrug 260. Honselaarsdijk 104. Honselaarsdijk .104, Iloofddorn 38. Hoog- Buurlo 229. Hoogcruts (kasteel) 186. Hooge, Slot ter 132. Hoogersmilde 270. Hoogeveen 200, 270, 276. Hoogeveensebe vaart 276. Hooge Vuursche 201. Hoogezand 277. Hooge Zwaluwe 158. Hooghalen 271. Hoogkerk 280. Hoog Soeren 230. Hoogveen 270. Hoog Wolfheze 21',. Hoorn 38, 42. Hoorn, den (Z.-H.) 104. Hoorn, den (Gr.) 271. Horn 106. Horst 165. Horst (landgoed) ter 75. Horte, de (landg I) 268. Houke sloot 289, 294. Houten 153. Houthem 182. Huissen 262. Huizen 201. 208. Hulshorst 255, 261. Hulst 135. Hummelo 228, 237. Hunnebedden 20O. Hunnenschans 231. Hussenberg 107. 178. H i j k er s mi 1 d e 2 7 0,2 81. Idaard 285. lerseke 127. Illikhoven 177. Irnsum 285, 289, 294. Ittervoort 107. Jaarsveld 198. Jacobi Parochie, St. 297. .lansberg, St. 175. Janskorkhof, St. 208. Jellum 290. Jelsum 297. .lipsinghuizen 279. Jonen 288. Joppe (landgoed) 241. Joure 284, 294, 295. JiUnne 265. Jutphaas 152. Kaatsheuvel 158. Kal enbergergracht 289. Kalfje, Het 34. Kampen 258, 261. Kapelle 127, 158. \ Kapelle a/d. Ussel 151. Katerveer 261. Katsche veer 122. Katwijk (N. Br.) 173. Katwijk a/d. Bijn 74. Katwijk aan Zee 74. Keeten, de 119. Keizersdijk 158. Keipen 166. Keppel (kasteel) 228. 231. Kerkrade 1,67, 193. Kessel 177. Kesteren 168. 194. Keutenberg 180. Ke.ijenberg, de (landgoed) 21.0. Kimswerd 295. Kinderdijk 119. Kippenburg 292. Klaarkamp (klooster) 288. Klaaswaal 120. Klarenbeek 232. Klazienavocil 200,280. Kleef 173. Kleine Noordijk 235. Klimmen - Ransdaal 191. Klinze 288. Klomp 174, 209. Kloosterveen 270. Kloosterzande 135. Klundert 125. Knijpe, de 284. Koekange 270. Kolham 277. Koog (Texel) 53. Koog a/d. Zaan 55. Kootwijk 229. Kornjum 297. Kortgene 119. Koudekerk 73, 147. Koudekerke 131,132. Koudum 293. Krabbendijke 127. Kralingsehe veer 198. Krammer, de 119. Krawinkol 177. 308 REGISTER. Krimpen a/d. Lek 119, 198. Krimpen a/d. Ussel 153. Krommenie 55. Krooswjjk 120. Kropswolde 277. Kruinlngen 127. Kunrade 191. , Kwadijk-Edam -10. Kijkduin (Z.-lf.) 101. Laag Keppel 228. Laag- Soeren 232. Laag Zuthem 2(13. Laarwoud 271. Lage Vuursche 203. 20-1. Lage Zwaluwe. 125. 135, 158. Lambertschaag 47. Langbroeksche wetering 223. Langerak 198. Langeweg 135. Langstraat, de 157. Langweer 289, 291. Lnugweerder Wie- len 289, 294, 295. Lansink, het 218. Laren (Gld.) 240. Laren (N.-H.) 201, 208. Lathmer, dc (landgoed) 235. I.auwerszec 298. Leek, de 284. Loens 271. Leerdam 195. Leersum 224. Leeuwarden 285, 290. Leeuwen 171. Leiden 07. .Academiegebouw 70. Burcht 09. Ethnograliseh laas. 70. Hooglandscbe kerk 09. Lakenhal, mus. 68. Museum vau Oudheden en Afgietseis 71. St. Pieterskerk 72. Stadhuis 72. Leiderdorp 73. Leidschebuurt 73. "Lei dschcndam 109. Leimuiden 38. Lekkerkerk 198. Lekkum 288. Lemele 2,68., Lemelerberg 265. Lomelerveld 26-1. Lemmer 291. 296. Lent 168. 175, 262. Leur 162. Louvenumschc bosch 255, 201. Lichtenbcek (landgoed) 174. Lichtenberg (ruïne) 181. Lichtenvoorde 239. Lichtmis, de, .205. Liempde 103. Lier, de 104. Lies 301 Liesbosch 161. Liesbosch (hallo) 162. Limbrieht 177. Linde, de 289. Linden 173. Linge, de 195. Linne 177. Linschoten (kasteel) 152. Lippenhuizen 281.. Lisse 66, 67. Lochem 240, 246. Loenen (Gld.) 232. Loenen (Utr.) 136, 146. Loevestein 196, 199. Lonneker 239, 249. Loo, liet (paleis) 23(1. Loo. het 231. Loon op Zand 139. Loosduinen 194. Loppersum 275. Lottum .174. Luik 164, 1.67. Lunteren 254. Lutte, de 250, 253. Lutten 200. 270. Lutterade 167. 192. Maarheeze 105. Maarn 209. Maarsbergeii 209. Maarssen 137, 146. Maartensdijk 137. Maasbracht 167, 177. Maasdam 120. Maashees 170. Maasland 104. Maas-luis KIR. Maastricht 107, 174. 178. Made 158. Makkinga 281. Makkum 295. Malden 171. 175. Malle Gat, bid, 119. Mantgum 2110. MariËnberg 247, 265, 208. Mariëndaal (landgoed) 210. I Markelo 212. Marken (eil.) 35. Marruin 298. \ Marsum 287, 297. 300. Mastbosch 101. Mastenbroek 258. ! Mastgat, het 119. Mataram (landgoed) 268. Matcna-State 297. Maurik 197. Mazenburg (kasteel) 170. M echelon 180. Medemblik 47. Meeden 277. Meerlo 171. Meerit, de, 151. Meerssen '182. Mcezenbrock, landgoed 192. Melick 177. Meukeina (borg) 275. Menslnge 274. Meppel 270, 281. Merwede, de 199. Merwede, huis te 19». Vlerwedekanaal 36. Metslawier 298. Meijel 105. Mheer 188. Michielsgestel, St. 163. Middagten (kasteel) 227. Middagter Allee 227. Middelaar 173. Middelburg 12(1, 122, 128. Middelbamls 120. Middclsluis 120. Middelzee 285. 297. Midlaren 274, Midsland 301. Midwolde 271. Midwoud 47. Miodum 288. Mil] 163. Minnertsga 297, 298. Miste 218. Moerdijk 125. 135. Moerdijkbrug 125, 135. Moerkapelle 150. Molekate (landgoed) 256. Molcnaarsbrug 73. Molkwerum 293. Monnikendam 88, 40. Monster 104. Montferland 2211. Montfoort 152. REGISTER. :ï09 Muntfort (kasteel) 177. Mooi Nederland, Villapark 171. Mook 1711, 175. Mookerheide 176. Moordrecht 151. Morra, meer 295. Muiaen 208. Miuiderberg 208. Muiderslot 208. Muntendam 277. Murmerwoude 288. Musselkanaal 280. Mijdrecht 87. .Mijnbouw 191, Naaldwijk 101. Naarden 200, 20K. Naardermeer 200. XoUorhemert 158. Neede 239. Noerbosoh 171. Nes 298. Neuborg (kasteel) 189. Nibbixwoud 17. Nicolaas. St. 131. Nïeuwaal 199. Nlieuw-Amsterdam 26G, 270, 280. Nieuw Beijerland 120. Nieuwe Pekela 278. Nieuwerkerk 151. Nieuw crsluis 130, i to. Nieuweschans 278. Nieuwkoop 37. Nieuw Lekkcrhind 198. Nieuw Milligen 235. Niouwolda 277. Niouwpoort 150, 198. Nieuwstad 167, 177. Nieuw veen 87. Nieuw Vennep 38. Nistelrode 103, 202. Noorheek 188. Noord, de 119. Noordbargc 209. Noord-Brabant 154. Noordbroek 277. Noordeloos 197. Noordgouwe 121. Noord Kraaiert 128. Noordse.harwoudc 52. Noordwolde (Fr.) 284. Noordwijk aan Zee 73. Noordwijk Binnen 73. Noordzeekanaal 35. Norg 285. Nulde 254. Numansdorp 119.120. Nuncn 104. Nunspeet 255, 261. Nuth 167, 193. Nutter 252. Nijega 280. Nijenbcek (kasteel) 235. Nijenhuis (kasteel hij Diepenheim) 242. Nijenhuis I kasteel bij Heino) 263. N'ijcnrode (kasteei) 146. Nijeveeu 283. Nijkerk 235. 254, 260. Nijmegen 168, 175, 262. (Nijvorda.il 264, 268. Ohbicht 177. Obdam 47. Oohteii 198. Odiliënberg, St. 160. 177. Odoorn 269. Oedenrode, St. 163. Oeffelte 163. Oegstgeest 67. Oenkerk 288. Oirlo 174. Oisterwijk 135. Oldeberkoop 283. Oldebroek 256, 261. Oldenaller 235. 260. Oldenzaal 239 , 244, 245, 249. 253. Olst 203. Oltcrterp 284. Ommen 264, 268. Ommerschans 2.05. Onstein (landgoed) 236. Onstweddo 279. Onzalige bossehen 227. Ooltgensplaat 119, 120. lostburg 133. Oosterbeek 210, 215, 220, 202. Oosterend (Fr.) 296. Oosterend (Terseh.) 301. Oosterhesselen 206, 270. Oosterhoiit 102. Oosterland 120. Oosterland (Wier.) 52. Oostérwolde 284, 285. Oosthuizen 42. Oostkapelle 132. Oostmahorii 299. Oost-Vlieland 301, 302. Oost-Voornc 118. ' Oostwoud 47. Oostzaan 40. Ootmarsum 25(21. Ophemert 198. Opheusden 168. Opperdoes 47. Oranjekanaal 270,276. Oranjewoud 283. Oss 163, 262. Ossenzijl 289. Otterlo 210. 231. Oud Beijerland 120. Oud Bussem 201. Oudaorp 120. Oudeea 293. Oudokerk 197. Oude Mirflum 292. Oudenbosch 125, 161. Oudenrijn 151. Oude Pekela 278. Ouderkerk 31. 73. Oude Rijn, de 73. Oude Schild 53. Oude Schoot 283. Oude Schouw 28». Oudewater 117. Oude Wetering 38. Oudkerk 288. Oud Bonsden 174, Oud Milligen 233. Oud Naarden 201. Oud Ootmarsum 252. Oudshoorn 73, 151. Oud Valkenburg 189. Oud Valkenburg (kasteel) I85t. Overveen 65. Paaschberg, de 217. Panncrden 262. Papendreoht 119, Paterswolde 274, 285. 'Paters wolder meer 271. Pauw, de (landgoed) 101. Peel, de 161. Peize 271. iPeperga 283. Piershil 120. Pietersberg, St. 181. Pictersbierum 298. Pikmeer 289. 291. flasmolen 171, 175. Poeldijk 104. Poll (landgoed), de 295. 310 REGISTER Poortugaal 118. Poptagastbuis '28*4. Fbptasiot 288 Posterholt 166. Princenhage 161. 162. "Prinsenhof 289. Pont, de 269, 272. Purmer, de 55. .Purmerend 40.' Puth 189. Putten 254, 260. Putterhoseh 260. Puttershoek 120. Pijnacker 109. Pyramide van Austerlitz 174, 221. Raalte 263, 204. Raamsdonk 158. Raamsdon les veer 158. Raaphorst (landgoed) 104. Randwijk 197. Ransdaal 191. Ransdorp 40. Ravestein 202. Rechteren (kasteel) 264, 268. Reimerswaal 120. Remmerden 223. Rencsse 122. Renkum 197, 226. Renswoude 174, 222. Rossen 168, 194, 202. Reusel 1,04. Reuver 174, 177. Rhedensche heide 215. Rhederoord 227. Rheeze 208. Rhenen 168, 197. 225. Rhoon 118. Riel 150. Rilland-Bath 127. Rinsiimageest 288. Rivieren (kasteel) 191. Rixtel 165. Roekanje 118. Roden 274, 285. Roelof Arendsveen Roermond 166, 174, 177. Rolde 267. 209. RoldllC 167. 193. Roodcschool 274. Roordahuizum 285. Roosendaal (N.-Br.) 125. 162. Roosteren 177. Rosmalen 2.62. Rossum 198. Rotterdam 109. Beurs 115. Delftsche Poort 112. Diergaarde 112. Kerken: Gr of St. Laurentius kerk 115. Luthersche kerk 115. M ar i ni e r s k a z e r n e HO. Musea: Boijmans 113. Land en Volkenkunde 116. Maritiem Mus. 116. Mus. v. Oudheden 114. Nat. Teehn. Scheepv. Mus. 117. Omstreken 117. Postkantoor (nieuw) 113. Stadhuis (tog.) 112. Stadhuis (voorm.) 115. Synagoge 110. Witte Huis 110. Rottevalle 284. Rozendaal (kasteel) 214, 215. Ruinerwohl 270. Ruurlo 217, 238, 245. Rijen 159. Rijkevoort' 173. Ri.jkholt 187. Rijnsburg 73. Rijpwetcring 38. Rijs, Huis 292. Rijsbergen 102. Rijsenburg 222. Rijssen 242, 247. Rijswijk (Z.1I.) 105. Salentein 235, 260. Sarnbeek 173, 176. Santpoort 05. Sappemcer 277. Sassenhoim 67. Sas van Gent, 134. Sauwerd 274. Schaesberg 107, 193. Schacsberg (kasteel) 192. Schagen 52. Schalkwijk L53. Scharnier 277. Scharnegoutum 290, Sebarsterrijn 289, 29... Scheemda 278. Schellingwoude 34. Sohelliiikhout 45. Schermer, de 55. Seherpenzeel 168, 174. Scheveningen 103. Schiedam 108. Schiermonnikoog 275, 299. Schierstins 288. Sehinnen 167. 189, 193. Schin op Geul 189. Schipluiden 104. Schokland 259. Seholtenskanaal 270. Schoondijke 133. Schoonhoven 150, 198. Schoonlo 260. Schoonoord 200. Schoorl 52. Sehrijversheide 192. Schuddebeurs 121, Schuijleriburg (kasteel) 217. Schijndel 103. Sellingen 279. Seppc 162. Seveimim 165. Sexbierum 298. Sibbe 185. Silvoldo 217, 228. Simpelveld 190. Siugravcn, bet 252, 253. Sittard 167, 177, 193. Slagharen 270. Slangenburg (kasteel) 217. Sleouwijk 199. Slenaken 180. Sliedrecht 197, 199. Slikkerveer 119. Slochteren 277. Sloten (Fr.) 293, 291. Sluis 133. Smilde 270. Sneek 289, 293. 290. Watertochten 291. Sneekermeer 2s9,294. Snijdersberg 178. Soerel 232. Soest 204, 205, 209. Soestdulnen 253. Soestdijk 204, 205. Soesterberg 289. Soll, het 235, 201. Sommelsdijk 120. Son 103. Sonsbeek 212. Spakenburg 205. Spaubeek 107, 193. Spouldorbosch 260. REGISTER. 311 Sprang 159. Spijkenisse 118. Staatsmijnbedrijf 191. Stadskanaal 267, 277. Stania-State 288. Staphorst 2.69. Slaverden 281, 260. Stavoren 292, 296. Stedum 275. Steeg, de 218, 227, 263. Steenwijk 283, 281. Stein 177. Sterksel 165. Stieli ieskanaa] 266. Stiens 297. Stockmn 186. Stolwijk 150. Stratmn 163. Streek, de 44. Streeperboseh 192. Stroe. 229. Strijen 120. Strijen, Huis le 162. Strijp 103. Suameer 280. Susteren 107, 177, Swalmen 174, 177. Sweijkhuizen 189. Sijbekarspel 17. Tacozijl 291. Tegelen 174, 176. Ter Apel 266, 278. Terborg 217, 228. Terhaar 279. Terhorne 289. 294. Terhorst (landgoed) 232. Teriet 281. Ternaard 298. Terneuzen 134. Terpen 291. Terschelling 300. Terworm (kasteel) 191. Teuge, dc 232. Texel 52, 302. Thorn 107. Tiel 171, 194, 198. Tienhoven 198. Tienraaij 174. Tietjerk 280. Tilburg 135, 159. Tjeukemeer 289, 295. Tjongcr 289. Tjummarum 298. Tongeren 260. Treebeek 192. Treek. de (landgoed) 174. Tricbt 195. Trintelen 188, 190. Trijnwouden, de 288. Tubbergen 252. Turnhout 159. Twello 232. 235. Twenthe 246. Twickol (kasteel) 243. Twisk 47. Ubagsberg 188, 190. Ubbergen 171. Uchelen 231. liddclermeer 231, 261. Uden 163, 262. Udenhout 159. Uffelte 270. Uitgeest 54. Uithoorn 37. 73. Uithuizen 274. Uithuizerineeden 274. Ulft 228. Ulruin 274. Ulsda 278. Ulvenhoutsche bosch 161. Urk 259. Usquert 274, Utrecht 137. Ag-nietenkapel (centr. mus.) 113. Buurkerk 140. Catharijnekerk, St. 142. Domkerk 141. Domtoren 140. Fund. v. R'enswoude 144. Geertekerk, st. 142. Jaarbeurs 145. Jacobikerk, St. 145. Janskerk 145. Kloostergang 141, Munt 146. Museum, Agnic- tenkapel 143. Nicolaaskerk 143. Omstreken 140. . Oudaen 145. Paushuize 142. • Pieterskerk St. 142 Staatsboschbedrijt 144. Stadhuis 145. Universiteit 111. Vaals 187. Vaassen 231. Valburg 108, 194. Valkenburg 183. Valkenswaard 164. Aralkeveen 201. Valthe 267. Valthcrbrug 267. Valtbermond 278. Vanenburg (landgoed) 254. Varik 198. Varsseveld 218. Vasse 252. Vecht, de 140. Vechten 209. Veendam 277. Veenendaal 168. Veenhuizcn 285. Veenklooster 280. Veenkoloniën 276. Veenwouden 280, 284, 288, 298. Vecre 120. Veghel 108, 106, 262, Velden 176. Veldwijk 254. Velp 215, 220, 203. Velsen 54, 05. Veluwe, de 234. Venhuizen 45. Venlo 165, 174. 176. Vennen, de 130. Venraij 173. Verwolde 241. Vianen 197. Vierhouten 232, 200. Vierlingsbeek 173, 176. Vierverlaten 280. Vilsteren 264, 268. Visé 167. Visvliet 280. Vlaardingen 108. Vlagtwedde 279. Vlake 127. Vleuten 140. Vlies; 185. Vlieland 54, 301. Vlissingen 132. Vlodrop 166. Vlijmen 157. Voerendaal 191. Vogelenzang 66. Vogelzang (landgoed) 280. Volendam 35. Volker,ak, het 119. Vollenhove 282. Voorburg 109, 150. Voorschoten 75. Voorst 232, 235. Voorst, Huize de 237. Voorstonden (kasteel) 229. Voorthuizen 2211, 235. 254. Vorden 236, 245. Reisboek voor Nederland. Samengesteld door 0. A. Pos. 2.Voorz itter-Hoofdconsul A. N.W. B. Onder-Voorzitter A. N. V. V. Algem. Nederl. Ver. v. Vreemdelingenverkeer. A. N. W. B., Toeristenbond voor Nederland, 1922 N. V. Boekhl. v./h. W. P. van Stockum & Zoon, den Haag Verklaring: .■uit. = autoverhuurder, d. = diner. 1. = logies, n. == noenmaal, o, = ontbijt. p. — pension (gewoonlijk voor minstens 8 dagen), rijt. = rijtuigverhuurder. s. — souper, z. k. = zonder kamer. Spoorwegtarief: le klasse per K. M. G.50 cent, 2« „ ,, „ 4.875 „ . 3e „ „ ,. 3,25 „ . Auteursrecht voorbehouden; nadruk verboden. Een Woord vooraf. Tut dusverre was Nederland oen der weinige landen, waarvoor geen reisboek in eigen taal bestond. Vroeger is er wel een geweest, n. 1, dat van Platitenga. Edoch de laatste druk van dit werk dateert van 1863, dus uit den tijd, toen men van Utrecht naar Zwolle nog per diligence reisde. Voor hem, die in onzen tijd een reis door ons land wilde maken, en zicb vooral' op de hoogte stellen van de merkwaardigheden van stad en land, was geen Hollandsche gids verkrijgbaar, hij moest een Baedeker voor België en Nederland of een Guide Joanne koopen. Wel bestaan er natuurlijk sinds lang tal van plaatselijke gidsen — en daaronder zeer goede —, doch uit den aard deizaak zijn deze in hoofdzaak van nut voor hen, die eenigen Lijd op oen bepaalde plaats of in een bepaalde streek vertoeven. Wie per spoor, per boot of per auto een rondreis maakt, kan toch niet een geheele bibliotheek medenemen. Deze leemte aan te vullen, ziedaar het doel van dit boek. Men zou het een „Hollandsche Baedeker" kunnen noemen, fiaar hptt — nwnals de meeste buitenlandscnë rëlübUëkmi volgens Baedeker's beproefd stelsel is ingericht. Hieruit lelde men echter geenszins af, dat dit boek naar Baedeker gevolgd is. Integendeel, het feit, dat het in hoofdzaak voor Nederlanders bestemd is, bracht vanzelf een geheel andere indeeling en bewerking van de stof mede, al ware het slechts, omdat de samenstellers van buitenlandsche reisgidsen hunne aandacht schier uitsluitend gewijd hebben aan het betrekkelijk kleine deel van ons land, hetwelk vreemdelingen plegen te bezoeken. Het boek is op de gebruikelijke wijze verdeeld in spoorwegroutes, die straalsgewijze van de groote bevolkingscentra uitgaan. Tevens zijn echter, bij voorkeur in de door natuurschoon uitmuntende streken des lands, ten behoeve van hen, die per Auto of per Fiets reizen, eenige hoofdroutes langs den weg beschreven, waarbij ook de op vele plaatsen aangegeven rondtoeren aansluiten. Ook Watertoeristen vinden een aantal der mooiste tochten vermeld, b. v. op de groote rivieren, op de ZuidHollandsche en Zeeuwsche Wateren en vooral in het Friesehe Merengebied. . • IV WOORD VOORAF, Op de in dit boek opgeuwMeu 27 plattegronden zijn de mooiste stadsgezichten dooiCpijltjesVangegeven, de geschiktste "wegen voor auto's en rijwielen tloor groene, de waterwegen door blauwe lijnen. Ook vindt men de merkwaardige gebouwen, mooie gevels enz. vermeld. Voorts is, zooveel mogelijk, door het aanbrengen van verschillende tinten aangegeven, welke Uitbreidingen de steden in den loop der eeuwen hebben ondergaan. Wij vertrouwen dat dit velen toeristen belang zal inboezemen, niet alleen uit een geschiedkundig oogpunt, doch ook, omdat vele plaatselijke eigenaardigheden hierdoor verklaard worden, en vooral omdat, in de oudste deelen der stad doorgaans het meest karakteristieke te vinden is. In den tekst is het naar de meening. van den schrijver schoonste of mejkwimxdigslfi. door sLetreljes aangeduid. Helzelrcle teeken, of een kort woord, vindt meTThij hotels (zoowel groote als kleinere), die volgens onze ervaring of op grond van de talrijke bij ons ingekomen informaties, bijzondere aanbeveling verdienen. Wij wenschen er echter uitdrukkelijk op te wijzen, dat onder de hotels zonder sterretje even goede kunnen voorkomen. Het is trouwens onmogelijk met zekerheid informatie over hotels te geven. Men moet rekening houden met het feit, dat allerlei omstandigheden, in de eerste plaats verandering van eigenaar of gerant, een zeer grooten invloed ten goede of ten kwade kunnen uitoefenen. De bij vele hotels vermelde prijzen zijn ons door de eigenaars opgegeven. Enkelen hunner hebben eibijgevoegd, dat tegen den a. s. zomer misschien eenige verlaging zal plaatsvinden. De beschrijving van de steden uit architectonisch oogpunt danken wij aan den heer A. W. Weissmau, terwijl de directeuren van verschillende musea ons voor de beschrijving daarvan hunne zeer gewaardeerde medewerking hebben verleend. Tenslotte nog een dringend verzoek aan alle gebruikers van dit boek, om den samensteller*) mededeeling te doen van fouten of onvolledigheden, die zij er in mochten vinden. Ook beoordeelingen van hotels en toezending van rekeningen zullen wij zeer op prijs stellen. Voorjaar 1922. P. *) Adres: Hoofdeonsulaat A. N. W. B., Keizersgracht 590, Amsterdam, i inhoud. I ' blz- Verklaring jj Een Woord vooraf III Inhoud V 1. Amsterdam 1 a. Het Middendeel der stad 6 Koninklijk Paleis 7 Nieuwe Kerk 9 Oude Kerk 12 b. De Hoofdgrachten 13 c. Het Oostelijk deel der stad 16 Rembrandthuis 18 Artis ' 19 d. De Nieuwe Wijken in het Zuiden der'stad . . 21 Stedelijk Museum 21 Rijks Museum ', 24 e. Omstreken van Amsterdam . 34 Amstel 34 Havens . . 34 Marken en Volendam 35 Noordzeekanaal en IJmuiden .......... 35 Aalsmeer en Haarlemmermeerlijnen . 37 (Gooi blz. 199 en 207, Vecht blz. 136 en 146, Haarlem blz. 56, Zaan en Alkmaar blz. 39, 47 en 55). 2. De Noord-Hollandsche Steden 38 van Amsterdam naar Hoorn, Enkhuizen en Medem- blik 3g van Amsterdam per stoomtram naar Monnikendam, Edam en Kwadijk-Edam 40 van Hoorn naar Enkhuizen ' 44 van Hoorn naar Medemblik . 47 van Hoorn naar Alkmaar \ 47 van Alkmaar naar Egmond, Bergen en Schoorl 51 van Alkmaar naar Helder en Texel 52 van Alkmaar over Uitgeest naar Haarlem .... 54 van Uitgeest naar Amsterdam 55 van Alkmaar per boot naar Amsterdam .... 55 VI INHOUD. blz. 3. Van Amsterdam over Haarlem naar 'sGravenhage .56 Haarlem 56 Omstreken (wandelingen en rijtoeren) 64 Zandvoort , 65 van Haarlem naar Leiden 66 Leiden 67 van Amsterdam naar Leiden per boot 73 van Leiden naar Noordwijk aan Zee 73 van Leiden naar Katwijk aan Zee 74 van Leiden naar 's Oravenhage 75 4. 's Gravenhage 75 a. De Binnenstad en het Haagsche Bosch 78 Mauritshuis 78 Gemeente Museum 91 b. De Noordelijke Stadswijken tot Scheveningen . . 97 Museum Mesdag 99 Vredespaleis 102 c. Scheveningen 103 d. Omstreken 103 5. Van 's Gravenhage naar Rotterdam 105 Delft 105 van Schiedam naar Hoek van Holland 108 van 's Gravenhage naar Rotterdam, per electrischen spoorweg 109 6. Rotterdam 109 Havens Hl Stadhuis 112 Museum Boymans 113 Museum Land- en Volkenkunde 116 Omstreken 117 7. Van Rotterdam naar Vlissingen a. per boot rechtstreeks 119 b. per boot over Zierikzee 120 c. per spoor over Roosendaal 122 Dordrecht 122 Bergen op Zoom 125 Goes 127 Middelburg 128 Vlissingen 132 Zeeuwsen Vlaanderen 133 8. Van Rotterdam over Dordrecht, Breda, Tilburg en Oisterwijk naar Boxtel 135 INHOUD. VII blz. 9- Van Amsterdam naar Utrecht 136 Utrecht 137 Omstreken 146 van Amsterdam naar Utrecht langs den weg. . 146 'O. Van Utrecht over Woerden (Leiden) en Gouda (Schoonhoven) naar 's Gravenhage en Rotterdam per spoor 146 van Utrecht naar Leiden en 's Gravenhage langs den weg 151 van Utrecht naar Rotterdam langs den weg. . 152 van Utrecht naar Rotterdam tewater 152 11. Van Utrecht over Geldermalsen naar 's Hertogenbosch en Lage Zwaluwe 153 Zaltbommel 153 Noord-Brabant 154 's Hertogenbosch 155 van 's Hertogenbosch naar Lage Ztoaluwe .... 157 12. Van 's Hertogenbosch over Tilburg naar Breda en Roosendaal 158 Tilburg 159 Breda 159 Omstreken van Breda 161 13. Van 's Hertogenbosch over Boxtel (Gennep), Eindhoven (Venlo), Weert en Roermond naar Maastricht van 's Hertogenbosch naar Boxtel 162 van Boxtel naar Gennep . . • 163 van Boxtel naar Eindhoven 163 van Eindhoven naar Venlo 164 van Eindhoven naar Maastricht 165 Roermond 166 14. Van Amersfoort over Nijmegen naar Maastricht a. per spoor 168 Nijmegen 168 Omstreken 171 Kleef 173 b. langs den weg 174 15- Maastricht en Zuid-Limburg Maastricht 178 Omstreken van Maastricht 181 van Maastricht over Valkenburg en Schin op Geul naar Simpelveld (Aken), Heerlen en Sittard . . 182 VIII INHOUD. blz. Valkenburg 183 wandelingen 184 rijtoeren ! 186 Gulpen 189 Heerlen (Mijnbedrijf) 191 van Heerlen naar Sittard 193 16. Van Arnhem en van Nijmegen naar Rotterdam a. per spoor 193 b. per boot van Arnhem langs Rijn en Lek. ... 197 c. per boot van Nijmegen langs den Waal .... 198 17. Van Amsterdam naar Amersfoort a. per spoor over Hilversum 199 Bussum (rijtoer door het Gooi) 200 Hilversum 203 Baarn (wandelingen en rijtoeren, ook naar Spakenburg en Bunschoten) 204 Zijlijn naar Utrecht 205 Amersfoort 206 b. langs den straatweg over Laren 207 18. Van Utrecht over Arnhem naar Emmerik en naar Zutphen a. per spoor over Ede 209 Ede (rijtoeren) 209 Arnhem 210 wandelingen en rijtoeren 213 Velp (wandelingen) 215 Oosterbeek (wandelingen) 215 van Arnhem naar Zevenaar en Emmerik (Ruurlo en Winterswijk) 217 van Arnhem naar Zutphen 218 b. van Utrecht over Arnhem naar Zutphen langs den straatweg 220 t Zeist (wandelingen en rijtoeren) 221 Doorn 222 Wijk bij Duurstede 223 Amerongen 224 Rhenen 225 de Steeg 227 van Dieren naar Doesburg, Doetinchem (Montf erland) en Gendringen per tram 228 19. Van Amersfoort over Apeldoorn naar Zutphen en Deventer a. per spoor 229 Apeldoorn (wandelingen en rijtoeren) 230 van Apeldoorn naar Hattem en naar Dieren . . . 231 Deventer 232 b. langs den weg 234 INHOUD. IX blz. 20. Van Zutphen over Vorden en Ruurlo naar Winterswijk 236 Vorden (wandelingen en rijtoeren) . 236 Ruurlo (wandelingen) 238 Winterswijk (wandelingen en rijtoeren) ..... 239 21. Van Zutphen over Lochem, Goor en Delden naar Hengelo en Oldenzaal a. per spoor 240 Lochem (wandelingen en rijtoeren) 240 Delden en Twickel (wandelingen en rijtoeren) . . 243 b. van Zutphen over Vorden, Ruurlo, Lochem en Delden naar Oldenzaal en naar Almelo langs den weg 244 22. Van Deventer over Al mei oen Hengelo(Enschede) naar Oldenzaal, de Lutte en Denekamp. . . . 245 Almelo 247 Hengelo 248 Enschede 248 Oldenzaal (wandelingen) 249 de Lutte (wandelingen) 250 Denekamp (wandelingen) 251 Van Almelo over Ootmarsum naar Denekamp en Oldenzaal langsdenweg 252 23. Van Utrecht over Amersfoort naar Zwolle en Kampen a. per spoor 253 Nijkerk en zijlijn naar Ede 254 Nunspeet (rijwieltochten) '. 255 Zwolle ... 256 Kampen 258 b. langs den weg (Zuiderzeestraatweg) 259 Putten (rijtoeren over de Veluwe) 260 24. Van 's Hertogenbosch over Nijmegen, Arnhem, Zutphen en Deventer naar Zwolle 262 25. Van Zwolle over Raalte naar Almelo 263 26. Van Zwolle over Ommen en Coevorden naar Stadskanaal en Assen a. per N. O. Lokaalspoor 264 Ommen 264 Coevorden . 265 Hondsrug 266 b. van Zwolle over Ommen (Almelo), Coevorden en den Hondsrug naar Assen, langs den weg . 268 27. VanZwolleoverMeppel en Assen naar Groningen 269 Assen , 271 Groningen 272 Omstreken 274 Van Groningen naar Roodeschool en naar Delfzijl 274 X INHOUD. blz. 28. Van Groningen over Zuidbroek naarWinschoten, de Veenkoloniën en Westerwolde 276 Veenkoloniën 276 Winschoten 278 Westerwolde 278 2Q. Van Groningen naar Leeuwarden 280 30. Van Zwolle over Meppel (Giethoorn, Vollenhove, en Blokzijl), Steenwijk en Heerenveen (Beetsterzwaag) naar Leeuwarden 281 Meppel 281 Giethoorn 281 Steenwijk 283 Heerenveen 283 Beetsterzwaag 284 Leeuwarden (wandelingen en rijtoeren) 285 Van Zwolle naar Leeuwarden te water 288 Grouw en omstreken 289 31. Van Amsterdam over Enkhuizen, Stavoren en Sneek (Bolsward) naar Leeuwarden 290 Friesland 290 Gaasterland 292 Sneek 293 Watertochten in den omtrek van Sneek 294 Bolsward 295 Van Stavoren over Sneek naar Leeuwarden te water ". . 296 32. Van Leeuwarden over Stiens (het Bildt enz.), Holwerd (Ameland), Dokkum en Anjum naar Schiermonnikoog 297 Ameland 298 Schiermonnikoog 299 Van Leeuwarden naar Franeker en Harlingen (Terschelling en Vlieland) 299 Franeker 299 Harlingen 300 Terschelling 300 Vlieland • 301 Register 303 AMSTERDAM Omvang der stad in 1342. idem in het laatst der 15e eeuw. P^l rtii.«^m. ligplaats van de meeste stoombooten, richting Zuiderzee, Zaan en Noordzeekanaal D E 3 Ligplaats der stoombooten naar Ouderkerk . F 6 Bad- en Zweminrichting van Heemstede Obelt .... D 2 idem Heiligeweg D 5 Zuiderbad D 6 Jachthaven der Kon. Ned. Zeil- en Roeivereeniging ... E 3 Jachthaven der Zeilvereeniging „Het Y" D 2 Scbuitenhuis der Roei- en Zeilvereeniging „De Amstel" . . F 6 Schuitenhuis der Koninklijke Amsterdamsche Roei- en Zeilvereeniging „De Hoop" • F 6 Schuitenhuis der Roei- en Zeilvereeniging „Poseidon" . . • F 6 Schuitenhuis der Amsterdamsche Studenten Roeivereeniging „Nereus" G 7 Schuitenhuis der Roeivereeniging „Willem III" , . • • G 8 Jachthaven van de Amstelgarage • • G 7 VERKLARING DER TEEKENS. Wegwijzer v. d. A. N. W. B. met nummer. — Spoorwegen. —*—■ Tramwegen. Fraaie stadsgezichten. VERKLARING DER GROENE STIPPELLIJN. Van af de Prins Hendrikkade (in vak E 3) mag alleen gereden worden in de richting van het Centraal Station. De weg van wegwijzer 837 tot wegwijzer 1409 is alleen bruikbaar voor wielrijders en voetgangers. Op het Frederiksplein moet men steeds rechts houden, zoodat men de fontein aan de linker hand heeft. AMSTERDAM * 1 Nieuwe of St. Catharinakerk, 1412- 1536 * 2 Oude of St. Nicolaaskerk, 13e, 14e, 15e en 16e eeuw, toren 1566. 3 Zuiderkerk, 1603, toien 1614 __ 4 Noorderkerk, 1620 — 5 Westerkerk, 1620—1638 —5a Nieuwe Luthersche Kerk 1670 6 Port. Synagoge, 1675 * 7 Koninklijk paleis, voorm. stadhuis, 1648 8 Stadhuis, voorm. Prinsenhof op de binnenplaats, 1661 . 9 Voorm. Oost Indisch Huis (binnenplaats), 1606 .... 10 Bank van Leening, 1616 * 11 Burgerweeshuis, voorm. St. Lucienklooster, omstreek» 1520, binnenplaats 1636 12 Korenmetershuisje, omstreeks 1620 13 Arsenaal, voorm. turfpakhuizen van het Huiszittenhuis * 14 Begijnhof, gevels meerendeels uit de 17e en 18e eeuw . 15 . Kon. Academie van Wetenschappen (Trippenhuis), 1663 16 Universiteit, 1754 16a Universiteitsbibliotheek 16l> Openbare leeszaal 17 Paleis van Justitie * 18 St. Anthoniespoort, later Waag, 1488 19 Schreierstoren, eind 15e eeuw 20 Munttoren, eind 15e eeuw, spits 1620 21 Montelbaanstoren, 16e eeuw, spits 1606 22 Muiderpoort, 1770 • '23 Haarlemmerpoort, 1840 24 Poortje van het voorm. Rasphuis thans badhuis, 1607 -1663. 25 Poortje van het St. Pieters gasthuis 26 . voorm. Atheneum ïllostre, 1631 .... 27 Bovendeel van een houten gevel, Zeedijk 2, 16e eeuw . 28 Gevel Heerengracht, over de Driekoningenstraat, omstreeks 1620 29 „ O. Z. Voorburgwal 249, begin 17e eeuw 30 „ Keizersgracht 123, thans conservatorium „Huis met de Hoofden", 1622 31 „ Keizersgracht 177, thans H.B.S., 1625 32 Gevels Heerengracht 364/370, 1662. 33 Gevel , 388, 1665 34 . 412, 1664 . ! 35 „ , 475, 17e eeuw 36 , 495 . . 37 , 497 . TA ,. 4' . »^ . , . 39 Gevels Keizersgracht 672 674, eind 17e eeuw 40 Gevel Amstel 216, 1671 41 , , 218, omstreeks 1700 . . . . . 42 „ Nieuwe Heerengracht 18 (Corvershof), 1723 .... 43 , Heerengracht 182 (R. C. gest v. weldadigheid), 1772 . 44 „ Keizersgracht 324 (Felix Meritis), 1787 45 , Heerengracht 527, eind 18e eeuw I 1. Route. 1 1. Amsterdam. (, Stations: 1. Centraal station (pl.de 3) (restauratie) voor alle I -uien, behalve die naar Amstelveen (station Willemspark) en enkele j toen van de S. S., die alleen van het station AV. P. vertrekken. — «station Weesper Poort (pi. f0), voor bijna alle treinen in de J"'n- aieuwerslui8. 3. Station Muiderpoort (pl. h 4-5), waar ge tremen naar Hilversum stoppen. - 4. Station Willemspark i'. b >!-!/), voor de treinen naar Amstelveen, TJitlioorn en Aalsmeer. ■ 1 Ia itsknartsn voor iz spcrwegen zijn ook verkri inbaar aan 1« ^orniatiebureaux der firma Lissone & Zoon, Leidschestraat 5 en j De Qooiscne Stoomtram vertrekt van bet station Weesperpoort, , . Doelenstraat no. U '(meest voor 'SSer verblijf;, 1. f 5.- tot f 7.-. o. f 1.50, n. f 2.50, d. f 5.-. ' Aan de nu volgende hotels ia een café-reslaurant verbonden. e-b Am,erican-Hotel (pl. I', do), Leidscheplein,!.f3.- e. 1,., o fl p n t 2 >0 e h d f 4.50 tot f 5.-, p. f 9.50 e.^i. - Ho tel Krasnarto* i y (Pk G d 4), Warmoesstraat 181, met zeer groot *café-restau(W 1, \e£ °: ' 5— e- n-> "• f 2-30> «• f *— tot f 6. —. — Hotel Polen „h. Ivalyerstraat-Bokin. - Hotel Suisse (pl. J, d 4), Kalverg «l li-K. - Hotel Schiller (pl. J, e 5), Eembrandtplein 28-36. — '1)1 ,", 1" Commerce (pl. d 4), Kalverstraat 45-47. — Hotel Neuf ')a^rak 93-94ei'Straat 41' " HoteI De «oode Leeuw (pl. d, 4), l'efenvoudieer hotels zonder café-restaurant: II o t e 1 S t a d t Eiber«. 1, "'';£.*>> ?■ A< Achterburgwal 141. meest Duitschors. 1. en o f 3 50 f„2;!,°,' d- ia2?! P' f8- - e. h. - Hotel van Gelder (pl. d4), ^£ }\Zn °- tS-~ e- h- ~ Damhotel (pl. d4), Damrak 31. ^e 1 Het lUpc n v a nMedemblik (pl. d 4), Damrak 84. Ht.fensions: In de nabijheid van het Amstelhotel: Cecil Familie' (Pl,(e| (Pl. f«), Sarpnatistraat 1 g. - Carlton Familie-hotel «>•«'«»««• 1. - Wie der hol d (pl. e 6), Frederiksplein 26. 1,,,; Men Lellevue (pl. t 6), Amstel 344. In de nabijheid van het - BohPi S: Pe."8,on 0ud Leyerhoven, TesselsrhartestraatSl. P«5ai P.fn8/0n Phill'dell>liia-f,eirtsehekarte 9». - Hotel- ;:;;,ia;;:tade^^"ek:i"" Lutkie's Hotel i 2 Route 1. AMSTERDAM. Restaurants. Restaurants: Behalve in d0 cents. Universiteitsbibliotheek, Singel 421, op werkdagen van 9'/2 tot 5 en, behalve in de va antie, ook des avonds 7 tot 10 uur. Veiligheidsmuseum, Hobbemastraat 22, (blz. 24), werkdagen behalve Woensdag 1-4; Woensdag avond van 7-9, le en 3e Zondag van iedere maand 1—4. Willet Holthuizen (Museum), (blz. 15) werkdagen behalve Vrijdags 10 tot 4 uur Zondags \ ,, tot 4 uur 20 cents, Zondags 10 cents. Informatiebureau: Vereeniging 't Koggeschip, Damrak 95. Hoofdconsulaat A. N. W. B. Toeristenbond voor Nederland , Keizersgra ht 590, Rijtuigen en auto's: Amsterdamsche Kijtiiiguiaatschappij Overtoom 397. 39». Om stationnee ronde auto's per telefoon te bestellen moet men aanvragen: auto-Centrale. Rondtoeren: per auto van den Dam (bur. Lissone) rondrit door de stad, dag. behalve Zond. 'Pariet' f3.50, du tr »/, u ; per m o torboot rondvaart door de grachten en havens, afvaart Rokin b/d Munt, dag. driemaal. Tarief f 1 25, duur 1'/, a. Trams; Lijn 1. Saxen Weimarlaan, pl. b8, —Amstelveenscheweg—Overtoom— Leidscheplein, pl. (1 ti, - Spui—Postkantoor - Stationsplein, pl. e 3. Lijn Z. Koninginneweg, pl. b 8 — van Baerlestraat, pl.d4, —Leidscheplein - Spui —Postkantoor, pl. d4, — Stationsplein, pl. e 3. Lijn 3. Linnaeusstr. b/d Mauritskade pl. g5, - Station W,P. pl. e6, — Ceintuurbaan - Leidscheboschje—Overtoom pl. c. 0, 7, — Bilderdijkstraat - Rozengracht - Postkantoor —Stationsplein pl. e 3. Lijn 4. Trompstraat pl. g 8, —Amsteldijk—Ceintuurbaan pl. f. 6, 7, e 7, — Vijzelstraat - Muntplein pl. e 5, —Dam - Stationsplein pl. e 3. Lijn 5. Weesperzijde pl. g 7, —Ceiutuurbaan Frederiksplein pl. e 0. — Re-nbranrttsplein pl.e 5. - Dam Stationsplein-Haarlemmerplein pl. c 3. — Spaarndammerstr. pl. b 2. Lijn 6. Station Willemspark, pl.bS, - Overtoom—Leidscheboschje, pl.d 6, — Bij ksinusemn-Weteringschans - Frederiksplein - Station \V'. P., pl. e ii, - oosterpark—Station M.P, pl. h. 5. Lijn 7. Rapen burgerplein pl. f 4. —J. D. Meijerplein—Weesperstr. pl. f5. - Frederiksplein - Weteringschans —Leidscheplein — Kinkerstraat bij Lootsstaat pl. b 7. Lijn 8. Van Woustraat b/d Tolstr., pl. f7, - Ceintuurbaan— Tulpplein, pl. f 6, - Weesperplein - Nieuwmarkt, pl. e 4, - Gidderscbeka.de —Stationsplein pl. e 3. Lijn 9. 3e Oosterparkstraat bij Linuaeusstraat pl. b 5, plantage-Blauwbrug, pl. e5. Muntplein - Dam-Stationsplein pl. e 3. 4 Route 1. AMSTERDAM. Trams. Lijn 10. Zoutkeetsgracht, pl. o 2, —Marnixstr.—Leidscheplein - Weteringschans -Frederiksplein, pl. e 6, Sarphatistr.-Plantage, pl.f, g, 5. —Linnaeusstraat —Station M. P., pl. h 5. Lijn 11. Station M.P. pl. h 5, - Oosterpark-Station W.P., pl. f6, — Frederiksplein— Kemhrandtsplein, pl.e 5,—Dam—Stationsplein pl.e 3. Lijn 13. Czaar Peters tr., pl. g3, —Oostenburgergraclit—Kadijksplein— Prins Hendrikkade, pl. f, e 4. —Stationsplein—N.Z. Voorburgwal—Rozengracht de Clercqstr.—Fred. Hendriks'r., pl. b 4. Lijn 14. Van Hallstr., pl. b 3. Marnixstr. - Rozengracht - Dam-Muntplein, pl. e 5, Blauwbrug-J.D.Meijerplein-Plantage—Mauritskade — Javapleiu pl. i 4. LijnlS. Station Willemspark, pl. b 8. — De Lairessestr. - van Baerlestr.Bijkmuseum-, pl. d 6, Weteringschans—Frederiksplein - Sarphatistr.-Plantage Kerk.aan, pl.f4. Lijn 16. Station Willemspark, pl. b 8, —De Lairessestr.—J. Vermeerplein, pl. d 6, - Ferd. Bolstraat—Vijzelstr., pl. e 5, 6, —Muntplein— Dam — Stationsplein, pl. e 3. Lijn 17. Station Willemspark, pl. b 8, — Overtoom — J. P. Heijestvaat, pl. b 6, 7, —Kinkerstraat—Rozengracht—Postkantoor—Stationsplein, pl. e 3. Lijn 18. Mariniersplein, pl. g3, — Kadijksplein — Prins Hendrikkade — Stationsplein, pl.e 3. —Harlemmerpl.—Sloterdijk, pl. a4. Lijn 21. Bosboomstr., pl.b8 —Sloterwcg-Sloten (dorp). Lijn 2 2. Kringlijn: Stationsplein, pl.e 3, — de Ruijterkade - Stationsplein pl. e3. Lijn 23. Station Willemspark, pl. b 8, - Overtoom— J. P. Heijestraat — Kinkerstraat—de Glercq.str.-Zoutkeetsgracht, pl. c. 2. Verbinding van de stations onderling. Centraal stat.—Stat Weesperp. (en Stat. Gooisehe Stoomtram) met lijn 11, duur + 2ü min. „ —Stat. Muiderp. met lijn 11, duur + 30 min. „ —Stat. Willem-park met lijn 1, 2 en 17, duur + 30 min. Stat. Weesperp.—Stat. Muiderp. inet lijn 11 en 19, duur + 10 min. Stat. Willemspark - Stat. Weesperpoort met lijn 19, duur + 25 min. „ „ —Stat. Muiderpoort met lijn 19, duur + 35 min. Amsterdam, de hoofdstad des Rijks met G89 000 inwoners, was in het begin der 13 de eeuw een visschersdorp aan het IJ dat toen met' de uit het meer Flevo ontstane Zuiderzee in verbinding kwam. In 1275 kreeg het stadsrechten, het bestond toen uit twee smalle wijken, aan de oostzijde en westzijde van den Amstel, die door burgwallen beschermd werden. In het begin van de 14 de eeuw werden, wat verder naar buiten, burgwallen gemaakt, in de tweede helft der 15de eeuw vond een nieuwe uitbreiding plaats, zoodat de stad toen aan de oostzijde door de Geldersche kade en den Kloveniersburgwal, aan de westzijde door het Singel begrensd werd. Een derde uitbreiding volgde in het laatst der lfide eeuw, hoofdzakelijk aan de oostzijde. De groote bloei, waarin Amsterdam zich door den meer en meer belangrijk geworden handel in het begin der 17 de eeuw mocht verheugen, noopte weder tot een vergrooting der stad. Reeds vroeger had men, bij het graven van Geschiedenis. AMSTERDAM. 1. Boute. 5 nieuwe grachten, de oude laten bestaan, die het verkeer te water gemakkelijk maakten. In het nieuwe plan voor een enorme uitbreiding, waarschijnlijk door den stadsbouwmeester Hendrik de Keyzer in 1611 gemaakt, werden ook grachteu ontworpen, die veelhoekig om den ouden kern der stad heenliepen. Dit zijn de Heeren-, Keizers- en Prinsengracht, die aan Amsterdam zijn bijzonder karakter geven en waarvan men de wedergade nergens ter wereld vindt. De grachten aan de westzijde, in den zoogenaamden Jordaan zijn niet op zoo grootsche schaal aangelegd, zij volgen de richting der oude poldersloten. Dit plan is in 1613 voor het westelijk deel tot aan de Leidschegracht uitgevoerd; in 1663 kwam het oostelijke gedeelte gereed. Aan den halven cirkel werden zoowel westelijk als oostelijk, eilanden in het IJ toegevoegd, die voor de scheepvaart werven en opslagplaatsen verschaften. Deze even doeltreffende als fraaie plattegrond behield Amsterdam tot omstreeks 1870. Daarna kwam, voornamelijk tengevolge van den aanleg van het Noordzeekanaal (zie blz. 35), waardoor Amsterdam weder een haven van den eersten rang werd, en mede door het graven van het Merwede Kanaal (zie blz. 36) een nieuwe periode van grooten bloei. Sedert dien tijd is de bevolking meer dan verdubbeld, zoodat een enorme uitbreiding der stad noodzakelijk werd, waardoor de halve maan veranderd werd in een driehoek, waarvan de top ongeveer aan den Schinkel ligt. Helaas heeft deze uitbreiding, in tegenstelling met die van de 17 de eeuw, op zeer stelsellooze wijze plaats gevonden en staan de nieuwe wijken, wat schoonheid betreft, verre bij de oude ten achter. De schoonheid der stad heeft ook veel geleden, doordien, ondanks het krachtig verzet van Amsterdam, in het open havenfront, dwars voor de stad, een hooge spoorwegdijk gelegd, en het Centraal station gebouwd is. De weergaloos schoone aanblik der stad, gezien van het IJ, is hierdoor totaal bedorven. Het eenige wat er nog van is overgebleven, het zeer schoone gezicht van den spoorweg over het Oosterdok op de stad met Montelbaans- en Zuidertoren, zal ook spoedig verdwijnen, aangezien besloten is dit dok grootendeels te dempen tot uitbreiding van het spoorwegemplacement. Door den aanleg van den spoorwegdijk, werden Ooster-, Wester- en Entrepödok feitelijk onbruikbaar voor de groote scheepvaart. Daarom werd overgegaan tot den aanleg van groote. nieuwe haveniverken. In de eerste plaats de Handelskade, die op eenigen afstand langs den Oosterspoorweg loopt, later het IJEiland evenwijdig aan de Handelskade. Reide dienen hoofdzakelijk voor de groote overzeesche stoombootlijnen, wier terreinen echter vermoedelijk binnenkort weder uitgebreid zullen moeten worden. Nog verder oostelijk het nieuwe Entrepotdok en de Ertshaven. Aan de overzijde van het IJ tegenover de Handelskade groote drijvende droogdokken. Een nog grooter vast droogdok is in aanbouw. Ten zuiden van de Handelskade de Marinewerf en 6 Route 1. AMSTERDAM de groote werf van de Nederlandsche Scheepsbouw Mij (voor deze maatschappij is een groote nieuwe werf aan de overzijde van het IJ in aanbouw). Ten westen der stad het Graansilo, de Houthaven en de Petroleumhaven. Groote plannen tot aanleg van nieuwe havens in het westen zijn in voorbereiding. Behalve de scheepvaart en de handel heelt ook de industrie zich in de laatste halve eeuw te Amsterdam krachtig ontwikkeld. Bijzondere vermelding verdient de diamantbewerking, waarvoor Amsterdam de belangrijkste plaats ter wereld is. Het oudste gedeelte der stad, tusschen Singel, Kloveniersburgwal en Gelderschekade, heeft meest nauwe slraten, zooals zij in een middeleeuwschen aanleg in den regel voorkomen. Slechts een paar van deze straten werden in de tweede helft der 19 de eeuw verbreed, terwijl een aantal grachten, zooals de N. Z. Voor- en Achterburgwal zoomede het Spui gedempt werden. In het plan van 1611 zijn die straten, welke o-p wegen buiten de stad uitkomen, zooals de Haarlemmerdijk, de Leidschestraat en de Utrechtschestraat, breeder aangelegd dan de andere. Al deze straten richten zich straalsgewijze naar de kern der stad, waardoor men te Amsterdam gemakkelijk den weg kan vinden. Behalve de aanleg van de stad is ook haar bebouwing zeer fraai en karakteristiek. De erven waren meestal smal en diep, wat tot het maken van betrekkelijk hooge huizen noodzaakte. Veel van die huizen hebben nog de oorspronkelijke gevels uit de zeventiende eeuw. Maar de groote bloei, die Amsterdam in de achttiende eeuw zag, had tengevolge, dat de meeste gevels toen vernieuwd werden, zoodat het eigenlijke karakter der stad achttiende-eeuwseh is. Helaas zijn sedert hef, begin der 19 de eeuw veel van de stoepen, die voor Amsterdam zoo kenmerkend waren, verdwenen, terwij], vooral na 1870, vele gevels gesloopt en door minder fraaie vervangen zijn. Ook door de demping van sommige grachten heeft het eigenaardig karakter der stad ontegenzeggelijk geleden, hetgeen echter niet wegneemt, dat Amsterdam nog altijd . een der schoonste en merkwaardigste sleden van Europa is. a. Het middendeel der stad. Van het Centraal Station door Dr. P. J E. Cuypers gebouwd, leidt het Damrak, welks zuidelijk deel gedempt is, naaide Beurs (pl. 56, d 4), die naar het ontwerp van Dr. H. P. Berlage verrees en inwendig ook geheel in baksteen uitgevoerd is. (geopend Maand., Woensd. en Vrijd. van 9.— u. tot 3.30 u. ingang Korenbeurs, Oude Brugsteeg. Overige, dagen van 1 u. tot 3 30 u. gewone ingang. Toegang: Vóór 1.45 u. en na 2.30 u. f 0 60. Tusschen 1.45 u. en 2.30 u. f 0.85.) De galerij waarop een aantal kantoren uitkomen, is steeds toegankelijk. Boven de hoofdingang de fraaie vergaderzaal van de Kamer van Koophandel. Kon. Paleis. AMSTERDAM. 1. Route. 7 Oostelijk daarvan staal de Effectenbeurs door J. Th. .1 Cuypefs gebouwd. Het Damrak vervolgend, komt men langs het groote winkelgebouw De Bijenkorf op den Dam, het oude middelpunt der stad, welk plein in de laatste jaren groote veranderingen heeft ondergaan. Hier staat het voormalige Raadhuis (pl. 7, «14) dal sedert 1808, toenLodewijk Napoleon er zijn intrek nam, als*Konink!ijk Paleis dienst doet. Het is ontworpen door den vermaarden .lacoli van Campen (1595—1657) en werd bedoeld als een gedenkleeken voor den Vrede van Munster, in 1648 gesloten, toen met het bouwen werd begonnen. In 1665 kwam het werk in hoofdzaak gereed. De inwendige versieringen werden in 1704 voltooid. Van buiten prijken de gevels met Composiete en Korinthische pilasters. De groote frontispiesen zijn door Artus Quellinus gebeeldhouwd. Het oostelijke stelt voor de zeegoden en godinnen, die Amsterdam huldigen; het westelijke verbeeldt «Ie stedemaagd, aan wie Europa, Azië, Afrika en Amerika hunne schatten brengen. De keizerskronen op de hoekpaviljoens herinneren aan Keizer Maximiliaan, die aan de stad in 1488 het recht, gaf, zijn kroon te voeren boven haar wapen. De bronzen beelden op den voorgevel, stellen de voorzichtigheid, den vrede en de gerechtigheid, die op den achtergevel de wakkerheid, den Atlas en de standvastigheid voor. Het Koggeschip op den Koepeltoren, die een klokkenspel van Franrois Hemony bevat, is een toespeling op bel. zegel der stad. Het balcon aan den Dam was vroeger niet aanwezig; het is in 1808 ge maakt, toen ook de kozijnen van het gebouw werden veranderd. Hel paleis is geopend van 9 lot 4 uur ('s winters 11—3%), Zondags 9 lol 2*/» uur. Toegang 50 cents. Bij het bezichtigen van het inwendige moet men in het oog houden, dat het gebouw in de eerste plaats aan de gereehtigh.edd was gewijd. Alen betreedt het tegenwoordig- aan de achterzijde. He linkerhelft der verdieping gelijkstraats, tegenwoordig niet; toegankelijk, bevat de jrevangenissen; de daar nüs' aanwezige traliën in de vensters herinneren aan die bestemming. De rechter helft, welke ook grootendecls ontoegankelijk is, bevat de lokalen der vroegere wisselbank, in de 17 e en 18 o eeuw de voornaamste bankinstelling der wereld. De traliën, daar in de vensters aanwezig, beschermden ile schallen der bank. Het voornaamste vertrek gelijkstraats, dat thans slechts met bijzondere vergunning kan worden bezichtigd, is de voormalige Vierschaar, waar hen, die naar het schavot verwezen waren, h««n vonnis werd voorgelezen. Aan die bestemming herinneren de marmerwerkon van Quellinus, die de wanden versieren,. Dc vier beelden stellen voor misdadige vrouwen, die den last der zonde torsen. De reliëfs daarbij verheelden: koning Scleucus, die toen hij zijn zoon tot het verlies van heide oogen had moeten veroordeelen, hem één liet behouden eu zich zeil één liel uitbranden; Salomo's eerste rechtspraak; Brutus, die zijn zoon weirons samenspanning tegen den Slaat laat onthoofden. Op de marineren bank zaten schout en schepenen; het gestoelte over den ingang was de plaats van den secretaris, die het vonnis voorlas. De attributen daaromheen zinspelen op de doodstraf. De groep boven dit gestoelte verbeeldt de Stedemaagd met Y en Amstel; bet opschrift van het voetstuk herinnert aan liet leggen « "Route I. AMSTERDAM. Kon. Paleis. van den eersten steen voor liet gebouw. Bij het verlaten van dn Vierschaar bezichtigt men nog de zware bronzen deuren, die met een voorstelling van het paradijs, met de slang, de aardsche en de hemelsche gerechtigheid, benevens doodshoofden versierd zijn. In den regel wordt de eerste verdieping langs de trap aan de zuidzijde bereikt. Boven gekomen betreedt men dc galerij, die in 1808 door houten schotten in vertrekken werd verdeeld. De marmeren beelden en andere versieringen zijn door Artus (iuelliniis vervaardigd. Bij de trap staat Jupiter, links Apollo, met op liet voetstuk prachtige muziekinstrumenten. Het bovendeel der muren is versierd met twee fresco's, de eenige, die in Nederland bestaan. Men wordt nu rechts geleid en ziet eenige fraaie meubelen in Kiupirestijl. De twee deuren, die men rechts voorbijgaat, zijn din der vroegere Secretarie. Aan die bestemming herinneren de'relict's van dc trouw, en de stilzwijgendheid en 'do afbeeldingen van schrijf- en zegelgereedschap in de. festoenen. .Rechtuit staan dc beelden van Diana, met op het voetstuk jacht- en vischgerei en van Mercurius. Nu gaat men links en komt dan langs de galerij in de kamer, waar weleer do vier regeerende burgemeesteren vergaderden. De burgemeesteren der 17 e eeuw. plachten zich met de consuls de Romeinsche republiek te vergelijken. Daarom is, ju de fries van den schoorsteen, de triumftocht van consul Fabius verbeeld. De schilderij van Lievens, daarboven, stelt voor hot: een oud-consul van het paard moet stijgen als hij zijn eigen zoon, die consul is, nadert, gelijk het vers van Vondel, dat er onder staat, verklaart. De zolder is niet allegoriën op de burgciueesterlijke waardigheid beschilderd. Nu gaat men links langs de pui van het Raadhuis, die diende om voor een geopend raam afkondigingen aan de burgerij te doen. De zolderschilderingen, die de goede en de kwade faam, niet Saturiius iu het midden voorstellen, herinneren aan die bestemming. Het volgend vertrek is de voormalige .litstitickanier, waar de ver oordeelden hun laatste oogenhlikkon doorbrachten, eer zij door ecu der^ vensters het op den Dam opgeslagen schavot beklommen, om door den beul van Haarlem (e worden terechtgesteld. De zolderschilderingcn zinspelen op die besteiuining. De oude schouw, die met de attributen van den deod versierd, wa.s. werd in 18(18 dooiden witmarmeren schoorsteen vervangen, welke uit een der zalen van het Binnenhol' ,te, 's O ra venbngc afkomstig is. In de volgende zaal plachten de 30 Raden omstreeks 1. Februari samen te komen tot het verkiezen uit hun midden, van de, leden der regeeringscolloges. Alle versieringen hebben op ilic bestemming betrekking, zooals de friezen der schouwen en de .schilderijen. Dat aan de zuidzijde, door Jan Bronkhorst, verbeeldt Jethro, die zijn schoonzoon Mozcs het instellen van een Raad van 7n voorstelt. Aan de westzijde heelt ,T. dc Wit in 1737 de benoeming van dien raad door Mozes geschilderd, landelijk ziet men aan de noordzijde een doek van tiovert Flinck, waar Salomo om dc wijsheid bidt, die ook do 31! Raden noodig hadden. Verder verdienen in deze zaal de aandacht de beroemde ..grauwtjes" van .1. dc Wit, die op meesterlijke wijze reliëfs .voorgeven en de prachtige pendule in Empire-stijl op den zuidelijken schoorsteen. Men bereikt nu dc noordelijke galerij, die, sedert bodewijk Napoleon s tijd, als eetzaal dient. Hier ziet men, aan de oostzijde, dc beelden van Saturnus, den god des tijds (die de uren, zijn 'eigen kinderen, verslindt) en van Cybelc, dc godin der aarde, mét prachtige reliëfs op het voetstuk. Aan de noordzijde bevinden zich twee deuren. De eerste gat' toegang tot de assurantickamer: het reliëf van Arion, die op een dolfijn over de zee gedragen wordt en de slaapbollen in de festoenen, zinspelen op de gerustheid der reeders, die hunne schepen hadden verzekerd. De tweede deur leidde naar de Desolate Boedelkamer, waar de faillissementen werden uitgesproken, en afgewikkeld. Het reliëf van Icarus, die van zijn vader Dedalus dc kunst van vliegen had geleerd, doch die, te hoog vliegend, daar zijn wassen vleugelen door de Zonnewarmte smolten, jammerlijk AMSTERDAM. /. Route. 9 nederviel, doolt op rle bestemming van lief. vertrok. Men lette ook op het festoen hoven de deur, waar ratten aan boeken knagen en up ei3 afgekloven schedels der omlijsting, welke de armoede van den failliet verzinnelijken. Aan de zuidzijde ziet men de beelden van Venus en Mars, het laatste -met fraai wapentuig op het voetstuk. Daar de godin der liefde hier als die van het huwelijk is opgevat, heeft de beeldhouwer behalve Amor, ook een vrouwelijke Araor aaii(-obraeht, die zich ten deele achter Venus verschuilt. Nu betreedt men de kamer, waar vroeger de Schepenen beraadslaagden. Aan die bestemming herinnert het schoorsteenstuk met de gerechtigheid tusschen de genade en de wijsheid. De meubelen in dit verfrek zijn in den Empirestijl; in het bijzonder de pendule verdient de aandacht. De volgende zaal is de Schepenkamer. . Het prachtige schoorsteenstuk van Eerdinand Bol verbeeldt Mozes, die met de tafelen der wet van den berg Sinaï afdaalt. De fries daaronder stelt de aanbidding van het gouden kalf voor, waaruit de rechtsgedingen ontstaan. i~)e Schepenen zaten in het noordelijk defil der zaal. De kamer daarboven was het kantoor van den Schout. De medaillons boven langs het gewelf zijn met de namen der provinciën en met die der werelddeelen, waar Nederland Koloniën heeft, gevuld. Zij werden omstreeks 1845 aangebracht; daar Afrika uit de rij der werelddeelen verdween en Luxenburg een afzonderlijk rijk werd, zijn dc opschriften uit twee medaillons verwijderd. Nu betreedt men de Groote Burgerzaal, waar vroeger een ieder toegang had. Haar houten gewelf is in 1704 door Jan Goeree beschilderd. De vlaggen aan de oost- en westzijden, op verschillende ■vijanden veroverd, hingen tot 1806 in de Ridderzaal te 's Gravenhage. De groep boven den oostelijken ingang verbeeldt de S'tedemaagd tusschen dc kracht en de wijsheid, die daartegenover ae gerechtigheid tusschen den dood en de straf. Aan de voeten der gerechtigheid, kruipen koning Midas met zijn ezelsooren en de nijd; aanduidend dai de begeerigheid en de afgunst de oorzaken der mis(3aad zijn. De vlag aan de noordzijde is die der Citadel van Antwerpen. Opmerking verdienen de fraaie lichtkronen in Empirestijl. Voorheen stond do zaal door groote bogen in verbinding met de galerijen. Itie bogen, waarboven de elementen zijn gebeiteld, worden sedert 1S08 door houten schotten afgesloten. Men verlaat hH. gebouw door de zuidwestelijke galerij. Aan de noordzijde van den Dam verheft zich de *Nieuwe of St. Catharinakerk (pl. 1, d4). Zij werd in het begin der 15 e eeuw gesticht door Willem Eggaert, Heer van Furmerend, die in 1417 stierf. Pas in 1536 werd de noorderkruisbeuk, die den Renaissancestijl vertoont, voltooid. In 1645 is de Nieuwe Kerk door brand geteisterd Daarna werd zij weder hersteld. Toen begon men ook, naar een ontwerp van Jacob van Campen, met het bouwen van een toren aan de westzijde, waarvan echter slechts één verdieping gereed kwam, die in de 18 e eeuw voor twee-derden is gesloopt. Alleen de tegenwoordige westelijke ingang bleef van dien toren over. In het koor der kerk, dat door fraaie banken omgeven en door het p r a c ht i ge k o orhe k van Lut m a af gesloten wordt, ziet men dc graftombe van Mie hiel Adriaanszoon dc Ruyter „Tmmensi tremor Oceani", d. i. de schrik van den grootcn oceaan, in 1(17(1 gesneuveld. De tombe is bet werk van Rombout Verhulst en Willem dc Keyser. De kapellen om den koorkrans hebben fraaie afsluitingen uit de 16 e en 17 e eeuw. Het geschilderd venster in den noorderkruisbeuk werd omstreeks 1650 gemaakt en verbeeldt Graaf Willem IV van Hólland, die de stad haar wapen geeft. Het venster .in den zuiderkruisbeuk is een herinnering aan de inhuldiging van Koningin Wilhelmlna in 1898. In den noorderzijbeuk van het schip bevindt zich de graftombe van Jan van Galen, in 16511 gesneuveld. Zij is, naar 10 Ronte 1. AMSTERDAM. Kal verstraal. het ontwerp van -Iaën!) van Campeu, door Itombout Verhuist en Willem de Keyser vervaardigd. De predikstoel van 1649 is hel meesterstuk van Albertus Vinekenbrinck. Op do paneelen zijn de werken der barmhartigheid verbeeld, met de figuren der hoofddeugden en der evangelisten daartusschon. Bijzonder rijk zijn de trapleuning en de bekroning van het klankbord. Het groote' orgel is door Jaeob Aan Campen ontworpen. Het marmerwerk, waarop het steunt, vervaardigde Quellinus. Een kleiner orgel, met galerij, ziet men in den zuidelijken zijbeuk van het schip. Daar tegenover herinnert een gedcnkteekcn, in een pijler geniaalst, aan .loost van den Vondel, hier in 1679 begraven. De smalle Kalverstraat, die van den Dam in zuidelijke richting loopt, is, waCTïëï. voetgangersverkeer betreft, de drukste straat, van Amsterdam. Zij bevat een aantal der grootste cafó's en de fraaiste winkels der stad. In deze straat, voorbij de St. Luciensteeg, rechts, ziet men de fraaie poort van het Burgerweeshuis (pl. II, d5) in 1581 gêTïiyïïwtl. Dê"toegangtol. dit gesticht is in de St. Luciensteeg, door de poort niet hel. jaartal 1634, ilie in de 16 e eeuwTot de toenmalige stadstimmerwerf aan de Oude Turfmarkt behoorde. De westelijke binnenplaats, van 1633, is bezienswaardig; het zinnebeeld deiduif, dal hier overal voorkomt is dat van den H. Geest, aan wien het weeshuis vroeger was gewijd. De fratueregentenkamer js nog met haar oude meubelen êTi—Schilderijen van ,lac. Backer, Abr. de Vries en J. Ovens versierd. Verder in de Kalverstraat, rechts, leidt de Begijnhofsleeg naar het stille *B eiriinhof Cnl. 14. d 51 welks kerk Ibans Hnnr dc fcaigelsclie Presbyterianen wordt gebruikt. De huizen zijn meest uit de 17 e en 18 e eeuw. Nabij den uilgang naar hot Spui staat nog een vernieuwde, houten gevel uit het begin der 16 e eeuw. De B. K. kerk, aan de westzijde, bevat vele herinneringen aan" hel Mirakel" van Amsterdam, in 1345 geschied ter plaatse, waar voorheen de sedert, afgebroken Nieuwe Zijds Kapel in de Kalverstraat stond. Links van de Kalverstraat, op hel. Sjiui, hoek Hokin, hel gebouw Art i el. Amicitiae, een kunstenaarssociëteit, waar af en toe tentooristellingen, hoofdzakelijk van schilderijen, gehouden worden. Toegang gewoonlijk 25 tol, 50 cents. Op het Spui, tegenover het Begijnhof, verheft zich het/K. &. Maagdenhuis, naar een ontwerp van'Abraham van der Hart in 1784 gebouwd. Hechts komen wij langs de Oude. Lu th e rsch e Kerk in 1630 door 1'ieter de Keyser gebouwd, aan hof Singel, waar zich, naast de UTïïversiteits-Bibliotheek 'liét voo'rmalig Tuighuis, nu Militiezaal, in 1606 door Hendrik de Keyser voltooid, bevindt. Het jileisterwerk van den gevel, in de 19 e eeuw aangebracht, is thans verwijderd. Nu links, bereiken wij den Heiligeweg, dus genoemd omdat daarlangs de bedevaartgangers gingen om de Nieuwe Zijds Kapel te bezoeken. Het fraaie Poortje rechts, is het eenig overblijfsel van het Tuchthuis. Het is in 1595 door Hendrik de Keyser gebouwd; de bekronende groep dagteekent van omstreeks 1660. Stadhuis. AMSTERDAM /, Route. 11 De Heiligeweg voert ons weder naar de Kalverstraat terug. Aan het einde dezer straat, rechts, staat de Munttoren , (pl.20, e'5) een overblijfsel van de vroegere Regulierspoort, die in 1620 door Hendrik de Keyser zijn sierlijke spits kreeg, waarin een klokkenspel der gebroeders Hcmony hangt. Re.htuit door de Reguliersbreestraat komt men op het Rembrandtplein, (pl.eö) met standbeeld van dien schilder, een middelpunt van het avondleven met tal van koffiehuizen, restaurants, bioscopen enz. Linksaf door de Halvemaansteeg komt. men aan den RhincnAmstel (even rechts, tegenover den Groeneburgwal een bekend mooi gezicht op den toien van de Zuiderkerk), rechtuit de brug over naar den Kloveniersburgwal. Hier aan de overkant, het in 1754 gebouwde voormalig Oudemannenhuis, thans zetel van de Gemeentelijke Universiteit, in 1632 gesticht als Athenaeum Illustre en in 1877 als universiteit, georganiseerd. De poort aan den Kloveniersburgwal prijkt met een groep, in 1786 door A. Ziescnis gemaakt. Langs de binnenplaats, rechts, komt men door een tweede poort op den Oudezijds-Achterburgwal. Hier bevindt zich, links, de poort van het St. Pieter of Rin n en-Gas thuis, evenals de vorige uit het midden der 18 e eeuw. Hier tegenover hel z. g. Huis aan dc, drie Grachten (pl.29, e5) uil hel. begin der 17e eeuw, thans gerestaureerd. Den O. Z. Voorburgwal rechtsaf volgend, zien wij rechts het Poortje van het voormalig Atheneum Illustre, (pl.26, e5) dat in 1631 naar hier verhuisde van den stads timmerwerf aan de Oude Turfmarkt waar het sedert de 16e eeuw stond. Dit, poortje geeft toegang lot de voormalige Agnietenkapel, hingen tijd de zetel van het Athenaeum Illustre, kortelings gerestaureerd, eu thans weder in gebruik bij de Universiteit. Aan de overzijde de Bank van Leening die in 1550 als lurfpakhuis werd gebouwd en in 1614 door Hendrik, de. Keyser voor haar bestemming werd ingericht. Fraai is het poortje in de Lombardsteeg, door dien meester vervaardigd: De vleugel aan den Oudezijds Voorburgwal werd in het midden der 17 de eeuw gebouwd; hef poortje, daar aanwezig, is van Hendrik de Keyser. Iets verder het tegenwoordig Piaadliuis (pl.8, é4) gevormd door allerlei gebouwen, waarvan alleen dat op de binnenplaats rechts, door Daniël Stalpert in 1661 voor de admiraliteit voltooid, merkwaardig is. Het gebouw bevat eenige schilderijen van Anthonisz, Nic. Elias, Jac. Backer, Ferd. Bol enz. De voornaamste schilderijen der gemeente zijn echter naar hef Rijksmuseum overgebracht. ^ Voorbij het Stadhuis rechts de Oude Doelenstraat inslaande, zien wij op de volgende brug rechts de Oude Walenkerk, en iets verder het voormalig Spinhuis (pl. 60, e4) nu Hoofdbureau van Politie met een fraai poortje van Hendrik de Keyser in den rechter zijgevel. 12 Route I. AMSTERDAM. Oude Kerk. Op de brug rechtuit de Hoogstraat in, rechts een poort van de Oude Walenkerk, door Hendrik de Keyser, en iets verder op den hoek van de Kloveniersburgwal hetOost-Indische-Huis (pl. 9, e 4) in 1606 door Hendrik de Keyser begonnen en in 1658 door zijn jongsten zoon en naamgenoot voltooid. Vooral de binnenplaats is fraai. 1 ' Wij gaan terug naar den O. Z. Voorburgwal, dien wij rechtsaf vervolgen. Aan de overzijde zien wij de *Qude-of St. Nicolaaskerk (pl. 2, e 4). Zij bestond reeds in 1306, doch kreeg haar tegrjrtwoordige uitgebreidheid in de 15 e eeuw, toen haar middenbeuk tevens verhoogd werd. De noordelijke kruisbeuk en het koor zijn in het midden der 16 e eeuw voltooid. De fraaie spits van den toren is in 1565 naar een ontwerp van Joost Janszoon, gezegd Dilhamer, opgetrokken. Zij bevat een deibeste klokkenspelen van de gebroeders Hemony. T)e kapel aan de noordzijde van het koor prijkt met drie geschilderde vensters, waarvoor de ontwerpen door den schilder Pieter Aertsen, gezegd Lange Pier (1508—1575). vervaardigd zijn. Zij dragen het jaartal 1555. Het eerste verbeeldt, boven, de verschijning van Gabriël aan Maria en de ontmoeting- van Maria en Elizabeth. Beneden ziet men den schenker Jan Claesz Hoppen en zijn gezin, die, met beschermheiligen achter zich, voor Paulus en Petrus knielen. Het tweede venster vertoont de geboorte van Christus; de stad Amsterdam, die het schonk, liet in het benedendeel de heiligen, waaraan de vier kerken der stad gewijd waren, aanbrengen. De H. Nicolaas en Johanncs Baptist voor de Oude Kerk en de H. Maagd en de H. Catheriiia voor de Nieuwe Kerk', zijn nog aanwezig. Na de hervorming zijn echter het Mirakel van Amsterdam en de H. Olof, die de Nieuwezijds en Oudezijds Kapellen verzinnelijkten, door het wapen dér stad en den heraut vervangen. Het derde venster verbeeldt het sterfbed van Maria; onderaan zijn de leden van het geslacht Brandt, die het schonken, met hun beschermheiligen, te zien. Een glas aan de zuidzijde van den koortrans, van 1648, verbeeldt Philips IV, koning van Spanje, die met de. Amsterdamsche Burgemeesters den vrede van Munster sluit. Zuidwaarts bevindt zich een glas met wapens uit de 17e en l8o eeuw, een dergelijk glas ziet men ook aan de noordzijde. Ui het koor, dat voor trouwplechtigheden dient, ziet men nog de koorbanken uit het begin der 16e eeuw, met zeer eigenaardig snijwerk aan de onderzijde der zittingen, de zoogenaamde ..niiserieordes", die den geestelijken bij het staan gedurende den koordienst eenigen steun gaven. Op de eikenhouten afsluiting- van het koor herinnert een opschrift aan den ondergang der onoverwinlijke vloot. Be opschriften van het 17e eeuwsche koorhek hebben betrekking op het invoeren der hervorming in 1578. Tegen een zuil aan de noordzijde van het koor ziet men het grafteeken voor den admiraal Jacob van Heemskerck, in 1607 door Hendrik de Keyser vervaardigd. Het vers aan de onderzijde is van Pieter Co'rneliszoon Hooft. Aan de zuidzijde van het koor herinnert een grafteeken tegen een zuil aan den zeeheld Cornelis Jansz, gezegd '1; Haardje, die in 1033 sneuvelde. Op de zuilen van het koor zijn geschilderde tapijten voor den dag gekomen, die als achtergronden voor de beelden der apostelen dienden. In den noordelijken zijbeuk van het schip ziet men een klein orgel, welks luiken door Cornelius Brlgé (1622—1670). zijn beschilderd. Tegen den westelijken muur der kerk, aan de noordzijde, prijkt Let grafteeken voor Willem van der Zaan, in 1670 door Rombout Verhuist vervaardigd, liet groote orgel, in de eerste helft der 18de eeuw door Christiaan Muller vervaardigd, wordt als muziekinstrument geprezen. Tic voormalige doopkapel, ten zuiden van het orgel, werd in 1618 de Mus. Amstelkrinff. AMSTERDAM. 1. Route. 13 begraafplaats van het geslacht De Graeff en kreeg toen haar fraaie afsluiting, waarvoor Jacoh van Campen het ontwerp maakte. Verder naar het zuiden bevindt zich het grafteeken. van fsaac Sweers. in 1674 door Rombout Verhulst gemaakt en daartegenover dat voor Abraham van den Hulst, van 1666, door Artis de Witt, met een vers van Vondel. Ten westen van den zuiderkruisbenk, nu cathechisatiekamer, ligt de zoogenaamde IJzeren Kapel, die men langs een houten trapje bereikt; hier werden voorheen de oude oorkonden der stad bewaard, die nu op het gemeente-archief berusten. Van de brug aan de noorzijde der kerk heeft men een fraai gezicht naar het noorden, met de R. K. St. Nicolaaskerk op den achtergrond. Op den hoek van de Heintjehoeksteeg is het. *Musenm Amstelkring; (pl.51, e4) geopend werkd. 10-4; ZondrrgiTTr 17 Toegang 25 cents, Zon- en feestdagen 10 cents. Het museum is in de eerste plaats belangwekkend als gebouw. Het is een welbewaard huis uit het. midden der 17 e eeuw waarvan het bovengedeelte in 1663 tot Katholieke kerk ingericht, werd en algemeen bekend was onder den naam van „Ons Lieve Heer op Zolder". Evenals vroeger de nabijgelegen üucle Kél'k Wa^rifrrTT^r^thuilkerkje aan St. Nicolaas -gewijd. Het. heeft meer dan twee eeuwen dienst gedaan totdat de groote nieuwe St. Nicolaaskerk tegenover het Centraal Station het verving. In 1888 is het, toen als museum ingericht. liet; oude huiskerkje met zijn galerijen en curieusen draaienden preekstoel is echter onveranderd gebleven. Voorts bevat het buis nog een fraaie zijkamer met Louis XV schoorsteen en vooral een zeer mooie 17e eeuwsche renaissance zaal met booge schouw en gewitte muren boven de donkere betimmering. De tentoongestelde voorwerpen zijn van etiketten voorzien. Bijzondere vermelding verdienen een 16e eeuwsch altaarstuk van Joost van Cleef, drie schilderijen van Jacob de Wit, waarvan een boven het altaar, een prachtig geborduurd altaarkleed, oud zilveren drijfwerk, een 16e eeuwsch kruisbeeld van rotskristal en veel mooi snijwerk in bout, paarlmoer en ivoor. De bibliotheek bevat kostbare en zeldzame oude werken. Tusschen de Oude kerk en het Museum Amstelkring voert de Lange Niezel naar het Damrak terug. b. De Hoofdgrachten. De 'Heeren-, *Keizers- en Prinsengracht, die een halven cirkel rondom het oudere deel der stad vormen, benevens hetSingel,behooren tot de fraaiste en eigenaardigte gedeelten van Amstejdam. Vooral op de bruggen kan men op tal van plaatsen mooie stadsgezichten genieten; eenige der fraaiste vindt men op den plattegrond met pijltjes aangegeven. In het N. W. loopen al deze grachten uit op de Rrouwersgrarjrt. Hij deze gracht op het Singel de Nieuwe LutEerstTi e rTe_rk.(pl.5a, d4) een koepelgebouw, in 1670 door AdriaanDorsman Voltooid en in 1823 na een brand hersteld. Op den hoek van Brouwersgracht en Prinsengracht, ziet men een schilderachtige groep van oude huizen uit de 17 de eeuw. 14 Route 1. AMSTERDAM. H'oofdf/racliieii. Dicht, hierbij op de Noordermarkt, slaat de Noorderkerk, (pl. 4, c3-4) een kruisgebóuw, dat Hendrik de iCeysër in 1G20 ontwierp. Van de Brouwersgracht de Keizersgracht volgende, komt men aan No.123 hetz.g. Huis met de Hooiden van 1623, (pl.30, d4) thans Conservatorium, en No. 177 thans Hoogere Burgerschool, in 1625 door Jacob van Carhpen ontworpen. Aan de overzijde op de Westermarkt slaat de We sterke rk (pl. 5, c4), door Hendrik de Keyser in 1620 begonnen en 'door zijn zoon Pieter de Keyser in 1631 voltooid. Het steenen gedeelte van den toren is naar het ontwerp van Hendrik de Keyser gebouwd, de spits met de keizerskroon dagteekent van 1638 en is door Jacob van Campen ontworpen. Zij bevat een klokkenspel van Francois Hemony. (D > toren is te beklimmen van April—Sept. iederen Dinsd. en Vrijdag van 1—3 u. Toegang f 0.25). De kerk bevat een sierlijken predikstoel, twee tochtportalen, alle van omstreeks 1630 en een orgel van omstreeks 168(1. In don noordelijken zijhoek werd Rembrandt in 166H begraven; een in 1906 geplaatsl gedenkteeken herinnert hieraan. Rembrandt woonde toen op de nabijgelegen Rozengracht, tusschen de Akkoleienstraal. en de Lijnba'ansgracht. Men heeft in 190(1 in den gevel (18a), waar zijn woning stond, een gedenksteen geplaatst. De Rozengracht ligt in den zoogenaamde!) Jordaan. Zn is gedempt en vormt [hans een belangrijken verkeersweg door deze volksbuurt, doch heelt daardoor haar karakter verloren. Maaide Egelantiersgracht. en de Bloemgracht hieven in hun ouden slaat en geven een denkbeeld van wat de Jordaan vroeger was. Dicht bij deWesterkerk, Prinsengr. 151. vindt men het Schoolmuseum. (Geopend op werkd. behalve Maand, van 10—4 u. ei; bovendien (van 1 Oct. — 1 April Dins. den Donderd. van 7 9 u. n. m. Toegang f 0.25). Het Museum bevat hulpmiddelen, welke gebruikt worden bij bet onderwijs als boeken, kaarten, natuurkundige instrumenten, teekenborclen. schoolbanken, verschillende methoden voor het onderwijs, o. a. van blinden en spraakgebrekkigen, voorts enkele antiquiteiten zooals de bekende schoolmeestersplak. Niet ver van de Westermarkt, op de Heerengracht, in de bocht tegenover do Driekoningenstraat No. 170- 172, een zeer fraaie gevel van omstreeks 1620. Van de Westermarkt de Keizersgracht vervolgende komen wij aan No. 324. het sebonw Fe.lix Meritis in 1787 door Jacob Otten Husly voor de Maatschappij van dien naam voltooid. Verderop aan de overzijde No. 401 een fraaie gevel van Philips Vingboons. Hier tegenover de Openbare Leeszaal ook in een oud patriciërs huis gevestigd. Geopend werkdagen 10—6 en 7—10 uur. Zondags 2 —6 en 7—10. Langs de Leidschegracht, een aardig dwarsgrachtje, koml men aan deHeererigracht, hier even linksaf de gevels No. 364 .370 AMSTERDAM. t.Uouk. 15 | in 1G62 gebouwd door Philips Vingboons, die ook de gevels 388 | en 412 ontworpen heeft. t Het nu volgend gedeelte van de Heerengracht tot voorbij de Vijzelstraat *„de bochï' is wellicht het fraaiste deel der | Amsterdamsche grachten, ofschoon ook hier evenals elders een groot deel der oude natricische huizen tot kantoren is ingericht. De gevels No. 475, 493, 4a5, 499 en 527 verdienen bijzondere aandacht, evenals No. G72 en 7G4 aan de Keizersgracht en No. 21G en 218 aan den Amstel tusschen Hecren- en Keizersgracht. In het huis Keizersgracht G09 bij de Vijzelstraat het Museum FodaMpl.49, eb). Geopend dagelijks behalve Dirrsdags~Ta"n | lo---4 u., Zondags van 12^—4 u., Nov.—Febr. 11 —3 u. Toegang I Zondags 10 cents, andere dagen 20 cents. Dit Museum in 18G0 door den Heer C. J. Fodor aan de Ge- [ meente vermaakt, bevat een groot aantal doeken van de beste Nederlandsche en Fransche schilders uit dien tijd; bijzondere vermelding verdienen echter de fraaie teekeningen van oude l meesters en een aantal opmerkelijke aquarellen van oud- I Amsterdam. 1),. eerste en tweede zaal bevatten schilderijen, o. a. 102, I'. Springer stadsgezicht (Zaltbonimcl), 103 dezelfde. Markt te Haarlem, HU dezelfde, gezicht in den Br iel; 113 W. Verschuur, Paarden; I Ml '.I. Bosboom, Bakenosserkerk te Haarlem; 15 dezelfde. Avondmaal in een kerk te Utrecht; 79, Boelofs, het Gein; 75 N. Pieneman Kinderportret; 81 Ary S'cheffer, Christus Consolator, een groote stuk, 1 in 1853 voor fl. 24.800 gekocht uit de verknoping van de Hertogin van Orleans; 811 dezelfde. Grieksehe Ban n (dingen; :17 II. V. O. ten Knie, In de Kerk; 4» B. O. Koekhoek, Hosebgczieht; 77 CD. Rochussen, llondckar; 73- 93 A. Schelfhout, Landschappen; iï 1,. ( Gallait, Zigeunervrouw met twee kinderen; 'vijf fraaie schilderijen van A. Deeamps; 127 .lager, 128 Weide met Paarden; 129 Turksche School, 1:10 Oostcrsehc Stadt, *181 Herder met kudde in de Storm; 184- L86 drie kleine stukjes van E. Eichel, *124 Kosa Bonbeur, wagen met paarden; 12.". dezelfde, S'eliapen. De inhoud van de derde en de vierde, zaal is welliehl voor veli' bezoekers uit de tegenwoordige]) tijd belangwekkender dan de rneerendeels eonigszins verouderde schilderijen. Zaal III bevat in draaibare lijstim heel mooie 'teekeningen van Oud Amsterdam door H. I». Schouten, R. Vinkcles, O. Springer, Bosboom, Saenredam, e. a., die den toeschouwer doen betreuren, dat in deze stad zoovee! schoons — vaak zonder eenige noodzaak - verloren is gegaan. Voorts dc fraaie groote. kaart van Amsterdam door BaJthasar Klorisz uit 1625, dus uit den tijd toen nog slechts de westelijke helft van de groote uitbreiding (totaan de l.cidsche Gracht) ' voltooid was. Een oudere kaart van .1514, toen de stad nog door singel en Kloveniersburgwal begrensd werd, een d" uit 157(1, vóór de groote uitbreiding en het bekende mooie panorama van Amsterdam uitgegeven bij R. & J. Otten. Zaal IV beeft in de draaibare lijsten prachtige "teekeningen ven Goltzius, van Dijck. Rubens, Leonardo da. Vinei, Rafaël, Watteau. Greuze, Hohbema, Ruijsdael, Albert Cuijp, Saenredam, Heerstraten, l.ievens, Ostade e. a. Aan den wand zes teekeningen van Rcmbraudt en een zeer groot aantal etsen van dezen meester. In het perceel Heerengracht G05 bij den Amstel het. *Mus euro Willet Holthuyzen, (pl. 50, e 5) Werkd. beh. Vrijd 10 4 Zon lê Route 1. AMSTERDAM. Mus. Willet Holthuyzen. dags V/t—4, toegang 20 cents, Zondags 10 cents, gevestigd in een fraai dubbel huis omstreeks 1672 gebouwd door den bekenden Amsterdamschen burgemeester Hendrik Hooft. De gevel is in de eerste helft der 18 e eeuw gewijzigd. In 1895 werd het huis met de schilderijen, kunstvoorwerpen en meubelen doorMevr. de Wed. Willet Holthuyzen aan de Gemeente Amsterdam vermaakt. Vooral de verzameling van porselein, aardewerk en glas is zeer belangrijk. Het, Delftsche aardewerk is niet zeer talri jk, doch er zijn zeer mooie en zeldzame stukken bij; de collectie Venetiaansch glas is uitgebreid en bij het Hollandsche en Duitsche vindt men sierlijk gegraveerde exemplaren. Onder de schilderijen noemen wij die van v. d. Sande, Bakhuijzen, Bilders, Bouguereau, Dake, Kever, Jacob en Willem Maris, Rochussen en Wijsmuller, verder fraaie oude miniaturen. Be kamer rechts van' den ingang bevat o. a. twee fraaie kasten resp. uit de 10e en 17e eeuw en groote Belftsehe knststellon. Links twee in elkaar loopende kamers. In de voorste drie vitrines mol mooi Venetiaansch, Hollandsch en Duitsch glas en twee met gouden zilverwerk, email, horloges en dergelijke». In de achterkamer een vitrine met zeer zeldzaam *Belftseli aardewerk. Saksisch porselein enz., andere vitrines bevallen Hak sisch, Chineesch en .lapansch porselein, en fraai geborduurde 18e eeuwsche kleederen. In dc achterkamer rechts een groote vitrine met; verschillende soorten porselein en glaswerk, voorts hier — en ook in de andere zalen - verschillende bronzen en marmeren beelden. Aan het einde van den gang een klein achtkant boudoir in lichte kleuren met Saksische kaarsenkroon. Het trappenhuis is met fraaie beelden versierd. Op de le verdieping een uitgebreide bibliotheek, vooral betrekking hebbend op beeldende kunsten. Boven het boudoir een aardig aclitke.nl rookkamertje met oude meubelen en behangsel van Oud IJlrecbl sche trijp. In het huis, Amstel 218, bewoond door Prof. Jhr. Dr. .1. Six, bevindt zich_ de beroemde verzameling schilderijen bekend als Collectie Six, die voor kunstliefhebbers, voorzien van een open aanbeveling, onderteekend door een den Heer Six bekend persoon (voor vreemdelingen door hun consul) in den regel toegankelijk is; op werkdagen van 10 tot 1178 uur; in de zomervacanüe bovendien somtijds van 1% tot 4 uur. Meer dan- 10 personen worden niet tegelijk toegelaten. Het beroemdste stuk van de verzameling is Rembrandt's portret van Burgemeester Jan Six. Voorts vermelden wij: Eembrandt, Portret van Anna Weymer; Paulus Potter Birck Tulp te paard; dezelfde, Veestuk; Jac. van ttuvsdael. Winterlandschap1'. Saenredam, Mariakerk; O. Terborch, de Briefsehriifst»r- dezelfde Portret van Jan Six; Adr. v. Ostade, de-Vischmarkt; Alb. cüvn Lard' schap bij maneschijn; Franss Hals, Portret van Nic Tulp- \ V il Veer Landschap bij maneschijn; Pieter de Hoogh, Interieurscene. C. Het oostelijk deel der stad. Als men, van het Centraal Station komend, de Nieuwe Brug, tegenover het Victoria-Hote], overgaat, komt men in de Kapelsteeg, waar zich bij het eind van de Warmoesstraat de Oude Nieuwmarkt. ' AMSTERDAM. 7. Route. 17 zijdskapel vertoont, met een fraai portaal aan de noordzijde en twee aan de zuidzijde, alle uit de 17 e eeuw. De kerk dient niet meer voor den eeredienst. Het huis aan den Zeedijk, tegenover de kerk, is van een houten gevel voorzien, gelijk bijna alle huizen te Amsterdam ze tot de 16e eeuw hadden. Wij vervolgen nu onzen weg oostwaarts langs de Prins Hendrikkade en zien daar eerst de fraaie R. K. St. Nicolaaskerk in het laatst der 19e eeuw door A. C. Bleys gebouwd; wat verder levert de O.Z. Kolk een fraai gezicht. Op den hoek van de Geldersche kade staat de Schreier'storen (pl. 19, e 3) in de 15e eeuw ter verdediging van Amsterdam gebouwd, thans kantoor van den Havendienst. Hij ontleent zijn naam aan de schreiende vrouwen, die hier van hunne verwanten, die naar zee vertrokken, afscheid namen. Een gevelsteen van 1569 herinnert hieraan. Van de brug bij den toren heeft men een fraai gezicht langs de Geldersche kade op de Nieuwmarkt. De Prins Hendrikkade brengt ons verder langs het Oosterdok naar de Kromme Waal, waar zich op den hoek het S c h e e p v a ar t ■ huis onlangs door i. M. van der Mey gebouwd, verheft. Van de moderne brug, die de Buiten- met de Bhmen-Bantammerstraal verbindt, zien wij, oostwaarts, den Montelbaanstoren (pl.31, e4) een versterkingswerk der 15e eeuw, in 1606 door Hendrik de Keyser van een doorluchtige spits voorzien. Door de BinnenBantammerstraat en langs de Gelderschekade gaan wij naar de Nieuwmarkt. Hier staat de St. Anthonies waa g (pl. 18, e 4) — vroeger déTSt. Anthoniespoort, warvan, blijkens eeiTgevelsteen, de eerste steen den 28sten April 1488 is gelegd. In 1617 werd zij, beneden, tot waag ingericht. De fraaie poortjes van Hendrik de Keyser waren de toegangen naar de vergaderkamers van verschillende gilden op de verdieping. Een dier gildekamers, waar het St. Barhara of Metselaarsgild bijeenkwam, is"nog in zijn ouden toestand. De metselaars hebben daar en bpk aan de* " ritri'teilzljüe vair het gebouw, allerlei proeven van hun bekwaamheid aangebracht. Ook het amphitheater van het Chirurgynsgild, dat in het laatst der 17 e eeuw op het gebouw werd gezet, bleef bewaard. Men ziet er de wapens van verscheidene gildebroeders. Aan de oostzijde van den Kloveniersburgwal staat hel Trippenhuis (pl. 15, eö) dat de Gebroeders Trip in 1663 als hun woning door Justus Vingboons lieten bouwen. De mortieren, die als schoorsteen uit het dak rijzen, herinneren aan den handel in geschut, waardoor de bouwheeren hun vermogen verworven. Van 1814 tot 1885 was hier het Rijksmuseum gevestigd. Tegenwoordig wordt het gebouw door de Koninklijke Academie van Wetenschappen gebruikt. Aan de overzijde, op den hoek van de Hoogstraat het Oost Indische Huis, zie blz 12. Meer naar het zuiden leidt de Zandstraat, links, naar de Zuiderkerk (pl. 3, e4) de eerste, die _ voor den Hervormden eerérlïenst te Amsterdam uTrll gesto^TiiL 18 Boute I. AMSTERDAM. B.embrti,iidlliuis. Hendrik de Keyser maakte het ontwerp; de eerste steen is in 1603 gelegd; in 1611 werd het gebouw in gebruik genomen; de * toren is in 1614 voltooid. Deze toren, met zijn bijzonder sierlijke spits, die een klokkenspel van Franeois HEMimyTËvat, Is vooral van den Groeneburgwal goed te zien. Het kerkhof, dat eens aan de oostzijde lag, is nu vrijwel volgebouwd, zoodat de kerk aan alle zijden achter de huizen schuil gaat. Aan dit kerkhof herinnert nog het poortje in de St. Antoniesbreestraat, waar de lijkbaar van het Metselaarsgild is uitgehouwen en dat waarscnijniijK in lui2 door INicolas Stoue, een leerling van Hendrik de Keyser, gemaakt werd. Dicht hierbij, aan het' einde van de St. Anthoniebreestraat, beeft men van de brug een zeer mooi uitzicht op de Oude Schans en den Montelbaanstoren. Deze brug voert naar de voormalige Jodenhoek die in vroeger tijden door de overheid als verplichte woonplaats aan de [sraëliten was aangewezen en die ook thans nog schier uitsluitend door hen wordt bewoond. Even over de brug, in de Joden Breestraat, rechts, het geheel gerestaureerde eri vernieuwde Reiiibrandthuis, (pl.48, e5) waar de schilder van 1030 tot 16Ö8 néeii gewoond. Het is zooveel mogelijk in den ouden toesta ad teruggebracht en 'bevat een belangrijke verzameling etSSïT eh teekeningen van den meester. Werkdagen 10 tot 4 ui' 5 uur, Zondags 1172 tot 5 uur, toegang 50 cents. Gelijkvloers: In bet voorhuis verschillende teekeningen van Rembrandt: no. t zelfportret met de handen in de zijden; 4 bet verbrand stadhuis te Amsterdam; 6 E'zau verkoopt zijn eerstgeboorterecht. Rechts, naast de fraaie 17e eeuwsche kast, een schilderijtje en een gekleurde ets van Hercules Seghers. Voorts een aantal etsen van Bembrandt, o. a. 278 Portret van Abr. Eransz; 19b Rembrand! eu zijn vrouw. Bij de deur een groote kaart van Amsterdam Uit 1625. In de Z i j k a m e r , die in Rembrandt's tijd, evenais liet voorhuis, gevuld was niet een verzameling llollanilsche en Italiaansche schilderijen, eenige teekeningen van den meester o. a. no. 2 Het slapend meisje, in 1918 door belangstellenden voor f 12.70(1 aangekocht en :, He Montclhaenstoren, waarvan Itcmbrandt de reeds in 1606 gebouwde spits heeft weggelaten. Verder vele etsen; 99 Het sterfbed van Maria (1638); 76 Christus aan het volk vertoond (1655); 1911 Badend vrouwtje (1658); 272 Portret van C. de Jonge (1651); 277 id. van .1. Asselyn: 283 id. van L. van Coppenol. Boven den schoorsteen een schilderij van P. Lastman, De Kruisiging (1616). In de kleine achterkamer een aantal reproducties. He groote achterkamer, die door verbouwing van een aangrenzend huis vrij donker is geworden, is tot bibliotheek ingericht. Eerste verdieping: Boven in het trappenhuis o. a. eenige Rembrandtiana, zooals facsimile van het in het Britsch Museum berustend aanplakbiljet der veiling van Rembrandt's verzameling prenten en teekeningen in Sept. 1658. In de groote voorkamer, die de gebeide breedte van liet huis beslaat, doch vroeger in tweeën (de groote eu de kleine schilderkamer) verdeeld was, is ecu fraaie verzameling eisen van Rembrandt bijeengebracht, o. a. aan de wanden no. 29 Abraham vergast de drie engelen; -10 Haman en Mordecbai; 49 De voorstelling in den Tempel; 67 Christus predikende; 74 Christus de kranken genezende toe neueiuie ,,rionaeraguiaenspreni j; 94 eetrus en ,in Hm-tm Jiohinicwt. AMSTERDAM. 1. Boute. 19 hannes; 104 St. Heronymus; '-'03 Antiope en Jupiter; 212 Het Landschap met de drie hoornen; 217 Het landschap met de drie boerenhuizen; 270 Doctor Faustus, enz. In de vitrines kleinere werken, o. a.: no. 105 De Heilige Heronymus (1653); 159 Het Horentje; 210 Gezicht op Amsterdam; 218 Het dorp Ransdorp (deze van ouds bekende benaming schijnt onjuist te zijn); 224 Landschap met kudde schapen. Op de middentafel een vijftal kleine etsen: no. 28 Adam en Eva (16.38); 35 Abraham's offerande (1655); 200 Een badend vrouwtje (1658); 262 E'en oud man in een leunstoel; 266 Portret van den Predikant Sylvius (1634). Midden in de groote achterkamer, waar Rembrandt zijn verzameling- antiquiteiten en zeldzaamheden bewaarde, staat thans een fraaie antieke plaatdrukpers. Daarbij een door Lastman gegraveerde koperen plaat, voorstellende Jezus in GetLsemané. Merkwaardig is hier ook No. 56, oorspronkelijk een ets van Hercules Seghers, voorstellende Tobias met den Engel. Later heeft Rembrandt de rechterhelft van deze plaat met de twee groote figuren geheel weggeslopen en er een vlucht naar Egypte van gemaakt. Het landschap is grootendeels onveranderd gebleven. Afdrukken van de plaat vóór en na de verandering hangen naast elkaar. De klei n e a chterkamer bevat meest reproducties. Onzen weg langs het Water)ooplein vervolgend zien wij, links de II. K. Mozes- en Aaronkerk (pl.e5) in 1840 door T.F. Suys gebouwd eu schuins daartegenover het voormalige Oudezijds Huiszittenhuis, omstreeks 1650 door Daniël Stalpert opgetrokken, met daarnaast het z. g. Arsenaal (pl. 13, e 5) de fraaie jakhuizen, in 1615 dó75r Hendrik de Keysër~óltooid. A^Tr*Trét~J.D. Meyerplein zien wij, links, de Synagoge der Portugeesche Israëlieten (pl.6, t'5) in 1675 door Elias Bouman"~óntwoTpen. Vooral vaiT"~binnen, waar de zoldering door vier .Ionische zuilen wordt gedragen, en zich eenige fraaie meubelen bevinden, is dit gebouw bezienswaardig. Daartegenover is de Synagoge der Hoogduitsche Israëlieten, grootendeels uit de 1.8 e eeuw. Van het J. D. Meyerplein linksaf, langs de Nieuwe Heerengracht (rechts aan de overzijde de fraaie gevel van het Corvershof (pl.42, e5) in 1723 gesticht, en iets verder op den hoek van den Amstel het Oude Mannen- en Vrouwenhuis, dat van 1681 dagteekent), de eerste brug over naar de Hortus Botanicus (pl.53a, t'5) waarvan vooral de Pahnenkassen en de Victoria Regia bezienswaardig zijn. Als laatstgenoemde plant bloeit, worden de kassen des avonds verlicht (geopend dagelijks van 9—4 uur, toegang 25 cents). Achter den Hortus, op den hoek van de Nieuwe Keizersgracht en de Muidergracht staat het Luthersche Diakonessenhuis van 1770; verder aan de Muidergracht het Werkhuis van 1782, door Abraham van der Hart ontworpen. Voorbij den Hortus, de tram volgende door de Middenlaan tot de Kerklaan waar links de ingang is van den *zoölogischen tuin, eigendom van het Genootschap „Natura Artis Magistra", (pl. 54, f4) en deswege gewoonlijk „Artis" genoemd. Deze 20 Route 1. AMSTERDAM. Artis. dierentuin is een der rijkste van Europa. Dagelijks geopend, toegang alleen voor niet Amsterdammers f 1. —, Aquarium 50 cents, voor bezoekers van de diergaarde 25 cents. Catalogus 30 cents. Aan den ingang links afslaande, komt men langs de Kameelen en Lama's aan het nieuwe vogelhuis met zeer uitgebreide verzameling uit- en inheemsche vogels (Paradijsvogels enz.) en voorts in het Apenhuis, waar de. merkwaardigste soorten vertegenwoordigd zijn. Dan rechtsaf het vogelpoeltje met inlandsche moerasvogels en de groote zwanen- en pelikanenvijver. Tusschen dezen vijver eu den eendenvijver doorgaande, komt men langs de stallen van (Elanden en Bisons aan het zeer fraaie Reptielenhuis, waar vooral het krokodillenbassin bezienswaardig is. Hetzelfde gebouw bevat een belangrijk Insectarium. Langs de uitgebreide verzameling Kraanvogels. Ooievaars en Reigers komt. men aan ..de Ronde Kas" met Luiaards, Miereneters enz. om vervolgens langs de perken met Exotische Zwemvogels de groote Roofdierengalerij te bereiken, die altijd een der voornaamste aantrekkingspunten van iederen dierentuin uitmaakt. Aan het eind van deze galerij een nabootsing van een deel der ruïne van Brederode met Uilen en Watervogels. Dan Let perk der Olifanten en vervolgens bet gebouw met Antilopen en Giraffen. De dwars hierop staande groote poort bevat op de bovenverdieping het Ethnografisch Museum. Beneden aan de westzijde de volières der Roofvogels en aan dc oostzijde de stallen der Indische Runderen. Verder de Nijlpaarden stal met daarboven bet Skelettenmuseum en aan het N. O. uiteinde van den tuin het bassin der Zeeleeuwen, wier voedering altijd zeer de aandacht trekt (om 12 uur en 4.30 uur). Rechts afslaande komt men langs verschillende perken met loopvogels en Herten en langs de Melkerij aan het prachtige ^Aquarium, dat werkelijk buitengewoon bezienswaardig is. Links vindt men hier de bassins met zeewater, rechts met zoet water. Sommige dezer bassins, die met tropische visschen bevolkt zijn, worden verwarmd. Behalve de vele prachtige vischsoorten zijn ook de Zee-anemonen zeer bezienswaardig. Verder komt men langs de Fazanterie aan de Bibliotheek, dc Insectenverzameling en het Museum van Nederlandsche Dieren. Ten noorden van dit gebouw, in de richting van de Boofdierengalcrij dc stallen der Zebra's, het gebouw voor de Beren, Hyena's en Wolven. Vooral de groote IJsberenkooi trekt hier altijd zeer de aandacht. Langs Kangoeroe's, Zwijnen, kleine Zoogdieren en Herten komt men ten slotte over de brug tusschen Eenden- en G anzenvij ver aan een open terrein, waar zomers concerten worden gegeven. Uier twee groote gebouwen met Restauratiezalen. Het linksche bevat op de bovenverdieping het Zoölogisch Museum. In de Middenlaan, tegenover den Dierentuin, het voormalig Panoramagebouw, dat thans in een volksschouwburg veranderd wordt. Aan het eind van de Middenlaan, de Mui derpoort (pl. 22, g 5) in 1770 door Cornelis Rauws voltooid. Even verder op het terrein der voormalige Oosterbegraafplaats het in aanbouw zijnde Koloniaal Instituut (pl. 52a g 5.) Wanneer men van den Hortus Rotanicus de Nieuwe Heerengracht vervolgt, ziet men op den hoek ven de Prins Hendrikkade de Kweekschool voor de Zeevaart. Aan de overzijde het Zeemanshuis. Vandaar voert een breede brug naar de drie eilanden Kattenburg, Wittenburg en Vondelpark. ' AMSTERDAM. 1. Route. 2*1 Oostenburg, len noorden van de Nieuwe Vaart; deze eilanden, werden in het midden der 17 e eeuw aangelegd. Op het Kattenburgerplein trekt het Zeemagazijn der Landswerf de aandacht; het is door Daniël Stalpert ontworpen en in 1656 voltooid. Dezelfde meester ontwierp ook de Oosterkerk (pl.g4) op Wittenburg, in 1671 gereed gekomen. d. De Nieuwe Wijken in het zuiden der stad. De voornaamste toegangsweg tot het zuidelijk gedeelte der stad is de drukke Leidschestraat, tevens een der voornaamste winkelstraten van Amsterdam. Van den Heiligeweg (blz. 10) komt men over het Koningsplein, een gedempt dwarsgrachtje tusschen Singel en Heerengracht, in de Leidschestraat. Links en rechts een mooi uitzicht op de .Heerengracht. Van de brug over de Prinsengracht ziet men rechts hef Paleis van Justitie (pl. 17, d 6) in 1829 door Jan de Greef gebouwd. Aan het Leidscheplein staat de Stadsschouwburg (pl.57a, d6) door Jan Springer, in 1894 voltooid. Daarnaast ziet men hef American Hotel, naar een ontwerp van W. Kromhout Czn. gebouwd, en daartegenover het winkelpaleis van Hirsch & Co. door A. Jacot, Over de brug en rechtuit de Vondelstraat ingaande ziet men aan het einde dezer straat de fraaie R.C. Kerk va n het H. Hart (pl. e 6) door Dr. P. .J. H. Cuypers. Bij deze kerk een ingang van het fraaie *Vondelpark groot, circa 50H. A., gesticht en onderhouden door een particuliere vereeniging. In net park links het Paviljoen mot Restaurant; ongeveer daartegenover aan de overzijde van den vijver het standbeeld van Joost van den Vondel, in 1867 geplaatst. Het park strekt zich uit tot aan den Amstelveenschen Weg. Naast het Vondelpark, eveneens aan den Amstelveenschen weg uitkomend, het Willemspark met fraaie villa's. Verderop aan den Amstelveenschen Weg het Stadion (pl. c 9) waar sportwedstrijden op verschillend gebied worden gehouden. Het Vondelpark aan de oostzijde, niet ver van het Paviljoen verlatend, komt men door de van Raerlestraat langs het gebouw van de Postspaarbank aan de Paulus Potterstraat met het ** Stedelijk Museum door A. W. Weissman gebouwd en in 1895 voltooid (pl. 47, d 7). Dit Museum dankt zijn ontstaan aan de erflating van Mevrouw de Douairière Jbr. A. P. Lopez Suasso eh aan de milde bijdragen van de kinderen van wijlen den Heer C. P. van Eeghen. Links van den ingang bevinden zich de verzameling en het archief van het Museum voor Tijdmeetkunde, bevattende velerlei merkwaardige uurwerken en daarop betrekking hebbende instrumenten. Daarop volgt de Sophia-Augusta-Stichting, liet eigenlijke Museum van Mevrouw Suasso, toegankelijk tegen deu prijs van f 1.— ingevolge testamentaire bepaling. 22 Route 1. AMSTERDAM. Stedelijk Deze Stichting bevat de verzamelingen van de erflaatster, bestaande uit meubelen, kostbaarheden rariteiten en familieportretten, benevens een groote hoeveelheid Delftsch aardewerk, Chineesch, Japansch, Saksisch en Hollandsch porselein. De 18e eeuwsche keuken en de in stijl betimmerde kamers zijn in hun geheel overgebracht uit patricische Amsterdamsche huizen (waarvan sommige afgebroken zijn voor den aanleg van de Raadhuisstraat) — derhalve geheel oorspronkelijk — en opgesteld uit de fondsen van* Mevrouw Suasso. Rechts van den ingang bevindt zich het *Geschiedkundig Medisch Pharmaceutisch-Museum, met Boerhaave-zaal, laat 18e eeuwsche apotheek mit fraai aardewerk, benevens een laboratorium uit den zelfden tijd. Verder een geheel toegerust gedeelte van de krankzinnige!iafdeeling van het vormalige Buiten-Gasthnis. Daarnaast een Oud-Hollandsche naar den aard ingerichten kraamkamer, geheel overeenkomstig de aanwezige prent naar een teekening van Cornelis Troost. Ook deze betimmering is overgebracht uit een oud patricisch Amsterdamsen huis. In den zelfden vleugel van het gebouw zijn ondergebracht: Het Bilderdijk-Museum, bijeengebraacht door-, en eigendom van de vereeniging „Het Bilderdijk Museum"; de Jan en Caspar Luyken-verzameling, bijeengebracht en geschonken door wijlen den heer P. van Eeghen en de verzamelingen van de Stichting: „de Historische Verzameling der Schutterij". Ter rechter- eu linkerzijde van de trap is de Historische verzameling van de Vaderlandsche Geschiedenis in beeld tentoongesteld. Links op de bovenverdieping bevindt zich. de **verzameling van de vereenigung tot het vormen van een Openbare Verzameling van Hedendaagsche Kunst, waarhij zich o. m. bevinden de verzameling werken in bruikleen afgestaan door wijlen den Heer Alb. Neuhuys en de Heer E. van Essen. Deze verzameling bevat, behoudens enkele werken van jongere meesters, in hoofdzaak die uit de eerste helft der 19 e eeuw van de ,,Haagsche School" en van den eersten nabloei daarvan. ' Zaal 36: bevat hoofdzakelijk een aantal werken van A. Neuhuys; links een groot stuk „Zacheria" van Konijnenburg. ' Zaal 37: landschappen van Voerman, Vincent van Gogh, Wolters, Hart Nibbrig, van Blaadcren e. a. rechts boven het groote doek van Derkinderen, de Processie van het Mirakel van Amsterdam, oorspronkelijk voor de kerk van het Begijnenhof bestemd. Zaal 38: twee stukken van Alma Tadema; Breton, Kerstnacht; Czermak, Montenegrijnsche vluchtelingen; Jan van Beers, Begrafenis van Karei den Goede; Calame, berglandschappen. Zaal 39: Meest schilderijen uit de eerste helft der 19 e eeuw; twee stukken van Ary Scheffer; Dc Braekeleer. Kraamkramer; Madou, Lezende man. Zaal 40: Verschillende werken van .W. Maria en A. Neuhuys, ecu zeegezicht van Courbet, voorts schilderijen van .1. Maris, Mesdag, Bastert an Bosboom. Mmr.nm. AMSTERDAM. /. Route. 23 Zaal II: Kamcrlingh Onnes, do Bruid; P. Kink, Bruiloft te Vólenilain; Thérèse Schwarze, Aaunemclingen; Haverman, He Vlucht; Witkamp, Boerin; Lizzy Ansingh, Poppen; Deysselkof, Kreeften; Wally Moes, Moeder en Kind. Zaal 42: De eene lange wand van deze zaal is bijna geheel met werken van Breitner behangen. Aan dc. overzijde verschillende oostersohe schilderijen van Bauer. voorts o. a. twee stukken van Is. Israëls en leeuwen van J. van Essen. Zaal 43: Twee groote stukken van Mesdag, do bekende Zonsondergang en een woelige zee met pinken, Landschappen van Th. de Bock, Gorter, Gabriel. Monticelli, Dupre, Courbet, en Daubigny (zonsondergang), een stadsgezicht van Weissenbrucli, twee slokken van Blommcrs, met Kinderen aan Zee; Corot, Mandolincspcelstcr, Millct, Visschersvrouw. Zaal 44: Vele bekende stukken van Joscf Israël, zoowel uit zijn jeugd, als uit lateren tijd, een portret van dezen meester door Jan Vcth en een statuette door Leenhoff, voorts een tiental werken van Bosboom, meest kerkinterieurs en stukken van Mauve, J. en W. Maris. Nu volgen vier kabinetten: Zaal 4a: drie bekende werken van David Bles, twee historiestukken van rii. h'oeliiissen en eenige kleine schilden jt jes van Bakker Korft en Allebé. Zaal 46: vijf werken van Matthys Maris, waaronder l.et bekende Bruidje, Bloemen, van Pantin Latour, een Landschap van Daubigny en drie stukken met hoenders van .laqué. Zaal 47: stukken van Poggenbeek, Legras en Voerman. Zaal 48: Dupont, de Kathedraal van Amicns; id. Koeien; J. van Lóoy, Boerin; Verster, Bloemen; Hart Nibbrig, Landschap; Swan, Luipaarden. Op i]e galerij ziet men eenige beeldbouwwerken. Ter rechterzijde bevindt zich de schüderijenverzameling in eigendom van — of in bruikleen bij — de Gemeente Amsterdam, waaronder vele werken van den allerjongsten tijd, hoofdzakelijk voor langen tijd in bruikleen afgestaan door de verzamelaars P. Hoendermaker Czn. en P. A. Regnault. In een zijzaal van den vleugel is aan hel MultatuliMuseum een plaats ingeruimd. Van het Stedelijk'Museum de van Baerlestraat vervolgende, komt men aan het Concertgebouw (pl. 57b, d 7) 'welks orkest geldt, voor het beste hier te lande. Achter het Concertgebouw, in de De Lairessestraat hel nieuwe Ned. Hist.Scheepvaart Museum (pl. 52, c 7) geopend werkdagen 10-4 uur, Zondags 1—4 uur. liet museum bevat modellen van zeeschepen, jachten en diverse binnenvaartschepen, schilderijen van schepen en zeeslagen, oude zeekaarten van de 15 c eeuw af, globes, atlassen, scheepsjournalen en mooie bibliotheek: voorts scheepsonderdeelen, mooie valreepversieringen. Verder maquettes van havens, kortom alles, om een studie op zeevaartkundig gebied te maken. Het plan bestaat om ook diverse scheepsmodellen enz. van het Rijksmuseum naar dit museum over het brengen. Wij volgen van het Stedelijk Museum de Paulus Potterstraat (rechts het terrein van de Amsterdamsche IJsclub) in de richting van het Rijks-Museum. De wijk tusschen het Concertgebouw 24 Rmdi I. AMSTERDAM. Rijksmuseum. en hel Rijks-Museum is de voornaamste van het nieuwe gedeelte der stad; men ziet er tal van groote en kostbare huizen. Even voor het Museum kruisen wij de Hobbemastraat, waar in No. 22 het Veiligheids-Museum (pl. d 6) is gevestigd. (Geopend op werkdagen behalve Woensdags van 1—4 u. Woensdagavond van 7—0 u. Iedere 1 e en 3 e Zondag van de. maand van 1—4 u. Toegang kosteloos.) Het Veiligheidsmuseum werd in 1893 geopend en in 1911 in het thans in gebruik zijnde eigen gebouw ondergebracht. Het is van de vele thans bestaande .Musea, op dft gebied het eerste, waar de machines, voorzien van hunne beveiligingen, in beweging kunnen worden gedemonstreerd. Van dit soort zijn aanwezig machines voor de metaal- en houtbewerking, de drukkerij, dc voeding-s- en de textielindustrie, enz. Op het geliied der veiligheid zijn verder nog tal van voorwerpen tentoongesteld, welke een indruk geven van dc gevaren van de bouwbedrijven, dc autogene metaalbewerking, bet ketelhuis, de electricitcit. de chemische industrieën, enz. De hygiënische afdeeling van bet Museum geelt een indruk van den schadelijken invloed van tal van dampen, gassen en stol' op de gezondheid van den arbeider. Hiertoe behoort een tentoonstelling van voorwerpen en toto's der middelen ter voorkoming van de z. g. beroepsziekten. Aan de achterzijde van het Rijks-Museum, links, de ingang van den bijbouw voor Moderne Kunst (zie blz. 32). Om de hoofdingangen aan de voorzijde te bereiken gaat men door den grooten doorril midden onder het Museum door. ** Het Rijksmuseum. Het Rijksmuseum (pl. 4(1, d 6) bevat de grootste en belangrijkste verzamelingen van Nederlandsche Kunst. — In de eerste plaats, de beroemde oude schilderijen, voornamelijk uit de 17e eeuw, waaronder vele meesterstukken van Rembrandt en zijn tijdgenooten, voorts een hoogst belangrijke verzameling moderne schilderijen en rijke collecties oude kunstnijverheid, meubelen, aardewerk enz. Er is van dil alles veel te veel om op één dag behoorlijk te bezichtigen. Men zal dus goed doen, den tijd van het verblijf te Amsterdam zóó in te deel en, dal men het Rijksmuseum herhaaldelijk bezoekt eu men zich daarbij telkens tot een gedeelte bepaalt. In liet gebouw vindt men een eenvoudig restaurant ingang in het Prentenkabinet, ook kan men het noenmaal gebruiken in de lunchroom tegenover het Museum, hoek Weteringschans en Spiegelgracht of in Parkzicht, Stadhouderskade hoek Hobbemastraat. Het Rijksmuseum, van 1877 tot 1885 door Dr. P. J. H. Cuypers gebouwd, is wel het belangrijkste gebouw dat de 10e eeuw in Nederland heeft zien verrijzen. Geopend op werkd. van 10 u. af (Zon- en feestd. 12l/9 u.), sluiting Mei—September 5 u.; l(i Febr.—30 April en 1 Oct.— 15 Nov. 4 u.; 16 Nov. —15 Febr. 3 U. Toegang kosteloos. Rijksikuseum. AMSTERDAM. /. Route. 25 Mocht men gebruik willen, maken van de diensten der „gidsen" die zich steeds voor het gebouw aanbieden, dan is het raadzaam vooruit af te spreken, welke betaling zij daarvoor zullen ontvangen. De beneden verdieping wordt in tweeën gedeelt door een grooten doorril.. Aan elke «jde daarvan is een ingang met vestiaire, evenals aan de Hobbemastraat in den aanbouw voor de verzameling van moderne kunst. Den rechtschen (westelijken) ingang binnengaand, komt men, rechtsaf ui zaal 203, waar Delftsch aardewerk, waaronder de hoogst belangrijke -verzameling Loudon, Oostersch aardewerk, Spaansch - Moorsch aardewerk, Ttaliaansch aardewerk, Chineesch en Japansch porselein te zien zijn; daartusschen eenige fraaie oude meubelen. De zaal 202 daarnaast, bevat een uitgebreide verzameling glaswerk, waarbij tal van gegraveerde glazen. Nu bereikt men zaal 196, waar telkens andere I11 e'*o--i e" leekenmSen uit den onuitputtelijken voorraad van het • Rijksprentenkabinet zijn tentoongesteld. Aan het einde dier zaal kan men zich aanmelden, wanneer men bepaalde prenten of teekeningen wenscht te bezichtigen. Links komt men in drie slecht verlichte vertrekken met schilderijen uit de 19e eeuw, vanwaar een gang naar den aanbouw voor nieuwe schilderijen (blz. 32) voert, vervolgens in zaal 189, waar beeldhouwwerk is tentoongesteld. In hef midden: «Hendrik de Kevser. De razend; .■„„„„,;„ het Dolhuis on den KIovp.niRrshnrcrwnl ' Vo,-,io,. i,„„„'»i—ij™ door Hendrik de Keyser, modellen van Artus Quellinus voor beeldhouwwerk van bet Stadhuis, nu Koninklijk Paleis, drie ■•gevelsteenen door Willem de Keyser, afkomstig'van het Nieuwe Zijds Huiszitteuhuis op de Prinsengracht, over de Egelantiersgracht, in de kasten: 1(12 Michel Angelo (?), David- 163 Nar54 Pegasus; 49 Johannes de Dooper. De volgende zaal 188 is door het. Koninklijk Oudheidkundig Genootschap ingericht. Vanhier over de Westelijke Binnenplaats waar een uitgebreide verzameling afgietsels tentoon is gesteld (op elk stuk is de herkomst aangegeven) naar den ingang terug. j° andere ziJ'de van den grooten doorrit is de ingang van het Nederlandsche Museum voorGeschiedenis en Kunst. Daar zien wij de houten beelden van Goliath en zijn schildknaap David, die afkomstig zijn uit het Doolhof op dé Prinsengracht bij de Elandsgracht te Amsterdam. Nu rechtuit naar de groote Oostelijke Binnenplaats, waar een uitgebreide verzameling modellen van schepen uit de 16e, 17e, 18e en 19e eeuw zijn tentoongesteld. Tegen den achterwand een gedeelte van den achtersteven van „The Royal Charles" die in 26 Route 1. AMSTERDAM. Rijksmuseum 1667 bij den tocht naar Chattam weid buitgcmaakl. Verder ziel. men links, kanonnen, harnassen en uniformen en rechls een kamer, afkomstig van het door Jacob van Campen hij Amersfoort bewoonde huis, door hemzelf ingericht en beschilderd. Daarbij een,,,kamer uit Hindeloop eu, modellen van het Stadhuis Ie Amsterdam" door Jacob van Campen, een ,,Beethovenhuis" door Dr. H. P. Berlage en van een ontwerp voor het Raadhuis te Rotterdam door K. P. C. de Bazel. Verder aan de rechterzijde het model van een brandspuit door Jan van der Heyden, modellen van dokken, herinneringen aan de overwintering op Nova Zoinbla, stukken geschut enz. in de kelders van liet hoofdgebouw aan deze zijde ziet men grafzerken, klokken, fragmenten van oude gebouwen, enz. Sommige dezer kelders geven nabootsingen der krochten te Rolduc, Maastricht, Rinsuniageesl, Utrecht en Deventer. Naast den ingang naar de kelders gaal. men de trap op. De eerste reeks zalen nos. 176—165 bedoelt een denkbeeld te geven van de achtereenvolgende kerkelijke bouwstijlen van de 9 e tot de 17 e eeuw. Daarop volgt een reeks zalen nos. 164 tot 153, die op dezelfde wijze de burgelijke houwkunst van de 15e tot de 18e eeuw weergeeft. In zaal 1.76, bebouwd in den Karolingischen stijl, doopvonten en dergelijke. Zaal 175 is in den stijl der 11e eeuw gebouwd. Zaal 1.74 geeft den stijl der 12e eeuw weer. Zaal 17.'! (stijl der 13e eeuw) bevat Italiaansche beeldhouwwerken uit «Ie 14e en 15e eeuw. 39 Donatello; 42 Mino da Fiesole (?); 43 Andrea Verocchio (?); 14 Luca delta. Robbia (?); 45 Jacopo della Queecia (?); alle reliëfs, de Madonna voorstellend. Verder beelden en groepen van hout, meest Nederlandscb werk uit de 15e en 16e eeuw. In Zaal 172 (stijl der 14e eeuw) ziet men in het midden, de bronzen beelden, omstreeks 1450 door Jaques de Guerines gegoten. Zij stellen Hollandscbe graven en gravinnen voor, en werden van ouds op het Stadhuis te Amsterdam bewaard. Zaa l 171 (stijl der 15e eeuw), bevat beeldhouwwerk in bout en oen geschilderde 14e eeuwsche altaarkast, uit Zutphen. Zaal 168 is gebouwd in den trant der 13e eeuwsche kerk te Aduard. Zaal 167 en zaal 166 vertoonen den stijl van het begin der 16e eeuw. Hier ziet men snijwerk in ivoor enz. uit de 11e, de 12e en de 13e eeuw, benevens beeldhouwwerk in hout, waaronder heelden van 15e eeuwsche Hollandscbe graven eif"igTavinnen. Zaal 165 is gebouwd in den stijl van de Protestantsche kerken der 17e eeuw (pl. m. 1620) Men ziet er gebrandschilderde vensters uit dien tijd en een model van hel oude orgel in de Nieuwe Luthersche kerk te Amsterdam. benedenverdieping. AMSTERDAM. /. Route, 27 Zaal 164—163, in den stijl van omstreeks 1400, heeft als zoldering een nabootsing van die in het Stadhuis te Sluis en prijkt m'et een afgietsel van den schoorsteen uit het Markiezenhof te Bergen op Zoom, welk werk uit het. laatst der 15e eeuw men nu in het Stadhuis aldaar ziet. De zaal bevat borduurwerken, tapijten, enz. Zaal 162—161 is gebouwd in den stijl van omstreeks 1450. De zoldering en de schoorsteen zijn nabootsingen van die in een zaal van het Stadhuis te Zwolle. Men ziet er metaalwerk, lapijlen, enz. Zaal 158 bevat Delflsch tegelwerk, een fraaie 17e eeuwsche wenteltrap enz. In zaal 157 is het goud- en zilverwerk tentoongesteld. Men ziet er den schat van Lombok, in 1894 veroverd; een zilveren kan en schotel dooi- Johannes Lutma; zilveren reliëfs .door Matthieu Melin; een atlasbeeldje door Paulus van Vianen; den beker, die de Ruijter in 1667 van de Staten van Holland kreeg; de zilveren kan, door Piet Hein in 1629 buit gemaakt; een zilveren reliekhouder van 1362 door Elias Scerpswert; de zilveren drinkhoorn van de Amsterdamsche St. Joris Schutterij, in 1566 vervaardigd en door Van der Helst op den Schuttersmaaltijd afgebeeld; gedreven zilveren schotel en kan door Adam van Vianen (1614); medaillons, horloges enz. Zaal 150 en 150a bevatten meest meubelen uit de 17e eeuw, zooals een kast, een schouw en een bedstede. In zaal 149 ziet men een schouw (1530) afkomstig uit hel. huis van Maarten van Rossem te Zult Bommel, en fraaie betimmeringen uit Enkhuizen met prachtig houtsnijwerk. Zaal 148 is van meubelen en betimmeringen uit te 16e en 17e eeuw voorzien, zaal 147 vertoont gothische meubelen uit de 15e en het begin der 16 e eeuw en een lichtkroon van omstreeks 1500. In zaal 146 ziet men buffetten van omstreeks 1780, een fraaie Louis XV kast en een planetariumklok uit het begin der 19 e eeuw. Links komt men in de slecht verlichte zalen 152— 155, die als kamers uit de 17e en 18e eeuw zijn ingericht. Van de beide ingangen aan de Stadhouderskade voeren breede trappen naar de eerste verdieping die de beroemde verzameling van **oude schilderijen — voornamelijk Nederlandsche — bevat. Deze is ontstaan onder Lodewijk Napoleon en in 1808 van den Haag naar Amsterdam overgebracht, waar de prachtige schilderijen van de Stad Amsterdam, o. a. Rembrandt's Nachtwacht en Staalmeesters er aan toegevoegd werden. Van 1815 tot 1885 was zij in het, veel te kleine, Trippenhuis (blz. 17) ondergebracht. Daar werd zij o. a. vermeerderd met de gelegateerde collecties Dupper (1870) en van der Poll (1880). Bij de overbrenging naar het Rijksmuseum werd de vermaarde, reeds vroeger aan de 28 Boute I. AMSTERDAM. Rijksmuseum. stad gelegateerde, doch tot dusverre afzonderlijk tentoongestelde verzameling Van der Hoop aan het Museum toegevoegd, terwijl tevens nog een groot aantal schutters- en regentenstukken van de Gemeente naar het nieuwe gebouw werden overgebracht. Onder de aanzienlijke vermeerderingen van den lateren lijd moet in de eerste plaats de door den Heer en Mevrouw J. C. J. Drucker-Fraser te Londen geschonken prachtige collectie *moderne' schilderijen genoemd worden, waarvoor een afzonderlijke vleugel hij het museum gebouwd is. Tol de allervoornaamste schilderijen behooren: Rembrandt: De z. g. Nachtwacht, hel grootste en wellicht beroemdste werk van den meester, voor de Kloveniersdoelen in 1642 voltooid en thans afzonderlijk geplaatst in een opzettelijk hiervoor gebouwde zaal; het stelt een optocht van schutters voor bij vollen zonneschijn. De Staalmeesters, uit 1662, ook een van Rembrandt's belangrijkste werken; een Damesportret van 1639 in bruikleen van de familie van Weede; het Bruidje (waarschijnlijk 1668) uit de verzameling v. d. Hoop; het portret van Elisabeth Bas (omslr. 1642) thans door sommigen aan Ferd. Bol toegeschreven ; de Anatomische Les van Dr. Deijman, van welke schilderij het grootste gedeelte in 172.'! door brand vernield is. J. Vermeer van Delft: De Brief; De Melkmeid; Het Straatje, onlangs geschonken door den Heer Deterdiug, drie kleine meesterwerken, waarvan de laatste twee uit de vermaarde Collectie Six afkomstig zijn. B. van der Helst: De Schuttersmaaltijd, hel meest bekende werk van dezen meester, voorstellend een feestmaal van Amsterdamsche schutters na de sluiting van den Vrede van Munster; voorts verschillende andere groote schuttersstukken en enkele portretten. Frans Hals: De vroolijke Drinker; De Nar (waarschijnlijk een herhaling, wellicht dooi- Judith Leijster); Schuttersstukken en portretten. Pieter de Boogh: De Kelderkamer; Hel Buitenhuis eu Moederlijke zorgen. ♦ Govert Flinck: Isaac zegent Jacob; Viering van den Vrede van Munster in de St. Jorisdoelen. Jb. Buysdael: Waterval; Molen te Wijk bij Duurstede; Gezicht of Haarlem. M. Hobbema: Watermolen; Boschgezicht; Boerenwoning. Gerard Don: De Avondschool; Lezende Vrouw; Kluizenaar. Nic. Maes: Het gebed zonder end; Vrouw aan het spinnewiel. Jan St een: Het St. Nicolaasfeest; De dronken vrouw; De kwakzalver; De zieke dame; verschillende andere stukken waaronder een fraai zelfportret. Gabriël Melsu: De Vischvrpuw; Het geschenk van den jager. overzicht der schilderijen. AMSTERDAM 1. Boute. 29 M. d'Hondecoeter: Verschillende stukken met vogels, waarvan het „drijvend veertje" het meest bekende is. J. van Goyeri: Landschappen. G. Terborch: Prachtige portretten. Aerl de Gelder: Koning David. Voorts kerkinterieurs van De Wit, stadsgezichten van Jan van der Hevden en het fraaie stilleven van Willem Ka I ff. Van de Vlaamsche meesters vermelden wij het groote mansportret van Van Dijck, portretten door Rubens en een knappe schets (Kruisdraging) van denzelfde, een interieur van Adriaan Brouwer, henevens stillevens van Snijders. Oudere meesters. De kleinere verzameling primitieven bevat werken van Jan van Scorel, Cornelius Engebrechtsz, Lucas van Leyden, Maerten van Heemskerck en Geertgen tot Sint -lans, benevens een zevental merkwaardige schilderijen, voorstellende de Werken van Barmhartigheid, afkomstig uit. de Groote Kerk te Alkmaar. Moderne schilderijen. De nieuwere schilderijen zijn geplaatst in den uitbouw aan den Z. W. hoek van het museum, die een afzonderlijken ingang aan de Hobbemastraat heeft, doch ook binnendoor te bereiken is. Vele der voornaamste werken maken deel uit van de hierboven genoemde verzameling Drucker. Deze bevat tal van schilderijen van .los. Israëls, Jacob, Willem en Matthijs Maris, Mauve, Alb. Neuhuys, Alma Tadema. In de andere zalen schilderijen van Th. de Bock, Weissenbruch, Breitner, Daubigny, Monticelli, Diaz, Millet, Rousseau, Daumier, Corot, Courbet, Troyon en Dupré. Aangezien 'waarschijnlijk binnenkort belangrijke wijzigingen, in de plaatsing dezer schilderijen zullen komen, is het. niet mogelijk die hier aan te geven. Met het oog. hierop is het ons voornemen, weldra een bijlage aan deze uitgaaf toe te voegen. Intussclien geven wij hier, onder (die voorbehoud, een kort overzicht van de tegenwoordige inrichting der zalen, Uit de groote voorhal met gebrandschilderde vensters en wandschilderingen voert de eeregalerij midden door het gebouw. In de vier kabinetten ter linkeraijde van de galerij o. a, 991 Jan van Qoyen, bet Aralkhof te Nijmegen; 2076 Jacob van Ruysdael, Waterval; 382 Jan Asselyn, De bedreigde Zwaan, later tot een allegorie op de waakzaamheid van Jan de Witt gemaakt; 1228 d'Hondecoeter. Hoenderhof: 2614 Weenix, Dood wild; 1500 Nic. Maes, Het gebed zonder end; 927 Govert Flinck, Isaac zegent Jacob; 1233 van HontLorst, De Speelman; 1875a Salomon Koninck, De afgoderij van Salomo. Nu bereikt men de li' e r e z a a 1, waar vroeger de schilderijen van Rembrandt hingen, waarom de versiering op dien meester beIrekking heeft. Ter plaatse, waar eens „De Nachtwacht" hing, ziet men nu 1134 Bartholomeus van der Helst, Het Vendel van Kapitein Roelof Bicker en Luitenant Jan Michielsz Blaeuw; 1185 Bartholoméus van der Helst, De Schuttersmaaltijd, gehouden den 30 Bóute 1. AMSTERDAM. liijkamuseum '8 den Juni 1648, ter viering van den Vrede van Munster in de St. Jorisdoelen aan het Singel hij den Heiligeweg; 925 Govert Flinca., Schuttersfeest, gevierd bij het sluiten van den Vrede van Munster door het Vendel van Kapitein Jan Huydecoper van Maarscveen; 1035 Frans Hals en Pieter Codde, Het Vendel van Kapitein Reynier Reael en Luitenant Cornelis Michielsz Blaeuw in 1637, van ouds bekend als de „Magere Compagnie"; d'Hondecoeter, Het drijvend veertje. In deze zaai gaat men een trap op en een gang door, om de zaal te bereiken waar 2016 Rembrandt „De Nachtwacht" hangt. In het kabinet daarnaast 2022 Rembrandt, Portret van een aanzienlijke jonge Vrouw; 2020 Rembrandt, de Steenen brug; 2024 Rembrandt, Narcissus (?); 79ia Gerard Dou, Oude Vrouw; 965e Aert van Gelder, Jezus voor het Sanhedrin; 965c Aert van Gelder, Koning David. In het laatste kabinet 2017 Rembrandt, de Staalmeesters, in 1661 vervaardigd en een der belangrijkste werken van den schilder, 877 Gerbrand van den Ecckhout, Do overspelige Vrouw; 920 Carei ha britius, Portret. Door een gang bereikt men nu weder de Eerezaal, en gaat dan rechts, door dc zoogenaamde Karolingische zaal naar de Internationale zaal, met drie afdeelingen. 853 Anthonie van Dijck, Maria Magdalena; 85(1 Anthonie van Dijck, Portret van Nicolaes van der Borcht; 857 Anthonie van Dijck, Portret van Prins Willem II en zijn verloofde Maria Stuurt, in 1641 geschilderd en het laatste werk van den moester; 2065 Rubens. Christus draagt zijn kruis; 853 Anthonie van Dijck, Slapende Anthiope, fragment van een grooter stuk; 2060 Rubens, Romeinsche Kinderliefde, een dochter zoogt Laar vader in den kerker; 736 Casper dc Craycr, Dc aanbidding der Herders; 1315 Jacob Jordaens, Sater; Johannes Cordua, De Emmaüsgangers; 787 Caspar de Crayer, De afneming van het Kruis; 2292 David Teniers de Jonge, De wachtkamer; 2298 dczelfue, De W erklieden; 2291 dezelfde, De Herberg; 1088 Murillo, Maria Boodschap. Zaal 228: Deze zaal en de volgende bevatten de oudste schilderijen der verzameling. 722 Jacob Cornelis van Oostzanen. Snul bij de Heks van E'ndor; 723 dezelfde, Christus aan het Kruis; 1452 Lucas van Leyden. De Prediking; 2189 Jan van Scorei, Maria-Magdalena; 2190 dezelfde, Salomo eu de Koningin van Scheba; 2191. dezelfde, Bathseha; 691 Allaert Claesz, Schutterstuk van 1534; 2702 Jan Woutersz, Het Kantoor; 950 Geertgen tot Sint Jans. Allegorie op het Zoenoffer des Nieuwen Verbonds; 37 Tafereel ter gedachtenis aan vier Heeren van Montfoort, in 1345 in Friesland gesneuveld. Zaal 229: 46a Onbekende meester, De zeven werken van barmhartigheid, in 1501 voor de St. Laurenskerk te Alkmaar geschilderd; 1127 Maerten van Heemskerck, Altaarluik met aan de eene zijde de Sibylla Erythraea en aan de andere Matei icf Dammasz met den H. Paulus. Zaal 227: 718 Cornelis Cornelisz van Haarlem, De Kindermoord te Bethlehem; 719 dezelfde, Adam en EVa; 2486 Adriaen Pietersz van de Venze, De Zielenvisseherij, een allegorie op het Twaalfjarig Bestand; 1349 Thomas de Keyser, De familie Mecbeeck Cruywaghen; 2099 Pieter Saenredam, Dc S't. Mariakerk te Utrecht; 2096 dezelfde, De Groote Kerk te Haarlem. Zaal 225: 1502 Nic. Maes, Peinzend Meisje; 992 Jan van Goyen, Riviergezicht; 725 Albert Cuyp, Landschap. Zaal. 214: Schutters- en Regentonstukken. Zaal 220: 1339 Thomas de Keyser, De Anatomische Les van Dr. Sebastiaan Egbertsz, 1619; 2018 Rembrandt, De Anatomische Les van Dr. Joan Deyman, 1656. fragment van een grooter stuk, dat in 1723 door brand werd geteisterd. In de kabinetten langs den voorgevel tal van kleine schildrijen, waaronder zeer belangrijke. kerste verdieping. AMSTERDAM. /. Hulde. 31 Kabinet 219: 166Ï Paulus Moreelse, Ue Herderin. Kabinet 218: 1091a Frans Hals, Mansportret; 571 Gerard ter Boreh, Portret van Jominus Schalckenius; 573 a Portret van Fr .-moois de Vicq; 575 Portret van een dame. Kabinet 217: He drie hierboven genoemde meesterwerken van Jan Vermeer van Delft: De Keukenmeid, Het Straatje en De Brief; 2719 a Philips Wouwerman, De Stal. Kabinet 216: 1091 Frans Hals, De Vrooüjke Drinker; 1455 Judith Leyster, De Vroolijke Drinker. Kabinet 215: 11?2 eu 1173 Jan van der Heyden, Stadsgezichten, Men gaat nu de voorhal in dé lengte door en komt in: Kabinet 274: 921 a Govcrt Flinck, Portret van Gozen Centen, 1320 Willem Kalft', Stilhven; 2242 Jan Steen, De Schuurster. Kabinet 273: 2710 Philips Wouwerman, De Slaande Schimmel; 2237 Jan Steen, Het St. Nicolaasfcest; 2233 dezelfde. De bakker Oostwaard; 2239 dezelfde, Het vroolijk Huiswaartskeeren; 1021 Jan Hackaert en Adriaan vai de Velde, de tE'sschenlaan; 570 Gerard ter Böfch, De Vaderlijke Riadgeving. Kabinet 272: 2241 Jan Steen, De Kwakzalver; 1218 Pieter Ue Hoogh. De Keldeikaflier; 2073, Jacob van Ruysdacl, Zandweg; ilezi-U'de, liet Kasteel lieetheim. f' Kabinet 271: 795 Geiard Dou, De Avondschool. , Kabinet 270: 681 Jat van Cappelle, Zeegezicht; 1025 Jan van Hackaert, Het Trasimeenscie Meer. Onder de portretten in zaal 268 zijn dc fraaiste; 1103 Adriaan Hanneman, Portret van hemzelf: 539 Ferdinand Bol, Portret van hemzelf: 545 dezelfde, Portret van Artus Quellinus; 1089 en 1090, Frans Hals, Portret van Nicolaes Hasselaer en zijn vrouw Sara van Dicmen. De verzameling Van d»r Hoop, die verscheidene meesterstukken bevat, is in Zaal 2ifl tentoongesteld. Deze zaal is in drie afdeelingen verdeeld: Eerste afdecling: 1556 Gtbricl Metsu. Het geschenk van den Jager; 2100 Pieter Saenredam. de Kerk te Assendelft; 1503 Nicolaes Maes, Vrouw aan het Spinnewiel; 1817 Adriaan van Ostade, Boerenbinnenhuis; 1189 Meindert Hobbema, Boerenwoning; 2236 Jan Steen, Het gezin aan den disch; 2074 Jacob van Buysdael, Molen te WyK. bij Duurstede; 2527 Jan Vermeer van Delft, Kezende Vrouw; 2617 Jan Weenix, Stilleven met verschillend dood wild. Tweede afdeeling: 2019 Rembrandt, De Joodsohe Bruid, omstreeks 1668 geschilderd; 1251 Pieter de Hoogb, Het Buitenhuis; 1250 dezelfde, Binnenhuis; 1252 dezelfde, Binnenhuis; 878 Gcrbrand van den Eeckhout, De Rustende jager; 855 Anthonie van Dijck, Portret van Johannes Baptist Franck; 2234 Jan Steen, De Dronken vrouw; 2067 Rubens, Portret van zijn tweede vrouw Helcne Fourment; 207» Jacob van Ruysdacl, Landschap; 747 Albert Cuyp, Gezicht op Dordrecht; 748 dezelfde, Jonge Man; 2238 Jan Steen, Een vroolijk gezin; tlS8 Meindert Hobbema, Watermolen. Derde afdeeling; 2216 Hendrick Maertensz Sorgh, Vischmarkt; 2298 David Teniers de Jonge, De Dobbelaars; 460 Cornelis Bega, Gebed voor den maaltijd; 2068 Rubens, Anna van Oostenrijk; 125u Samuel van Hoogstraten, D- Bleekzuchtige Dame. Nu gaat men terug en bereikt dc verzameling Van de Pol in Zaal 263: 2028 Rembrandt, Portret van Eïisabeth Bas, weduwe van den admiraal S'wartenhondt, thans door sommigen aan Ferdinand Bol toegeschreven; 2244 Jan Steen, De Dansles; 854 Anthonie van Dijck, Portret van Francois van der Borcbt; 1915 Paulus Potter, Landschap met vee; 900 Nicolaes Elias, Portret van den Admiraal Swartenbondt; 1225 Melchior d' Hondecoeter, Dood wild. De verzameling D u p p e r bevindt zich in zaal 262. 1187 Meindert Hobbema. Watermolen; 1093 Frans Hals, De Nar; 2235 Jan Steen, Prinsjesdag; 989 Jan van Goyen, Riviergezicht; 1815 Adriaan 32 Route 1. AMSTERDAM. Ttijksiimseum, van Ostarle, De Bakker; 2079 Jacob van Ruysdiel, Winter- 791 Gerard Hou, Portret van hem zelf. Zaal 261 bevat thans een fraaie verzame.ing schilderijen in bruikleen afgestaan door Jonkvrouwe De Stuers. Zaal 260 bevat portretten van vorsten uit let Huis van OranieMassau, Historische tafereelen, allegorien e» een fraaie verzameling miniaturen. Daarbij, in Zaal 256, een verzameling penningen. Zaal 255 is in vijf afdeelingen gescheiden Perste afdeeling: Portretten in olieverf en pastel van vorstelijke personen en staatslieden. Tweede, afdeeling: Portretten van vlootvoogden en afbeeldingen van veldslagen en zeegevechten. Derde afdeeling: Portretten van vlootvoogden, afbeeldingen van zeeslagen. 549 Ferdinand Bol, Portrel van Michiel Adriaanszoon de Ruyter; 2699 Emanuel de Witte, Hef praalgraf van de Kuyter m de Nieuwe Kerk te, Amsterdam; 2470 Willem van de Velde' do Jonge, De Vierdaagsclie. Zeeslag. 11 —11 luni 1666; 2471 dezelfde He veroverde prijzen in den Vierdaagschm Zeeslag. Vierde afdeeling: Portretten van vloed-oogden afbeeldingen van zeeslagen. , Vijfde afdeeling: Penteekeningen van jeeslagen door Willem van der Velde de Oude, schilderijen van Fnns Port uit Brazilië, enz. Hoor de Kamer van hot Koninklijk Oudheidkundig Genootschap, met oude meubelen en dc fraaie marineren borstbeelden van Andries de Graeff, d»or Artus Quellinus en van Johannes Munter, door Bartholomeus liggers komt men weder m de Eerezaal. Nu gaat men door de ^eregalerij naar de Voorhal ierug; in de vier kabinetten links, o. a.: 390 Nicolaes Elias, Korporaalschap van Kapitein Matthijs W.llem Raephout en Luitenanl ffendnek Laurensz, 1630: 2530 Lieven Verschuer, De aankomst van Koning Karei II van F'ngeland te Rotterdam, den 24 sten Mai, 1660. 921 Carel Fabritius, De onthoofding van Johannes den Dooper. 1084 Frans Hals, Heer en Dame; 641 Ferdinand Bol, Regenten van het Leprozenhuis, 1228 a Melchior d'Hondecoeter. Pluimgedierte; 569 a Gerard ter Boren, Familie tafereel; 1080 Frans Hals, Portret van Lucas de Clercq. Moderne schilderijen. De hoofdingang- van de verzameling moderne schilderijen is aan de Hobbemastraat. De zalen geiijkstraats bevatten een aantal schilderijen van Vincent van Gogh en van vele altisten van' den laatsten tijd als L. Gestel, Jan Sluyters. Mondriaan, Voerman, Le Fauconnier en Bracque. Voorts de schilderijen behoorende tot het legaat Baron van Lijnden, waaronder werken van Mauve, Bosboom, Bilders, Weissénbrucli en verschillende Fransche schilders. Aan deze zalen grenzen: zaal 375 met oude rijtuigen en sleden, zaal 376 met oude klokken, haardplaten enz., tïe vergaderzaal van het Koninklijk Oudheidkundig Genootscl iap en eenige zalen met kleederdrachten. Van hier voert een wenteltrap naar de zalen met moderne schilderijen op de eerste verdieping. Als men van den ingang de trap naar de eerste verdieping opgaat, komt men in een portaal met fraai stucwerk tut de 18e eeuw, afkomstig van een huis te Rotterdam. De nu volgende reeks zalen bevat de verzameling Drucker Moderne schilderijen. AM STEP, DA M. /. Route. 33 Zaal 365. losef Israëls, Als men oud wordt; Matthijs Maris, Vrouwenkop; A. Mauve, De Trekvaart; Th. de Boek, Ondergaande Zon; Alma Tadema, Egyptische weduwe; dezelfde. De dood van den eerstgeborene; Whistier, Effle Daens: Swan, Leeuwin. Zaal 366: schilderijen en teekeningen van Mauve, Weissenliriich, Poggenheek en anderen. Zaal 367: .losef Israëls, Alleen op de Wereld; dezelfde, Portret van den tooneelspeler Velf.man: Jacob Maris, Sclu-eierstoren; dezelfde, Stadsgezicht; Willem Maris, Koeien; Breitner, Rijdende Artillerie: Monticelli, Christus met de Kinderen: Danmier, Christus met de Apostelen; Millet, De Water-draagster! Landschappen van Daubigny, Dupré, Diaz, Rousseau en Corot benevens een zeegezicht van Breton. Nu volgen twee zalen geheel gevuld met de schilderijen, die lief laatste geschenk van den Heer en Mevrouw DruckerFraser uitmaken. De eerste 'bevat werken van Jaap Maris en enkele van zijn broeder Willem, de tweede uitsluitend van •losef Israëls. In de hierop volgende drie zalen ziet men kunstwerken door dezelfden in bruikleen afgestaan. In de eerste werken van Bauer, Deysselhof, Neuhuys en Isaac Israëls. In de Iweede van .losef' Israëls, Mauve, .1. en W. Maris, Gabriël, Weissenbrucb en Bosboom, wiens werken een geheele wand vullen. In de derde schilderijen van Pdggenbeek, Witsen, Breitner en Swan. Men komt nu weder in zaal 3G5 en daarna in bef portaal. Van hier gaal, men naar hel oudere deel van den uitbouw, waarin verschillende oude bouwfragmenten zijn verwerkt. Zaal 343 heeft een oude schouw en zoldering. Door een zijzaal, waar muziekinstrumenten tentoongesteld zijn, kan men langs een wenteltrap de verzameling oude■ kleederdra.chl.en (zie hierboven i op de benedenverdieping bereiken. Van zaal :it4 is een wand geheel bedekt door hef. groote stuk van J. W. Pieneman, De slag van Wnt.erloo, voorts bevat deze zaal o. a. een aantal portretten. Zaal 342 bevat werken van Jos. Israëls. Isaac Israëls Alberi Neuhuys, Jacob Maris. .1. Bosboom, C. Springer \ \llehe Therese Schwarze, A. H. Bakker Korff en anderen. Van hier voerl een gang niet schilderijen uil. de 19e eeuw (meest historiestukken) naai- het hoofdgebouw van bet Museum, «ebt bij bel. Prentenkabinet (zie blz. 25). In den tuin van bef Museum ziel. men een aantal heelden, benevens verschillende oude bouwwerken en fragmenten o. a. de Bergpoort uit Deventer, de Heerenpoort uil Groningen, een groote oude pomp enz. 34 Route 1. AMSTERDAM. FmhrlknpU.ii). Over de brug voor het Rijks-Museum komt men op de Weteringschans; rechtuit voeren Spiegelgracht en Nieuwe Spiegelstraat naar de bocht van de Heerengracht; zie blz. 15. Van de brug voor het Rijks-Museum de Weteringschans rechtsaf volgende, kruist men een anderen belangrijken toegangsweg naar de zuidelijke stadswijken; deze voert van het Muntplein door de Vijzelstraat, die thans aanzienlijk verbreed wordt en de daarop volgende Vijzelgracht, naar de Ferdinand Bolstraat. Rechts, aan het eind van de Ferdinand Bolstraat, een groot, onlangs gesticht, tentoonstellingsgebouw. Links op den hoek van Vijzelgracht en Prinsengracht ziet men het Walen Weeshuis, in 10(19 door Adriaan Dorsman gebouwd; bet bevat Regentenstukken van Bartolomeus -van der Helst, W. Vaillant en A. van den Tempel. Niet ver vandaar aan de Prinsengracht No. 855—897 het Dcutzenhofjo, in 1695 gesticht, met een fraaie Regentenkamer. De Weteringschans voert verder naar het Frederiksplein met het in 1855—1864 door Outshoorn, hoofdzakelijk van ijzer en glas als tentoonstellingsgebouw gestichte Paleis voor Volksvlijt dat evenwel later gedeeltelijk tot Schouwburg ingericht, en in de laatste jaren inwendig tot onherkenbaar wordens toe veranderd is. Iets verder op de brug over den Amstel, de Hooge Sluis, een zeer mooi uitzicht, zoowel stadwaarts als naar den Amstel. Links ziet men de sluizen, die den boezem van Amstelland van het stadswater scheiden en in de verte de torens van de Zuider- en Oude Kerk, benevens rechts het Circus Carré. Aan de rechterzijde van de brug het Amstel Hotel, de groote., nog niet geheid voltooide St. Willebrorduskerk, de Clubgebouwen van verschillende Watersportvereenigingen en het voormalige Raadhuis van Nieuvver-Amstel, thans Stedelijk Archief, geopend Maandag en Vrijdag 10—4 uur. Aan de overzijde van de brug voert de Sarphatistraat naar het Station Weesperpoort en naar de Muiderpoort. (zie blz. 20). e. Omstreken van Amsterdam. Een der meest geliefde uitstapjes is, per havenboot (afvaart Amstel tegenover het Amstelhotel) langs den Amstel naar het Kalfje of, ca. 4 KM verder naar Ouderkerk. Op beide plaatsen groote koffiehuizen, waar men huiten zit, en die ook door tallooze wielrijders bezocht worden. Deze rijden veelal langs den Amstelveenschen Weg naar Amsterdam terug. Een ander zeer aanbevelenswaardig tochtje voor mooie zomeravonden is per boot (afvaart voor het Centraal Station, Oostelijk viaduct) naar Schellingwoude en terug. De vaart op het IJ met het gezicht op de ontelbare lichtjes der stad, der schepen eu van de spoorwegemplacementen is bijzonder mooi. i Omstreken. AMSTERDAM. 7. Bonté. 31 Naar Marken en Volendam. Naar het eiland Marken varen in den loop van de ochtend verschillende booten van de Fa. Verschure en Co. Tarief f 2,50 en f4.— naar gelang van de boot. ■ De boot vertrekt van de Ruyterkade, (pl. e 3) vaart over het IJ, door de Oranje sluizen en verder over de Zuiderzee naar Marken, dan over Volendam naar Monnikendam (zie blz. 40), voorts over Broek naar Schouw en door het Noord-Hollandsch kanaal naar Amsterdam terug. Voorts kan men per stoomtram (zie blz. 40) naar Monnikendam gaan, vandaar per motorboot of botter naar Marken en verder naar Volendam, Vervolgens per trekschuit, per tram of te voet naar Edam (ruim 2 K. M.) en per stoomtram naar Amsterdam terug. Prijs van het rondreisbiljet 1 e klasse f3.—, 2 e klasse f2.—. Het eiland Marken bestaat grootendeels uit laag grasland, dat. vaak door de zee overstroomd wordt. De iets hooger gelegen huizengroepen zijn door kleine dijkjes met elkaar verbonden. Zeer opmerkelijk' is de eigenaardige inrichting der huizen en de ■ nog algemeen in gebruik zijnde kleurige kleederdracht der vrouwen, die het haar in twee lange krullen aan weerszijden van het gelaat dragen. Het zeer drukke vreemdelingen verkeer heeft op de bevolking geen gunstigen invloed gehad. Het vragen om geld, vooral als men wil fotografeeren, kan somtijds hinderlijk zijn. Het visscherdorp Volendam. Hol.: Spaander, 1. en o. f8.—, n. f2.-, d. f8.-, p. I'S.- e. h.J Van Bi epen. dat veel door buitenlandsche schilders bezocht wordt, beett ook zijn eigen fraaie kleederdracht bewaard, die geheel afwijkt vap die welke men op Marken ziet. Het dorp levert een schilderachtiger) aanblik op, vooral als de haven vol schepen is, ofschoon sommige nieuwere huizen, b. v. het Hotel Spaander, aan dezen indruk wel afbreuk doen. Langs het Noordzeekanaal naar IJmuiden. Vertrek de Buijterkade (pl. d 3, steiger 12), duur der vaart l'/auur. Tarief: enkele reis f 1.25 en f0.80, retour f 2.— en fl.2.5 Het Noordzeekanaal van 1865 tot 1876 gegraven door de Amsterdamsche Kanaal Mij., (nadat een wetsvoorstel om den aanleg van Rijkswege te doen geschieden in 1860 door de 2e Kamer was verworpen) later door den Staat overgenomen en meermalen verbreed en verdiept, is een der grootste kanaalwerken van de 19 e eeuw. Het IJ, dat in open gemeenschap met de Zuiderzee stond en zich tot Beverwijk uitstrekte, werd bij Schellingwoude door een dijk afgesloten en bijna geheel drooggemaakt. Door de inpoldering werd ruim 5500 H. A. vruchtbaar land gewonnen. Het Noordzeekanaal doorsnijdt deze polders in de lengte. De duinenreeks ten Westen van Velsen („Holland op zijn 36 Boute, 1. AMSTERDAM. Noor^hn^nl smalst") werd doorgegraven. Om den mond van het kanaal voor verzanding te behoeden werden groote hoofden van beton ruim li/2 KM. ver in zee uitgebracht, terwijl li/2 KM. landwaarts een sluis werd gebouwd, die alras te klein bleek en door een grootere vervangen werd (zie blz. 37). De diepte van het kanaal aanvankelijk 5 M., bedraagt thans 10 M. De kosten van aanleg en verbetering hebben ruim f58000000 bedragen. De aanleg van het Neordzeekanaal, waardoor Amsterdam weder een zeehaven van den eersten rang geworden is beef) de scheepvaart enorm doen toenemen. Het aantal zeeschepen, te IJmuiden geschut, bedroes in 1913 4985 met 26426183 M3 inhoud. Door den oorlog daalde het. natuurlijk geweldig; in 1918 passeerden slechts 534 schepen metende 1530689 M3 ' In 192(1 had liet verkeer zich weder zooveel hersteld, dal. 4212 schepen schepen met een inhoud van 18990143 M.3 geschut werden. Ook de aanleg van het Merwedekanaal, hetwelk, hoewel niet aan alle eischen voldoende, het Verkeer met Amsterdam bevorderd heeft, dient in dit verhand vermeld te worden. De oude weg naar den Rijn over Weesp en langs de Vecht had slechts 13 M. breedte en 1.5 M diepte, terwijl het Merwede-kanaal 3.1 M. diep en op den bodem 20 M. breed is. Het Merwede-kanaal vermijdt bovendien de bochtige Vecht, en valt niet zoo als hel oude Zederikka.na.al bij Gorinchem samen met de lange Hel oversteken van de Lek bij Vreeswijk is echter' ontegenzeggelijk een bezwaar. De aanleg van hel kanaal heeft in het geheel ruim f 20 000 000 gekost. Het wordl met alleen voor de vaart, van Amsterdam naar den Rijn, doelt ook voor andere bipnenscheepvaa.rtzeerdrukgehruikl. De vaart langs het Noordzeekanaal is van een laag schip gezien vrij eentonig, heeft men echter een boot met promenadedek, vanwaar men over de dijken heen kan zien, dan biedt het landschap veel meer afwisseling. Hij het. vertrek van Amsterdam ziet, men rechts de groote oostelijke havenwerken, Handelskade en Ijkade. De boot vaart 111 westelijke richting het Noordzeekanaal op links achtereen udgens het Graansilo, de Houthaven (de grootste van het Vasteland) en de Petroleumhaven, rechts verschillende fabrieken en dan het zijkanaal naar Zaandam, zie blz. 39. Nu volgt de Hemhrug, die in 1907 de bij den aanleg van het kanaal ten behoeve van den spoorweg naar Zaandam gebouwde brug verving, en destijds en nog lang daarna de grootste draaibrug ter wereld was, doorvaarthoogte 11 M„ doorvaart wijdte 55 M. Bij Velsen een dergelijke brug en een groote papierfabriek. Omstreken. AMSTERDAM. I. Route. 37 IJmuiden („mond van het 1.1") is een plaatsje va .. . ÏOOOO inw., dat zich na het graven van het kanaal aan de zuidzijde daarvan heelt ontwikkeld en voornamelijk als visschershaven van heteekenis is. B * ffn d si." KaYaalstr. " ollahdsch Vurmerend li 000 inw. ' ' Hnt.: TTnovo ,.l „ , , ■^iftH*^8^ me" ee» Predikstoel uit het uuddei, rafteeken v.,„ V< Ti • 8 van omstreeks 1740 en het Fraai* spoorlijn Zaandam-Hoorn. Ook het bovenste KXeIte var. d r a^ebrandverdwenen. geaeelte van den fraaien toren is niketdLfefr.t:S'* ^'^ V' de richtingen Mon8 K.M. Broek. Van .lil eigenaardige don 13 K. M. Monnikendam. Hot.: DeDoelen, 1. eu o. f 3.50 e. h, ... fs.- , „ d M , , schilder-ehfi 8 n 'k leeit Hal) lle noordzijde een schilderachtig uitbouwsel, dat bestaal. uil. twee nuddél Steden. EDAM 2. Roide, 41 eeuwsche portalen en een kosterswoning van 1626 daarlusschen. Zij bevat een fraai eikenhouten koorhek uit het luidden der 16e eeuw hetwelk, evenals dat te Naarden, nog gothischo, motieven vertoont, een orgel uit denzelfden tijd en een steenen doopvont, uit de 15 e eeuw. Tegenover de Doelen, nu logement, ziet men het gerestaureerde, Huis van Waterland, in 1619 gebouwd. Door de Kerkstraat, met verscheidene oude gevelfragmenten, komt men aan den Speeltoren, vroeger die van het. nu afgebroken stadhuis, met een doorluchtige spits, die een 'klokkenspel van Peter van den Strein te Mechelen, in 1595 gegoten, bevat. Bij het spelen ziet men aan de zuidzijde van den toren kleine figuren in beweging komen. In de straat rechts staat de Waag, een gebouw van omstreeks 1650, links is hef Noordeinde, waar een prachtig hoerenhuis uit de 18 e eeuw als Raadhuis dient. In de raadzaal wordt een gedeelte der zilveren ordeketen, door den Spaanschen admiraal Bossu in 1573 gedragen bewaard. De trouwzaal is met goudleder behangen en bevat fraaie 17 e eeuwsche stoelen. Aan hel Noordeindê vindt men verscheidene gevelfragmenten en gevelsteenen uit de 17 e eeuw. Naar het eiland Marken zie blz. 35. 19 K.M. Edam, 7 400 inw. Hot.: D » in Ir o I e I, Dampl.; H e e r <■ ii I o g e mi n a t. Edam bestond reeds in^de 11 e eeuw eu bleef tol in hel. laatst der 18 e eeuw door den handel bloeien. Nog in de 19 de eeuw bezat bet een belangrijken houthandel, ilie sedert, echter naar Zaandam is verplaatst. De naam van Edam is door zijn kaas over de geheele wereld bekend. De Groote of St.Nicolaaskerk staat aan het noordelijk einde der stad; zij werd in de 15 e eeuw gebouwd, en, nadat zij in 1602 'door brand was geteisterd, in haar tegenwoordigen toestand gebracht. Bet kleine, schilderachtig aanbouwsel aan de zuidzijde dagteekent uit lief begiii der 16e eeuw; het beval een portaal, een consistoriekamer, en op de verdieping een vertrek, dat vroeger als Latijnsche school heeft gediend. Het inwendige der kerk is dikwijls door Johannes Bosboom geschilderd. Men ziet daar een t'raaien predikstoel van 1649, een doophek van 1657, een koorhek van 1630 en een orgel van 1663. Het voornaamste sieraad zijn de gebrandschilderde glazen, in de vensters aanwezig. Zij werden door verschillende steden en corporaties geschonken en wel aan de noordwestzijde beginnend, door: Goriuchem (1624), Schoonhoven (1624), Delft (16271, het Gilde der Scheepstimmerlieden te Edam, Spaarndam (1624), Holland (1.606), de Admiraliteit, te Amsterdam (1607), Dordrecht (zeer be- 42 Route 2. HOORN. /,,. kt ,/..„ (1606).Leideü (1608, zeer fraai), Rotterdam naatl' a«aariem4 (1607)' Monnikendam (1606), Hoorn iïd JS (P606)' E^.en. Medemblik, Amsterdam notabelen Wtl f *??d-(1f7' I]Pen Groot Oost ■ Bierkade . Oude Doelenkade 1616. In den Ostervarer ■ Binnenluiendijk .... Pakhuizen Veermanskade n Nieuwendam, 1610. » . 1660. » Bierkade r, Kruisstraat . Post- en telegraafkantoor Politiebureau (zal verplaatst worden). '. Tram naar Enkhuizen ... Bad- en Zweminrichting. . ... VERKLARING DER TEEKENS. _JS^ Wegwijzer v. d. A. N. XV. B. met numme ~i — Spoorwegen. -* --*- Tramwegen. HOORN Steden. HOOR N. 3. Route. 43 Hoorn bestond reeds in de 14 e eeuw en werd in 1426 van muren voorzien. In 1510 werd de stad naar bet noorden en naar het zuiden uitgebreid eu in 1577 en 1608 naar het. oosten. De bloei van Hoorn valt in de eerste helft der 17 e eeuw toen het veel handel en scheepvaart had. De stad schonk haar naam aan Kaap Hoorn, de uiterste zuidpunt van Zuid-Amerika. In de 18 e eeuw begon de scheepvaart te verminderen. Tegeuwoordi heeft, Hoorn nog als marktplaats beteekenis, vooral de kaas- en veehandel zijn belangrijk. Van het, station gaat men links door het plantsoen naai- de .Spoorstraat en bereikt dan betTSt. Pietershof (pl. 11, c 1), met een portiek van 1617, de gevel aan het DaFis van 1692! De binnenplaat wordt ten deele door overwelfde galerijen uit het begin der 17 e eeuw omgeven. Een vergaderkamer' heeft baar oude inrichting nog behouden. Het schiderachtige grachtje foor dit gesticht is het Munnikeveld; aan de noordzijde ziet, mén een paar gevels uit het begin der 17 e eeuw (pl. 21, c 1). Oostwaarts gaande komt men over het Koepoortsplein aan de Achterstraat met de voormalige Doelen (pl. 12, d 1), thans logement. Roven het portiek van 1615 bevindt zich een groep St. Sebastiaan, die door twee krijgslieden wordt beschoten. Verder langs de Noordzijde van den Turfhaven, Onder de Boompjes genaamd, naar het voormalig Pakhuis der Oost-Indische Ccrrapagnie van lb'06 (pl. 1.9, d 1). Hier linksaf door de Pakluusstraat. Aan het eind van deze straat links. Achter de Vest. twee poortjes van het vroegere Doelen (pl. 13 en 14, dl). Het oostelijke vertoont St. Joris met. den draak, het westelijke St. Sebastiaan; zij dagteekenen van 1638. Even verder de St. Mar ie toren (pl. 8, d 1) een overblijfsel der versterkings werken van 1508. Terug naar het eind van de Pakhuissteeg, hier links naar het. Oosterplantsoen, waar de. fraaie *Oosterpoort (pl.10, "2) van 1577, in 1876 gerestaureerd, wordt gevonden. De stad ojgaande komt uien door het Kleine Oost aan het Groote Oost, waar men, op den hoek van den Slapershaven (pl. 20, e 2), links, drie gevels vindt, die van 1612 dagteekenen, doch ten deele verbouwd zijn. De voorstellingen in de friezen en de opschriften hebben betrekking op den slag op de Zuiderzee van '573. Aan het Groote Oost links, slaat de Ooslerkerk (pl.2, •2) een kruisgehoiiw uil de 15 e eeuw met een f raaien n-evel int het begin der 17 e en een sierlijk, torentje. In den oosteII Ken kruisbeuk ziet men een gerestaureerd gebrandschilderd venster van 1620., door de admiraliteit aan de kerk geschonken, waarop, onder meer, de slag bij Gibraltar is voorgesteld. Verder ni de straat, rechts de Remonstrantsche kerk (pl. 3, d3), gevestigd in een huis uit het begin der 18 e eeuw. De straat hiertegenover leidt naar de Appelhaven. Aan de overzijde de lnerkn.de, met 17 e eeuwsche gevels (pl. 26 en 32, d 3). Westwaarts, langs de Appelhaven, dan linksom komt men aan den Nieuwen Dam, met pakhuizen van 1660 en 1610 (pl. 30 en 31, 1 i Route 2. HOORN. De N.-RoU,\ ' d 3); dan langs de Veermanshaven, mét oude pakhuizen , (pl. 29, e3), naar den «Hoofdtoren (pl. 9, e 4), in 1532 ge- I bouwd en in 1652 van een fraai torentje voorzien. Langs den Italiaanschen Zeedijk en het West, met een gevel van 1612 (pl. 24, d 3) komen wij nu aan den Rooden Steen, het marktplein der stad. Hier staat een standbeeld voor Jan Pieterszoon ('oen. Hel gebouw aan de. oostzijde is de Waag van 1609 (pl. (i, d 3), onlangs gerestaureerd. Daartegenover is hel. * Wes tfrieseh Museum (pl. 7, d 3), eertijds de zetel der Gecommitteerde Raden in Westfriesland en hef Noorderkwartier. De zeer eigenaardig'1 gevel, onlangs vernieuwd, dagteekent van ongeveer 1630. Hel fraaie hek daarnaast is in 1729 vervaardigd. Het museum bevat veschillende fraaie ki rbetimme ringen O. a. uit het St. Pietershof, sovelsteenen, oude meubels, regenten- en schuttersstukken, een uitg-ehrcide verzameling- porselein en zilveren voorwerpen, overblijfselen van de vroeger te Hoorn bloeiende züvcrsmeeclkunst. De Kerkstraat brengt ons noordwaarts op het Kerkplein, waar, tegenover de moderne, Hervormde Kerk, (pl. d2) wij den fraaien gevel van het St. Jansgasthuis (pl. 5, d 2) van 1563 zien. Achter de kerk bevinden zich twee poortjes van hej Oude Vrouwenhuis van 1610 (pl. 17, d 2) en van de vroegen' Admiraliteit van 1607 (pl. KI, d.2.) Links in de Nieuwstraa slaat liet *R aadhuis_ (pl. 4, d 2), voorheen bet. logement dei' j Gecommitteerde Raden van Westfriesland, in 1613 gebouwd. He| westelijk gedeelte van dit gebouw is een vroegere middeleeuw sche kerk. De. raadzaal is omstreeks 1770 in den sti jl van bodewijk XVI. versienl. Het schoorsteenstuk van 1660 stelt den slaj op de Zuiderzee voor. In hef vertrek wordt, ook de beker val den Spaanschen admiraal Bossu, uit het, midden der 16 e eeuw vertoond. Tegenover het stadhuis de Muntstraat met hef voolj matig Oost-Indisch huis (pl. 18, d 2) uit bet laatst der 17' eeuw. Naast het stadhuis de Nieuwsteeg in en dan links naai de Kruisstraat waar men op Nr. 28 bef fraaie poortje, da van de voormalige, Latijnsche School overbleef, vindt. Aai het eind van de Kruisstraat rechts door de Kerksteeg naar lid I Groote Noord, de voornaamste winkelstraat, van Hoorn. De oude gevels, die er vroeger waren, zijn in de laatste, jaren mees' door moderne vervangen. Het Kleine Noord is de voortzettini der vorige straat. Daar ziet men de Noorderkerk (pi. 1, b lfl in de tweede helft der 15 e eeuw gebouwd. De. pórtalen, me1 de zinnebeelden der vergankelijkheid, zijn van 1647, wat lid beeldhouwwerk betreft. Van binnen beval, hel, gebouw 17' ' eeuwsche meubelen en een fraaie wenteltrap van omstreeks 1500 Van Hoorn naar Enkhuizen loopt de lijn door „l>> Streek", die zich door groote vruchtbaarheid onderscheidt. DJ vrnchtencultuur is er zeer ontwikkeld. Ook vindt men e' uitgestrekte bloemvelden ten behoeve van den zeer belangrijke-11 m ENKHUIZEN *i 2 * 3 * 4 * 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 * 17 18 19 20 21 22 23 Wester- of St. Gomaruskerk, 15e eeuw (Koorhek en stadsboekkamer) ^uiaer- ot M. Fancraskerk, 1450—1530 Stadhuis, 1686 Waag, Chirurgijnskamer, 1559 Weeshuis, 1616 Voormalige Westfriesche munt, 1611 . Drcmmedaris, voorh. Zuiderpoort, 1540 Koepoort, 1649-1730 .... Staversch poortje Boerenboom, waterpoort Oude Gonwsboom « . Peperhuis, voorm. pakhuis der Oost-Ind. Cie, 1625 West-lndie, voorm. pakhuis der West-Ind. Cie, 1639 Voormalig Drechterlandsch of Koggenhuis Snouck van Loosen-stichting, 1742 Gevel Westerstraat, 1595. « « 1617. « « 1600 « « 1625 « « 1659 « « 1614 « Breedstraat, 1623 ! Gevels « 16e eeuw VAK iekkamer) C 3 E 3 I F 3 :'j E 2 '11 D 3 j C 3 B E 4 I A 4 j F 3 !| A 3 I c 2 n F 3 I D 4 E 3 E 4 B 4 ' C 3 D 3 D 3 D 3 E 3 E 3 H E 3 F 3 ! F 3 E )| D 4 D 4 Ü E 3 F 3 ; D 3 || 16e eeuw 1643 24 2 Gevels « 25 Gevel « 26 « Zuider Spui 1657 27 Pakhuis Dijk 1613 28 « Paktuinen . 29 Post- en telegraafkantoor 30 Politiebureau . 31 Badhuis VERKLARING DER TEEKENS. Wegwijzer v. d. A. N. W. B. met nummer. 111 "■ Spoorwegen. 1—" Tramwegen. ^ Molen. ê *. Fraaie stadsgezichten. ENKHUIZEN Steden. ENKHUIZEN. ?. Route. 45 zaadhandel, die te Ehkhuizen wordt gedreven. De boerderijen, vertoonen een zeer bijzonderen bouwtrant. Opmerkelijk is vooral, dat in de rietbedekking der hooge daken aan de voorzijde symetrische figuren zijn uitgespaard welke met pannen zijn gevuld. Uit den trein ziet. men van een en ander slechts weinig. Een rit langs den straatweg is wel aan te bevelen. Van Hoorn voert een stoomtram over Schettiitkhout, Wijdenes, Hem en Venhuizen naar het. station Bavenkarspel-Grootebroel, (zie hieronder). 47 K. 1V1. halte Blokker. 49 K. M. WeMwowJ. hh lv. M. BoeeukarK/jel-Irrootehroek. 61 K. M. Bnkhuizen, 8 600 inw. Hot.: Die P n r t e v on (' 1 e v e (pl. A. e 4) Dijk< il e O r a n j e . 7. aal, (pl. li. c 1) Kaasmarkt, I. eu ,,. f 3.— n. f 2.— ,| f j._■ 'In Passage, (pl. ,14) Spooratr., I. en n. r 2.75 e. h., d. f 2.5(1 e. lu, p. f 5.— e. h. Aut. en rijt.: G e b r. Kuiler. Paktninen. Aut.: L 0 0 I s, Westerstr. Bijt.: & B u i t e r, Bocht. Informatie-bureau: Vreemdelingen-Verkeer, Westerstr. ue. 3. Enkhuizen kreeg in 1355 het stadsrecht, werd in het. begin der 15 o eeuw ommuurd, in 1540 eu in 1590 uitgebreid. In de 17e eeuw bloeide Eukhuizen door de haringvisseherij, die echter inde 18 <• eeuw verminderde en in de 19 e eeuw grootendeels te niet ging. Het grootste gedeelte, der stad aan de westen -noordzijde is thans onbebouwd. Do huizen zijn daar afgebroken en door tuintjes vervangen. Van het slation kond. men door de Spoorstraat in de Paktuinen. In het, park links staat een welbewaard pakhuis (pl. 28, (14) uit het begin der 17e eeuw; rechts kond men langs de nabootsing van een poortje welks origineel door den eigenaar te gelde werd gemaakt, onda nks alle protesten. Het raadselachtige opschrift beduidl : „Die benijdt een ander zijn profijt die quelt si'jn vleesch eu verslijt zijn tijd." De Pakhuistraat brengt ons verder naar den Drommeda ris! oren (pl.7, e l), dus genoemd naar zijn igonaardigon vorm. Hij werd in 1540 als poort gebouwd. De groote wachtzaal beneden heeft een fraai stergewelf. Van hel platform heeft men een mooi uitzicht. Hel, klokkenspel 'inliet koepeltje is vau Pierre Hemöny. De twee ankers die men tegen den toren bevestigde, werden in 152» op de Gelderschen buit gemaakt. I),- brug voor den loten brengt i- medemblik. ?. Route. 47 pe kerk, uit de tóe eeuw, met kostershuis vau 1600 bevit »„ / een interessnnto ï.„ , 0 zuidzrjde bevinden zich noa- , kamerlefWde' m^ubelen0^^ ^ met ff<™er "ehange,, , De Oude Westerstraat, volgend komen wij op de Nieuwe Markt, waar wij rechts een gevel van 1617 fpl 17 c'3) missch,en de fraaiste van Enkhuizen, zien. Een andere gevïi '• , l\ " w VM 159S" Aan het einde ^r volgende S s'ai) f™ Wfster^raat, verheft zich de Koepoort ' aVt o-eh, ',e w gt?-U,W, elllnJ1730 in haar tegenwoordigen staat gebracht. Noordelijk langs de voormalige wallen, vinden wij twee Waterpoorten, de Boerenboom (pl. 0 a 3 e J ïoJSmïï^rf1 WU> ^ *en»amd De daarieen v ~de ^d^^llpi^grachtjes loopen door hei gedeelte oer suil dal nneger heboiivvTTrs geweest V\ „Yan Enkhuizen naar Stavoren en verder naar Leenwarden zie blz. 290, naar Urk en Kampen zie bk 259 i Y^" H°/>£1ï,naar Medemblik loopt een locaaltréin lanes l destatl0;ns 4 K.M. Zivaag, 6 K.M. WogmL-mMSPd KT 14K.M. Muiwoud-Oostwoud, 16 K.M. »J en 17K.M Opperdoes 20 K.M. Medemblik 2.800 inw d. f2.50. Wapen Medemblik, 1. en o. f2.50, besïïrSin'sqr WiI,d00r Konin« Radboud gesticht, s ■ d l ,^ S '"i^8 m de ^6e eeuw een Moeiende stad feenetf ging het achteruit en van zijn vroegeren bloei is thans weimg meer te bemerken. Door zijn afeonderhfke Sng iïhe St" BmXf beZ°Cllt? Zuider2ee-steden. De Kerf, vroege ■om St. Bomfacius gewijd, staat aan de Westzijde Zii was vroeger grooter dan thans, heeft een zwaren toren en bevat fr^dlX? r\TeeYeer 155°' eenigr^scLS' Crav die in ivlft W }U eeUW 611 de ^{zeA va» G^ Miiay die in 1746 het leger van den pretendent Charles Edward Staart aanvoerde Het Kasteel, PatT& ooKte wordt, aan Radboud toegeschreven, doch is uit de latere middel' £Ctó?T% (kwMt 66UW gleden werd iTet gl es aureerd en voor kantongerecht ingericht. Het Raad- fcike ItZTr 6" i6?1 eenig° P°rtretteii. De meest belangrijke gevel is die van het voorrüalig Koggen hu is, van 1013. Van Hoorn naar Alkmaar. /,„/ KM', Vobddijk-Berkhmd, 11 K.M. Obdam, 17 KM BeerHugowaard (lijn naar Helder zie blz. 52) 23 K.M. Alkmaar 25.000 inw. ii rH4°'-:. A' C3) 1- «" o. f8.50,. n. f2.- d f - DO 4' ' ^ »»Chte*a*l, (pl. B, b2) Oeesterhnut" de Bu tg, 48 Route. 2. ALKMAAR. (pl. (!, il 3) l.angestr. 5üa, I. en o. E S.50, n. E 2.50 d E S.50' N I! Lunchroom, (pl. c—o *) id. no. 55; Suisse, (pl. c—'d 81 iil lt„n'hJrV Wapfe„" Ya!1 Munster, (pl. d 4) Verdronkenoord C94, 1. en o. f2.25 e. h„ n. f 1.50, d. f2.— e. h., p. f 3.75. Pens.: W i 1 li e 1 m i n a, Emmaatr. 13. Aut.: Van Dam en Co., Scliarloo 1; N. V. Autogarage, zflTam K;m,.™».rVwh1r' ° 19-235 Stlkfcel> Vlijt In, Bijt.: Gtebr. Hoed, Scliarloo; .1. B. Peperkamp. Alkmaar, oen der belangrijkste sleden van Noord-Holland is vooral bekend om. zijn kaashandel. Oji de markt wordt ongeveer 7 millioen K.G. kaas per jaar omgezet. Tal vau belangrijke gebouwen zijn bewaard gebleven. Alkmaar bestond reeds in de 12e eeuw; hel. bloeide ia de middeleeuwen door zijn markten. In 1528 werd de stad naar het. zuiden en westen uitgebreid en van muren voorzien, die in 1573 het beleg der Spanjaarden -wederstonden, zoodat „van Alkmaar de victorie begon". Na het beleg werd Alkmaar andermaal uitgebreid; de vroegere bolwerken zijn thans plantsoenen. Aan de noord- en oostzijde wordt, de stad beo-rensd door het Groot Noord-Hollandsch Kanaal, dat echter sedert de opening van hel Noordzeekanaal, voor de groote scheepvaart geen belang meer heeft. Van hel. station volgt men den Stationsweg, dan links langs den Geesterhout waar men rechts hel, moderne Paleis van Justitie (pl. b2) ziet, Dan de brug over naar de *Groote of St. Laurenskerk (pl. 1, c3), sedert 14(18 gebouwd, toen de vroegere kerk door het, instorten van haar hoogen toren moest worden afgebroken. In hef torentje boven het kruis hangt een klokkenspel van Melchior de Have Ie Aniwernen in 1689 gegoten. ' ' ;<»>'!' geschilderd. In hot koor, da- plaatse van het vroegere ttoordaltaar, Irgi op een eikenhouten tombe van 1510 de zerk, waaronder oen dool van liet stoffelijk oversehot van draal' Kloris V > a!J ""naad rust: „hieronder ist inghewant gr.-rve floriis van hollnnt verslagen wert van hoor gheri.jl van vclwn". Hieromheen slaan ito laat-gothisehe koorbanken uil het begin van de lo iw aan de westzijde is het koor door een eikenhouten koorhek in denzellden stij afgesloten, omstreeks 1510 gemaakt. In den noordelijken zijbeuk van het koor bevindt zich een Draehtie- l-i-ii gothisoh orgel t galerij dal in 15,1 ■ Ja„ v.-n, (-oliTeols !s vervaardigd. In den zuider kruishouk ziel. men do zerk, door een raai gegraveerde gee „ore, „laaf gedekt, waaronder 1'iet.or 1 »•*! Paliiiok n, um en .losina. van r'oroost in 1511 he»-ra vee » t V "»*™u; v oo, Kosie,,,. nor wapen hov en ,s dat vau Jeruzalem, waarheen l'alinek een bedevaart had gedaan. Ju net schip bevindt zich hot groote orgel, in 1645 voltooid, de galerij en ,le kas zijn door Jacob van Campen ontworpen; de luiken door caesar van [«.verdingen beschilderd. Do voormalig,, sacristie. Ml consistoriekamer, aan ,1e zuidzijde van het koor, is een fraai geheel; hel houten g-ewell boeit oog Ion deele zijn beschildering van omstro,-ks loon behouden, die do wapens van Holland. Karei V Westtriesland, Alkmaar, Delft et, Oudewater in sierlijke oioli jslingen voer- ALKMAAR *1 Groote of St. Laurentiuskerk, 1470-1498 2 Kapelkerk, vanouds St. Janskapel . . '. ' 3 Kemonstrantsche Kerk, 17e eeuw * 4 Stadhuis. 1509 5 Stedelijk Museum (Bruinviskamer) »6 WmJ, voorm. H. Geesthuis en Kerk, ongeveer 15e eeuw, hoofd gevel 1582 7 Accijnshuis, 1622 8 Hamei van de Schermerpoort 9 Nieuwe Doelen, achtergevel 1618 *10 Diac. Oude Mannen- en Vrouwenhuis, vroeger Hof van Sonoy, , nog eerder Witte Begijnhof, 17e en 18e eeuw 11 Huis van Achten, Prov. huis van Joh. van Nordingen, 1656 12 Provenhuis van G. Wildeman «13 Gevel „de Schopjes", Luttik-Ouddorp, 1609 -TH Huis. de Kogel (houten gevet) 16e eeuw . ^ 15 Gevel „Fnidsen", 1673 16 Gevel „Geloof, Hoop en Liefde", tegenover de Langestraat . + 17 Gevel „Mieut" 1607 . . ". -c. g^. . ^ t 18 Koning Willemshuis . . . " 19 Gevel Langestraat, midden 18e eeuw 20 - - • i7« 21 » Oudegracht, woning en meisjesschool, 17e eeuw . 22 Pakhuis .de Vigilantie" 23 Post- en Telegraafkantoor 24 Politiebureau 25 Tram naar Purmerer.d en Amsterdam 26 - . Haarlem. 26a De trams naar Egmond, Bergen en Schagen vertrekken van het spoorwegstation .... 27 Aanlegplaats stoomboot „Alkmaar Packet" 28 Bad- en Zweminrichting. 29 Schuitenhuis der Alkmaarsche Roei- en Zeilvereeniging VERKLARING DER TEEKENS VAK C 3 D 4 D 4 C 3 C 3 D 3 E 4 E 4 C 3 B 1 IC 4 E 5 C 2 Wegwijzer v. d. A. N. W. B met nummer. Spoorwegen. Tramwegen. Fraaie stadsgezichten. VERKLARING DER GROENE STIPPELLIJ N. De weg tusschen Wegw. 2229 en 2230 is altijd gesloten voor motor» _"J""Kcn op meer aan 2 wielen. Die tusschen w„d,.r ->->-» ALKMAAR ALKMAAR. 2. Route. 49 Btellen. Voorheen had ook de midden-beuk der kerk zulke beschilderde gewelven. Al wat daarvan overbleef is een voorstelling' van het Laatste Oordeel, nu in het Rijksmuseum te Amsterdam. Aan de zuidoostzijde der kerk begint de Langestraat. Wij zien daar links een bijzonder fraaien gevel van 1744 (pl.20, c3) en wat verder, rechts het *S tadhuis (pl. 4, c 3), dat in het begin der 16 e eeuw (1509) werd gesticht De gevel, van gebakken en gehouwen steen, is onlangs gerestaureerd; de bekroning van den achtkanten toren aan de oostzijde is modern. Het westelijk deel van den gevel, waar men de beelden van de waarheid en de gerechtigheid ziet, is in 1694 vernieuwd. Het Museum bevat fragmenten en gevelsteenen, verder schilderijen o. ft. van Caesar van Everdingen, P. de Grebber, Saenredam en Bosboom, de beide laatste, gezichten in de Groote Kerk; verder teekeningen, waaronder een groote penteekening- van v. d. Velde, voorstellende den zeeslag bij Kopenhagen in 1658 en verschillende prenten: alles heeft betrekking op de stad. In 1911 werd de z. g. „Bruinviskamer" als herinnering aan den archivaris C. W. Bruinvis (die ook 4en catalogus samenstelde) ingericht. Men ziet hier eikenhouten sehotwerk, dat uit het Stadhuis afkomstig is. Verder in de Langestraat zien wij rechts een gevel uit het midden der 18 e eeuw (pl. 19, c 3). Vanhier gezien naar het westen vormen het Stadhuis en de kerk een fraai geheel. Aan de oostzijde eindigt de Langestraat op de Mient; recht tegenover de straat bleef een gevel van omstreeks 1540 (pl. 16, d 4), in de 17 e eeuw gewijzigd, bewaard. Onzen weg links vervolgend zien wij links op de Mient den gevel „int vergulde boot" van 1607 (pl. 17, d3). Rechtuit vertoont zich het Waagplein, waar Vrijdags voormiddag de vermaarde kaasmarkt gehouden wordt. Het is een zeer interessant gezicht; de waagdragers, -nier. verschillend gekleurde hoeden op, brengen de kaas naaien van de Waag (pl. 6, d 3), een der schilderachtigste gebouwen van Alkmaar^ Vooral van de brug over liet Lilttik Óttdorp Is het "stïfdsg'ezicht, fraai. De *Waag is de voormalige kerk van het Heilige Geesthuis, die in 1582 aan de oostzijde van een fraaien, omstreeks 1880 vernieuwden gevel werd voorzien. Het steenen. benedendeel van den toren boven het huis, in het. begin der 16 e eeuw gemaakt, kreeg van 1595—1599 de sierlijke doorluchtige houten spits, die door Maarten Janszoon in den trant der spits van de Oude Kerk te Amsterdam werd uitgevoerd. Het klokkenspel goot Melchior de Haye te Antwerpen in 1688. Als de klok slaat ziet men een Rome-insob krijgsman op een t bazuin blazen, terwijl ruitertjes rondrijden. Aan de westzijde van de Waag de Gedempte Nieuwe Sloot volgend komen wij aan het Diaconie Oude Mannen en Vrouwenhuis (pl. 10, d3), vroeger de Oude Doelen, ook als Hof van Sonoy bekend, met een fraai poortje uit het begin der 17 e eeuw. Daarnaast het Proveniershïïïs van Nordingen (pl. H, d 3), in 1656 gesticht, met sierlijken (vernieuwden) topgevel en bezienswaardige oude regentenkamer. Meer westelijk rechtsaf in de Doelenstraat de Nieuwe Doelen 4 50 Route 2. ALKMAAR (pl. 9, ca), waarvan een gedeelte aan de binnenplaats een Kevel van 1618 behouden heeft. Nu gaan wij oostelijk, langs den Koningsweg en slaan dan, units, de Pieterstraat in, waar wij, links, den gevel van het zoogenaamde „Koning Willemshuis" (pl. 18, d 3) zien dus genoemd naar den Roomsen-Koning Willem II, Graaf van Holland, Deze gevel is uit liet begin der 16 e eeuw en onlangs hersteld. Het raadselachtige opschrift „opijnene regeert" beteekent, dat de „opinien der nienschen de wereld regeeren. Rechtuit gaande komen wij aan het Groot Noord-Hollandsch tonaal: de Kanaalkade rechts volgend bereiken wij het VictoriePark (pl. e 3), waarin zich het gedenkteeken voor 1573 bevindt. Aan het eind van dit park ligt een brug over het Noord Hollandsen kanaal; over die brug bevindt zich het station van de NoordHollandsche Stoomtram, die Alkmaar over Schermerhorn, de Mijp, de Beemster en Burmerend met Amsterdam verbindt Aan het einde van het Heiligland staat het fraaie hamei van de voormalige Schermerpoort. Wij keeren nu terug naar de andere zijde van het kanaal en bereiken de Bierkade, waar zich op den hoek van het Verdronken Oord, hel Accijnshuis (pl. 7, e 4) verheft; dit is het eerste gebouw van Alkmaar dat zich vertoont, als men Alkmaar van Amsterdam per stoomboot nadert. Hef Verdronken Hord is een schilderachtige gracht, waar men; links, bij "de eerste brug, bet goedbewaarde pakhuis „de Vigilantie" (pi. 22, d 4) ziet; aan het einde der gracht verheft zich deTTapelskerk (pl. 2, d 4), met een sierlijken koepeltoren. De straat hiertegenover brengt ons naar het Fnidsen, waar men links een zeventiende-eeuvvsche gevel (pl. 15, d3) ziet, en verder naar het Luttik Oudorp door de Appelsteeg. Op den hoek van grachl en steeg ziet men een gevel van hout (pl. 14, d3), zooals ze Iner te lande m de middeleeuwen algemeen waren; alle verdiepingen steken voor elkander over en worden dooi- consolegesteund-, Een kogel met liet jaartal 1573 herinnert aan hel beleg van Alkmaar. Een dei- fraaiste gevels der stad ziet men aan de overzijde van hef Luttik Oudorp (pHl3, d 3), zij is van 1009. Wij vervolgen nu onzen weg westwaarts over het Fnidsen naar de Mient en verdei- naar het zuiden, kruisen dan de Laai, een gedempte gracht, en bereiken de Oude Gracht. Links aan de overzijde, is het Proveniershui s van Wil deman (pl. 12, d l I, in 1714 gesticht, De Oude Gracht naar het westen volgend, zien wij' aan de overzijde een fraaien gevel (pl. 21, c4) met drie toppen uit het begin der 17 e eeuw en komen dan aan het Ritsevoort. Hier kan men links naar de Kadettenschool en de Alk* maarderhout gaan; de Koorstraat rechts, langs de,tramlijn, leidt, naar het Station. Een mooie wandeling is naar hel ca. :ï kwartier van Alkmaar gelegen dorpje Hnlo, met zijn fraaie bosschen en de bekende BERGEN. 9. Boute, 51 Willebrordiisput, die volgens overlevering in het begin van de 8 e eeuw gegraven is door Willebrordus, den eersten Bisschop van Utrecht. Uitgaande kan men den weg nemen door de Alkiïiaarderhout en langs de Zendersloot; terug langs den Rijksweg. Van Alkmaar naar Egmond, Bergen en Schoor). De stoomtram naar Egmond (ca. 20 min) vertrekt van het station Alkmaar en loopt door het voormalige Egmonder Meer, de oudste droogmakerij in ons land, reeds in 1556 leeggemalen, over Egmond aan den Hoef naar de eenvoudige badplaats Egmond aan Zee. Hot.: Trompenberg, Voorsta-.; Welgelegen. Pens.: Zeezicht, Westeinde 1; C a r o 1 i n a, Zuiderstr. 4«: .1. W. K o e k x, Boulevard 4 (tevens aut,); .T. v. d. Pol. Zuidcrstraat .17 (tevens rijt.); H. Bent, Voorstr. 13 (id.). Bijna 3 K. M. ten zuiden van Egmond aan den Hoef ligt het dorp Egmond binnen, met bezienswaardig kerkje. Van de oude beroemde abdij van Egmond is niets overgebleven. Noordwaarts van Egmond aan den Hoef voert, een mooie weg langs den duinzoom naar Bergen. De stoomtram naar Bergen vertrekt eveneens van het station Alkmaar. Naar Bergen 16 min.; naar Bergen aan Zee */g uur. Bergen aan Zee. Hot.: * Nassau Bergen, Zeeboulevard, p. seiz. f 10.— overigens f9.—: Trianon, p. seiz. .f 10.—, overigens 1'9 —• Prins Maurlts; Stroom er, p. i 6.—, f 7.— en f 8.—. Bergen aan Zee is in de laatste jaren zeer gezocht door hen die een rustige badplaats zonder amusementen verlangen. In tegenstelling met andere Noordzeebadplaatsen is er geen eigenlijk dorp. De badplaats is in 1900 gesticht op een plek waar nog geen enkel huis stond. De straatweg van Bergen aan Zee naar Bergen, ca. 4 K. M. voert aanvankelijk doorliet duin, daarna door- de Eeuwige Laan te midden van mooi bossehen. * Bergen. Hot.: «Oranjehotel; De Buste n il e 3 a g e r ■ .1 P. K r e b. Aut.: Garage Kennemerland. Rijt.: .7. Brakenlioff, Dorpstr. Informatie-bureau: Vreemdelingen-Verkeer, Dorpstraat. Middenin het dorp staat de schilderachtige ruïne der in 1574 afgebrande kerk, daarbij een klein museum van oudheden. Enkele minuten noordwaarts het gedenkteeken voor de Russen, gevallen in den slag van 19 Sept. 1799 tusschen de FranscbBataafsche en Engelsch-Russische legers. Bergen heeft boven de meeste andere plaatsen aan den duinzoom het voordeel dal de duinen grootendeels beboscht zijn en vooral dat in alle bossehen vrije wandeling is, zoowel om hel Hof te Bergen als 52 Bonte 2. BERGEN. in liet aan de overzijde gelegen bosch dat door de fraaie Sparrenlaan doorsneden wordt. Zeer aanbevelenswaardig is de wandeling over de duinen door de Staatsbosschen naar Schoorl waarvoor men de keus heeft tusschen verschillende wegen. Een mooie we» is de volgende: Door de Sparrenlaan tot aan den straatwe^ even verder linksaf naar de Nok, een mooi uitzichtspunt, Verder langs den Waterleidingsweg, Duivelsweg, Slaiufcnweir, Blijdensteinweg, Lovinkslaan, Hoogeweg, Groenveldslaan, Klimwe»en Zonneduin. Duur der wandeling ca. Vj2 uur. Terug kan men één der vele andere mooie wegen door de duinen kiezen ofwel den straatweg. Met het oog op het, groote gevaar voor boschbrand mag in de. bossehen niet worden gerookt. Van Alkmaar naar Schoorl (Hot.: De Roode-Leeuw) kan men ook den stoomtram Alkmaar-Schagen nemen Circa rr jI noordwest van Schoorl ligt het Kamperduin, waar de Honelsbossche zeewering begint, de afsluiting van het, oude zeegat, naar de Zijpe, weleer een breede zeearm, die de Noordzee met de Zuiderzee verbond. Tusschen Petten en Huisduinen bestonden toen nog meerdere zeegaten van dien aard, zoo,lal de reeks Waddeneilanden feitelijk reeds daar begon. Voor den zwaren dijk liggen een aantal steenen hoofden om den golfslag te breken. Achter de zeewering vindt men' nog de oude droomer- en slaperdijken. Van Alkmaar naar Helder en Texel. 7 K.M. HeerJmgowaard; 12 K.M. Noordsehae wonde- halte Zijdewind; halte Scha ger waard; 21 K.M. Schagen. Hot.: Landbouw, t. o. 't Station, 1. ea o. f2.50 d P2 50- de Ra'aa Laan 1, 1. en o. f3.—, n. f2.- e. b., d. f 8.—. ' De toren van de kerk heeft een eigenaardig gevormde snits Van het sterke, in 1440 gestichte slot, hetwelk in 1830 -'f-,.' brand is, zijn nog twee torens overgebleven. Stoomtram over Schoorl naar Allernaar: over BarsinqerIwm en Wognum naar Hoorn en over' IVieririqerwaard, naar van Ewijcksluis, vanwaar bootverbindin" is „.,.„. het eiland Wieringen, hetwelk sedert 1918 een'"-roote bekendheid heeft, verkregen als verblijfplaats van den voormahgen Dmtschen Kroonprins. Het oorspronkelijk uit zand bestaande eiland is door inpoldering van kleigronden aanmerkelijk vergroot, De zeeweringen waren vroeger en zijn op enkele plaatsen thans nou met zeewier versterkt. Te Oosterland, bijna aan de N O punt van het eiland ziet men den toren en hel schin van een kerk die uit de 12e eeuw afkomstig is HELDEH. 2. Route. 53 In verband mei de voorgenomen droogmaking van de Zuiderzee, is een aanvang gemaakt met het leggen van dijken ter verbinding van Wieringen met den vasten wal van Noord-Holland; ontworpen zijn een afsluitdijk van het eiland naar Piaam in Friesland en zeer groote uitwateringsluizen op of bij Wieringen. 30 K.M. Anna Pauloivna; halte Breezand; halte Koeqran. 12 K.M. Helder, 29.200 inw. Hot.: Den Bijrg, mooi uitzicht, 1. en o. f2.50 — f3.—; u. f 175 d P2.B0 — f3.B0; Bellevne, 1. en o. f3.— en f3.50, d. f2.50 e. h. Aut.: Sehulmayer, Spoorstraat; Schaap, Loodsgracht. Rijt.: Thyssen, Spoorstraat. Helder, de. oude voorhaven van Amsterdam, aaneengebouwd met het 1 K.M. oostwaarts gelegen Nieuwediep, is op last van Napoleon, die het zijn Gibraltar van het Noorden noemde, zwaai- versterkt en is in het begin van de 19e eeuw, zeer in bloei toegenomen door den aanleg van het Groot NoordHollandsche kanaal (1819—1824). Sedert Amsterdam door het Noordzeekanaal rechtstreeks met de zee verbonden is, verminderde de scheepvaart van den Helder natuurlijk zeer sterk. Er is evenwel nog een belangrijke marine-haven en werf; ook vindt men er het Instituut voor de Marine ter opleiding van zeeofficieren en een Zoölogisch station voor het onderzoeken van de fauna der zee. Van den zeer zwaren met granietblokken versterkten zeedijk die Noord Holland beschermt, heeft men een mooi gezicht over het Marsdiep en op het eiland Texel. Dikwijls ziet men hier scholen bruinvisschen zwemmen. Den dijk volgend komt men aan de kleine badplaats Huisduinen, mooi strand, paviljoen (geen hotel) op het duin. In de nabijheid een groote vuurtoren en het fort Kijkduin, vanwaar mén een zeer schoon zeegezicht kan genieten. De boot naar Texel vertrekt van het Nieuwediep bij het Hotel Den Burg. Duur der overvaart ca. 40 minuten. Texel het grootste der Waddeneilanden bestaat meest uit weiland, afgescheiden door tallooze aarden walletjes. Er worden voornamelijk schapen gehouden. De boot legt aan te Oude Schild Vandaar omnibus in een i/2 uur naar de hoofdplaats Den Burg. Hot.: Texel, 1. en o. E 2.75, II. f 1.25 e. ],., d. 1)2.50 e. I,.. p. I 5.50; De bind e n li o o m ; D e O ranjeboom Pens.: C. de W i j n, Koogerstr. Aut.: E. Boeket Rijt.: C. Kalis, Juüanastr. Op de westkust de eenvoudige badplaats de Koog. Hot.: Prinses J u 1 i a n a. Pens.: C. Bel. man A z n., Pijpersdijk; VV. A. van ZeylenJ- S t i e k e m a, Mient. ■ Aut.: 1'. Kikker t. Aan het noordelijk gedeelte van het eiland nestelen tallooze Zeevogels. Een gedeelte der broedplaatsen is aangekocht door 54 Route HELDER. de Vereeniging tot Behoud vau Natuurmonumenten in Nederland. Van de Cockudorp, (Aut.: T. Reuvers), bestaat eenmaal daags gelegenheid per postschuit naar Vlieland (blz. 301) over Van Alkmaar naar Haarlem en Amsterdam, a. per spoor. 5 K.M. Heilo (zie blz. 50). 12 K.M. dastriemm, gelegen aan den voet der duinen. Groot provinciaal krankzinnigen gesticht. Kort hierna begint de Bloembollenstreek. 16 K.M. Uitgeest. Splitsing der lijnen naar Haarlem en naai' Amsterdam. Naar Haarlem. 23 K.M. Bereneijl,. Hot.: 'I' e r B ur«; De V. o n : Heil e v n e. Groot dorp met buitenplaatsen. Centrum der aardbeiencultuur. Ca. 3 K.M. noordwaarts aan den weg naar Uitgeest het oude vervallen kasteel Assurnh u r g, kortelings door den Staal aan- Van Beverwijk pa arden tram naar de badplaats Wijk aan Zee. Hot.: B a d h o t e 1, p. f 7.— ,\ i: 7.50. Pens.: W e s t e r d u.i n, eig. Mevr. W. A. Huender- Wil '•• 1 "' 1 " » : eenv. .1 0 n k li e e r ; C a t li a r i u a ; U 11 i n 0 0 r d. Rijt.: A. ('. S e li i v p e r. Informatie-bureau: Vreemdelingen-Verkeer, Hoogew. 65. Wijk aan Zee onderscheidt zich van de andere badplaatsen daardoor dat het niet onmiddellijk aan zee, doch i ai duinvallei gelegen is. Van W ijk aan'Zee naar Velsen voert een weg over het landgoed ., II o o s wij k". 26 K.M. Velsen, (Hot.: de Prins) waar de lijn bef Noordzeekanaal passeert, over een groote draaibrug in den geest van den Hembrug (zie blz. 36). Aan het kanaal de groote papierfabriek van de firma Van Gelder zonen. Zijlijn naar IJmuiden (zie blz. 37). De lijn loopl verder door een mooie bdschrijke streek. Rij Velsen groote buitenplaatsen. 28 K.M. Halte Driehuizen, hij de bekende begraafplaats „Westerveld" met crematorium. 30 K.M. Santpoort (zie blz. 05). 32 K.M. Bloemendaal (zie blz. 65). 34 KM. Haarlem (zie blz. 56). Vau Alkmaar (Nieuwlander Singel) loopt ook een stoomtram over Heilo, Limm.cn, Castriewu, Beverwijk, Velsen en Santpoort naar Schoten (Soeudaplein), waar zij aansluit aan de trams in de stad Haarlem (zie blz. 56). UITGEEST AMSTERDAM. 3. Route. 55 Van Uitgeest naar Amsterdam. 21 K.M. Krommenie-Assendelft. Te Krommenie vindt men een aantal huizen met zeer eigenaardige oude houten topgevels met snijwerk versierd. 24 K.M. Wormerveer, belangrijke fabrieksplaats aan de Zaan. Langs deze rivier heeft iu den laatsten tijd de industrie een ontzaglijke vlucht genomen. Zie nader hieronder bij de beschrijving van de bootvaart. 26 K.M. Kooij-Zaandijk. Te Zaandijk, de eenige plaats in de Zaanstreek, die haar eigenaardig karakter heeft behouden, beval het Raadhuis „De Zaanlandsche Oudheidkamer", zijnde een verzameling van schilderijen en prenten, betreffende de Zaanstreek en haar bedrijf eu huiselijk leven, scheepsmodellen, kleederdrachten enz» In eèn der vertrekken hiervoren bedoeld, is aanwezig een fraaie schoorsteen, geheel opgezet I, blauwe tegels; in oen ander rem: groep, gekleed in oudzaansehc costuums. Tegenover het Raadhuis de z. g. „Beeldentuin" (Raechus «uugeven door den morgen, den .middag, den avond en. de nacht). 2il K.M. Zaandam (zie blz. .'(9). Verder naar 39 K.M. Amsterdam (zie blz. I). b. Van Alkmaar naar Amsterdam per boot. Stoombootdienst Alkmaar Racket, ca. 4 maal per dag. Ligplaats Ie Alkmaar; Vooraleer pl. 27, e 4; te Amsterdam.: de Ruyterkade pl. 64a, d 3. Tarief: enkele reis f 1.30 en fl.—, retour f2.- en 11,50. In vroeger eeuwen, vóór de droogmaking van De. Schermer, Purmer en Deemster, die in open verbindingmet.de Zuiderzee stonden, konden de schepen daarover rechtstreeks hun weg naar zee kiezen. Thans vaart de boot eerst door het. Groot Noord-Hollandsche kanaal, links De Schermer een groote droogmakerij, nog altijd als van ouds niet 52 windmolens bemalen. Verder over bet Alkmaarder Meer en vervolgens langs de Zaan en het Noordzeekanaal naar Amsterdam. Het. is een zeer aanbevelenswaardige eu afwisselende tocht, vooral de vaarl langs .Ie Z ï is zeer eigenaardig eu geeft een goed denkbeeld van de enorme ontwikkeling der industrie. Van de ui dezi' stfëèk vroeger zoo talrijke windmolens is een groot gedeelte _ door stoommachines vervangen en overal zijn reusachtige fabrieksgebouwen verrezen, waarvan het alleen jammer 'S, dat bij de stichting daarvan minder rekening is gehóuden toet de eischen van welstand dan vroeger bij den bouw der Windmolens. Tusschen al die groote gebouwen maken de nog overgebleven ouderwetsche huisjes met tuinen en koepels een 56 Route .V. HAARLEM. Hotels. eigenaardige» indruk. Te Zaandam gaal. men door de schutsluis en langs de Buiten-Zaan naar het Noordzeekanaal. Reehls de Petroleumhaven, dan de Houthaven. Aankomst te Amsler dam aan de De Ruyterkade. 3. Van Amsterdam over Haarlem naar 's Gravenhage. De trein vertrekt van het Centraalstation eu loopt over een viaduct door het grootendeels gedempte Westerdok. Rechls de oude pakhuizen van het Bickers- en Prinseneiland. Voorbij de Gasfabriek loopt de lijn bijna voortdurend langs de oude Haarlemmer vaart, die altijd slechts eeil gebrekkige verbindingheeft gevormd, daar zij te Halfweg niet doorloopt en de reizigers daar dus moesten overstappen; aan de overzijde de straal w 'mei de electrische tram naar Haarlem en Zandvoort. 11 K.M. Halfweg. Links de sluis, die voorheen hel Haarlemmermeer van het IJ scheidde. Daarachter op eenigeu afstand het stoomgemaal van Rijnland; vlak bij het station de groole suikerfabriek, waaraan de gevel van hét in 1645 door Pieter Post gebouwde huis Swaenenburcb, destijds genieenla.ndshuis van Rijnland, nog zichtbaar is. 19 K.M. Haarlem, 77 500 inw. Haarlem. „ ,"°ï-: a'-|0\ Fnuokler (pl. A, h3j Kruisweg 10, 1. f4.B0 e. h, p. f 1.26. n. f250 e.h., d. f4.- en f6—; den II o u t (pl. B„ e. 4) Haarlemmerhout, 1. en o. f4.-, n. f3.-, d. f4.-, p. f.C-f de LéeuI* en o f1? CV,C?,KrUitStJó3,,r-3!.;0a U 0 " d'or' E'ï>3) Kruisw. 36, Rest.: B rinkman en de Kroon (pl. F, o 3), Groote Markt• 5i 2 ?">Tn tea-room dor El. broodfabr. (pl. c3), (h: Houl ?ir Houtsl's" ' (P 3)' & ' Trams.: Van Soondapl. langs het Station door Kruisw. en Kruisstr. Konin<-str oï Ï'ie,-Vh- r • u V ^meuenstr.; vervolgens door ! } ".Kien dc trams om de andore door naar Heemstede. Y i-i ■ ''■ i' T kl''iiglijn vau hot Stationspl. door do Jansvv., Jansstr, Kloklju.spl. llamstr, Spaarne, Turfmarkt, Kampervest, KI. Houhv .- ngs de Hertenkamp Hazepatersl., Wagcnw'., WilhelminaW, Kindcrhuisvest en Keuaupark weder naar het Stationspl. terug. HAARLEM * 1 Groote of St. Bavokerk, 14e —16e eeuw .... c 3 2 Bakenesserkerk, 13e eeuw, toren 15e eeuw ... c 2 3 Nieuwe kerk 1649, toren 1613 D 4 4 Janskerk, 1317 . • q ^ * 5 Nieuwe St. Bavokerk D 5 * 6 Stadhuis, 13e—17e eeuw ' C 3 6a Prov. Gouvernement c 3 7 Het Pand, voormalig Predikheerenklooster, 1287 .... c 3 *8 Vleeschhal.1603 C 3 9 Hoofd wacht, 1650 c 3 10 Waag, 1595. .' ♦ .' \ C 2, 11 Amsterdamsehe l'oort.eind 14e eeuw . .... Cl 12 Voorm. Kolveniersdoelen, poortje 1612, gevel aan de binnenplaats 1618 C 3 13 Proveniershuis, voorm. St. Joris of Nieuwe Doelen, 1592 . D 3 14 Poortje van het Barbera gasthuis. 1624 C 3 15 n Frans Loenen hofje. 1625 . . . q 3 lb « n Coomanshofje. 1659 . q 3 17 n „ Elisabeths Gasthuis. 1767 .... D3 18 Hofje.van Staats. 1730 . "J .c^-rff{k^^_. ... B 2 19 , , Oorschot 1767 _ ^>Üo,<^;j . '«. . ' C 3 20 , , Noblet.1760 . . M^..^;^ I B2 21 Teyler's Hofje 1785 . . . V |C2 22 Gasthuishuisjes begin 17e eeuw yj 3 23 Twee gevels Korte Spaarne23en 25, eind 16e eeuw ... c 2 24 Gevel Turfmarkt 108, 1636 .' D 3 25 i Spaarne 17, 1794 , . ' c 2 26 Twee gevels Gedempte Oude Gracht 42en44, begin 17e eeuw . C 3 27 Geveltje Koningstraat 1, begin 17e eeuw c 3 28 Drie gevelfragmenten Jansstraat 61.63on63a, „ C 2 29 Ambtswoning van den Commissaiis der Koningin, 1803 , . B 3 30 Frans Hals Museum, voorm. Oude Mannen-, later Weesbuis, 1608 D3 31 Paviljoen, Koloniaal Museum en Museum van Kunstnijverheid, 1788 E 4 32 Teylers Museum en Bibliotheek C 2 33 Bisschoppelijk Museum, midden 18e eeuw C 2 34 Museum Van Stolk c 3 35 Brongebouw g 3 35ti Schouwburg D 4 35b „De Vereeniging" C 2 36 Post- en Telegraafkautoor c 3 37 Politiebureau . cÜf 3H Tram naar Amsterdam en Zandvoort D 4 39 „ „ Bloemendaal en Overveen .... 32 40 » » Overveen langs den Zijlweg . . . . q 3 41 „ „ Heemstede p 3 42 Zweminrichting ' 43 Overdekte bad- en Zweminrichting ^4 Roei- en Zeilvereeniging „het Spaarne 28 29 * 30 31 * 32 33 34 35 37 38 39 40 41 42 43 44 li 2 MAAKLbM VERKLARING DER TEEKENS. ==^'. Route. 61 raadzaal heeft haar 17e eeuwsch voorkomen behouden. Zij hevat een schouw van omstreeks 1630 en een tapijt uit dien zelfden tijd, dat de inneming van Damiate in 1218 voorstelt. Aan de zuidzijde van het stadhuis ligt het Pand (pl. 7, c3), de kruisgang van het voormalige Jacobynenklooster, dat aan de Predikheeren behoorde en van 1287 dagteekent. Van de Groote Markt door de Zijlstraat tot voorbij de Gedempte Oude Gracht, dan rechts in de Witte Heerensteeg de Poortjes van het Frans Loenenhofje uit 1625 (pl. 15, c3) en van het Coomanshofje uit 1659 (pl. 16, c 3). O]) de Gedempte Oude Gracht 42 en 44 ziet men gevels (pl. 26, c 3), uil, het begin der 17e eeuw. Het plein, verderop rechts, is de Botermarkt, met, rechts eenige 17e eeuwsche gevels (pi. c3). Aan het einde van de Botermarkt, rechts, de Gasthuisstraat, metHe voormalige Kloveniersdoelen (pl. 12, c3); de poort, aan de straat, is van 1612, de fraaie gevel op de binnenplaats van 1618. Zuidelijk daarvan het Gas thuishof je, een der schilderachtigste hofjes der stad,. Van de Botermarkt, voert de Gierstraat, zuidwaarts, naar de Groote Houtstraat. Op den hoek dezer straten vindt men het Proveniershuis (pl. 13, d3), eertijds de St. Joris doelen, met een fraaien topgevel van 1592 en een schilderachtige binnenplaats. Westelijk hiervan de Nieuwe Kerk 1 pl- 3, d4), in 1649 naar plannen van Jacob van Campen gebouwd, met een fraaien toren van 1613 door Lieven de Key. Achter deze kerk het Wilsonsplein met den nieuwen Schouwburg (pl. 35 a, d4). Langs de Raamvest naar de Groote Houtpoort; de huisjes aan deze poort werden in 1826 naar plannen van T. F. Suys opgetrokken. Iets verder rechts de Tempelierstraat, waar de tram naar Zandvoort afrijdt. Door deze straat i kan men in 8 min. de groote nieuwe *R. K. Kathedraal van F St. Havo (pl. 5, d5), door Jos. Th. J. Cttypers. die nog niet geheel voltooid is, bereiken Van de Groote Houtpoort, loopt zuidwaarts een breede weg, de Dreef; links in het Frederikspark het Brongebouw (pl. 35, e3) dat voor concerten en andere doeleinden wordt, gebruikt. iets verder aan de Paviljoenslaan slaat, het. Paviljoen (pl. 31, e4), dat de •bankier Hope in 1788 als buitenverblijf deed bouwen. Koning Lodewijk Napoleon van Holland kocht hel, aan en vluchtte in 1810 van hier naar het buitenland. Het gebouw dat nu deels als Koloniaal Museum, deels als Kunstn ij verheidmuseum dient, bevat nog de slaapkamer van den koning en een kamer, die de weduwe van Prins Willem V er omstreeks 1815 liet. inrichten. De ingang van hel Koloniaal Museum (geopend van 10—4 u.; toegang f 0.25) is onder het terras, achter de Laokoongroep. Het bevat een buitengewoon uitgebreide verzameling van allerlei overzeescbe soorten werkhout, sommige stukken met fraai snijwerk versierd; voorts monsters, afbeeldingen enz. van vele andere producten uit de Nederlandscl.e koloniën en een kleine elhnografische afdeeling met modellen van hulzen, koperwerk, wajang poppen en allerlei gebruiksvoorwerpen. 62 Route, .1. HAARLEM. Frans Bah De, ingang van hot M u s e u m v a n k'u n s t n'i i v e r h e i ,1 is boven op het terras (geopend van 10—4 „.). De localiteitei worden tegenwoordig meest voor tijdelijke tentoonstellingen gebruikt! Den Dreef vervolgend komt men in den HaarlemmerHout (pl. e—f 4) een mooi oud bosch, meest beuken en linden met hertenkamp en talrijke wandelpaden. Aan het eind de bekende Spanjaardslaan. Tusschen den Haarlemmerhout en het Spaarne is een villapark, het Haarlemmei- Houtpark, aangelegd. Langs den Kleinen Houtweg, waar men het aardige JLotje van He y thuis en (1651) ziet, naar de stad terug. Over IPTl "\- y^^^^r-i^s af tot de eerste straat, het Lroot Heiligland. Daar vindt men links, het **Frans Hals Museum (pl. ?0, d3), in_1608 door Lieven de key als oiTde maimenliuis gebouwd, seflërt 1800 als weeshuis in gebruik, in L)08 door de stad aangekocht, verbouwd en in 1913 als museum geopend. Geopend van 10—3 a 5 u. Toegang f. 0 25 Zond einden eersten Woensd. van iedere maand kosteloos. Catalogus Dit Stedelijk Museum ontleent zijn belang in de eerste plaats aan de prachtige groote schilderijen van Frans Hals. die ner-' gens zoo goed vertegenwoordigd is als hier. Sedert eeniKe jaren worden deze schilderijen voorzichtig ontdaan van het vernis, waarmede zij in de 19e eeuw bedekt zijn en dat, zeer geel geworden is. Van den ingang rechts eenige kleine zaallies waarvan één -Os oude apotheek ingericht is. Links Zaal 7 'm dan van soorel . eruzalemvaarders (1533); 264 dezelfde, Adam en Eva 2«f.' dezelfde' vaTBltblehem' 7 a a? «"VS?"1 S0™" , Cor, elisz- Kindermoord van jjeinienem. /, aal 8 155 M. v. Heomskerek, F'eoo Homo ftrin venbénslef^ ^ "T^' *ï Lu; 292 .1 Viotors, Ken Amsterdamsch Burgen o e,In., ?! 1,(1 arbe,ders in «e wijngaard. Zaal 32 beva stukken die het museum in bruikleen heeft: G. Berckheyde Ge Kuysdael Viivê,mtë,e? ÏTaa«; Salomon Ruysdael, Kiviergcïièht; .( ,. Ku.vsdail Vijvci te 's Gravenhage; Jan Steen. Batseba- Jan vin Goyen, Riviergezicht; Arent de Gelder. Ahasver ,s en II man- ( o,Beelt, een strandgezicht voorstellende Kgmnnd ;ian Zee mol ™ de duinen een kerk en verschillende huizen die later door de ze ■ vermeld zijn; Willem van de Velde, Zeestuk. Zaal 18 en 14. voormalige Regentenkamers met fraaie betimmering Van hier komt men in de vestibule van het Ou Ie Aan de" -„I 1 T R""™'"|^-hifderd raam uit KnkhuVzé Aan de andere zijde der vestibule Zaal 19 de voörmalfire eel zaal van bet Oude Mannenhuis met oude zoldering -."oh dorde vensters en mooie kasten uit de 17e eeuw. 238 H. Gf Pot vérhee hjking van Willem de Zwijger: ,15 Pieter de (frehher .De voiïeu van Barmhartigheid (1628); [96 en 187 Jacob vau la,.,. Regenten Kwïeum. HAARLEM, Boute. 63 ff) Regentessen van het Aalmoezeniers Arm- en "Werkhuis. Boven 4e Schouw 313 J. de Wit, Dood Wild. Nu volgt Zaal 20 de goudleerzaal, Plafond, goudleer en spiegels zijn afkomstig uit het Stadliuis. in aé vensters gebrand glas van 1645; fraaie ingelegde kast; |28 Juriaan Ovens, Portret van Rycklof van Goens; 277 Pi H, Vereist, Hollandscbe familie. In de gang- fraai bewerkte lijsten pet de namen van regenten van het Oude ..Mannenhuis. Naast deze gang vier vertrekken die de voornaamste schilderijen van Frans Hals, de grootste schatten van het Museum, bevatten. Het oudste een portret van Jacobus Zaffius uit 1611 toen de schilder 31, het laatste uil 1604 toen bij 84 jaar oud was. Zaal 21 bovengenoemd portret int 1BU; daarnaast *12« Maaltijd van Officieren van de St. Jorisdoelen (1616). Van dit stuk is de geel geworden vernislaag verwijderd. Daartegenover 125 Maaltijd van Officieren van de Kloveniersdoelen (1627), hetwelk deze bewerking nog niet heeft ondergaan. Het onderscheid is zeer opvallend. 257 Jac. Ruysdacl. Duinlandschap. Zaal 22 * 124 Frans Hals, Maaltijd van de Officieren van de St. Jorisdoelen (1627). Daartegenover is de plaats voor **12. Boute. 65 Hier rechts en door het Bloemendaalsche park en langs het schoon gelegen hotel Duin en Daal (zie hieronder), het gesticht (vroeger Meer en Berg), de ruïne van het 13e eeuwsche kasteel Brederode, het hotel Velserend en het landgoed Duin en Kruidberg naar de halte Driehuizen, bij de bekende begraafplaats Westerveld met crematorium. Verder langs een boschrijken weg naar Velsen. Dan langs de tramlijn naar Santpoort. Van Santpoort langs den mooien straatweg naar Bloemend aal en vanhier rechtstreeks naar Haarlem langs de Kleverlaan. Afstand 23 K.M. Met deze toer kan men ook een bezoek aan IJmuiden (zie blz. 31) combineeren. Men slaat dan voorbij Driehuizen linksaf en rijdt van IJmuiden naar Velsen. Verder als boven. Omweg 6 K.M. 2. Langs den Zijlweg naar Overveen, hier linksaf en langs het landgoed „Elswoud" naar het villapark Aerdcnhout, waar men den straatweg naar Zandvoort kruist. Rechtuit den Vogelenzangschen weg tot bij het huis te Vogelenzang dat rechts ligt. Hier linksaf door de Beckslaan naar het station Vogelenzang, links langs de vaart en dan weer rechts naar den straatweg Leiden-Haarlem, dien men linksaf volgt langs verschillende fraaie buitenplaatsen. Bij het huis Manpad, de naald door Jb. van Lennep opgericht ter gedachtenis aan Witte van Haemstede. Verder het schoone landgoed Groenend aal met belvedère en restaurant, aangekocht door de gemeente Heemstede. Men komt te Haarlem aan bij den Haarlemmerhout. Afstand 19 K.M. Hotels enz. te Overveen: Hot.: Van Ouds het Raadhuis. Aut.: C. van Maren, Bloemend, w. 179. Rijt.: J. A. H. de Haas, Zijlweg. Hotels enz. te Santpoort: Hot.: de W e y m a n, (tevens rijt.;) V eiser End (t/o. de ruïne van Brederode) 1. en o. f3.50, n. fl.50 e. 1.., d. f2.50 e. h. Pens.: Longwood (t/o. Station). I Aut.: H. A. v. d. Velden, Bloemend.Strw. 131. Hotels enz. te Bloemendaal: Hot.: 'Duin en Daal, 1. f3.— e. h., o. fl.50, n. f2.50, . d. f 4.—. p. f 5X0 zonder kamer. — Zomcrzorg — Iepen hovc, Fïartelustlaan 2-4. — V r e e b u r g, t/o. de Kerk. Pens.: L. Beekhuizen, Rustenburgerweg 11; M e j. E. A. M. 1 O. la Fors, Rust.weg 14; Wed. Jansen, Prof. v. Vlotenweg 14; M e j. Ch. M. R u i g r o k. id. no. 2; M e j. J. J. H. O v e r hOff , Bloemendaalsche weg 27; M e j. W. Slot, id. no. 85. Aut.: G e b r. Beekman, Bloemd. weg 83; J. C. Verbeek, iii. no. 12., Rijt.: G e b r. B ö t g e r, Zomerzorgerlaan 19. Naar Zandvoort. Per spoor van het station via Overveen (zie blz. 64) of per electrische tram van de Tempelierstraat over Aerdenhout. Op beide lijnen doorgaande treinen van Amsterdam. Zandvoort. 6 000 inw. Hot.: * Grand hotel, Zeeboulevard. — *Groot Badhuis, P. seizoen f 11.—. — * d'0 range p. f 8.50 e. h. — K u r h a u s. — II e a u S i t e, Boul. Paulus Loots 7, 1. f 2.50 p. f 6.—. — Noordz e e. — Belvedère, Dr. Motzgerstr. 86, 1. en o. f 3.— e. h., »• f 2.—. d. f 3.50, p. f 6.— e. h. — G a r n i , p. f 6.— a, f 8.—. — U elgelegen, Kerkpl. 5-6. — de POcean. — Princess tl 66 Route 3 ZANDVOORT. House, Kerkstr. — H e n r i e 11 e , Boul, Barnaart 1 en 2 o luli Aug. f 6.- e. h„ Mei-Juni f 5.- e. h. — T o o m I, e r g e', Éöui" de Favauge 41-42. — Het Wapen van Haarlem l'en n i 3-—• — Suisse. — Zomerlust. Rest.j Bodega Driehuizen, Strandw — Pavilinen R i c h e. Boul. de Favauge. Zandvoort is de het dichtst bij Amsterdam gelegen badplaats en dientengevolge een der meest bezochte. De Boulevard strekt, zich over een lengte van bijna 3 Vb K. M. langs het strand uit, behalve voor het eigenlijke dorp, waar het Groote Badhuis en het Hotel d'Orange onmiddellijk aan den duinrand staan. Op iht gedeelte heerscht aan het strand de grootste drukte. Het noordelijk deel is rustiger. De straatweg naar Zandvoort loopt over Aerdenhout (zie hierboven). Een nieuwe breede weg voert dwars door de duinen rechtstreeks van Overveen naar de Noordzee, ten noorden vau Zandvoort. . y?n Haarlem naar Uitgeest zie blz. 54, naar Hoofddorp zie blz. 38: Van Haarlem naar Leiden. a. per spoor. Deze lijn loopt tot Voorhout grootendeels door de bollenvelden zie blz. 64. _ 27 K.M. Vogelenzang—Bennebroek; 30 K.M. Hillegom; 34 K.M. Lisse; 38 K.M. Biet Gijzenbrug, station van Noord wijk aan Zee, (zie blz. 73). 41 K.M. halte Voorhout. 44 K. M. Warmond. Bij het station de jacht-haven vau de yereemgmg „de Kaag". Op de plassen wordt het watertoerisme druk beoefend zooals trouwens in het geheele Zd-Holl. merengebied. In het dorp de alleenstaande toren van de oude protestantsche kerk met schilderachtige ruïne en opmerkelijke grafzerken. 48 k. M. Leiden (zie blz. 67). Van Haarlem naar Leiden b. Langs den straatweg. Electrische tram naar Heemstede, verder stoomtram. De stoomtram loopt van Heemstede over de Glip en Bennebroek langs den grintweg en verder langs den straatweg naar Hillegom. Automobilisten en wielrijders doen beter den straatweg reeds van Haarlem af te volgen, zie onder rijtoer 2, blz. 65. 4 K. M. Heemstede. Hot.: Van Ree, 1. en o. f8.— e. h., d. f2.— e, h n f5 — e. h. — Het Wapen van II e e m s t e d e. 7 K. M. Bennebroek, Hot.: De Geleerde Man. 11 K. M. Hillegom. Hot.: Wapen van Friesland. - Flora. Hoófdstr. 51. Aut.: CJ. v. W erkhoven; fa Visser e n B o a h o u t Rijt.: J. G. v. Dooien; A. Unster LEIDEN * 1 Hoogelandsche- of St. Pancraskerk, 14e eeuw *2 St. Pieterskerk. 14e en lSe eeuw. ' Lodewijkskerk, voorm. Kapel St. Jacobsbroederschap, daarna Saaihal, 1538 a& .... Marekerk, 1639—1649 . . . . i Waalsche Kerk, Kapel v.h. St. Catharijnegaslhuis, eind 17e eeuw Oud Katholieke Kerk (H. Fredericus en Odulphus), 1680 Kapel van het St. Annahofje, 1509 Stadhuis, gevel 1597-1598 Vaag, 1658. Rijnlandshuis, 1597 . 's Gravenstein, 13e—17e eeuw Burcht 12e ol 13e eeuw, Poort 1658 Waltoren „Oostenrijck" ± 1420 Morschpoort, 1669 Zijlpoort, 1667 Doelenpoort, 164S Stadstimmerwerf, 1612 . ' Korenbeurs, 1825 ) Fontein Vischmarkt, 1637 Heilige Geesthuis (Armen wees- en kinderhuis), 1607 . iM eermansburg, 1681 (hofje) . Pesthuis, thans rijks-opvoedingsgesticht, 1658 lan Pesijnshofje, 1683 • Hofje van Broeckhoven, 1640 Voormalige Latijnsche School, 1600 Universiteit, voorm. Kapel v.h. Klooster der witte Nonnen 15e eeuw Universiteitsbibliotheek, voorm. Kapel v. h. Bagijnhof, 15e eeuw Bibliotheek van Thijsius, 1655 Ethnografisch Museum Rapenburg „ Hooge Woerd Museum van Afgietsels en praehistorica Museum van Oudheden Lakenhal, stedelijk museum, 1639—1641 Oud archief Sterrenwacht • 34a Stadsgehoorzaal , 34b Schouwburg 35 Postkantoor . Telegraafkantoor Politiebureau Tram naar Katwijk en Noordwijk „ „ Haarlem „ n 's Gravenhage 3 4 5 6 * 7 * 8 9 10 11 *12 13 14 15 16 17 18 19 * 20 21 22 23 24 25 * 26 27 28 29 2938 gestichte St. Jacobskapel, (pl. 3, c 4), bevindt, die na 1567 als Saaihal gebruikt werd en sedert 1810 weder voor den R. K. eeredienst is ingericht. Aan de overzijde van de gracht het Van der Werfpark, ter plaatse waar in 1807 een geheele wijk vernield is door de ontploffing van een kruitschip. Aan de oostzijde van dit park het Geologisch en Mineralogisch Museum (geopend Woensd. en Zaterd. van 2—4 u.) en aan de zuidzijde het Rijksmuseum van Natuurlijke Historie, hetwelk op werkd. van 8 — 12 u. en van 1.30—4.30 u. geopend is. Voorbij hef, v. d. Werfpark begint het Rapenburg. Daar ziet men, aan de westzijde het Academiegebouw (pl. 26, b 4), in 1516 als kloosterkerk der Witte Nonnen gesticht en in 1578 voor zijn tegenwoordige bestemming ingericht, met een toren van 1670. Gelijkstraats bevindt zich een gewelfd vertrek, daarboven is de groote gehoorzaal, die langs een steenen wenteltrap bereikt wordt. In de senaatskamer hangen vele portretten van hoogleeraren. Verder ziet men in het gebouw de fraaie grafzerk van Floris van Adrichoin (1572). Naast de Academie het Prentenkabinet, geopend op werkdagen 1—4, en daarnaast de afd. China, Japan en Britsch Indië van het Ethnografisch museum, zie hierboven. Aan het Rapenburg 25 vindt men de Bibliotheek van Thysius, (pl. 28, b 3) geopend van 1 — 2 u., in 1655 waarschijnlijk door Pieter Post gebouwd; de oude inrichting der bibliotheek bleef Mits. Oud lieden. LEIDEN. 3. Route. 71 behouden. Links aaii de Groenhazengracht, de Doelenpoort (pl. 16, b8), in 1645 door Arent van 's-Gravensande gebouwd, thans toegang gevend tot de Art. kazerne. De groep stelt St. Joris met den draak voor, aan weerszijden daarvan zijn later kanonnen geplaatst. Noordwaarts gaande bereikt men het Galgenwater, waar eens de molen van Rembrandt's vader stond. Aan de overzijde het fraaie gebouw der Stadstimmerwerf (pl. 17, b 3) van 1612. Terug naar het Rapenburg aan de oostzijde daarvan het *fVUiseum van Oudheden (pl. 30, b 3). Dit museum is va,n de Breestraat hierheen overgebracht. Met de plaatsing en nummering der voorwerpen en de afwerking der zalen is men echter nog niet geheel gereed. De benedenverdieping bevat rechts van den ingang' de. schoone verzameling Grieksche, Etruskische, Romeinsche en Egyptische beeldhouwwerken niet welker rangschikking men nog bezig is. bijzondere vermelding- verdienen het groote grafrelieï van Archei'rate, zeer fraai Attisch werk uit de 4c eeuw vóór Christus, en een groote Dionysoskop. Van de zeer rijke Egyptische verzameling vermelden wij in de eerste plaats de grafkapel van Achet-hetep-her uit Sakkara, waarvan zoowel de ingang als de muren geheel overdekt zijn met hoogst belangrijke laagreliefs die allerlei scènes uit Let leven van den afgestorvene voorstellen. Sedert eenigen tijd is de toegang tot het inwendige van de kapel echter uit vrees voor beschadiging verboden. Deze grafkapel dateert uit den tjd van het Oude Rijk, ca. 2800— 2300 vóór Christus, evenals verschillende fraaie beelden en sarcophagen. Uit den tijd van het Middenrijk ca. 2000—1800 vóór Christus, ziet inen hoofdzakelijk een groot aantal grafstèles, meerendeels van Uit de periode van het Nieuwe Rijk ca. 1580—663 vóór Clit. noemen wij het graf van den bouwmeester Pa-aten-em-heb, waarvan slechts een gedeelte met fraai reliëf bewaard is gebieven, daarnaast zeer merkwaardige reliëfs uit een ander graf, voorstollende geboeide Aziaten, die voor Hor-ein-heb gebracht worden, voorts vele beelden en steles. Uit den Saïtischen tijd, na 663 v. t'hr.. groote basalten sarcophagen in den vorm van muinmickisten, een tempeltje van graniet, bedeckt met velerlei opschriften, voorstellingen enz. He kleinere voorwerpen vindt men op de le verdieping. Links van den ingang verschillende zalen met afgietsels o. a. van de beeldengroepen van den Zeustempel te Olyiupia en van den tempel van Aphaia te Aegtna. le verdieping. Hoven aan den trap een model van den Acropolis te Athene. Linksaf' slaande kom men in een galerij met allerlei kleine i-'g.vptischc kunstvoorwerpen, amuletten, scarabeeën, sieraden enz. Vervolgens vele muinmickisten. mummies Cn fijkvazèn en het beroemde kleine ezelrelief uit het Oude Rijk. Aan de voorzijde van het gebouw Romeinsche oudheden, o. a. een mooie helm, opgegraven in de Peel, fraai glaswerk enz. Grieksche en Romeinsche sieraden. Aan de noordzijde, een uitgebreide en fraaie verzameling Ita- 72 Boute 3. LEIDEN. St. Pieter,/,;,-!,- 2e verdieping. Deze bevat in hoofdzaak de resultaten van opgravingen in Nede, and, in de eerste plaats van die, welke onder leiding va , I f Ilohverda, den directeur van het museum do li V , ' VA ^rbei^r "« "ccMen'' blz" '"opX, tT 5 gevonden ^ne„nr '" L,mb!,rf hl,bben Plaats gevonden. %eha ve k-uV00^ M Museum van Oudheden de Universiteitsbibliotheek (pl 27, c4) omstreeks 1450 als kapel van het Begijnhof gebouwd, m 1822 geheel uitgebroken. Voor korten Xvt eentgroo,t me,uw ^bonw naast het oude gesticht. De , k-kf- "SS(;hen het Museum van Oudheden en de Universiteitsbibliotheek, gaat oostwaarts naar het Jan Pesijnshof eedf in 12inlbef-fDe *S^^erkJpl 2, el bestond \Z J \ f tege'lwo^g^ gebouw dagteekent uit de 15 e eeuw en had een hoogen toren, die in 1512 is ingestort eeuwen b?Vat 6611 k0°rhek UU de 15e eeuw ™* prachtfé iee ||ïïwsche friezen, een njken predikstoel van !,vf.v or,0| in r deurna/;ilreren graftombe van Jan van Kerckhove, vat. hef t.'O„0r TrT \ Ver'mlst vervaardigd. Op de zuilen vau het koor overblijfselen van schilderwerk uit de 15e eeuw w tTf T/ÏS 1675 [r met go^leder behangen en kerk >Wï Ael,8? fuwVNoordeli,jk van de St. Pietersstad nn l T1Stel" pI' H'/^' ™oAeen de gevangenis der stad, nu kledingmagazijn. Het gebouw werd in de 13e eeuw gesticht, doch in 1463, 1604, 1654 en 1672 veranderd Verder noordwaarts aan de Papengracht het Hofje van Br c hoven (pl. 24, b 3) in 1645 gesticht. / , de.,L°khorststraat de voormalige Latijnsche School (pl. 25, c d) yan 1600. Noordwaarts doorgaande komen wij in nlrU^Zf ' Q0,n^TJef' l««6ao™- het voormalige Museum van Oudheden (pl 31 b 3) thans afdeeling van het Ethnografisch Museum zie blz. 70. De Breestraat rechtsaf volgend vitale,, wij, rechts, het Gemeenlandshuis van Rijnland, (pl. 10, c3) fn 1597 gebouwd, (no. 59). Van binnen zijn de kamer van den Dijkgraaf en de Rechtszaal, beide omstreeks 1670 ingericht, bezienswaardig. Verder, links, de Waalsche kerk, (pl. 5, c 3) eertijds kapel van St Cathanna, met vernieuwden voorgevel en eindeïn 15e97 Staih!,iS (pL 8' ° 3) met een P»<*tigen gevel bevalenmschom,rc^ «5. Wethouders, ingericht in 1064, uit de 17 e ! > van I erdinaud Bol en Fransche tapijten l i, ;,, L A'111"11111 van 1641 en 1704 bevat een schoorr,: , : l.i evens en een tapijt in 1608 te Delft ge'IW i "„™-, ''""srl',"aa""1 gerecht een zolderschildering van A Vll 'ui, 't \J «•» 1 'frldseli trijp als behangsel. Ilo voormalige 1 ' »" burgemeesterskamer, prijkt; t schilderwerk van it.81. l,o vroeger,- weeskamer ft haar betimmer - uit hel begin Omstreken. LEIDEN. 3. Route. 73 Tegenover het stadhuis het poortje der Penshal van 1607. Achter het stadhuis bevindt zich de Vischmarkt. Men heeft hier een goed gezicht op den stadhuistoren van 1577, met een klokkenspel van Hierre Hemony. De Vischmarkt prijkt met een fontein (pl. 19, c3) van 16''2. De galerijen op de bruï aan de Botermarkt (rechts), van 1642, dienen als Korenbeurs (pl. 18, c 3J. Links, op de Aalmarkt ziet men de Waag (pl. 9, e 3), door Pieter Post in 1658 gebouwd, met beeldhouwwerk door Rombout Verhulst. Van Amsterdam naar Leiden per boot. Stoombootdienst Volharding. Dagelijks behalve des Zondags, hoofdzakelijk goederenbooten met gelegenheid voor passagiers. Ligplaats Amstel bij de Achtergracht. De boot volgt den schilderachtig kronkelenden Amstel langs het bekende koffiehuis ,,'t Kalfje" en de dorpen Ouderkerk (Hotel Paardenburg) en De Nes naar Uithoorn. Verder over den Drecht langs Vrouwenakker naar het huis ten Drecht. Hier door een scbutsluis naar de Aar, die langs het dorp Ter Aar naar Gouivesluis voert, waar men wederom door een schutsluis op den Ouden Rijn komt dien men langs de dorpen Alphen, Oudshoorn, Molenaarg brug, Koudekerk en Leiderdorp naar Leiden volgt. De vaart langs den Ouden Rijn is zeer mooi. Van Leiden naar Noordwijk aan Zee. .De electrische tram vertrekt van het Stationsplein. 2 K. M. Leidschebuurt, nabij het Huis „Endegeest" in het begin der 17 e eeuw woonplaats van den wijsgeer Descartes, thans krankzinnigengesticht. 5 K.M. Rijnsburg, van 1660—1663 woonplaats van Spinoza, ui wiens huis thans een klein museum is ingericht. .10 K.M. Noonlieijk-'Jiinnen. Hot.: Hof van Holland, Voorstv., 1. en. o. f .S.50, u. f3,— d. f 4. -. Rijt.: J. van Leeuwen; C. A. Ruterink. Noordwijk is een der middelpunten van de bloembollencultuur. Kerk uit de 15 e eeuw. St. Joris Doelen opgericht 1429. 12 K. M. Noordwijk aan Zee. Hot.: *Kurhaus Huis tor Duin met acht dependances en eenige gemeubelde villa's, 1. f4.—. ;ï f9.—, o. fl.50, n. f3.—, d. f ó.—, p. 15 Juli—31 Aug. f 7.—, z. k-, voor- en na-seiz. f 8.—, a f 10.— met k.; *Palace -Hotel, p. f 10.— tot f 12.50; 'Eenbrandt -Hotel, Zuid Boulevard, 1. en o. f 2.50 a, f 3.50, n. f 2.5(1, d. f 4—, p. 15 .Juli—31 Aug. f 7,50 e. h., overigens f ti.— e. h-, Strand hotel, Zuidboulevard; Noordzee, p. voor- en nasoiz. E6.50, seiz. kamerhuur extra. Hollander, Noord-Boulevard p. seizoen f8.— tot fin.— , overigens f li.50 tot fo—: Oranje-Hotel, id., I. 0n o. f3.50 e. b., p. seizoen t' 7.— a ï 8.—, overigens f 5.50. 74 Boute 3. LEIDEN. Omstreken. Rest.: behalve in de hotels: Casino [iet Casin ■ Noordwljksche Sportverecniging is zonder betaling toegankelijk ti* < 11■• n-in.; voor dansavonden (4 X W w.) 0n voorstellingen word intiee gelieven (ml. portierswoning). Iu' Pens.: H o e k, Noord-Boulevard; Verloos Stafinnsni • n „ n „ ZT^TT-, RPoao1z°enm1f:; fL^iV ■ Noord-Boulevard; ' ' d e P 0 0 1 s * a r' Clubhuis Golflinks: introductie voor bezoekers Aut.: Garage Central; ,T. van Kan; L. 3 Peuk Rijt.: L. ,1. Bonk. Rijpaarden: Manege. Oude Zeeweg. Zeebaden: Noordelijk strand met badkoetsen; Zuidelijk strandHadpaviljoen, zoehvaterdouehe's. op hot strand. Inf.-Bureau: V. V. V. Stationspl. Lijst van pens en ge,,, kamers op aanvrag. Cs Winters verkrijgbaar bij de fa. A. Horsman, -Noordwijk Bjnnen.) Noordwijk aan Zee is een druk bezochte badplaats met prachtig strand en duinen (aanleg Staatsbebossching) die zich in de laatste jaren zeer sterk heeft ontwikkeld, doch rustiger is dan Scheveningen of Zandvoort. Onder de badgasten waren vóór den oorlog zeer veel Zuid-Duilschers en Oostenrijkers Men vindt er goede golf-links en groote tennis-courts geschikt voor belangrijke wedstrijden (speciaal centre-court). Op de Boulevard heeft men en mooi zeegezicht, terwijl van den koepelweg aan de binnenzijde der duinen een fraai vergezicht landwaarts te genieten valt; vooral tijdens den bloei der hyacinthen en tulpen is dit zeer schoon. Noordwijk-Binnen en Noordwijk aan Zee zijn ook te bereiken van het Station Piet (iijzenbrug, langs een m'ooien boschrijken weg. Afstand 4, resp. 6 K.M. Van Leiden naar Katwijk aan Zee. Tot Rijnsburg als boven. 7 K. M. Katwijk aan den h'iju, tl K. M. Katu-ijk aan Zee. Hot.: Gr. Hot. du Rh in, Straudhoulevard 1 eu o faU a'oTo D7zPwSaeanf 8id ' """'^ ' 'Q < 00 1 Pens.: L u n e h e ,, T e a r o o », ' X o o r d z e e; L. e n T. r o o ,u Oasa Cara; de Schuur; Horman; Zee e n II J 0 h. K 1 a a s; R u i n, z 1 e 1, I: (zeeweg hij tol). Aut. en rijt.: A. van Schie, .S'luiswog li; ('. van der Vliet Meer burgkade 21. ' """" Aut.: A, Burggraafr, fiadstr. 3; Van Hoekelen. Voorstr. Katwijk is een tamelijk druk bezochte badplaats. Tot voor vv;.tmge j ircn zag men hier talrijke visschsrss-. huitin vU, zeer eigenaardigen vorm; thans is het visschersbedrijf meest tiaar IJmuiden verplaatst. Aan het strand een schilderachtige oude kerk, die met meer als zoodanig gebruikt wordt. Even ten N. van Katwijk, ter plaatse waar weleer de Rijn in de Noordzee uitmondde, vindt men de groote spui-sluizen en het. daarbij nehoorend stoomgemaftl voor de waterloozing van Rijnland *S GRAVENHAGE Verklaring. E-3 Omvang der siad in 1570 f\'\^t „ „ binnen, de. gracht in, 1620. f Dit. gachvttte binnxm. de gracht geirokkcr. I | Uitbreidingen sedert de helft der 19e eeuw. 5T21 Plantsoen en Bosch. r Aanbevolen verbindingswegen m — -Zie achterzijde. tfggl Verbindingen te water 4f Aanlegplaats, zzzz Ontworpen doorbraken. Motorbooten mogen de stadsgrachten en het Scheveningsch Kanaal niet zonder vergunning van B. en W bevaren, 1 3JtJ£rda£ F DOft 'S GRAVENHAGE VERKLARING DER TEEKENS. Wegwijzer v. d. A. N. W.B. met nummer. -■ Spoorwegen. *~ Tramwegen. " Fraaie stadsgezichten. VERKLARING DER GROENE STIPPELLIJN, Tusschen de wegws. No. 1839 en 1840 mag de Korte Poten met motorrijliigen en rijwielen alleen bereden worden in de richting naar de Heerengracht; de Heerenstraat met motorrijtuigen op meer dan 2 wielen alleen in de richting naar het Plein. De Korte Vijverberg (tusschen de Lange Vilverberg en het Plein) mag met motorrijtuigen op meer dan 2 wielen alleen bereden worden in de richting naar bet Plein. De Lange Houtstraat (tusschen het Plein en het Lange Voorhout) alleen in de richting naar het Lange Voorhout. Op het Plein moeten alle motorrijtuigen en rijwielen, uit welke richting ook komend, steeds den rechterkant van het plein .houden, dus b. v. noordwaarts gaande de oostzijde houden. i Tusschen de wegws. No. 2294 en 2297 mag na 10 uur 's morgens met motorrijtuigen op meer dan 2 wielen alleen in de richting naar de Plaats gereden worden. Het gedeelte Groenmarkt ten Z. O. van het stadhuis mag alleen In de richting naar wegw. No 2295 bereden worden. De Groote Halstraat mag alleen bereden worden in de richting van wegw. No. 2295 naar wegw. No. 2320. 'S GRAVENHAGE X* 1 Kloosterkerk, 1397 . 2 Groote- of St. Jacobskerk (begin i5e eeuw) • 3 Nieuwe kérk, 1648-1656. .... . 4 Remonstrantsche kerk, 1636 ..... 5 Luthersche kerk, 1760 6 Portugeesche Synagoge, 1725 7 Binnenhof ' Ridderzaal, eind 13e eeuw Trèveszaal, 1697 Zaal Eerste Kamer, eind 17e eeuw ...... Gebouw Tweede Kamer, 1776-1792 8 Gevangenpoort 9 Stadhuis, 1565 en midden 18e eeuw 10 Paleis van H. M. de Koningin 11 „ „ H. M. de Koningin-Moeder 12 Huls ten Bosch. . *^e*~ -WK** •' • • • ^ 13 Vóofm. Kattongieterij, 1665, thans Hoogere Krijgsschool 14 Groot boterhuis, 1681 15 Hofje van Nieuwkoop, 1658 16 Heilige Geesthuis of hofje, 1616 17 Ministerie van Binnenlandsche zaken 17a ,, „ Onderwijs ... 18 „ „ Waterstaat 18a „ „ Arbeid 19 ., „ Buitenlandsche zaken (voorm. logement der af gevaardigden van Amsterdam 1737—1743 . . . . '. 20 Ministerie van Oorlog (voorm. logement der afgevaardigden van Rotterdam 1739-1746) 21 Ministerie van lustitie . 22 M M Koloniën 23 \ n Marine 24 „ () Landbouw, Nijverheid en Handel 25 „ n Financiën 25a Gouvernement van Zuid-Holland 26 Vredespaleis 27 Mauritshuis 1633—1640 ■ 28 Gemeentelijk Museum, voorm. St. Sebastiaansdoelen, 1636 . 28a Museum v. Moderne Kunst 29 Museum Meermanno Westrenianum 29a ,. v. Kunstnijverheid 30 „ Mesdag 3Ód Panorama Mesdag .... 31 Koninklijke Bibliotheek, 1634—1838 •31a Pulchri studio ! . . . • ,-- , - . 32 Schouwbnrg, voorm. Paleis Nassau-Weilburg, 2e helft 18e eeuw 32a Geb. v. Kunsten & Wetenschappen . ■ • 32b Zoöl. Bot. Tuin 33 Kurhaus 34 Secretariaat van den A. N.W.B 35 Post- en Tefegraafkantoor 36 Politiebureau 37 Tram naar Leiden 38 „ „ Delft 39 „ ,, Loosduinen 40 Bad- en Zweminrichting 41 Roeivereeniging „De Laak" Hotel». 'S GRAVENHAGE*. 4. Boute. 75 Van Leiden naar 's-Oravenhage. De spoorlijn van Leiden naar den Haag- passeert den Rijn bij Halte de Vink. 53 K. M. (van Amsterdam) Voorschoten. Ongeveer 2 K. M. verder rechts bet landgoed Ter Horst, eigendom van H. M. te Koningin (bij afwezigheid van H M. te bezichtigen, Toegang f0.25). 63 K.M. 's-Gravenhage. 4. 's Gravenhage. Stations: Hollandsche Spoor (pj. o 0) voor de richtingen Haarlem en Rotterdam, benevens voor den electri^chen spoorweg naar Rotterdam en S'cheveningen; Staats Spoo r (pl. 1! 7) voor de richting Gouda—Utrecht. Spoorkaartjes ook verkrijgbaar bij de reisbureaus Lindeman en Co.,Plaats 10a en Groenmarkt 22. De stoomtram naar het W e s 11 a n d vertrekt van de Lijnbaan (pl. 39, d 7); de tram naar Delft van het Huijgensplein (pl. 38, e 8); de stoomtrams naar S'cheveningen vertrekken vóór het Station Holl. Spoor en vóór het Station Staats Spoor; de stoomtram naar Leiden bij het Bezuidenhout achter het Station S'taats Spoor (de loop van deze lijn zal echter geheel veranderd worden.) Hot. in de stad: le rang. des Indes, hooge prijzen (pl. A. f7) *de uude Doelen, (pl. B, f7) Tournooiveld; * B e 11 e v u e , (pl. F, f7) Bezuidenhout lp, I. £4.50-f7. , o fl.25, n. f3.-, d. f5.— ; Paulez, (pl. G, f7) I. t4. - tot f8.—, o fl.-, n f2.50, d. f5.-, p. f7.50; *Central (met goed café-Restaurant), (pl. K, f7;, Lange Poten; Duinoord (pl. c5), Sweelinckpl., 1. en o. f3.50—fB.—. p. 1'8.50-flO.—; Dc Twee Steden, (pl. C, e7) Buitenhof, 1. f5- e h., o. fl.25 n. f2.50, d. f4 — Eenvoudiger: de Zalm (pl.e 7), Molenstr.49; T e rm i n u s (pl. e9), t/o station H.Y.8.M., . en o. fa.50 e. h, n. f2.50 e. h., d. f3.50 eu f5.— p. 8.50 e. h ; Victoria (pl. o7;, Spuistr. 16, 1. en o. f4.— en f4 50, u. f2.50, d. t'3.- e. h.; Hertenkamp (pl. g7). Bezuidenhout 19, 1. en 0. f4 , n. f'2.50, d. f3.50 en f4.50, p. f s. - ; du Passage (pl, e7), Passage 31, 1. en o. f4. - e. h„ n. f2.25, d. f3.50; des l' a y s Bas, (pl. e8), Wagenstr. 102, 1. en o. i'8.7«—f'6.-, n. f2.-, d. f2.- en f3.—, p. f6.50 e. h.; Americain (pl. e8), id. no. 49, 1. en o. f3.50 e. h. Vegetarisch: * Porno na (pl. H, e7), Molenstr. 53, I. en o. f8 -, 14.- en f4 50 (geen fooien). In de Schev. Boschjes : Parkhotel (pl. e3), Van Stolkpark. In het Haagsche Bosch: Roomhuis (pl. M, i7), Boschhek. Halfweg Schev. a/d Nieuwen Weg: * Wit te Brug (pl. D, f4), 1. t'3.— e. h., o. fl.50, n. £3.50, d. fö. - , p. seiz. f 12...0, overigens f 11.— e. h. Halfweg Schev. a/d Ouden Weg: de la Promenade (pl c8), 1 e rang. Bij Wassenaar (zie blz. 103): Oud Wassenaar, le rang, Te Scheveningen (zie blz. 103). Restaurants: behalve in bovengenoemde hotels: *Royal, (pl. R. f7), Lange Voorhout 44, n. f2.- en t'3 —, d. f5.- en f 6.—; 8aur,(pl. f'7) Lange Houtstr. 27, n. f2 — en f3.-, d. i'4.- en f6.-, soupers f2.50 en a la carte, specialiteit in oesters en visch; Van der Pijl, (pl. S, e7), Plaats 18, Rlche (pl. e7), Buitenhof 5; Hollandais (pl. e7), Groenmarkt 29. Pens. in de stad: s'-Grav. Pens. Mij, Paleisstr. 1 en H. Nieuwste. 33; Vlctor de Haas, Riouwstr. 182^184: Hotel lusulindc. 76 Boute 4. 'S GRAVENHAGE. Musea. Bankapl. 2; Splendide. Mauritskade 39; Mevr. de Visser Bruijn, J. v. Stolbergl. 47 In den Schev. Boschjes: Mr. Idzerda, Parkw. 12; Villa des Poses, Duinw 22. Schouwburgen enz: Koninklijke Schouwburg (pl. 32, f 7l — Theater lieerengracht — Scala — Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen en Diligentia. Musea enz: Bredius -Museum (pl. e 7), Prinsegr. 6 (blz. 91). Gevangenpoort (pl. 8, e 7), Buitenhof (blz. 90). Gem. Museum (blz. 91), geopend 1 Nov.—31 Jan. v. 10—3 u., 1 Febr.—31 Mei v. 10—1 u., 1 Juni—31 Aug. 10—5 u. Toegang kosteloos. Gem. Museum voor Moderne Kunst (blz. 97), geopend als Gem. Mus. Toegang kosteloos. Gipsmuseum (blz. 95), geopend dag. v. 10—4 u., Zond. 12—4 u. Toegang kosteloos. Dinsd. en Vrijd. f 0.25. Museum voor Kunstnijverheid (blz. 95). geopend dag. v. 12—4 u. Toegang f 0.25, Zond. en Feestd. kosteloos. Mauritshuis (blz. 78), geopend 1 Nov.—28 Febr. v. 10—3 u., 1 Mrt.—31 Mei en 1 Sept.—1 Oct. 10—4 u., 1 Juni—31 Aug. 10—5 u. Toegang kosteloos. M e e r m a n n o W e s t h r e n i a n u m (blz. 95), geopend le en 3 e /.ond, v. d. maand v. 10—31/» u. Toegang kosteloos. Museum! Mesdag (blz.99), geopend als Mauritshuis. Toegang f 0.25. Ridderzaal (pl. 7, e 7), Binnenhof (blz. 90/. V r e d e s p a leis (pl. 26, e 5), Oude S'chev. weg (blz. 102). Zoölogisch Botanische Tuin, KoningsKade hoek nenoordenboutscheweg (blz. 96). Informatie-Bureau: Ver. voor Vreemdelingen Verkeer, Nieuwstr. 4. Alg. Ned. Ver. voor Vreemdelingen Verkeer, Hooge Nieuwstr. 30. A. N. W. B., Toeristenbond voor Nederland, Seer. Parkstr. 18. Golflinks: De Haagscho Golfclub, golflinks (18 holes) te Clingen. daal). Secr. Jhr. A. Calkoen van Limmen. Aut. en rijt.: Gebrs Barendrecht, Javastr. 267; Auto-garage Brennabor, Bierkade, 11a; Autoverh inr. D.A.V.< <., v Beverninghstr. 221 223; Gar Hatax, Zieke 145; Gar J C. Flinterman, v. Swietenstr. 108-122; Gar. M. Oostmeljer, Casuariestr 11; P. G Jansen, Koninginnegr. ld; ürbaine, L Voorhout 39; Cito, Schenkweg 7. Rijt.: J. C Th Kohier, de Ruijterstr. 51; Stapel's Stalhouderij, Casuariestr. 18, en Laan Copes v. Cattenburgh 117. Trams: Lijn A, Frankensl. pl. c—d. 3. Stadhouderspl., Gr. Hertóginnel. pl. c 5, Laan van Moerderv., Plein 1813 pl. e. O, Parkstr., Lange Vijverberg, Plein pl f'. 7, Heerengr, Station SS. pl.f. 7; Lijn 1: Station H.S.M pl. e. 9, Huijgenspl, Wagenstr. pl. e. 8, Spui pl. e. 7—8. Lange Poten, Plein pl. f. 7, Lange Voorhout pl. f. 7, Denneweg, Javastr, Nassaupl., Ba.nkapl.pl f. 5; Lijn 2: Gem Slachthuis, Stat H. S M pl.e 9, Van Limburg Stirumstr., Boekhorststr.. Noordwal pl. e. 7, Anna Paulownastr., Laan Copes pl. e. 5, Celebesstr., Atjebstr., Koninginnegr. pl. f. 5; Lijn 3: Lijsterbesstr. pl. a. 5, Laan v. Meerdervoort, Zoutmanstr., Piet Heinpl. pl e 6, l'rinces.sewal, Prinsestr., Groenmarkt, Buitenhof pl e. 7, Binnenhof, Plein pl. f. 7, Heerengr., Bezuidenhout, Overboseh pl. i. 7; Lijn 4: Station H. S. M. pl e. 9, Wagenstr, Spul, Lange Poten pl. e—f. 7, Plein, Heerengr., Bezuidenhout (Stat. S. S), v d. Boschstr. pl. g. 7, Adelhcidstr., Schenkstr , Louise de Colignypl. pl. h. 8, (term;-: Trams. 'S GRAVENHAGE. 4. Route. 77 Louise de Colignypl., Schenkstr, Amalia van Solmsstr. pl. h. 8, HelenaI str., Bezuidenhout (Stat S. S.) pl. f 7. en verder als heenreis); ! Lijn 5: Loosduinschew pl. a. 7, Valkenboschl., Weimarstr , Regentes- s'epl. pl. c. 6, Knningspl., pl. c 6, Piet Ueinpl. pl. e6, Dr. Kuijperstr., Koninginnegr.. Prinsessegr., pl. t'7; Lijn 6: Regentessel., pl. cö, Paul Krugerl, Hobbemastr., Hoogezand pl. d. e 8, Herderstr., Spui, Lange Poten, Plein pl f. 7; Lijn 7: Segbroeklaun pl. «4, Houtrust, Stadhouderspl., 2 e Swee- llnckstr., Groot Hertoginnel., Laan v. Meerdervoort, .Javastr. pl e. 5—6, Jan van Nassaustr, Bezuidenhout pl. g—h. 7, Laan v. N.-O. Indie (Z. H. | E.S.) pl h. 8; Lijn 8: Kurhaus (Schev.) pl. f 1, Oude Schev. weg, Plein 1813, pl. e. 6, Parkstr., Plein, pl. f. 7; Lijn 9: Kurhaus (Schev) pl. f. I, Nieuwe Parkl., Kanaal pl. t 5, Koninginnegr , Korte Voorhout pl f. 7, Plein, Lange Poten, Spui, Wageni str., Huygenspl. pl. e f. 8, Station 11.S M. pl. e. 9, Lijn 10: West Duinweg pl c 3, Willem de Zwdjgerl., Statenpl. pl. d 4. Stadhoud-rsl, Waldeck l'vrmontkadc, Prinse.gr.' pl. d—e 7, BoekhorstI str., Van Limb. Stirumstr.. Stat. H. S. M pl. e 9; ('s winters, van 15 Oct. ! — 15 Mei, vertrekt deze lijn van het Kurhaus pl. f. 1 en rijdt langs Nieuwe Parkl., Nieuwe Duinweg pl. e—f. 2, Fred. Hendr. laan eD Statenlaan n«ar het St .tenpl. pl. d. 4, en verder alsvoren); Lijn 12: Laan v. Meerdervoort pl. b-c. 5, Eegentess 1, Paul Kfugerl, Valllantl pl d. 8-9, Parallelw., Station 11.S.M. pl e. 9; Lijn 13: Loos luinsehebrug pl. d. 7, Westeinde, Groenmarkt pl e. 7, Buitenhof, Plein pl f'. 7; Lijn 14: (Deze lijn rijdt alléén van 15 Mei —15 Oct.): Valkenboschpl. pl b. 5, Sweelinek pl., Stadhouderspl. pl. c. 4, Staten!., Frankenslag, Kanaalw. pl. e. 3, Kurhaus (Schev.) pl. f 1 's-Gravenhage dankt zijn naam en oorsprong aan het jachtslot I van de graven van Holland, waarheen zij in de 13 e eeuw hunne blijvende woonplaats overbrachten. In de geschiedenis van Nederland heeft den Haag steeds een groote rol gespeeld, al verkreeg het eerst in 1807 stadsrecht, zoodat het in de 18e eeuw wel eens het grootste dorp van Europa genoemd werd. Te 's-Gravenhage zetelden sedert 1593 de aanvankelijk te Utrecht gevestigde Staten Generaal van de Republiek; Lodewijk Napoleon bracht zijn residentie naar Amsterdam over, doch hij hot herstel van 's lands onafhankelijkheid werd 's-Gravenhage weder zetel der Regeering. Den Haag is een zeer aantrekkelijke stad. liet oudste gedeelte: Binnenhof, Vijver, Voorhout enz. heeft een zeer eigen 'karakter, doch ook andere, minder door eigenlijk stedenschoon uitmuntende gedeelten ontleenen bekoorlijkheid aan de talrijke parken en plantsoenen. De onmiddellijke nabijheid van het Haagsche Rosch en van de vermaarde badplaats Scheveningen verleent aan 's-Gravenhage als woonplaats een groote aantrekkelijkheid. Het aantal inwoners, in 1850 nog slechts 64.000, bedraagt thans (met inbegrip van Scheveningen) 360.000, terwijl in den laatsten tijd ook verschillende groote maatschappijen haren zetel te 's Gravenhage hebben gevestigd. Een enkele blik op den plattegrond is voldoende om een denkbeeld te geven van de reusachtige uitbreiding die de stad sedert het midden der 19 e eeuw heeft ondergaan. 78 Route 4. 'S GRAVENHAGE. Plein. a. De binnenstad en het Haagsche Bosch. Van het station Holl. Spoor gaat men langs den Stationsweg en het Huijgensplein rechts langs het Groene Wegje naar het Spui, thans gedempt. Daar ziet men, links, de Nieuwe kerk (pl. 3, e 8), in 1654 door Pieter Adriaanzoon Norwits voltooid en vooral van binnen een der fraaiste kerken van ons land. Aan het eind van het Spui voert rechtuit een nieuwe verkeersweg, de Hofweg, naar het Buitenhof. Links de Spuistraat, rechts de Lange Pooten, beide tot de drukste winkelstraten van den Haag behoorende. Wij volgen de Lange Pooten, langs het groote Hotel Central naar het Plein, het middelpunt van het tramwegverkeer, met standbeeld van Prins Willem I. Hier rechts aan de zuidzijde het Ministerie van Oorlog (pl. 20, f7), van 1739 tot 1746 als logement der afgevaardigden van Rotterdam gebouwd eu, aan den oostkant, bij de Lange Houtstraat, het Ministerie van Ruitenlandsche Zaken (pl. 19, f7), van 1737 tot 1743 als logement der afgevaardigden van Amsterdam opgetrokken. De noordzijde wordt geheel ingenomen door het gebouw van de Nieuwe of Litteraire Sociëteit, algemeen bekend als „de Witte". Aan de vierde zijde van het plein achtereenvolgens het Ministerie van Koloniën (pl. 22, f7), het gebouw van den Hoogen Raad en het Ministerie van Justitie (pl. 21, f7). Naast het Ministerie van Koloniën aan den toegan"Swe» naar het Binnenhof het ** Mauritshuis. Hel Mauritshuis, Koninklijk Kabinet van schilderijen (pl. 27, f. 7). Dit betrekkelijk kleine museum bevat een der schoonste en beroemdste verzamelingen oude schilderijen van Nederland. Geopend van 1 Nov.—28 Febr van 10—31. Mrt.-31 Mei en 1 Sept—31 Oct 10—4; 1 Juni—31 Aug! 10—5 uur. Toegang vrij. Directeur Prof. Dr. W. Martin. Catalogus 1914 geill. (Fransch) f2.20, ongeill. (Fransch) f 0.75 beknopte cat. 1920 (Ned. Duitsch) f 0.45. Het gebouw werd tusschen 1633—1644 door Graaf Johan Maunts van Nassau gesticht; de plannen, door Jacob van Campen in Palladiaanschen stijl ontworpen, werden door I Pieter Post uitgevoerd. Het voorplein was oorspronkelijk omgeven door een baksteenen muur met pilastergeleding en een hoogen poort en had een breede dubbele stoen voor de hoofdingang. Boven een bergsteenen sokkel rijst de bouw in twee verdiepingen op, in baksteen, geleed door zes zware pilasters van bergsteen, met breeden, middenrisaliet, eveneens van bergsteen. Boven de breede kroonlijst, het hooge dak met monumentale sclinnreteenen r>n de hoeken en een fronton hoven het risa liet, waarin het wapen j Mauritshuis. 'S GRAVENHAGE. 4. Boute. 79 van den bouwheer. De achtergevel aan den hofvijver is iWwn Pr°nkgfvel _ uitgevoerd, doch cenigszins anders ingedeeld, met breeder nsahet en rijk gebeeldhouwd fronton, «innen valt de ruime vestibule op, die, in navolging van florentljnscbe en Fransche lustverblijven, in zijn volle breedte van d IjLTZljd6 7an hu Pal6is reikt Ter weerszijden he nn,-tn.fi 1 ™a f** hleeAe traP (L°dewijk XIV) naar beneTenzaal 6n ' geeft tot de ^'üote I anls"dediti -P°rt-aal V06rt ;-én traj' naar de boven vestibule. Vann t 1 l,^? ^ leZe VeSÜbule heeft m™ de zalen. HoM ver In 7ei'f m heeft,me" een ^on uitzicht op den Hotvijver In Zaal III een eikenhouten betimmering van 1718; luis in leT Pln0nd JaD ^aC0b de Wit van 1M8 (uit eet huis 111 Leiden afkomstig, Rapenburg 48). Verder eenisre schoone schoorsteenmantels. g De Verzameling. De kern vormt een gedeelte der stadhouderlijke verzamelingen, vooral door Fr. Hendrik en Willem V byeengebracht, en het Museum der Bataafsche Republiek ; edei t 821 is het Mauritshuis, aanzienlijk uitgebreid door schenkingen aankoopen en bruikleen, onder de laatste vooral de zeeX-' langrijke verzameling van Dr. A. Bredius, directeur van het Mauritshuis van 1889-1909. Het Museum bevat voornameli jk een 'SS bi'de'10 T .^^*oaT de eeuKsche Me it Waaion.de 111 de eerste plaats de .werken van Rembrandt ,tn Jan Vermeer van Delft genoemd moeten worden na' si! Stadr eu;p.f|ee^ « —dTerborg, Wouwerm "Stade, en Paulus Potter, verder eenigo mooie portretten Jo»S"e, werken van Cmïche meesters (Hans Memhng, Rubens, van Dyck), Italianen (Piero dl Cosino), Spanjaarden (Murillo). "alianen Kangscliikking: Beneden linker zalen, XVde en YVla .' reet, f yiaamfhe' kan»*! middenzaal links Vlaamsche 1 ,1 rechts, historische portretten- rcclter z a 1 Vn . kunsi, leden van het vorstelijk huis zalen; vooral van eeuw" zalen "links "(waS/eer Le? V/t™,! ftH«U- .School XVII de Gelijkstraats. entomoloog 1706-1789 (terra cotte). ' " Lyonnet' bek™d Pertfetten v^ptSV011001 eeuwi * 239^° A- Dijok, Jr>6 .1 Saverii St SeWn , cn 1628 ln Antwerpen geschilderd; Me P ,1 vos- ïmT rön iliU'nk<'nHis; *687 J- Fijt, Doode vogels s(r„.., V 0S' ™. '.onzales Coques. Sehilderi icnirAnimclh» «™ ' en iv. s, von Idirenberg, ieder 80 Boute 4. 'S GRAVENHAGE Mauritshuis. schilderij door een ander schilder, die meestal zijn werk teekende ook eenige kopièn naar nog bekende werken van TiTlaan v,n' K,H.S"t'i 157 Roeland fc'averij, Orpheus en de dieren?«L- «/«Cha7?Pai?nei P°rt,ret van een Prester; Jacobus Govaerts 1665, 134 Breenbergh; * 250 Rubens, Portret van zijn eerste wouw vTn z1fn^w,uuliSeb„/59Vr-frh- v™' *est- ,1626); 281 dezelfde, Portret Sl- ?n w i ™ Hélène Fourment (geb. 1614, geh. 1630, gest. 1673), 266 Willem van Haeeht, Het atelier van Apelles w-rir ütu no* na ^ ^f?^. brengt; (aan de muur Xtal van ueels nog na te wijzen schilderijen, weergegeven o. a. -tan Tiüaai Plomhn ?ad A?Ck' G,Ui1° Reni' Q- Matsi-is- EUheinier sto dei knecht ' 4 . frer)i %268T,Fr- Snijder», Wildstilleven met |nekt ' Baen en J- Brenghel, Het Offer aan Cybelc (van S^bi^rder^^n^b'e'ns05'10^'8' » '^SSWS Een der meest sprekende, forsche en levendige portretter van den Vlaamschen grootmeester. Bijzonder expressief is het gebaar van den rechterhand. ^ 1 *9Q-Zara1,11- Il?Crl- ™eesteJs XVde en XVIdo eeuw; Holbein, '29o Memlmg, Mansportret (op do achterzijde een wapen)- 7-> Ambrosius Benson; * 204 Rogier van der W c ij d e n (richting), Beweening van Christus; 269—271 Jacob 8 e i s e n e g g c r Portretten van Elizabeth, Anna en Maximiliaan van Oostenrijk; kinderen van keizer Ferdinand; * 739 Bart h, Bruijn de Oude 1 weeluik met portretten van het echtpaar Rolinwerth, óp de achterzijde van het vrouwenportret: Lucretia zelfmoord plegend- * 720 Brugsch meester ca. 1520, "de man met de Simsonmedaille"' 'm. ,A e.' ge rt Bouts. De opstanding van Christus: « 275 H a n s li 0 1 b e 1 n de Jongere (?) Vrouwenportret. Dit buitengewoon gevoeldig geschilderde portret wordt door sommige kenners aan Joos' van Cleve toegeschreven. ** 276 Hans Holbein d e J o n g e r e, Portret van Robert Cheseman, een rijk en aanzienlijk ambtenaar Ion tijd,- ean Hendrik Vlll sten van F'ngeland, als valkenjager. Een der schoonste portretten van den grooten Duifselien "i.ucuionu uuur psycnoiogische weergave. * 277 dezelfde, Mansportret; 1 Jacob Cornelis van OOstsaneB (yir Amsterdam), Salomo met het hoofd van Johannis den llooper; •< II: Antonio Moro, Portret van een goudsmid; Een zeer goed voorbeeld van de kunst van dezen moestewel eens genoemd „de Titiaan van het Noorden." 249 M. de Vos, Mozes de wetstafclcn aan het Israëlitische volk schenkend (de meeste figuren zijn portretten van leden van het geslacht van Panhuljs); 695 Corn. de Vos, Damesportrct; 45 Govaerts259 Pauwel de Vos. Zaal III. Vlaamsche Kunst XVII de eeuw. Nieuwe aanwinsten. 283 Jan Breughel I, Landschap met rust op de vlucht naar kgyptc; 285 dezelfde, Christus de zielen uit het vagevuur bevrijdend262 G. v. Tilborgh, Interieur met portretten; 688 C Janssen's var. Geulen; * 260 D. Teniers de Jonge, De vette keuken (Hoofdwerk van den Meester, 1844 gedateerd); * 242 A. v. Dijck, Portret van den schilder Quintijn Simons; * 234 Rubens en Jan Brenghel I Het Paradijs. - - " -— - Adam en Eva door Rubens geschilderd, behooren tot de, knapste naaktfiguren van dezen Moester; men lette ook op de buitengewone schoone weergave van het zonlicht, dat op den grasbodem weerkaatst wordt; van Brenghel zijn het landschap en de vele uiterst zorgvuldig maar zeer levendig geschilderde dieren, die door prachtige kleuren uitmunten. benedenverdieping. 'S GRAVENHAGE. 4. Boute. 81 (fio-nreï lTl™ï' V" (?7v,lden' de horon des overvloeds vullend (Wanneer men een koperen plaat over het benedengedeelte van het schilderij legt, wordt de Vergadering aan het oogonttrokken en ziet men de zes leden van "Ue Loevesteinsche Fractie'', tn 1*50 door Willem H op I.ocvostein -e vangen gezete;,.: i\. ,h, Jardin, Portret van Admiraal M. A. de Kutitor;"» 753 2n.ro V 10rJrf* vaï Sen officier; "1 «• v. Steenwijk de Jo. ge, Architectuurstak met figuren van Esaias van de Velde; k\„Lri„ .'<,*aanJ,eman> Portretten van Constantsjn Huijgens en zijn Vu ' , , ,,S 1,rancken H. Een hofbal bij de Aartshertogen Aiiiertus en Isabella; h (de portretten van de aartshertogen, van Prins Filips Willem van Oranje en zijn vrouw Eleonora van Bourbon, hot dansende paar, geschilderd door Fr. Pourhies); tm .laeob van Loo; 265 Th. Willeboirts Bosschaert, Amor met 'eeuw; 218 P. Neefis II, Kerkinterieur; 261 Teniers, de Alchimist. vvi??al IV- Portretten. 464 .1. F. A. Fischbein. Frederika Sophia iviiheliiuna van Pruisen, eehtgenoote van Willem V; 428 G Honthorst, keurvorst Prcderik Willem 1 van Brandenburg en zijn vrouw l.ouise i en nette van Nassau; * 119 J. A. v. Kavesteijn, Ani.Ui.i, blisabetli vau llossen-Casscl; 120 dezelfde, FJrnéstina ïoUmla van Isassau-S'iegen; 690 G. A. Berckheijde, de Hofvijver te s-Gravenhage; 158 G. Schalcken, De Koning-Stadhouder Willem III; el8 M. y. Musschen; 96-100 M. v. Mierevelt, (Atelier) Willen, [ l.ouise de Coligny, Philips Willem, Maurits en Erederik Hendrik' - 225 Adr. Keij, Prins Willem I; » 55!) Aut. Moro, Prins Willem 1 (V): •'46 Paex, Ruiterstoet van de Prinsen van Oranje met hun gevolg' rijdende van het Buitenhof naar het Binnenhof; 63 G. v Honthorst Prins Willem I. 162—163 J. G. Ziesenis, Prins Willen, V en zij,, eehtgenoote Fr rika Sophia Wilhelmina van Pruisen; 429 J, H.jleiis, Prinses Maria Henrietta vau Engeland, eehtgenoote van Prins Willen, II; 362 Hendrick de Keyser, Prins Willen, 1 pleister, gebronsd. Zaal v. Schilderijen. 174 Chr. Pierson, Portret M76; 682 A. v. der Acer, M.-ia,1 landseliaji; * 655 I'. Moreelse, Damesportret 1027 verz. Bredius); 042 .1. Weenix, Jachtstilleven; 675 B. Zwaerdecroon 'erlretten van twee kinderen. als herdertjes verkleed; 755 II G. lot, Dumcsportret (verz. Bredius); 475 dezelfde, Vrolijk Gezelschap; ST. \ <■• Moeijacrt, Mereurius en Herse 1621; 300 dezelfde De Wjomftocht van Bachus 1634; 59 M. d'Hondecoeter, De Raaf met de s-eleende voeren; 410 K. Slabbaert, Kamptafrecl; 065 A. v. Beiieren stilleven (verz. Bredius). !ieel,lllO,,.v„ „rlr ■ *!>„, „„- „ V.,.,...,., T. . , ,. , , , Vr " *V ~ ' oao verniiisi, j: orrreiten van de Idmlraals M. A. De Ruiiter e,i W T Tt Brn ,™n nwji -,«.., 'n gebakken aarde, vermoedelijk de modellen voor de beelden dier 'lelden op hun praalgraven; * 55(1 Onbekend Holiandsch Meester «ansportret in gebakken aarde omstreeks 1590. vanD„ff- rap' U1i> ï43- ,f' f5- J' A- v- Ravesteijn, Portretten . luieren van Prins Maurits; 543 .1. A. Itaekrr; Mansportret:; m A. v. d. Tempel, Portretten van Prof J. A. v d Linden '•" ZIJ" eehtgenoote; 696 G. Flinck, Mansportret l-:celdl,ouvvwerk: 371), 380 Marie Anne Faleou'et Collot, Portretten San Prins Willem V en Prinses Frederika Sophia Wilhelmina. Eerste Verdieping. Op deze vordU-ping hangen dc schoonste werken vau de «landsche School uit ,1e 17,1e eeuw. Vooral dicht, hij de ramen, het volle licht, 1,angen ,1e meesterwerken dicht opeen. vt,RZaal1 Vïï „(.Trapzaal), tip de schollen bij do ramen groepen voortreffelijke werken van Hollandsehe Kuhinetkunst. Hij u 82 Route 4. 'S GRAVENHAGE. Mauritshuis. schier al deze schilderijen is do uiterste fijnheid en zorgvuldigheid te bewonderen, de mintieuse detailschildering en de schoon V, monden van kleur en toon. *m J. steen, Het zieke mersje, ' 8 dezelfde, het bezoek van den dokter; ™i,-iiVee ™;eesterwerkjes van den grooten Hollandschen figuurschdder, vol intimiteit en fijne humor. wrid? (1652)J-ardin' De Herclersi°nSen; *188 P. Potter, Vee in de deze fijnheid van kleur en atmosfeer heeft Potter in zijn heroemde stier m Zaai X niet weten te bereiken; Ylotsu' l)enT.M,i.r^S- 4er°Ude^ _Bell™bIazende jongen; * 93 Gabrio] 1 JJe •l'18(r, ■ ■>- Gerard Hou, De jonge moeder; ,.„itEw acr,.bï8»te; WCïkcn van den Leidschon fijnschilder; warm valt het zonlicht door het geopende raam binnen waar dè iona-o moeder bij de wieg' zit, terwijl een jong meisje naar de nasgeborene kijkt. Het licht valt op de' vele voorwerpen, die* tot f^,rirShHSa.m0nPV°,^ zijnV °P den ^tergrond eèn naar liguren bij een brandende schouw. *T44 G. Terborg, Moederlijke zorgen; * 607 Adr. Brouwer Zelf- Bohen lenee«rP,ftk?end^- bee,tenls -F* den senialen, ve'rloopon Bohémien; ■-■ (,,0 Jan Vermor van Delft, Kop vau een jong meisje, Zij blikt den beschouwer aan over haren linker schouder waarover een donkergeel manteltje ligt, blauw in de schaduw.' urn het hoofd heeft ze een licht-blauwen doek gewonden waar een geel-witte slip uithangt. Om den hals een witte doek' m het oor een groote parel. Het amberkleurige gelaat, het lichte mauw en warme geel vormen een wonderschoone kleuren samenstelling. Vol beloften en vragen naar de openbaringen van het bewust wordende loven kijken de oogen. * 605 C. Fabritius, De Distelvink, 1654; 745 I. v. Ostade, Boer met varken 1644; * 618 Prans Hals, Mansportret; * 165 Jan Steen De Kwakzalver; * 197 A. v. d. Velde. Landschap met vee 1663- 664'Jan Steen, Dorpskermis (verz. Bredius); * 77 Th. de Keyser Portret van een geleerde 1631; * 88 dezelfde, De Amsterdamsche burgemeesters het bericht ontvangende van de aankomst van Maria de Mediois in 1638 (misschien een ontwerp voor een groot regentenstuk); 221 Pb. Wouwermans, Rustend jachtgezelschap; * 222 dezelfde, Rustende jagers; Aan de wanden: 717 en 718 Nic. Maes, Portretten (late periode van den Meester); * 176 G. Terborgh, De onwelkome tijding 1653: Een trompetter met een prachtig geschilderde blauwe jas met zilveren tressen, brengt een brief aan een officier, bü wien een jong meisje op bezoek is. Zij zit op den grond" leunend op de knie van den krijgsman. E'en der mooiste werken van den meester, voornaam in zijn gedempte kleuren en dienwarme toon. 624 J. v. Goyen, Riviergezicht (verz. Bredius); * 473 Em. de Witte, Kerkinterieur 1668; het warme zonlicht dringt hier en daar door het geheimzinnig duister van de hooge ruimte; * 94 G. Metsu De muziekliefhebbers. (Men vergelijke het helder gelijkmatige licht, waarin alle vormen nauwkeurig weergegeven zijn, met het warme clair- obseur van 176, G. Terborgh.) 200, 201 W v. de Velde de Jonge, Schepen in kalm water: II N. Berehem, Herderstafreel, 1648; 153 J. v. Ruvsdael, Waterval- '>1 lob. Both, Itahaanseh landschap; 177 G. Terborgh, Portret van e'en heer; 1 Ï61 Abt. van de Tempel, Jongensportret; 385 F, Bol, Portret van \11ch1el Adriaenszoon de Ruijtcr; * 693 Adr. Hanneman Portret vau I een. kunstenaar; * 567 .1. v. d. Capelle. Winterlandschap 1653- «91 ï Adr. v. Beijeren, Stilleven; 689 Th. de Keyser, Portret- » 15-1 j'. van Kuijsdael, strand. eerste verdieping. 'S GRAVENHAGE. 4. Route. 83 Zelden werd een gezicht op het strand en de zee in zoo warme en rijke kleuren geschilderd. * 155 dezelfde, Panorama vanaf de duinen met gezicht op Haarlem; (Een der beste exemplaren van dit meermalen voorkomende thema.) * 1645 Jan Steen, De hoenderhof 1CG0; Een jong meisje zit op een stoep, die naar een poort voert waardoor men het gezicht heeft op een groot kasteel (wel eens voor het Stadh. Lustverblijf Hondsholredijk gehouden). Om haar heen hoenders en eenden. Een geitje drinkt de melk uit een schotel, die zij in de hand houdt. Twee oude bedienden waarvan één een dwerg?) staan bij haar. Met groote zorgvuldigheid zijn de vele dieren en figuren geschilderd in een prachtige toon en kleur. Een der zeer goede werken van den meester. 214 Ph. Wouwermans, De aankomst aan de herberg; * 215 dezelfde, Vertrek van den herberg; 206 J. Weenix, De doode zwaan. Z a aj VIII. In deze en de volgende zaal hangen de zestien schilderijen van * R e m brandt bij elkaar (waarvan 7 eigendom van Dr. Bredius). In zaal VIII hangen de vroegere werken. Aar. de hand der verzameling kan men een overzicht van de ontwikkeling van den meester krijgen, vooral uit zijn vroegen en laten tijd, al zijn natuurlijk niet alle verschillende vormen uitingen van den grooten kunstenaar vertegenwoordigd uit die perioden. * 148 Zelfportret uit ca. 1629. Met bijna uitdagende blik ziet de omstreeks 23 jarige kunstenaar den beschouwer aan. Van het grootste belang was voor hem de bestudoering van het licht, dat de linkerwang bijna geheel in de schaduw laat. In de eigenaardig grijsachtig paarschen toon van zijn eersten Leidschen tijd. * «>e Portret van Rembrandt's Moeder, ca. 1629 (verz. Bredius). Rembrandt schilderde in zijn jonge jaren dikwijls zijn ouders, waarschijnlijk omdat zij de modellen waren, die hij het gemakkelijkst kan krijgen. Toch ligt er heel veel innigheid en kunstenaarsovergave in een werk als dit kleine doekje. * 565 Portret van Rembrandt's Vader ca. 1630 (verz. Bredius). Het kalotje later door den kunstenaar bijgeschilderd (men ziet het oorspronkelijk sterk belichte voorhoofd door het kalotje heenschijnen). Hierdoor is het aanvankelijke effect, dat weer vooral de tegenstelling van licht en schaduw was, veranderd. * 598 Zelfportret, ca. 1630. Lachend. Een breede schets, meer als studie in gelaatsexpressie dan als portret op te vatten. * 577 Meisjesportret ca. 1631 (verz. Bredius). Niet meer zoo sterke tegenstelling van licht en donker. Een zorgvuldig, delicaat geschilderd kopje, met de bekoring van de zuivere waarneming en pretentielooze weergave. ""115 Si me on in den Tempel 1631 (vgl. Lukas II v. 25-28). Weergegeven is het oogcnblik der vervoering van den grijsaard Simeon, die niet zou sterven, vóór hij den Messias gezien had, wanneer hij in het kindje, dat Maria en Joseph met zich brengen in den tempel, den Christus herkent en het in zijn armen neemt en aan God opdraagt. In een immensen, fantastischen tempelbouw, valt een bundel w-arm licht op den groep in het midden en laat de verdere ruimte in een geheimzinnig duister gehuld. Het licht valt in grootsten kracht op den knielenden grijsaard, die in vervoering het hoofd achterover buigt en omhoog blikt naar God. Naast hem knielt Maria in vromen deemoed, maar toch met ontsteltenis. Minder verrast is Joseph, die ook een knie ter aarde buigt, in de schaduw van de hooge gestalte, die achter hem 84 Route 4. 'S GRAVENHAGE. Mauritshuis. oprijst: de Hooge Priester, die den zegen uitspreekt over den volte Uohraïr^e^^r"^^^ tlJl6 i" 1"'t scnoo , m ue kleuren, die zijn werken in dien tiid kennn.r vooral paars, blauw, geel en ..-,■< .,, ,.„„,n„ ■ ,,,, , ïv eIr??' ra?^rScW ** 146 De Anatomische Les. 1632. Het groote portretwerk, waarmee in »m,(„j meester zich op den voorgrond plaatste, het bëgl van zi n JJonV Prof. Nicolaas Tulp demonstreert de spieren van ,len ™ ,- Rr7 tat,"ta' ';u clk,mr imVt^uê,;.„ ' ca ^ U' geweest er een geheel van te maken en ee hoe, ', voorstellmg. Hij deed dit door het licht, dat niet n eer g lijk op iedere kop valt, maar, vooral "•oeoiieenfroer.l o„ w i • " als nmldelpunkt van alter helang/telI u' ,, . ' hot ],.,!:, -.ü-ht te laten ,*» e!Tdie "iraiKhS' venafs ^r^ël;; wiss n , '' , e" ,verminderen. Vorder door een s erke V van v R' 'T ll0Udins dL'r ^ppen te brengen (sommi nm vi k aang^ien^net Si,d°er,rm^<'Iien e^lns^, »« W streken is. "unfcfflus .getinte vernis be- Rembrandt openbaart zich hier als een mnehti schilder, breed, raak, levendig en boeiend macm'K auinomeaa aan de Rots, ca. 1632 (verz. Bred ,„ " " "Ju „ïeiu item brandt zich portret- SfSSX £T&>^««"« OvidiuT1 Dlt^herm! het volle licht, tegen hel «rijs 'vSöl^t van^f„Lr zeer ho^ltinoliW- vn«7^ i,f ? gehuld Prachtig is het contrast vi "hS war,,, blanke n^lf tegen het koele grijs-groen van do rotsen e , , l, ï warme goudbruin van enkele planten. " hot :* 57!) De Vlucht naar P'gvnte (Zaal IX) ir,-u ... n ■ .„ effect. b" v M *■*■> 36. Grisaille. Nacht- MchtefrecE'^De^n ■(iid v00rt- t, * representatieve portret van LV'^l,^- ^ (hij was toen nog geen sn jaar), die overal succe" hoert ziel' eerste verdieping. 'S GRAVENHAGE. 4. Route. 85 rijk uildosoht met harnas, oorhanger en baret niet wuivende vroren. Kprekend is het silhouet van die baret tegen den iets lichteren achtergrond. Het licht blijft nog steeds sterk geconcentreerd op het gelaat en schittert in het harnas. * 117 Badende Suzanna. 1637. Zij hooft zich ontkleed en is op het punt zich in het water te begeven, maar schijnt te vreezen bespied te worden. Studie van het naakt veel verder doorgevoerd dan in de Andromeda. Kleuren zijn rijker en warmer geworden: het lichteffect is minder schel; de fantastische omgeving, waarvan de rijk versierende bouwvormen en het zware loof bier en daar uit het duister oprijzen, werkt mede om dc zwoelheid der atmosfeer te verhoogen. Het onderwerp is door den meester meermalen en in verschillende perioden behandeld: het moet hem bekoord hebben om zijn mogelijkheid van Oostersche weelde, geheimzinnigheid en naaktfiguur. Uit de periode tusschen 1637, en 1650 den tijd, waarin o. a. de Nachtwacht ontstond en waarin 's kunstenaars hoogste maatschappelijke bloei valt, bezit het Mauritshuis geen werk. Tegen 1650 begint dan de reactie sterker en sterker te worden en raakt hij meer en inner uit de gunst van het p-roote publiek. Hit hangt ten nauwste samen met de ontwikkeling in zijn kunst, die een geheel andere richting uitging dan de officieele kunst van die dagen welke de rijk geworden bourgeoisie trachtc te behagen en met steeds grooterc Verdieping van het gevoels- en geestesleven.- hetgeen leidde tot die ongenaakbare wérken zijner latere jaren, waarvan het Mauritshuis, dank zij de verz. Bredius enkele der allerschoonste voorheelden aan kan wijzen. •560 Studiekop. 1650, waarschijnlijk portret van Bëmbrandt's broeder, liet is nu niet meer in de eerste plaats het licht, dat de aandacht vraagt — het is meer gedempt dan in de vroegere werken — maar het modelé de bouw van den kop. Niet meer het groote effect, maar de kalme doch oneindig diepere bestudeering van de eigenaardigheden van het onderworp. Men vergelijke do breede, gemakkelijke, maar toch wel oppervlakkige koppen van de Anatomische Les met deze diep doorvoelde menschweergave. 11e toets van den schilder volgt nu ook niet op 'uit vlekken 'kleur en licht." Zoo ontstaat'oen veel persoonlijker schepping. Pion dergelijk werk moet men van (-enigen afstand zien, daardoor wint het: terwijl er onder de vroeg-ere zijn. waar juist de zuivere, zorgvuldige détaihvoorgave, eli o (rekkelijkheid vormen. Po andere werken van Rembrandt hangen in Zaal IX en zullen daar besproken worden. Verder in Zaal VIII: * 610 Fabritius. Studiekop (verz. Bredius).. Hit heette een vroeger werk van Rembrandt. tusschen wiens schilderijen hel ook geplaatst is cn met wiens werk, het zeer veel oi ereenstémming heeft; 110 C. Dusart, Boerenherberg. (Begonnen door A. v. Ostade, wiens hand het ook in vele opzichten verraadt): ilx Pk. Wouwermaiis, De Hooiwagen; * 128 A. v. Ostade. Boeren in oen herberg, 1662; * 666 W. Kalft, Stilleven; * 137 P. Potter, Het spiegelende koetje. Mooi is de stemming van een warmen zomerdag weergegeven. Op den achtergrond ziet men bet huis dc Binekhorst en het dorp Rijswijk, aan den horizont de, torens en daker. van Delft. 86 Route 4.- 'S GRAVENHAGE. Mauritshuis. * 743 M. Hobbema, De beide watermolens. Een zeer goed voorbeeld van de kunst van dezen grooten eh?&waf eMenflie>ten - Rr00te arrangement de ™ *htodelijk, hoe in dit werk het schoone Ivrische i„ R,, T v decorat'eve opvatting tegenover het meer lyrische in Rmjsdael's kunst naar voren treedt. * 580 A. v. Ostade, Boerenfeest. 1630. h!»nw»n+lT5 WCTk ,van den meester, in de eigenaardig grijsblauwe toon en met de sterk bewogen voorstelling, die in zijne vroege periode opvallen. Dan ook 1 Et hij de gewoonte zi n groepen sterk in een driehoek op te bouwen. gewoonte zijn *129 dezelfde, De rondreizende Muziekant, 1673. Een bijzonder mooi voorbeeld van den laten stijl van den meester die zich kenmerkt door weloverwogen' 'smaakvolle compositie, rustige motieven en schoone, diepe lleurenT 198 A. v. d. Velde, Strandgezicht. 1655; 553 J. Steen, Boerenvreugd (verz. Bredius); Konfnho'pW0U*We,rmanJS' Va,lken.iaclit: 36 Sal. Koninek, Aanbidding der ^f^^^V^^J^S^^ HalS' bran^'s tLtTt^t *> ^ meesterwerken" uit Bern- **685 De^ Negers 1661 (verz. Bredius). Even een lichtstraal op een witte halsdoek waardoor do brcmskleur van de huid der beide mannen duidelijke uitkomt Uiterst sober van kleur, breed van schildering. De koppen zHn Rpmhr;S«TTaïde en forsohheid van bouw De b. RJwona ,5trdS bOT;enkomende belangstelling voor het on- **584 Homerus, 16G3 (verz. Bredius). ,,„„ I™',™"' wonderlijke wezen, het kijken zonder tezien nol wda °0ffen zo° aangrijpend geschil d Haar „en voel voo^efn'/6 rfü,™ den s'eest ^ "»de» dieh'o de tafreelen h°n/ i°rerd ebben.' diC hij diCteert aan een sehr ve ™ ^sfflff ar dries! SST-rr ,r«. (B^o,ir TnetInr,nrti:ln Iaatste Periode houdt Rembrandt zich vaak bezür !■ daarbii bet 7" 8aul en David- En de mensch bezighoudt- A « »ïï onderwerp waarmee de meester zich ook als zóod 1 omgeving is hijzaak geworden en schilderd , \ '/"f ' n0C meesterlijk ook vaak gein bedriiviVelrt „/ ede 'oeta«V: en de Mensch is nooit gegeven UtaX*?.»^ Sr°?f Kebaar= net is enkel het gelaat een tolk K . handbeweging, die het sterke gemoedsleven ver- w-i-u-bövè',f wÜ' he} h°°fd gedekt met een machtigen tulband, a-eluild in .11. "'--a Cn edelgesteente van de kroon fonkelen, m een wijden paarsen mantel over het goudgllnsterend ■ eerste verdieping. 'S GRAVENHAGE. i. Rmde. 87 onderkleed, luistert naar lint harpspel van den lunzen jongen uit het volk. En het is op dat moment, dat zijn zonde, zijn razernij hem bewust worden en dat de smart in tranen uitbreekt. Hij drukt een pand van het zware gordijn aan zijn linkeroog; maar het rechter staart wijdgeopend terug in het eigen verleden. Tegenover de grootsehheid, het geweldig inenschelijke van deze figuur, wordt de kleine gestalte van David bijzaak,, attribuut. Alles in deze Sa.ul's verbeelding is aangrijpend: de machtige gestalte zelf met de pronkende kleederen, de edel gevormde hand, die slap ligt over den heerschersstaf en boven alles l.et gelaat met het onvergetelijke oog waarin de waanzin schijnt te loeren! *T58 Frans Hals, Jongensportret; *«92 Jan Vermeer van Delft, Gezicht op de stad Delft. Deels in het warme zonlicht, deels in de schaduw der zware, wolken, ligt de stad achter zijn breede gracht. Op den voorgrond een stukje van den grachtkant met een paar figuren. . In zeldzame harmonie zijn de diepe, rijke kleuren, zoodat men, door de zuivere toonverhouding, niet eens bemerkt, dat het groen van de boomen door den tijd blauw geworden is. Op den voorgrond in het midden ziet men nog de sporen van twee figuren, die door den kunstenaar weggeschilderd zijn. Er is misschien geen schilderij, dat zulk een invloed gehad IJ heeft op dc 19de eeuwsche landschapsschilders. De bewondering, die Jacob Maris er voor had is bekend. Wat die schilders hel meest bewonderden, do hooge ruime lucht, het vloeiende licht, de diep fonkelende kleurenpracht, de schilderwijze, die afwisselend breeduitborstclend en fijn pointilleerend is, wie zal het zeggen. * 459 en *460 Frans Hals, 1625, Portretten van Jacob Oli.jcan en zijne eehtgenoote Aletta Hanemans; * 628 Jan Vermeer van Delft (Verz. Bredius), Allegorische voorstelling- van het geloof. De figuur, die het geloof voorstelt, is een vrouw ju 17 de eeuwsche dracht (een portret?) omgeven door tal vau emblemen, die ontleend zijn aan de „Iconologie" van Césarc Eipa. Zeer te bewonderen zijn de zware draperiën en tapijten. 25 A, Cuijp, Portret van een heer uit het geslacht de Koovere; ** 106 Jan Vermeer van Delft. Diana en hare Gezellinnen. Ook dit een meesterwerk. Prachtig is wederom de combinatie van diepe rijke kleuren. 80 Ph Koninck, Riviermonding; 210 en 211 J. .1 Wcsterbaen, Portretten van Arnoldus Geesteranus en zijn eehtgenoote, Suzanna Pieters de Oostdijk; * 627 A. Cuijp, Hoenders, 1651; 596 W. Claesz, Heda, Stilleven (ontbijtje); 620 J. Booth, Italiaansch landschap; * 103 P. Claes, Stilleven (ontbijtje). Zaal X. (Potter-zaal, meesterwerken van Jan Steen). 731—735 j. de Wit (de meester van de z. g. beeldhouwwerk-nabootsende „Witjes"). Zolderschildering, afkomstig uit een huis in Leiden, van 1743, verdeeld in een middenvak „de Allegorie der Muziek" en vier hoekeu „de Herderszang", „de Krijgszang", ,,de Klucht" en „de Klaagzang". 95 G. Metsu, Dc Gerechtigheid; * 136 Paulus Potter, De jonge Stier 1647. Dit werk van den toen 22jarigen schilder is een deiberoemdste schilderijen van het Museum. Vooral om de buiten gewoon nauwkeurige weergave, ook van de kleinste bijzonderheden, als een kikvorsch en een vlieg en om de buitengewone afmetingen (mensch en dieren zijn levensgroot) heeft het steeds zeer de aandacht getrokken. Het is zoo bijzonder knap, maar 88 Bmf'' *■ 's GRAVENHAGE. Mauritshuis. Se b^™^ "<"' werken, «C^^'VlLrrS * «9 dezelfde. Groote Veldslag; s. j? Jé itei; 'poitre;^,,; ".;;;;;;; v^;,,"0"^ ,- ,u óv"Ult' ;'7 G' Houckgeost. 1651, De, Nieuwe Kerk le TV.r, T)è sein Bers ,ein.' Orertoeht van een beek: 4.9 Ja» Steen' De schilder met z.jn gezin, met het devies: K„o de de s„, ■ ' so„ piepen de jongen: « 742 dezelfde, Vroolijk eezolsch ï, De. stukken van deze afmetingen on mot 'zoo .„..„„Ie' r;„., van don meester zijn vrij zeldzaam 1) Vl n , zoeken dan in zijn kleinere werken: ie , , de fijne tviioering, levendige weergave lil P r do intimiteit van het binnenvertrek m ar' hè' z , , 'l ï groote kleurvlakken, die tot een bijna, déeoratie doé „-si elkaar geplaatst zijn en de «Brekende vi-,t . 7 , Maar daarbij is. ais altijd i„ z „ ,.,0 w e.V ! " ' 'v, ,,J"."".der personen, de behandeling van het thema, kó'tcli% ' ' "170 Jan Steen, De z. g. brouwerij van Jan St den Sffgefeden)6* S'r°"f" ®°rdijÖ * M«w Mbben sterk door ^ U"r5» * Voor den Tempel ' ' "° ("<'I(ler. Hi7t), dé X&iTJr^JTi ,V ^de» latoren tijd van zij,, groot,,, iefrmSeV^HfXSi 392 P. Godde K»(i, Danspartij- * 558 S de vh'oo., „.,» , , , Sebevoningsehe Strand; ' TiV'.l. A Ibickèr. '' I nin'mH, *7S7 A. de Gelder, portret, van den hero Ion' geneesher l Ir' Rocrlmve; «5 A. Palamodes, 1632, Muziek mi ,Ion maliltijd Troost)XT' (18 • I',,st<'hl,om' P°rlr('' van Frederika, T,o„isa Wil „i , ,' van Prinsen, eehtgenoote u„, ,!,.„ latere,, kooi,, ,. \\ in,.„, 1 Zaal XII. (Kabinet laatst 17de eeuw- hfirii, «J. „ \ 14 01. Pz. Berstzaten. Aanval op een reisw'.<'e,r " - Th --, Gezicht op ,1e Jezuïtcnkerk te ll„ssoldo/p- '* 7i't- * 7\„ r v ' ,'i' Mijn Portret van Cornelis Ploos van Amsol (i7->< mi '., ïZ.r17}Lri*mz£nef£?tZX T f «'-nar Net: Bredius); 73 K. du Jardin 1673, Waterval in itaiië 8t,,,eV""; ... ZaaaT XIV;. (Hollandschc school, 17de eeuw.) •?** Jan Miensz. Molenaer 1637. De vijf zinnen- 564 Tudith -l-eijs er (eehtgen van ,T. Al. Molenaer) 1 ,, Huwe'lijksoen^ntm l .1. v. Gojen Hollandscbe Plas; * 658 P. Q„ s ,' aartSDel er!-' 1B8 Harmen Hals, Slapende rookey * 738 S v Ruijsdael 1644 *!<■■ rmliephi!/. 'S GRAVENHAGE. I. Route. 89 llollaiidsch riviergezicht (verz. Bredius); 050 V. Verstralen, Winterlandschap tliüS (1623?); * 736 ,1. Steen, tic dronken vrouw (verz Uredius); 82 G. de talresse, Achilles door Ulyssis herkend; 818 J. D. ,1e Hoen, 1028, Boekentafel; 711 Lud. de Jongh, Italiaanse!, landschaii met jachtgezelschap; 393 P. Lastman,,, 1022, De opwekking van Lazarus; 51 S. van Beest, 1638, Varkenmarkt; 588 Corn. l.astleven. loco, 1,andschap met vee; 570 A„ v. Borssom (verz Uredius); 714-715 Caspar Netschor; 408 W. CZn. Duijsten, Dc officier; 402 J. Vermeulen; 530 Ford. Bol, Portret van Maerten van Juchen; ' 754 Ahr. Calraet, Stilleven met perzikken en druiven (verz Hre,lius); 727 Joh. Spruijt, 1860; Haan met kippen en duif (verz. Bredius); 545 G. du Bois, Landschap 1652; ,61,1 J. v. Hnensoergen. Stilleven 1605; 566 S. v. Ruijsdael, De brug'; * 74(1 .lol, Adriaans*. Berokhcijde, 1666, De oude gracht te Haarlem; * 623 Claes Hals Lezende vrouw; * 531 J. v. (I. Heijde 1664, Stilleven; « 728 Jacob Ruijsdael, 1646 (?), Avondschemering (een van de vroegste werken van den grooten in 1628 of '20 geboren meester); 213 J. Wijnants, 1675, Weg door de duinen. Zaal XIV. (Italiaansche, Spaansche en Fransche Meesters.1 * 328, * 329 Allcssandro Magnasco (1681—1747) Romantisch-idvllische landschapiion: 332, 333 dezelfde. Biddende monniken; 330 Italiaansehe school XVIIIde eeuw (stijl van Magnasco) Landschappen met Maria Magdalena; 331 alsvoren, Landschap met Paulus de Kluizenaar; 300 M. Creso (Spaansch) 1061: De boetvaardige Magotalena; * 297 8paansche school ca. 1660, Studiekop; * 296 , Murillo (Spaansch 1618—1682) Maria met het kind Jezus; 312 Allcssandro Turchi (1582—16.18. Italiaansch, toegeschreven) Venus de Heerscheres der Wereld; 347 M. Fogolino (eerste helft XVIde eeuw. Italiaansch), Madonna met. Heiligen; 289 S. Bourdon (1616—1671, Fransch). Een groep Kooplieden: 30!) P. Berettini (1596—1.669, Italiaansch), Heilige familie: 331 .",35 Luca Giordano (1632 - 1705. Italiaanse],), Prometheua en S'isyphus: * 292 Claude Joseph Vernet (1712—1789, Fransch). De Haven van Livorno bij stormweder; f 293 dezelfde. De Watervallen hij Tivoli: 298 Velazquez (1599—1660, Spaansch, kopie), Portret van den Infant Karei Halthazar: 823 Ludovico Mazzolini (1478—1528, Italiaansch). De Kindermoord te Befhlehem; ** 287 Piero di Cosimn (1162 -1521. Italiaansch), Portret van Franeosco Giamborti; ** 288 'lezelfdo. Portret van den Florelitijnscheri architect Giutiano da San Gallo. Deze beide portretten van Piero di Cosimo zijn de schoonste voorbeelden van Italiaansche kunst., die een Nederlandsch Museum aan kan wijzen. Zij belmoren tot de meesterwerken van den Floreiitijnscben .,Quattrocento" (15de eeuwsche) schilders, In werken als deze staat hij sterk onder den invloed van de Vlaamscho I5,le eeuwsche kunst. Men bewondert' niet alleen ,le sterk sprekende, waarschijnlijk treffend-gelijkeiulo portretten en do mooie warme kleur, doch ook do rijk gedétallleerde, schoone landschappen op den achtergrond. Van liet Mauritshuis komt men door de Grenadierspoort van 1630 op het «Binnenhof (pl. 7, f7) van het oude grafelijke kasteel, wiiaru.-tn 's Gravenhage zijn oorsprong dankt, tot 1860 Uog door grachten omringd. Nu rechts het nieuwe Ministerie van Rinnetilandsehe /.aken (pl. 17, f7), dat aan den vijver nog een aardig torentje bil; hel. begin dei' 16de eeuw heeft, waar de Minister zetelt. Door de binnenpoort van omstreeks 1630 gaande komt men aan hel, nieuwe Ministerie van Waterstaat (pl. 18, e 7) ter plaatse waar zich vroeger de Hofkapel bevond. Hierbij aansluitend bevinden zich nog twee oude zalen, n. 1. die der vroegere Stillen Generaal en de z. g. * Treves Zaal, rijk versierd naar een 00 Boute 4. 'S GRAVENHAGE. Binnenhof. ontwerp van Daniël Marot, 1697. Nog verder naar het westen de vroegere vergaderzaal der Staten van Holland in 1654 door Pieter Post gebouwd, waar nu de Eerste Kamer der Staten Generaal bijeenkomt. De vleugel aan de westzijde uit het begin der 17 de eeuw was eertijds de woning der stadhouders. Al deze gebouwen komen met de achterzijde aan den vijver uit. Aan de overzijde van het Binnenhof een gebouw, omstreeks 1770 als paleis voor Willem V gesticht, in de voormalige balzaal vergadert nu de Tweede Kamer. Middenop het plein de gerestaureerde *RjjdiL&r.z,aal van hel kasteel der Graven van Holland, gestichtirT de 13 de eeuw. (Kosteloos te bezichtigen op werkd. van 2—4 u.) Deze zaai dient o. a. voor de vereenigdé zittingen van de beide kamers der Staten Generaal. Achter de Ridderzaal de grafelijke woning, die nu behalve de Rolzaal, waar voorheen recht gesproken werd, ook een zaal bevat, die omstreeks 1700 door Gerard de Lairesse werd beschilderd. Het Binnenhof aan de westzijde door een poort verlatend, komt men op het Buitenhof met het standbeeld van Koning Willem II, waar wij de * G e van genpoort (pl. 8, e 7) zien, die eertijds het Buitenhof afsloot oh" Och toegang vormde tol het grafelijk paleis. Zij werd reeds in de middeleeuwen als gevangenis gebruikt, een bestemming, die zij tot het begin der 19 de eeuw heeft behouden. Het gebouw, waar Joannes Pistorius, een deieerste hervormers en de gebroeders Jan en Cornelis de Witt opgesloten zijn geweest, is nu tot museum ingericht. Het. bevat allerlei folterwerktuigen. Rechtuit over. het Buitenhof naar do Gravenstraat, hier links de Passage, die naar de Spuistraat voert. Aan het eind van de Gravenstraat komt men op de Groenmarkt, links de smalle Veenestraat, rechts de Hoogstraat, beide drukke winkelstraten. Op de Groenmarkt zien wij het * Raadhuis (pl. 9, e 7), in 1564—1565 gebouwd, met een toren, die omstreeks 1640 zijn bekroning kreeg De vleugel aan de Riviervischmarkt werd 'in 1730 volgens plannen van Daniël Marot de Jonge opgetrokken. Van binnen is de 16 de eeuwsche Schepenzaal, met de rijke Schepenbank van het laatst der 17 de eeuw, bezienswaardig; in het 18 de eeuwsche deel van het gebouw zijn de Burgemeesterskamer en de Trouwzaal fraai betimmerd. Daar het Stadhuis geen ruimte genoeg meer aanbiedt, heeft de Gemeente een huis in de Javastraat tegenover de Alexanderstraat in gebruik genomen o. a. voor recepties enz. De * Groote of St. Jacobskerk (pl. 2, e 7) dagteekent uit de tweede helft der 15 de eeuw, en kreeg na een brand in 1536 haar tegenwoordige gedaante. De toren heeft een bekroning van gegoten ijzer, omstreeks 1860 gemaakt, waarin zich een klokkenspel van de gebroeders Hemony bevindt. De kerk bevat een fraaien predikstoel van 1550, een gebrand- Museum, Bredius. 'S GRAVENHAGE. 4. Route. 91 schilderd glas van Dirk Crabeth (1547), de wapens der Ridders van het Gulden Vlies, die herinneren aan het kapittel van 1467 en een grafteeken voor den admiraal Van Wassenaar van Obdam (1665), door Bartholomeus Eggers in 1667 gemaakt. Even ten zuiden van de kerk aan het einde vau de Schoolstraat ligt de Groote Markt, met, op den hoek der ' Prinsegracht, het voormalig Groot Boterhuis (pl. 14, k e 7) van 1681. Schuin tegenover dit gebouw het * Museum j Bredius (pl. e 7). Het Huis Prinsegracht 6, het voormalig woonhuis van Dr. Bredius, is thans door de Gemeente overgenomen, en bevat de beroemde verzameling van den vroegeren bewoner, o. a. twee Rembrandts, een Hercules Seghers, een Cuyp, een Ostade, een Drost, vier Jan Steens, benevens verschillende oude meubelen, porselein, zilverwerk en andere voortbrengselen van kunstnijverheid. De aandacht verdienen verder de geschilderde dessus-de-portes en een zeer fraaie plafondschildering. Verder aan de noordzijde der gedempte Prinsegracht het Hofje van Nieuwkoop (pl, 15, d7), in 1658 door Pieter Post gebouwd. Van de Groenmarkt door de hierboven genoemde Hoogstraat naar het Noord-Einde, waar zich het . Paleis van H. M. de Koningin (pl. 10, e 7), bevindt; het is naar een ontwerp van Jacob van Campen omstreeks 1640 gebouwd, en in 1819 geheel verbouwd. Daarvoor het fraaie ruiterstandbeeld van Prins Willem I, van 1845, door Nieuwerkerke. Nu ca. 50 M. terug tot de Heulstraat, die men linksaf inslaat om op de Kneuterdijk te komen. Hier links het Ministerie van Financiën (pl. 25, e 7), naast het huis, waar eenmaal Oldenbarneveldt woonde. Rechtuit aan het Lange Voorhout, hoek Parkstraat, de Kloosterkerk (pl. 1, e 7), in 1397 door de Predikheeren gebouwd. Daar tegenover het Ministerie van Marine (pl. 23, e 7). Tegenover het Ministerie van Financiën den Kneuterdijk opgaande, komt men op de Plaats met het standbeeld van Johan de Witt, vanwaar men linksaf den Langen Vijverberg volgt, •net bijzonder mooi gezicht, over den * Vijver op de gebouwen Van hel Binnenhof. Aan het. eind van den vijver het * Gemeente Museum (pl. 28, f 7) bevattende schilderijen, prenten en teekeningen van Haagsche Meesters of Op Den Haag betrekking hebbende; Haagsen porselein, Haagsch zilver; afd. Kunstnijverheid; Wederl. Aardewerk (Collectie v. d. Burgh, Delftsch Aardewerk); zilver, verlichtingsartikelen, stijlmeubelen. I 92 Bonle 4, 'S GRAVENHAGE. Gemeente Geopend van 1 Nov.—31 Jan. van 10—3; 1 Febr.— 31 Mei en 1 Sept.—31 Oct. van 10—4; 1 Juni—31 Aug. 10—5. Toegang" vrij (geen fooien). Gids voor het Museum 1919 25 cents. Het Gebouw werd in 1636 gesticht als Doelen voor de St. Sebastiaan-schutlers, op de plaats van hun oude gebouw, dat met een poort de toegang tot de tegenwoordige K Vijverberg, toen Schietbanen, afsloot. Het werd gebouwd door Barth. van Bassen naar de plannen van Arent van 's Gravensande, beide leerlingen van Jacob van Campen, en is een zeer vroeg voorbeeld van Palladiaanschen stijl. Tot 1795 was het Doelen, later o. a. hotel en arrondissementsrechtbank, sedert 1884 Gemeentemuseum. DE VERZAMELING. Vestibule: Beeldhouwwerken en fragmenten van Haagsche huizen afkomstig. Beelden van Hercules en Flora, afkomstig van een huis op het Buitenhof (2de helft van de 17de eeuw). Zaal 1. Topografie. Oude geschilderde stadsgezichten o a. verschillende gezichten op den Hofvijver in den leden en 17den eeuw (1553, 1567, ca. 1575. ca. 1615). waarbij een schuttersoptocht en een watersteekspel opvallen: Gezicht op den Hofvijver vanaf het Buitenhof en vanaf den K. Vijverberg door G. Berekheijde; Geschilderde plattegrond van Den Haag van 1570 (kopie); Gezicht op de Ridderzaal ca. 1650 (A. van Beerstraten?): Groene Zoodie en Gevaiio-en Poort ea. 1580; de Westzijde, van het Plein in 1750 dóór J. ten Compe; verder 10de eeuwsche stadsgezichten o. a. door Bosboom v d. Sandc Bakhuyzen. J. Wcissonbruch, II. W. Mesdag. Vitrine met Haagsche Historie-. Vroedsehaps-, Gilde- en Buurtpennmgen en zegelstempels. Overblijfselen van de Slingerinrichting in de kerk te Scheveningen, waarmede Chr. Huygcns zijn slingerproef deed. — Verschillende voorworpen op dc Haagsche Geschiedenis betrekking hebbende. Zaal 2. Verschillende voorworpen opgegraven in do Romeinsche vesting Arentsburg: Plattegrond dier vesting; Reeks van Plattegronden van 's-Gravenhage en Scheveningen van' ca 1551) tot heden, (enkele reproducties van origincelen in 'dc Prentverzameling, zie onder) o. a.: kaart van ,T. do Ghoijn 1507 (renrod.): Gezicht op de stad in 1612 door N. de Clerck en J. van Londerscel (reprod.): Kaart van 1616 v. C. Bos en .T. J vau Ham'—1619 d. Joan Blaeu; — 1665 d. O. Elants; — ca. 1700 d. P. Schenck. , zaal 3. Schilderijen (portretten, gezichten op do, stad en Scheveningen) van de 16de en begin 17de eeuw, o. a. reeks portretten van Hollandsche graven (kopiën van ca. 1600) portretten van Vincent Cornelis vau Mierop (thesaurier generaal van Karei V) van Prins Willem I van Christiaan Huygcns de Oude, en anderen; Hol andsche Schouw van 1618: Koperen- en IJzeren Verlichtingsarhkelen en Kookgerei; Fragment van de gebrandschilderde rooier, uit de Groote Kerk. Zaal IV. Schilderijen (vnl. portretten van omstreeks (16SO), rincollectie (bruikleen). w,Porh??cn, vaiV c,° Prinsen Maurits. Frederik Hendrik en Willem II door .1. v. d. Merck: van Oldenbarneveldt (kopie v. Micrevelt): Portretten door J. v. der Gragbt G Honthorst \f vee Mierevclt. Drio officieren van het Witte. Vendel door F. C v. d. Maes; M. v. Uytenbroeck. Arcadisch landschap 1025. Gang. Gezichten on S'cheveningen en Zorgvliet. Zaal V. (le Verdieping) Schilderijen van Haagsche Meesters uit 17de eeuw. kasten, tafel, stoel uit dien tijd. ,.„300. ;'■ ■*■ v' Kavesteijn, Haagsche schutters voor liet Stadhuis 1616; -301 dezelfde. Ontvangst der Schutters voor het Stadhuis Museum. 'S GRAVENHAGE. 4. Boute. 1)3 302 dezelfde, officieren der schutterij 1638; 304—306 dezelfde, Portretten; 307 C. Janssen v.. Ceulen de Haagsche Magistraat in 1647; * 308 E. C. v. d. Maes, Vaandrig van het Oranje Vendel 1616; 309 J. O. Hoeckgeest, Vaandrig van het Groene Vendel 1621; 310 M. v. Mierevelt; 313 L. de Jongh. Jacob Cats; * 314—* 315, A. de Vries; 317—318, A. Hanneman; 319—320, J. Mijtens, familiegroepen; 324 Portret van Hugo de Groot; 329 Jan van Goyen, Gezicht op 's-Gravenhage (liet grootste schilderij van den Meester, in 1651 voor de Magistraat vervaardigd); 336—337 A. v. Beijeren; * 342 Jan Steen, do herderlijke vermaning. Zaal VI. Meubels, betimmering, zondering, gobelins, ra.adskussens enz. uit het einde der 17de en het begin der 18de eeuw. Vitrines met zilver door Haagsche zilversmeden (441, kandelaars, koffie- en trekpotten, presenteerbladen en comfoors in openvolgende 18de eeuwsche stijlen; deze getallen geven de jaren van vervaardiging aan.) en zilver van de Haagsche Gilden- en Buurtschappen (440—435) tinnen fonteintje, stijl Lod. XIV: door Jan te Wjnkel; 438 Kaststel van Meissner porselein; 442 Fortuna door Hannaert (marmer). Zaal VII. Schouw, spiegel en stoelen Lod. XV; Vitrine met Baagseh zilver. Portretten uit het begin XVIIIde eeuw; 460 K. de Moor, de Haagsche Magistraat in 1717; 462 J. E. la Pargue (?),. de Hofvijver ca.. 1770; Vitrines met Haagseh porselein; 464 .1. B. Xaverij, terracotta beeldjes 1740. Zaal VIII. Meubels eind XVIIIde- begin XIXdo eeuw. Vitrine niet Haagseh zilver, klein tafelgerei: zoutvaatjes in een reeks van 1700 tot 1812 gedateerd, olie- en azijnstellen, mosterdpotjes, peperbussen, lepels en vorken; Legvitrine met horloges; vitrine met glas uit verschillende tijden, o. a. gegraveerd glas van Cornelia van Wouw; C. Jan Meijer (1654) en de 1'Homel (1660) en gestippeld glas door Aart S'chouman en II. Wolf.; Portretten van Haagsche Magistraatspersonen door Aart Schouman en G. Spiuny; 522 C. H. Ilodges, Koning Willem I; 525 Stilleven door J. v. Os. Z a a. 1 XI. Haagsche portretten XIXde eeuw. 000 J. B. Witkamp, Francois Dunkier; 601 C. Kruseman, burgem. Copes v. Cattenburgh en echtgen.; * 605 N. Pieneman, Prins Willem van Oranje 1855; * 612 M. Maris, portret van D. A. C. Artz; 014 .1. Israëls, portret van W. Eoelofs Sr.; * 615 A. Mauve, zelfportret; 618 H. .1. Haverman, zelfportret; 019 dezelfde, H. W. Mesdag; * 026 J. Maris, zelfportret (teekening); 628 L. Verweij, portret van II. J. Haverman (teekening); 630 Chr. Lebeau, portret van D.r. H. P. Berlage (litho); 632 H. J. Haverman, portret van Louis Couperus (teek.); * 634 dezelfde, portret van Dr. Abr. Kuyper (aquarel); 639 dezelfde, portr. van Mr. T. M. C. Asser (teek.). Vitrines met aardewerk naar modellen van Th. Colenbrander, gebakken in de fabriek Rozenburg tusschen 1884 en 1889; tapijtjes ontworpen door Th. Colenbrander. Zaal X. (Gelijkvloers.) Ceramiek Zaal. Aardewerk en porselein in Nederland vervaardigd of gebruikt. Vitrine rechts van den ingang bij het raam: Middeleeuwseh aardewerk, o. a. Jacobakannen (vul. Rijnsch 15 en 16de eeuw), potten en scherven opge.graven in het verdronken plaatsje Reimerswaal; Duitsch „S'teingut" of „Gres" uit Raeren (bruine kruiken met figurenfries); Siegburg, (slanke kannen witachtig, met opgestempelde voorstellingen); Nassau (grijs en bauw of paars); Creussen (o. a. Apostelkrug met veelkleurige figuurtjes); Fransch aardewerk; Paliisy, Nevers (16de eeuw). Daar tegenover: vitrine met Clüneesch en Japansob porselein, voor de Europeesclie export vervaardigd (Wan-li, Familie rosej, vul. om de afhankelijkheid van het Delftsehe aardewerk duidelijk 94 Route 4. beelden van It. majolica) in twee vitrines; Hol andschetegels werDaar tegenover: vitrine met voornamelijk vroeg DelitoS wrde- Burg^»^^ ^Mpèet»VetT S ïiicti™ eü- den wan ,' ,ln een Kesneden houten Lodewijk XV om- rr?fch,,sj;,"':,,"™rtie ?«> tó&SK decor van goud, rood en Wauw van *Z nn „ .?",™™rk met polTchroZ S«i^Mi,"'SlJa° *A1» PUnaeker en link. snikken T L? k eTne "vitrine- BU h?* ™«? , «kele bijzondere (lak-imitatie) ' een n',- .- ,,' v!'*-1!, tnecbusje". zwart Delftsen, I U 1 Li ! +P? ••,YOS,elöora.ies"; 167 trekpotje door Arv de XVIIIde eeuw o a Voosn a" t ^i'"8'* en Hollandsch porselein (afz. caet.evan 'd°r; jj Fvkn GeUI^/f' i%°M """^ °n ?en Haa* aardewerk (uit de fabriek van Bozen burg^e^ uit de kolenbrander met^diLp (gVo^end'a^^irtsTum ^1^^^ omvat": ^ bU den Conclfer«e ™" het Museum). Dev뙄ng 1 0 d e h i s t o r i s c li t o p o g r a f i s c h e Atlas d e, r n „ ^^Mo^Xn)^ 1 ^^en, "historieprenten 1 / Bijzonder te vermelden: * .1. de Gkeijn kaart Jïïiolf (sravure- ecnig bekend exemplaar): • W. Buvtewê^'li gezicht op het Stadhouderl. Kwartier (teek )• * Prouk r, e I s van nct1ctlten ^^Sen); Cl. .Ta. Visseher gezicht op de Gewei v'- n t ,B'»»cnbof aan een Hofvijver (teek.). Verdei e 'ken nge van J de Bisschop, J. de Gheijn, P. Quast, A. v. d.Venne en teekeninleV "tvrTr ° J„„" S m°,d e- 1 " e *-* r a P h i e k. Aquarellen MSTTSSS? ^rïï^.'ïïSSS.lSl hD6e verding0»; Vr5J?n% maar breidt zich voortdurend uit. Bi zonder te ^ n ,1e, ■ DavdeBes8 Tdem "rï Theo" """rf" . Uit „dfi ™ en Utho's van ff N <5W Va° ï,°5't£!ma". verzamelingen etsen verdér Ln -t , -, 0™ van s "«ravenzande en M. Bauer, « trS\:2':ide C,llecti(! Tan„ binnen en buitenlandsehè , 1 >I „ ef reclameprenten" (o. a. van R. N. Roland O^-OP^^ — «clameplaten in Bij het Gemeente Museum ziet men weder het Lange Voorhot, met het 18e eeuwsche Paleis der Koningin-Moeder (pl. 11, 17) en de koninklijke Bibliotheek fpl.31, f7) Toegang alle dagen vaVl0^4u.'T5eVaNe det, eersten Maand van de maand. Van 15 Sept.-15 Juni ook Dinsd , Woensd., Donderd. en Vrijd s- avonds van 7-10 u. Ingan? van de Leeszaal in de kazernestr. Voor de Muntenverzameling enz. in het Voorhout. De bibliotheek bevat meer dan 500 000 1 ken, wanronder zeer fraaie en zeldzame oude, versierd met miniaturen. In de munten- Mus. Tüwstnijverheid. 'S GRAVENHAGE. 4. Roide. 95 verzameling 400 000 munten en medailles en 300 cameeën. Deze laatste zijn moerendeels antiek. Voorts vermelden wij Grieksclie munten en talrijke gedenkpenningen met de buste van stadhouders, zeehelden enz. Bij liet Gemeente Museum rechtuit gaande, komt men langs den Schouwburg (pl. 32, f7), een 18de eeuwsch gebouw, vroeger paleis van den vorst van Nassau Weilburg, door het Korte Voorhout aan de Princessegracht. Hier rechtsaf het Gipsmuseum en de Academie van Beeldende- Kunsten. Geopend dagelijks vïïTi TD — 4 u, "Zondags van 1 •>■■—4 'ÏT, 'Toegang vrij. Dinsdag en Vrijdag f0 25. Het museum bevat afgietsels van beeldhouwwerken uit alle landen en tijden. Deze nog zeer jonge collectie wordt voortdurend uitgebreid, de opstelling is derhalve voorloopig; vele afgietsels zijn gebronsd, als hout beschilderd of verguld, in navolging der origineelen. De verzameling is reeds thans de rijkste van het land. Vestibule. Eenige groote Grieksclie beelden en decoratieve fragmenten. Groote Hal. Griekseh beeldhouwwerk uit de verschillende perioden; Koinaansch, Gothisch (Fransch en Duitsch, veel kleinkunst); Renaissance (Italiaansch, Fransch); 17e en 18e eeuw (Rranseh en Duitsch). Kleine zaal in de gang rechts vooraan. Egyptische en Assyrische afdeeling. Kleine zaal in de gang. rechts achteraan, liollandsche renaissance. Daarnaast het Museum voor Kunstnijverheid (pl.29a,f7). Geopend dagelijks van 12—4u., toegang f 0.25, Zon- en Feestdagen vrij. 11 e n e d e n zaal 1 (rechts). Oude meubelen, houtsnijwerk vul. Holl. 16e en 17e eeuw). Zaal 2. Gothisch houtsnijwerk, kerkelijke beelden (Ecce Homo, 14e eeuw), briefpaneelen, gesneden paneelen (in hoofdzaak verzameling de Stuers). Trappenhuis. Oostersche tapijten, smeedwerk, modern glaswerk van K. P. C. de Bazel en C. de Lorm (fabriek Leerdam) 1 e V e r d i e p i n g Z a a 1 1. (links tegenover de trap): Aardewerk en porselein: Chineesch, Japansch, Perzisch, Arabisch, Spaansch, Moorseh, Delftsch: wit (verz. Vlielander Heyn) en blauw, oude liollandsche tegels. Overloop: Sumatraansch koper; Zaal 2: Huil. meubelen, gesneden trapleuningen en bovenlichten. 17e ,., mv, wapens «boekbanden; Zaal 8. Vervolg houtsnijwerk en boekbanden, horloge-kloven, 18e eeuw: Zaal 4 en 5. Meubels en ornament ong. 1800, leder, byouteriekistjes, porselein en smeedwerk; Gang: Kribbefiguren (Italiaansch, Tiroolsch en Beyersch, vnl. 18e eeuw ): Zaal 5. «Fragmenten van antiek (Romeinsch) decoratie! beeldhouwwerk en fresco-schilderingen, Grieksche vazen, Tanagrnheeldjes en primitieve Grieksclie idolen, Peruaansch aardewerk; Z a a 1 6: «Fragmenten van decoratief beeldhouwwerk uit de Italiaansche renaissance. Langs de Princessegracht terug voorbij het Korte Voorhout (even verder links in een zijstraat de voormalige Kanongieterij (pl. 13, f7) in 1665 door Pieter Post gebouwd) bereikt, men links eerst de Portugeesche Synagoge (pl. 6, f7.) van 1725, en dan liet. Museum Meerm au no WestlTrenianum (1)1.29, f7). ■•"—:—=" =-^-— 96 Route 4. Ueopend den 1 en en 3 den Donderdag van iedere maand van 10u.—d /2u. n.m. Toegang vrij. (Gids door A.W Biivalick voor v™^"P°rtre^n' ?gyPÜsche en klassieke Oudheden geïll De vei zameling werd m haar geheel door W.H.J. Baron van West- geeft zoodoende een typisch he^van KSSBÏjS hng van een rik en kunst?;,,™, i.„_ 7. ^ "eiaugstei- f" •j-^ngrijkstebestWd^mt de bSLngew on bfenmW j boekenverzameling wier waarde echter meer in bei 11 i i < 1 > i i (■ bijzonder den vakman duidelijk zal ziin r.„r;Z,-1 V e r 2 a«al-.?'en zeer bonte samenvoeging van (,, » ,i„ . a , 'l'c-rciiciuien. Aan de wanden fandliennrf.-ei „ ,' papyrusrollen (o. a. een hoofdstuk uit het Do, 1, i ■";y,,t's<;i"' l' ön/oi 3 r00r ;,!lr- ™ omstr' ï»0 voor Chr.; ?V ne e 1-a i'ón': I omcinsel.c (Pompciaansche) fragmenten, mozaïkó, • \™ ' a e !f nlodfe, ^T,?' , *™™»' — = < ri.dV o op .ée „i, ( "?„ , • («• 'V Attische hydria n,et solnp amphora 0 e e uw • Ch )■ w^e lft™V * h6TW; T>-"'"<™"»' email op koper van Pierrc Reynioml I ■•-„ i A'""u,<' ™S ^rentijnsche .dutdcr^n ' "Inlast ' et "S"':':";,: ™pen 1;aTiS,,n^il'kS''hf'- r» Oo^ferS In de vitrines: * Handschriften met lettor „„ ,„„,i„„. ■ • r e^rattSp re?%»^1el S S hl. ca ld70 voor den zelfden vervaardigd; » AuguXius D l ƒ... fransch Handschrift 15 e eeuw; ïrP do la , si" "itri ,, s- II ,l ia „per urn; blokboeken (iedere Wadrlide tprtrol-f v ,n , ' , . Wek dat uitgesneden is met uitspring van ™ f-£°Ut™ verder incunabelen o. a- * Gutenber" ns Jit„! rMl- 1'K'uren : drukken van Jansen (Vene ' 7 ,K , , )' '"'hv' 1"- "'''^ Pannartz (Rome 1468). Aiburgèr en Crantz ''(P^'ï* Even voorbij het museum de brug over naar den Zoö] herten Vfe1"; (pL 32 b' f 6) met ^ »»1 waar veelal concerten ot feesten gegeven worden Van den Zoöl Bot. Tuin verder zuidwaarts langs het Malieveld naar den ingang van het Haagsche Bosch een breede weg "woon" w iPraChfg *eb°r10 1,1 m 1 - /o "r een bu "n-' gewoon hevigen storm, die ook andere deelen van het bosch -g^efz^W ^ "** Mm. Moderne, Kunst. '8 GRAVENHAGE. 4. Boute. 97 bouwd. Jacob van Campen voegde er in 1647 de achtkante Oranjezaal aan toe, die door Jordaens, Honthorst, de Braij en andere Meesters met tafereelen ter verheerlijking van Frederik Hendrik beschilderd werd. Bezienswaardig zijn voorts de eetzaal met in schilderwerk nagebootst reliëf, „grauwtjes" van Jan de Wit, zoomede de Japansche en Chineesche kamers met allerlei merkwaardigheden. In de 18 de eeuw werd het gebouw, dat thans koninklijk paleis is, vergroot. De eerste vredesconferentie werd hier gehouden. Ten zuiden van het Bosch vindt men het Station van den Staatsspoorweg (richting Gouda-Utrecht) en het Bezuidenhoutkwartier. b. De noordelijke stadswijken tot Scheveningen. Van het Buitenhof (zie blz. 90) gaat men door de Gevangenpoort over de Plaats en de Kneuterdijk naar het Lange Voorhout. Hier bij de Kloosterkerk links door de Parkstraat. Vóór de brug aan de Mauritskade linksaf en dan rechtsaf naai- de Zeestraat; hier het *Gemeente Museum voor Moderne Kunst (pl. 28a, e6) (tijdelijk in het Gebouw Panorama Mesdag, Zeestraat). Geopend als het Gemeente Museum (zie blz. 91), Toegang vrij. Kleine catalogus 1920, met supplement 1921, 10 ets. egens plaatsgebrek worden dé tentoongestelde werken herhaaldelijk door andere ujt de dépots vervangen; de belangrijkste schilderijen blijven echter voortdurend tentoongesteld. Er zijn in deze verzameling steeds zeer vele werken voor beperkten tijd in bruikleen afgestaan. Van deze zijn slechts diegene in deze lijst opgenomen, van welke een zeer lang verblijf in het Museum te verwachten is. Het museum bevat moderne schilderijen, aquarellen, teekeningen, beeldhouwwerken, kunstnijverheid. Vestibule. 1019 J. Toorop, tegeltableau, Jong Holland; ;'-'8 1'. v. cl. Hein. Volendammer visscbers; 1000, 1001, 1002 borden van Th. Colenbrander; 718, 719, litho's vata Th. van lioytema. 11 a n g.: Chr. Lebeau, Knny Vrede als Weiden Mizzi (reclamebord v"or hel theater Verkade). Zaal I: Hollandscbe School vóór ca. 1800. H. A. de Bloenie, portret; 225, K. Verveer, de Invalieden der '•cc; * is» W. Koelofs Sr., landschap met regenboog; 190—193 dezelfde, landschappen: «89 .1. Bosboom. St. Peterskerk te Leiden; 15 J. W. "Hders, het klooster St. Clara hij Wioshaden; 288 W. J. J. Nuijen, '"".len; 99 H. van Hove, Synagoge: 11 A. H. Bakker Korft, BiibelhZi"g: 150 Th. L. Masker, Boekenstalletje; 24 D. Bles, Huisvneixden; * 185 M. "Maris. Marktta troel (onvoltooid); « 235 .1. 11. » «•isscnbrucli. Trekvaart 1870 (vroeg werk); 902 Oh. van Wijk, 1 aarden (brons). rn,1 II: Haagsche School, einde 19 de eeuw. 18 ( Ier. Bisschop, Vischvrouw; 10 J. J. van de Sande Bakhuijzen, \i.ivc.r: «32 Th. de Bock, Berken; 255 Pl. Arntzenius, Spuistraat: Jlu J. ('. K. Klinkenberg, Stadsgracht; * 502 J. Bosboom, Koestal laquarel); 134 M. Maris. Schaapskooi; * 30 B. J. Blommers, Maartje je vischvrouw: 236 .1. H. Weisseubruch. Landscliapje (vroeg werk): 1. Dupuis, portret-tuist,, (marmer) 98 Route 4. 'S «RAVENHAUK. Mm. Moderne Kumi. Zaal III: (vervolg- zaal II. impressionisten). 253 A. Allebè, Schuurtje; 73 H. J. Haverman, Volle zomer (naafctstudie, rijk van kleur); 7 Dr. E. S. Bakels, Logger op de werf; *299 W. de Zwart, stilleven; * 43 G. H. Breitner, Zelfportret; 41 dezelfde. Sneeuw; 215 W. B. Tholen. Vijver in den winter; 247 J. Zon, Melk voor de poes; 291 D. Oyens, Het model; * 21 S. Bissoliop Robertson, Atelier; * 1203 Fantin Latour, Venus en Tannhausor; 514a A. Neuhuys, Boerenvrouw (aq.); 147 P. Meiners. Stilleven; 254 A. Allebé. Tijger; 72 H. J. Haverman, Baker; 261 J. Israëls, ii'zeities; *2B0 dezelfde, Atelier; 272 P. Arntzenius, Stilleven; * 518 N. IVkm.-in, Credo (teek.); 514 J. H. Maris, Jong meisje (aq.); * 264 J. Maukes, Geit; 265 dezelfde, Scheveningen. Zaal IV: Eerezaal ter gedachtenis aan H. W. Mesdag, (schilderijen iu bruikleen van de N. V. Panorama Mesdag). 141 IV. Hartens, Portret H. W. Mesdag; * 103 J. Israëls, Portret S. Mesdag — van Houten; 148, 149, 151, 152, 153 H. W. Mesdag, Zeestukken; 157 S. Mesdag — van Houten, Stilleven. Zaal V: Eerezaal. Haagsche School. ** 102 J. Israëls, de Wetschrijver: Een laat werk van den meester (1902) vol van de stille melancholie zijner schamele interieurs. Een oude Jood zit met zoekende oogen over. de vergulde rollen, de ganzenpen in zjo beverige hand. * 101 dezelfde, naaisterjte; * 132 J. Maris, bom op het strand; (prachtig atmospherisch, van een meesterlijke ruimte- en lichtweergave); * 176 W. Maris, Koeien aan de vaart (vroeg werk, waarop de vormen nog niet in het licht opgelost zijn); il'i7 dezelfde, Drinkende koe (later wrerk, door het nadonkeren is het tintelen van het licht wat verminderd); .".(12 dezelfde, E'zeltjes aan het strand; 301 dezelfde, Koeien; * 143 A. Mauve, De bomschuit; ** dezelfde. Schapen in de sneeuw (niet geheel voltooid, pakkend is de winterstemming en de grootschheid der wijde vlakte vastgehouden, waarin do vormen van mensehen en dieren verwaarloosd schijnen): * 238 J. II. Weissenbruch, Strand; ** 239 dezelfde, Strand, 1901 (een aangrijpend breede schets uit 's meesters late dramatische periode); * 56 P. ,T. C. Gabriël, Vaart in de veenderij; 901 J. Telxeira de Matthos, Portret van J. Maris (brons). Zaal VI: Moderne Meesters. * 60 Vincent van Gogh, Zelfportret, late periode (op de achterzijde een «stilleven); * 531 J. Thorn Prikker, Le moine sauvage (teekening naar aanleiding van* een gedicht van Emile Ver- haeren, lijnensymboliek); 582—533 dezelfde. Landschappen (waskrijtteek.); 1003 R. N. Roland Holst dc Parelduiker (gesneden hout); 1200 W. Degouve Nuncques, vaart in sneeuw; 249 A. Abrahams, Stilleven, rozen; * 530 L. Schelfhout, Pierrot sur le balcon; * 1209 Le Fauconnicr, Bloemen; * 521 3. Th. Toorop, Portret (teek.); . 298 P. Wiegman, Stilleven; 70 F. Hart Nibbrig. Rotslandschap; 290 Ch. Storm van 's-Gravenzandc. speenvarken; 526 W. A. v. Konijnenburg, Draak (koperen plaax voor drogenaaldgravure). 906 L. W. R. Wenkebach, De verloren zoon (hout); 903 Mendes da Costa, Vincent van Gogh (brons): 904 dezelfde. Uiltje (brons): Vitrine en fauteuils van Hildo Krop; in de vitrine, aardewerk van Chr. Lanooy en Bert Nienhuys. Museum Mesday. S GRAVENHAGE. 4. Route. 99 Panorama Mesdag (entrée 10 ets, kaartjes aan den ingang van het Museum). Het Panorama geschilderd in 1881 door H. W. Mesdag, S. Mesdag-van Houten, G. H. Breitner en W. de Zwart geeft, een rondblik weer vanaf de plaats, waar thans het théatre des Ambassadeurs staat. Men ziet op het strand vele bomschuiten (de haven bestond nog niet) en een afdeeling artillerie. De badplaats is nog veel kleiner dan thans en de afstand naar de stad schijnt dan ook aanzienlijk grooter. In de duinen ziet men de stoomtram en den Watertoren. De stad Den Haag is nog veel bescheidener van omvang dan thans, wat men vooral ziet aan de zijde van het visschersdorp, dat nog geheel gescheiden is van Den Haag. Terug naar de Parkstraat; door de Alexanderstraat naar het Plein 1813 met het in 1869 opgerichte monument voor het herstel van Nederland's onafkankelijkheid na de Fransche overheersching. Rondom het plein een aantal aanzienlijke villa's. Het vervolg van de Alexanderstraat komt uit in de Javastraat, juist tegenover een groot aan de gemeente toebehoorend huis, hetwelk, daar het stadhuis geen ruimte genoeg aanbiedt, o. a. voor recepties enz. wordt gebruikt. Vermoedelijk zal dit huis later worden afgebroken, als de Alexanderstraat doorgetrokken Wordt. Door de Javastraat, linksaf, en vervolgens ongeveer rechtuit gaande komt men aan het "Museum Mesdag in de Laan van Meerdervoort (pl. 30, e 5), met schilderijen, aquarellen en teekeningen uit de 2 e helft der 19 e eeuw, voornamelijk uit de scholen van Barbizon en Den Haag, verder kunstvoorwerpen (Oostersch en Colenbrander aardewerk). Geopend van 1 Nov. tot 28 Febr. 10—3 u.; 1 Mrt — 31 Mei en 1 Sept —31 Oct. 10—f u.; 1 Juni —31 Aug. 10—f) u. Toegang I' 0.25. Catalogus"(dooi' Pb. Zilker) Hollandsen f 0.00. Engelsen (geïll. doch minder uitgebreid) f 0.60. De verzameling is bijeengebracht en in 1903, met het gebouw aan den Staat geschonken door den Heer en Mevr. H. W. Mesdag en S. Mesdag - van Houten, beiden schilders, van wie menig doek in het museum hangt. Verzameling van buitengewone nualileit; bijzondei'goed vertegenwoordigd de Fransch c meesiers DeTacroix, Courbet, Daubigny en Millet, van de Hollanders .1. Bosboom, M Maris, J. Maris, B. J. Blommers en de Italiaan Antonio Mancini. Beneden, 1 e Kamer. Aquarellen en Teekeningen. ?•"> .1. W. Biltlers; 215 en 219 A. Mauve; 303 Th. van Duyl-Schwartze; * 4» J. Bosboom „Het Strand te Scheveningen", 48 la. „De groote kerk le Alkmaar"; 190 J. Maris; 140 H. J. Haverman; 36 Suze Kobertson; 337 J. H. Weissenbruch; 245 S. Mesdag — v. Houten; 1«0 .1. Israëls. 2e Kamer. Bronzen en Porselein uit China (cloisonnè). Japan (S'atsnma), Perzië, Arabie, Didie; oude meubels en weefsels, 100 Boute 4. 'S GRAVENHAGE. Museum rozen » K a m 0 r" (sa"s) * 133 P' J- c- Gakriël, „Gele en roode 4 e Kamer. 56 Emile Breton „Slagveld 1870", * 83 Ch. Daubignv „La lune rousse" 1875; 124 Jules Duprè; 134 E. J. C. Gabriël; 86 Ck Daubigny; 2 A. AUebè; 59 C. de Cock; * 260 Georges Micliel, „Drie Molens te Montmartre; 152 Isaiic Israëls. Dan terug naar de trap. Teekeningen en etsen, o. a. van M. Bauer; 330 H. J. Weissenbrucli (teekeningl. 1 e Verdieping, port a a 1. 393 Th. Eousscau (schets). ,, V' ?> " '" c r ('teekeningen). * 304 G. Segantini „D,e Twee Moeders ; 30o id. „Terugkomst van dc kudde" ; 321 W. T. \ .1 Vaarzon Morel; 308 A.. Sten gel in. 2e Kamer. 27 C. Bisschop; «8 C. Corot; 228 H. W. Mesdag: ■ 78 G. Courbet, „Zelfportret"; * 98 Ch. .Daubigny, „Boschgezicht"; :"- 111 Eug. Delacroix, ..Zelfportret". Dit wreed hooghartige zelfportret, uiterst sober van kleur, gelijkmatig belicht en van een stugge, bijna boetseerende schilderwijze vormt een treffende tegenstelling met het prachtige er vlak bij hangende zelfportret van den jongeren tijdgenoot Courbet. boeiend door de romantische belichting, warm van toon en van bloeiende stijl. 57 E!m. Breton; * 122 J. Dupré „Stormdag"; * 154 Jozef Israëls. „Alleen op de Wereld" (heeft sterk geleden door de inwerking van den tijd); « 263 .1. Te. Millet „De oude toren te Barbizon": 29» Th. Roussau; 261 Georges Michel. 3 e Kamer. Colenbrander aardewerk (Fabriek van OudRozenburg, Den Haag 1892—1897), Perzische wandtegels, Oostersch Smeedwerk enz. 4 e Kamer. 207 A. Mauve; 127 J. Dupré; * 174 Antonio Mam-mi ..liet Zieke Kind" 1875; 288 Th. Rousseau; * 117 N V. Diaz „Naaktfiguur"; * 96 Ch. Daubigny „Villcrvillo sur mer" 1872; Matthys Maris, „Dc Kockebakster". Ken interieur met figuur van een zuiverheid van toon en weergave als van de groote 17 e eeuwsche meesters, maar van een droomerige stemming en psychologische, uitbeelding van de jonge vrouw, als eerst de analyscerende en sterk Ivrische 19 e eeuw voort konden brengen. ** 112 Eug. Delacroix „Avond na tien Slag van Waterloo". Onder een wild romantische avondlucht dc opengescheurde bloedige lichamen van gewonde en gesneuvelde mannen en paarden. 178, 183 A. Mancini; * 108 A. C. Déeamps „De Strooper"1 116 N V. Diaz; * 271 M. Munkacsy „De Veroordeelde"; * 287 Th. Rousseau „Dcscente des vaches" (schets); 264 J. F. Millet; 115 N. V. Diaz126 J, Dupré; (op de tafel) C. Meunicc „Ecce Homo" (brons). 5e Kamer. 113 Delacroix (teekening); 226 J. F. Millet (teekening). (ie Kamer. * 73 G. Courbet „Stilleven van appels" (1871); P" A.^Hcrvior: 3 L. Alma Tadenia; 72 G. Courbot; ** id. „Naakt- Prachtig is de blanke en warme kleur, dc volle en gevoelige lijn van het lichaam; de tegenstelling met de wijze waarop de schilders uit do renaissancetijd eenzelfde behandeld zouden hebben, ligt o. a. in het (schijnbaar) toevallige der compositie; nooit zou een schilder in dien tijd het hoofd van het model zoo laag hebben laten afhangen, ook zou deze de vormen meer veredeld de draperie in het laken meer gestijleerd hebben; Courbet vatte het onderwerp, op modern* impressionistische wijze, op. li!) C. Corot; * id. „Gezicht op Villeneuve les Avignon"; 218 A. Mauve; 319 C. Troyon; 286 Th. Rousseau; * 156 Jozef Israëls, „Dc Mesdag. 'S GRAVENHAGE. 4. Boide. 101 Harpspeler", Studie voor een tafereel van Saul en David; 119 N. V. Diaz. Terug naar do trap. * 20 M. A, J. Bauer, „Straat te Constantinopel"; 302 J. Sargent. 2e Verdieping. Gang. 224 H. W. Mesdag (Schets voor het Panorama Mesdag); 239 S. Mesdag—v. Houten. 1 e Kamer. 314 C. Troyon; * 195 J. Maris „Vrouw aan het Strand"; 199 M. Maris; 91 Ch. Daubigny; 203 W. Maris; 118 N. V. Diaz: * 217 A.. Mauve, „Een Schuurtje" (een bijzonder gevoelige natuurstudie); 120 N. V. Diaz; 332 A. Vollon; 32, 33 B. J. Blommers (kinderkopjes). 2 e Kamer. * 200 M. Maris „Kerkgang"; 202 W. Maris; * 163 Ch. Jacque „Drinkende biggen"; 256 Mettling; 114 N. V. Diaz: * 267 J. F. Millet „De Hooibergen" (Pastel); 153 P. J. C. Gabriël; * 268 .1. E, Millet „Rustend Wijngaardeuier" (pastel); * 265 id. „Stilleven". Deze beide werken geven sprekende voorbeelden van Millets monumentale visie op het leven van den landman, zonder deze nochtans eenigszins te idealiseeren; integendeel schijnen zijn figuren geheel gesproten uit en vergroeid met de aarde die zij bewerken. Zoo voelt men ook uit hot stilleven met de schamele voorwerpen uit het dagelijksch leven van den landman, hetzelfde verlangen, terug te keeren tot de natuur en dc eenvoud; maar de grootheid waarmede de vormen zijn uitgedrukt, getuigd van den monumentalen zin van Millet, die een der eersten was die den landman en zijn leven zag in zijn ware harde werkelijkheid, en ook de grootschheid van zijn eenvoud en natuurlijkheid voelde. * 125 J. Dupré „Na het onweder"; * 92 Ch. Daubigny „Schemering": * 167 C. Corot „Vroege morgen aan de Fransche kust". 3eKamer. *88 Ch. Daubigny „La Chaumière de ma nourrico (in slechten toestand); *5 Laurens Alma Tadema „Romeinsch Park"; 109 A. Decamps; * 201 W. Maris „De Kalfjes" (vroeg werk): 289 Th. Rousseau; 157 Jozef Israëls; * 64 C. Corot „Vroege Ochtend"; **10l) Ch. Daubigny „Pare a moutons" (1861). Het is in zijn zware maar sobere kleur en dc groot eenvoudige lijnen en vlakken, der forsche conturen der dieren en de gevoelige toon het meest indrukwekkende van de talrijke, werken van den grooten Barbizon-schilder, in dit museum waarvan er in deze zelfde zaal meerdere bijeen hangen. * 110 A. G. Decamps „Waakhonden"; * 192 Jacob Maris „Binnenhuis" 1860 (een heel vroeg werk van den meester, nog sterk onder den invloed van Van Hove); 1 Anna Abrahams; ** J. F. Millet „Hagar en Ismaël". Ken der aangrijpendste werken van den grooten meester. De ontzaglijke verlatenheid van de woestijn en de gruwelijke foltering van de moeder, die haar kind moet laten omkomen, vonden hier een onvergetelijke vertolking in uiterst soberen vorm. 327 \ Vollon; 307 W. Steelink; 284 W. Roelofs Sr.; 76 G. Courbet: *80 B. ,T. Blommers „Waar zijn de duifjes?": 62 C. Corot; 216 A. Mauve; * 99 Ch. Daubigny „Maneschijn"; 329 A. Vollon; * 14 J. Bastien Lepage studie voor „Les Foins", 1877; * 95 Ch. Daubigny „Ondergaande zon"; 81 Ch. Daubigny; 31 B. J. Blommers; * 89 t Ij. Daubignv ..Ondergaande zon"; * 29 B. B. Blommers „Het Kouiinlje (in deze' uitvoerige kleine genre stukjes, als no. 28, 29 en 30, is Blommers zuiverder en gevoeliger, dan in zijn meer bekende en grootere strandstukken); 334 H. v. d. Weele. 4 e Kamer. 77 G. Courbet; * 75 id. „Doodc Zee"; * 259 G. Miohei „Molen"; 272 A. Neuhuys; 172 M. v. d. Maarel; 8o Ch. Daubigny. 102 Route 4. 'S GRAVENHAGE. Vredespaleis m i li?' • 17 SI. Bauer „Binnenplein bij Maanlicht"; * 28 '« 'ij T. ..Spelend Kind"; 173 M. v. d. Maarel; 194 J. Maris; cl l •», T"St^enen Molen"; 168 K. Klinkenberg; * 132 I' J C Gabriel „In Groenendaal" (bij Brussel); « 191 Jacob Ma is rV Sehelpenvisschers". " s,.hn^fn„dr,?0üi-ste,wer^ei1 van den "oofdmeester der Haagsche school; prachtig ,« do ruime lucht met statige, wolken zee, [Tin de toon en de tegenstelling der kleuren ** 107 Matthys Maris „De Bruid". In deze sprookjesachtige figuur van bet communicerende meisje is de mystiek vertolkt van de ziel die ziel, ,f „„,, baar ideaal. »™ 280 W. Roelofs Sr. landschap. Even vóór liet museum rechts afslaande ziel. men hel _Vredespaleis (pl. 26, eö) voor zich, den zetel vau het !oo?alifroe , VaU Intemationale Justitie. Het paleis is van J.9U7—1913 gebouwd naar de plannen van Cordonnier, nadat een internationale prijsvraag voor het beste ontwerp was uitgeschreven De bouw is in hoofdzaak bekostigd door den bekenden Amerikaanschen industrieel A. Carnegie, die daarvoor een bedrag van li/2 rhülioen dollar beschikbaar gesteld had Bovendien hebben bijna alle volkeren medegewerkt door het aanbieden van kostbare geschenken. Het paleis ligt te midden van traaie tuinen. de ^kB„r„00te, iuSan*f hekken zijn door Duitscldand aangeboden; de klok aan den grooten toren door Zwitserland. Belgische bronzen deuren voeren naar de fraaie, met Italiaansch manner versierde WrikkanVsehè?ai',,,d,/0°r t,en HaaR "-^boden hoofdtrap met \„ ukaanschen beeldengroep naar boven leidt; geschilderde Delttsche vensters van Nederland. Rechts van de i.al" de groo c er ïw»ia.i.hm ee\^00t, 6tuk van den Franschen schilder Besnard, ziHir^inl, v »escmI(1,eru? vensters. Links van de hal de kleine zittingzaal, die evenals de gang met Dolflsel, aardewerk versierd vaas va!', "de T'" Wn K°belin van Frankrijk en een enorme vaas van den Keizer van Rusland. za-,1 ,J? CVvU' verdieping aan den voorgevel de prachtige groote ttnorT Pallssanderhouten bestimmering van Brazilië, zeer op- ,11, „de geweven behangsels van Japan, gr e cloisonné vazen van China, en een enorm tapijt van Turkije. Verder dc kamer van den nti,mKl Portretten van Nicolaas II en Carnegie benevens dc Ferdinand Bol Hollana*chen stijl met groote schilderijen van Achter bef. Vredespaleis strekt zich liet villapark Zonrvliel uit inet lal van kostbare heefenhuizen, en daarachter vindt men uitgestrekte nieuwe wijken, die den bebouwden kom van den Haag feitelijk met dien van Scheveningen verbinden. Rechts van het Vredespaleis begint de prachtige in 1666 door Huygens aangelegde Oude Scheveningsche weg, die' de drukste en mooiste toegangsweg naar de bekende badplaats is Voor het begin van den weg de Van Karnebeek-bron, dan links het oude buitengoed Zorgvliet van Jacob Cats, waartoe vroeger ook de gronden van het genoemde villapark behoord nebben Iets verder rechts de mooie Scheveningsche Boschies, die zich tot aan het kanaal uitstrekken en waardoor tal van wandelpaden voeren. In het noordelijk gedeelte een waterpartij. 'S GRAVENHAGE, i. 'Roiile. 103 Bij het Hotel De la. Promenade ziet men een bronzen borstbeeld van Constantijn Huygens. De Nieuwe Scheveningsche weg leidt van de Koninginnegracht langs het hotel de Witte Brug, en de Nieuwe Parklaan naar het Kurhaus. c. Scheveningen. Hotels : «Palace-Hotel, p. lBJuli-1 Sept. f'15.—, overigens f 12.—, * K u r h a, as, p. id.f 10.- e. h'., overigens f 8.— c. h.; * O r a u j e h o t e 1; p. id. fll.— e. h., overigens f9.— e. h.; G-rand-Hotel, p. id. f10.— e. h., overigens f 8.— e. h.; Savoy -Hotel, p. id. f7.— c. li., overigens f6.— e. h.; Ranch, p. id. f7.— e. h., overigens f6.— e. h; *Zeerust (tevens Aut.), 1. en o. fS.—, n. f2.26, d. f 8. - , p. seiz. 16.50 e. h., overigens f6.— e. li.; Van de Abeelcn, Gev. Deijnootw., 1. en «>. f3.- e. h., n.f2.— c. h., d. f 3.50 e. h., p. f7.— o. h.; Paviljoen Victoria, Gev.Deijnoot.pl, 1. eno.1'4-, n. f2.50, d.i'2.50 e. h., p. f 6.— e.h..; des Galeries, id. no. 5; Bristol; Bella Vista, Van Stolkw. 14, 1. en o. f3.— e. h, p. f 6. — o. h. (god. seiz. lioogor). Restaurants en Tearoom: Saur, ancien Berenbak. Pens.: Francken (winter en zomer), Badbuisw. 42; MathildaMaria (alleen zomers), Gev. Deijnootw. 27; Kercher, O. Schev. weg 112; Jeannette, Gev. Deijnootw. 65. Concerten: Kurhaus dagelijks, tweemaal per week met solisten Variété: Théatre des Ambassadeurs. Baden: Daniesbaden fl.—, heerenbaden t'0.50, gem. boden f0.59. Zonnebaden f2.— per twee uur. Rijt.: H. J. van Weert. Jr. Badhuiskade 5; Wed. T. van Laar, Amsterdamsche str. 1. Trams: zie onder 's Gravenhage. Scheveningen, de grootste badplaats in Nederland, heelt het zeldzaam voorrecht in de onmiddellijke nabijheid zoowel boschrijke wandelingen als de kunstschatten en andere aantrekkelijkheden eener groote stad te hebben. Vooral voor den oorlog waren onder de bezoekers zeer veel Duitschers. Het middelpunt vormt het Kurhaus, met groote concertzaal en uitgestrekt terras, waar ook muziekuitvoeringen worden gegeven. Langs het schoone strand loopt een zeeboulevard ter lengte Van 27a K.M. Midden voor het Kurhaus is een pier van ruim 400 M. lengte in zee uitgebouwd met aan het einde een paviljoen met restaurant. Ten zuiden van de eigenlijke badplaats ligt het visschersdorp met den. nieuwen visschershaven. Voordat de haven gegraven werd, werden de visscherspinken bij vloed op het strand gezet. d. Omstreken. De mooiste weg in de omgeving van 's-Gravenhage is die naar Den Deijl. Deze doorsnijdt het Haagsche Bosch (zie blz. 96) in zijn geheele lengte en loopt dan langs een aantal prachtige buitenplaatsen naar Den Deijl. Ongeveer halfweg de oprijlaan van het voormalige kasteel, thans hotel, Oud Wassenaar met fraai park. "" L 'S GRAVENHAGE. Omstreken. Even voo,' den Deijl links het landgoed „de Pauw" en rechts .,h aaphorst , beide eigendom van H. M. de Koningin. CBii afwezigheid van H. M. is dit laatste te bezichtigen. (Toegang Aan Den Deijl links afslaande komt men na 1 K.M. aan hel dorp Wassenaar, wanwaar een grintweg, de Wassenaarsche Slag, naar de Noordzee voert (4 K.M., mooi zeegezicht). k,sfeeiT?Tw" wederom linksaf s]aande, rijdt men langs het m ,0t Wassenaar en de renbaan van Clingendaal naar het Haagsche Bosch terug. Afstand in het geheel ca. 20 K.M. Men kan ook aan Den Deijl rechtsafslaan naar' Voorse/ioten en vandaar over Veur, en Voorburg (zie blz. 150) en hijsuojk (zie blz. 105) terugrijden. Afstand 26 K.M. De weit dffYJ11 De'J'.^ar Voorschoten is tijdelijk gesloten; zoolang olerv verbindiiysive^tm, ^ £3 Verbindingen te water » Aanlegplaats. ROTTERDAM Kotels. ROTTERDAM. 6. Route. 10!) De spoorlijn van Schiedam naar Rotterdam passeert de Schie. 23 K.M. Rotterdam. (Delftsche Poort.) Zie hieronder. Van 's-Gravenhage naar Rotterdam. b. Per electrischen spoorweg'. Dit is de eenige groote spoorweg met electrische beweegkracht in ons land. Vertrek van het station Hollandsche Spoor. De lijn loopt langs de Holl. Spoor tot bij de halte NieuwOosüiidiö, waar zij zich vereenigt met die van Scheveningen, en vervolgens onder den spoorweg doorgaat. 5 K.M. Leidschendam-Voorburg; 12 K.M. Pijnacker. 23 K.M. Rotterdam (Hofplein), zie hieronder. 6. Rotterdam. Stations: D. P. (C e n t r. sta t), pl. o 3, voor de richtingen den Ifaag en Dordrecht; Beurs, waar de meeste treinen naar en van Dordrecht ook stoppen; Maas. voor de richting Gouda—Utrecht (enkele treinen in deze richting vertrekken van het station D. P.) Hofplein, voor de treinen van den electrischen spoorweg naar 's Gravenhage en Scheveningen. De stoomtrams naar de Zuid-Hollandse h e ei la n d e n , zie blz. .118 eu blz. 120, vertrekken van de Rosestraat (pl. 20. gek De paardentram naar O ver schie vertrekt van het Slagveld pl.e 4). Vliegterrein (Luchtvaartdienst), ten zuiden van den Waalhaven Op den linker Maasoever. HOTELS: * W e i m a r (pl. A. g 5), Spaansche kade 12: Maashotel fpl. li, fa), Boompjes 19, !. f3.50 tot f 10.-, o. fl.—, n. 2.50, d. i 4.— 1>. (minstens 2 weken) f 9.—; Parkhotel (pl. e5), Westersingel t. o. de Witte de Witlistr.; Coomans (pl. C, g4), Hoofdsteeg 12, dc Prance (pl. D, g 4), Hoogstr. 201; Royal (pl. e 5), Wt.de, Withstr t.o.de Kunstkring; Allavd (pl. F, e4), Kruiskade 32; ZuidHol landseh Hotel tpl. K, f5), Korte Hoogstr. 27; Continental (Pl. G, gr.), Haringvliet 24, 1. en o. f 2 - e. h., n. f 1.50 e. h., d. f2.- en t 2,50, p. f 5.50; Smits (pl. H, g5), Oude Hoofdpl. 2, 1. en o. f .1.50 en f 4- n f 1 50, d f 2.-, p. f 7.-; Vikto ria (pl. J, t'6), Willemspl. 1, 1. eu o. f 3.- e. h., p. f 6.50 e. h.; Monopole (pl. f4), Middensteiger (. en Hoofdsteeg 3, 1. en o. f 3.- e. h., p. f 6.50 e. h ; de 1'Europe (ld. K, e4), Kruisstr. 12, 1. en o. f 3,50 e. h., n. f 2,25 e, h„ (1. t 2,50 e. b • 11 i p p o s (pl. e 3), Sehiekade 136, 1. en o. f 2.50 e. h., n. f 1.2o e. h., d.f 2.- e.h.; Poppel (pl. g5), Spaansche kade 9, 1. en o. f3.50 (geen rest.). Vegetarisch: Vegetarisch Hotel (pl. g5), Nieuwe Haven, steeg |,ij dc Hoofdsteeg. Restaurants behalve in de bovengenoemde hotels: Bl'istol (1>1. g4). Houttuin (bij hotel Coomans); Wolft (pl. 1:5), y. Doos'■'!. dorpspl.; Hascnkanip (speciaal visch) (pl. f6), Vissebersdijk 109 bij de Zec-viscbniarkt, n. f 3.-, d. f 5,-, s. f 4.-; Galand, Calandpl o n. f 2._, d. fl.60-f'4.-; Loos (pl. f4), Stat. El. Spooi,_ Hoipl 8 t r o o m b e r g (pl. t'5), Westuieuwland 12; 't Ve r g u 1 d Spinwiel (»1. g-l). Hoofdsteeg, n, f 2.50, d. f 2.50, f 3.50 en f 5.—. 110 Route 6. HOTTEPiDAftl. Musr/l. Groote Schouwburg^Aört van Nesstraat 45. (Vertooningen van het Eotterdamsch Tooneelgezelschap en van vreemde gezelschappen, verder Opera's en bijzondere uilvoeringen.) Tivoli-Schouwburg-Coolsingel 24 a. (Vertooningen v/h Eotterdamsch Tooneelgezelschap en van andere gezelschappen. Circus-Schouwburg. Stationsplein t/o het station D.P. (Vertooningen van Volksstukken.) Casino-varieté Coolsingel 38. Specialiteiten-voorstellingen, Revue's. Concertzaal van de Sociëteit Harmonie a/d Coolvest (Doelej des winters concerten en zaüguitvoeringen, des zomers concerten op de binnenplaats. Musea, enz.: Boymans Museum (pl. 11, f5), toegang 's Maandags 25 cents, overige dagen 10 cents (zie blz. 113). Land- en Volkenkunde (pl. 12, e 6), geopend dagelijks '10—4 u.; des Maandags gesloten, uitgezonderd op feestdagen. Toegang kosteloos (zie blz. 116). Maritiem Museum (pl. 12, e6) bevindt zich in bovengenoemd Museum van Land- en Volkenkunde (zie blz. 116). Museum van Oudheden (pl. 11, f5), geopend van 10 tot 3, 4 Of 5 xi. Toegang 5 cents (zie blz. 114). Nationaal Technisch Scheepvaartkundig Museum "«:. I'ortret van den schilder Itochusson; U I, ;!, • , } ''hl' V'1'' V1':1 J'-'a'vliard van Wiirteniburg verbant zijn zoon „ I r,"'", '"'-L k, ,uK "\Kh''A:ird we..kl«a«t bij bet lijk van zijn /ion Inch; ( b. Itochusson, draf Kloris V van Holland in den slag bij Vroouen 1287; «70 B. C. Koekkoek, Boschgezieht; 710 c. "roost, Ho lanrtseho Kraamkamer; 013 J. ,1. van de Samlc Bakhuizen Madsgezichl m den Haag; Zaa l H: 701 f'. Pessaro. Men lenteochtend over de heuvelen val, Auvers; (,i,(i ,1. li. Jongkind, Gezicht op üversehie; «2!) II. I'. Bondingen, t.ezieht op de Pialtohrug te Venetië; 618 Vincent van GoM, t.ezieht op Xuenon; 053 .1. (1. lleyberg, (Jhambrcc der Grenadiers-' v;'"1 Voorden. VissebenstiUeven; 721 M. ScWI.lt, De Hoeve'•II 11 . Sluytor, Aan bet strand; 728 Th. Sehwartze Vüf weezen oh ,Ma;',"']"lis ü' Amsterdam; (183 .1. II. v. Mastenbroek Gezicht "I, ,1e Maas bij Kuiler,lam; litlu Wallv Moes Hei schaftuurtie Achterzaal: de Meesters der llaagsèhe school- ' 687, A.Mauve, Koeien in de schaduw; «57 .1.Israëls Visschersvrouw aan hel venster; «87 II. IV. Mesdag, Stormachtige zee- «81 W Mari- ,1 ttuek, Najaarsmiddag; ,«33 .1. Bosboom, 'interieur der St! 'lauirens- . .. . ,— ■ ,M,M|,,,u < /j„i„n,o(,i!,i aan nel s ram : 668 .1. Ch. R. Klinkenberg. Korte Vijverberg te Den Haag- 702 G .1 '• l'egge,, -k. Landschap. Zaal ,nct Ghinceseh en .lapansch Porselein, blauw en gepolychromeerd llclfseh, Verder 2 zalen met Rekening, a ,,ua rellen: 801 l.éandrc. Inspiration: 701 V v d Item' Nachtcafé; 831 Th. v. llijsselberghe. Voor den spiegel- 838 <(' s,!.,',, I schapen in het gebergte; 85« .1. Vclli, Portret ' van .losef Israëls\Y ■''"• Versier, Pompoenen; 7«9 M. A. Bauer, Kaïro; 7811'. m„mli, '> erkpaarden, Boven-verdieping: Oude K unst; in de Vestibule Vitrines met "'el glaswerk waaronder het Ladv llarvcv (lias (bokaal)- verder gasten met Chinccsch en .lapansch' porselein en aardewerk' 371 eu •"■> A. Pynaeker. llaliaansche landschappen; 227 en 228 .1. Jurdaens, 'vruisiging en Aanbidding der Koningen. Z a. a I A : 56 D. Beats. Johannes door den duivel geplaagd; 3 112 ■ ■ Hui Scorcl. .long scholier; 91, 92 Cornelisz van üostsanen, man ■ vro"wsportrot; :I8« Al. \. llccmskcrck. Grafleging Christi; 218 P. '",s '"au. Vlucht naar Egypte; III .1. \V. Ilelff. Vrouwsporlrcl: 208 ■■ "e Monipcr, wi ut erla nilscba p; 37I .1. Provoost. Gel Dispuut \. ,1e 114 Boute G. ROTTERDAM. Museum Boymam. Heilige Catharina; 339 B. v. Orley, Christus aan 't Kruis; 280 Meester der Vrouwelijke halffiguren, jonge vrouw; 347 Fransche school, Calvijn. Zaal B : * 176 Fr. Hals, Mansportret; 340 A. v. Ostade, man en vrouwsportret- 73 W. Buytewech, Vroolijk gezelschap; 425 M. b'orgh, Groote Markt te Rotterdam 1647: 404 H. Haftleven, Duinrand; * 397 H. Ruysdael, Gezicht op Dordrecht; 337 J. Ochtervelt, Interieur; 182 W. ('.'iloda,'stilleven; 83 P. Claesz, Hollandseh ontbijtje; 336 H. G. Pot. vroolijk 'gezelschap; 27 G. Berck-Heyde, de Rijnoever bij.Keulen; 362 J. Porcellis, Schepen bij Storm. Zaal C: 95, 96 A. Cuyp, Riviergezicht en Oude Oostpoort te Rotterdam; 223 A. Calraet, Paardenstal; 101 J. C. Cuyp, Drie kinderen in een park; 429, 430 J. Steen, St. Nicolaasfeest en Uitsnijden van een steen; 63 O. Brekelenkam, Het gebed; 163 3. van Goyen, de Haarlemmermeer bij storm; 488 H. van Vliet, Interieur Nieuwe kerk te Delft; 288 M. Miercveld, Prins Maurits; 33, 34 A. van Beyeren, Stilleven' en Zeegezicht; A. Hanneman, Johan de Witt. Z a a 1 D : * 380 Rembrandt, De Eendracht van het land. Het bevat een zinnebeeldige voorstelling van de onderlinge Eendracht der liollandsche steden in den strijd tegen den buitenlandschen vijand met de nevenbedoeling de rol van Amsterdam te verheerlijken. Geheel links de rechtvaardigheid in biddende houding. De Leeuw ontwaakt, die verbolgen opkijkt en onder zijn klauw een pijlenbundel houdt, 't symbool der Eendracht. Rechts een ruiterstoet, die onder dekking van geschutrfp den muur der veste een uitval doet; 139 C. babrrtlus, zelfportret; ut> E. de Witte, Vischmarkt bij avond; 201 M. Hobbema, Landschap- 152 A. de Gelder, Jehova en de Engelen luj Abraham: -M" Pb Koninck Vergezicht; * 390, 392 J. v. Ruysdael, Het Korenveld en de oude vischmarkt te Amsterdam; 131 G. van den Eekhout, lloaz en Ruth- 19 A. Beershalen, Het oude, stadhuis te Amsterdam; * 48 I. Bol, Jongenportret; 245, 246 S. Koninck, Pilatus weigert het opschrift van het Kruis te veranderen, en de Goudweger; 137 B. i'abritiusi Tobias onder den wingerd; 141 G. Flinek, Dirck Graswinckel en Geertrui* van Loon; 388 J. .1. Rousseau, Rembrandt s Vader; 317 A. van der Neer. Maannacht in een dorp. Z a a 1 E : 389 P. P. Rubens, Allerheiligen; 70 A. Brouwer, Herberg interieur- 148 J Fijt, Stilteven; 439 D. Tenders, de guitaarspclcr: 121) \ van ilijek Koning Karei I van Engeland, Koningin Henriette eu twee Kinderen- 184 I. D. de Heem, stilleven; 257 P. Longhi, Portret van een geestelijke; 82 J. B. S. Chardin, Stilleven; 165 .1. B. Gruezc. de gelukkige Moeder: 81 J. B. de Champaigne, Portret van J. li. dc Vhampaignc en Nic. van Plattenberg; 310 L. Le Nain, twee meisjes, 486 .!. Sustermans, Maria Magdalena v. Oostenrijk; 490 C. de Vos, (Ie Landbouw door den Rijkdom bekroond. Zaal F • 299, 300 P. Moreelse, Portret eener vrouw, Vertumnus en Pomona; 190, 192, 193 B. v. d. Helst, Portret van ecu predikant. Vrouwsportret, A. Delcourt en Maria de Keersegieier; :«)() 1 Saenredam, De Mariakerk te Utrecht; 448, 449 A. van der Velde De Hoefsmederij, enVee in de weide; * 29 H.Berck Heijde, de Oude Hei » van Amsterdam; 437 A. v. d. Tempel, Een Viceadmiraal en zi.m eehtgenoote; 212 M. Hondecoeter, Dood gevogelte; 35.1 D. van dei I. lui s. Cornelis Tromp; 501 J. Weenix, de doode Zwaan; — Links op de Vestibule nog een z a a 1 met * teekeningen vau Oude .Meesters, w. o. Rembrandt, Rubens, v. E'yck, Holbein, Mantcgna. «. .«• De benedenverdieping van het gebouw, waarin het Museum Boymans gevestigd is, bevat het Museum van Oudheden. Ingang Noordzijde. Geopend van 10 tot 3, 4 of 5 uur. 1 oegang 5ct. De beschikbare ruimte is voor de uitgebreide verzamelingen geheel onvoldoende, zoodat alle lokalen overvol zijn. Mus. r. Oudheden, ROTTERDAM. (S. Boute. 115 liet museum bevat o. a. oude kaarten van Botterdam, schilderijen, teekeningen en prenten van oude stadsgezichten, modellen van verdwenen gebouwen, zooals van het in 1(307 gebouwde Stadhuis, het admiraliteitshof en verschillende stadspoorten. Voorts vele gevelstecnen. een aantal andere bouwfragmenten, een uitgebreide verzameling tegeltableaus, mcerendeels uit de 18 e eeuw, ca. tachtig 17 e eeuwsche schoorsteenplaten met allerlei voorstellingen versierd, haardsteenen, smeedwerk, schoorsteenmantels en fragmenten van kamerbetimmeringen met fraai houtsnijwerk, waaronder een 17 e eeuwsche dubbele bedstede, afkomstig uit het „Hof van Egmond" te Poortugaa] de aandacht trekt. Verder oude meubelen en gebruiksvoorwerpen, geborduurde kleederen uit de 18 e, eeuw. kanten, zilveren schilden, bokalen en andere zaken van verschillende gilden, portretten van en herinneringen aan de admiraals Piet Hein, Tromp, Witte de With, Aert v. Nes e. a. vaandels en allerlei voorwerpen van de, schutterij, een beulszwaard, een galg, brandmerken enz. Voorts zegels, stempels enz. van Botterdam en van de in deze gemeente opgenomen plaatsen, munten en penningen ter herinnering aan velerlei gebeurtenissen. Ten slotte een uitgebreide verzameling glas, porselein en aardewerk. Onder dit laatste dient in het bijzonder melding te worden gemaakt van een groote hoeveelheid mcerendeels beschadigde schotels en borden, opgegraven bij den bouw van het nieuwe stadhuis. Hit aardewerk waarvan tot dusverre niet veel stukken bekend waren, is versierd met. eigenaardige, blijkbaar onder Italiaansche» invloed gemaakte beschildering-. Het dateert, dus uit den tijd toen de Nederlandsebe plateelbakkers nog niet overgegaan waren tot nabootsing van hef Chineesch porselein. Van het museum linksaf door de Korte Hoogstraat naar de Hoogstraat, de voornaamste winkelstraat der stad. Waar het. spoorwegviaduct deze straat kruist, linksaf naar de*Groot.e of St. Laurentiuskerk (pl. 1, f4), een gebouw uit de 15 e eeuw met een onvollooiden toren, waarin een klokkenspel der gebroeders Hemony. Zij bevat meubelen uit de 17 e eeuw, een fraai orgel en de graftombes voor Witte Cornelisz de Wit (t 1658) door Pieter Ricx en voor Egbert Meeuwisz Kortenaar (t 1665) door Rombout Verhulst. Onder het viaduct door naar het voormalig stadhuis (pl. 15, f4) in de Kipstraat, tegenover de Ged. Botersloot, van 1823 tot 1827 door Adams gebouwd. Terug naar het Groote Kerkplein en dan links naar de Groote Markt, met het standbeeld van Erasmus (pl. 10, f4), van 1622, door Hendrik > de Keyser en Pieter de Keyser gemaakt. Verder langs het viaduct naar de Beurs (pl. 6, f5) van 1721, door Adriaan van der Werff ontworpen. : Achter de Beurs langs het tegenwoordig Postkantoor (pl. 17, f 5) naar de Noordblaak (het Postkantoor wordt verPlaatst naar den Coolsingel); over de brug naar de Luthersche jferk (pl. 3, f5) van 1733 nabij de Leuvehaven. Langs de j^uidhlaak naar het Beursplein terug. Bij het Beursstation onder het spoorwegviaduct door naar de Oude Haven en hier linksaf mngs de winkelgalerij „Plan C". ^echtuit voert de drukke Hoofdsteeg in de richting van de Hoogstraat, doch wij slaan rechtsaf langs de Nieuwe Haven N. Z. aan welks eind links het vroegere Tuighuis van 1660* thans 116 Bonte ti. ROTTERDAM. Mus. Land e* Volkenk Marinierskazerne (pl. 8, g 4) staat. Rechtsaf naar het Maas station en langs de Oosterkade naar Konirigbrug. Van de Oosterkade bij het Maasstation vertrekken de stoombootjes, die des zomers meermalen daags een zeer aanbevelenswaardige rondvaart door den haven maken, die ongeveer anderhalf uur duurt. Prijs f 0.25, cnmpagnedek f 0.50. Aan de overzijde van deze brug het hooge Witte Huis (pl. 14, g 5) een kantoorgebouw van welks dak men een zeer mooi uitzicht over de stad heeft (lift). Verder langs ,de Boompjes, voorhij de groote brug over de Maas, vanwaar men naar beide zijden een prachtig riviergezicht heeft, bet gebouw der Rotterdamsche Bank (pl. 7, f5) van 1705, de Synagoge (pl. 4, f5) van 1725 en het voormalig Huis der Oost-Indische Compagnie (pl. 9, 1'6) van 1689, thans entrepot. Aan het eind van de Boompjes over de Leuvehaven (mooi uitzicht, rechts) naai- de / Willeinskade met het * Museum Land en Volkenkunde en / Maritiem Museum (pl. 12, e 6). I Geopend dagelijks van 10—4 u. Des Maandags gesloten, uitgezonderd op Feestdagen. Toegang en vestiaire kosteloos. Van de ethnograflsche afdeeling is een zeer goede gids verkrijgbaar. De uitgebreide collecties van dit museum zijn tentoongesteld in ruime, goed verlichte lokalen, waar zij, in tegenstelling met de schatten van het Rijks-Ethuografisch Museum te Leiden, uitstekend tot haar recht komen. Het grootste deel der voorwerpen is afkomstig uit Ned. Oost ludiö, De rangschikking is naar geografische volgorde geschied, de voorwerpen uit hetzelfde land of dezelfde streek zijn hij elkaar geplaatst. Zaal 1, op de 1 e verdieping begint niet de eilanden in dc Stille Zuidzee. Kast 1 M i k r o n e s i ë . wapens niet haajentanden; 2 Pol y n c s i ë , veel boombastklceding; 3 Melane s i ë; 4,—11 en 21 Nieuw & u i n e a, merkwaardige knodsen en andere wapens, allerlei sieraden gemaakt van schelpen, tanden, kralen enz', versierde kalebassen en bamboe-kokers, vlechtwerk, verschillende werktuigen om vuur le maken en tal van voorwerpen in verhand staande met den eeredienst voor de zielen der afgestorvenen; 12 Aroe-'E' ilanden, fraai weefsel; 13 Ti mof mooi bewerkte bamboe-kokers evenals in 14 Soernba en F 1 o r e s, l.ier voorts fraaie weefsels en vlechtwerk; 15 en 16 Ha li en Lombok, gouden en zilveren sieraden, schotels eu*., prachtig bewerkte krissen: 17—2(1 .lava, wapens, wajangpoppen muziekinstrumenten, koperwerk. Zaal 2. Kast 3(1, aardewerk: 37 vlechtwerk uit verschillende landen. Verder bevat deze zaal hoofdzakelijk een groote en belangrijke verzameling modellen van allerlei soort van huizen in Ned. ïndië en ook elders. 2 c Verdieping, zaal 1 (links) geeft een overzicht van de weefkunst in den O. 1. Archipel en van het batikken. Zaal S, Kast 22 27, S at ra., o. a. fraaie voorwerpen uit j de Bataklanden, waar dc wccfkunsl ecu hooge trap vau ontwikkeling heeft bereikt; 28 en 2!i B o r n e o, smeed- en snijwerk, | 6. Route. 117 Maritiem Mmeum. KUUUWMbiizonder mooi bewerkte bamboe-kokers; 30-^33 Celebes wapeni ivoor muziekinstrumenten. T Zaal 5. Kast 57-80, • A f r i ka, «8 Ch na en , l p r i i 8 en Britisch In die, ba Noord- en ''''lleVzeCT bezienswaardige Maritiem Museum, neemt de ;>, o verdieping van het gebouw in. Alle voorwerpen zijn van duidelijke etiketten voorzien. De eerste zaal bevat een bijzonder rijke verzameling iMua.peesebe Md,,a;psmodellen £» ^ « £ f Ou7 HoUandTelê Oost! onder zeldzaam traaie en nu ik» ' >',n' ,.,,ilkorv(,tten brikken, "»!'"•• 'f&n in.eiè' 's^poken, kotters', «otters%teerS, jachten; Eken » eSteS^ v an sehepen als "helmkappen enz., modellen van ankers, onderzeeMdie telegraafkabels en eenige curiosa. .. H In ,le tweede zaal vindt men een uitgebreide collectie scheepsmodellen uit Indië, China, Japan, 1 erzie en snarn. Uit alle ramen aan den voorgevel van het ge bouw h<< een prachtig uitzicht op de rivier. Aan de overajae n« "■rootc booten van de Holland—Amenka Lijn liggen. Een andere, doch geheel moderne verzameling op scheepvaartkundig gebied vindt men m het Nationaal Technisch Scheepvaartkundig Museum Haringvliet ZZ 68, dicht bij het Maasstation. Dit museum heeft ten doel, het nieuwste op dit gebied ts vertoonen; er is ook een bibliotheek aan verbonden en er worden voordrachten gehouden. Geopend lederen werkd. van ]0—4 u. Toegang kosteloos. Onder de tentoongestelde voorwerpen noemen wij een zeer fraai mode van het s s. Statendam, bestemd voor de Holland- Sprsc^ telegrafie <;uz. (lp de 1 e verdieping is een bibliotheek gevestigd. Voorbij het museum van Land en Volkenkunde om de Veerhaven heen naar de Westerkade en verder naar het Park, met mooie boomgroepen, vijvers en een marmeren standheeld van Tollens door Stracké. Van het terras in het, Park (kofliehuis) heeft men een zeei mooi uitzicht op de drukbevaren rivier. Omstreken. De mooiste uitstapjes kan men van ^f^^v'L^ maken, in de eerste plaats met de booten der firma Fop » & Co. ligplaats bij het Maasstation, naar Dordrecht en txonncttem 118 Boute 6. BRIELLE EN OOSTVOORNE. (zie blz. 199), voorts met de booten der Reederii on de Lek hgplaa s ggtaAjdj naar Krimpen a/d Lek en Schooien WadeW 7 Fe f ^Holland (zie blz. 108) ligplaats maaskade W. Z. Een ander interessant uitstapje is naar Oo«lvoorne ligplaats Maaskade W. Z. Men yaartTestwaarts door het geheele havengebied en langs den RotterdamsThen W weg tot voorbij Vlaardingen, dan door de Botlek en de Nieuwe Maas naar Oostvoorne (zie hieronder). Er vaart ook een boot op Brielle, ligplaats eveneens Maaskade W. Z Brielle en Oostvoorne kan men ook per stoomtram bereiken ^«2/ndi°ttel'dam ^osestraat) ^ Hülesluis, Bhoon PoZimgaal, dan over de brug over de Oude Maas naar Spi kenis.sr (HrJ^V^v "T V ,ee11 zijliJ'n naar Hellevoetshds «n rJii ^ geleiiuWeSlkade 54->' eenmaal voorhaven mariniTven ' ^ofdzakelijk van belang als Ovi\SI5e°t?zt20!OOmbOOt naaX MiddeI1-™- OP /MTar^ gaat Van Spi;,'kenisSe Verder «* " Brielle. Befumont. Nymph' Voorstr- c" »• f 2.r,o-f 2.75, d. ï 2.5»; Aut.: D. Kuiper. Rijt.: A. Kriense. Brielle veelal Den Briel genaamd, is in de geschiedenis voornamelijk bekend ais de eerste stad, die door de Watergeuzen bezet werd De stad, die in 1330 het stadsrecht verkreeg, bloeide in de middeleewen door handel en visscherij Als havenplaats had zij in de 17e en 18e eeuw een beteekenis die zij verloor, sedert het kanaal van Voorne in de 19e eemv werd gegraven. De Groote of St. Catharinakerk, is uit de 15e eeuw zij heeft geen koor of kruisbeuk, doch een zwaren onvoltooiden toren met een klokkenspel van Francois Hemony. Het Stad huis van 1634 is in 1793 in zijn tegenwoordige vorm verbouwd Het bevat een belangrijk archief en een verzameling oudheden Aan de westzijde der Voorstraat eenige oude gevelsdie van de apotheek is uit de 16 e, die van het logement , dé Nymph" uit de 17e eeuw. b "a De tram loopt verder naar Oostvoorne Alau°Veu öV30°Prh' XSt"' de Nymph; Zee eu Duin; de Inlormatie-bureau: Ver. voor Vreemdelingen Verkeer, Stationsweg, streken 1S ^ eenvoudiee badplaats met mooie om- 6 K.M ten zuid-westen van Oostvoorne ligt het dorn Bockcmje, bekend om het meertje, dat de eigenaardigheid heeft, ROTTERDAM VLISSINGEN. 7. Boute. 119 dal voorwerpen die men er in plaatst, met een kalüaag bedekt lorden Sedert eenige jaren wordt de rato-houdende modder dt ditmeertje voor geneeskundige doeleinden aangewend. 7. Van Rotterdam naar Vlissingen. a. Per boot rechtstreeks. Wij noemen den n-ee, te water M eerst, daar deze mooie loeld reet Ie ireinUj bekend is. Zeer belangwekkende en afwisselende vaart, tweemaal per week? bij voorfeur niet op Dinsdag te doen, daar er to weg, en marktdag meestal veel vee aan boord is Stoomboot* Eonin^ta WUhelmina van de Middelburgsche Mij. van Stoomva°art e mer klein promenade-dek. E«™^.™X£^ \ Sfl^bèsclire^n reis over ZiU.ee to vjtojn Do bo, . vaart „r bij liet station Maas, langs de Ou. 11. mta e u el.a Watertoren. Rechts de groote werven van W™™*^ links het Kralingsche veer en de invaart van de Rol andsche IJssei Dan Krimpen ajd Lek aan den mond van deze rivier. Hier houdt V;liT réeh s de Noord in, een wat smaller vaarwater. TZs %iMefveèr bij Kinderdyk en. Alblasserdam talrijke Sepsïïww rTen eiV fabrieken.' Bij BapMl bereikt men deOude Maas; prachtig gezicht op Dordrecht (zie b^ 122) De boot vaart onder de spoorbrug door, door he Malle Gat flinks de nieuwe zeehaven en de Dordtsche Kil. Aan ne einde daarvan bereikt men de uitgestrekte watervlakte van het 3ii i i, rLn m 1421 door de St. Elizabeth's vloed ontllollani selt Diep, in i. Rijt.: .1. de .Tong; J. d' Ubijl, Bleijenhoek. Zierikzee, G 900 inw. was in de 14 e en 15 e eeuw een belangrijke koopstad, die echter later haar beteekenis verloor. Evenals Enkhuizen is ook Zierikzee binnen zijn omtrek nog sléchts voor een deel bebouwd, daar vele huizen afgebroken zijii. De boot ligt aan de Nieuwe Haven, die men rechtsaf volgt. Aan het einde daarvan bereikt men een tweetal goed bewaarde stadspoorten, de * Zuidhavenpoort uit de 15 e eeuw en de * Noordhavenpoort uit 1559. Nu westwaarts langs het Havenpleiii waar men de Kleine of Gas (.huiskerk uit de 15e eeuw met de Beurs 1(351, een gevel van 1658 en verderop de gevangenis Gravensteen ziet, door de Appelmarkt naar de Meelstraat, waar zich, rechts het *Stadhuis bevindt, dat, uit de 15e eeuw dagteekent, terwijl dc eigenaardige bekroning van den toren in 1551 werd gemaakt, toen ook de gevel zijn tegenwoordige gedaante kreeg. De groote hal gelijkstraats werd oinstreecks 1760 in drie fraaie vertrekken veranderd. Aan de overzijde der straat ziet men een gevel van omstreeks 1500. Westwaarts gaande bereikt men de Groote of Nieuwekerk, die in het begin der 19 e eeuw in de plaats kwam van een fraai gebouw uit de middeleeuwen. De *St.Lievens of Monstertoren in 1554 door Andries Keldermans begonnen, is onvoltooid gebleven. Aan de zuidzijde van bet Kerkhof het Weeshuis met een 18 e eeuwschen regentenkamer. Door de Poststraat gaat men nu oostwaarts en dan door de Lange en Korte Nobelstraat noordwaarts naar de 14e eeuwsche *Nobelpoort. Buiten deze poort het station van den stoomtram. Van Zierikzee kan men per rijwiel of auto een mooien tocht over het eiland Schouwen maken. Men verlaat de stad door de Nobelpoort, en volgt steeds den klinkerweg over het dorp StJmddebcurx met fraaie buitenplaatsen, gelegen op een stukje zandgrond le midden van de klei; verder over Noordgouivc en Zonnc. umire tot Urouwershaven. Brouwershaven in de 16 e en 17 e eeuw nog een stad van beteekenis, bestaat nu nog maar uit betrekkelijk weinig huizen. Van den bloei der middeleeuwen spreekt nog de kerk, die aanzienlijke afmetingen bezit en een fraai orgel van 1557 bevat. Het stadhuis van 1599 heeft, een sierlijken gevel in Renaisancestijl. Op de markt een standbeeld van Jacob Cats. Men verlaat de stad langs den Schouwschen dijk en volgt tot even voorbij Scharendijke sleeils den grintweg, eerst over dan onder langs den dijk. Aan bet eind van den dijk op het duin een koepeltje met 122 Boute 7. ZIERIKZEE. Rotterdam-Zedand prachtig gezicht over de zee. Hij de tweede splitsing 2 K. M. voorbij Ellemeet, rechtsaf naar Benesse met het onlangs gerestaureerde fraaie slot Moermont. Van hier tot Westenschouwen gaat de tocht door een mooie boomrijke streek. Voorbij de kerk links een klinkerweg op naar Haamstede aldaar bij de kerk, die links ligt (rechts het slot) rechtsaf naar Burgh. Hier houdt men de kerk (met mooi interieur en fraaie grafmonumenten) aan de rechterhand en volgt men rechtuit den weg naar Westen* schowven, waar men boven op het duin een buitengewoon mooi panorama kan genieten, naar het N. O. over bet eiland en verder in alle richtingen over de zee; ver in het zuiden, over Noord-Beveland heen, ziet men de groote kerk van Veere en den toren van Middelburg. Van Westenschouwen een eindje terug, en den eersten grintweg rechtsaf naar Burghsluis. Van daar volgt men den dijk tot Zierikzee. De eenzame Plompe Toren links van den dijk is het eenig overblijfsel van het door de zee verzwolgen Koudekerke; verderop, rechts van den dijk, waterplassen waar ontelbare zeevogels broeden. Afstand 53 K.M. Een gedeelte van dezen tocht kan men ook per stoomtram maken, die van Zierikzee over Brouwershaven en Renesse naar Burgh loopt. Van Zierikzee naar Middelburg. Provinciale Stoombooldienst, tweemaal per dag, Zondags éénmaal. Tarief enk. reis f' 2.50 en f 1.70. Zeer goede booten met restaurant aan boord, duur der reis ca. 3 uur. Na ca. 1 uur bereikt de boot de aanlegplaats Katsche veer; vanhier rijdt een omnibus naar Goes (zie blz. 127). Afstand 7 K.M. Zie overigens hierboven onder Route 7 a. Ligplaats te Middelburg tegenover het Station. c. Van Rotterdam naar Vlissingen. Per spoor over Rosendaal. De trein vertrekt van het Station Delftsche Poort. Sommige treinen stoppen ook aan het Station Beurs. Even daarna de groote Maasbrug met mooie uitzichten naar weerszijden. 3 K. M. Feijenoord, halte; 6 K. M. IJsselmonde; 11 K. M. Barendrecht; 18 K. M. Zwijndrecht (Stoomtram naar Rotterdam zie blz. 120). Bij Dordrecht van de brug over de Oude Maas fraai gezicht op de stad. Voor het station passeert men nog eenige fabrieken. 20 K. M. Dordrecht. Hot.: 'Ponsen (ook rest.) pl. A, tl 4, t/o Station, 1. en o. f4.50, na. la carte, (1. f 3. - k f4.-; Tlellevue, (pl. H, dl), 1. eu o. f 3.50 oh.. n.f2.-, d.f3.50; Oranje-Hotel (pl. C, d 3), Joh. de Wittbrug 11 % 1. eu o. f 2.75 e. h.; A u x A r in e s de H o 11 a n d e (pl. d 1), Wijnstr. DORDRECHI drecht", 16)8 1525 1550 1550 * 1 Groote Kerk, 15e eeuw . 2 Nieuwkerk, 15e eeuw 3 Augustijnen Kerk, + 1450 4 Raadhuis, onderbouw 1383 * 5 Groothoofdspoort, Museum ',Oud Dor 5a Dordrechtsch Museum 6 Muntpoortje, Voorstraat 146-148, 155S 7 Catharijnepoort, 1652 8 Bagijnhofpoortje, ± 1622 9 Arend Maartenshof, Llndengracht 30, 1625 * 10 Huis „De Gulden Os", Groenmarkt 43, + 11 . ,De Sleutel", „ 31, ± * 12 . -De Rozijnkorf", Voorstraat 250, ± 13 „ „Beverenburgh", Wijnstraat 71, 1556. 14 „ „11e Onbeschaamde", , 69, + 1660 15 „ „De Berkepoort", 16c eeuw 16 .Bt Crimtiert Salm", Vischstraat 3, 1608 17 ,. 't Reverschaan". EnSelburserkade 8, + 1660 18 Bureau Dordrechtsche Courant, Groote Kerkplein 3, + 19 Wijnpakhuis Steenbergen, 1608 20 Pakhuis Stockholm, 1730 21 Archiefgebouw . 21a Gebouw Kunstmin. 21b Schouwburg 22 Post- en Telegraafkantoor 23 Politiebureau 24 Aanlegplaats der stoombooten 25 Bad- en Zweminrichting 26 Schuitenhuis Dordtsche Roei- en Zeilvereenigin VAK C 2 E 1 D 2 C 2 D 1 E 2 D 2 B 2 D 2 D 2 C 2 D 2 D 2 D l D 1 D 2 D 3 C 2 C 2 D 1 C 1 D 1 C 1 E 2 EK 2 D 3 D 3 C 2 D 1 C 2 C 2 VERKLARING DER TEEKENS. Wegwijzer v — Spoorwegen. ■ ■ ^ Tramwegen. , Fraaie stadsgezichten l. A. N. W. B met nummer. VERKLARING DER GROENE STIPPELLIJN. 1. De weg tusschen Wegw. 1834 en 1920 is minder geschikt voor aiito's- 2. Verboden met auto's en rijwielen te rijden op de Wijnstraat en de Groenmarkt, van de Nieuwbrug tot aan de Vischbrug. gedurende de uren, waarop de weekmarkt wordt gehouden, en na 2 uren des namiddags gedurende de jaarmarkt; 3. Idem op de Voorstraat, van de Steegoversloot tot aan de Vischbrug, na 2 uren des namiddags gedurende de jaarmarkt, op de uren waarop idaüsmiddaés UUWUNLUMI É per spoor, DORDRECHT. 7. Route. 123 Rest.: Central, Seheiïerspleiu (pl.d2); American Lunch(i m , (pl. c, d. 2) Groenmarkt 47. Aut. en rijt.: fa. W. v. T wist, Varkensmarkt 4. Aut.: „Het Gepantserde "Wiel". Rijt.: K. V. Ballegooijen's stal houder ij, Doelstr. 11; f a o ti s e n t/o station; fa W. v. Twist, Willigenbosch. Dordrecht, 54000 inw. werd in het begin der 11e eeuw esticht en bloeide in de middeleeuwen door het stapelrecht, i .t haar in de 14e en 15è eeuw door de graven van Holland v, -leend werd, waardoor allerlei koopwaren daar ter markt gebracht werden. In de 16e eeuw begon de beteekenis van I Dordrecht te verminderen; het behield in de 17e en 18e eeuw zijn vroegeren omvang. Pas na 1870 is de stad naar het zuiden en oosten uitgebreid. In de laatste jaren heeft de industrie Zich weer sterk ontwikkeld. i Van het station gaat men door den Stationsweg, de Jan de Wittstraat en het Begijnhof naar de Vischstraat waar men,' , ha (3) den gevel „De Crimpert Salm" (pl. 16, d 3) van 8 ziet. Aan de overzijde van de brug, links, het monument - ir de Gebroeders Jan en Cornelis de Witt. Vóór de brug rechts de Voorstraat in, met rechts (250) den gevel *„De Rozijncorf" (pl. 12, d2) van ongeveer 1550, voorbij de Nieuwstraat rechts, de Augustijner Kerk (pl. 3, d 2) uit 15e eeuw. Het Begijnhofpoortje (pl. 8, d2) van 1622 en de Nieuwstraat de 16e eeuwsche Berkepoort (pl. 15, d 2). In de Nieuwstraat linksafslaande door de Museumstraat komt |tien aan *Dordrecht's Museum, (pl. 5 a, e 2), met een 'elangrijke verzameling, meest Moderne Schilderijen, doch ook jJu.de Kunst. Geopend dag. beh. Maand. 10—4 u. Toegang w ct., Zaterdagmidd. en Zond vrij. mi ,?p de benedonverdieping een zaal gewijd aan meesters uit het Ir ?eu Tan Se 19e eeuw' o. a. J. Weissenhruch, C. Springer ^T--ïn£*' £\?truijs en A. W ust. Een tweede zaal bevat stukken 'dh Dordtsche Schilders o. a. H. Th. de Court Onderwater, B. Kalde£ey. en M. P Reus. Het vertrek, dat toegang tot beide zalen geeft ' e.rB.' stukken van Lizzy Ansingh, M. Bauer, Hart Nibbrig nul, Fl. Verster en J. Voerman. p de bovenverdieping nemen de meesters van de Haagsche School de ' 'n.,,,jle ruimte in. Verder mooie stukken van A. Allebé, L. Alma g"».1' A*0}' TBles- J- Bosboom, Th. de Bock, g. H. Breitner, f W. Dijsselhof p. J. C. Gabriël, H. J. Haverman, I. en J. Israëls VV ii karsen.' M. Kamerlingh-Onnes, J. van Looij, J., M. en O.' njf"8' f • iV' Mefdag. 8 Mesdag-van Houten, Alb. Neuhuijs, f Rnfi w ■ ,Po?/enu1eek- W. Roelofs, S'. Robertson, H. Ronnèr. A- Mauve e a * Stuiter, J. H. Weissenbruch, J. Veth, i De afdeeling Oude Kunst bevat in hoofdzaak stukken van /" ?ul J' G- CuÜP. A. de Gelder. S. van Hoogstraten, aese, (portret van Jae. de Witt), A. v. d. Neer. n het trappenhuis oude schilderijen van J. de Baen (de WittenwYn., < S/V, v" Hoogstraten (Muntmeesters van Dordrecht), ■ ni.ierls (Gezicht op Dordrecht), eu voorts fraaie marmeren van J. de Witt. door Artus Quellinus. 124 Bmde 7. DORDRECHT. Rotkrd-,0 e h • Ue Zwaan, Gr. Markt, 1. en o. t d.— tot i ».—, »i» e h Nee ria n&i a, t/o Station; Go d e r i e , t/o Station, 1. en o. t 3.-. Stoomtrams naar Steenbergen en naar Willemstad. 65 K M Wouw. In de kerk prachtig gesneden koorbanken en biechtstoelen van Artus Quellinus jr., hierheen overgebracht uit de St. Bernard-abdij te Antwerpen. 71 K.M. Bergen op Zoom, 19.600 inw. ,,,„,.,„;„„,,. u straat 18 bis; L i e f b r o e r', K. Haven 48; M o t o r, Boschstr. nut -Th Sim ons, Steenbergsehestr. 19; M.P Moerbeek, amRA^4lbergsrr.; Adr.'Bakx, Z Haven 121; (. v an Eg »{ X. Uavcn 134;" L.J. Bernaards, /.Haven lli, W. van r. ^ « 7i, Haven 85. rill . iri .,<,nr. ant_ Stoomtrams naar Steenbergen, naar tholen en nam werpen. ty>; l!,'"lr ''■ BERGEN OP ZOOM. Ïtotterdam-Zeelawl Bergen op Zoom was reeds in de middeleeuwen een stad van beteekenis; later werd het een sterke vesting, die in 1588 1597, 1605 en 1622 tevergeefs door de Spanjaarden werd belegerd. Tegen het einde der 17 e eeuw werd het door Mieiet van Coehoorn opnieuw versterkt. In 1747 had het een beleg van de Franschen te verduren, waardoor zeer veel schade werd aangericht. Op de Markt staat de «Groote Kerk, die aan de Noorden Westzijde door huizen omgeven wordt; zij heeft een zwaren onvoltooiden toren en bevat verscheidene grafteekenen, zooals van Lodewijk de Ketulle en Emerentia van Ravenswav f1631) van .hadith Aeswyn (1625) van Charles Morgan (1642) en van' het echtpaar Van Reymerswalle (1570). De gevel van hel Stadhuis aan de Markt is gepleisterd, doch dagteekent blijkbaar uit de 15e eeuw. Men ziet in dit gebouw een prachtige schouw van omstreeks 1500, die uit het Markiezenhof hierheen werd overgebracht. In de raadzaal is een schouw van omstreeks 1600 en een fraaie zoldering van 1753 De binnenplaats met haar traptoren en arcades is bijzonder schilderachtig Noordelijk van de markt komt men door de Fortuinstraat in de Steenbergsche straat. Hier staat het «Markiezenhof in liet laatst der 15e eeuw gebouwd door Rombouf Keldermans uit Mechelen. Het gebouw, dat nu als kazerne dient heefl drie binnenplaatsen. Meer westelijk, aan liet einde der'Lievevrouwestraat, staat de «Gevangenpoort uit de 15e eeuw In deze straat zijn eenige oude gevels bewaard, zooals No 15 'van 1629 en 21 van 1647. Ook aan de Haven buiten dé poort ziet men er, zooals No. 50 van 1620, No. 59 „in de Arcké Noë' , No. 68 No. 69 en No, 88. Aan den haven een aantal groote fabrieken. Voorts heeft Bergen op Zoon groote Oesterputten. In de omgeving worden veel asperges geteeld. De stad ligt in een mooie boschrijke streek. Ten Z O van de stad de Wouwsche Plantage. 77 K.M. Woensdrccht, dan over den in 1867 gelegden Scheldedam naar Zuid-Beveland. Langs dezen dam is in 1915 ook een straatweg aangelegd, waardoor het verkeer met Zeeland voor automobilisten en wielrijders zeer vergemakkelijkt is. Zeeland, een der vruchtbaarste en merkwaardigste provincies van ons land bestaat grootendeels uit eilanden. De vertakkingen van de Schelde hebben zich in den loop der tijden vervormd tot breede, diepe zeearmen, waardoor vee] land verloren is gegaan, voornamelijk door z. g. dijkvallen, d. w. z. door het ondermijnen van de dijken. In 1532 is het N. O. deel van Zuid-Beveland vernietigd; de stad Beimerswaal, een der oudste van Zeeland, bleef gespaard, doch kwam op een eiland te liggen. Honderd jaar later was ook zij geheel verdwenen. Nog steeds brengt de verdediging der oevers groote bezwaren mede, zoozeer zelfs dat een bijzondere wettelijke regeling is gemaakt voor de cala- ,. ,.,„„„. HOES. ~. Boute. 127 miteuse polders, dat zijn polders, die niet in staat zijn de kosten van het onderhoud der dijken te dragen en daarom steun van Provincie en Rijk ontvangen. Zeeland telt ongeveer 450 polders. De zeedijken der provincie hebben een gezamelijke lengte van 480 K. M. Walcheren en Zuid-Beveland munten vooral uit door de schilderachtige kleederdrachten der bevolking. Op Schouwen en Duiveland zijn deze grootendeels in onbruik geraakt. S7 K M. liiUand-Bath. Het eerste Zeeuwsche station, waar men de mooie Zuid-Bevelandsche Meeding reeds algemeen ziet. 90 K. M. Krabbendijke. 90 K. M. Kruiningen-Ierseke. Terseke is het middelpunt van de zeer belangrijke Zeeuwsche oester-teelt, waarbij in liet geheel ca. 10 000 menschen betrokken zijn. De hoeveelheid Zeeuwsche oesters die jaarlijks verzonden wordt, bedraagt 3 a 4 millioen K.G. 1)8 K. M. Vlake. Naar Hulst (zie blz. 135) Stoomtram naar Hansweert, vandaar stoomboot naar Walsoorden en verder weder stoomtram naar Hulst. Brug over het kanaal door Zuid-Beveland, gegraven Ier vervanging van de afgedamde doorvaart naar de Oosterschelde. 102 K.M. Kapelle-Biezelinye. In deze streek ziet men overal ■ prachtige boomgaarden. 107 K.M. Goes. , 3 -"ft ,°ne \] 'hfifS^e. AVttó ï , ft & «■ en E 1.50 e. h., d. f2.50 e. h. Aut. en rijt.: S.V. Gram. Aut.: J. C. Krijger, S. van S trien .1 r. Goes bestond reeds in de 14e eeuw en kreeg in 1417 het stadsrecht In de 15e en het begin der 16 e eeuw bloeide de stad, doch in 1554 werd zij door een brand geteisterd, die aan ,1e welvaart groote schade toebracht. In het laatst der 16 e eeuw en het begin dér 17 e eeuw herleefde Goes weder, doch sedert werd het een stille stad, die evenwel in den laatsteii tijd weer in bloei tooeneemt. Op den Dinsdags gehouden marktdag heeft men gelegenheid de sierlijke kleederdracht van geheel Zuid-Beveland en ook van Walcheren te zien. Het voornaamste gebouw van Goes is de *Groote lVerk, vroe-er aan de H. Maria Magdalena gewijd. Zij dagteekent uit de 15e en het begin de 16e eeuw; het schip, de zoogenaamde „waudelkerk", dat door een nuur van het koor is algeschelden werd in 1618 in zijn tegenwoordigen staat gebracht. Vooral de gevel van den noordelijken kruisbeuk is rijk behandeld De kerk beval 17e eeuwsche meubelen en een fraai orgel van Met de restauratie dezer kerk is onlangs een begin gemaaKl. 128 lloidc 7. MIDDELBURG. Het Stadhuis, noordoostelijk vau de kerk aan de Markl dagteekent uit het laatst der 15e eeuw; het werd in het midden der 18e eeuw verbouwd en heeft en mooie raadzaal Een fraaie gevel uit het begin der 16 e eeuw bleef Turfkade 2o bewaard. Op den hoek der Bierkade en aan de Turfkade 27 en 28, vindt, men gevels uit het laatst der 16e eeuw. Van het kasteel van Ostende van Jacoba van Beieren zijn nog sleebis onbeteekenende overblijfselen aanwezig in den tuin van hel koffiehuis „Ostende". 112 KM. 's Meer Arendsherlce. 117 K. M. Noord Kraaijert. Nu over den dam die Zuid-Beveland met Walcheren verbindt. 122 K.M Arnemuiden, eens een belangrijke handelsplaats thans nog slechts een vissebersdorp. 126 K.M. Middelburg, 19.500 inw d. faSo6 ReSt-: Dc Gou,lon Zon 0?1- 13, C3), Lange Delft, n. fl.50, Aut.: Luxor-garage; P. J.Wijkenburg; J.H.Pieters v/J, Pa C 1' Gilde Rijt: J.Wielemaker; W. A. de Bijcke jr.; W. Eooze. Informatie bureau: Ver. voor Vreemdelingen Verkeer Markt 114 Middelburg werd in de 9e eeuw als. een burcht, in het midden van het eiland Walcheren gesticht, Bij die burcht onstond een klooster dat later een abdij werd. In 1253 kreeeMiddelburg het stadsrecht; het had toen den vrijwel ronden 2™; nog door het Lange Delft, de Lange Vn-dslrnnt en de St. Bietersstraat wordt aangegeven. Aan de burchl hermneren nog de straten, die als Lange en Korte Burg de middellijn van den cirkel aanduiden. In de 15 e eeuw werd de stad naar alle zijden uitgebreid, omstreeks 160(1 andermaal De handel bloeide er reeds vroeg, vooral nadat de slad in 1553 door een vaart met de zee was verbonden. In de 1,8e eenukwam aan die bloei een einde. Middelburg is een der meest bezienswaardig sleden in Nederland. De .mafjel die Donderdags gehouden Nvor.lt, geeft een levendig beouf van ,1e verschillende Zeeuwscbe k ee Ierdrachten. Van het station gaat men over het kanaal door Walcheren, dari rechtuit en over de tweede brug rechtsaf langs de Londensche kaai en de Rouaansche kaai; aan bel. einde daarvan om den hoek het huis * De Steenrots" (pl. 12, e. 8) van 1590 met raai beeldhouwwerk. Aan ,1e overzij,!,, hel, voormalig OostIndisch H„is.(p|. 17, f3) van 1671 thans enlrepöi welks achtergevel aan de Lang,- Breeslraat ook bezienswaardig is. MIDDELBURG • i 2 4 s 6 7 ( 8 9 10 * 11 * 12 * 13 14 15 16 17 18 19 *20 21 22 23 24 25 25a 256 26 27 28 29 30 31 32 33 Abdij, 13e-16e eeuw (Prov. Gouvernement) D 3 Abdijtoren, spits begin 18e eeuw D 3 Koorkerk, 13e en 14e eeuw 03 Nieuwe Kerk D 3 Waalsche Kerk, voorm. kapel van het klooster der Bogarden . d 3 Engelsche Kerk, voorm. kapel van het Cellebroedersklooster C 3 Oostkerk, 169S E 3 Stadhuis, 15e en 16e eeuw q 3 Sociëteit St. Joris 1582, voormalig „Schuttershof van den Edelen Voetboog' Q ^ Schuttershof ,,de Edele Handboog van de Confrérie van den Heiligen St. Sebastiaan" B 3 Voorm.„Schuttersgilde van den Edelen Busse", thans Mil. Hospitaal B 3 Huis „de Steenrots," 1590 E 3 Huis , de Gouden Zonne", 1635 q 3 Huis „Mercature labor" E 3 Huis ,,de Vijgeboom." en „de Kerfbijlle" (informatiebureau van de Vereeniging v. Vreemdelingenverkeer) C 3' Voormalig „Huis van Leeninge", 17e eeuw C 4 Oostindisch Huis, (voormalig) thans Entrepót, 1671 ... F 3 Gerechtsgebouw, 1747 C 2 Botermarkt V> 3 Kuiperspoort E 3 Gistpoort D 3 Koepoort; 18e eeuw E 2 Provinciale Bibliotheeir, 1733 d 3 Museum van het Zeeuwsch Genootschap ... d 2 Kunstmuseum ............ b 3 Concertzaal ....... p Schouwburg E 2 Post- en telegraafkantoor . C 2 Politiebureau D 3 Aanlegplaats v. d. stoomboot naar Zierikzee ..... D 4 •d. id. naar Rotterdam E 4 Vertrek electrische tram naar Vlissingen C 3 Vertrek stoomtram naar Domburg .... D 4 Bad- en Zweminrichting F 5 VERKLARING DER TEEKENS. Wegwijzer v. d. A. N. W. B. met nummer. — -Spoorwegen. ■ - ■ Tramwegen. Molen. MIDDELBURG Abdij. MIDDELBURG. 7. Route. 129 Aan do Rotterdamsche kaai naast het entrepot, een gevel, uit denzelfden .tijd. Nu rechts de Brakstraat in naar de Oostkerk, (pl. 7, e 3) een koepelgebouw, door Bartholomeus Drijfhout van 1652 tot 1664 uitgevoerd. Dan terug naar de Rotterdamsche kaai en langs het Droogdok. Aan de overzijde daarvan de toegang tot de schilderachtige * Kuip erspo o r t (pl. 20, e 3). Nu over den Dam en het Korte Delft, rechtsaf de St. Pieterstraat in en door de Gistpoort naar de *Abdij (pl. 1, d3), welker gebouwen ongeveer in den vorm van een driehoek om een binnenplein staan. De oostelijke vleugel is nu een logement en een verkooplokaal en heeft zijn oorspronkelijk karakter verloren. Ook met den'westelijken vleugel,'nu de woning van den Commissaris der Koningin is dit het geval. Men ziet daar echter nog de overblijfselen van een 16 e eeuwsche kolonnade. In den gerestaureerden noordelijken vleugel is het Rij ks-Archief gevestigd. Dit gedeelte is uit de 13 e en 16 e eeuw. De belangrijkste vleugel is die aan de zuidzijde, waar van oudsher de Staten van Zeeland hun vergaderplaats hadden. Hier groepeeren zich de gebouwen om een kloostergang van omstreeks 1500. Een fraaie poort uit het begin der 17 e eeuw vormt de toegang. Zuidelijk hier van staat de voormalige kloosterkerk; aan de westzijde is de vergaderzaal der Provinciale Staten, met een overwelfden kelder uit de 13e eeuw daaronder. De kloosterkerk bestaat uit twee gedeelten; het westelijke heet de Nieuwe Kerk (pl. 4, d 3) en is in de 19e eeuw verbouwd. De oostelijke Koorkerk (pl. 3, d 3) bevat een gedenkteekeu voor Graaf Willem II van Holland, in 1543 gemaakt, en de graftombe voor Jan en Cornelis Evertsen, in 1682 door Rombout Verhulst voltooid. De achtkante toren is uit de 14e eeuw met een slanke spits uit de 18e eeuw, waarin een klokkenspel. De toren wordt dooi' een koningskroon gedekt, als herinnering aan Graaf Willem H den Roomsch-Koning. Nu door de Korte Burg noordwaarts, langs de 18e eeuwsche Botermarkt (links) naar de Balans, met den ouden *Voethoogs doelen (pl. 9, d 2) van 1582, nu de Sociëteit St. Joris. Links door de Wagenaarstraat naar het Hofplein, met rechts het gebouw van het Zeeuwsch Genootschap, (pl. 24, d 2) waarin een *Museum van Oudheden, waaronder veel Romeinsche, o. a. een beeld van Nehalennia, hetwelk in Domburg gevonden is, oude kaarten en teekeningen, munten, een planetarium, de oudste verrekijkers van Zacharias Janssen, fraai porselein, een 18e eeuwsche kamer, herinneringen aan de Ruijter en zijn portret door Ferd. Bol. Voorts een volledige verzameling dieren en planten, die in Zeeland voorkomen. In den tuin een fraaie houten gevel, de laatst overgeblevene in Middelburg en bij het afbreken van het huis in de Langedelft, waaraan hij stond, hierheen overgebracht. in den benedengang een ChlUeesOh porseleinen vaas (Familie rosé), ingericht tot fontein, met dito kom. 130 ftnutp. 7. MIDDELBURG. Museum. Het munt- en penningkabinet is zoo oud als het Genootschap zelf. Onder de penningen vindt men werk van ('onrad Bloc, Jan de Montfort, P. van Abeele, A. van "Waterloos, C. Wijntgens, Wouter Muller, J. Looff en Martinus Holtzhey. Bij de penningen is in de eerste plaats de verzameling Zeeuwsche provinciale munten van belang, waarin / zeer veel zeldzaamheden voorkomen. Zeer belangrijk is voorts de collectie Dombnrgsehe munten, met name de Meroviugische en Karolingische (6 e—10 e eeuw). Te Domburg zijn ook talrijke Angelsaksische munten, zoogenaamde sc'eatta's, gevonden. In de kamers tegenover het vertrek der munten bevinden zich in vitrines een kroniek met fraaie miniaturen (15 e eeuw), een Latijnsche vertaling der Ethica van Aristoteles (1-M3J, getijdeboeken (16 e eeuw), alba amicorum, en andere handschriften. Op den schoorsteen ,een koperen klok, afkomstig van de Spaansche Zilvervloot. Z elan di a Illustrata, verzameling kaarten, teekeningen en prenten betreffende Zeeland. In 1863 kocht het Genootschap de verzameling, nagelaten door Mr. J. Verheye van Citters; sindsdien werd zij door aankoop en schenking aanzienlijk uitgebreid. Zij bevat o. a. de minuten van 14 stedenplans uit het midden der 16 e eeuw, getcekend door Jacob van Deventer, en de kaarten der Zeeuwsche eilanden, in de jaren 1751—1753 vervaardigd door de Hattiiigas. Voorts talrijke portretten, benevens stads- en dorpsgezichten. De zoogenaamde steenenkamer bevat eenige altaren en votiefsteenen, gewijd aan Buronia, Hercules, Magusanus, Jupiter en Nehalennia, benevens talrijke oudheden uit den Komeinschen en den Frankischen tijd. Arerder voorwierpen, in vliedbergen gevonden, een Christuskop van gehouwen steen uit de 12 e eeuw, voorwerpen, te Reimerswaal gevonden, en een verzameling fossilia. In vertrekken op de le verdieping zijn een planetarium (1782) en de verzamelingen vogels, zoogdieren, schelpen en andere naturalia opgesteld, benevens voorwerpen van historisch belang, o. a. het wiel uit de lijnbaan te Vlissingen, dat door de Kuyter in zijn jongensjaren bediend werd. De ouderwetsche kamer bevat een houten schoorsteenmantel en meubelen uit de 17 e eeuw, Delftsch aardewerk en porselein, oud zilver benevens poppen, die een Walchersehe boerenfamilie voortstellen. — In een aangrenzend vertrek zijn 13 levensgroote poppen opgesteld, gekleed in dc hedeiidaagselie drachten der verschillende deelen van Zeeland. Ook hier fraai zilverwerk. De bovenste verdieping herbergt een verzameling ethnografica, waaronder een Egyptische mummie en eenige berhalla's; voorts een herbarium, een Gothische stoel (circa 15.j0). Op den gang van die verdieping een paar verrekijkers en een microscoop, volgens dc overlevering afkomstig van Zachurias Jïtnsscn, en een marmeren altaarstuk. Van de schilderijen verdienen vermelding portretten van Boerhave, Jan van Bourgondië, Holbein en vrouw, Frans Naerebont, door Bourjc, De Kuyter, door F. Hol, Mr. J. Schorer, door W. Blijhooft, Prins Willem III, door Lambert de Hue, Jan de Witt en Zwingli: Vernieling der E'ngelschc vloot bij ('liatham in 1667. door Jan van Leyden (1669); Gezicht op Lommerenburg bij Vlissingen; Gezicht op Middelburg, toegeschreven aan A. van der Venne. Links op het Hofplein het Gerechtsgebouw (pl. 18, c2) van 1747.. De Lange Noordstraat brengt ons nu naar de Markt met het Gothische *Stadhuis (pl. 8, c 3), in 1452 door Andries Keldermans begonnen, van" 1506 tot 1521 door zijn zoon Anthonis Keldermans voltooid en in de 17e en 18e eeuw vergroot. Het is misschien het fraaiste stadhuis van Nederland. Stadhuis. MIDDELBURG. 7. Boute. 131 De vroegere Vierschaar, waar tot in de 19 e eeuw recht is gesproken, heeft een fraaie betimmering uit de 16 e eeuw en gebrandschilderde glazen. In de Oudheidkamer ziet men een aantal portretten van zeehelden (o.a.van Corn., Jan en Geleijn Evertsen,) en andere schilderijen,' een buste van Karei V, gebrandschilderde glazen uit 1549, gilde bekers en vaandels, houtsnijwerk en eenige oorkonden. Aan de oostzijde der markt het 17e eeuwsche huis „de Vijgeboom'' (pl. 15, c 3). De Vlasmarkt brengt ons westelijk naar den S t. Se ba s tiaan sdoelen (pl. 10, b 3) en het Kun stmuseum (pl. 25, b3) in de Schuttershofstraat. Dit museum bevat een belangrijke verzameling schilderijen o. a. van (jtabriël, H. J. Weissenbruch, Th. de Bock, Mesdag, H. Konncr, Th. Schwartze, S. Bisschop-Robertson, Hart Nibbrig-, Kever, Neuhuys, Apol, Tholen, Haverman, Anna Abrahams, Grauss en L. v. Dam v. tsselt. Voorbij het Museum links langs den Molenberg en dan de brug over; daar zien wij den *KloveniersdoeIen (pl. 11, b 3) met fraaien gevel van 1650, nu Militair Hospitaal. Door de Lange Viele terug naar de Markt en het Lange Delft, waar rechts het huis *„De Gouden Zon" (pl. 13, c 3) van 1635 staat. In de St. Jansstraat, die zuidelijk gaat, ziet men de Bank van Leening (pl. 16, c 4) van 1636. Omstreken. Stoomtram van Middelburg (en Vlissingen) over Koudekerke en Westkapelle naar Domburg. Domburg. Hot.- 'Badhotel, p. il.-i f8.— e. h.; Schuttershof, Heerenstr., 1. en o. £3.—, n. f 2.50, d. £3.50, p. Juli—Aug. £ 7.— «verlens £0.—; S' t r a n d h o t e 1, p. f7.— a, f7.50 c. h.; de 1'E u r o p e , Noordstr. E 47, seiz. f 7.—, overigens f 6.—. Pens.- KI. Duinoord; Parkzicht; Golfzichi; Mare/, ate; Zonneduin; Baard; Catharina; Zomer lust; Juliana; W e s t e i n d e ; De Voogd; E 1 b a. Baden: Zeebad f 0.50. Golflinks: De Domburgsche Gol£elub, 9 holes. Aut.: Hanse, Ooststr.; J. Schrier, Heerenstr. Rijt.: Moggré, Heerenstr.; J. Vreke, Weststr. Domburg is thans een zeer gezochte badplaats. Het strand is lang zoo breed niet als aan de kust van Noord en Zuid-Holland, doch het heeft het voordeel, dat de boschrijke omstreken gelegenheid geven tot mooie wandelingen. Bij lagen waterstand is een Romeinsche tempelruïne zichtbaar geworden, waarin een beeld van Nehalennia en andere oudheden gevonden zijn. Deze worden bewaard in het Museum van het Zeeuwsch Genootschap te Middelburg, zie blz. 129. Ken aanbevelenswaardige rondtoer over Walcheren is ''e volgende: 132 Boute 7. VLISSINGEN. Men verlaat de stad langs hel droogdok en hef entrepot, voormalig O. J. Huis, door de \ederstraal en rijdt steeds rechtuit naar Vee re (zie blz. 120). Te Veere langs de kade; aan den Buitensingel rechts en langs den zeedijk naar Vrouwenpolder. Door dit dorp rechtuit en langs den dijk. Ruim 2 K.M. verder linksaf, langs de buitenplaatsen Ter Linde, Huis ter Mee en Kijnshurg en op den straatweg M iddelburg—11 lui rg gekomen rechts naar (lost k a pel] e, rechtuit langs hel kasteel We s t h o v c. waar Keizer Kare) V meermalen heeft vertoefd als gast van de Miildeltmrgsche aliten, die het als zomerverblijf gebruikten. Verder rechtuit naar Domburg (zie hierboven). Van Domburg westwaarts langs den achterkant der duinen naar don vermaarden :i: W o s t k a li e I s e ti e n z e e d ij k, op waterstaatkundig gebied een der merkwaardigheden van ons land. aan welks onderhoud 240 man uit het dorp Wostkapelle geregeld werkzaam zijn. Linksaf door Wostkapelle. Bij den vuurtoren rechts naar Zout elan de. Verder over Biggekerke naar Koudekerke. Hier rechts, kort daarop links en langs bet schoone nark van het Huis ter Bo< , wederom links en langs het Slot ter U o o g e, te midden van een prachtig park. naar M i d d e 1 b u r g ****** De spoorlijn loopt van Middelbunr rechtstreeks naar het station Vlissingen, dat aan de haven vlak bij de booten naar Engeland, Hreskens en Terneuzen, doch op vrij gt'ooten afstand van de stad gelegen is; het. is daarmee echter door een eleclriseho tram verbonden. Het verkeer tusschen Middelburg en Vlissingen vindt grootendeels ook per tram plaats. 132 K.M. Vlissingen, 22 300 inw. Hot. bij het station: Zeeland, 1. en o. f3.— e h., d f 2.51) e. h.: gar. en auto; in de stad: Alldon, K o n i n g s weg 27; 1. en o. f2.50 e. h, d.f2.50 e. h., p. f5.50, gar. en auto, du Cominerce, Ilidlainvkade; a/d. Noordzee-boul.: Noordzee - Boulevard, Strand hotel; at. Strand: 'Gr. hot, des Bains, de 1' Union, Kerkhotï.-ian 1. en o. t'3 50, d. f3.-, p. f 6.—. Informalie-bureau: N. V. Boekhandel v/h. de Veij Mestdagh. Vlissingen, dat. reeds in de 13e eeuw bloeide en ook in de 16 e en 17 e eeuw een door de zeevaart, tot welvaart gekomen stad was, heeft door het bombardement van 1809 zeer geleden, zoodat er weinig oude gebouwen overbleven. De St. Jacobskerk met den toren, waarin de Ruijter als jongen klom, werden in 1911 door brand vernield, doch' sedert \yeder hersteld. Het Stadhuis aan de Houtkade is een heerenbnis van 1733, dat voor zijn tegenwoordige beslemming dient sinds 1809, toen het 16 e eeuwsche stadhuis in puin werd geschoten. Aan den Nieuwendijk staat het gebouw van het Loodswezen, in 1641 "esticlit. Een huis van 1730. riilr met beeldwerk versierd, ziet men aan de Dokkade. Eindelijk vermelden wij nog de vroegere Beurs, van 1635, in het Bellamypark en het Museum van Oudheden, vroeger gevestigd in den oude Gevangentoren aan den Boulevard. Geopend alle dagen. Toegang f0,10. Het museum bevat een merkwaardige eolloetie gildezilver met de wapens der dekens ,.„ overdekens. Enkele curiosa betrekking VLISSINGEN. 7. Route. 133 l"m>"imi»K<*.., beeldhouwwerk in. steen eu hout nit do 1« c en 17 c eeuw en wapenc-orden. vuuilo iuicico^..^ , cerawork en merkwaardige fossielen. Op de terreinen der in 1867 opgeheven Marinewerf zijn de groote werven en werkplaatsen van de Maatschappij de Schelde gevestigd, waar meer dan 1600 personen werk vinden. Op de Boulevard staat het standbeeld van den Admiraal Michie] Adriaanz, de Ruyter. Van dit punt heeft men een prachtig'zeegezicht. Den boulevard vervolgende kan men langs den Gevangentoren een mooie wandeling van een groot half uur maken naar de badplaats. De rij hotels en restaurants is op het zuiden gelegen. Het strand is smaller en de golfslag zwakker dan in de' meeste andere Nederlandsche badplaatsen. Des zomers wordt een doorloopende tentoonstelling van schilderijen gehouden. , , , De verwachting, dat Vlissingen zich na den aanleg der groote havenwerken tot een belangrijke handelsstad zou ontwikkelen, is niet. verwezenlijkt. Van groot, belang is echter het verkeer met Engeland, door middel van de booten der Maatschappij Zeeuwsch Vlaanderen. Zeeuwsch Vlaanderen, «loot- Maurits en Frederik Hendrik op de Spanjaarden veroverd, heette onder de Republiek StaatsVlaanderen en werd tot 1795 als Generaliteitsland beschouwd. In 1814 werd het bij Zeeland gevoegd. Het is een vruchtbare streek, die echter, wat natuurschoon betreft, bij Walcheren achterstaat. Van Vlissingen naar Breskens per provinciale boot, afvaart van het station. Tarief fO.75 en f0,55. Duur der reis ca. Va uur> mooie boottocht. Van Breskens (Aut..: S. M. Vuijst, Stoombootveerhuis; Fa. van Melle) met de stoomtramlijn Breskens - Maldeghem over Schoondijke en Oostburg naar de halte Dremtlwug. Hier rechtsat een zijlijn naar Sluis. Hoi ■ 11e Korenbeurs, Kade (Zuidzijde), 1. en o. f2.50, n. f l.25 e. bHd-f250 il-, Het Hof van Brussel, 1. en o. f2.50, n. tl.50 o. h,, d. t'2.- e. h. Aut.: E. S. Muretjn en Zonen, Nieuwstr.; Alph. de Paauw, Kade. Rijt.: A. du Tossé, Nieuwstr. Sluis lag reeds in de 11 e eeuw aan een breeden zee-arm, die het Zwin heette. Het ontleende zijn naam aan de sluis, die den toegang vormde van de vaart naar Brugge. In de 13 e en 14 e eeuw, toen Brugge een groote koopstad was, bloeide ook Sluis. Maar sedert verzandde het Zwin en was het met den bloei der twee steden- gedaan. Als gedenkteeken van dien bloei beeft Sluis zijn stadhuis, in 1396 voltooid, met een belfrood zooals de Vlaamsche stadhuizen dien hebben, in de raadzaal 134 Boute 7. ZEEUWSCH VLAANDEREN. ziet men een oude schouw en fraai snijwerk onder de balken Dergelijk snijwerk, met voorstellingen uit het Oude Testament, wordt ook op de verdieping gevonden. Zeventiende eeuwsche' gevels bleven Kapelstraat 17 en 99 bewaard. De hoofdlijn loopt van dehalteDraaibrug door naar AardenburgAardenburg was in de 13 e eeuw een stad van beteekenis, verloor door verzanding van den zeeboezem zijn bron van bestaan en telde in 1552 nog slechts 60 inwoners. Het bezit een kerk, eertijds aan St. Bavo gewijd en in 1243 begonnen. Het schip dagteekent uit de 13 e eeuw, het koor is in het laatst der 15 e eeuw gebouwd De toren prijkt met een sierlijke spits uit de 16 e eeuw. Van Aardenburg tramlijnen naar de Belgische dorpen Middelburg en Maldeghem. Van Schoondijke loopt zuidoostwaarts een tramlijn naar IJzendijke Hot.: Aerts, Markt. Aut.: H. d. Witte; P. Meensen. Rijt.: G. L. M. Wijffels, een stil stadje, eens een sterke vesting door Parma aangelegd en door Maurits veroverd. Deze tramlijn loopt tegenwoordig door, vlak langs de Belgische grens, naar het door Phiilips II gestichtte Pbilippine en verder naar Terneuzen en Sas van Gent Zij vormt dus de zoo lang ontbroken hebbende verbinding tusschen de twee door den Braakman gescheiden deelen van Zeeuwsch Vlaanderen. Sinds korten tijd is ook een weg voor gewone voertuigen aangelegd. Van Vlissingen naar Terneuzen per provinciale boot, afvaart van het station. Tarief f 1.40 en f 1.—. Duur der reis ca. IV, u., mooie boottocht. Ongeveer halverwege legt de boot aan bij B o r s s e 1 e op Zuid-Beveland. Voorts varen er enkele booten van Terneuzen over Hoedekenskerke naar Hansweert; vandaar boot naar Walsoorden en stoomtram naar Vlake (zie blz. 127). Van Terneuzen, (Hot.: des PaysBas; Rotterdam, Westkolstr. 8-10, 1. en o. f3.-, n. fl.25, p. f4.-) loopen spoorlijnen naar Gent over Sas van Gent en naar St. Nicolaas over Axel en Hulst. Sas van Gent (Hot.: Centraal, StationspL; Rotterdam Westkade, 1. en o. f2.75, d. f 2.50) de voormalige voorhaven van Gent, lag voorheen aan het thans verzande en ingepolderde Sassche Gat, hetwelk vervangen is door het in 1826 gegraven kanaal van Terneuzen naar Gent. Vroeger was het een sterke grensvesting. Axel dat in 1213 stadsrecht kreeg, is in 1452 door de Gentenaars totaal verwoest en die ramp nooit te boven gekomen, De kleederdracht der vrouwen is hier zeer eigenaardig. OISTERWIJK. S. Boute, 135 Hulst , , Hot.: de Graanbeurs, Markt; 't Wapen van Zeeland. Aut. en rijt.: D. E. v. Kemseke. Aut.: J. Wouters, Gentschestr. bezit een fraaie kerk uit de 15 e eeuw, aan den H. Willebrordus "•ewi id De kruisbeuk en het koor zijn voor den Katholieken, het Ichip is voor den Protestantschen eeredienst m gebruik. Het stadhuis is uit de 16e eeuw. Van Hulst loopt een stoomtram over KIoosterzande (Vut- J \ H Voet) met bezienswaardige oude kerk, naar Walsoorden. Vandaar stoomboot naar Hansweert (tarief f0 85 en f0 65) in aansluiting op de stoomtram naar Vlake aan 'de lijn Middelburg-Bergen op Zoom (zie blz. 127). 8. Van Rotterdam over Dordrecht, Breda, Tilburg en Oisterwijk naar Boxtel. Van Rotterdam tot Dordrecht zie route 7c, blz. 122. 29 K.M. Willemsdorp. Nu volgt de vermaarde van 1868—'71 gebouwde brug over het Hollandsen Diep, bestaande uit veertien bogen elk van 100 M spanning en een draaibrug, ten behoeve van de scheepvaart. Deze brug ligt veel minder hoog boven het water dan de later gebouwde rivkrbruggen. Het eerste station op het gebied van Noord-Brabant (zie blz. 154) is ... , . 34 K.M. Lage Zwaluwe. belangrijk kruispunt van spoorwegen Vanhier loopt een zijlijntje naar het dorp Moerdijk, waar de reizigers vóór den bouw van de groote brug per stoomboot werden overgezet. 38 K.M. Langeweg, 45 K.M. Halte Beek, 49 K.M. Breda (zie blz. 159); 55 KM. Dorst, 59 K.M. Gilze-Bijen, 71 K.M. Tilburg (zie blz. 159). 79 K.M. Oisterwijk. Hot.: in het dorp; de Linde, Marktpl; de Zwaan, 1. en o. f3.60, n. f2.25, d. f3.50. Bij de vennen: Bosch en Ven (nieuw, 's winters gesloten), L f e h., o f L—, n. fl.50 e. h„ d. f2.50 e. h., p. f6.50 e. h. Rest.: Gcmullehooken (bij de vennen). Pens.: Adr. Poirters, Horpsst. B1R; Blo s cho o r.i, Oirsdwtscho Wijk; Dennenoord; Baardi.jk; Rozenhot, Villapark Hoog; Schoonoord, Oirschotsche Dijk. Aut.: A. v.d.Dungen, Dorpsstr. B 7; E. K. Miehcls, Stations str Bi79 Rijt.: Fa. C. Brekelmans, Kerkstr. A 86; C. de Bresser, Lindemde B 154. 136 Route 8. OISTERWIJK. Groot dorp met latiggestrekt Marktveld, waarop in het midden het Gemeentehuis staat; daarachter een eeuwenoude linde. Verder westwaarts de groote R. C. kerk, een der beste werken van Dr. Cuypers. Oisterwijk wordt als zomerverblijf druk gezocht, hoofdzakelijk ter wille van de in 1912 door de Vereeniging tot Behoud van Natuurmonumenten in Nederland aangekochte * Vermen, meerendeels met elkaar in verbinding staande meertjes te midden van heuvelachtig terrein met mooie bossehen, ca. li/2 K.M ten zuiden van het dorp gelegen. De streek munt uit door naturschoon terwijl flora eu fauna in vele opzichten merkwaardig zijn. Een mooie wandeling: door de vennen is de volgende, gedeeltelijk aangegeven door de bordjes van den Bondswandelwe g door -\oord-Hrabant, die van Tilburg naar Oisterwijk en verder over Int kasteel Nemerlaer en Escli naar de IJzeren Man bij Vuglit voert Langs den Haardijk in het westelijk deel van het dorp zuidwaarts naar d tspnnnmg Klein Speijk, verder zuidwaarts naar (! rooi Nicijk, liet dichtbegroeide iliaeonieven en het heldere Brandven Dan langs den zuidelijken kant van het begroeide Koikven aan welks noordelijk einde de fraaie Wiicrdsinabank is geplaatst Verder langs de uitspanning V enk raai, het Choorven en het » itven naar liet Van Esschenven, een der fraaiste en meest bezochte meertjes. Nu langs het pension Boschoord en de Oirsohotsche baan naar het dorp terug. Ten oosten van de Oirschotsche baan bij het pension Boschoord liggen nog het Staalbergven, de Wolfsput, en het Kleine en het Groote Aderven. De spoorlijn loopt verder oostwaarts. 88 K.M. Boxtel, zie blz. 163. 9. Van Amsterdam naar Utrecht. a. Per Staatsspoor over Breukelen. Vertrek van het Station Weesperpooit. De meeste treinen vertrekken ook (ca. 15 min. vroeger) van het Centraal station. 5 K.M. Halte Duiceiidrecht. 11 K.M. Abcoude. Het koorhek en de kansel in de hervormde kerk zijn versierd met prachtig houtsnijwerk uit den tijd der vroeg-renaissance. Links het schilderachtige riviertje het Gein, dat naar Weesp loopt (6 K.M.), 16 K.M. Loenen-Vreeland. Van hier af loopt de lijn ongeveer evenwijdig aan het Merwede-kanaal zie blz. 36. Op eenigen afstand ziet men het geboomte der buitenplaatsen lun. — Spoorwegen. •—Tramwegen. Fraaie stadsgezichten. UTRECHT. 9. Boute. 137 23 K.M. Breukelcn. Zijlijn naar Harmeien, Gouda, Rotterdam. 28 K.M. Maarssen. 35 K.M. Utrecht. Aankomst aan het Centraalstation. b. Per Hollandsche spoor over Hilversum. Tqt Hilversum zie route 17a, blz. 199. 33 K.M. Halte Hollandsche Beuling, in een boschrijke streek niet ver van de Vuursehe. 36 K.M. Maartensdijk. 43 K.M. Utrecht (Biltstraat). 45 K.M. Utrecht (Maliebaan). (Enkele treinen loopen van Maartensdijk over Blauwkapel naar Utrecht Buurtstation.) Utrecht. Stations: Centraalstation (pl. b 3—3) voor de treinen naar: Amsterdam "ver Kreukelen, Leiden, 's-Gravenhage, Botterdam, 's in-rtogeiihoKc-li. Arnhem, Amersfoort (behalve de locaaltreinen), benevens enkele treinen naar Zeist en Baarn. Buurtstation (pl. a 2, annex aan het Centr. stat.) voor de I o e a a I I r e r n e n naar Amersfoort, Zeist en Baarn, benevens enkele treinen naar Hilversum. Biltstraat (pl. f 1) en Majfebaan (pl. e 3) voor bijna alle tremen naar Hilversum; voor sommige treinen van Hilversum aansluiting via deze stations en liet station Lunetten naar 's Iforlogenboseh. De eleetris e h e tram naar do Bilt en Zeist vertrekt van het Stationsplein (pl. 88, 1)2); dc paardentram naar Vreeswijk van de Tolsteeg (pl. 39, d5). ■ Hot.: "des PayS Bas (pl. A, c2), Janskerhof 10, 1. f3.50 e h c, f 1.25, n. f2.50 en f 3.-, d. f 4-0, p. f 6.- k.; *t Kasteel van A n f w e r p e n (pl. C, o 2), Oudegracht W. Z. 50, 1. en o. f 3.50 e h n. f3.-, d. f 3.5n; de I'Enrope (pl. B, b 2), Vreeburg 14; Hoordij rn bant (pl. li, b 2), Vreebnrg 3; Terminus (pl. I). b 2), SlalionsPI. 3, 1. en o. f 3.50 tot t' 4.50; Central (met, lunchroom), (pl. b2 t'o Centraalstation, 1, en o. f'4.— e. h., n. a, la carte, d. f3,50; Rustoord (ld. o3) Alarinplaats; He Geldersche Bloem (pl. (15), Ledi"- Erf 4 zeer eenvoudig. Vegetarisch: Pomona (pl. F, b 3) Catharijncsingel 80, 1. en o. I 2...H I' 4.—, wordt vergroot en spoedig heropend. Rest.: Restaurant C e u t r a 1 in het Jaarbeursgebouw (pl. 34a 1)2) n. fl.liO e. h., d. t'3.- en f4.-; Haagseh Koffiehuis (pl b 2) Vreeburg; Metropole (pl. c.2), Oude Gracht; de Vereenijrlue Pl. e 3). Mariaplaats 15. 6 »' Schouwburg: Vredenburg (pl. 34, b 2). Concertzaal: Tivoli, Krulsstr. (pl. 31, c 2). Musea; Centraal Museum (pl. 33, d 4), geopend Zondagen Woensdagmiddag- 1—4 u. kosteloos, andere dagen 10-1 u. f O.-Jfl. M u s e ii in s t a atsliiii c h b e d r ij f (pl. f 1), geopend Woens; ag en Zaterdag |o .;|ia eersten Zondag van iedere maand I—u. toegang kosteloos. Informatie-bureau: Ver. voor Vreemdelingen Verkeer, Janskerkhof Aut. en rijt.: Schoonhoven en Buitendijk, Nieuwe Gracht tig, '1- 121 en Heerenstr. tel. 1138. 138 Mmtte !>. UTRECHT. Gexr-hiakniii. Aut.: U. T. A. M., Ridderschapstr. 8. led. 1202; LandeVeer, Biltstraat; Netkous, Nachtegaalste; Simplex, Biltstr. Rijt.: S'parcnburg, Nachtegaalstraat 49a, tel. 204; Stu.iven.berg Stationspl. 7, tel. 95. Trams. Lijn 1 (Ringlijn): Centraal Station (pl. b 3), Catharijnesingel, Tolsteegsingel (pl. c—dó), Maliesingel, Stat. Maliebaan (pl. e 3), Witte Vrouwensingel, Wecrdsingel (pl. c 1), Adelaarstraai, Catharijnesingel (pl. b 2), terug naar het Centraal Station (ook omgekeerd). ■Lijn 2. Centraal Station, Vredenburg (pl. b 2), Voorstraat (pl. e—d 1;, Biltstraat (pl. d—f 1), station Biltstraat, Hoogclandsche Park, Stadhouderslaan, Wilholminapark (pl. f 3), Burg. Reigerstraat, Nachtegaalstraat (pl. d—e 2); .Janskerkhof (pl. c 2). Domplein, Mariaplaats (pl. e 3) terug naar het Centraal Station (ook omgekeerd). Lijn 3. Amsterdamsche straatweg (pl. a 1), Catharijnesingel, Vredenburg, Janskerkhof, Domplein, Lange Nieuwstraat (pl. d 3—4), Nicolaas Kerkhof (centr. Museum, pl. 33. d l), Twijnstraat, Ledig Erf (pl. d 5). Lijn 4. Munt (Leidsche Weg, b. h. Merwedckanaal), Kanaal straat, Leidsche Weg (pl. a—b 2), Vredenburg, Janskerkhof, Nobelstraat, Lucas Bolwerk (Noordwaarts), Biltstraat, Poortstraat (pl. e 1), Bleijenburgstraat. Utrecht, hoofdstad der Provincie Utrecht, met 140.500 inw., bestond reeds in de eerste eeuwen onzer jaartelling als Ultrajectum, een vesting der Romeinen, bestemd om een veer over den Rijn te beschermen. De H. Willebrordus die in het laatst der 7 e eeuw met andere geestelijken uit Engeland naar Nederland kwam om het Christendom te verkondigen, bouwde in 696 in dit Trajectum Vetus of' Trecht als eerste bisschop een kathedraal, aan St. Salvator gewijd en een tweede kerk van St. Maarten, die later tot kathedraal werd verheven. Ieder dezer kerken stond in een afgesloten ruimte of immuniteit, waarin de woningen van de geestelijken die het kapittel vormden, waren geplaatst. Bij deze twee kapittels voegde bisschop Burnulphus in het begin der 11e eeuw die van St. Pieter en St. Jan, en in het laatst der 11e eeuw bracht bisschop Koenraad het getal op vijf, door het kapittel van St, Maria in te stellen. Van deze immuniteiten zijn het Oudkerkhof, het Munsterkerkhof, het Pieterskerkhof, het Janskerkhof en de Mariaplaats de overblijfselen. De geestelijken die zulk een imuniteit bewoonden hadden de hulp van leeken noodig. Daarom vormde zich ten westen van den Rijn reeds zeer vroeg een buurt, die, daar zij buiten Trecht lag, Utrecht, genoemd werd en haar eigen parochiekerk, de Buurkerk kreeg. De voornaamste straat dezer huurt werd geplaveid en bestaat, nu nog als de Steenweg. In de 12e eeuw werd de stad van tfluren voorzien. Die ommuring werd zeer riiim aangelegd en gaf aan Utiecht den vorm van een langwerpig trapezium, dien het tot de 19e eeuw heeft gehouden. Vier poorten werden aangelegd, de Catharijnepoort aan de Westzijde, de Witte reschiedenis. UTRECHT. 9. Route. 139 Vrouwenpoort aan de Oostzijde, de Weerdpoort aan de Noordzijde en de Tolsteegpoort aan de Zuidzijde. Het Noordelijk deel dezer groote ruimte, dat door den weg van Holland naar Gelderland, nu Vreeburg, Viesteeg, Potterstraat, Neude, en Voorstraat werd doorsneden, is het eerste bebouwd. Het zuidelijk deel behield nog lang een landelijk karakter. In dat deel vond men het Benediktijner klooster van St. Paulus en de parochiekerken van St. Nicolaas en van St. Geertruida; m het noordwestelijk deel werd de parochiekerk van St. Jacob gebouwd. Sedert de 13e eeuw werden telkens nieuwe kloosters gesticht, zooals dat der Minderbroeders, dat der Predikheeren, dat der Witte Vrouwen en dat van St. Servaas. De Duitsche Ridderorde van St. Jan vestigde zich ter plaatse van het tegenwoordig Vreeburg. Aanzienlijke bewoners van Utrecht heten steenen huizen bouwen, die in tijd van nood verdedigd konden worden en waarvan er sommige nog bestaan. De bisschoppen van Utrecht hadden in de middeleeuwen het geestelijk gezag over het tegenwoordig Nederland, met uitzondering van Noord-Brabant en Limburg. Het wereldlijk gezag oefenden zij uit in de tegenwoordige provinciën, Utrecht, Overijsel. Drenthe en Groningen. Zij werden oorspronkelijk alleen door de vijf kapittels in dat bestuur bijgestaan. Sedert 137o • Werd ook aan de edelen en aan de steden invloed op de regeering gegeven. Het bestuur van de stad Utrecht, dat uit de gilden gekozen werd, lag dikwijls met den bisschop overhoop. Toen Karei V het wereldlijk gezag over het bisdom Utrecht aan zich had getrokken liet hij sedert 1529 nabij de Catharijnepoort, waar het klooster der Duitsche Ridderorde van St. Jan had gestaan, een sterk kasteel bouwen, dat hij Vredenburg noemde, om de stad in bedwang te houden. In 1577 is dit "kasteel door de burgers gesloopt. De stad is in de geschiedenis bekend door de Unie van Utrecht (1579) en den Vrede van Utrecht (1713). De bloei van Utrecht valt m de middeleeuwen; in de 17 en 18e eeuw was de stad van minder beteekenis. De 19 e eeuw, die van Utrecht een belangrijk knooppunt van spoorwegen maakte, bracht echter een herleving, waarvan de uitbreiding der stad en een belangrijke toeneming harer bevolking, het gevolg waren. Van het. Stationsplein rechts gaande door de Moreelse Laan bereikt men de drie Kantoorgebouwen vau de Nederlandsche spoorwegen (pl. 34b, b 3), waarvan vooral het nieuwste de aandacht trekt door zijn enorme afmetingen, hoogen toren en sobere vormen, waarbij de verticale lijn opvallend domineert; hier leidt een moderne brug van den Catharijnesingel naar de Mariaplaats waar het Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen (pl.'32, c3) omstreeks 1840 ter plaatse van de m het begin der 19e eeuw gesloopte St. Mariekerk gebouwd, zich verheft. Van den Romaanschen Kru isga.ng TjU 4, c 140 Boute 9. UTRECHT. Oude (inleid. die bij deze kerk behoorde, bleef nog een gedeelte in wezen, hetwelk van de Mariaplaats zichtbaar is en thans gerestaureerd wordt. Men kan het nader bezichtigen als men zich aanmeldt aan het Oud Katholiek Weeshuis, Mariahoek 1G. Fraaie teekeningen van deze kerk door Saenredam vindt men in het Museum, hetwelk ook enkele bouwfragmenten daarvan bevat. Van de Mariaplaats leidt de Zadelstraat oostwaarts. In haar eerste zijstraat links ziet men het huis Zoudenbalch (pl. 15, c3), welks hardsteenen gevel, die van 1467 dagteekent, gerestaureerd is. Door de smalle straat tegenover dit huis komt men aan de Buurkerk (pl. 0, ei), de oudste parochiekerk van Utrecht. Haar kooi- is na de hervorming gesloopt; waar bel stond werd de Choorstraat aangelegd, die met het nabij gelegen Oud Kerkhof, de drukste winkelstraat der stad is. Het uitwendige der Buurkerk is door latere herstellingen in een onooglijken staat gekomen; de zware toren aan de westzijde heeft een eigenaardige bekroning. De oorspronkelijke spits is vermeld door den storm die ook het schip van de Domkerk in 1674 deed instorten. Het inwendige, dat vijf beuken, van gelijke hoogte vertoont, is, wat het middendeel betreft, uit de 13e en overigens uit de 15e eeuw afkomstig. De geheele kerk is in steen overwelfd. "-«^ Evenwijdig aan de Choorstraat loopt de *Oude Gracht, wier waterspiegel ver beneden de straat ligt, en door smalle kaden wordt ingesloten, welke tot onder de straat gemaakte kelders toegang geven. Deze aanleg onderscheidt de Utrechtsche grachten van die der andere Nederlandsche steden. Op de Maartensbrug ziet men vóór zich den Domtoren; de huizen aan de rechterzijde staan ter plaatse van het voormalig Bisschopshof, waar eens de Utrechtsche kerkvorsten verblijf hielden. Een fraaie poort (pl, 26, c3) van 1643, aan den voet van den Domtoren, behoorde voorheen bij dit gebouw, dal [atiï Stadhoudershof werd. De *Domtoren (pl. 2, c 2), die sinds 1902 gerestaureerd wordt, is in de 14e eeuw gebouwd. Hij werd geplaatst in den tuin van den bisschop, in de as der toenmalige Domkerk, doch op 30 M. afstand van haar. De deken van het Domkapittel, Jacob van Oudeboorn, die later zelf bisschop zou worden, heeft den 22sten Maart 1321 den eersten steen gelegd. In 1382 is de toren voltooid. Het geheel dat 110 M. hoog is, was bedoeld als een zinnebeeld van de wereldlijke macht der bisschoppen;' wegens deze „zondige ijdelheid" werden zij door Geert Groote, de stichter van de Broederschappen des Gemeenen Levens in een „tractaat" van 1377 ernstig berispt. De toren betaat uit 3 gedeelten; de twee onderste, ieder door een.trans bekroond zijn vierkant in plattegrond, terwijl de bovenste doorluchtig en achtkant is. De betrekkelijk lage achtkante spits prijkt met gen windwijzer, die St. Maarten voorstelt. In den toren hangen Domkerk. UTRECHT f). Route. 141 luiklokken uit de 15e en 16e eeuw; het fraaie klokkenspel is in hel midden der 17 e eeuw door de gebroeders Hemony vervaardigd. Men kan den toren beklimmen en geniet dan naai alle zijden een prachtig uitzicht. De * Domkerk (pl. 1, d 2) is in verschillende tijdperken gebouwd TIel oudste gedeelte is de koortrans mei de daaraan sluitende kapellen, die in 1254 door bisschop Hendrik van Vianden is begonnen en in 1303 door bisschop Jan van Zienk is voltooid Men ziet hier den vroeg-gothischen stijl. Dit gedeelte der kerk is in 1881 gerestaureerd. Het overige van het koor werd omstreeks 1395 door bisschop Fredérik van Blankenheim begonnen en door bisschop Rudolf van Diepholt in 1450 voltooid. Bisschop David van Bourgondië het m 1460 den kruisheuk beginnen door Jacob van der Boren, die hem in 1477 voleindigde! Dezelfde bisschop belastte Cornelis de Wall met het bouwen van het schip, waarmede in 1484 werd begonnen Ofschoon dit schip in 1500 onder dak werd gebracht was het toch niet geheel voltooid; na de Hervorming werd het verwaarloosd, en zoo kon het bovendeel in 1674 de kracht van een storm niet weerstaan. De puinhoop die toen ontstond, werd pas in 1818 geheel weggeruimd. Toen werd ook m den kruisbeuk een houten getimmerte gemaakt, waarin de eeredienst tot voor korten tijd werd uitgeoefend, maar dat de kerk ten zeerste ontsierde Het is thans weer verwijderd. In verband hiermede is de Domkerk voor ' geruimen tijd gesloten. Hel schip eindigde op eeuigen afstand van den Domtoren waarmede het verbonden was door bogen, waarop een kapel Was gebouwd. Aan den toren zijn nog deelen dier bogen te zien. . ,,„, ,.„„,. waar vroeger het hoofdaltaar stond, prijkt na do graftombe van den • admiral Wilton. .losepb Baron van (Jent tt~l«7-M o»r Rmnbont Verhuist. Oostelijk daarvan bevindt /ach liet z.d'-o inl II draf, met fraai beeldhouwwerk, o.t het heg... deH o°óo w, dat echte,' beschadigd is. terwijl-me» aan de zon zijde liet ...-ifteeken van Bisschop Joris van lE'gmond (t 1549) ziet, W-i , | t hè' idhoow werk verloren is gegaan. De beschadigde srattoni'he" in (Ie zuidelijke kapel is die van Bisschop Ouij van 'Ten zuiden van de Domkerk ziet men ^Kloostergang (pl. 3 d2) die uit de 15e eeuw afkomstig is en m de 19e eeuw werd gerestaureerd. De reliëfs in de hoogvelden hebben betrekking op St. Maarten. Aan de Kloostergang grenst de voormalige Kapittelzaal, waar de Unie van Utrecht geteekend is, nu bei Groot-Auditorium der Universiteit, welke in 1637 is gesticht. Het gebouw dier Universiteit (pl. 12, d 3) werd omstreeks 1890 naar een ontwerp van Gugel en Nieuwennuis opgetrokken. Daarvoor staat het standbeeld van Jan van JNassau. Van het Domplein door de Kloostergang en linksaf achter bel mooie koor van den Dom om, dan rechtsaf langs hel nieuwe gebouw van de Openbare Leeszaal naar het rieters- 142 Route f). UTRECHT. PatCshuize. kerkhof, waar zich de St. Pieterskerk (pl. 5, d 2) verheft. Zij vertoont den Romaanseïen stijl, doch heeft in den loop der tijden zeer geleden. De twee torens waarmede zij aan de westzijde prijkte, zijn gesloopt. Tusschen de beuken staan nog de Romaansche zuilen uit de 11e eeuw... liet merkwaardigste van deze kerk is de overwelfde kroclit^ift de 1 I e eeuw, onder het koor met haar zeer eigenaardige Romantische zuiltjes. Terug totaan de straat, die Achter St. Pieter heet en linksaf naar den Pausdam. Het gebouw op den hoek is Paushuize (pl. 13, d 2), gesticht in het begin der 16e eeuw" door den lateren Paus Adriaan IV, die te Utrecht woonde. Koning Lodewijk Napoleon heeft hier eenigen tijd verblijf gehouden. Thans_is het woning van den Commissaris der Koningin. Rechtuit langs de rechterkade van de Nieuwe Gracht, voorbij de 16 e eeuwsche poort van de voormalige St. Paulus Abdij, het oudste klooster der stad, waarvan enkele bouwfragmenten in het museum bewaard worden. Deze poort geeft, toegang tot het gebouw van de Balije van Utrecht. Door de Hamburgerstraat rechtsaf naar de Oude Gracht, van de brug mooi gezicht op den Domtoren. Linksaf langs' de Oude Gracht. Bij de volgede brug links afslaande komt men door een smal straatje in de Lange Nieuwstraat bij de Kathedraal van den Roomsen Katholieken aartsbisschop. Zij is de in 1537 voltooide St. Catharijnekerk (pl. 10, d 3), die door de Ridders der Duitsche 'Orde gebouwd werd, nadat zij in 1529 hun klooster hadden moeten verlaten, dat plaats maakte voor het kasteel Vredenburg. De gevel der kerk, in 1900 vernieuwd, heeft in den top eigenaardige laat-gothische traceeringen. De kruisgang (pl. 11, d 3) van'het oude klooster ligt aan de zuidzijde der kerk. Men bereik! baar door de poort van het militair logement. Aan de daarop volgende brug kaii men~~rechts afslaan door de Lange Smeestraat; aan het eind daarvan het Bartholomeus Gasthuis (pl. 17, c4), in 1407 ge/ sticht, dat een fraaie regentenkamer ■ van 1642 bevat. ** Iets meer zuidwaarts staat de St. Geertekerk (pT/c4), die echter van haar 13 e eeuwsch karakter door vele verbouwingen niets meer vertoont. Als men de Oude Gracht rechtuit blijft volgen ziet men links op den hoek van den Gr. Eligeusteeg den „gesloten steen" een groote steen, die met aan ketting aan het huis bevestigd is; omdat volgens een middeleeuwsche sage de duivel dien steen door de stad geworpen had. Door de Twijnstraat, en linksaf over het stille Nikolaas Kerkhof naar de Nicolaas Kerk (pi. 7, d 4), die haar ouden Ro- Museum. UTRECHT. 9. Route. 143 maanschen gevel nit de 12e eeuw nog heeft behouden. Deze is thans grootendeels met klimop bedekt, hetgeen het schilderachtig aanzien van het oude gebouw niet weinig verhoogt — De' noordelijke toren is vrijwel in zijn oorpsronkelijken staat, de zuidelijke wordt door een spits in Renaissance-stijl bekroond, die een zeer fraai klokkenspel der gebroeders Hemony bevat. In de kerk, die den gothischen stijl vertoont, bevindt zich een fraai gestoelte van 1653. '" Daarnaast staat~de voormalige Agnietenkapel (pl. 33, (14) van 1516, thans met een aangrenzend nieuw gebouw ingericht tot een centraal -"Museum, waarin het Aartsbisschoppelijke MuseumflTèt S^edeilïFMusêiim, het Museum van het Provinciaal Utrechtsen Genootschap en dat van de Vereeniging Kunstliefde vereeiügd zijn. Toegang: Zondag- en Woensdagmiddag 1—4 kosteloos; andere dagen 10—4 f 0,20. De catalogus is nog met gereed, doch de meeste voorwerpen zijn van duidelijke etiketten voorzien. Tegenover den ingang een trap aïgaand komt men in de zaal Waar de collecties van het Provinciaal Utrechtsche Genootschap tentoongesteld zijn. Deze bevat o. a. vondsten bij de opgravingen te Vechten (zie blz 209 terra sigillata en andere Romeinsche oudheden, zuoals lampjes en beeldjes van pijpaarde. Voorts voorhistorische vondsten, steenen werktuigen, pijlpunten van vuursteen enz. Drie zalen rechts van den ingang en een zaal links (het benedengedeelte van de kapel) zijn gevuld met voorwerpen uit het hoogst belangrijke Aartsbisschoppelijke Museum, o. a Prachtig borduurwerk, als «misgewaden enz. XIII—XVI eeuw. oud, brocaat en andere kostbare weefsels, kanten, eenige belangrijke altaarstukken en veel fraai beeldhouwwerk, o. a. gepolichromeerde bouten beelden van omstreeks 1500. Als men den trap recht over den ingang opgaat, vindt men nog •wee zalen van het Aartsbisschoppelijke Museum. Bijzondere ver■neldiii"' verdienen hier enkele buitengewoon fraai gebonden bijbels in de eerste plaats het * EVangelarium van St. Lehuinus, een zeer oud handschrift, waarvan den band mot prachtig ivoorsnijwerk, goud en kostbare steenen versierd is (850—900) getijde'■oeken met miniaturen uit XIV e, gedreven zilverwerk uit de *tl e en XVII e eenw en allerlei ander goudsmidwerk. o. a. een "■eltckschrijn van Thomas v. Canterbury in email champ leve van omstreeks' 1200, voorts altaarstukken uit de XIV e, fraai houtsnijwerk uit de XV e eeuw, benevens enkele mooie gobelins. Aan de andere zijde van den trap bereikt men het S t e d e 1 ij k Museum, met zeer belangwekkende bouwfragmenten, o. a. van de gesloopte st Mariakerk en van de voormalige St. Paulusabdij, een vijftal 15 e eeuwsche beelden uit den Dom, een gedeelte van her koperen koorhek van de St. Jacobskerk, een fraai gesneden schoorsteen en ander houtsnijwerk uit de XV e en XVI e eeuw.. _ Voorts een fries, een poort en ander beeldhouwwerk vau het in 1516 gebouwde en in bet begin der 19 e eeuw afgebrokene stadb'ds, eindelijk nog oude gebrandschilderde, glazen. Op de 3 e verdieping een verzameling van Kunstnij v er 1101 d, voornamelijk Japanseh, Cbincesch en Saksisch pors i, verder het vervolg van het Stedelijk Museum: oud aardew erk munten en penningen, gitdenzilver eu portretten, zeer fraaie Meekeuing n van Saenredam voorstellende den Dom en de voormalige Mariakerk zoomede schilderijen van andere oude Utrechtsche gebouwen o. a, 144 Boute 9. UTRECHT. Maliebaan van het kasteel Vredenburg-, en geschilderde linken van Let orgel ui de Jaoobikerk, XVII e eeuw. Verder pijnbanken en andere tortor-werktuigen benevens een verzameling- van wapens enz van de Utreelitselie Schutterij. Nu een anderen trap a£ naar de 2 e verdieping. Hier vooreerst vier schilderijen uit 1525 van * Jan van S'corel niet de portretten van 38 Utrechtsche Pelgrims, die de bedevaart naar .lerusalem hebben volbracht, eenige schilder!jeu afkomstig van bet Museum Kunst liefde, als de aanbidding der Koningen van liloeoiaerls (1112-1) portretten van W'ttewael; een bloemstuk van Xaverij enz. Iiaaniaast drie zalen met een fraaie verzameling- moderne schilderijen, in bruikleen afgestaan door den Heer I.eydeiiroth van Boekhoven en dan nog oude schilderijen o. a. van Droogsloot en Honthorst. Ten slotte op de eerste verdieping een aantal in verschillende stijlen ingerichte vertrekken; eerst een gotische kamer, waar o. a. een mooi missaal uit de 15 e eeuw ten toon is gesteld, een gebeeldhouwde orgelgalerij in renaissance-stij] uit de Buurkerk, oen 17 e eeuwsche schoorsteen en vele meubelen uit dien tijd. Eindelijk drie fraaie 18 e eeuwsche zalen met mooie schoorsteenen eu betimmeringen afkomstig van verschillende oude huizen. Even voorbij het muséum trekt het fraaie gebouw van de Fundatie van Renswoude (pl. 19, d4) in 1757 opgetrokken de aandacht, nog iets verder links, op den hoek van de Nieuwe Gracht de Fundatie van Pallaes (pl. 18, d 4), die van 1651 dagteekent. Over de brug naar het Servaaspark. naar het Servaasbohverk, hier links het Leeuwenbergen of St. Quintijns gasthuis (pl. 16, d 3) in 1395 gesticht en in 1567 verbouwd, dat thans als pharmacologisch instituut dient. Iets verder op het Lepelenburg, achter het plantsoen, het poortje van het Bruntenhof uit 1621.//,/, Zfj Ongeveer op dit punt voert een brug rechtsaf naar liet weinig meer gebruikte Station Maliebaan, hetwelk vermoedelijk opgeheven zal worden. Van hier voert linksaf de bekende Maliebaan, een zeer breede weg met zes rijen oude linden naar het station Biltstraat. Iets meer rechts het gebouw van. het Staatsboschbedrijf (pl. fl). Deze instelling beoogt belangstellenden een inzicht te verschaffen iu de boschcultuur en hetgeen daarmede samenhangt. In hel bijzonder wordt de werkzaamheid van het Staatsbosch bed ri jf hier te lande door middel van fraaie foto's in beeld gebracht. Pene collectie vau de voornaamste houtsoorten is aanwezig, terwijl het museum ook een afdeeling bevat, gewijd aan de bodemkunde. Eene groote attractie vormt de uitgebreide verzameling opgezette vogels en zoogdieren, waaronder zich bijzonder fraaie groepen bevinden. Hiervan verdient speciale vermelding- een groot diorama, bevattende verschillende vanwege het Staatsliosetihedrijf beschermde duinvogels in hunne natuurlijke omgeving. liet museum, dat geenszins uitsluitend bestemd is voor boscntecbnici, doch een bezoek verdient van ieder natuurliefhebber, is kosteloos toegankelijk des Woensdags en 's Zaterdags van 10— 3% uur en den eersten Zondag van elke, maand van 1—3% uur. Ten zuiden van het gebouw van het StaatsboschbedïjS strekken zich het Hoogelandsche Park met rosarium en bet Wilhelminapark uit. Vredenburg. UTRECHT. 0. Route. 145 Bij den vijver in dit park gaat men rechtsaf langs de tram, door de Burgemeester Reigerstraat naar de Maliebaan die men linksaf volgt tot aan den Maliesingel; hier rechtsaf de eerste brug over. Even verder aan de overzijde schuin linksaf naar de Kromme Nieuwe Gracht, die zich om de oude Immuniteit van SÊTièler buigt; aangezien aan de linkerzijde geen kade is, heeft elk buis 'hier een afzonderlijke brug. _ De gracht voert naar heTjanskerkhol'. Hier drie fraai gevels op den plattengrond met de cijfers 28, 29 en 30 aangeduid. De Jansk erk (pl. 6, c 2) die uit de 11 eeuw dagteekent, terwijl haaf'Eoor in dc 16 e eeuw gebouwd is, heeft door latere verbouwingen haar oud karakter verloren. AaTl-de westzijde, tegenover de kerk, de fraaie poort der voormalige S tatenkajn er (pl.24. c2) van 1643, thans zoölogisch HlUSHIUll eil laboratorium. Daarbij een nieuw monument voor Professor Donders. Door de Lange Jansstraat naar de Neude, een der groote pleinen der stad, waar het nieuwe postkantoor gebouwd wordt. Rechtsaf in de Voorstraat rechts de oude Vlceschhal_ (pl. 20, c 2) van 1637 en daar tegenover de bestbewaariïe 17 e eeuwsche gevel (pl. 27, c 2) van Utrecht die van 1611) (J^eTcentr Van de Neude door de Vinkenburgstraat naar de Oude Gracht, die hier een bocht vormt, waardoor zeer eigenaardige sladsge achten oiitst.aan~.Lmks ziet men net htad B nis (pl. 2T, ca; een _ Uenouw in klassieken stijl, dat in 1824 ter plaatse van een ander uit. 1537 werd gesticht. Wij slaan rechtsaf langs het huis Oudaen (pl. 14, c 2) dat "lis nog een denkbeeld geeft van de woningen der aanzienlijke Utrechtsche geslachten in de 14 e eeuw, waarvan nog enkele andere in stand gebleven, doch, vooral aan de voorzijde, geheel Onkenbaar geworden zijn. Even verder links de drukke Vie&traa) die naar het Vredenburg voert. Als men de Oude Gracht noordwaarts blijft volgen komt men aan een smalle straat die linksaf naar de St. Jacobikerk- (pl. 8, b 1) voert, wier toren geen spits heelt. De üne""beuken, van gelijke hoogte, eindigen in nissen, die door sierlijke k -hokken van omslreeks 1510 worden afgesloten. Op het Vredenburg, waar eens het door Karei V gestichte kasteel van dien naam stond (zie blz. 139), welks bouwvallen in het laatst der 19e eeuw nog gedeeltelijk zichtbaar waren, verheft j*eh thans een groot gebouw voor de Jaarbeurs (pl. 34, b 2). Het voornemen bestaat er nog meerdere aan toe te voegen. ues Zaterdagsmorgens wordt op dit plein een zeer drukke '«cinarkt gehouden. Vermaard is de paardenmarkt die daags ha Palmzondag hier plaats vindt. 10 HG Route 9. UTRECHT. Van Utrecht naar i Van het Vredenburg bereikt men over de Catharijnebrug en langs den Leidschen Weg in enkele minuten het Stationsplein. Wanneer men hier onder den spoorweg door den Leidschen Weg volgt tot het Merwede kanaal komt men aan de Munt. Omstreken. Bij de omstreken van Utrecht komen in de eerste plaats de Bilt, Zeist enz. (blz 220 e. v.) in aanmerking, voorts de Vecht, (zie hieronder) enz. Rijtoeren en wandelingen zijn op de hierboven genoemde bladzijden aangegeven. Een ■ mooie rijtoer is nog van Utrecht over Rijnauwen, Bunnik en Odijk naar Cothen verder naar Doorn en terug over Driebergen en Zeist. Dezen tocht Kan men neicorten uoor o. v. van duiuuk naar a,cisi of van Odijk naar Driebergen te rijden. c. Van Amsterdam naar Utrecht langs den weg. Geen openbare vervoermiddelen. Men verlaat Amsterdam bij het Amstelhotel en volgt aanvankelijk den Amstel. 5 K.M. Duivendrecht. 12 K.M. Abcoude (zie blz. 13G). Vóór Abcoude loopt de weg langs het Abcouder Meer, voorbij Abcoude langs de Angstel over Baaiubrugge en 18 K.M. Loenersloot naar 22 K.M. Loenen. Van hier tot Maarssen is de rit langs de Vecht zeer aangenaam. Van de buitenplaatsen die vroeger een onafgebroken reeks vormden zijn er nog vele overgebleven, waaronder o. .a. te Loenen „Vredenhof" met het vermaarde ijzeren hek. Voorbij 24 K. M. Nieuwer sluis, in de z. g. Meniste Hemel, „Over Holland", Rupelmonde", „Sterrenschans" enz. Voorbij 27 K.M. Breukélen het groote kortelings geheel gerestaureerde kasteel „Nijenrode", aan de overzijde het oude „Oudaen". Blijft men voorbij 81 K. M. Maarssen de Vecht volgen, (niet voor auto's) dan bereikt men het dorpje Zuilen met het oude kasteel van dien naam. Voorbij Maarssen zijweg naarHaarzuilens en het bekende groote kasteel de Haar, tot in het laatst van de 19 e eeuw een ruïne, doch daarna volgens de plannen van Dr. Cuypers met veel pracht in den ouden stijl herbouwd, en omringd door fraai aangelegde tuinen, die gewoonlijk bezichtigd kunnen worden. 38 K. M., Utrecht. 10. Van Utrecht over Woerden naar Leiden, 's-Gravenhage en Rotterdam. Van Utrecht over Woerden naar Leiden. Utrecht (zie blz. 137). Vertrek van het Centraal Station. 7 K. M. Vleuten. Iets verder rechts de alleenstaande toren van het voormalig huis den Ham. Daarna in de veile <1(' vele torens van het kasteel de Haar (zie hierboven). GOUDA * 1 Groote Kerk (St. Johannes de Dooper), hoofdzakelijk 15e eeuw. herbouwd in de 16e eeuw L) 3 2 Luthersche Kerk (St. Joostkapel), + 1550 C 3 3 Toren voormalige St. Barbara kapel, begin 16e eeuw C 4 4 « O. L. Vrouwe kapel, einde 16e eeuw C 2 5 Jeruzalem kapel (thans Armenkamer), + 1450 ... : D 3 6 Kapel v. h. Cathari uagasthuis (Gemeente archief), 14e eeuw C 3 7 Klooster der Collatiebroeders (Militair Kleedingmagazijn) + 1450 D 3 8 Kapel St. Agnes klooster (thans Bank van Leening), + 1500 . D 2 9 Raadhuis, 1448 1450 r> 3 10 Waag, 1668 rj 3 11 Vischmarkt, + 1650 C 3 12 Zakkendragershuisje,1622 (tegen de Groote Kerk) . . D 3 13 Sluishuis. 17e eeuw. D 4 14 H. Geesthuis (Weeshuis), 1642 D 3 15 Catharinagasthuis, gevel 1665 . D 3 16 Voorm. Latijnsche School (Cellebroedersklooster), + 1450 . . D 3 17 Gymnasium, begin 18e eeuw. rj 4 18 Museum, Beker van Jaccfba van Beyeren (wordt verplaatst naar 19) D 3 19 Huis „De Moriaan", toekomstig museum D 4 19 o. f2.50 e. h., d. f2.50 e. b.; d e Eo 0 s , Haven 3-4, 1. en o. f2.50, d. f2.— e. b.. p. f5- e. h. Het mooie oude stadje ligt bijna 3 K.M. zuidwaarts van het station. Paardentram naar de stad. Oudewater heeft een kerk uit de 15 e eeuw, met een toren, welker 16 e eeuwsche bekroning zeer eigenaardig is. Zij bevat een grafteeken voor den wiskundige Snellius, in 1613 gestorven. In de Wijdstraat vindt men het huis „De arche Noachs" van 1615. Het Stadhuis is van 1581, met een stoep uit de 18e eeuw. In de Raadzaal eenige eikenhouten betimmeringen en een schilderij, dat voorstelt, hoe Oudewater in 1575 door de Spanjaarden'werd uitgemoord. Aan de Markt de Heksenwaag, welk gebouw diende om vrouwen te wegen, die van tooverij verdacht werden. De laatste werd in het begin der 18 e eeuw geivogen. Het huis daarnaast, met fraaien gevel van 1601, geldt als de woning waar Arminius is geboren. Daartegenover ee» huis uit het begin der 17 e eeuw, met rijkversierde pui. 25 K.M. halte Hekendorp. 32 K.M. Gouda, 26 700 inw. , „Hot.: de Zalm (pl. A, d 3), Markt 34, 1. en o. f3.50, n. fl.50 e. h., ''• .' e.h.; de la Station (pl. e 1), 1. en o. f3.-, d.13.-: de M 1 1 k (pl. c ] e„ 2), Crabethstr. 71 1. en o. f3.-, n. a la carte, d. 1 S.~ 148 Route 10. ' GOUDA. Van Utrecht naar t Aut • „Gouda". Crabethstr. 02; ,T. Noordergraaf. Kleiweg 16; la. J. A. C. de Goeij, Kleiweg; J. L. Hulleman, Lange. ïiendeweg 5 en 10. Rijt.: J. A. C. de Goeij, Kleiweg; W. Bruijne, Bleekersingel 86. Gouda is een belangrijke fabrieksplaats o a. vindt men er een groote kaarsenfabriek en verschillende pijpenfabrieken. Het werd in de 13 e eeuw gesticht; in de 16 e eeuw bloeide het door handel en nijverheid. Later ging de stad achteruit, doch tegenwoordig is zij weder meer welvarend door haar markten en haar nijverheid. Van het station gaat men links door de Spoorlaan, den Kleiweg en de Hoogstraat naar de Markt, waar het Stadhuis (pl. 9, d 3) staat, dat van 1449 tot 1458 werd gebouwd en m 1603 en 1690 veranderd en vergroot is. Daarachter verheft zich de Waag (pl. 10, d3), in 1668 door Pieter Post gebouwd. Rechts aan de Markt het Museum van Oudheden (pl. 18, d 3), Het voornaamste, voorwerp is dc prachtige geëmailleerde beker, door Jacoba van Keveren aan de Goudsche schutterij geschonken. Voorts een schuttersstuk van Ferd. Bol, verschillende portretten en allerlei oudheden. Even verder de Groote of de St. Janskerk (pl. 1, d 3). Zij dagteekent uit de 15 e eeuw en werd na een brand m 1552 hersteld entoen van * gebrandschilderde vensters voorzien, waarvan die, door de gebroeders Dirk en Wouter Crabeth gemaakt, wereldvermaard zijn. De glazen zijn genummerd te beginnen aan de noordzijde van den westelijken ingang. 1. De zegen der vrijheid geschonken door de Staten van Holland in 1596, ontworpen door Joachim In trw < 1 te Utrecht, gemaakt door Adriaan de Vrije te Gouda. 2. De veroveri v-in Damiate goschonken door de stad Haarlem m la!),, ontworpen' en vervaardigd door Willem Tybout. 3. De Hollandsehe tuin, geschonken door de stad Dordrecht m 1697, vervaardigd dooi Adriaan de Vrije. 4. Het glas van Rijnland, geschonken door < Hoogheemraden in 1594, vervaardigd door Adria. n de vrije. . Hal,... o de Koningin van Seheba, geschonken door de Abdis van Riinsburg in 1561, vervaardigd door Wouter Crabeth. 0. De ,;, erin-- van Bethal!i', geschonken door den Hertog- van Aerse hot in jan, vervaardigd door Dirk Crabeth. 7. De inwijding- van den tempel door Salomo in het laatste avondmaal geschonken door Kon Philips II in 1577, vervaardigd door Dirk Crabeth. nu imvenste tafereel, dat verloren was gegaan, is voor eeoige jaren door ... L. Schouten te Delft naar het bewaard gel ieven earto . itgevoerd 8. De straf van den .tempelschenner Hcliodorus gesèbonken door den Hertog van Bronswijk in 1566. vervaardigd door wXr Crabeth. 9. Dc offerande van Zaoharins g.-s.-honken i»« Dirk vin (Inwater in 1561, ontworpen door Lambertus vau isooru. vervTirdi-d door Dirk van Zijl. 10. De boodschap aan Maria, verv-.-.rili,.-d"in 1655 door Daniël Tombcrg. 11. De geboorte van lel.-mnes den llooper, geschonken door Letmaat, in 1362, ontworpen door I ambertus van Noord, vervaardigd door Dirk van Zijl. 1-. Dc Kerstnacht, geschonken door het kapittel van St. Salva or Utrecht in 136-1, vervaardigd door Wouter Crabeth. 13. J< zus n den tempel, geschonken door den Abt van Marienwaard m UM. vervaardigd door Dirk van Zijl, naar een teekening van I;amb.rtus van Noord. 14. Johannes de Dooper predikend .Beschonken ■ Bisschop Robert vau Luik in 1357, vervaardigd .lom Puk ..... . 15 De doop van Christus, geschonken door Bisschop Joris van 's Grarenh. en K'dnni, GOUDA. 10. Bmde. 149 Utrecht in 1555 vervaardigd door Dirk Crabeth. 16. Christus predikend terwijl' .lohiimies doopt, geschonken door Cornelis van Miieron «roost van St. Salvator in Utrecht in 1556, vervaardigd door Dirk Crabeth. 17. Johannes de Dooper bestraft Herodes geschonken door Wouter van Bijlcrt, Commandeur der St. Jansridders te rtrèohl ontworpen door La'mbertus van Noord, vervaardigd door Dirk vm'ziil 18 Christus geneest de zieken en Johannes m de ..•eviii-eiiis "cschonken door twee oud-burgemeesters van Gouda, ver\'aardi"ii door Dirk Crabeth. 19. Johannes onthoofd, geschonken door''llea'drik vin Kwul Commandeur der St, Jansridders te Haarlem in 1570 vervaardigd door Willem Tybout. 20. Verschillende tafereelen int de l'assic, afkomstig uit het Reguliersklooster te Gouda. "1 ïafereelen uit de l'assic en het Pinksterfeest, afkomstig uit het Jió-uiiorskloostcr te Gouda, waaraan Nicolaas van Nieuwland, Hissehon van Haarlem ze in 1559 schonk. 22. De wisselaars uit den tempel verdreven, geschonken door Prins Willem van Oranje in 1567 vervaardigd door Dirk Crabeth. 23. .Flias offerande en de Voetwasschinii geschonken door Margarctha van Oostenrijk' in lo**, vervaardigd 'door Wouter Crabeth. 24. Philippus predikend, geschonken door den Graaf van Ligne in 1559, vervaardigd door Dirk ('i-iboth •>;, heidens ontzet, geschonken door de burgemeesters van Delft "in I6d:i ontworpen door Isaac Swanenburg, vervaardigd door Cornelis Cloc'k 26. Samaria's ontzet, geschonken door de stad I eiden in 1603, ontworpen door Isaac Swanenburg, vervaardigd door Cornelis Clock. 27. De Farizeër en de Tollenaar geschonken door'de stad Amsterdam in 1597, ontworpen door Hendrik de Keyser, vervaardigd door Cornelis Ysbrandtsz. 28. Christus en de overspelige vrouw, geschonken door de stad Rotterdam in 1601 vervaardigd door Claas Jansz. 29. De Cristelijke ridder, geschonken door de Noord-Hollandsche steden in 1596, ontworpen door Joachim uy.ewael vervaardigd door Adriaan de Vrije. 30. Jonas, geschonken door'de Yisehkoopers te Gouda in 1571, vervaardigd door Dirk Crabeth. 31. Beliani, geschonken door de Vleeschhouwers te Gouda m 1571, vervaardigd door Dirk Crabeth. . . Achter de St. Janskerk ziet men in de Jerusalemstraat het Militair Kledingmagazijn (pl. 7, d3), voorheen het klooster der Collatiebroeders, in de 15 e eeuw gebouwd Even verder de Armenkamer (pl. 5, (13), eens de 15e eeuw«che Jeruzalemskapel en wat verder, het Weeshuis (pl. 14, d 3) met een fraaien gevel van 1642. Daarachter aan den Groèneweg, de vroegere Latijnsche school (pl. 16, d 3), als Cellebroedersklooster in de 15e eeuw gebouwd. Aan de noordzijde der St. Janskerk staat het zoogenaamde Zakkendragershuisje (pl. 12, d3) van 1622. Zuidwaarts van de kerk aan de Haven het Catharinagasthuis (pl. 15, d 3) welks 15e eeuwsche kapel nu als Gemeente-archief (pl. 6, c 3) dient Het Gasthuis zelf heeft een gevel van 1665. Aan de Gouwe, westwaarts de Vischmarkt (pl. 11, c 3) uit het midden der 17e eeuw. Waar de Haven in de Hollandsche IJssel uitkomt staat het 17e eeuwsche Sluishuis (pl. 13, d 4). Van hier door de Veerstal en de Bogen westwaarts naar de Keizerstraat met den 16 en eeuwschen toren der vroegere St. Barbarakapel; dan verder naar de Gouwe, waar op den hoek van het Groenendaal de Luthersche kerk (pl. 2, c 3), m de 16e eeuw als St. Joostkapel gebouwd, staat. Op den terugweg naar het station ziet men aan de Nieuwe Haven den toren der vroegere Onze Lieve Vrouwekapel (pl.4, c2) uit de 16 e eeuw. 150 Route 10. SCHOONHOVEN. Van Utrecht naar 29 K. M. ten noorden van Gouda aan de Gouwe (Stoombootdienst meermalen per dag) ligt het bekende dorp Boskoop met zeer belangrijke boom- en bloemkweekerijen. \e'rmaard zijn vooral de Boskoopsehe rozen, rhododendrons en azalea's, zoomede de bekende, in allerlei figuren gesnoeide taxusstruiken, die tegenwoordig weer veel voor tuinversiering worden gebruikt. Van Gouda naar Schoonhoven. Locaalspoor. Alleen 2e en 3 e klase. Bij den aanleg van deze lijn heeft men veel te kampen gehad met voortdurende verzakkingen ten gevolge waarvan het werk zelfs gestaakt is, tot 'het Rijk de lijn heeft overgenomen. 7 K. M. Stohvijk. 12 K. M. Bergambacht. 17 K. M. Schoonhoven. Hot.: Heerenlog-ement, Koestr. 134; Centraal, Kerkstraat 5, 1. en o. f2.50. d. f2.50 e, h.; Belvédère Lekdijk 4. Aut.: A. van Iperen, Lopikerstr. Schoonhoven bestond reeds in de 13e eeuw. Van de poorten is er nog een over, deVeerpoort, welke in het begin der 17e eeuw gebouwd werd. In de Kerk, die uit de 15 e eeuw dagteekent, vindt men een predikstoel van 1658 en een zeer fraaie regeeringsbank van 1653. Het Stadhuis werd in 1452 begonnen en in 1593 en 1611 verbouwd. De Waag is van 1616. Men telt te Schoonhoven niet minder dan 125 goud- en zilversmederijen, waarin voor een groot deel naar antieke modellen gewerkt wordt. Voor de vaart op de Lek (zie blz. 197). Tegenover Schoonhoven ligt het curieuse kleine vesting/ stadje Nieuivpoort, doorsneden door een smal(e gracht, met een brug waarop het stadhuis gebouwd is. Van Gouda naar 's-Gravenhage. -38 K. M. (Van Utrecht) halte Zuiclplaspolder. 42 K. M. Zevenhuizen-Mocrkapelle. 44 K. M. halte Bleiswijk-Kruisweg. 48 K. M. Zoetermeer-Zegioaard. 54 K. M. halte Nootdorp-Noord. 57 K.M. Voorburg. Links van den spoorweg even voor het station, aan de Vliet het oude huis Hofwijk, waar Huijgens woonde en dat thans gerestaureerd wordt. 's Gravenh. en R'dam. VOORBURG. ■ 10. Route. 151 Op het landgoed Aren tsburg zijn in 1830 door Reuvens en voor eenige jaren door Dr. Holwerda opgravingen verricht, waaruit blijkt dat zich hier van 100 tot omstreeks 230 jaar na Chr een belangrijke Romeinsche vesting heeft bevonden die vob-ens Dr H. tevens een vlootstation was voor de expedities naar Britannië. Er liep toen van Arentsburg een water naar de Vliet die naar de meening van dezen onderzoeker te beschouwen is als de in het jaar 47 ter verbinding van Rijn en Maas gegraven Fossa Corbulonis. .,,„-, i * Het Museum van Oudheden te Leiden, zie blz. 72, en het Gemeente Museum te 's Gravenhage, zie blz. 92, bevatten te Arentsburg opgegraven voorwerpen, zoomede vele teekeningen en foto's betrekking hebbende op het onderzoek van Dr. Holwerda. 61 K. M. 's-Gravenhage (Station Staatspoor) zie blz. 75. Van Gouda naar Rotterdam. 37 K M (van Utrecht) Moordrecht; 41 K.M. Nieuwerkerk; 43 K.M.'halte Ouderkerk; 45 K.M. Eapelle a.d. Yssel; 48 K.M. halte Krcdingsche veer. 52 K. M. Rotterdam (Station Maas). Zie blz. 109. Van Utrecht naar Leiden en 's-Gravenhage langs den weg. De weg van Utrecht naar Leiden volgt voortdurend den Ouden Riin en loopt door tal van welvarende dorpen. Aiwisselend, echt Hollandsch landschap. Geen openbare vervoermiddelen. 3 KM. Oudenrijn; 6 K.M. de Meern; 11 KM. Harmeien (kasteel met fraai geboomte); 18 K.M. Woerden, zie blz. 147. 29 K.M. Bodegraven, hier over de brug en verder langs den zuidelijken oever. 38 K M Alphen. De fraaie kerk is voor eenige jaren door brand vernield. Even verder aan de overzijde der rivier het fraaie kerkje van Oudshoorn in 1669 door Stalpert gebouwd. Het bevat nog de oorspronkelijke gekleurde vensters. 45 K M. Koudekerk (even voorbij Koudekerk staat de molen waar volgens sommigen Rembrandt geboren is); 50KMXeiderdorp; 53 KM Leiden (zie blz. 67); 57 K.M. Haagsche Schouw; 61 K.M. den beid, verder langs tal van mooie buitenplaatsen en door het Haagsche Bosch naar 70 K.M., 's-Gravenhage (blz. 75). Voor watertoeristen is het traject Utrecht—Leiden aanbevelenswaardig, echter vindt men tusschen Utrecht en Woerden een aantal lage bruggen (met een doorvaarthoogte van ong. 1.60 M.) waardoor diyaarwater voor motorbooten van eenigen omvang onbruikbaar is 152 Route m. IJSSELSTEIN. Van Utrecht Van Utrecht naar Rotterdam langs'den weg. Van Utrecht tot Jutphaas paardentram, verder geen openbare vervoermiddelen. F Van Utrecht langs den Vaartschen Rijn tot, 5 K.M., Jutphaas. De moderne Katholieke kerk bevat een orgel uit de Gesloopte N. Z Kapel te Amsterdam. Dit orgel dateert uit het nrfèhtio tvV6™ e,ï is b«itengewoon rijk versierd met prachtig gothisch snijwerk. Ca. 2»/j K.M. ten oosten van Jutphaas ligt het goed bewaarde kasteel Heemstede met vier hoektorens. Bijna 1 K.M. voorbij Jutphaas verlaat men den Vaartschen Kljn en volgt men den Hollandschen Ussel, tot 10 K M , IJssel3„ °?d stad,e met in de Hervormde kerk het beroemde praalgraf van de heeren van IJsselstein, in 1911, toen de bliksem in de kerk sloeg, zwaar beschadigd, doch later hersteld. Van het vermaarde kasteel is nog slechts een groote traptoren met traaien steenen trap overgebleven. 19 K.M. Montfoort. (Van Utrecht naar Montfoort loopt ook rechtstreeks een weg, over de Meern. Afstand 14 K.M.) 26 K.M Oudewater, met prachtige oude gevels, zie blz 147 Van Oudewater voert een mooie, doch voor auto's gesloten weg langs het riviertje de Lange Linschoten en voorbij het fraaie kasteel Linschoten naar het dorp van dien naam en verder naar Woerden. 34 K-M. Haastrecht, met fraai gerestaureerd Gemeentehuis i \erf- voert een aardige weg (voor auto's gesloten) langs de Vhst naar Schoonhoven, zie blz. 150. 39 K.M. Gouda, zie blz. 147. Van Gouda voert een goede weg over 51 KM Moerkapelle, 57 K.M. Zegwaard, 66 K.M Leidschen dam en 69 K.M. Voorburg naar 78 KM s-Gravenhage zie blz. 75; veel merkwaardigs levert deze weg echter niet op. Van Gouda komt men noordwaarts na 9 KM te Bodegraven aan den lijn Utrecht-Leiden, zie blz. 147 De weg van Gouda naar Rotterdam (zie blz. 109) verkeert m slechten staat en is weinig aanbevelenswaardig. Van Utrecht naar Rotterdam te water. en Oudewnlv6 ^ """f '": G,°. 4 t8 c h a 1 k ,'Waterstr., 1. en o. f2.50, n. fl.50 e. !>., d. t'2.50 • '"oh, 1. en o. f2.50, d. f2.50 e.h:, Gamhrinus. 154 Route 11, ZALT BOMMEL. Rest.: Soc. de Verdraagzaamheid; ' Aut. en Rijt.: J. Stavast, Stationsweg'. Aut.: C. Valkenburgh, Bosehstr. D 58. Zalt-Bommel, dat reeds in de 13e eeuw het stadsrecht kreeg, bezit in zijn St. Maartenskerk een gedenkteeken vati den bloei der stad in de middeleeuwen. De kerk werd va 1304 gewijd, doch na een brand, in de 15e eeuw m haar tegenwoordigen staat gebracht. Vooral de «toren, een werk uit het laatst der 15e en het begin der 16e eeuw, is fraai Voorheen was hij door een slanke spits bekroond, die echter in de 16 e eeuw door brand is vernield. In de kerk. ziet men overblijfselen van 15 e eeuwsche koorbanken met fraai snijwerk, de oudste in Nederland, een doopvont uit. dienzelfden tijd en, op de gewelven en de muren, overblijfselen van beschilderingen uit het begin der 16 e eeuw. Het Huis van Maarten van Rossem, dat deze veldheer van Karei van Gelder omstreeks 1530 liet bouwen, dient nu als kantongerecht. Het staat, in de Nonnenstraat aan den zuidelijken rand van de stad. Verscheidene mm of meer goed bewaarde gevels uit de 16 e en 17 e eeuw zijn te Zalt-Bommel te zien o. a. aan de Markt, in de Waterstraat en aan het einde van de Oenselschestraat. In een zijstraat van de Waterstraat, een Oudheidkamer. 41 KM. Hedel. Even te voren ziet men in de verte rechts het dorn Ammerzoden met hoogen toren en bekend kasteel, een omstreeks 1600 gebouwd slot met vier hoektorens thans ingericht tot klooster. Tegenover dit gebouw een schilderachtige kerkruïne. Van de lange Maasbrug ziet men rechts de schipbrug liggen. De lijn komt nu in de provincie Noord-Brabant. Deze bestaat voor het grootste gedeelte uit zandgronden, waar echter slechts geringe hoogteverschillen voorkomen, zoodat de ruime vergezichten, die men op Geldersche, Overijsselsche en Limbur^sehe heuvels telkens aantreft, hier zeldzaam zijn. Over heUilgemeen is het landschap zelden grootsch, doch meestal vriendelijk en schilderachtig, dank zij ook het vele geboomte langs de landwegen en rondom de meerendeels niet groote boerderijen. Bouwlanden wisselen af met uitgestrekte heidevelden en dennenboschen. Prachtige bossehen vindt men o. a. bij Breda, Bergen op Zoom en Heeze; zeer schoon en merkwaardig zijn ook de bekende vennen bij Oisterwijk. De talrijke riviertjes en beken stroomen meest van zuid naar noord. In den omtrek van 's-Hertogenbosch laat de afwatering, ook na de verlegging van den Maasmond, nog veel te wensehen over (zie blz. 157), zoodat daar 's winters meestal groote oppervlakten land onder water staan. Ook in andere deelen der provincie levert de waterlozing bezwaren op ten gevolge van de geringe helling van het terrein. 'S-HERTOGENBOSCH. 11. Bonte. 155 Van do vroeger zeer talrijke kasteelen is nog een vrij groot aantal in wezen, terwijl Noord-Brabant kan bogen op twee der schoonste kerken van Nederland, die van 's-Hertogenbosch en van Breda. In een groot deel der provincie dragen de vrouwen nog algemeen de eigenaardige groote Brabantsche muts, versierd met kunstbloemen en met witte zijden linten. Een oud gebruik dat hier in tegenstelling met andere gewesten schier overal nog in eere wordt gehouden, is het boogschieten. Bijna in in alle steden en dorpen bestaan schuttersgilden. In de laatste jaren is veel heide ontgonnen en hebben verschillende industrieën- zich krachtig ontwikkeld, o. a. die van wollen stoffen te Tilburg, van leder in de dorpen van de Langstraat, van sigaren en electrische gloeilampen te Eindhoven, van linnen en katoen eveneens aldaar en te Helmond. Noord-Brabant heeft een uitgebreid Provinciaal wegennet. Ingezetenen der provincie, die van deze wegen gebruik willen maken, moeten daarvoor een belasting genaamd „weggeld" be- Niet-ingezetenen der provincie, die van provinciale wegen gebruik maken, moeten voorzien zijn van: a. een rijkaart, geldig gedurende 15 al of niet achtereenvolgende dagen van het belastingjaar, op welke kaart men zelf telkens den datum moet invullen, waarop men van. een provincialen weg- gebruik maakt, of b. een rijkaart voor twee of vier maanden. De rijkaarten sub a worden kosteloos, doch slechts eenmaal in hetzelfde belastingjaar aan denzelfden persoon verstrekt. De twee- en viermaands-rijkaarten geven recht op het gebruik iler provinciale wegen gedurende respectievelijk 60 en 120 achtereenvolgende dagen van hetzelfde belastingsjaar en kosten resp. een vierde of de helft van de jaarlijksche belasting, voor elke soort van gebruik bepaald. Het dienstjaar loopt van 1 Mei tot 30 April van het volgende jaar. De kostelooze en de viermaandsrijkaarten zijn verkrijgbaar en kunnen schriftelijk worden aangevraagd bij de Provinciale wiffie te 's-lfertogenbosch, bij de Rijksontvangers in NoordBrabant, bij de Waarn. Ontvangers of Comm. Ontvangers aan de Belgische grenzen en bij de Burgemeesters der grensgemeenten, voor zoover deze zich daartoe vrijwillig hebben beschikbaar gesteld. 48 K. M. 's-Hertogenbosch 38 600 inw. fr Hot.: Oranje-Hotel (pl. B-, c4), Verwerstr. 27, 1. en o. f4.- tot ■ n. f 2.25, d. f4.— ; Gouden Leeuw (Groenhuis) (pl. A, e 3), ensmarkt; Noord Brabant (pl. C, e3). Groote Markt, 1. en o. f3 — tn* i'.n- f2 25 e- h-i a- f3-- e-h-; Centraal (pl. D, c3) id., 1. en o. f3.— 01 t 3.50, n. f 1.25, d. f 3.— ; D u C o m m e r c e (pl. b 3) Stationspl. Aut. en rijt.: Fr. Putters, Stationsw. I. v»„ M- v- d- Heyden, Vuchterstr. 128; B. A. Jansen, Z. Willems- diii „X7 59 i T- v- d- Kallen, Hihthamerstr. 154; T. Lautenslager, Vuehter'Jk 70; L. v. Stokkum, Achter 't Stadhuis. S-Hertogenbosch is is in de 12 e eeuw gesticht; zijn bloei Jhirde tot het begin der 17 e eeuw. Drie maal, in 1318, in rfol en in 1499 werd de stad uitgelegd; zij kreeg toen de vorm 156 Route 11. 'S-HERTOGENBOSCH. van een driehoek, waarvan de Dommel en de Aa de twee opstaande zijden zijn. Pas in het laatst der 19 e eeuw vond weder een uitbreiding, naar de westzijde, aan den overkant van de Dommel naar de zijde van het station plaats. Hier vindt men een aantal fabrieken. Van het station gaat men langs den Stationsweg en door de Vischstraat naar de Markt, waar het * S tadhuis (pl. 4, c 4) slaat, dat een gevel van 1680 heeft, terwijl de toren in 1650 werd gebouwd. In het voorhuis ziet men muurschilderingen van Prof. N. J. der Kinderen. Eenige vertrekken zijn bezienswaardig. Op de bovenverdieping een verzameling van oudheden, folterwerktuigen enz. ^ '-«^a C*/**^ Tegenover het Stadhuis hel Museum van het Provinciaal Genootschap van Kunsten en Wetenschappen in Noord-Brabant, met een zeer volledige verzameling van hoeken, prenten, kaarten, munten enz. betrekking hebbende op de* provincie Noord-Brabant zoomede veel Romeinsche, Germaansche en andere oudheden. Nu rechts door de Korte Kerkstraat en Kerkstraat naar de prachtige *St. Janskerk (pl. 1, d4), tegenwoordig de kathedraal van den R. F. Bisschop, een der grootste en schoonste Kerken in Nederland. De toren is uit de 13 e eeuw en heeft een spits uit de 17 e eeuw. Het koor werd omstreeks 1420 begonnen en was in 1458 voltooid; de noorderkruisbeuk kwam in 1478 gereed, j de zuiderkruisbeuk in 1494. Daarna werd het schip onderhanden genomen en in 1520 door een hoogen toren boven het kruis bekroond. Die toren is in 1584 verbrand en later daar het nog aanwezige dak vervangen. Noordelijk van den toren is de kapel uit de 13 e eeuw, waar het miraculeuze beeld van Onze Lieve Vrouwe bewaard wordt; aan de noordzijde van het koor de 15e eeuwsche kapel van de Illustre Vrouwebroederschap. Aan de restauratie van het uitwendige der kerk wordt sedert een reeks van jaren gearbeid. De kerk bevat een fraai orgel van 1617; het prachtige oxaal van 1612 is in 1867 aan het South Kensington Museum te Londen verkocht. In het koor prijken koorbanken van 1480 met fraai snijwerk; de bijzonder rijk bewerkte predikstoel 15 het schip is tusschen 1550 en 1560 gemaakt. De koperen doopvont is in 1492 door A"renFvan Maastricht gegoten. Noordelijk van de kerk loopt de Hinthamerstraat. Hier vindt men tegenover de St. Janskerk het Huis der Illustre Lieve Vrouwebroederschap (pl. 6; d4). dat in fraaie zalen merkwaardige oudheden bevat._ Aan het oosTëlijk einde dezer ■jvraat verheft zich de onlangs'gerestaureerde gevel der voormalige St. Antoniuskape 1 (pl. 3, e4). uit de 15e eeuw. Kort tevoren voert rechts de Parochiestraat naar de Nieuwe St. Jacobskerk. Iets verder het krankzinnigengesticht „Reinier stan Arkel" met een merkwaardigen gevelsteen uit 1442, waarop zes waanzinnigen in verschillende houdingen zijn voorgesteld 'S HERTOGEN BOSCH 2 Koor der St. Cathrijne- of Kruiskerk, 1533 3 Gevel der voormalige St. Antoniuskapel, eind 15e eeuw *4 Stadhuis, 1670 verbouwd (museum) 4a Gouvernementshotel, 1768 5 Museum Prov. gen. van kunst en wetenschappen in Noord-Brabant 6 Museum der 111.Lieve Vrouwe Broederschap 6a Concertgebouw 6b Casino. 7 Post- en Telegraafkantoor 8 Politiebureau 9 Station stoomtram naar Waalwijk 10 „ . „ „ Helmond 11 a „ n Eindhoven 11a Paardentram naar Vu glit 12 Openbare zweminrichting 13 Badinrichting 14 Schuitenhuis der Bossche Roeivereeniging VERKLARING DER TEEKENS. Wegwijzer v. d. A. N. W. B. met nummer. ------ - Spoorwegen. "—»- Tra m wegen. 'S HERTOGENBOSCH 'S-HERTOGENBOSCH. 11. Route. 157 Ten zuid-westen van de St. Janskerk in de Verwerstraat, achter een plein, dat met een ijzeren hek is afgesloten, het Gouvernementshotel (pl. 4a, cd4) met een fraaien gevel uit 1769. Daarachter in de Waterstraat de in 1904 geheel vernieuwde Statenzaal. Nog verder zuid-westelijk nabij de Vuchterstraat de Kruiskerk (pl. 2, c4), welker 16e eeuwsch koor nog in zijn oude gedaante bewaard bleef. De kerk zelf is modern. Aan het einde van de Vuchterdijk, het vervolg van de Vuchterstraat, voert een mooie met hoornen beplanten weg naar het fraaie dorp Vught, zie blz. 163. Langs dezen weg loopt ook een paardentram. Aan de zuidzijde der stad zijn bij de ontmanteling in 1880 de oude iepenboomen op de wallen en bastions gespaard gebleven. Tevens zijn daar rjhrrn^ejren aangelegd, die een aangename wandeling vormen met mooie uitzichten over de vlakten die 's-Herlogenbosch omringen. Deze vlakten zijn in den winter vaak overstroomd door hel water hetwelk van den Dommel en den Aa wordt aangevoerd, doch voornamelijk door dat van de Beersche Maas, dat wanneer de Maas bij Grave een hoogte van 10.25 A. P. bereikt over den overlaat stroomt langs Megen, Oss, en Geffen. Voorheen, toen de Waal nog bij hooge standen water op de Maas loosde door den Heerenwaardsche overlaat, kwam het werken van de Beersche Maas vee] vaker voor dan tegenwoordig en was de stand van het water veel hooger. Toch laat de toestand nog yeel te wenschen, over ofschoon een afwateringskanaal gegraven is van 's-Hertogenbosch om het land van Heusden heen naar Dron gelen aan de Bergsche Maas (zie blz. 158). De stad 's-Hertogenbosch zelve heeft van het water geen overlast meer, sinds een stoomgemaal gebouwdis om haar daarvan te ontlasten^ Van 's-Hertogenbosch loopt een stoomtram over Drunen naar Heusden en Waalwijk; voorts een naar Eindhoven (zie blz. 163), naar Helmond (zie blz. 164), oenevens een paardentram naar Vught (zie blz 163). Van 's-Hertogenbosch naar Lage Zwaluwe. De lijn loopt langs een reeks in elkaar loopende dorpen, "le gezamelijk de Langstraat genoemd worden en waar vooral de lederindustrie zich zeer heeft ontwikkeld. 7 K.M. Vlijmen; 9 K.M. Nieuwkuijk, halte; 11 K.M. Drunenrteusden. Het dorp Drunen ligt ten zuiden van het station, tiet stadje Heusden 4 K.M. noordwaarts aan de Maas, tram naar Heusden zie hierboven. Het in 1588 gebouwde en in 1635 vergroote Stadhuis heeft pen toren met klokkenspel. Aan de noordzijde van dén toren JS een kapelletje aangebracht, waarin met het heel uur ruitertjes en met het half uur landsknechten ronddraaien. In 1879 is 158 Rokte 11. LANGSTRAAT. het gebouw niet zeer gelukkig gerestaureerd. Inwendig herinnert weinig of niets aan den ouden toestand De Ned. Herv. kerk is na een brand van 1572 herbouwd en omstreeks 1640 voltooid. 3 K.M. boven Heusden begint de Bergsche Maas, gegraven om de afwatering van de Maas te verbeteren en deze rivier geheel van de. Waal te scheiden. In 1904 is de oude loop der rivier (naar Loevestein) bij Well afgedamd. Naar Heusden is echter nog een verbinding met den ouden rivierarm, waarin verderop bij Giessen een afsluitdijk met schutsluizen is gelegd. Tegenover Heusden het dorp Nederhemert met het kasteel van dien naam. 12 K.M. halte Elshout. 13 K.M. halte Drunenschedijk. 15 K.M. halte Baardwijk. 17 K,M. Waahvijk-Besoyen, het middelpunt van de Langstraat. Stoomtram naar Tilburg zie blz. 159. 18 K.M. Besoycnsche steeg. 21 K.M. Kaatsheuvel-KapeUe. 22 K.M. Kapelle, 24 K.M. halte Vrouivkensvaart; 25 K.M. Waspik; 28 K.M. Raamsdonk; 31 K.M. Raamsdonksveer-Keizersdijk; 32 K.M. Geertruidenberg. Gertruidenberg is een klein vestingstadje. Aan het vrij groote driehoekige Marktplein een 15e eeuwsche kerk met krypt. Stoomtram naar Oosterhout en Breda zie blz. 162. Noordwaarts voert een weg over het Keizeisveer naar Gorinchem (zie blz. 195). 35 K.M. Made en Drimmelen; 39 K.M. Hooge Zwaluwe; 44 K.M. Zevenbergschehoek; 46 K.M. Lage Zwaluwe, kruispunt voor de lijnen naar Dordrecht, Moerdijk, Breda en naar Roosendaal zie blz. G6. 12. Van 's-Hertogenbosch over Tilburg naar Breda en Roosendaal. 's Hertogenbosch, zie blz. 155. 4 K.M. Halte Vught (het station Vught ligt aan de lijn naar Boxtel, zie blz. 163). 6 K.M. Halte de IJzeren Man, een waterplas van 54 H.A. oppervlakte, temidden van dennenbosschen, in de laatste jaren een veel gezocht uitspanningsoord met restaurant. Gelegenheid tot roeien, zeilen en zwemmen. Het voornemen bestaat hier een hotel te bouwen. TILBURG. 13. Route, 159 8 K.M. Helvoirt. Rechts het kasteel Zwijnsbergen met prachtige laan. 14 K.M. Üdenhout. Boschrijke streek. 17 K.M. Berkd-Enschot. 22 K.M. Tilburg, 63.100 inw. Hnt . «Riehe Heuvel. 1. en o. f3.50, n. f2.25, d. f2.50-f4 en f6.- ; Suisse, «o Rtotlon 1. en o. f3.50 en f4.-, „. f2.50, d. f3.50. Aut en Rijt • J A. M. Marsé, Stationstr. 42; F. van Ilengten, Poststr 24- ',]. A. van Oosterhout, Paleisstr. 8. Aut • Th. Knegtel, Heuvel 44; H. J. de Groot. Stationstr. 12. Rijt.: J. J. Denissen, Wilhelminapark 127; P. W. Denissen, Goirke- Stl 'Tilburg is een belangrijke industrieplaats, het telt 54 fabrieken van 'wollen stoffen. Dicht bij de Markt een monument voor Koning Willem II, die te Tilburg gestorven is. Door den aanleg van het Wilhelminakanaal is Tilburg thans ook te water te bereiken. Naar Oisterwijk en Boxtel zie route 8. Van Tilburg loopt een zijlijn over Riel, Alphen en Baarle Nassau (een Belgische enclave, temidden van het Noderlandsche gebied; verder zuidwaarts het station Baarle Nassau grens, dat gedeeltelijk in Nederland, gedeeltelijk in België staat) naar Turnhout. ° Stoomtram van Tilburg noordwaarts over Loon op ' Zand (kasteel met boschrijke omgeving), Kaatsheuvel, Sprang en Besoyen naar Waalwijk. Zuidwaarts over Goirle eu Hilvarenbeek naar Esheek en verder over de Belgische grens naar Turn- ° Hilvarenbeek heeft een oude kerk met merkwaardieen hoogen toren, gebouwd in de 2 e helft der 15 e eeuw. Na een hevigen brand in 1546 werd de achthoekige spits aangebracht. In 1615 brak wederom een brand uit waarna een bolvormige bekroning werd gemaakt. In de nabijheid van Hilvarenbeek groote ontginningen van de levensverzekering maatschappij „Utrecht". Een derde tramweg loopt van Tilburg over Dongen naar Oosterhout (zie blz. 162). 34 KM Güze-Rijen. Aan den weg van het station naar het dorp Giïze het militair vliegterrein de Molenheide. 38 K. M halte Borst. 44 K.M. Breda, 30.200 inw. n„» . *d e K roon (1)1 A c 2) P/oschstr. 28, 1. en o.. f 3.7o—t 5.—, n. Ua?ar.ïsd Go sn, „ poli! e (pl. b2), Stationspl.4 en o. t3o0 n. tj.au a i ooo Oranjehotel (pl. C, b 2), Stationspf. 7, 1. en o. f3.50-t 4. , u. 'r..,.: Zuid Hollandsoh Koffiehuis (pl.eS), Gr. Markt. 160 Route 13. BREDA. Aut.: Automobiel Mij. Cosmopolite, Stationspl.; Van Dongen-Raaijnia.kers, Bosehstr. Rijt.: Uijtcndaal, Bredasche Manege, Singel; Van Opstal, Ginnekenstr. Trams.: Van liet Station tot einde Wilhelminastr.; naar Ginneken en bet Mastliosch zie hieronder. Breda werd in 1362 ommuurd dour Jan van Polanen, die tevens aan de noord-westzijde der stad een kasteel liet bouwen. Hendrik van Nassau breidde in 1531 de stad uit en verbouwde het kasteel. In 1682 liet de Stadhouder Willem III door Menno van Coehoorn Breda opnieuw versterken. Die versterkingswerken zijn in het laatst der 19 e eeuw gesloopt. Van het station komt men in het park ,,het Valkenberg" met vijver en mooi zwaar geboomte. Bij den ingang van het park een mó^Tffifèflt" hT—1900 opgericht ter herdenking van het öOOjarig bestaan der Baronie van Breda. Verder ziet men rechts de Koninklijke Militaire Academie (pl. h 3), die in het vroegere kasteel is gevestigd. Ofschoon het gebouw in de 19 e eeuw zeer veranderd is, zijn toch nog overblijfselen van wat Hendrik van Nassau in 1536 liet houwen en van wat Willem III daaraan in 1696 toevoegde, bewaard. Bezienswaardig is het binnenplein met zijn booggalerijen en terra cotta reliëfs. Aan de achterzijde van het kasteel het Spanjaardsgat (pl. 7, b 3) bekend uit het verhaal van de verovering van Breda in 1590 door middel van het turfschip. Voor den schipper Adriaan van Bergen is te Leur een standbeeld opgericht. De toegang van het kasteel is aan de zuidzijde op het ka.steelplein. Op dit plein een standbeeld voor den Stadhouder Willem III. Zuidelijk daarvan staat de *Groote of Lieve Vrouwekerk (pl. 1, c 3) in de 15e en 16e eeuw gebouwd. De fraaie toren verrees van 1466 tot 1509; zijn spits werd omstreeks 1700 gemaakt. In het koor staan rijke koorbanken uit het midden den ló e eeuw met fraai gesneden zijstukken; het koorhek is van 1540. Het orgel, van 1534, werd in 1715 veranderd. Aan de zuidzijde van den toren- vindt men een prachtige doopvont, in 1540 door Joost de Boeker te Meeheten gegoten. De kerk bezit vele graf teekenen, zooals in den noordelijken beuk van het koor dat van Jan van Polanen en zijn beide vrouwen, in 1400 gemaakt; daarnaast dat van thigolbrecht en Jan van Nassau, een eeuw later vervaardigd. De noordelijke kapel van het koor bevat de beroemde * tombe vau Engelbrecht II van Nassau, in 1504 gestorven. Het gedenkteeken. omstreeks 15.-15 gemaakt, vertoont Engelbrecht naast zijn in 1500 overleden gemalin als lijken op een mat liggende. De knielende figuren moeten Julius Caesar, Hannibal, Philips van Macedonië en Marcus Attilius Regulus voorstellen. In den koortrans ziet men de gedenkteekenen voor den Heer van Borgnival (1536), Dirk van Assendelft (1558), Nicolaas Viuling (?) (1546) en Jan van Hutten (1555). Aan de noordzijde van hef schip is een gedenkteeken voor den dag gekomen van een onbekende. Niet ver vandaar ziet men een muurschildering uit dc 16 e eeuw, de Boodschap aan Maria. Aan de zuidzijde der kerk vindt men de fraaie geelkoperen plaat, waaronder in 1539 de priester Van Gaelen werd begraven. In de Katharinastraat, oostelijk van de kerk is links het Begijnhof (pl. 4, c 3), uit de 17e eeuw en verder de Waal- * 1 Groote (O.L. Vr.) Kerk, 15e eeuw ... . C 3 2 St. Joostkapel (Ginnekenstraat), 14e eeuw . D 3 3 Waalsche Kerk (St. Wendeline kapel), 16e eeuw .... C 2 4 Begijnhof (Cath. straat), 17e eeuw C 3 5 Kapel v. h. klooster St. Catharinadal (thans Kloosterkazerne), 1498 C 2 7 Spanjaardsgat B 3 8 Raadhuis 1766 C 3 9 Voorm. Vleeschhal (thans Boterhal) 1772 (Poort uit 1615) C 3 10 Gasthuis (Oude Mannenhuis), 1643 C 2 11 Vischmarkt + 1500. C 3 12 Politiebureau en Museum, 1728 c 3 13 Postkantoor C 3 14 Telegraafkantoor 3 15 Tram naar Oosterhout A 2 16 ,, ,, Antwerpen en Steenbergen . . . . A 2 17 ■„ „ Ginneken A 2 E 4 18 „ „ het Mastbosch A 2 19 Badinrichting VERKLARING DER TEEKENS. _J^\f Wegwijzer v. d. A. N. W. B. mei nummer. mm Spoorwegen. ~ ^ Tramwegen. -r Fraaie stadsgezichten. Onster houtl \\>>n Geertruidenl j Voll berg SS Omvang der stad in 13S0 □ Uitbreiding in 1531. □ Uitbreidingen sedert de 2e helft der 19e eeuw. Plantsoen. —«. Aanbevolen verbindingswegen. Er3 Verbindingen te water. J, Aanlegplaatseji. Schaal 1 : 15000. 0 100 200 300 400 BREDA BREDA. 19. Boute. 161 schekerk (pl. 3, c2), in de 16e eeuw als kloosterkapel gebouwd. Nu verder oostwaarts naar de Boschstraat met, rechts het Gasthuis (pl. 10, c2),van 1643. Zuidelijk daarvan de Kapel (pl. 5, c 2) van het klooster Catharinadal, nu Kloosterkazerne, van 1498. De Oude Vest en Houtmarkt brengen ons nu naar de Ginnekenstraat, met, links, de St. Joostkapel (pl. 2, d 3) uit de 15 e eeuw. Nu terug en door de Eindstraat en Ridderstraat naar de Groote Markt, met links de Boterhal (pl. 9, c3) van 1772, met poortje van 1615, en rechts het Stadhuis (pl. 8, c3) van 1766. Noordelijk van de Groote Markt in de Veemarktstraat het Stedelijk Museum voor Geschiedenis en Oudheidkunde (pl. 12, c 3) gevestigd boven het Politiebureau, Geopend eiken Zaterdag en den len Zondag der maand van 1 u.— 4u. Het museum bevat verschillende voorwerpen uit dc 16 e, 17 e en volgende eeuwen, die met de geschiedenis der stad in nauw verband slaan, o. a. bet roer van het turfschip, verschillende boogschutters benoodigdheden gebruikt door Prins Maurits en Philips Willem, gildevoorwerpen enz. Omstreken. Langs den Ginnekenweg (paardentram) bereikt men het dorp Ginneken, Hot.: Mastbosch, 1. en o. t'3.50, u. f2.-, d. f3.-, p. f7.- en 7.50; Dennenoord, Boschl. 28. Aut: Vermeulen. dat tegenwoordig als een'Voorstad van Breda te beschouwen is. Langs de Herv. Kerk en het kerkhof met het monument Voor de gevallenen van den citadel van Antwerpen, komt men over de Duivelsbrug aan de Markt. Tegenover het in het begin Van de 17e eeuw gebouwde kasteel Bouvigne het Mastbosch, Waarheen ook rechtstreeks een paardentram voert langs de Baronielaan. Het vroegere hotel Duivelsbrug is ingericht tót Watergeneesinrichting. Het fraaie *Mastbosch is even als het Ulvenhoutsche bosch en liet Liesbosch eigendom van het Rijk. Het is ruim 500 H. A. groot en bestaat grootendeels uit dennen. Het bosch heeft Zeer geleden door den storm, in het najaar van 1921; een Root gedeelte Van het zware hout is daardoor geveld. Sommige 'anen mogen ook met rijwielen bereden worden. Het Ulvenhoutsche bosch ligt ten zuid-oosten van Ginneken. Het bevat ook veel eikenhout. Het *Liesbosch kan men het gemakkelijkst bereiken met 'le stoomtram die van Breda over Princenhage naar Ouden"Osch loopt en die aan het Liesbosch een halte heeft. Het Liesbosch bestaat grootendeels uit zware opga.ando 'oomen met breede lanen, vooral het. noordwestelijk gedeelte R zeer schoon. Het, „Jagershuis" in het bosch is een druk bezochte uitspanning. n 162 Route 12. BREDA. Omstreken. Van Breda loopt in noord-oostelijke richting langs den Rijksweg een stoomtram naar Oostorhout, Hot.: de Koppelpaarden, Leyserhoek C 35, L en o. f8.—, n. fl.75 e. h., d. f2.50 e. h. een uitgestrekte plaats, met prachtigen, Gothischen kerktoren (St. Janskerk) waarvan het bovendeel in 1625 verbrand is. Mooie omstreken. Ca. 1 K.M. noordwaarts de ruïne van het in 1289 gestichte, doch reeds in'het, laatst der 14e eeuw verwoeste huis te Strijen. De stoomtram loopt verder door naar Geertruidenberg zie blz. 158. Voorts loopt nog een stoomtram van Breda over Princenbage, Rijsberge.il, Zundert en Wuestuezel naar Antw e r p e n. Wandelingen. 1. Per tram naar Halte Liesbosch. Wandeling' door het bosch naar het dóolhot, het beukenboseh en de boscliwaehtorswomiur. 2. Per tram naar Ginneken. Langs de Duivelsbrug linksaf tot het kasteel Bouvigne, rechtsaf Bouvigne Dreef, bosehwatersw ■nning. Terug langs Hotel Mastbosch naar Ginneken. 4 K.M. 8 Lange Bouvigne linksaf over de loopbrug naar den [flvenlimds'clien weg, rechtsaf tot (ie Nieuwe Dreol; de/.e in, dan reeldsal ,|e 1,1 laan in de lluisdreel', en langs de Kerkdreol' naar Ulvenlioul. 'I'erug langs den grolden weg naar Ginneken en per tram naar Breda, 8 K.M. ****** De lijn loopt van Breda verder over, 47 K. M., Muite Prruecuhage; 50 K. M. Liesbosch (halte aan de achterzijde vau bel bosch); 5iJ K.M. Halte Leur; 54 K. M. Etten-Leur; 58 K.M. Hoeven; 61 K.M. Seppe en 67 K.M. Roosendaal, zie blz. 125. De lijn vereenigt zich hier met die van Lage Zwaluwe en splitst zich verder in twee takken, linksaf over Esscheu naar Antwerpen, rechts over Bergen op Zoom naar Zeeland. (Zie blz. 125.) 13. Van 's-Hertogenbosch over Boxtel (Qennep), Eindhoven (Venlo), Weert en Roermond naar Maastricht. Deze lijn is een der hoofdlijnen van Amsterdam naar Limburg; de 'andere loopt over Amersfoort, Nijmegen en Venlo, zie routes 17a en 14a. Van Amsterdam naar Utrecht zie route 9, blz. 136; van Utrecht naar 's-Hert'ogénbosgh zie route 11, blz. 153, 's-Hertogenbosch zie blz. 155. EINDHOVEN. tS. Route. 163 4 K. M. Vught, paardentram naar 's-Hertogenbosch, mooi gelegen dorp'.jnet fraaien, onvoltooiden, Gothischen toren en tal van buitenplaatsen. Even buiten bet dorp het uit de 15'e eeuw dateerende kasteel M.aurik, dat voor korten tijd geheel gerestaureerd is, waardoor het een nieuw uiterlijk heeft gekregen. Het poortgebouw heeft zijn oude karakter beter bewaard. 9 K. M. Esch; 12 K. M. Boxtel, belangrijk spoorweg-kruispunt. Dicht bij het station het oude, doch in 1857 grootendeels vernieuwde kasteel Stapelen, thans klooster. Naar Oisterwijk en Tilburg zie route 8, blz. 135. Van Boxtel over Veghel naar Gennep. Deze lijn is van belang voor het verkeer tusschen Vlissingen en Duitschland. 4 K.M Liempde; 10 K.M. Schijndel; (stoomtram naar St. Michielsgestel en St. Oedenrode, zie hieronder); 13 K.M. Eerde, 18 K.M. Veghel; groote plaats aan de Zuid-Willemsvaart (Stoomtram van 's-Hertogenbosch naar Helmond zie blz. 165); 24 K.M. Uden (Stoomtram naar Veghel en over Nistelrode naar Oss); 30 K.M. Zeeland; 35 K.M. MUI; 41 K.M. Haps; 44 K.M. kruispunt Beugen, waar de lijn onder den spoorweg Nijmegen-Venlo doorgaat, zie blz. 173; 46 K.M. Oeifelte, brug over de Maas; 49 K. M. Gennep zie blz. 175. Deze spoorweg loopt verder over Goch naar Wesel De lijn naar Eindhoven loopt, voorbij Boxtel door een boschrijke streek. 22 K.M. Bent; 26 K.M. Acht. 32 K. M. Eindhoven. Van 's-Hertogenbosch tot Eindhoven loopt ook een stoomtram over den Dungen, St. Michielsgestel, Schijndel, St. Oedenrode met het, fraaie kasteel Henkenshagen, Son en Woensel. Eindhoven, 45 600 inw. Hot.: W il il email .Markt 41), 1. en o. f S.50, n. f 1.70, d. t &M; (I a C o m m e r c e, t/o Station,. Rest.: M o (1 o r n e, Markt 88. Aut.: (iarage Centraal. Rijt.: Smits Paulissen; Jos. Vial. De stad Eindhoven, waaraan de omliggende dorpen Woensel, Strijp, Gestel en Stratum die thans een deel der gemeente uitmaken, geheel vastgebouwd zijn, is een belangrijke fabrieksplaats, vooral de sigarenindustrie heeft zich daar sterk ontwikkeld, eveneens de zeer bekende fabriek van electrische 164 Route 13. DE PEEL Van 's-Hertogenbosch Ten zuiden van Eindhoven eeft mooie boschrijke streek Hierdoor loopt ook de Bondswandelweg, die van Helmond over Mierlo, > Heeze en Hoog Geldrop voert en Eindhoven als eindpunt, heeft. In de laatste jaren zjn in die omgeving van Eindhoven vele rijwielpaden aangelegd, 'o. a. naar Oirschot en naar Leende. Stoomtrams loopen van Eindhoven westwaarts over Eersel naar Reusel aan de Belgische grens; oostwaarts over Geldrop naar Helmond; paardentram van Geldrop naar Heeze (zie blz. 165). Zuidwaarts loopt van Eindhoven een spoorlijn over Valkensivaard en Achel naar Luik. Van Eindhoven naar Venlo. De spoorlijn van Eindhoven oostwaarts over Helmond naar Venlo was vóór den aanleg van de lijn EindhovenWeert-Roermond de hoofdverbinding naar Limburg. Deze lijn voert voorbij Deurne, tot Amerika dwars door de Peel, een groote moerassige heidestreek bijna zonder verkeerswegen, die zich op de grens van Brabant en Limburg van noord naar zuid over een lengte van ca. 35 K.M. uitstrekt. Gedeeltelijk is het hoogveen van de Peel afgegraven, terwijl ook door verbeterde afwatering de oppervlakte der moerassen verminderd is. De afgraviug van het veen is echter aanvankelijk niet, gelijk in de noordelijke provincies, systematisch geschied, zoodat hier niet, zooals in het noorden, bloeiende landbouwkolonies zijn ontstaan. In den laatsten tijd zijn echter op initiatief van de Nederlandsche Heide Maatschappij groote ontginningen begonnen. Voorts wordt, voorai langs het Astensche kanaal op groote schaal turfstrooisel gegraven, evenals te Helenaveen, waar veel groente gekweekt wordt, en langs het kanaal van Deurne, terwijl ook uit het Griendsveen groote hoeveelheden turfstrooisel worden verzonden. Ook zijn in de Peel steenkoollagen aangeboord, echter op zoo groote diepte, dat van ontginning voorsbands nog geen sprake is. De stations dezer lijn zijn: 5 K. M. Nunen; 13 K. M. Helmond, 18 500 inw. Hot.: Kuster -Rade maker, Beugelspl. Dl, 1. en o. f3 — e h., d. t'3.— e. h.; de Brux'olies, Stationsul. U 24, 1. en o. t'3.— en f3.25, n. f 1.75—f2.25, d. f S.-en f 8.25; d e S t. 1, a mbert, Markt C 36, 1. en o. f3.—, n. fl.25 e. h.,d, 12.— e. h.; de la Station, Stationspl., 1. en o. f2.75, n. f150, d. I' 2.75-t 3.50. Aut.: Jos. v. d. Meulen-Ansems, Kerkstr. lfi; Joh. Sprengers, Steenweg 14. Rijt.: P. de Boy, Markt "60; Wed. W. de. Kou, Heuvel 27; A. A. Verlmaudert., Noord Koninginnewal 26. „mr Maastricht, HKLMOND. 13. Route. 165 Helmond is een fabrieksplaats aan de Zuid-Willemsvaart. Niet ver van het station in een park het. oude kasteel Helmond, een vierkant gebouw met zware lage hoektorens en muren van bijna 1 '/2 M. dikte. Het kasteel wordt reeds in de 11 e eeuw genoemd, doch het tegenwoordig gebouw schijnt voor liet grootste deel van het jaar 1402 te zijn. Het is thans door de Gemeente aangekocht om als stadhuis te dienen. 1 K. M. ten noorden van Helmond ligt een mooi bosch, de Warande genaamd 3 K. M. verder het 16 e eeuwsche voormalige kasteel Croy, thans klooster, met hoektorens en boschrijke omgeving. De Hondswandelweg door Noord-Brabant loopt van St. Oedenrode over Nijnsel, Breugel, Croy en de Warande naar Helmond. Van 's-Hertogenbosch tot Helmond loopt ook een stoomtram over Hintham, Coudewaler, Beril* kum, langs bet fraaie, oude kasteel Hees wijk voorheen bekend door de kostbare verz'amelmg wapens en antiquiteiten van Baron Van den Bogaerde, Dinther, Veghel, Erp, Gemert (groot kasteel, thans klooster), Beek en Donk, Aarle en Rixtel. Voorts loopen van Helmond tramlijnen naar Geldrop en naar Asten. Verder 22 K.M. Deurne (fraai oud kasteel; tram over Meijel en Baexem naar Roermond); 29 K.M. Helenareen; 35 K.M. Amerika; 40 K.M. Horst-Sevenum; 50 K.M. Blerik, onmiddellijk hierop brug over de Maas. 52 K.M. Venlo zie blz. 176. ****** De spoorweg naar Weert buigt ca. 3 K. M. voorbij Eindhoven van de lijn naar Venlo af. 34 K.M. halte Tongelre; 38 K.M. Geldrop. 44 K. M. Heeze. Hot.: Van Dijk, Kapelstr. D 224, 1. en o. f3.—, n. fl.50 e. h., d. f3.-, p. f5.— a f6.—. Heeze wordt als zomerverblijf veel gezocht. Bij bel van 1660 tot 1665 gebouwde groote kasteel, hetwelk uiterlijk bijna onveranderd is gebleven, een zeer mooi bosch met zeldzaam zware oude dennen. De omstreken zijn fraai en afwisselend. 47 K.M. Sterksel met nieuw hotel aan den rand van dennenbosch en heide. 51 K.M. Maarheeze; 61 K.M. Weert (Hot.: de Engel, Korenmarkt; Jan van Weert, Stationsstr.; du Commerce, Langstr. No. A 377), stadje aan de Zuid Willemsvaart; de kerk uit 1500 heeft een zeer hoogen toren. 166 Boute 13. ROERMOND. Van 's-Hertogeiibosoh Van Weert tot Roermond volgt de lijn den tijdens den oorlog veelbesproken spoorweg Antwerpeu-Gladbach. 70 K.M. Keipen; 74 K.M. Baexum-Heythuyzen; 7!) K.M. Haelen, Het bij dit dorp gelegen kasteel Aldenghoor, thans klooster, is uit den trein zichtbaar. Kort daarop volgt de brug over de Maas met bijzonder mooie riviergezichten, vooral naar links. 80 K.M. halte Buggenum 85 K.M. Roermond, 16.200 inw. Hot.: Munster Hotel, Steenweg 29. 1. f2.— e. li, o. fl.—, n. a la earte, d. f2.50 e. h.; Post Hotel, Munsterpl. 5, 1. eu . t'3.50, u. fl.75 e- h., d. f 3.— e. h.; Hou "ben, Neerstr. 19; de 1'Europe, Stationspl.; Union -Houben, boek Hamstr. Rest.: Suisse t/o. Station. Aut.: Garage „Nedain", Maastriclitorwog 2b; Roermondsehe Automobiel, en Handel Mij, Wilhelminapl.; E. Welters, Zwartbroekstr. 120. Rijt.: G. Opbroek-Hoezer, Boerkade; Jos. Schuren, Neerstr. 08. Roermond is een echt Limhurgsche stad, de bouworde deihuizen is geheel afwijkend van die in de andere provinciën. Op de hoeken van vele straten zijn kapelletjes tegen de huizen aangebracht, terwijl iedere pomp een heiligenbeeld draagt. De stad is in 1218 gesticht door Graaf Gerard III va n Gelder, die een Cistencienser klooster bouwde, waai- de Roer in de Maas valt, ter plaatse waar een vroegere vestiging vijf jaren tevoren door den vijand verwoest was. De prachtige bij dit klooster behoorende *Munsterkerk bevat zijn praalgraf. Deze merkwaardige, door Dr. Cuypers gerestaureerde kerk is het belangrijkste gebouw der stad. Zij is gesticht in den overgangstijd vau den romaanschen tot den gothischen stijl, doch vertoont in hoofdzaak romaanscbe vormen. De Kathedraal van Roermond is de St. Christoff elkerk, een baksteenbouw uit de 15e eeuw. Dicht bij deze kerk een oude vestingtoren; in de nabijheid daarvan de Ursulinerwul, waar nog enkele andere overblijfselen der vroegere vestingwerken bewaard zijn gebleven. In de Neerstraat een paar bezienswaardige, gevels. Iets meer westelijk de schilderachtige oude brug over de Roer, waarop men, even stroomopwaarts gaande, een mooi gezicht beeft. Van Roermond voert de schoone Kapellerlaan langs de Roer naar de Kapel van O. L. Vr. in 't Zand, een vermaarde bedevaartsplaats. 3 K.M. verder zuidwaarts het dorpje SI. Odiliënberg met schoone oude romaanscbe kerk op een heuvel aan de Roer. Aan de overzijde der Maas ligt de oude, grootendeels goed bewaarde, schilderachtige, burcht Hom met poorthuis en merkwaardig binnenplein, begrensd door een halfronde galerij van twee boven elkaar geplaatste bogenrijen. Zoowel St. Odiliënberg als Horn zijn per stoomtram bereikbaar. De eerstgenoemde plaats met de lijn naar Postcrholt en Vlodrop. Horn met de lijn naar naar Maastricht. SITTARD. Li. Boute. 167 Baexem en Deurne. Deze lijn heeft voorbij Horn een zijlijn over Beegden eu Heel naar liet oude plaatsje Thoru, aan de Belgische grens, met vroeg-gothische sl diskerk. De tram loopt verder door naar liet gronsplaatsje Ittervoort. De Bondswandelweg door Zuid-Limburg begint te Roermond en loopt over St. Odiliënberg, de Ruïne Montfort, Echt, Susteren en de kasteelen Born en Limbricht naar Sittard en verder naar liet zuiden, zie blz. 1S2. 93 K.M. Maasbracht; 99 K.M. Echt; 103 K.M:. Susteren, met mooie romaansche kerk; 106 K.M. Nintirsltul, «lal ook een merkwaardige oude kerk heeft. 110 K.M. Sittard, 11.500 inw. Hot.- do Zwaa n. Brandstr. 16. 1. en o. I'2.75, n. f 1.40, (I. I'2.75, 1! i c ti e, Statlonspi, 1. en o. 12.75, n. fl.25, d. f2.50 c. h., p. f5.— e. h. Aut.: J. J. U. Thissen, Steenweg 61; A. L. H. .1. Nofkens, Rijksweg 56; .1. Palmen, Voorstad. Hijt.: A. J. Krijn, Markt; F. Marlens, Plakstr. Sittard is een oud stadje met vroeg-middeleeuwsche kerk en groot Marktplein, waar weleer het oude Paleis der Guliksche vorsten stond, hetwelk door Turenne tegelijk mei een groot deel van het stadje verwoest werd. Zijlijn over 2 K.M. balie O p b o v e n ; 4 K.M. Geleeft; 7 K.M. Spaubeek; 9 K.M. Schinnen; 12 K.M. Nuth; 15 K.M. Hoensbroek; 19 K.M. Heerlen (zie 191); 22 K.M. Schaesberg; 24 K.M. halte Eygelsboveu naar 26 K.M. Kerkrade-Rolduc en verder naar Herzogenrath. Zie blz. 193. 111 K.M. Lutterade; 118 K.M. Beek-Elslo. Voorbij dit slalion stijgt de baan aanmerkelijk, langs de boschrijke helling van den Ëussenberg. Op enkele punten heeft men rechts een mooi uitzicht over de Maas naar België. 122 K.M. Geulle; 125 K.M. Buncle; 131 K.M. Maastricht, zie blz. 178. De lijn loopt verder (rechts uitzicht op den SI. Pietersberg en 'de Belgisch» heuvels) over Gronsrdd en Eijsd.cn (fraai kasteel uil. de eerste helft der 17e eeuw aan de Maas) naar Visê en Luik. 168 Route, 14. NIJMEGEN. Amersfoort- 14. Van Amersfoort naar Maastricht. a. Per spoor over Kesteren, Nijmegen (Kleef), Venlo en Roermond. Deze lijn is een der hoofdlijnen van Amsterdam naar Limburg; de andere loopt over Utrecht, 's Hertogenbosch, Eindhoven en Weert, zie routes 9, 11 en 13. Tot Nijmegen dient de lijn ook voor het groote verkeer van Amsterdam over Nijmegen en Kleef naar Keulen en verder. Van Amsterdam naar A m e r s f o o r t zie route 17 a, blz. 199. Amersfoort zie blz. 206; 6 K.M. Halte Leusden; 10 K.M. Woudenberg - Scherpenzecl; 15 K.M. Halte de Haar; 20 K.M. Veenendaal, fabrieksplaats, gedeeltelijk in Utrecht, gedeeltelijk in Gelderland gelegen, spinnerijen. 27 K.M. Rhenen, zie blz. 225. Terstond voorbij het station brug over den Rijn met fraai uitzicht: rechts op het stadje met de prachtige Cuneratoren, links op den Grebbeberg. 30 K.M. Kesteren, waar de lijn zich met die van Rotterdam vereenigt (zie blz. 194). 34 K.M. halte Opheusden; 37 K.M. Jlemmcn-Dodewaard; 40 K.M. Zetten-Andelst; 45 K.M. Valburg; 48 K.M. Vork (zijlijn naar Arnhem); 50 K.M. Ressen-Bemmel; 54 K.M. Lent, aan bid, begin van de groote brug over de Waal niet prachtig uitzicht op de tegen de heuvels gebouwde stad. 56 K.M. Nijmegen. Hot.:*Oranje Hotel Keizer Karei (pl. A, 1> 3), Stationspl., 1. I'3.5 e. h., o. f I.—,n.f 3.—,&f3.50, d. f 4.50, a, f5.25, p, flO.- e. h. * Gr. li. Mulder (Boggia) (pl. B, d 2), L. Burciitsstr. 43; Metropole (pl. O, d2), L. Burelitstr. 22, 1. en o. f3.— en f4.-, n. I'2.—,d. f3.—, p. f7.- en t'8.-; Bellevuc (pl. I), b 3), Spoorstr. 1—3; de Poort.van Cleef (pl. d2), Grootestr. 2-4; dc Bonte Os (pl. c3), Molenstr. 99. Bij Nijmegen: 8 t. Anna, St. Anna 231, 1. en o. f3.—, n. fl.25, d. 12.511 e. h.: Haricnboom, Groesb. w. 428. 1. en o. f3.—, n. fl.75, d. f2.50, p. f5.50 en f6.50; Groene woud, id. no. 1S8. Hest.: National (pl. A.2), Laiige Burohtstr. 34, n. fl.50 e. h.. d. f2.50 e. h. Pens.: lijst op aanvrage bij Bureau Vl2 gemaakt. Het prijkt met kunstig gegraveerde geelkoperen Waten, die de overledene., apostelen en wapens te zien geven. De Mcdikstocl en de meeste andere gestoelten benevens de geelkoperen. *r°nen. zijn goed,, werken der 17 e eeuw. Gedurende de zomermaanden wordt eiken Dinsdag (in dc maanden Juni en Juli 7—8 u. s avonds; in de maanden Augustus en September 3—4 uur 's i" vrif" 01 bespeeld. De toegang tot deze orgelconcerten Van de Groote Markt leidt de Burchtstraat naar het oosten bouwrt16* rechts het *Stadhuis (pl. 4, d2), dat in 1554 geluoel. T* Het P°rtaal aan de westzijde dagteekent uit de 11''' helft der 17e eeuw. Tusschen de vensters beelden Hoornsch-Koningen en Keizers, aan de kroonlijst medaillons 170 liouk 14. NIJMEGEN. Anmrsfoori- met zinnebeeldige vflorstellmgen van hoop, liefde enz. De oostelijke ingang geeft toegang tot de vroegere vierschaar, die met een prachtig gestoelte prijkt, dat omstreeks 1560 door Guurt van Dulchen werd vervaardigd. Aan het eind der Burchtstraat staal rechts de Schouw- ! burg (pl.9b, d2), links gaat men naar het *Valkhof (pl.'la, e 2). Van het kasteel hieven in het fraaie park, twee overblijfselen bewaard, namelijk de Bomaansche Koornis der Kapel, door Frederik Barbarossa gebouwd, die de vormen van bol midden der 12e eeuw vertoont en de achtkante *Ka.pel (pl. 1 b, e2) door Karei den Groote omstreeks 800 gesticht, Zij is naaide paleiskapel te Aken, die dezelfde vorst liet bouwen, ge- j volgd. Om het hooge middengedeelte loopt een lagere, beuk met een galerij daarboven. Hier en daar ziet men de vormen der 15 e eeuw, toen de kapel werd hersteld. Van het Valkhof geniet men een prachtig riviergezicht. Een Latijnsch opschrift op het hek vermeldt, dat Claudius Civilis van dit punt de nadering van het Romeinsche leger zou hebben aanschouwd. Dr. Holwerda vond echter ongeveer 2 K.M. ten Z. O van Nijmegen aan den weg naar übbergen, op het z. g. Kopsche plateau, achter het hotel Valk, de overblijfselen van een blijkbaar door brand vernielde versterkte nederzetting van ongeveer 340 M.' lengte en 210 M. breedte, blijkens de gevonden voorwerpen dateerende uit de laatste eeuw vóór en de eerste eeuw na Chr. Hij neemt aan, dat dit de versterkte stad der Bataven was, welke zooals Tacitus vermeldt, door Claudius Civilis in brand is gestoken op zijn vlucht naar de Betuwe in het jaar 70 (zie ook blz. 191). Opgegraven voorwerpen, teekeningen en foto's vindt men in het Museum van Oudheden te Leiden, zie blz. 72. Het. even voorbij het Valkhof gelegen «Belvédère (pl..'!, e 2) is een toren, in 1646 gebouwd, waaruit men ook prachtige vergezichten geniet. Ten zuiden van het Valkhof, door de Hertogstraat, bereikt, men de kerk van het voormalig klooster Mariënburg, (pl. 7, d3) die in de 15e eeuw is gebouwd en thans als Museum dient. Om het daartoe in te richten is in het koor een groote ijzeren, constructie aangebracht, die het j fraaie kerkgebouw helaas zeer ontsiert. Geopend vau 1 Mei tot 30 Sept. op werkd. van 10—4 u., op Zondagen 12 — 3 u.; van 1 Oct, tot 30 April op werkd. van 11—3 u. en voorts op iederen eersten Zondag van de maand. Toegang op werkd. f 0,20, op Zondagen f 0,05. Het museum bevat een rijke verzameling Viiór-lli ïaaaansehe, (ioruiaansche en Romeinsche Oudheden, in en om Nijmegen opgegraven en ook een aantal voorwerpen uit de middeleeuwen en van lateren- tijd. Van het Valkhof kan men zuid-oostwarts door bel fraaie Hunerpark en langs de Franckenstraat naar • den Berg en Dalsche weg gaan. In een zijstraat van Waastrielè per .spoor. NIJMEGEN. li. Boute, 171 dezen weg, links, de Eleonorastraat, bevindt, zich het nieuwe Museum Kam (pl. f4); het bevat de belangrijke verzameling oudheden, door den heer G. M. Kam in ruim. 25 jaar bijeengebracht en onlangs aan het Rijk geschonken. Ue collectie bestaat uit mecrcndecls Romeinsche oudheden van den meest uiteenloopendcn aard uit ongeveer de eerste vier eeuwen na Christus. In de hal vindt men en overzicht van dc soorten van ceramiek, die, de opgravingen hebben opgeleverd: ruw aardewerk, beschilderde en geverniste ceramiek; ook ,,Belgisch" vaatwerk (uit Gallia, Belgica) met zijn eigen techniek en karakter: het Nijmcegsehe daarnaast. Zoo zien we hier in enkele nissen specimina van de verschillende soorten bijeen. In de zalen (gelijkvloers) is dc opstelling chronologisch: de grafvelden dateeren uit de eerste, tweede, derde en vierde eeuw na Christus en daarvan krijgt men hier een duidelijk beeld. Het sous-terrain van het Museum bevat praehistoriscbe iliorresten en sarcophagen. De galerij geeft een rijke colectie glas-, terracotta- en zilverwerk: fibulae, helmen, glazen, spiegels (van zilver), reukfleschjes, ijzeren en steenen wapenen en werktuigen, beeldjes, enz. Van het, museum kan men zich langs de Berg en Dalsche straat naar het Museum Mariënburg begeven, zie blz. 170. Ten zuiden van liet Museum Mariënburg komt men door 'Ie Staringsl.raal. op de fraaie. Oranjesiugel, die men rechtsaf Volgt naar het Keizer Karelplein, het centrum der nieuwe stad, vanwaar een zestal breede wegen stervormig uitgaan. Aan dit plein slaat bol groote gebouw van „ de V ereeuigi n g" (pl. 9a, c 1) waar concerten, opera-voorstellingen enz. gegeven worden. Omstreken. Van bel Hunerpark (pl. e.2) te Nijmegen loopt een train gsigs den voet der heuvels naar Ubbergeu Hot.: Ubbergeu (Promenade), 1. en o. f8.25, n. fl.75, d. f2.50, p. f6.— ii f'7.-; de Valk. herder naar Beek . Hot.: «rand hotel Spijker, 1. en o. f2.50 e. h., n. fl.50 e. h.; f2.50 e. h.; p. t'5.— c. h.; de Oorsprong, 1. en o. f3.— en f3.50, p. f5.— 6n f6.—, Burgers (tevens aut), 1. en o. f2.—, n. fl.50 o. b., d. t'3.— e. b. 'Ion naar het villapark Mooi Nederland en verder met groote. bocht en over een hooge brug naar het hotel *Berg en Dal (1. f3.—, «• h., o. fl.25, n. f 2.50, d. f4) met groot terras, vlak aan de Duitsche grens gelegen. Van dit terras heeft men een prachtig * uitzicht. Vlak daarbij Hot.: Nederland enOud Berg en Dal p. f 7,-c.li. Voorts loojien nog trams van het station (pl. b. 4) over "'nissen, Druien en Leeuwen naar Wamel (hier kan men per gierpont over de Waal naar Tiel (zie blz. 194); over Hees "aar Neerbosch en over Malden, Mook, de Plasmolen e'i Gennep naar Venlo, zie blz. 176. 172 Boute. Ié. NIJMEGEN. Amersfoort- Wandeli n gen. Wij laten hieronder een tocht van ca, 18 K. M. volgen, waarbij de mooiste punten in den omtrek van Nijmegen worden bezocht, Deze tocht kan ook als leiddraad strekken voor kleinere wandelingen, waarbij men gebruik kan maken van de tramlijnen naar Ubbergeu, Beek, Berg en Dal, Malden en de Piasmolen. Van het tlunerpark volgt men den. Batavierenweg en daarna, den Übbergsckon (Beekseken) weg, die langs de noordzijde van den Hunerberg loopt, voorbij het aardig gelegen café Valk, Kik en Berg en het kerkje van Ubbergen, tot het hoogste punt bij het pensionaat der Fransche zusters. Hier verlaat men den tramweg eu wandelt langs het Molenaarsgas door de bossehen van Dommer, waar men uitzicht heeft over de Ooy. Men bereikt dan den Stollcnberg met fraai uitzicht over het iFïyzeesche dal en den Ravenberg aan de overzijde. Men daalt langs het kronkelende pad naar den Ravenberg, vanwaar men ook het uitzicht heeft op Beek, en berin kt nu het Kastanjedal, dat men volgt in de richting van den Ouden Hollen Weg en Hotel Berg en Dal. Naast het hotel slaat men nu het rechtsche pad in naar den koepel de Ruststee met uitzicht op het Keteldal tusschen Sterrenberg en Musschenberg, aan de overzijde en het hotel. Langs Generaalstrap, Randwijekplein en Bergpad kan men langs de Parkwacht, linksafgaand den Hollen weg eu het hotel weer bereiken. Vau het hotel Berg en Dal kan men langs verschillende wegen Groesbeek bereiken. Langs den Weg over de Zeven Heuvelen heeft men de mooiste uitzichten, maar deze weg is vrij zonnig, zoodat hij midden op den dag niet is aan te bevelen. Een meer schaduwrijke weg gaat door do Meerwijk en langs de uitspanning, waar men den achtsprong, bet Louisedal en den uitzichttoren kan opzoeken. Voorbij de Watcrniciorwijk, do mooie plas ten zuiden van den rijweg tusschen bet geboomte gelegen, slaat men linksaf het zandpad in naar Groesbeek. !K"en iiaar honderd meters verder heeft men links 'een hoog punt met mooi uitzicht. Over den Stekkenberg komt men in Groesbeek. (Hot.: Hurk m a n s.) Groesbeek is een veel bezocht dorp gelegen in een boschrijke omgeving; vooral de vergezichten over liet heuvelachtige landschap zijn zeer mooi. Van Groesbeek volgt men de Hervensche straat tot voorbij den Zuidermolen; in de bocht van den weg slaat men rechts den landweg, de Zandberg, in, dien men bijna een half uur volgt, waarna men linksaf op de Zevendaalsche Baan komt. Men slaat voorbij dc bocht den vierden weg rechts in en komt dan op den Kiekberg. Hier linksafgaande heeft men iets verder een fraai uitzicht. Daar voorbij slaat men den tweeden weg rechts in, dien men op den viersprong rochtshoudend volgt tot het cafe aan den grintweg. Kecbts ligt het Honingsbosch. Hier gaat men linksaf tot de knik in den weg waar men rechtsaf den 6>t. Jansberg bereikt. Langs de helling van den Kloostcrberg volgt men het beekje; na een bezoek aan de belvédère, rechts op den Kloostcrberg gelegen, bereikt men de Plasmolen (zie blz. 175). Het is aan te bevelen van hier uit nog 'het Groene water te bezoeken, waartoe men links (ten westen) van het pension Molenilal aan den tramweg den berg op gaat langs den Molendalbeek en het Groene Water. Doorgaande komt men weer op den Kiekberg en kan linksafgaande den berg weer afdalen en bij den Plasmolen uitkomen. A'an dc Plasmolen kan men per tram naar Nijmegen terugkecren. Maastricht per spoor. NIJMEGEN, U. Route. 173 Rij to oren. 1. Van Nijmegen langs den straatweg met tramrails over Tinbergen naar Beek. Aldaar rechtsaf langs een grintweg naar het hotel Berg en Dal. Terug naar .Nijmegen langs de Meerwijk. 2. Van Nijmegen naar Groesbeek langs de Heilige Landstichting. Op een uitgestrekt boschrijk terrein is hier zooveel mogelijk een beeld gegeven van de uit den Bijbel bekende plaatsen waar Christus geleefd heeft. Het meest in het oog vallend gebouw is de vooral inwendig zeer schoone, van verre zichtbare kerk. Verschillende andere gebouwen zijn verspreid over het heuvelachtige terrein, vanwaar men op tal van plaatsen een mooi vergezicht heeft. lE'en zeer uitgebreid panorama geniet men van den Calvariënberg, waaronder zich een crypt bevindt. Binnenkort zal de stichting weder 'worden uitgebreid doordat er verschillende gebouwen aan worden toegevoegd. De toegang tot de terreinen is vrij. Voor de bezichtiging der gebouwen onder geleide wordt f 1.— gevraagd, waarvoor men dan levens een drukwerkje ontvangt. Van Groesbeek langs den grintweg naar Mook en verder terug langs den hoofdweg via Malden. Van Nijmegen langs een grintweg ovet Hees naar Neerbosch en verder rechtuit. Kort na den spoorwegovergang op den Weg Nijmegen—Grave gekomen rechtsaf en ca. 400 M. verder links en rechtuit. Aan het einde van den grintweg (wegwijzer) linksaf naar Overasselt en verder naar Hemmen (zie blz. 17ö). Op den grintweg Nijmegen—Venlo rechtsaf naar Mook. Aldaar links en over 0roesbeek en de Heilige Landstichting terug. Van Mook kan men ook een bezoek brengen aan den Plasmolen fel dan geheel langs den hoofdweg terugkeeren. Wielrijders kunnen bij de Plasmolen bij wegw. 1021 linksaf een grintweg inslaan. Deze weg gaat over in een zandweg; kort 'laarop bij een waarschuwingsbord rechtsaf en rechtuit tot men bij Wegw. 1020 op een grintweg uitkomt, dien men linksaf volgt tot Wegw. 1019. Daar weder links en verder steeds den grintweg houden naar Groesbeek. Voorbij Nijmegen splitst de spoorweg zich in twee takken, artks naar Kleef, rechts naar Venlo. De eerste lijn heeft een halte Het Heiligland, bij de stichting van dien naam (zie hierboven). Verder 11 K. M. Groesbeek (Nederlandsche douane, zie blz. 172), 1G K. M. Cranenburg (duitsche douane); 27 K.M. Kleef (Cleve). De lijn naar Venlo jiasseert voorbij, 65 K.M. (van Amersfoort), station Mook-Middelaar, de Maas. Mooi riviergezicht van de brug. Aan. de overzijde de halte Linden-Katwijk, 70 K.M. Cuijk, «"5 K.M. kruispunt Beugen, waar de lijn over den spoorweg "oxtel-Wesel (zie blz. 163) heengaat. 78 K.M. Beugen-Rijkevoort, 80 K.M. Boxmeer, 83 K.M. halte '^tmbeek. In de nabijheid het ontvangstation voor de draadloze telegrafische verbinding met Indië; het seinstation is op •Je Veluwe bij Kootwijk, zie blz.' 229. 87 K.M. Vieidingsbeek; 95 K.M. Venraij, met. prachtige 14 de eeuwsche kerk, die l;d van oude heelden en andere kunstvoorwerpen bevat. 174 Bóute 11, RENSWÖUDE. Amer.tfoort-MemstricJd 97 K.M. Oirlo-Castenraij, 101 K.M. Meerlo-Tienraaij', 108 K.M. Lottum, 109 K.M. Grubbenvorst. Iets verder aan de Maas de ruïne van een oud kasteel, dat door de troepen van Margaretha, van Oostenrijk verwoest is. 115 K.M. Blerik, waar de lijn zich met die van Eindhoven vereenigt. Nu volgt volgt de brug .over de Maas en 117 K.M. Venlo (zie blz. 176). 121 K.M. Tcyélen. Even voorbij het station links het kasteel Holtmeulen, 125 K.M. Belfeld, 128 K.M. Beuver, 135 K.M. Swalmen (zie blz. 177). Even voor het station rechts van een riviertje een ruïne van een zware achtkantige toren, 'het eenige overschot van het oude huis Swalmen, 140 K.M. Roermond (zie blz. 166). Verder naar Maastricht zie route 13, blz. 166. b. Langs den weg over Arnhem, Nijmegen, Venlo en Roermond. Van Amsterdam naar Amersfoort zie route 17b, blz. 207. Van Amersfoort naar Arnhem kan men zuidwaarts over Oud-Leusden en Maarn naar, 14'K.M., Doorn rijden en verder volgens route 18b, blz. 220 over Wageningen. Dit is een zeer mooie route. De hieronder beschreven weg over Ede is echter ook mooi en 10 K.M. korter. Geen openbare vervoermiddelen. Men verlaat Amersfoort langs de Arnhemsche. straat en kruist den spoorweg Amersfoort-Rhenen. Even verder rechts het landgoed Nimmerdor. 4K.M. voorbij Amersfoort bij den herberg Bavoort voert rechts een smalle weg (niet voor auto's) over het schoone landgoed de Treek naar de F'yramide van Austerlitz zie blz. 221. Verder rechts het kasteel Geerestein. 9 K.M. Woudenberg, hier links; 12 K.M. Station WoudenbergSeherpenzeel; 14 K.M. Seherpenzeel, met het huis te Scherperizeel, temidden van mooi geboomte. - 17 K.M. RenswQude, een aardig ouderwetsch dorpje met tuintjes voor de huizen. Mooi koepelkerkje uil hel. begin dei' 17e eeuw, en aan het einde van het dorp het schoone in 1651 gestichte kasteel Renswoude, met groot bosch. 21 K.M. de Klomp; 28 K.M. Me (zie blz. 209). Uier verluid men de Geldersche vallei en wordt het landschap veel bosebrijker. De weg naar Arnhem is heuvelachtig en voert gedeeltelijk over de heide, doch grootendeels door bossehen, 42 K.M. het schoone landgoed Lichtenbeek. 47 K.M. Arnhem zie blz. 210. Hier reebis en over de schipbrug naar, 50 K.M., TElden. Ifings den weg. PLASMOLEN. 14. Route, 175 De weg van Arnhem, door de Betuwe naar Nijmegen is minder belangwekkend dan het voorafgaande gedeelte. 55 K.M. Eist; 62 K.M. Lent. Hier per gierpont over de Waal naar, 63 K.M., Nijmegen zie blz. 168. Van de rivier prachtig gezicht op de tegen heuvels gebouwde stad. De weg Nijmegeu-Maastricht is een der voornaamste groote wegen in ons' land, breed, goed onderhouden, grootendeels belommerd en behalve ten zuiden van Beek (L.) zonder hellingen van beteekenis. De streek is vruchtbaar, het, landschap vertoont meest eenigszins golvende akkers. De dorpen liggen veelal op eenigen afstand terzijde van den weg; voor automobielverkeer is het een uitgezochte weg, voor wielrijders wordt hij op den duur wel wat eentonig. Deze kunnen er wat meer afwisseling in brengen door gedeeltelijk de overzijde van de Maas te volgen of een der andere hieronder beschreven zijwegen te kiezen. Van Nijmegen tot Venlo stoomtram, verder geen openbare vervoermiddelen. Van het .Keizer Karelplein te Nijmegen volgt men zuidwaarts tle SI. Annastraat. 71 K.M. (van Amersfoort) Malden. Te Malden bij de kerk of twee K.M. verder bij den Heumenschen Molen rechtsaf slaande, komt men aan het dorji Heumen. In de kerk aldaar een beroemde graftombe van de graven Lodewijk en Hendrik van Nassau, die in 1574 op de Mookerheide sneuvelden. Voorbij den Heumenschen Molen, links van den weg ' de heuvelrand van de Mookerheide, waar in 1574 de vermaarde slag is geleverd, welks herinnering nog in den volksmond voortleeft. Van de hoogte een mooi vergezicht over het Maasdal. 75 K.M. Mook aan de Maas. 78 K.M. het bekende Hot.: De Plasmolen (1. en o. 14.—, n. f 2.— e. h., d. f 3.50 e. h., p. f 7.50) aan een vijver. Tegenover liet hotel het landgoed *St. .lansberg met prachtige bossehen en vergezichten. Voor een deel van het landgoed zijn toegangskaarten noodig, die aan liet hotel verkrijgbaar zijn. 84 K. M. Gennep. , Hot.: Van Bergen, Spoorstr.; Verzett, Nierestr., 1. en o. 1 2-B0, n. f 1.25, d. ï 2.— e. h., Ufdje aan de Niers, met kortelings gerestaureerd stadhuis. Weleer was het een geduchte vesting die men als den sleutel der Zuidelijke landen beschouwde en die in den tachtigjarige!< oorlog meermalen ingenomen en geplunderd werd. In 1672 heten .le Franschen .ie vestingwerken in de lucht springen. 176 Bonte 14. VENLO. A mersfoort- Maastricht Kort vóór de stad kan men «op eenigen afstand rechts van den weg nog de plaats herkennen, waar het sterke ka0 VOO Hl. „ue, Men bezoekt (leze onderaardsche gangen onder .'elofde en wel des morgens de Callixtusgroep, en des middags '''' V-u\'ldf onXmardsche steengroeven, algemeen doch ten onrechte ,grotfen" genoemd, is de Gemeen f eg r o Iverreneg ,1e gr,1,ds.;''en belangrijkste, De ingang is aan den Unberg oetgang I' t •>-, (meerdere personen verminderd tarief). Leeds serie f d< i llemeinschen tijd hebben deze groeven den bouwsteen ge everd voor de stad en het. kasteel. Tijdens de Fransche oyerheerscbing hebben twee geestelijken zich daar 21 maanden lang borgen. Men toont den bezoeker nog dc geïmproviseerde kapel waar zij den dienst verricht hebben. De „Fluweelen grot" aan den Daelhemmerweg (toegang 1 U.OUj is veel kleiner. „ _ „„hnnkino Voorts is er nog aan den Daelhemmerweg eenJ^boottmg van een steenkolenmijn die door velen wordt bezocht (toe- 184 Route IS. VALKENBURG. Wandelingen. ' gang r 0.60), aangezien hot zoo. moeilijk is vergu ,, ,,. knjgeii voor het. bezichtigen van de onderaar, Isehe werken der echte steenkolenmijnen. Wandelingen. oiiiiHpnUPlX''k'.i!I^. Do 'meest' 4 hofkoos,je «!,' Valkenburg "« iiVhiiir venrcssiehten opzoekt, vindt daar nog rost en on-ireplo lotA^^'ïiiïe6^ ?°%enZ^'l «« —ngen dj» verschillende g^hadUm"'dezer 'U^?"^ f. T r i e li t e r G r n b b e en Heitgrachf. Door de Grendelpoort langs den Manstriehlsohen w i, „ < auhorg op tot het klooster eu pensiono-iat der 1 !|- , K , men langs de lleitgrucht , 1 meiden holl ".lalt nJ*ll,™^r7?,aUf "''" n"'"ISar begroeide rorsneilingeu naai Valkenburg terug, Atsland -1 K \1 II. Over Geulem, Berg en Bemeten genoemde pompslation. Ter linkerzijde van de \vc | ",',i ,', i tentjes, ea helaas ernstig door een' haïkbrandérïi 'korf ' voor''Ti e'üi'.mT waarvoor groote hoeveelheden „„.r.„.| v.in ,,,,,.„. '. . ,,'"""!"' ililziohlstoron hoven op den horg' (loega'i'i',,' io'el )" voert ''" jjzi'r''" Te Geulem het hotel Berg en Dal ei? verschillende' ealos den sehilderaehfigen watermolen. 1 *' Langs den watermolen loopt een wea naar SI fïerlnni „, 'fèrugfoêrf.''' V"" All"'rss''"' rechtsaf naar Vnlkêoinirg •;>ƒ*««.!,.,.■ voorhij Hotel Berg en Dal linksaf den hollen weg » ' iia.i, H e rg, aldaar voorbij café Berg en Dal langs de kerk en i aai den Rijksweg naar Maastricht, (lp dezen weg even reehN ee ziel men reehls liet breede Maasdal en de torens van Ma'a'sl riehl' Aan den rand der boogie gekomen heel'1 men idotsel ee ■' verrassend gezicht op de witte huisjes van hel dornie n™,!,™ ,i„i in do diepte ligt en waarheen nien hun-s een stellen 1- ..,i' afdaalt. s stellen landweg de JrtlW vn'nntYCS Ir" ,M d°rP HnkSaf met eC" «r0üte DOCht legen de helling van den Molenberg op naar het geliuehl Gnsihiiis De grintweg slaat hier rechtsaf, doch men gaat rechtuit naar hel -clinch! Wolthuis en even daarvoorbij links langs een zandwe- d?ê i uitkomt tegenover den Daelhen.erweg, die I èrg "naar Valk', burg voert. Afstand 11 K.M. i.uiicn- Wandelingen. VALKENBURG. IS. Route. W> UI. Oost, Ckalocn, Sibbe, Wilhelmina toren. Laags den Oosterweg naar het kasteel (bist met fraaien bloementuin, rechtuit onder mooi geboomte lot do drie laadden- hier reebis. Spoedig /.iet men no links liet kasteel Oud Valken burg, nok Genhoes genaamd, met zwaren, vierkanten hoektoren, waarvan dc spits in KWH gebouwd is. De toren zelf is bet Isle fV",1 h«* kasteel. Het andere deel van het hoofdgebouw draagt het karakter van de 18c eeuw. Rechts ziet men het fraaie kasteel Oh al oen met slanke hoektorens, breede grachten en watermolen. Hit kasteel is in I57ü herbouwd n.-l een grooten brand en in ISlr.t gerestaureerd. bangs de door linden belom rde oprijlaan van hel kasteel k t men aan den grintweg Valkenburg -Sehin op Geul, dien men oversteekt om den weg naar IJzeren in te slaan. Halverwege dezen weg rechtsaf langs een pad dooi: bouwland, prachtig gezicht over het Geuldal. Spoedig nadat men het plateau bereik! heen, begint het pad te dalen, door een hollen weg, die uitkomt op een anderen (dc Koen eg) die mooi begroeid is en rechtsaf naar de Sibbor Grubbe voert. Hier bij de, bank linksaf omboog, voorbij den ingang der Sihher steengrocwe, die de beste soort mergelsteen v.Tt. hel meesl besland legen verwering, naar hel schilderachtige dorpje S i b b e. Hier rechts naar den Heunsherg and: den 30 M. hoogen * Wilhelniinaforcn (toegang 15 et.) van welks top men een uilgestrekt panorama, aanschouwt. Verder volgt men steeds noordwaarts eea steil pad, dat langs café Walram door liet Gehöschke afdaalt: naar den (bul Valkenburger weg waarop men door een «mallen gang tusschen twee muren even buiten de Birkelpoort uitkomt. Afstand 1 K.M. IV. Geul e m, Mc e r s s c n, V 1 i e k, W a t e r v a 1. Tol Heulen] als hij wandeling II. Te Geulem rechtuit, aanvankelijk langs de berghelling, wier schoonheid echter belaas ook bier door een groote afgraving schade heeft geleden en dan door de wei don vau hel Meerssenerhroek naar Meerssen. Aldaar door de Kuileneindestraal, en rechtuit naar het gehucht Humkoven. Hier rechts den weg naar Vliek op en spoedig wederom rechts naar de bossehen van het Huis Vliek. Op dezen weg links een voetpad in langs de prachtig begroeide berghelling. Ter linkerzijde ziel; men het park, de waterpartijen en bel huis: voor den grooien vijver rechts een sterk stijgend pad op. Hoven op het plateau vau den W ij ngaar lisberg gekomen langs een verharden weg rechtsaf naar het huis op den berg. Onmiddellijk daarvoor linksaf en achter het huis om, bergafwaarts. P den grintweg gekomen niet een scherpen hoek linksaf naar bet schilderachtig gehucht Waterval. Hier rechtuit en iets verder kij een ijzeren hek rechtsaf door de weide (hek sluiten!) tusschen begroeide waterplassen door naar Baar. Hier op den grintweg linksaf naar Groot Haesdal , open weg niet mooie vergezichten, a Groot liaesdaa.l bij het kapelletje rechtsaf en 500 M. verder links Jangs het huis Holswijb naar het Eavensbosch, over de beek, en '•iiigs den broeden weg door het bosch naar het hooge bouwland oti Stol port. Hier rechts, onder (Ie spoorbaan door naar de Houtbemer weg. dien men linksaf naar Valkenburg volgt. Afstand III K.M. , V. Van Val k e n b u r g over d o n S c h a e s b e r g e u e n K eutenberg naar W ij ] r e. Langs het kasteel Oost volgens wandeling III naar de drie '"'ohleri. Hier langs een mooie laan bergopwaarts naar een brug °yer den spoorweg en verder naar de hermitage op den Schacsberg, ™« alleen op werkdagen toegankelijk is (toegang 10ct.). Het ''('iivoudige kerkje is in Killll gesticht: op den laatsten Zondag in ■'"ni komen groote scharen ter bedevaart. Achter het kerkje een kruisweg. Dicht hij de hermitage een eenvoudig koffiehuis. 186 Boute tS. VALKENBURG. Wandelingen. Mun gaat langs e«n smal pad verder in oostelijke richting door bet bosch. Aan het einde daarvan, waar eigenaardig gevormde rotsen boven het bouwland uitsteken, een prachtig gezicht over het Geuldal. Nu rechtsaf langs een steil pad omlaag en dan links het mooie pad volgend, dat langs de Geul naar Schin op Geul voert. Hier over de brug en bij een van de eerste huizen linksaf ern pad op dat langs het sterk kronkelende riviertje loopt naar de G-ronselenput, een natuurlijke bron sedert eenige jaren door metselwerk omgeven. Dan steil bergopwaarts langs een smal paadje naar bet gehucht Kouten berg waar men linksaf slaat naar het ruim 1 K.M. verder gelegen Berghoven. Hier weder links en ber-eaf niet verrassend schoone * uitzichten in bet dal naar het schilderachtige gehucht «toe kurn, vanwaar men, reebisafslaande, door de met olmen en beuken beplante weiden, naar WHjlre wandelt. Afstand 10 K.M. Terug naar Valkenburg per spoor of met den motoromnibus Vaals-Valkenburg. A. Naar Hoogcr.uts, Slenaken, Epen, Vaals en (tulpen Men verlaat Valkenburg langs den steilen Daelhemerweg. Aan het einde daarvan links naar het schilderachtige dorp Sibbe. Hier rechts en even daarna weder rechts zuidwaarts naar Margraten, waar men bij de kerk linksaf slaat naar den llijksweg Maastricht—Aken. Even voorbij K.M. paal 12 rechtsaf langs een beschaduwden weg over Terlinden naar het, kasteel (thans klooster) Hoogcruts. Hier links (de weg rechtuit gaaf naar Aubel in België) daarna steile daling met prachtig *gezieli! in het Gulpdal. Beneden gekomen rechtsaf naar Slenaken (links gaat, naar Gulpen). Te Slenaken linksaf, over de Gulp en dan steil naar boven langs een met groote bochten stijgenden weg, wederom zeer schoone *vergezichten. 2 K.M. voorbij Slenaken weder linksaf (de weg rechtuit gaal naar bef dorp Teuven in België). Ca. 350 M. verder splitst de weg zich. Bier rechts naar Koel heide, prachtig *uifziobl zuidwaarts op Teuven, op het ook in België gelegen 'kasteel Beusdal, en op de groote viaducten van deii tijdens den oorlog door de Duitschers aangelegden spoorweg Aken—Visé—Tongeren. Daarna sterke daling naar Epen in het Geuldal. Hot.: de Kroon, 1. en o. f2.25, n. fl.25 e. b., p. f4.- e. h. Epen is een zeer mooi uitgangspunt voor wandelingen (zie ook „Uit ons Krijtland" door E. Heimans). De Bondswandeiweg loopt yan Gulpen over Grapoel naar Terlinden, volgt dan den hierboven beschreven rijweg naar Epen en loopt vervolgens oostwaarts door bef Élzeter, het Vijlener, het Kerper en het Holseter bosch naar Vaals. Te Epen linkaf naar Mechelen. Aan het einde van dit dorp bij den tweesprong rechtshöuden, langdurige stijging tol Rijtoeren. E pen. Rijtoeren. VALKENBURG. 15. Route, .187 Vijlen, welks hooggelegen kerk ver in hel. rond zichtbaar is. Verder langs een heuvelachtigen weg naar Vaals. Vaals. Hot.: Exelsior; Hinden b u r g , Maastr. laan 35, 1. eu o. f'2.50, n. t'2.-, d. f 2.50-f' 3.50; Putz, id. no. 8, 1. en o. f3.— eu f3.60, d. f3.— eu t'3.50. Vaals, onmiddellijk aan de grens gelegen, is door een tramlijn met Aken verbonden. Ruim 1 K.M. ten zuiden van de plaats een hooggelegen uitzichtsloren (restaurant) met uitgebreid vergezicht over Nederland, Duitschland en België. Ca, 600 meter zuidelijker het bekende „Vierlandenpunt" waar de grenzen van Nederland, België, Duitschland en het voormalig onzijdig gebied van Moresnet elkander raakten. Dicht hierbij het hoogste punt vau Nederland, 322 M. Van Vaals westwaarts langs den schoonen rijksweg haar Gulpen (zie blz. 189) hier rechts den sterk stijgenden weg door het dorp op en voorbij de kerk bergafwaarts naar Wijl re, aldaar links en over Schin op Geul, Strucht en Oud Valkenburg n ■ Valkenburg terug. Afstand ca. 50 K.M. Men kan dezen weg met ca. 15 K.M. bekorten door op den tweesprong te Mechelen links te houden en rechtsstreeks over Partij naar den Rijksweg Vaals — gluipen te rijden. B. Naar H eer (Eijsdeu), St. Geertrui tl, Hoogcruts en Gulpen. Men verlaat Valkenburg bij de Grendelpoort en gaat den steilen Maastrichtsehen weg (Cauberg) op. Steeds rechtuit met lange daling en ruim uitzicht op het Maasdal tot een dwarsweg, 8 K.M. van Valkenburg (2 K.M. vóór Maastricht). Hier linksaf naar Heer en Gronsveld. Aan het begin van dit dorp linksaf bergop naar St. Geertruid, waar men bij de kerk linksafslaat. Wil men ook Eijsdeu bezoeken, dan rijdt men te Gronsveld rechtuit door Rijkholt, weleer een rijksheerlijkheid; het oude kasteeltje ziet men op eenigen afstam! van den weg liggen; 21/2 K.M. verder rechtsaf naar bet temidden van boomgaarden, vooral kersen, aan de Maas gelegen dorp Eijsden met zijn fraai, in 1631 ge• sticht, en bijzonder goed bewaard gebleven kasteel aan de rivier. Terug naar den grooten weg, dien men links volgt tot den eersten weg rechtsaf en dan langs den voet deibegroeide heuvels naar St. Geertruid, waar men bij de kerk rechtsafslaat. 188 Route 15. VALKENBURG. Eijtoeren. Te St. Geertruid! spoedig rechts en dan weer links. Bij de volgende splitsing rechtshouden naar het hooggelegen dorp Mheer (achter de kerk een fraai kasteel). Nu volgt een zeer sterke daling. Rechtuit naar Noorbeek, eerst een stijgingen dan een korte steile daling. Te Noorheek (merkwaardig kerkje) linksaf naar Hoogcruts. Hier, even als hij toer A, voorhij hel kasteel links naar het, Gulpdal, hetwelk men linksaf volgt langs de mooie hoeve Groenendaal en het groote kasteel Neuborg naar Gulpen. Verder Volgens toer A over Wijlre naar Valkenburg. Afstand 40K.M., met het uitstapje naar Eysden 49 K.M. Beide tochten kan men gemakkelijk combineeren door volgens toer B naar Hoogcruts te rijden en verder volgens toer A. De afstand wordt dan (zonder hel bezoek aan Eijsdeu) 61 K.M. of als men van Mechelen rechtstreeks naar (tulpen rijdt 46 K.M. De weg van Gronsveld over Mheer, Noorbeek, Slenaken, Epen en Vijlen naar Vaals is zeer heuvelachlig. Vele wielrijders zullen op de steile hellingen moeten afstijgen, doch de prachtige uitzichten van den weg, die tot de allerschoonste in ons land behoort, wegen wel tegen de moeite op. C. Naar Ubagsberg en Eijs. Te Valkenburg over den spoorweg, den grooten beschaduwden weg naar Heerlen op. Verder onder de spoorlijn Schin op Geul—Heerlen door eu 2 K.M. verder te Kunrade rechtsaf sterk stijgende naar Ubagsberg. Hier links af en 40» meter verder weder rechts naar Trintelen. Even vóór dit gehucht links (HW.) bij den molen de Vrouwenheide met prachtig •uitzicht naar alle zijden. Te Trintelen rechtuit den berg af niet zeer schoon gezicht in het Geuldal, naar Eijs. Hier even rechts' en dan links brugs de halte Eijs—Wittem, en over den berg naar Witte in waar men rechtsaf rijdt langs het kasteel Carthils naar Wijlre en verder volgens toer A naar Valkenburg terug. Afstand 27 K.M. D. Naar Wijnandsrade, Hoensbroek, Beek , en Meerssen. Over den spoorweg den Heerlener weg op. Aan de eerste splitsing even voor K.M. paal 13 linksaf' naar bel, groote kasteel Wijnandsra de, geslicht in 1554, herbouwd in 1780. Als men nog iets verder doorrijdt, heeft men een aardig gezicht op het kasteel en het kerkje. Tegenover het kasteel rechts en kort daarop links. Bijna 2 K.M. werder passeert men een beek en een watermolen, waarna de weg sterk stijgt. Dan links den spoorweg over in de richting van de Staatsmijn Emma (zie blz. 101), vervolgens wederom links naar het groote schilderachtige kasteel Hoensbroek met vier torens en uitgestrekte bijgebouwen. De groote ronde toren op den westhoek is bet gulpen. 15. Boute. 189 oudste deel van het in 1360 .gestichte slot. Zijn muren zyn ruim 3 meter dik. Bezienswaardig is de binnenplaats met fraaie bogengalerij. Overigens is in het zeer verwaarloosde gebouw, dat in 1886 nog tal van prachtige vertrekken mét wandtapijten, goudleder enz. bevatte, niet veel bijzonders meer te zien. Van bet kasteel Hoensbroek steeds rechtuit, in noord-westelijke richting. In Vaesrade bij de school links en op de volgende splitsing rechts. Daarna weder links over Schuinen naar Puth. Hier linksaf door het schilderachtige dorpje Sweijkhuizen, over de Geleen en den spoorweg rechtsaf naar Geleen en den Rijksweg Sittard—Maastricht, dien men linksaf volgt over Beek tot, bij den spoorweg, waar men linksafslaat. over Meerssen en Houthem naar Valkenburg terug. Afstand 43 K.M. Te Geleen kan men den hoofdweg Sittard.—Maastricht kruisen, dan over den spoorweg en langs de Mijn Maurits naar Krawiukel rijden. Hier op den hoofdweg weder rechtsaf en verder als boven. Dit is 3 K.M. langer. De spoorliju blijft, voorhij Valkenburg de-noordelijke helling van het Geuldal volgen. 13 K.M. Halte Oud Valkenburg, nabij het kasteel Chaloen. 14 K.M. Schin op Geul. Klein dorp. In de hooggelegen kerk een fraai gesneden Madonnabeeld uit. de 15 e eeuw. Te Schin op Geul splitst do lijn zich: links naar Heerlen (zie blz. 191), rechts over Simpelveld naar Aken. 18 K.M. Wijlre-Gulpen. Wijlre is een klein dorp met fraaie wandelingen langs de Geul. Over dit riviertje gaande langs het echt Limburgsche kasteel niet fraaie keurig onderhouden tuinen, in vriendelijke boomrijke omgeving, bereikt men na 2 K.M. het veel grootere dorp Gulpen. Gulpen (Hot.: de la Poste; du Centre), is na Valkenburg de '"^fjjE'"ue^oë'lhte p^njrts in Zuid-Limbm'g: Het"'ligt ilii.li TfêTi iriooien Rijksweg Miïösltlctit—Aken; iïTtar alle richtingen kan men prachtige tochten maken, en wandelaars vinden er meer schaduw dan in bet Geuldal. Ten zuid-westen van het. dorp het groote kasteel Neubo rg met voorpoort en tal van bijgebouwen, hetwelk in zijn tegenwoordige gedaante grootendeels uit. 1775 dateert. Het. is ontgeven door een prachtig park. Waudeli ngen. A. N a a r d en G u 1 perbe rg. Men volgt een klein eindje den Rijksweg in de richting vau bet.kasteel, dan links een pad op. tot een bruggetje, dit over en weder links een stijgend pad op, rechtuit tol het groote kruis- 130 Rmtte U. GULDEN. Wmidelini/er). beeld boven op het noordelijk eind van den berg, die juist in den hoek ligt waar het Gulpdal en het Geuldal zich vereenigen. Hier heeft men een prachtig uitzicht. Verder rechtuit dalend nrtaTlltrTiölstede De BëTTen hier linksaf langs de helling van den berg naar den Rijksweg en naar Gulpen terug. Afstand 4 K.M. R. Naar de drie riviertjes en Eijs. Langs den rechteroever van de Gulp tot waar deze in de Geul valt. Even verder over de Geul en langs de Eijserbeek, onder de spoorbaan door en over de voetbrug over de Eijserbeek rechtsaf naar E ij s. Hier rechtsaf langs den grintweg en weer onder den spoorweg door. Even verder op het hoogste 1 1 bij de linde mooi uitzicht. Men volgt den grintweg naar Willem. Hier langs het klooster en het kasteel naar den Rijksweg, dien men rechtsaf naar Gulpen volgt. Afstand 9 K M Men kan deze tocht met 5 K.M. uitbreiden door van Eijs den grintweg bergopwaarts naar ITlm^l^r,; t- vervólgen tót den. viersprong ten noorden van Trintelen, waar rechtsaf bij den molen het bekende uitzichtspunt de Vrouwenheide is, met ^_jnooi *panorama naar alle zijden. Op den viersprong linksaf volgens deirttoTrïR'wnndehvog (zie blz. 182) met. prachtige vergezichten over Eijserheide en door het Eijserbosch naar Eijs lenig. Verder als boven. C. Over den Dolsberg naar Wijlre. Langs de stijgende dorpstraat en langs de kerk. Dan bergaf den grintweg volgend tot de eerste bocht, hier links at' langs den Hondswandelweg over den Bevers- en den Dolsberg. Boven aan den rand van het plateau zeer mooi uitzicht op het dor)), den Gulperberg, en de dalen van Geul en Gulp. Over het. plateau rechtuit langs een hollen weg door het gehucht Beritzenhoven langs de fraaie tuinen van bet echt Limburgsc'he kasteel Wijlre naar de Geulbrug (vanhier over den Keuten berg naar Valkenburg volgens den Honds wandelweg zie blz. 182). Terug naar Gulpen langs den grintweg. Afstand G K. M Voor rij toeren vanuit Gulpen zie onder Valkenburg, blz. 186. Voorbij Wijlre-Gulpen gaal, de spoorlijn over de Eijserbeek. 20 K.M. balie Eijs-Wittem. Naar Ubagsberg eu de Vrouwenheide zie hierboven en blz. 192. Even verder links van de lijn bet zeer gemoderniseerde kasteel Goedenraad, 24 K.M. Simpelveld, Nederlandsche douane. 27 K.M. Halte Bocholtz, vlak aan de Duitsche grens. De lijn loopt verder door naar Aken. HEERLEN. 1~>- Route. 191 De andere tak van den spoorweg, een der nieuwste lijnen in Nederland, die een verbinding vormt tusschen de lijnen Maastricht-Aken en Sittard-Herzogenrath, loopt van Schin op Geul noord-oostwaarts naar Heerlen. 16 K.M. Klimmen-liansdaal. In de kerk te Klimmen een fraai altaarstuk uit de 16 e eeuw. 19 K.M. Voerendaal. In de nabijheid dc oude kasteden Rivieren, Cortenbach en Terworm. Iets meer zuidelijk het goluichtKunra.de, welks reeds aan deRomeinen bekende groeven, de beste steensoort uit den verren omtrek leveren. Vele kerken in Zuid-Limburg zijn van dezen steen gebouwd. 23 K.M. Heerlen. Hot.: Cloot, Emmastr. 13. 1. eu o. f3.-, n. f 1.76 e. h., (1. f2.50 o. h.; (! i' al ra:i 1, Htationsstr. 25. Aut.: Modern, Akerstr. 15; Holland, Schiiikelstrog; Centraal. Kininastr. 21; Smeets, Sittarderweg 160; Olympia, Paralelweg; Auto-Motor, Tomstr. 36. Hiit. ■ W. Vrouwenraets en Co., Gelcenstr.; Gebr. Vrouwenraets, WiUemstr.; .Tos. spijkers, Wilhelmlnapl. 10; H. Genrlen, Erümastr. 21. Trams.: electr. tram van Heerlen (Komkensweg) naar de Staatsmijn Emma te Hoensbroek. Heerlen, het oude Romeinsche Corrióvallum, heeft zich ten gevolge van de uitbreiding der mijnindustrie, van een klein dorp 'ontwikkeld tot. een stad van 32000 inwoners. Naar alle zijden breidt de plaats zich uit. Aan den weg naar Valkenburg zijn verschillende villa's gebouwd, terwijl bij den weg naar Aken een villapark aangelegd is. De Oude Romaanscbe kerk is aanzienlijk vergroot. Heerlen is het centrum van den Nederlandschen mijnbouw, die zich in de laatste jaren zoo reusachtig ontwikkeld heeft. Onmiddellijk ten noorden van de plaats ligt, de mijn Oranje Nassau. Meer'oostelijk de mijnen Oranje Nassau II, Vereeniging. Sophia, Laura,, Willem en Neuprick. Al deze mijnen worden dooi- maatschappijen geëxploiteerd, evenals de oudste van alle, de Dominiale Mijn te Kerkrade, die wel aan de Staat toebehoort; doch aan een maatschappij verpacht is. ... . Van veel grooter ontvang is echter het Shudsoiipibedrij/ ingesteld krachtens de wet vau 24 Juni 1901. De oudsle Staatsmijn Wilhelmina, ten z. o. van Heerlen levert kolen sinds 1907. de Staatsmijn Emma bij Hoensbroek (thans de grootste) sederl 1911, de Staatsmijn Hendrik, ten noorden van Heerlen sederl 1915. De gezamelijke opbrengst der Staatsmijnen, ni 1910 nog geen 200 000 ton, was in 1914 opgevoerd tot ruim 546 000 ton, in 1917 tot ruim 1092 000 ton. In 1921 heeft de gezamelijke opbrengst der Limburgsche kolenmijnen meer dan 4 milhoen Ion bedragen. De productie-vermeerdering tijdens den oorlog was voor ons knul va iscbatbare waarde. 192 Bonte 15. HEERLEN. Bij Lutterade ten westen van den spoorweg MaastrichtSittard wordt dé schacht gedolven van de Staatsmijn Maurits, die, als de plannen geheel uitgevoerd zijn, de grootste kolenmijn ter wereld zal worden. Bij den aanleg van schachten door de slappe grondlagen boven den vasten steenkolenrots wordt de bevnezings-methode gevolgd; ineen aantal boorgaten rondom de schacht laat men een koude vloeistof circuleeren, z lat een holle cylindervormige ijsmuur gevormd wordt. De dikte der grondlagen bedraagt bij de mijnen Wilhelmina Emma, Hendrik en Maurits resp. ca. 100, 20Ó, 230 en 30» m' De bevnesgaten zijn nog ca. 30 M. dieper in het kolengeslecnle geboord. Als de schachten gereed zijn worden zij met. ijzeren kokers bekleed. De mijngangen liggen iu 3 a 4 verdiepingen onder elkaar tot op een diepte van ruim 400 M. Die van de mijn JVIuurils zullen natuurlijk nog dieper komen le liggen. Van liet bovengrondsche bedrijf zijn vooral de inrichting voor het zeven en wassclien der 'kolen en de enorme hadiiH richtingen voor de mijnwerkers bezienswaardi". Ter voorziening in 'bet door de snelle ontwikkeling van bel bedrijf ontstane woninggebrek zijn verschillende arbeiderskolonies gebouwd. De voorn: isl.e is de zeer bezienswaardige kolonie Treebeek langs den 3 K. M. langen verbindingsweg tusschen de mijnen Emma en Hendrik, die meer dan' '1000 bewoners telt. Iedere der meerendeels met veel smaak gebouwde woningen heeft een tuin van ca. 350 M2 oppervlakte De wegen zijn beplant, terwijl hier en daar pleinen en plantsoenen aangelegd zijn. In de nabijheid vau de mijn Emma zijn tijdens den oorlog groote bruinkool-ontginningen in exploitatie gebracht. Ofschoon het natuurschoon in den omtrek van Heerlen natuurlijk zeer veel heeft geleden door den mijnbouw, zijn er nog verschillende mooie punten overgebleven,' die meesi alle aangedaan worden door den Bouds wandelweg. Deze loopt van i"- laaiamijii jwuiutt over ue ocnrijversaeiae naar dep Hessenberg met ruim uitzicht over de geheele mijnstreek, verder door het mooie Streeperbo seh , langs het aloude zeer vervallen kasteel Schaesberg met zware torens en langs bel landgoed Meesenbroek naar Heerlen. Verder zuidwaarts langs bet Sanatorium en .Ie Caumerbeeli naar hel, Aambosch, hel gehucht Onderste Caumer en hel dorp Bautsch. Hier over den kunstweg naar Beuzera dehof linksaf door het bosch van Inislerahof' en verder mei prachtig vergezicht naar de VrouWenheide, op den Dbngsberg (212 M.j] een der vennaardsle uitzichtspunten in Zuid-Limburg. Verder langs den molen, dan den op blz. 188, beschreven weg naar Trintelen kruisend, naar Eijserheide, over den berg en dan dalend door het boscl ar het in (le diepte gelegen dorpje KERKRADE. 15. Boute. 193 Van Heerlen loopt oostwaarts een lijn naar Herzogenrath. 3 K.M. Schaesberg; 5 K.M. halte Eygelshoven bij de mijnen Vereeniging en Laura; 7 K.M. Kerkrade-Rold'uc. Kerkrade was tot 1893 de eenige plaats in Nederland waar mijnen geëxploiteerd worden. Ook deze plaats heeft zich, evenals het meer westelijk gelegen Spekholzerheide, geweldig uitgebreid. Ten oosten van Kerkrade vlak aan de grens, op den top van een heuvel, van verre zichtbaar, de aloude abdij Roldue, thans een zeer bekende Katholieke onderwijsinrichting, het kleine seminarie van het Bisdom Roermond. De *kerk en *krypt behooren tot de schoonste werken van den Romaanschen bouwstijl. 10 K.M. Herzogenrath, Duitsch grensstation. Van Heerlen naar Sittard. De lijn van Heerlen naar Sittard loopt in N. W. richting langs het mijnengebied. 4 K.M. Hoensbroek. Verder rechts het oude vervallen kasteel (zie blz. 188). 7 K.M. Nuth, waar de spoorweg van de staatsmijnen Hendrik en Emma zich met de lijn vereenigt. Verder loopt de lijn door het vriendelijk en nog grootendeels ongerepte dal van de Geleen. 10 K.M. Schinnen; 12 K.M. Spaubeek; 15 K.M. Geleen; 19 K.M. Sittard, zie blz. 1G7. 16, Van Arnhem en van Nijmegen naar Rotterdam. a. Per spoor. Deze lijn doorsnijdt de Betuwe in haar geheele lengte. Bij "e rivierovergangen heeft men mooie uitzichten, overigens is H uit den trein weinig te zien, behalve wanneer de boomKaarden in bloei staan. Toch "is deze landstreek in vele op'•tohten merkwaardig, de uiterst vruchtbare rivierklei is bijzonder geschikt voor de fruitteelt, men ziet dan ook op vele ''aatsen uitgestrekte boomgaarden, vooral van kersen, appelen, teren en pruimen. De prachtige notenboomen langs de dijken -'JU echter tijdens den oorlog grootendeels geveld, daar het wot opgevorderd is voor den" aanmaak van geweerkolven. , ;i" veel belang-is ook de paardenfokkerij, vooral in den om- "'k van Tiel. 194 Boute 16. BETUWE. Van Arnhem en Mjm. Ieder Nederlander weet dat de geschiedenis des lands begint met de vestiging der Batavieren in de Betuwe Omtrent de leefwijze en ontwikkeling van dit volk is licht verspreid door de opgravingen in 1838 door Ds. Heldring verricht voornamelijk op de Hooge Woerd bij Kesteren. Bijzonder belangrijk is in dit opzicht echter het onderzoek van Dr Holweida ten westen van het dorp Maurik, waar een aanzienlijke Bataaf s che hoevenaanleg met groote huizen en gehouwen werd ontdekt U°t een en ander schijnt te blijken dat dit volk op een vee liooger trap van ontwikkeling stond dan men vroeger placht aan te nemen. Merkwaardig is ook, dat deze hoeve blijkens de aardewerkvondsten gedurende de laatste tientallen van jaren der eerste eeuw, en het grootste gedeelte der tweede, heeft voortbestaan zonder eenige versterking, zelfs met door een gracht omringd (zie ook blz. 170). . De lijn van Arnhem (zie blz. 210) buigt even voorbij het station van de Utrechtsche lijn af. 3K.M. Oosterbeek-Laag (zie blz. 215) Kort voorbij dit station de eroote brug over den Rijn. 11 KM Eist, een der centra der vruchtencultuui. Eigenaardige kerktoren. Aanbevelenswaardige rijtoeren in den bloeitijd der vruchtboomen zijn: I 1 Van Eist langs den straatweg naar Elden, rechtsat langden 'grintweg met tramrails naar Huissen en verder over Angeren, Doornenburg (ruïne zie blz. 262), Bemmel en Hessen naar Eist terug. Afstand ca. 32 K.M. 2 Van Eist als hoven naar Elden, aldaar links en lang, den Rijndijk over Driel en Heteren (mooie uitzichten op de Veïuwe) naar Opheusden. Te Opheusden links en kort daarop bij de splitsing weder links. Ca. 1 K.M. verder nogmaals links (niet het spoor over) en rechtuit naar Hemmen. Verder ove zétten, Andelst, Herveld en Valburg naar Eist terug. Afstand 46 K.M. De lijn loopt verder naar 12 K.M. Vork, waar men gewoonlijk in den trein van Nijmegen moet overstappen. ****** De lijn van Nijmegen passeert de Waal over de groote burg vanwaar men een prachtig uitzicht op de si.nd noen, 5 K M. Bessen-Bemind; 7 K.M. Vork. 11K M Valburg;-16 K.M. Zetten-Andelst; 19 K.M. HemmenDodewaard. Overal veel vruchtboomen. J 25 K M. Resteren, de lijn naar Rhenen (zie route 14a, blz. lböl buigt hier rechtsaf; 31 K.M. Eehteld. 37 K.M, Tiel, 11.700 inw. f2.50 e. I'., »• fl.25 •'. k, d. f2.25 .-. li. n. B'dam, per spoor. TIEL. 16. Route. 195 Rest.: Suisse, Koornmarkt. Aut.: Etago, Veemarkt; Jul. Septer en Co., naast 't station; L. A.Moli, Veemarkt. Bijt.: W. Dingemans, Hoogeinde D 113. Tiel is een der oudste handelssteden van ons land. Nadat het in 838 door de Noormannen verwoest was, werd het al spoedig herbouwd en kwam het in de 10 e eeuw tot grooten bloei. Het was de groote doorvoerhaven tusschen Engeland en de Rijnlanden, waar de Keizerlijke tol geheven werd. In 1009 werd Tiel nogmaals door de Noormannen geplunderd en negen jaar lateï door de Friezen ingenomen en verwoest. Het bloeitijdperk der stad was hiermede afgesloten, Dordrecht nam haar plaats in en in de 12 e eeuw verplaatste Barbarossa den Rijkstol naar Kaiserslautern. Van de oude vesting is de Waterpoort van 1647 bewaard gebleven. In de Oude Kerk een schot met fraai houdsnijwerk uit den overgangstijd van de gothiek en de renaissance. De Oudheidkamer bevat een merkwaardige collectie Romeinsche voorwerpen, munten enz., de resultaten der onder leiding van Dr. Holwerda in de Betuwe gedane opgravingen, een middeleeuwsche triptiek, merkwaardige rouwborden. uit de St. Maartenskerk, een verzameling Chineesch porselein enz. Mooie rijtoeren in den bloeitijd der vruchtboomen zijn : 1. Tiel, Groote Brug, Zoelen, Kerk-Avezaath, Drumpt, Tiel. Afstand 15 K.M. 2. Tiel, Uzendoorn, Opheusden, Kesteren, Lienden, Groote Brug, Tiel. Afstand 33 K.M. 9 K.M. ten N.-W. van Tiel het oude stadje Buren met bezienswaardig oud weeshuis; ter plaatse waar het kasteel Bestaan heeft, zijn eenige fragmenten opgesteld. 42 K.M. Wadenoyen; 49 K.M. Geldermalsen, kruispunt met 'le lijn Utrecht—'s-Hertogenbosch (zie route 11). Voorbij het station passeert de lijn de Linge over een brug, u.'e des zomers schijnbaar onevenredig groot is voor het smalle r'viertje. Aardig gezicht op het dorp Tricht. 56 K.M. Beesd met zwaren onvoltooiden toren; 63 K.M. Leerdam. Oud stadje met groote glasfabrieken en w'kele oude gebouwen, waaronder het Hofje Van Aarden met ÏJJooie verzameling oude schilderijen, o. a. van Erans Hals, 'erborch en De Heem. Even voor, 70 K.M., Arkel, brug over het Merwedekanaal. 75 K.M. Gorinchem, 12.700 inw. { Hot.: M e trop ole , Melkpad, 1. en o. f 4.—, d. f 3.25, p. f 6.50 ii f 7.50 y.'»1"' leden A. N. W. B. resp. f3.50 f3.— en f6.— h f7); Lunchco, *lnd Langendijk B 125. Aut.: Fa. Eomeijn, Eind Langendijk; Van MUI, Arkelstr.; 6. v. Deursen. Rijt.: M. Hol, West Wagenstr. D 337. Gorinchem werd in de 13e eeuw gesticht en bloeide in 0 14e eeuw door zijn handel. Aan de oostzijde der stad 196 Boute 16. GORINCHEM. Van Arnhem en Nijm- stond toen het'slot der heeren van Arkel, wier graftombe men nog in de kerk vindt. In de Krijt of Revetsteg ziet men een gedenksteen op de plaats waar de laatste heer van Arkel m 1417 gesneuveld is, toen Gorcum door Jacoba van Beieren belegerd en ingenomen werd. Aan de zuidzijde der stad werd toen een nieuw kasteel gesticht, hetwelk tot in het laatst der 16e eeuw bestaan heeft. In het begin der 17 e eeuw is de stad naar het oosten en het westen uitgebreid en toen van poorten voorzien. Een dier poorten, de Dalempoort van 1625 bleef in het zuidoosten der stad bewaard. De kerk op de Groenmarkt is in de 19 e eeuw gebouwd. De toren, uit de 15 e eeuw, heeft een spits van 1517. Aan de noordzijde der Groenmarkt het zoogenaamde poortje van Hugo de Groot, aan wien ook een kast en een fraai geschilderd raam in het Burgerweeshuis herinneren. Nu noordelijk en dan, links, in de Gasthuisstraat bel *lluis Uethlchem van 1566 waar thans het MuseumlTüüH5T5Tl^ De rijkbewerkte gevel is van fraai beeldwerk voorzien en vertoont een gevelsteen met een voorstelling van de stal van Bethlehem. Inwendig zijn nog aanwezig moer- en kinderbalken en verschillende, als een leeuwenkop gesneden, houten carbeelen. .Het museum bevat een collectie plattegrondteekeningen, stadsgezichten, prenten- en historische portretten - van Hugo de (.rooi ongeveer W stuks, de tiorcumsche martelaren, — enz., munstempel." waarmede geslagen in de jaren 1583—1591, de munten van stad Gorcum en van Don Antonio, Koning van Portugal, een wapenlied* bevattende de wapens met genealogieën van Gorcumsche geslachten uit de 12 e eeuw en later. Meer naar het Oosten, in de Burgstraat, een huis van 156:! Aan de overzijde van de rivier, iets hooger op, ligt hel stadje Woudrichem (stoombootveer) met zwaren *toren, poort en eenige interessante, zij het ook geschonden reiiaissauce-gevels.,_Xegenover Woudrichem aan de overzijde van de vroegere uitmonding van de Maas bet bekende slot Loevestein, waarheen men met een veerboot kan worden overgezet. Het zeer oude kasteel, wellicht oorspronkelijk een der sterkten door de Noormannen i0 het begin der 9 e eeuw aan den Rijn gebouwd, was tot in het laatst der 14e eeuw nog omgeven door grachten en muren, waarvan nog een toren, de Kruittoren, overgebleven is. Omstreeks 1576 werden de tegenwoordige wallen aangelegd. Het hoofdgebouw heeft twee zware vierkante torens; van binnen bevat het kasteel, hoe rijk ook aan historische herinneringen, niet veel merH waardigs meer. De kelders worden gebruikt als ammi nitie-bewaarplaats. . ! Loevestein diende in de 17e eeuw als Staatsgevangenis, het heeft vele beroemde mannen als gevangenen binnei' zijn muren gezien, in de eerste plaats wel Hugo de Groot' wiens ontsnapping in een boekenkist overbekend is. n. R'dam, per spoor. RIJN EN LEK. 16. Route. 197 De lijn loopt voorbij Gorinchem verder naar 83 K.M. Hardinxveld—Giessendam. 85 KM. Giessendam—Oudekerk. Aan de uitmonding van het kleine riviertje de Giessen, dat van hier tot voorbij Noordeloos (12 K.M.) veel schilderachtige gezichten oplevert, vooral mooi als de vruchtboomen bloeien. 88 K.M. Sliedrecht. Langgestrekt dorp langs den dijk. 90 KM Halte Baanhoék, brug over de Merwede, 99 K.M. Dordrecht (blz. 122). , - 100 Van Dordrecht naar Rotterdam zie route 7c, blz. 122. b. Per boot van Arnhem langs Rijn en Lek. Booten der stoombootonderneming „Concordia". Ligplaats Rijnkade tegenover de Nieuwstraat. Dienst Maand., Woensd. en Vriid in beide richtingen. Duur der vaart ca. 9 uur, in omgekeerde richting ca. 11 uur. Tarief f 2.80 en f 1.55, retour f 1.20 en f 2.35. , .. ... , Mooie en afwisselende tocht, aanvankelijk uitzicht op de heuvelreeks. Op vele punten o. a. bij Rlienen mooie boomgroepen langs den oever bij de landhoeven en steenbakkerijen. Na het verlaten van Arnhem heeft men achteruit een mooi Uitzicht op de stad, voorbij de spoorwegbrug van Oosterbeek rechts op de begroeide heuvels de bekende uitspanning „Westerbouwing" en iets verder het prachtige landgoed „de Huno" Nog iets verder aan den voet der heuvels het oude knsleel Doorwerth (blz. 216), vervolgens Heelsum en Renkum benevens de boschrijke Wageningsche Berg, waarop het hotel duidelijk zichtbaar is. , ' Links passeert men de dorpen Driel, Heteren en Randwyk. 16 K.M. Wageningen (zie blz. 226). Vóór men de spoorbrug van de lijn Kesteren-Amersfoort Passeert is rechts de steile Grcbbeberg duidelijk zichtbaar. Voorbij 'Ie brug rechts, 26 K.M., het stadje B.hencn met zijn pracblige l_ d3) Urechsclic str 29 1. en o. f 3.-, d. f 3.50; de Vergulde Wagen (pl. d3), Utrechtsche str. 27. - ".■.Ben Op den Amersf. berg: B e r g - h o t e 1. A/d. weg naar Soest: Birkhoven, in boschrijke omgeving. w ! 1* ^A-vau Hamers veld, Arnh. weg; II. Net'kens, Vlasakkerw.; W. F. v. d. Zwaan, Westsingel. ' Rijt.: N. A. Wanneé, Vlasakkerw.; C. Th. Euijgrok, Utrechtschestr. Tram naar Zeist zie blz. 259. Amersfoort, met. 31400 inw., een aantal fabrieken en groot garnizoen, kreeg in 1259 liet stadsrecht en werd toen van muren voorzien; m de 15e eeuw werd de stad aan alle zijden uitgebreid. De plattegrond der stad vertoont door de singels hoe die uitbreiding geschiedde. In de 19e eeuw heeft, de vergrooting aan de zuidwestzijde plaats gehad. Het station staat, op eenigen afstand van de stad aan den voet van den Amersfoortschen Berg, waar nieuwe villawijken zijn ontstaan. Van den Amersfoortschen Berg heeft men' op verschillende punten fraaie uitzichten, in liet bijzonder van het monument, opgericht ter herinnering aan de door Belgische vluchtelingen genoten gastvrijheid. Zeer mooie uitzichten heeft uien ook van de Daam Fockemalaan, die ten westen van het station naar den ütrechtschen straatweg loopt, en van de daaroji aansluitende Laan 1914, die naar Oud-Leusden voert. Van het station volgt men de Stationsstraat eri den Soesterweg, slaat dan links om naar de brug over de voormalige stadsgracht, waar men links de groote kei ziet liggen, die Jonkheer Everard Meijster in 1661 naar de stad liet brengen waarom men de bewoners van Amersfoort „keientrekkers" noemde Nu door de Utrechtsche straat en de Langestraat, wier eerste zijstraat links ons brengt naar den «Lieve Vrouwetoren (pl. 1, d3), die voorheen met een kerk was verbonden, welke in 1787, toen zij als arsenaal werd gebruikt/door een ontploffing is vernield. De_toren, in de_15e_eeuw gebouwd, is een der fraaiste van Nederland; haar spits werd in" 1655 naar een ontwerp van Jacob van Campen opgetrokken. In de Krankeledenstraat aan de zuidoostzijde van bel plein vindt men een gerestaui-eerden gevel van omstreeks 1500. Onzen weg door de Langestraat. vervolgend bereiken wij hnks, het Hof, waar de SLJoris of Groote kerk (pl. 2, d-e2 staat. Het gebouw aan de zuidzijde is de Ho terinarkt (pl.ll,d2) uit het begin der 17e eeuw. De kerk dagteekent wat haar middenbeuk betreft uit de 13e eeuw, doch zij werd in de 15e eeuw AMERSFOORT 2 3 * 4 ♦■5 * ■ * 1 Onze Lieve Vrouwentoren, 15e eeuw (de kerk, toen als arsenaal gebruikt, is in 1787 door een ontploffing vernield) . . . j D 3 D 2 2 Ned. Herv. of St. Joriskerk, 14e—16e eeuw enE2 3 Oud Kath. Kerk van St. Georgius, voormalig St. Agatha klooster, 15e eeuw, verbouwd 17e eeuw D 2 * 4 Koppelpoort, waterpoort 15e eeuw C 2 *. 5 Monnikendam, waterpoort E 3 V 6 Torens der Kamper binnenpoort ) E 2 — ( overblijfselen der eerste D 2, E 2 f-: 7 Muurhuizen ( omwalling 13e en 14e eeuw. en E 3 8 Stuk stadsmuur bij de Kamper Buitenpoort . 1 overblijfselen ElenFl > der omwalling 9 Stuk stadsmuur bij de Bloemendaalsche poort ) 14e en 15e eeuw. D 1 10 Kapelhuis, gevel 15e eeuw D 3 11 Botermarkt, begin 17e eeuw D 2 12 Vischmarkt 17e eeuw D 3 13 R. C. Militair tehuis, voorm. kapel St. Agathaklooster, 15e eeuw D 2 * 14 St. Pieters en Bloklands Gasthuis, kapel en mannendeel, 14e en C 2 lSeeeuw • • ■ - • en D 2 15 Burgerweeshuis, vóór 1611 . AA (jtJyAJk^)»~r\ en E 3 16 Godshuis de Poth met St. Rochuskapel, gesticht lejhelft 15e eeuw, meermalen verbouwd 17 Seminarium der Oud Bissch. Clerezie 1696 E 2 18 R. C. Pensionaat der congr. van O. L. V. ± 1780 .... E 3 -_lg_ Stadhuis + 1780 j? 2 19a Twee geveltjes. Havik, 1618 u 2 * 20 Museum der Oudheidk. Vereeniging Flehite . . . . - D 2 21 Amersfoortsche kei in 1661 in de stad gebracht, 1903 hier geplaatst C 3 22 Post- en Telegraafkantoor ° ^ 23 Politiebureau 24 Tram naar Huis ter Heide en Zeist ' • ° 3 25 Bad- en Zweminrichting VERKLARING DER TEEKENS. Wegwee, v. d. A. W BS B. met nummer —- Spoorwegen. - —■ TVamive^en. ^ Fraaie stadsgezichten- AMERSFOORT Amersfoort, per spoor. AMERSFOORT. 17. Boute. 207 verbouwd. Het rijke portaal aan de zuidzijde is van omstreeks 1500. Het koor is afgesloten door een zeer rijk oxaal uit bet begin dcrTGe eeuw. Ten noorden daarvan is het graf van den beroemden bouwmeester Jacob van Campen, in 1595 te Haarlem geboren en in 1057 ojT Randenbroek bij Amersfoort gestorven Zijn erfgenamen lieten door Rombout Verhulst het gedenkteeken maken, dat men aan den muur ziet. Op den buitenmuur van het koor aan de Langestraat ziet men oude muurschilderingen. Aan het einde van de Langestraat bleven van de Kamper Binnenpoort (pl. G, e2), tvyee torens als herinneringen aan ,1,. eerste ommuring der stad bewaard. De Muurhuizen (pl.7, d--> o2, e:-S), links en rechts van deze poort, geven die eerste ommuring aan. Gaan wij links dan komen wij aan de Eem, waarover de *Koppelpoort (pl. 4, c 2), in de 15e eeuw werd gebouwd. Dan volgt de Westsingel, waar links zich het Museum der Oudheidkundige Vereeniging Fléhite (pl. 20, d 2) bevindt. Fléhite was de oude naam, in 777, van de gouw of streek waarin Amersfoort gelegen is. liet Museum bevat o. m. "™e\<;n "i'deie prehistorische voorwerpen, een aardige 16c eeuwsche kook o u, een typisch bordes; de z. g. Regentenkamer heeft een merkwaar dn,en' stamboom niet wapens van Keizer Karei V en een Renaissance k. re,, kaarsenkroon. De z. g. Bibliotheek bevat negen ontwerpen voor gebrand glas van Damhert van Noort 1520—1570. De Groote zaal, middeleeuwsche zegels, portretten van Amersfoortscbe personen, zilverwerk, schilderijen o a. van de Amersioortsclic schilders .iacob v. Campen, Paulus Bor enz De bovenve dieping 01,le,,l,arueveldtiana, als het stokje waarmede deze let se", vo beste, verzameling betreffende Everard Meijster en de K ei lu 111 is ui i kun st o. a. een 15e eeuwsche schouw met voorstèiin' • lei Laatste Oordeel. |EJen nevengebouw bevat Oiiineeseh porselein, Delftsch aardewerk, een apotheek, middeleeuwse!, slaapvertrek, enz. ' . Het o-ebouw tegenover het Museum is het &tt_P,i.eter£-_ot Hlokla,nds"astli.uis (pl. 14, c-d'2) uit de 14e en 15e eeuw, Welks kapel, met het gedeelte voor de mannen bestemd, nog het oorspronkelijk karakter vertoont. Verder, rechts liet stadhuis (pl. l»< (12), uu nei latusi _ . , Jt Zuidsingei, een voortzetting van de vorige straat, heeft, men links schilderachtige kijkjes op de aan het water Uitkomende van 1011. [ets 'verderfde deftige hardsteenen gevel van het Pensionaat der Congregatie van O. L. Vr. (pl. 18, e 6). Tijdens de troebelen van 178T heeft Willem V hier eemgen Üjd met zijn gezin vertoefd. Naast dit huis heeft men een Beaicht op de waterpoort MonnjLkendam (pl. 5, eiS} uit ue 15e eeuw. tik 0 ti, (j Ir^<-(H'-hUA V^t* M b. Langs den straatweg over Laren. Van Amsterdam tot Laren stoomtram langs den weg.. Dezë vertrekl bij bet station Weesperpoort en loopt aanvankelijk 208 Route 17. MUIDEN. Van Amsterdam naar langs den spoorweg tot aan de Linnaeusstraat, dan door de wol e/gtr STer' d?f in d,6 18 6 eeuw vo1 buitenplaatsen was! welke thans bijna alle gesloopt zijn ' De straatweg begint bij het Amstelhotel en loont aanvankelijk langs den Amstel. 1 6 musea te Leiden, blz. 72, en te Utrecht, blz. 143, bevatten te Vechten opgegraven voorwerpen, zoomede teekeningen en foto's betrekking hebbende op het onderzoek van Dr. Holwerda. 8 K.M. Bunnik, vriendelijk dorp aan den Krommen Rijn. 12 K.M. Station Driebergen (Oostertram, naar het dorp Driebergen en verder naar Arnhem, zie blz. 220). 18 K.M. Maarn, groot rangeerterrein; 22 K.M. M'aarsbergen (kasteel); 28 K.M. Halte Heuvelsche Steeg; 33 K.M. de Klomp. 40 K.M. Ede, 22.300 inw. ,. Hot.: Buitenzorg. 1. en o,. f3.—. n. fl.50, d. f3.—. p. f6.—; hoi van Gelderland, Grootcstr., 1. en o. f3.25, n. fl.50, a. 12.r,e; w o 1 g o i e g o ii, li. 't Station S. S. 1. en o. f3.— en f 3.50, "■ la earte, d. f3.— eu f 3.50; He P o s t h o r n, Grootestr. 14 210 Route IS. EDE. Van Utrecht naar Pens.: Lijst op aanvraag bij de Ver. voor Vreemdelingen Verkeer. Aut. en rijt.: G. van Laar. Aut.: M„ Klijnsma en Co. Rijt.: H. G. Schimmel. Lokaalspoorweg naar Barneveld en verder naai: Nijkerk, zie blz. 254. Stoomtram over Bennekom naar Wugoiiiugeu, zie blz. 226. Ede is een groot en mooi gelegen dorp en in de laatste jaren ook een belangrijke garnizoensplaats. Bij het station zijn groote kazernes gebouwd en hebben zich nieuwe wijken ontwikkeld. Het eigenlijke dorp ligt U/a K.M. meer noordelijk. Ten noorden van het dorp het mooie Ederbosch. Rijtoeren. 1. Door het Ederbosch en verder rechtuit door bosch en heide naar 011 e r 1 o. bier rechtsaf langs den nieuwen weg dwars door de golvende heide over Oud Heemst naar den Koningsweg, hier weder rechts en 1 K.M. . verder op den straatweg Arnhem—Amersfoort nogmaals rechts, dd r een heuvelachtige boschrijke streek naar lide terug. Afstand 32 K.M. Men kan te Otterlo rechtuit rijden over H o e n d e. r 1 o en U gehele n naar A p e 1 d o o r n. Mooie afwisselende weg. Afstand Kde—Apeldoorn 31 K.M. Voorbij Hoenderlo een lange daling met mooi vergezicht. 2. Langs het station eu het kasteel Iloekelom naar Bennekom Hot.: de Leemkuil, 1. en o. f4.— e. h., n. f 3.—, d. II,-, p. f 8.—, f 9.— en f 10.—; Neder Vel uwe, 1. en o. f 3.50 — f 4.—, n. i f2.25, d. f3.50; Groene woud, p. f5.—. Aut.: Gebr. de Nooy, Borpstr. Rijt.: T. van Barneveld, Bovenw.; B. G.. v. Eist, Dorpstr, Hier linksaf door een prachtige boscbstreek langs liet landgoed „de K c yenberg" naar Heelsum (zie blz. 220) en Oosterbeek (zie blz. 215), linksaf langs liet station Oosterbeek Hoog naar den ArnheniKC.he.n straatweg, dien men linksaf naar Ede volgt als in den eersten toer. Afstand 35 K.M. $ .*#;*.- * * 47 K.M. Halte Buunderkamp. 49 K.M. Wolflieze. 1 K.M. zuidoostwaarts het, schoon gelegen hotel Wolf'heze aan het beekje temidden van een vermaard bosch, Wodanseiken, duizendjarige den enz., (zie blz. 217). 53 K.M. Oosterbeek-Hoog zie blz. 215. 57 K.M. Arnhem. Hot.: * Gr. Hot. des Pays Bas fpl. A, d5), Gr. Markt 9, 1. f3.— e. h., o. fl.25, n. f3.—, d. f5.—, p. z.k. f7.-; *Gr. h. du Soleil (pl. B, b 4) Oude Kraan 83; «Oranje Nassau ipl. I), b 31, Stationspl. 11, I. f 2.75—f4.-.'o. fl.25, n. f2.50, d. f4.— e. h., p. f 7.50-1'12.50; *S o n s beek pl. O, c2), in het park Sonsbeek; Bellevue ( pl. F, a 3), lltr.str.34, 1. en o. t4.-, p. f 7;50 e. h.; Bri sto 1 (pl. E, b3), t/o. Station, 1. en o. t'3.50 e. h., n. f2.—, d. f'2.50 en f8.50, p. fc— e. h.: Rijnhotel (pl. G, b 4), Nw. Kraan 29- Continental ipl. c 4), Willeinspl. 0, 1. en ... f3.50, n. fl.75, d. f3.-, p. f7.— e. h.; R i e h e (pl. c,4), Nw. Plein 2(1 en 50-00 1. en o t'4.-, n. fl.50. d. f3.— ; de Doelen (pl. b 4), Nw. ARNHEM * 1 Groote of St. Eusebius kerk, 15e eeuw . ... 2 St. Walburgskerk, 1391—1423 3 Sabelspoort, 15e eeuw *4 Stadhuis (huis van Maarten van Rossem ol Duivelshuis), 1540 . 5 Waag, 1761 6 Gouvernementsgebouw 7 Paleis van Justitie, 1838 , . 8 Het huis St. Peter, Rijnstraat 71, bovenstuk van de gevel 15e eeuw 9 Gevel Rijnstraat 41 . 10 Gemeente Museum . ■ 11 Museum der Nederlandsche Heidemaatschappij 12 Aquarium der Nederlandsche Heidemaatschappij .... 13 Musis Sacrum 13a Stadsschouwburg 13b Korenbeurs 14 Postkantoor 15 Telegraafkantoor . 16 Politiebureau (zal verplaatst worden) 16a Korenbeurs 17 Ooster stoomtram naar Oosterbeek, Wageningen enz. . 18 Betuwsche tram naar Eist 19 Bad- en Zweminrichting in den Rijn 20 Badinrichting St Walburgsplein ... VERKLARING DER TEEKENS. VAK D 5 D 5 C 5 D 5 C 5 D 5 D 5 C 4 C 4 A 3 C 1 B 2 D 4 D 4 C 4 C 4 C 3 D 4 D 3 B 4 A 4 D 5 D 5 S^>^ Wegwijzer v. d. A. N. W. B. met nummer. _ Spoorwegen. __. Tramwegen. —Fraaie stadsgezichten. VERKLARING DER GESTIPPELDE GROENE LIJN. Het is verboden de Weststraat, komende van de Bergstraat en de Brugstraat, te berijden, gaande naar de Utrechtsche straat. ARNHEM Zutphen, per spoor. ARNHEM. 18. Route. 211 Kraan 9, 1. en o. f3.— e. h.; Bervoets (pl. b31, t/o. Station; de Pauw (pl. c4), Pauwstr. 7, 1. en o. t'3.- e. h., d. f3.— e. h.; ileConstabel (pl.c4), Pauwstr. 9; Sluis (pl. b 3), Oude Stationsstr. 11. Buiten de stad: Hotel Monniken huizen. Rest.: National (pl. e 4), Bakkerstr. 76—77, n. fl.50 e. h., d. f2.50 e. h.; Central (pl. c4),'Vijzelstr. 19, n. f'2.—, d. f2.50 e. h.; Mn sis .Sa er urn ipl. 13, d 4), Velperpl. Pens.: lijst op aanvrage bij Bureau Vreemdelingen Verkeer, StationsSchouwburg: Stadsschouwburg, (pl. 13a, d 4), Eusebius Binnen Singel. Concertzaal: Musis S'aerum, (pl. 13, d 4), Velperplein: Wekelijks Arnhemsche Orkestvereeniging. Informatie-bureau; Ver. voor Vreemdelingen Verkeer, Stationspl. 13. Aut. en Rijt.: fa. de Rijk, Stationspl. Aut.: fa. Gebrs. Riemer, Walstr. 4. Rijt.: Amsterdamsche Rijtuig Mij., Roerm. plein 9 b. Trams.: Lijn 1^ Van het Velperpl. naar Velp, Velperpl. naar Oosterbeek; Lijn 2: Van de Burg. Weertsstr. over de Markt naar de Sbeenstraat. Lijn 3: Van den Hommelsche Weg naar het Willentspl. Lijn 4: Van Velperpl. naar den Rozendaalsche weg (Geitenkamp) Voorts een lijn van het Willemspl. naar den Sclielmsche weg. Oostertram naar Zeist, zie blz. 220 tot 226. Arnliem, hoofstacl der provincie Gelderland, met 70 700 inw. is een der schoonst gelegen steden van ons land. Het verkreeg in 1233 stadsrecht, werd in 1433 in de Hansa opgenomen en in 1537 door Karei van Egmond, hertog van Gelder, versterkt. Omstreeks 1700 werd Arnhem door aarden wallen en bolwerken omgeven, die nu in fraaie plantsoenen veranderd zijn. De 'groote uitbreiding van Arnhem vond plaats in de tweede helft der 19 e eeuw, nadat de Rijnspoorweg was aangelegd. Van het Stationsplein komt men op het Nieuwe Plein en bereikt dan, links omslaand, de Rijnstraat, die met haar voortzetting, de Vijzelstraat, de Ketelstraat en de Roggestraat een druk verkeer heeft. Rijnstraat 71 (pl.8, c4) bleef het gerestaureerde bovenstuk van een gevel uit de 15 e eeuw bewaard; Rijnstraat 41 (pl. 9, c 4) een deel van een fraaien gevel uit het begin der 17 e eeuw. Aan het einde der Ketelstraat begint, rechts de Koningstraat, die naar de Groote Markt leidt. Hier verheft zich de "aaie *St. Eusehiuskerk (pl. 1, d 5), die van 1453 tot 1570 gebouwd is. De spits van den toren, die in 1033 verbrandde, werd Jaarna door een achtkante lantaarn in renaissancestijl vervangen. Van buiten onderscheidt de kerk zich door haar njke laat-gothische versieringen. Ook het zuidelijk portaal verloont dezen rijken stijl. Het oudste deel der kerk is het schip, dat nog in de 15 e eeuw gereed kwam. De kruisbeuk en het koor dagteekenen uit-de 16 e eeuw. Het inwendige, met zijn sierlijke pijlers en stergewelven van stee», is zpei. indrukwekkend. 212 Route 18. ARNHEM. Van Utrecht naar In het koor bevindt zich de graftombe van Karei van Egmond, den laatsten hertog van Gelder, die in 1538 overleed. Om het liggende beeld van den hertog zijn leeuwen geplaatst, de nissen der tombe zijn met reliëfs versierd, die apostelen en heiligen verbeelden. Aan den noorderlijken muur van het koor is de wapenrusting van den hertog als bekleeding van zijn houten knielend beeld te zien. Tegen den muur, die het koor van de kerk afsluit, bevindt zich aan de noordzijde het grafteeken van .Toost Sasbout, kanselier van Gelderland, die in 1540 stierf. Het is een der fraaiste werken van dien tijd, die gewoon was de vergankelijkheid van het mensehelijk wezen op realistische wijze weder te geven. Het orgel wordt in den zomer om de andere week Maandags van 7 tot 8 uur bespeeld. Toegang 10 ct. Ten oosten van de kerk verheft zich het *S tad hui s (pl. 4, d 5), dat pas sedert 1838 als zoodanig in gebruik is en oorspronkelijk het omstreeks 1540 gebouwde huis vau den beruchten Gelderschen veldheer Maarten van Rossem was. In het laatst der 19 e eeuw werd het gebouw in zijn tegenwoordigen staat gebracht. Van het oorspronkelijke zijn de drie satyrs afkomstig, die aan het huis den naam van „Duivelshuis" hebben verschaft. Op de Groote Markt zien wij links het Paleis van Justitie (pl. 7, d 5) van 1838, in klassieken stijl 'gebouwd, verder de Sabelspoort, (pl. 3, c 5) een werk der 15 e eeuw; door deze poort komt men aan den Rijn. Aan de Westzijde van het plein staat op den hoek de Waa g (pl. 5, c 5) van 1761. De breede Walburgstraat hiertegenover leidt naar het Walburgsplein, waar zich de R. K. St. Walburgskerk (pl. 2, d 5), die van 1391 tot 1423 gebouwd werd, verheft. Zij is van twee torens aan de westzijde voorzien, wat in ons land zeldzaam voorkomt. Verder langs den Eusebius Buitensingel naar het Velperplein. Links de concertzaal Musis Sacrum met. groot café-restaurant. Onder het spoorwegviaduct doorgaande bereikt men in enkele minuten bet prachtige park *Sonsboek, eigendom der gemeente. In tlffpark hotel-restaurant Souslièók en de theeschenkerij, waar dikwijls muziek is. Tegenover Sonsbeek het Gebouw van de Nederlandsche Heide Maatschappij (pl. 11. c 1), hetwelk op de bovenverdieping een Museum bevat. In dit Museum een zeer uitgebreide en veelzijdige verzameling van alles wat met landontginning, boschcultuur, zoetwatervisscherij enz. in verband staat. Voorwerpen gevende een voorstelling op geologisch gebied, een insectenverzameling, opgezette vogels en zoogdieren, voorwerpen betreffende ziekten en misvormingen van het houtgewas, een verzameling houtsoorten en een diorama voorstellende een boschbrand en de middelen om die tegen te gaan. Het Aquarium (pl. 12, b 2) der Heide Maatsciiappij bevindt zich aan den Zijpschen weg. Van het station westwaarts gaande, bereikt men langs den Utrechtschen weg het Gemeente Museum (pl. 10, a3), hetwelk gevestigd is in het voormalig gebouw der Buiten Sociëteit, gelegen op een der mooiste punten van Arnhem met prachtig uitzicht op de Betuwe. Het Museum bevat de. geschiedkundige verzameling der Gemeente, vroeger geplaatst op de bovenverdieping van liet Waag- Xntplum, per spoor. ARNHEM. 18. Boute. 21.'5 gebouw op de Groote Markt, waaronder een aantal 1.7 e eeuwsche Ki bekers en ander zilverwerk, medailles, munten, zegels enz. Voorts o. a. de nagelaten verzamelingen vau Alexandcr Verhucil wiens meubelen en familieportretten met een keuze uit zijn werk in oen afzonderijkc kamer tentoongesteld zijn. Alle voorwerpen zijn van duidelijke etiketten voorzien. Omstreken. De schoone omstreeken van Arnhem en de in de onfhiddelhjke nabijheid der stad gelegen dorpen Velp en Oosterbeek, leenen zich hij uitstek tot het maken van mooie wandelingen en rijtoeren. Wandelingen. 1. Door het park *Sonsbeek, langs de vijvers en de belvédère naar den Apeldoornschen straatweg, dien men volgt tot Moskowa, hier door het bosch rechts naar den Steenen Tafel (mooi vergezicht) en verder langs de aanwijzingen van den Bondswandelweg Arnhem-Deventer over het hotel Monnikenhuizen naar den Velperweg. Hier rechtsaf naar de stad terug. 9 K.M. 2 Langs den Zijpendaatschen weg tot aan het eind van Sonsbeek, hier rechtsaf langs den grintweg, links het landgoed Zijpendal, verder langs Dalzicht en 500 M. verder linksaf langs den Kluizeweg naar den Schelmschen weg, hier rechtsaf naar liet Openluchtmuseum, Geopend van April tot November, dagelijks van 10 tot 5 uur. Toegang 30 cents. „ , Het is een schilderachtig bosch-park, 30 H. A. groot, met oud hoog bout en nieuwe aanplanting, prachtige vergezichten, vijvers cn heuvels. fc worden bijeengebracht, nrovinciaalsgewijze gesel ikt, landelijke bouwwerken, boerenhuizen, molens, enz., uit allo streken van Nederland, zoodat, wanneer het museum-plan geheel zal ziia uitgevoerd, men een compleet overzicht zal hebben van het Rel"jM1( heta en va n K i ,j s e n l> u r g ; J a n s. Pens.: Erica; Laan z*i e li t. Aut.: A. Cox. Semenarie, monument van Dr. Schaepman, io bet kerkje een schoone graftombe; naast het. hotel een weg die naar bet mooie Rijsenburger bosch voert. 15 K.M. Driebergen. Hot.: Wapen van Driebergen, p. f <;.— en £ fl.50. Pens.: Me j. Bruin, Wilhelminastr.; II. Mo-ef akker, Traai. Aut.: J. C. Koel; W. van SVtten. Rijt.: (i. van Remmerdên, Boschstr.; L. Hoek, (Fngweg. Rijtoer over Zeist, De Pyramide, Maarn en Doorn 25K.M., zie hierboven onder Zeist. Rechtstreeks naar de Pyramide elj verder als boven, 18 K.M. Langs de Langbroeksche Wetering, zie onder Doorn. 19 K.M. Doorn. Hot.: Pabst, Dorpsplein A 397; Lager w e ij, Dorpsplein; U a p e n v. s a n d e n li u r g. Pens.: Montrose; Bella Vista. Kampweg; Wijk? buizen; Pr. Hendrikl.; Bellevue, Sltiopark; M e j. EI. E. Aut.: N. van Os, Amcrsf. weg; C. A. v. Brummelen, Langbroeken?.; J. W. v. Nolten, Kampweg. la °' A' Y' Brummelen' Langbroekerw.; W. Mierreen, Acacia- In de schoone boschrijke omgeving kan men verschillende wandelingen maken o. a. naar den uizichtstoren „De Kaap" Hiertoe volgt men den straatweg in de richting Amerongen en slaat een halve K.M voorbij liet dorpsplein links af de Fleschlaan in. Een andere mooie wandeling van Doorn is langs den prachtigen straatweg in westelijke richting tot het punt waar de tram, die over eenigen afstand een afzonderlijke baan heeft, weer op defl straatweg komt, hier rechtsaf langs den Stamerweg (Bondswandelweg) en over den Maarnschen berg naar Maarn. Terug kan men den grintweg langs het landgoed Zonheuvel nemen. Zutphen, langs den -weg. DOORN. 18. Route, 223 De Bondswandelweg Amsterdam—Arnhem loopt van Doom tot Rhenen ongeveer evenwijdig aan den straatweg over de Utrechtsche heuvelreeks, die zich van de Pyramide van Austerlitz tot de Grebbe uitstrekt, en die met de Gooische heuvels de eind- of stuwmoreene uitmaakt van de gletschers die in den ijstijd de noordelijke helft van ons land bedekten. Rijtoeren naar Zeist en de Pyramide zie hierboven onder Driebergen. Op het dorpsplein gaat rechtsaf' de grintweg naar Wijk bij Duurstedè, 9 K.M. (zie hieronder). Aan dezen weg is de ingang van het huis te Doorn thans bewoond door den vroegeren Keizer van Duitschland. Na ca. 2*/a K.M. bereikt men het dorp Neder-Langbroek aan de Langbroeksche wetering, die over een afstand van ca. 14 K.M. evenwijdig aan den straatweg loopt. De weg langs deze wetering wordt wel eens de „Kasteelenweg". genoemd. Van de kasteel en die voorheen bijna een onafgebroken reeks vormden, zijn er vele gesloopt, maar vele andere zijn, zij het ook gemoderniseerd, in stand gebleven, en hun houtgewas draagt niet weinig bij. tot de schoonheid van het landschap. Linksaf slaande kan men langs den ouden toren van Wallenburg", het prachtige „Sandenburg" en het poortje van het gesloopte „Groenestein" naar Leersum rijden, 9V2 K.M. Rechtsaf langs „Lunenhurg", „Hinderstein", „Weerdestein", „Leeuwenburg", „Molenstein",,,Hardenbroek" en „Sterkenburg". Dit laatste is gemakkelijk kenbaar aan den groote ronden toren, het eenige overblijfsel van het aloude slot, het huis is modern. Voorbij „Sterkenburg" den tweeden weg links langs het kasteel „ReverWeerd" aan den Krommen Rijn, daarna weer rechts naar Odijk. Fe Odijk rechtsaf naar het station Driebergen en langs den hierboven beschreven straatweg naar Doorn terug. Totale afstand 22 K.M. De weg langs de Langbroeksche Wetering is jtoör auto's verboden. ****** Voorbij Doorn worden de landhuizen minder talrijk, de ^li'eek is boschrijk, vooral links van den weg. Rechts af en Loe mooie vergezichten. , 21 K.M. Sanden burgerlaan, station van den stoomtram naar wi,jk bij Duurstede. De tram loopt door een vruchtbare en aanvankelijk boschrijke streek en kruist, de Langbroeksche Wetering (zie hierboven) dicht bij het kasteel Sandenburg. Rij Cothen en voorbij dit dorp veel boomgaarden. Wijk bij Duurstede. Hot.: Schippershuis, Ui.jkstr.15a. Wijk bij Duurstede, in de middeleeuwen Dorestad genaamd, is een der oudste sleden van Nederland, en 224 Boute 18. AMERONGEN. Van Utrecht naar in den tijd van Karei de Groote een der grootste handelsplaatsen van het rijk, de groote centrale markt voor Noord Nederland. In 834 werd Duurstede door de Denen geplunderd. In 948 was het nog slechts een dorp. Hoewel Wijkbij Duurstede zich later weer tot een stad ontwikkelde, heeft het zijn oude beteekenis nooit herkregen. Het voornaamste gebouw is de kerk met fraaien, doch onvoltooiden 16 e eeuwschen toren. Ten westen van de stad in een fraai plantsoen ziet men de overblijfselen van het kasteel dat David van Bourgondië, bisschop van Utrecht in de 15 e eeuw liet bouwen Een der torens is in het laatst der 19 e eeuw van een nieuwe spits voorzien, vanwaar men een mooi uitzicht heeft. 25 K. M., links op een heuvel de graftombe van Nellenstein en iets verder eveneens . links, de uitzichtstoren Lombok met oriënteertafel; beide bieden een zeer mooi uitzicht. 26 K.M., het oude dorpje Leersum. Vanhier af tot bij Amerongen loopt de straatweg door een breede laan, waaraan rechts het fraaie 17 e eeuwsche kasteel Zuijlestein met zijn torens en trapgevels zichtbaar is. In dit kasteel heeft in 1672 een samenkomst plaats gevonden van de gezanten der Republiek met de ministers van Lodewljk XIV. 29 K.M. Amerongen. Hot.: Lievendaal; Orajiestein; Biiitenl ust, 1. en o t'3.-, n. fl.50 e. h., d. 12.50 e. h., p. 'f4.50; A m e r 0 n g e r li e r g li n i s. Aut.: H. Piers. Amerongen is een op steedsche wijze gebouwd groot dorp, tegen de helling van den berg gelegen. Vooral van liet Eek en Wielscheveer (toegangsweg derwaarts bij liet kasteel) is het gezicht op Amerongen met zijn hooge kerktoren en de donkere heuvelreeks daarachter bijzonder mooi. Het, groote kasteel, waar in 1672 Lodewijk XIV overnachte, werd daarna door de Franschen verwoest en in 1678 herbouwd. De vroegere Keizer van Duitschland, Wilhelm II, heeft er van November 1918 tot in den zomer van 1920 vertoefd. Het kasteel behoort aan Graal' Bentinck, evenals de prachtige bossehen op den Amerongschen berg. In deze bossehen is vrije wandeling, op tal van punten heeft, men er mooie vergezichten, o. a. bij het logement het Berghuis. 32 K.M. Eist, een weinig aantrekkelijk dorp. Dit is hel eenige minder mooie stuk van de geheele route. 34 K. M. Remmerden, waar de weg den Rijn bereikt, mooi riviergezicht. De prachtige boomen, die hier langs den weg stonden en aan de kerkvoogdij te Rhenen toebehoorden, zijn in 1916 helaas geveld. Zutphen, langs den weg. RHENEN. 18. Route, 225 37 K.M Rhenen. Hol.: Koning van Denemarken (tevens rijt.), 1. er. o. I' 2.75 e. h.; Veerhuis; Berg en Bosch a/d. str.weg Eist— Veenendaal, 1. en o. f 3.50, n. f 2.50, d. f 3.50, p. f 5.— a t 6.—. Aut.: J. v. d. Horst. Heerenstr. A 42. Rhenen, wordt in 94-4 reeds door keizer Otto IV als stad vermeld. In 1346 werd het door den Utrechtschen bisschop Jan van Arkel van muren voorzien. Sedert, 1620 hield Frederik van de Paltz, nadat hij uit zijn koninkrijk Bohème had moeten vluchten, hier verblijf in een fraai paleis, dat echter in het begin der 19 e eeuw gesloopt is. Rhenen was in de middeleeuwen een zeer bezochte bedevaartplaats en de St. Cunerakerk, die uit de 14e eeuw dagteekent, werd dan ook ruim aangelegd. Haar drie beuken van gelijke hoogte zijn in steen overwelfd. Het koor wordt door een prachtig oxaal, uit het midden der 16 e eeuw, afgesloten. De *toren aan de westzijde, ongetwijfeld een der allerschoonste ih Nederland, van 1492 tot 1531 gebouwd, heeft een vierkant benedendeel waarop een achtkante lantaarn staat. In 1897 zijn het dak der kerk en het houtwerk van den toren verbrand, waarbij de mooie oude klokken op één na verloren gingen. Sedert werd de schade weder hersteld. Nabij de kerk aan de rivierzijde en ook aan de andere zijde van de stad overblijfselen van de oude stadsmuren. De tram loopt van Rhenen naar het station (lijn Amersfoort—Kesteren) en vandaar langs dep voet van den Grebbeberg naar de Grebbe, waar hij den straatweg weder bereikt. Deze laatste begint in het stadje reeds te stijgen, passeert de spoorlijn over een hooge steenen brug met verrassend uitzicht en blijft nog ca. U/a K.M. langzaam klimmen. Op het hoogste punt (bij het waarschuwingsbord) rechts een laan naar den Haksteensheuvel en de Koningstafel aan den heuvelrand, waar men een prachtig 'vergezicht over de rivier geniet (oriënteertafel). Bij het waarschuwingsbord begint de steile daling door een fraai begroeiden hollen weg. 41 K.M. Hotel de Grebbe 1. en ö. f 4.—, d. f 5 en f 6.—, Vooral bekend als restaurant. De Grebbedijk, die de Utrechtsche en Wageningsche heuvels verbindt, is de zuidelijke afsluiting van de Geldersche Vallei, een voor-historische Rijnarm, die naar het noorden steeds breeder wordt. Verschillende beken in de Geldersche Vallei ontlasten haar water te Amersfoort in de Eem. Toen de Grebbedijk (vóór 1595 slechts een kade) in 1855 doorbrak, liepen alle dorpen der vallei en het lage gedeelte der stad Amersfoort onder, daar ook de Slaperdijk ter hoogte van den Emmikhuizerberg bezweken was. Vooral bij hoogen waterstand van de rivier levert de Grebbedijk fraaie uitzichten op. 15 226 Routè IS. WAGEN1NGËN. Van Utrecht naar 45 K.M. Wageningen, 11.400 inw., zetel der landbouwhoogeschool. Hot.: *JJe Wereld. Bergstr. 51 (tevens rijt.), I. en o. E 3.— e. h., n. li la carte, d. t' 2.50—f 3.5(1—1' 1— ■ Mof van Gelderand, Nude D 29, 1. en o. f 3.—. n. f l.25 e. h., d. f3.—. p. f. 6. —; Moderne. o/d Wageningsche Berg: * H o t. VV a g e n i n g s e li e B o r g : Is winters gesloten: H e I v ó d è r e, 1. en o. t' 3. , p. f a.ao i' ,<;.:>().' Pens.: B e l 1 a 'Vista. Wag. Berg; R o /. e u li a g e. Aut.: I. 1. Kirpestein, Riemsdijkstr. 4; A. van Wijk, Kapelstr, Naar Ede (zie blz. 209) stoomtram over Bennekom en langs het kasteel Hoekelom. Aan het eind van de stad begint de Wageningsche Berg, boven, rechts van den weg het aldus genaamd hotel, met groot terras aan den heuvelrand; zeer mooi 'uitzicht. Links voert een weg naar het bekende hotel Nol in 't Bosch. Aan den voet van den Wageningschen Berg links het sanatorium Oranje Nassau Oord. 49 K.M. Renkum. Hot.: C a m p m a n, Dorpstr.; Verwaaijen; Bol In t Bosch, in het bosch ten N. W. van Renkum. Informatie-bureau: Ver voor Vreemdelingen Verkeer. 52 K.M. Heelsum. Hot.: KL Zwitserland; Schoonoord. Rechts een slechte, doch mooie weg naar het kasteel Doorwerth (zie blz. 216), 37a K.M. verder links een weg naar Wolflieze (zie blz. 217). Door, 58 K.M., Oosterbeek (zie blz. 215)'steeds rechtuit. 62 K.M. Arnhem (zie blz. 210). Men verlaat Arnhem aan het Velperplein en volgt de Steenstraat en den Velperweg. Deze laatste voert langs een zeer groot aantal mooie buitenverblijven. 67 K.M. Velp (zie blz. 215). De stoomtram vertrekt van het oostelijke eind van het dorp. Even verder rechts het kasteel Biljoen, met vier hoektorens; bij het kasteel fraaie vijvers. Tegenover Biljoen links van den straatweg, een weg naar het temidden der bossehen schoon gelegen HotelRestaurant Beekhuizen. Vanhier voert linksaf een heuvelachtige weg door de bossehen langs de *Emma Pyramide, met. prachtig uitzicht, naar het kasteel Rozendaal (zie blz. 214). Ook kan men bij Beekhuizen rechtuit, den op sommige plaatsen slechten grintweg volgen naar den 'Zijpenberg, waar men heerlijke uitzichten heeft en verder over de golvende heide, een dor mooiste landschappen van ons land. en door hel bosch van Heuven naar den sl.ra.al.weg, Zutphen, langs den, weg. DE STEEG. 18. Bonte. 227 waarop men V/2 K.M. voorbij bet hotel de Roskam (zie hieronder.) uitkomt. Voorbij Biljoen heeft men van den straatweg voortdurend uitzicht op de boschrijke heuvelreeks, waarover de Bondswandelweg Arnhem-Deventer voert. 70 K.M. Hot.: De Roskam, 1. en o. f 3.50, n. f 1.95, f 2.50, p. f 6.—. 74 K.M. De Steeg, waar de Ussel in een groote bocht den i straatweg nadert; prachtig 'riviergezicht. Hot.: il <■ Engel, Rijksstr. w., I. en o. f8.— n f 3.50, n. f2.75, 4. f3.50, o. seizoen f 8.50 — f 9.—, overigens f8.— ; Wapen v. ' Athlon e. ' Pens.: Kast a n j e - o o r cl : R h e cl e r d a 1 ; Rust o o r cl 5 Lindenhove; eenv. Jansen; O v e r s t e e g. 1 Aut.: Hoefman, ArnlJ. str.weg. 1 Rijt.: Hupkes, id. Aan bet Hotel de Engel kaarten verkrijgbaar voor de wandeling op het sclioone landgoed Rhederoord. De mooie 'bossehen achter Rhederoord. waarin de Rouwenberg gelegen is, behooren aan de Ver. tot Behoud van Natuurmonumenten in NcdeTta.nd; zij zijn zonder kaart, toegankelijk. Even voorbij het Hotel de Engel voert de Diepe Steeg naar de Onzalige bossehen met de 'koepel van Viruly, een der meest bekende uitzichtspunten in dezen omtrek. Iels verder begint de beroemde 'Middagter Allee een prachtige beukenlaan. Het groote in 1697 gebouwde kasteel Middagten ligt rechts van den weg; het zeer schoone 'park is onder geleide te bezichtigen van 1—4 uur, behalve Zondags. Links de Middagier bossehen. Iets verder voeren verschillende mooie lanen linksaf naaide uitgestrekte bossehen van 'Hagenau, die eveneens aan de Vereeniging tot Behoud van Natuurmonumenten in Nederland | jfSbotweH. De in deze bossehen gelegen Carolina-hoevë (ook gemakkelijk te bereiken van den weg, die naar de Onzalige bossehen voert) geeft gelegenheid tot rusten; ook zijn er ' I enkele kamers voor logies beschikbaar. De Bondswandelweg loopt van Arnhem over RozendaaL : den Zijpenberg, den Rouwenberg en dan door de Middagter bossehen naar de bossehen van Hagenau; verder over Dieren, Middagten en Doesburg naar Keppel. 76 K.M. Ellecom. Hot.: Brinkhorst, 1. en o. f 3.50, p. f 7.— e. h. Pens.: B u i t e n z o r g ; E 11 i n c h e m ; B e n v e n u t o ; , 1 e-u v e 1 z i c h t; Hagenau; A. (J. NU dek en. Aut. en rijt: Hazelaar. Piepersl. De kom van dit dorp ligt rechts van den straatweg.\ Iets Verder rechts bel Hof van Diere iet groot park. 78 K.M. Bieren (zie blz. 21H). 228 Boute 18. DOESBURG. Van Utrecht naar Van Dieren naar Doesburg, Keppel, Doetinchem (Montferland), Terborg en Oendringen. Dc stoomtram vertrekt van het station DierenDoesburg, loopt door het dorp en de uiterwaarden en passeert den Ussel over een schipbrug. 4 K.M. Doesburg, .oud .stadje met 15e eeuwsche kerk en enkele oude gevels. Hot.: Kelderman, Koepoortstr. A 88-38, 1. èn b, f 2.50, d. f 2.50 e. h.; Hol van O c 1 r i a, id. no. 1)218. 1. en o. f 2.50, & i 3.—. Aut.: L. J. v. d. Kolk en G. J. Donderwrnkel, Meipoortstr. Rijt.:. ,Tac. Remmelink, id. C K.M, Drempt; kerktoren 15e eeuw. Hier begint een prachtige laan die tot Doetinchem doorloopt. Links het groote landgoed Ulenpas. 11 K.M. Laag Keppel. *Hotel de Gouden Leeuw. Tegenover het hotel aan den Ouden Ussel het fraaie kasteel Keppel, gesticht in 1615, waar Lodewijk XIV in 1672 vertoefd heeft. Het park en de groote zaal zijn somtijds onder geleide te bezichtigen. Links zijweg naar Hummelo met het prachtige landgoed Enghuizen, waarop vrije wandeling is. Het huis is in 1835 gebouwd. Rijtoer over Vorden en Ruurlo zie blz. 237. De Bondswandelweg loopt vau Doesburg naar Laag Keppel en splitst zich daar in een tak naar Ruurlo en een naar Winterswijk. 17 K.M. Doetinchem met 15 e eeuwsche kerk. Hot.: Heerenloge m ent. Hamburirerstr.; Rademak e r, Marktpl.. 1. en o. f 3.—. d. f 2.50 c. h.; d e V ij v e rb e r p; (buiten de stad). Aut. en rijt.: H. A. Hendriks en Zn. Aut.: Garage M. A. R. S., Terborgscheweg; li. Ballen, Plantsoenstraat. Rijt.: H. Meyer. 24 K.M. Terborg met het oude kasteel Wisch (vanhier tramlijn over Varsseveld naar Lichtenvoorde); 26 K.M. Süvolde; 29 K.M. Ulft; 31 K.M. Gendringen. De tram loopt door naar Anholt in Pruissen. Van Doetinchem kan men den stoomtram Zutphen — Emmerik nemen naar Zecldam, Hot.: Montferland, 1. en o. f2.75, n. i' 1.60 o. h, d. f 2.25 e. b. en verder naar 's Heerenberg Hot.: Burgers 1. en o. f2.— a f 2.50, n. fl.75, d. f 2.— a f 2.50; Ernst, Marktstraat 1. eu o. f 2.50, n. t' 2—, d. f 2.50, p. 1' 4.- e. ti. Aut.: (t. A. Bongers; A. Hendriksen. Zutphen, langs den weg. MONTFERLAND. 18. Bóute. 229 Ca. 1 K.M. ten zuidwesten van Ze.dda.rn de boschrijke heuvelgroep Montferland. Op den zuidelijken top (88 M.)' hotel Montferland met prachtig 'uitzicht: >/, uur meer noordelijk de Hettenheuvel (105 M.). Xe 's-Heerénberg een oud stadhuis en het groote vaak verbouwde kasteel Bergh, waarvan vooral de zware vierkante toren de aandacht trekt. Voorts en dierentuin waar voornamelijk zeldzame vogelsoorten gefokt worden, doch die ook viervoetige dieren bevat. Van Dieren naar Zutphen is langs den straatweg geen openhaar vervoermiddel. Men passeert, het Apeldoornsche kanaal: opmerkelijk is liet groote verschil van waterstand boven en beneden de drie achtereenvolgende sluizen. 2 K.M. verder rechts het eigenaardige oude kasteel, De Geldersche Toren. Roschrijke streek. 84 K.M. Brummen (zie hlz. 218). Voorbij dit dorp gaat, links een mooie weg langs het kasteel Voorstonden naar Voorst, De straa l weg loopt verder door een minder boomrijke streek. 01 K.M. Zutphen (zie blz. 210). 19. Van Amersfoort over Apeldoorn naar Zutphen en Deventer. a. Per spoor. Van Amsterdam naar Amersfort, zie route 17a, blz. 199. Amersfoort zie blz. 206. Kort na het vertrek rechts mooie kijkjes op de Koppelpoorl en de O. L. Vr. toren. 11 K.M. halte Tersehuur. * 16 K.M. Barneveld—Voorthuizen, kruispunt van den locaalspoorweg Nijkerk-Ede, zie blz. 254. Verder meest door de heide met. veel stuifzand. 23 K.M. Stroe, station van de legerplaats De Harskamp" bij Otterlo. 29 KM. Halte Kootivijk, ontginningen van het Staatsboschbedrijf. (Radiostation, zie hieronder.) 33 K.M. Assd. Links op de heuvels de Soerensche bossehen. rechts voert een weg naar Hoog Buurlo met het seinstation voor de draadlooze telegrafie naar Indië. Het ontvangstation is bij Sambeek in Noord Brabant. 230 Boute 19: APELDOORN. Van Amersfoort naar 43 K.M. Apeldoorn. 1 enHof 3 5*0Bd M *> * * / " W , K'°" (pl. A, c 4), Looi; 1, d f2 50 c h i) f5W C5) Soerenscdu. grintw. 73, 1. en o. f3.-,' n /l 75 Sr/260-dfS06? P0'1' "l' W1-5' L 6" °- -totf 8.So,(n.-f 1 7ö' StaÖtr.»"'48 'r,nS (l.l.«2),JIoofd8tr.2; de Ster [pl. d. 2), Pens.: lijst op aanvrage bij Ver. voor Vreemdelingen Verkeer Informatie-bureau: Ver. voor Vremdelingen Verkeer. Tram.: Motortram door de Hoofdstraat en Loolaan'naar bet Loo Apeldoorn 49400 inw., midden op de Veluwe in de onmiddellijke nabijheid der prachtige ♦Soerensche bossehen geS; ^reek! aangGWeZen ^SFpio^^ lie De plaats heeft zich na den aanleg van dèn Oosterspoorweg zeer uitgebreid vooral 111 de richting van het Loo, waarmede zij thans feitelijk een geheel uitmaakt. In den omtrek zijn eenige papierfabrieken. J Het, Paleis Het. Loo waar de Koninklijke familie gewoonlijk een groot deel van het jaar doorbrengt, is in Ki8(i -estieht door den Koning-Stadhouder Willem III, doch sedert Iperha ildelijk verbouwd o. a door Koning Lodewijk, die er eenigen tijd vertoefde. Het bevat vele schilderijen en kunstvoorwerpen en is bij afwezigheid van het Hof te bezichtigen (toegang ook voor het park, 25 ct.) ^£UsLo2ncL^ beval praeblig geJammie en Kmu^™^' Men vindt Tjaar ook [icTTêTTütra.fijk.omstreeksBlITgêibouwde Oude Loo. Wandelingen. i. Bij hotel Bloemink linksaf Amersfoortse.be straatw Wil hebnina oren. oven daar voorbij linksaf en dan rechtsaf naar het u aitorshorgje cn steeds rechtuit door het Kruisjes Hal naar Hom' (' "■ (Hot.: Oranjeoord; Eik en Dal). Vorder I: « de,, „,.,■,,T weg rechtuit door bet hek (150 M. daar voorbij rechts houden) naar , , B^J'ffSL. ("""" * nitzicjit). rechtsaf naar het (k aki,ik ï." ';;T„ iTf^J'1 U™« **"*» den straatweg v, r ,'! ■W»UH V "j "lT" 2:'* V0-2 ' «'•'"'•facldc put met opmerkeli k ^cTToTTfês Zondags gëên^ttiegSffë) naar ~VmWror,i. Afstand lil K M. .... 2- A»|erst'oortselie straatweg, vóór dcn (EV.hoput (zie hierboven) bi. een handwijzer rechtsaf tot den eersten driospong. KVe, l i, e Hol ,n V d00r hct hos('h la"«" l'-t Poter (lerritslmm, , ié en ile Hut van Vennema en verder langs den «rintvv II,li l,,a 1 Itnkshouden) over Viessel „aar Apeldoorn. Afstand 17 K.M. Rijtoeren. v„„,e, ''T'"","''" benvelachtigen Amersfoortschen straatweg door de Wandènng, ^Tlüer liTsaf^a/ll'oTg s'o'e rhi"r""-« kalfool<'denrsö'ri" "«"r. Apeldoorn terug? Afstand 15 K.M.''''Men •' Vs ,0 s 1 JV''" V" "''" 2 K-M' voorbi. ,1 KVhopat. dan lin„s langs den Dassenberg (mooi * nilzielil) lot bij liet APELDOORN VAK 1 Het Loo, 17e eeuw B 4 I 2 Het Oude Loo, 15e eeuw A 4 3 Raadhuis D 3 4 4 Post- en Telegraafkantoor D -1 5 Bureau van Politie D 3 6 Bad- en Zweminrichting O 3 VERKLARING DER TEEKENS. _^Sc^ Wegwijzer v. d. A. N. W. B. met nummer. — Spoorwegen. Tramwegen- APELDOORN 1 Deventer per spoor. APELDOORN. 19. Route. 231 station As se], en hier wederom linke over Hoog S'oercn naar Apeldoorn terug. Afstand 21 K.M. 2. Langs den Amersfoortschen straatweg tot 1 K.M. voorbij den Fehoput, dan rechts een grintweg op langs het Aardhuis (koninklijk chalet) eerst nog door bossehen en dan over de heide met mooi vergezicht naar het üddelermeer (25 M. boven den zeespiegel) met eenvoudige uitspanning, die des Zondags gesloten is. Aan de overzijde! van het meer de bekende Hunnenschans, dre op grond van in den jongsten tijd onder leiding van Dr. Holwerda gedane opgravingen door dezen archeoloog beschouwd wordt als een Saksische burcht uit de achtste eeuw, destijds omringd door een dubbele palisudereeks en een diepe gracht, in verbinding slaande- met het loon grootere Üddelermeer. Andere schrijvers meenen dat de, \ cluwe in dien tijd niet door Saksers, doch Franken bewoond werd. Omtrent de onderzoekingen van Dr. Holwerda bevat het Museum van Oudheden te Leiden (zie blz. 72) teekeningen en foto's, ook vindt men daar opgegraven voorwerpen. Aan den viersprong bij het Üddelermeer rechts naar het schoon gelegen kasteel fe'taverden (naar Leuvenum en verder noordwaarls zie blz. 256), bier wederom rechts naar Elspe et (Hot.: „Het Vergulde Hert"). Hoor Ulspeet rechtuit 8 K.M. verder op de splitsing linksbouden cai over «iossol naar Apeldoorn terug. Afstand 40 K.M. Auto's moeten te Elspeet rechtsaf slaan naar het gehucht Uddel en daar linksaf naar Apeldoorn, daar de weg over Wiossel verboden is. 3. Hij het station over den spoorweg en langs don Arnhemschen straatweg over het dorp Beekbergen en de herberg dc N oeste Hoeve tot ca. 3 K.M. voorbij het gehucht Toilet. Dan rechtsaf (rechtuit rijdende komt men na fi K.M. te Arnhem) meest door bosch langs den Koningsweg en 8 K.M. verder wederom rooi.ts een nieuwen grintweg langs het gehucht Oud Reemst en over de heide naar Otterlo. Hier nogmaals rechtsaf over Hoendcrlo en Uchclen naar .Apeldoorn terug. Even v 'bij Hoenderlo een lange daling met zeer mooi vergezicht. Afstand «2 K.M. Van Apeldoorn naar Hattem en naar Dieren. Locaalspoor, alleen 2e en 3e klasse. Naar Hattem. 4 K.M. Het Loo (zie blz. 230). 11 K.M. Vaassen (Hotel de Cannenburgh, Dorpsstr.). Bij het dorp het zeer oude kasteel (thans hotel) Cannenburgh, waar eenmaal de geduchte Maarten van Rossem woonde. Het kasteel is gedeeltelijk gerestaureerd en bevat een aantal fraaie oude meubelen. 14 K.M. Ernst; 18 K.M. Epe Hot.: Wapen van Epe, Dorpsstr., 1. en o. f3.- e. h., d. 1e. b., p. f6.B0 e. h.; do Veluwe, Stationspl.; Denneu11 ou vel, Norol 302a, p. f5.-: de Posthoorn, 1. en o. f'2.75, n. f2.-, d. f2.75 e. h., p, f6.-. Aut.: L. Rempt; K". V. Dufour en Prinsen; W. Smit. Mooi boomrijk dorp, geschikt uitgangspunt voor toeren op de Noordelijke Veluwe, o. a. kan men de volgende ri.jwieltochten maken: Epe, Tongeren, hier bij de school rechtuit het rijwielpad op; op den grintweg 232 Route W. DEVENTER. Van Amersfoort naar Kïi^lf^6 h0Sch naar Vierhouten. Daar rechtsaf het rijwielpad op en weder over Tongeren naar Epe terug. Afstand 25 K. M. Of wel van Vier 5^ lalsTet^"5^6' f" Vandaar Ian»S de Wa"c" en langs het rijwielpad over Soerel naar Tongeren verder langs den grintweg naar Epe. Afstand 35 K M 24 K.M. Heerde Hot.: Boeve, 1. en o. f2.50, n. fl.50, d f2 50 SS£P£J Sen: De"en' ~r ™n a'S ™* ee« Van de Dellen door de Legerplaats bii OMel,™^ linksaf V^'ge,Zlchten) e» °1> den grintweg Elburg-Epe afstand 9! FM "lssel "aar *I» *nig. Totale 29 K.M. W^wtirfci; 33 K.M. Hattem, zie blz. 256. Naar Dieren. 6 K M. Beekbergen; 11 K.M. Loenen; bii liet station lo K.M. Laag Socren m boschrijke omgeving bekende zhTwz 2ni8ge badiMichtin^ 22 K-M- DU,i'2>5?^ Van Apeldoorn naar Zutphen en Deventer. De spoorweg van Apeldoorn naar Zutphen passeert het fasrrr1 - ««wffi et goet^De^oT^DeïaïlrL^^ ^ ^ 61 K.M. Zutphen, zie blz. 219. ****** ru^^^^^001 »* Apeldoornsche bdtenpfaaW6 vZ9*'^ K M" Mo met ee» aantal mooie Duitenplaatsen. Vpor_ De v e n I e r van de spoorbrug die ook voor gewoon verkeer dient, mooi gezicht op' de stad. 59 K.M. Deventer. l en o. f 3.- tot f 3 50% a l'a carte d f &\t\id\ U°- 31' kroon (pl.d4). Stroomarkt 9, 1. en TiS- e h n Vl «V/SS8' f'ire d6f 2V-oereHdt(1;v-d3): K- BUschopgfeïg-V ren-oh"fl3-3-n 11.75, d. f2.60; Het IV, t te H nis (pl. e 4) Brink'90, 1 en o! f 3.50 Best,: Schouwburg (pj. Ha, d4). DEVENTER VAK * 1 Groote Kerk (St. Lebuinus) 15e eeuw, krocht 11e eeuw, toren 1613 2 Bergkerk, 15e eeuw, torens 12e eeuw 3 Broerenkerk (voorm. Kloosterkerk van het Minderbroedersklooster), He eeuw * 4 Doopsgezinde Kerk (gevel 16e eeuw) 5 Ruïne van de Mariakerk (thans arsenaal), 14e eeuw 6 Raadhuis, 1694 » 7 Landshuis (thans Bureau van Politie), 1632 * 8 Waag (Museum), 1528 9 Het Huis „De drie Haringen", 1575 10 Brouwershuis (Kantongerecht) 11 Muntentoren Ha Schouwburg 12 Koloniaal Museum 13 Post- en Telegraafkantoor 14 Tram naar Lochem 15 Zwembad, „Het Hartenaasje" 16 Gemeentelijk zwembad 17 Schuitenhuis van de Roei- en Zeilvereeniging „Daventria" Dit schuitenhuis wordt vermoedelijk verplaatst naar 17a . VERKLARING DER TEEKENS. _ 3hen en naar Deventer. aen zeei aiwisseieiiue m , ?, ' noemde stad is langs den Deventer straatweg lol DeeOo hier rechtsaf langs de mooie buitenplaatsen Groote Aoonlijk en Kleine Noordijk, dan bij een molen linksaf door de prachtige lanen van liet 'landgoed De TMhwer en verder langs den straatweg over Voorst naar Zutphen. Voorbij De Lathmer niks het schoone landgoed De Poll, en verder aan den Ussel de overblijfselen van bet kasteel Nijeubeek, bekend als de gevangenis van Reinold III den z. g. dikken hertog. Naar Deventer blijft men te Twello den straatweg volgen. Vóór Deventer over den Ussel; mooi gezicht op de stad. Aanbevelenswaardig is ook de rit van Apeldoorn naar Dieren over Beekbergen, Loenen, Eerbeek, en Laag hoeren I 25 K. M. zie blz, 232, 238 Boute 20. VORDEN. Van Zutphen Deze weg voert grootendeels door bosch en heide. Vóór Loenen, bij het hotel de Vrijenberg, links in het bosch een kunstmatige waterval in een der toevoerkanalen van het Apeldoornsche kanaal. De hoeveelheid water is zeer verschillend al naar gelang van den regenval enz. 20. Van Zutphen over Vorden en Ruurlo (Doetinchem en Neede) naar Winterswijk. De spoorweg Zutphen-Winterswijk, vooral van belang voor den toevoer van steenkool uit Duitschland, loopt dwars door den Gelderschen Achterhoek. Dit deel der provincie is zeer verschillend van dat hetwelk, aan de overzijde van den [Jssel gelegen is. De bodem is vruchtbaarder en meer bebouwd, terwijl de streek over het algemeen vlakker is en men er dientengevolge de grootsche vergezichten mist, waaraan de Veluwe zoo rijk is. De groote bekoring van het Achterhoeksche landschap bestaat in den rijken overvloed van prachtig geboomte, jj vooral eiken, bij de talrijke landgoederen en kasteelen, waar j bijna overal vrije wandeling is. Opvallend is ook het groote I aantal rijwielpaden door de bossehen. De meest bezochte plaatsen zijn Lochem, Vorden en Ruurlo. De Bondswandelweg van Arnhem over Keppel naar Ruurlo, Zutphen, Deventer en Winterswijk, biedt gelegenheid om de schoonste punten van den Achterhoek te bezoeken. Zutphen zie blz. 219. 12 K.M. Vorden, Hot.: 't W apen v a, n G e 1 cl c r 1 a n d . Rijksw. 95, goed; 't YV a p e n v a. n V o r d e n. Pens.: N i e v o o r il e. Aut. en rijt.: A. J. Ensink. Rijt.: L. Brandenburg. Vorden is zeer gunstig gelegen in een mooie beschrijke streek. Het kasteel met. zijn schoone bossehen ligt. aan de oostzijde van het dorp. Stoomtram naar Zutphen en Hengelo. De Bondswandelweg Arnhem — Deventer loopt van Hummelo over de kasteelen Enghuizen, Baak en Hackfort naar Vorden en verder langs het kasteel Vorden, Het Kiefskamp, Onstein en de Wierse naar Ruurlo. Wandelingen. 1. Langs den Bondswandelweg (richting Ruurlo) voorbij bet kasteel ingaand, door de bossehen over Onstein naar liet Wanen van Medler aan den straatweg Vorden—Ruurlo, Vanhier langs den naar Winterswijk. VORDEN. 20. Boute. 237 straatweg terug tot de oprijlaan van het kasteel Medler, (leze volgen ra door het hek rechts aï om dc gracht heen naar de boerden., Spa.lder. Bij deze boerderij linksaf naar den Y\ ■ ildenhorchschon dijk. Dezen 50(1 M. reelitsaf volgen en daar bij oen boerderij linksaf en linkshouden 250 M. na de bocht rechtsaf langs voetpaden langs de vijver» van den Wildenborch (zie hieronder). Den vijver aan de rechterhand houdend.komt men door een hek op den grindweg naar Vorden. Den grindweg linksaf volgen (bijna 1 K. M.) en rechtsaf laii"-s den molen naar de boerderij Venneman. Hier linksaf longshot rijwielpad naar Vorden. Afstand 15 K. M. •> Van Vorden voorbij do Pastorie aan den weg naar Hengelo den'Bondswandclweg volgen (richting Arnhem) langs de liaekfortsciie heel- naar het kasteel Hack fort met zwaren ronden toren en schilderachtige., watermolen, verder Ml aan den hoek in den straatweg, hier rechtuit deil landweg volgen naar Addmk, rechts houden den tramweg en spoorbaan kruisen bij Mispclkamp. Op " eersten vï^Tong van wegen linksaf langs het kasteel de Br a m e l en voorbij het huis rechtsaf. Op den eersten Vijfsprong rechtsaf langs het Fnzerinck en rechtuit terug naar Vorden. Afstand 10 K. M. Rijtoeren. 1. Langs den straatweg langs het kasteel te Ruurlo (zie blz. 238). dan den spoorweg over en door het dorp rechtuit. Dan over Barchem en langs het hotel de D o 11 e h o e d aan den voet van den Lochemschen Berg naar Lochem. (zie blz 240.) Aan 1,. t beefn van de stad links den weg naar Zutphen op en na 2 K.M. wederom links langs het schoon gelegen landgoed de Wilden- -eb, bekend als de woonplaats van Staring Achter di huis z-i"- men voorheen buitengewoon mooi geboomte dat in 19üa hi i.i.is ,','ovolil is. liet verdwijnen van deze vermaarde bossehen werd ui heel het land betreurd en is zeker een der feiten geweest die aanleiding hebben gegeven tot de oprichting van de Vereeniging tot Behoud van Natuurmonumenten in Nederland. ■1 R VI voorbij den Wildenborch komt men uit op den straatweg dien mén rechtsaf naar Vorden volgt. Totale afstand 30 K.M. 2 Langs den straatweg tot aan het kasteel te Ruurlo (zie blz "'118) Hier omkeeren, ca. 200 M. terug en linksaf een grintweg on "die zeer Spoedig rechtsaf buigt, dezen grintweg volgt men langs huis Het Zeil en over Hengelo naar H u m m e 1 o. Wielrijders kunnen, waar de grintweg rechtsaf buigt rechtuit rijden over een rijwielpad langs een zandweg. aanvankelijk door hoog bosch, verder over den spoorweg, dien men aan de overzijde blijft volgen; verder rechtuit raar Z e 1 h e m. Aldaar voorbij de kerk re.chts een grintweg op die op den weg Hengelo—Hummelo uitkomt. Te Hummelo het prachtige landgoed E' n g h u i z e n waar vrije wandeling is. Ruim 1 K.M. zuidwaarts aan den Ouden l.lssi\ het' fraaie kasteel Keppel. gesticht in 1615, waar Lodewijk XIV in i(i72 vertoefd heeft. De groote zaal en het park zijn somtijds ouder geleide te bezichtigen. .., Te II n m m e 1 o rechtsaf den Zutphenschen weg op over loluijK totaan liet kasteel Haak, hier rechtsaf langs het kasteel llacklort met zwaren ronden toren en scbildcracl.tigen watermolen, naar Vorden terug. Afstand 45 K.M. .", Langs den Zutphenschen straatweg tot aan het hotel De Kap bij W a r ir s v c 1 d. Hier rechtsaf de prachtige Kapperailee in laags het groote kasteel De Voorst in 1607 door den^ KoningStadhouder Willem 111 gebouwd voorl zijn gunsteling A. van Keppel, graaf van Albemarle. De kolom,ades tussclu n mi lioofilgehouw en de vleugels, die in den loop der tijden aigioioKia war,-,,, zijn voor eenige jaren hersteld. Ca. 400 M voorbij het kasteel rechts, daarna den spoorweg over, en 4 K..W. veruer Wederom reeiits naar A 1 m e n. 238 Route 20. RUURLO. Van Zutphen Wielrijders kunnen langs den tw Ion ijlaan van hel kasteel en verder langs een mooi rijwielpad dooi' ile bossehen rechtstreeks naar Alinea rijden. •*-S dc heek ten zuiden van de boerderij Meerdink en' verder lang"» den grintwcWinterswijk weer kan bereiken. Afstand 10.5 K.M. Rijtoeren. 1. Den weg op naar Bredevoort, over de spoorbaan linkshouden voorbij de Krim en verder rechtuit. In Bredevoort linksaf naar, Aalten, links de bossehen van het Walfort. in Aalten links den weg op door Haart naar Miste, mooie weg tusschen stuifduinen met deunen door; over de spoorbaan dadelijk rechts en weer over de baan bij station Miste. leven verder op den driesprong links en daarna weer over de spoorbaan (tweemaal, oppassen) door de Misfer Maak, langs een mooien weg door bossehen; linkshouden naar Winterswijk. Tn het bosch ten westen loopt de Slingerbeen door het schilderachtige da] de „Bekkendelle". Afstand 25 K.M. 2. Van Winterswijk den Woldschon weg op. Over de spoorbaan voorbij hst bosch van de Plekenpol of den Helder rechts houden, fraaie weg met eiken. Op den volgenden driesprong rechtsaf over de spoorbaan (oppassen) en dan linksaf weer over de baan. op den volgenden driesprong met scherpen bocht linksaf langs den Grooten Steen; terug rechtuit naar Winterswijk. Afsland 17.5 K.M. Op den eersten driesprong voorbij den Grooten Steen kan men .rechtsaf rijden door het Woold tot aan de boerderij Roerdink met den dikken boom, men moet dan echter denzelfden weg terug. 21. Van Zutphen over Lochem, Goor en Delden naar Hengelo en Oldenzaal. a. Per spoor. ' Zutphen.zie, blz. 219. 10 K.M. Slation Laren. 4 K.M. N.O. waarts ligt het dorp Laren aan den stoomtram Lochem-D e ven ter. Zuidwestelijk dicht bij het station het landgoed Ehze. 2 K.M. verder het dorp Almen. 17 K.M. Lochem, 5.400 inw. Hot.: *de Stad Lochem, Nw. weg A147, 1. en o. f 3.B0-f 4.-, d. f3.50 e. b., p. fo.- en f7. — ; « Berkeloord, Villapark, 1. en o. f3.-, w. (175, d. f2.25 en f3.-, p. f6.-; 't Zwijnshoofd, Markt, 1. en o. f2.50, d. ft la carte; Wapen van Lochem, l.cno. f2.50, n. fl.50, d. t'2.50. ' Oldenzaal, per spoor, LOCHEM. 21. Boute. 241 In do omgeving: Hot. do Dollehoed; Adbo.p. Juli cn Aug. f6.50, overige maand, f 5.50; de Lu eb te, 1. en o. f 3.- tot f 3.75, n. i' 1.75-f 2.-, d. f3,- k f 3.75, p. f 6.- k t 8.-. Rest.: d c Valk, Tramstr. Pens.: Aurora, Nw. Weg; de Crane, Kastanjel.; MonDésir, Tramstr. Aut.: G. J. Eertlnk, Zwiepsche w.; I. Zuur, Nieuwstad. Rijt.: Wed. Beyers-Gerritsen, Wal; A. G. M. Beyers Jwz., Bleek. Informatie-Bureau: Hasseloo, Molenstr. Lochem ligt evenals Vorden en Ruurlo zeer gunstig als zomerverblijf en voor het maken van uitstapjes. De omgeving is iets minder boschrijk, doch daarentegen heeft men van de Naburige heuvels mooie vergezichten. Van Deventer loopt een stoomtram over Laren, Lochem en Barchem naar Borculo. De Bondswandelweg loopt van Ruurlo over Barchem en den Lochemschen Rerg naar Lochem en verder langs het kasteel Ampsen en het landgoed 't Ross naar Almen, waar hij zich splitst, links langs het kasteel de Voorst naar Zutphen, rechts over de landgoederen Joppe en Hassink naar Deventer. Wandelingen. 1. Langs den wandelweg (richting Ruurlo) over den Paaschberg en Lochemschen Rerg (hot. Dollehoed) tot Barchem. Hier ' links den Zwiepschen weg op en langs het kasteel de Cloese naar Lochem terug. Afstand 15 K. M. 2. Wandelweg (lichting Deventer) door het bosch van Ampsen tot op den Aardappeldijk. Op den dijk links eu langs hel kasteel. Verder langs den grintweg over de boerderij Olden Ampsen naar Lochem terug. Afstand 10 K.M. 3. Van Lochem den weg op naar Diepenheim en nabij k.m. paal 15 rechtsaf, dan links langs de onbeduidende overblijfselen van het kasteel Nettelhorst. Na de beide rechte hoeken in den grintweg, den eersten landweg links in door het gehucht Nettelhorst rechtuit tot de Folksbeek; de beek linksaf volgen. Men kruist den grintweg en den spoorweg. Ongeveer 3 K.M. voorbij den spoorwegovergang links een landweg in. Voorbij Oosterbroek. Langs een der zijwegen links, kan men dan door het bosch van Ampsen weer Lochem bereiken. Afstand 20 K.M. 4. Langs het kasteel Ampsen rechtuit, den Aardappeldijk volgen voorbij Heercate. Bij het volgende huis even links en dadelijk weer rechts langs de huisjes genaamd Paalman en Dijkman. Hier even links en weer dadelijk rechts den verharden weg langs het kasteel Verwolde. Bij bet begin deigracht om het park voert rechts een voetpad naar den dikken boom. Om het kasteel heen tot, Dennergen en rechtsaf tot Damhaar. Hier weder rechtsaf gaande kan men langs Blanken- 242 Boute 21, MARKELO. Van Zutphen 'naar berg en Kluinschaar weer den Aardappeldijk bereiken, waar men linksafgaat naar Lochem. Afstand 20 K.M. 5. Men kan ook voorbij het kasteel Verwolde den grintweg blijven volgen naar Laren en vandaar per stoomtram naar Lochem terug keeren. De afstand wordt dan 10 K.-M. Rijtoeren. 1. Over den Wildenborch, Vorden, Ruurlo en Barchem, en 2. Over Barchem, Ruurlo, Vorden. Warnsveld, Almen en Ampsen, zie onder Vorden blz. 237, Rijtoer 1 en 3. 3. Langs de tramlijn naar Laren en over den nieuwen w-eg ten Noorden van het kasteel Verwolde naar Markelo, hier noordwaarts over de heuvels naar Rijssen. (zie blz. 247). Vóór dit stadje komt men door een hooggelegen nieuw villapark, dat ,,Hollandrs iSehwarzwald" genoemd is. (Hotel Rijsserberg.) Te Rijssen rechtsaf naar Enter en hier wederom rechts naar Goor. Ca. 2 K.M. voorbij deze plaats links de oprijlaan van het kasteel \V e 1 il a m in prachtige omgeving. Wederom 2 K.M. verder links de oprijlaan van liet kasteel Nijenhuis, ook met prachtige bossehen. Hier rechts over den spoorweg naar I I i e/ p e n h e i m , langs hei kasteel en verder rechtuit naar Lochem terug. Afstand ruim Ml K.M. Men kan deze toer met ca. 13 K.M. bekorten door'van Markelo rechtstreeks over den Herickerberg naar Goor te rijden. Rij wieltoch t. Langs den grintweg naar Diepenheim, 3 K.M. verder de oprijlaan van het kasteel Weldam (blz. 243) op. Verder linkshouden naar Goor, de stad door en rechtuit langs den straatweg naar Markelo. Het dorp door, en dan links, een grintweg op en over Hoogebrug naar het kasteel Verwolde. Vanhier langs een grintweg zuidwaarts en dan langs een rijwielpad over den Aardappeldijk naar Ampsen en' Lochem. Afstand ruim 40 K.M. * * * * * * 24 KM. Station Ma>j;d»*~ Het dorp Markelo ligt 4 K.M. noordwaarts in een mooie heuvelachtige omgeving waarvan de Bondswandelweg de "TOörnaaniste punten aandoet. Hot.: Licht en da hl, (tevens aut.) 1. en o. f2.73, n. fl.75, d. t'2 75, p. f4.— a f5. —; de Zwaan. Rest: Het Wapen van Markelo, (tevens rijt.) 3 K.M. oostwaarts van het station Markelo ligt het stadje Diepenheim (Hot.: de Zwaan, Gr. straat 196; Blok) dat een station heeft aan den locaalspoorweg Goor-Neede. Aan het westelijk einde der plaats het in 1648 gestichte en in 1707 aanmerkelijk verbouwde Huis te Diepenheim met hooge steenen poort. Tegenover deze poort het kerkje en daarachter het z.g. Sterrebosch. . Oostelijk van Diepenheim ligt aan het einde van een schoone oprijlaan eu te midden van prachtige bossehen, bet kasteel Wi.jenh.uis, in den Franschen tijd bewoond door den laatsten Raadpensionaris der Republiek, Ruiger Jan Schimmelpenninck. Verder aan den grintweg naar Goor het kasteel Weldam zie blz. 243. Ohleuzrml, per spoor. GOOI! 31: Boute. 243 Wandelingen, van Diepenheim. 1. Langs den Bondswandelweg richting Hellendoorn voorhij Warm el o en W e s t e r v 1 i e r. Op den grintweg bomende rechtsaf naar Diepenheim terug. Afstand 7 K.M. 2. Langs den Bondswandelw "g richting Hengelo naar den watermolen en langs de beek. Voorbij het kasteel Nijenhuis bereikt men den grintweg dien men linksaf naar Diepenheim volgt. Afstand 0 K.M. 30 K.M. Goor (Station Goor-Zuid). Hot.; de P n g e 1, Or. Straat. — Wooldrlk, id., 1. en o. f 2.75, n. f 1.50, d. f 2.75. Te Goor werd in 1833 de eerste Twentsche Weefschool opgericht. Op het kerkhof een monument voor Thomas AinsWorth, den oprichter van deze school. Ca. 2 K.M. ten zuiden van het station het kasteel Weldam, i / dat zijn tegenwoordige gedaante in hoofdzaak bij de verbouwing \! Van 1645 heeft, verkregen. I!ij liet kasteel, belmoren zeer fraaie \ tuinen en prachtige bossehen. Hij Goor kruist de lijn den locaalspoorweg (alleen 2e en 3e klasse) Hellendoorn—Ryssen—Goor—Neede— Winterswijk, die te Goor een afzonderlijk station (West) heeft. Stations: Hellendoorn (zie blz. 264), 3 K.M. N ij verdal; 7 K.M. halte Zuna; 10 K.M. Rijssen (zie blz. 247), 15 K.M. Enter, 18 K.M. halte Elsenerbroek; 22 K.M. Goor, 26 K.M. Diepenheim, 29 K.M. halte Gelzelaar; 32 K.M. Noor dijk; 36 K.M. Neede, kruispunt voor de lijn Doetinchem naar Oldenzaal en Hengelo (zie blz. 239); 40 K.M. Eiber gen; 47 K.M. Gro enlo; 57 K.M. Winterswijk (zie blz. 239). 35 K.M. Halte Wiene. 40 K.M. Delden. Hot. in de stad: de Zwaan, Langestr., goed, 1. en o. f 3.50, n. f 1.75, d. 3.- ; Wijvekate, Markt, 1. en o. f2.50, d. f2.50. Bij Twickel: bot. Carelshaven, goed, mooi gelegen, 1. en o. f 3.~ h., p. f8.- e. h.. Pens.: eenv. H. Muien, Almelosche str.; Wed. Beckers, Langestr.] buiten: H. van Velen, Uornseho weg. Rijt.: A. Scheuten, Molenstr.; hot. Carelshaven. Delden ontleent zijn aanlrekkelijheid als/zomerverblijf in de eerste plaats aan de nabijheid van hel kastedl *T wickcj niet zijn prachtige bossehen die tot de sc.hoonsWJt^Tr^ns land Pehooren. Vooral de eiken zijn buitengewoon mooi. Het groote kasïeel schijnt in het midden de 14e eeuw gesticht te zijn, doch is later herhaaldelijk verbouwd. De voorgevel is van 1561. liet schoone park rondom hel buis is van 1 Mei tot 15 October Woensdags en Zaterdags na 1 u. onder geleide 244 Boute 21. DELDEN. Van Zutphen naar te bezichtigen. Toegangskaarten zijn aan de hotels verkrijgbaar voor f 0.25. In de uitgestrekte * bossehen meerendeels tegenover het kasleel gelegen is overal vrije wandeling. Den bij bet kasteel behoorenden watertoren, die ook het stadje van drinkwater voorziet, kan men onder geleide beklimmen. Van den omgang heeft men een zeer mooi uitzicht. Wandelingen De Bondswandelweg loopt van Markelo over den Herickerberg en de landgoederen Westervlier en Warinelo naar Diepenheim. Verder over de kasteelen Nijenhuis en Weldam naar Goor. Vandaar over Wiene en Aselo en door de groote laan van Twlckel met den bekenden grooten steen , naar D.elden. Verder door de buurtschap (Iele naar Hengelo. tien mooie wandeling is ook: Door de groote laan van Twiokel: Aan het einde daar van bij de bocht linksaf langs den rand van den K'soh. Dan noordwaarts naar de Waninkbrug en aan de overzijde rechtsaf langs (le beek naar do Almelosche brug. Deze brug niet over maar den tweeden weg links in en dan het eerste pad reehls, dat spoedig weer langs de, beek loopt naar den Noordmolen. Van hier langs de overzijde van de heek naar den grintweg die rechtsaf naar Twickol terugvoert. Afstand 10 K.M. II ij toeren. lo. Door de. laan van Twickol en voorbij het kasteel rechtsaf naar Borne, hier linksaf langs den straatweg naar Almelo (zie blz. 2171 aldaar om liet kasteel rijden en dan zuidwaarts over Horuebrook naar Delden terug. Afstand ca. 27 K.M. Wielrijders kunnen de laan van Twickol ten einde rijden en dan rechtuit langs het rijwielpad naar Almelo, terug als hierboven. Afstand ca. 23 K.M. Ook kunnen zij te Borne in plaats van naar Almelo langs een rijwielpad rechtstreeks naar Bornebroek rijden en vandaar naar Delden terug. Afstand ca. 20 K.M. 2e. Van Delden langs den straatweg over Hengelo (zie blz. 248) naar Oldenzaal (zie blz. 249), hier rechtuit en op de splitsing buiten de, stad rechtshouden, den Bentheimerweg op, dien men volg! tot het hotel het Zwaantje aan de Latte, een bekend uitgangspunt voor mooie wandelingen. (zie blz. 250) Ongeveer. I K..M. verder rechtsaf naar Losser. Hier wederom rechtsaf en bij Lonneker links houdend naar Enschede. Vanhier langs den straatweg over Hengelo naar Delden terug. Afstand ca. 55 K.M. De vele rijwielpaden in den omtrek van Helden hiedon voorts ruimschoots gelegenheid tot het maken van tochtjes per fiets. De spoorlijn komt voorbij Delden in bel hartje van het Twentsche industrie-gebied, zie blz. 24(1. 45 K.M. Hengelo (zie blz. 248); naar Enschede, zie blz. 248. 56 K.M. Oldenzaal (zie blz. 249). b. Van Zutphen over Vorden, Ruurlo, Lochem, Goor en Delden (Almelo) naar Hengelo en Oldenzaal langs den weg. Van Zutphen tot Vorden tramlijn, Verder geen openbare vervoermiddelen. Zutphen zie blz. 219. Oldenz., langs den weg. ALMEN. 21. Route. 245 2 K.M. Wdrnsveld. 10 K.M. Vorden, zie blz. 236. Even buiten Vorden rechts het kasteel van dien naam. Daarna passeert men den spoorweg. 20 K.M. Ruurlo, zie blz. 238. Even vóór het dorp het fraaie kasteel in een vijver gelegen 25 K.M. Barchem. 29 K.M. Lochem, zie»blz. 240.- Men kan ook van Zutphen over Warnsyeld rechtstreeks naar Lochem rijden. Dit is bijna 15 K.M korter de route over Vorden is echter aanbevelenswaardiger. Wielrijders kunnen van Zutphen langs den grinten straatweg naar Huize de Voorst (zie blz. 237) rijden en verder langs een rijwielpad door fraai bosch naar Almen. Voorts langs het voor eemgen tijd herbouwde huis de Ehze en dan den eersten grintweg voorbij den spoorwegovergang rechts m langs het kasteel Ross. De tramrails Laren-Lochem kruisen en langs het kasteel Ampsen naar station Lochem. Daar over den spoorweg en op den hoofdweg linksaf naar Diepenheim, (rechtsaf gaat naar Lochem). 41 K.M. Diepenheim, zie blz. 242. Ca. 2 K.M. voorbij den spoorwegovergang rechts een zijweg naar het kasteel Weldam, zie blz. 243. 45 K.M. Goor, zie blz. 243. 55 K.M. Belden, zie blz. 24^'. (10 K.M. Hengelo, zie blz. 248. 70 K.M. Oldenzaal, zie blz. 249. Om Almelo te bereiken slaat men voorbij Delden linksaf en volgt den grintweg langs het, schoon gelegen kasteel r wicket, met prachtige bossehen, naar 60 K.M. Borne. Verder langs den straatweg naar 69 K.M. Almelo, zie blz. 247. Wielrijders kunnen langs bovengenoemd kasteel en verder langs een rijwielpad rechtstreeks naar Almelo rijden. Dit is ca. 3 K.M. korter. 22. Van Deventer over Almelo en Hengelo (Enschede) naar Oldenzaal, de Lutte en Denekamp. Deventer-Oldenzaa.1 hoofdlijn voor sneltreinverkeer over Bentheim en Hannover naar Berlijn. Deventer zie blz. 232. 246 Boute 22. TWENTHE. Vau Deventer 4 K.M. Colrnschate, 7 K. M., halte Bannink. 9 K.M. Bathmen. 14 K M. Dijkerhoek. 19 K. M. Holten. Links ziet men op eenigen afstand den Holterberg de zuidelijkste van de reeks heuvels, die zich noordwaarts tot den Lemelerberg bij Ommen (zie blz.265) uitstrekt. De Bondswandelweg Zwolle-Oldcnzaal volgt van Ommen af deze geheele heuvelreeks en loopt verder over Markelo (zie blz. 242). De lijn komt nu in het eigenlijke Twenthe, een streek waar de industrie en voornamelijk de textiel industrie, een zeer groote vlucht heeft genomen. Beeds in de 18 e. eeuw was het weven een in Twenthe zeer veel voorkomende huisindustrie (later, doch in mindere mate, ook het spinnen) en is dat ook nog tot ver in de 19 e eeuw gebleven Geleidelijk echter, sedert de uitvinding van het stoomwerktuig en de invoering daarvan in Twenthe, werd de huis-industrie al minder en minder, terwijl de fabriekmatige spinnerij en weverij sterk toenamen. In 1833 richtte de Nederlandsche Handelmaatschappij, die door de lijnwaadcontracten nauw aan de Twentsche industrie was vérbonden, te Goor eene weefschool op onder leiding van den Engelsehman Thomas Ainsworth (zie blz. 243), welke school ten doel had den wevers onderricht te geven in het werken met den Engelschen z. g. snelspoel. In 1852 werd te Nijverdal de eerste stoomweverij opgericht, te voren waren reeds enkele stoomspinnerijen gebouwd. Geleidelijk werd het aantal van beide soorten fabrieken in Twenthe vermeerderd, voornamelijk na den Amerikaanschen Burgeroorlog 1861. De groote vlucht heeft de Twentsche textiel industrie echter genomen na 1874. De navolgende cijfers geven een beeld van de snelle ontwikkeling van de textiel industrie in Twenthe. 1898 1911 1921 Aantal spindels (spinnerij) . . . 232 452 710 „ weefgetouwen 18 31. 54 alles in duizendtallen. In 19ül vonden ongeveer 30000 personen werk in de Twentsche Textiel Industrie. Deze uitbreiding der industrie is ook krachtig bevorderd door de verbetering der verkeerswegen. In het begin der 19 e eeuw was de eenige waterweg over de Twickelsche vaart, de Begge, de Vecht en het Zwarte water. De reis naar Zwolle duurde op die manier 12 a 14 dagen, terwijl de zandwegen vaak geheel onbruikbaar waren. Eerst in 1850 begon de Overijsselsche kanaalmaatschappij met den aanleg der kanalen naar Zwolle en Deventer. Daarna, volgden de spoorwegen, die aan de uitbreiding van het fabriekswezen in hooge mate ten goede kwamen. Hoewel Twenthe. een industrieland is, ontbeert het geenszins natuurschoon. Over het algemeen is het landschap afwisselend naar Oldenzaal, ALMELO. 22. Bonte. 247 au op vele plaatsen boschrijk. n».mrwTintr van Delden en die / van Oldenzaal behooren tot de schoonste strekenv^onsJanjL * ^TrTTvvajii^^ men een bijzonder groot aantal rijwiel¬ paden, die meerendeels in goeden toestand zijn, en gelegenheid geven'tot het maken van talrijke mooie tochtjes. 26 K. M. Bijsgen. Hot.: de Kfoon Marktpl. (tevens rijt.) 1 en o f2.50, n. fl.50, d. 3.-; Sclmtjen, Schild 1. en o. f2.2o, n. 11.50, a. tz.io, Op den berg: hot. Bij ss er berg. Aut.: Struijk. Rijssen^is voornamelijk bekend om zijn jute-wevenjen. Een^^ilgcirlaardigheid dezer plaats is dat in het Haareind en langs enkele andere wegen alle boerderijen met de achterzijde naar den weg gekeerd staan. Ten zuiden van Rijssen op de heuvels een nieuw villapark, waaraan men den naam „Holland's Schwarzwald" neen gegeven. Van hier voert een weg met mooie vergezichten naar Markelo. Kruispunt voor de lijn neiienuooin-vrooi, ^ 34 K.M. Wierden, waar de lijn zich vereenigt met die van Zwolle, (zie route 25, blz. 263). 38 K.M. Almelo, 24600 inw. Hot.: de Gouden Leeuw, Gr. Straat 8, 1.f 3.50 e. h n fl.50 e. h" d. f3.50 e. h.; Van Ouds de trins, Marktpk: Grimme Stationspl. 10, 1. en o. f3.-, n. ft- e. h., d. 13.-; De Prins, Cr. Si raat 152: Centraal. Aut.: J.Boessenkool. Bornerbr. str.; Gebr. Muller, Wierdensche weg Fa. Ausber en Co., Gr. Straat, Oud Eind; v. Dijk en ten Seldam, Gr. straat, Nw. Eind. Rijt.: Fa. T. Jansen, Marktpl.; J. Koning. Ootmarsumsche str. Almelo is een belangrijke industrieplaats, op textielgebied de grootste na Enschede. Aan_deoostziide der ■gtgJJpU^en ^ mooi park het aanzienlijke in 1664^bouwdg_kajkeL Tegen- y ovT^aTITcasrea^^ ' y^Jf^T^^ ovëTTJotmarsum naar Dene¬ kamp en Oldenzaal, zie blz. 252. Van Almelo naar Mariënberg. Alleen 2 e en 3 e klasse. 6 KM Vriezen veen, met bekende fabriek van tricotgoederen.' Naast de Kerk een zonderlinge houten Klokkentoren Het westelijk deel van het dorp, waar in 19U5 meer dan 200 huizen verbrand zijn, is na dien tijd grootendeels gemoderniseerd. Het Oosteind — voorbij den Kunstweg naar Almelo — met de ouderwetsche huizen tusschen het" mooie geboomte is nog zeer schilderachtig. 13 K.M. Den Ham-Vroomshoop; 19 K.M. Mariën- "(Vandaar naar Ommen en naar Hardenberg, Coevorden enz. zie blz. 265). 248 Route ■>;>. HENGELO. Van Deventer Van Almelo naar Hengelo. 45 K.M. (van Deventer) Zenderen, 48 K.M. Borne. Bij het station groote textielfabrieken. 53 K.M. Hengelo. Hot.: De Halve Maan, Markt 11, 1. en o. f 3.50-f 4.-, n. h la carte, d. f 2.50-f3.50; 't Lan sin k, Tuindorp, 1. en o. f 3.50-1 4.-, n. a la carte, d. i'3.50 e. h.; Kulderink, Molenstr. 82. Aut.: Twentsche Garage, Deldensehe str. 9; Assink en Borghuis, Molenstr. G8; Gebr. v. d. Hovenkamp, Deldenschestr.-Pastoriostr.; N/.V. A.M. 1. T., Enscbedesche str.; G. J. v. Wezel en Co., Markt 4—6. Rijt.: Gebr. L. en E. Wilmink, Pastoriestr. 45; H. J. Zieberinck, Oldenz. str. 77; A. Smithuijs en Zn., Marktstr. 23. Hengelo, 26 700 inw., is een zeer belangrijke fabrieksplaats. Behalve een aantal spinnerijen en weverijen vindt men er groote fabrieken van machinerieën en electrische apparaten. Ten Z. W. der stad het bezienswaardige tuindorp Het Lansink, een der eerste tuindorpen in Nederland, in 1911 gesticht op initiatief der firma Gebr. Stork & Co., welk voorbeeld in verschillende andere industriesteden gevolgd is. De Bondswandelweg Zwolle-Oldenzaal loopt van Delden (zie blz. Ü43) over Oele en het Lansink naar Hengelo en verder over Espelo en Lonneker naar de Lutte bij Oldenzaal (zie blz. 250). Lokaalspoor van Hengelo naar Neede en verder, zie blz. 238. Deze lijn heeft een afzonderlijk station. Van Hengelo naar Enschede. 61 K.M. (van Deventer) Enschede. Hot.: *de Graaff, Haaksbergerstr., 1. en o. f3.50-f4.-, d. f3.50; De Industrie, id. no 4; Zwanenberg. Molenstr. 22, 1. en o. f3—, d. t'2.50 e. h.; Men del aar, Haverstr. 35-37, 1. en o. f3.-, n. fl.50, d. f2.50 e. b. Aut.: A. Visser, Oldenz. str. en Haverstr.; A. Nijkrake, Van Lochemstr.; N. V. T. lt. A. M., Hengelosche str. Rijt.: .1. Beunk, Molenstr. 4; Gebr. Beunk, Emmastr. 77; A. Heerze, Willemstr. 18. Enschede is de belangrijkste fabrieksplaats vau Twenthe, voornamelijk wat de spinnerijen en weverijen betreft. Ook zijn er fabrieken van machinerieën, meubelen enz. Hier is de Hoogere Textielschool, de eenige in ons land, gevestigd. In 1862 telde Enschede 3675, thans ca. 42400 inw. Bij het station een fraaie ruim aangelegde wijk, gedeeltelijk met villa's bebouwd. Ten westen daarvan het door den fabrikant H. J. van Heek aan de stad geschonken Volkspark. De oude stad is in 1862 nagenoeg geheel verbrand. Gespaard bleven slechts enkele huizen en de kerk met zwaren, omstreeks 1100 gebouwden toren. Deze kerk bevat ook een doopvont uit dien tijd. Naast het stadhuis een intesessante oudheidkamer, die o. a. weefgetouwen en ander gereedschap van de oude huisindustrie bevat. vaar Oldenzaal. OLDENZAAL SS. Route, 249 Do aanleg dor stad vertoont nog duidelijk de oude kern, die door een dubbele gracht omringd was. De buitenste dezer grachten werd in 1597 na de inneming door Maurits gedempt met de aarde der gesloopte wallen, de binnenste in 1862 met het puin der verbrande stad. De straatnamen Noorderhagen en Zuiderlingen herinneren aan de doornhagen waarmede de omwalling beplant was. ■ De spoorlijn loopt door over Glanerbrug, aan de Duitsche grens, waarheen ook een electrische tram loopt, naar Gronau. Lokaalspoor van Enschede naar Neede en verder zie blz. 238. Deze lijn, die te Enschede een afzonderlijk station heeft, loopt vandaar ook noordwaarts, door een boschrijke streek over 3 K.M. Lonneker naar 11 K.M. Oldenzaal (zie hieronder). Voorts loopt er van Enschede (Station Zuid) nog zuidwaarts een lijn naar de Duitsche stad Ahaus. Van Hengelo naar Oldenzaal. De lijn van Hengelo naar Oldenzaal buigt in N.O. richting af. 64 K.M. (van Deventer) Oldenzaal, 8.100 inw. Hot.: de Gouden Leeuw, Gr. Straat, 1. en o. f3.50, d. f3.25; de Ster, Bisscliopstr. 4. Aut.: W. ter Stege, Gr. Straat: G. Olde Monnikhof, Bisscliopstr. Rijt.: B. ter Stege, Marktstr.; J. S. Ziemerink, Kloosterstr. Oldenzaal is ook een industrieplaats, die zich echter niet in die mate heeft ontwikkeld als Enschede en Hengelo. Het is een oude plaats die reeds in de 10e eeuw bestond, in 1492 door brand vernield, en daarna geheel in steen herbouwd, werd. Het was voorheen een sterke stad met driedubbele muren én grachten, die echter Th den Spaanschen tijd viér"inalen is ingenomen. Na de laatste verovering zijn de vesting- werkeïF 'gësTècttt'.'~"Het voonui.aniste gebouw is de schoone St_Elechelmuskerk"! Van de eerste steenen kerk van 954 is nog een~gè(Teeltë~Tlchtbaar aan de noordzijde van den toren. Schip en kruisarmen zijn in 1.043 gebouwd, de zuidelijk zijbeuk in 1481, het gothische koor in 1525. Aan het ruime Marktplein staat het Stadhuis. Niet ver vandaar in een zijstraat een bezienswaardige Oudheidkamer, eerst in een gemeentelokaal, sinds Mei 1916 in een goed bewaard ouderwetsch groot huis, met trapgevel, gevestigd. De Oudheidkamer bevat: voorhistorische voorwerpen (ionen, steenen wapenen) opgegraven in de buurt van Oldenzaal, kaarten boeken, geschriften, zegels, penningen etc, oude echt Twentsche voorwerpen als: midw ialerslioreus, jaarkookenijzcrs, kloezen, handweefgetouw enz., bouwfragmenten en gedenksteenen. Onder de voorwerpen die bijzonder de aandacht trekken zijn te noemen: loodbussen, tweehandsehe zwaarden c. a. wapentuig, een stoel waarin een berucht moordenaar gevangen heeft gezeten, een bronzen klok uit 1483, afkomstig van het St. Agnes klooster en een oud torenuurwerk. I -250 Route 22. OLDENZAAL. Van Deventer Wandelingen. 1. Van de Plechelmuskerk door Hofmeerstraat, Marktstraat. Veemarkt, langs de Protestantsche kerk over de spoorbaan rechtsaf langsdc Haer; linksaf langs Ivaiheupink, deLandrebellenallee, rechtshouden langs de spoorbaan en het landgoed Koperboer, over Munnikhof naar 't Kruisselt en den grooten weg terug. Afstand 9 K.M. 2. Als onder 1 maar voorbij het landgoed Ivaiheupink linksaf eu bij het Klieverik rechtsaf langs de boerderij Parrevoort. Hier linksaf liet voetpad naar den grintweg, dezen oversteken en den bollen weg volgen over den Tankenbcrg. Op den breeden zandweg linksaf langs de Witte Wijvensteeg naar Oldenzaal terug. Afstand 7 K.M. 8. Als onder 1 maar voorbjj de Haer rechtsaf en dadelijk linksaf spoorbaan over naar Berghuizen, hier links naar Boerskotten. Bij den koepel linksaf en op den breeden boschweg (Oude Postweg) weder linksaf. Ongeveer 1 K.M. verder een der wegen in noordelijke richting volgend over de spoorbaan, komt men op den harden weg door het Heernink en kan men als onder 1 terugkeeren. Afstand 11 K.M. 4. Den grintweg naar Bentheim volgen tot het hotel 't Zwaantje. Hier den harden weg achter 't hotel inslaan langs de boerderijen Reuver en Harbert: hier linksaf terug naar Oldenzaal. Afstand 9 K.M. 3 K.M. van Oldenzaal aan den weg naar Bentheim ligt het bekende goede hotel het Zwaantje, 1. en o. f. 3.25 e. h„ p. f. 6.— "e. h^-dicht bij het dorp dé Lutte. De boschrijke, heuvelachtigft^oageving munt uit dóór natuurschoon. Op vele punten heeft men prachtige vergezichten u. a. Ui "de richting van Bentheim; voor wandelingen zie hieronder. De Bondswandelweg loopt van Lonneker over de Lutte naar het Lutterzand, vervolgens naar Denekamp en vandaar naar Oldenzaal, waarbij hij weer in de nabijheid van het hotel het Zwaantje komt. Wandelingen in de Lutte. 1. Van het Zwaantje even den weg op naar Oldenzaal; dan den weg linksin, en voorbij de boeht rechtsaf door het Kruiselt. Bij bet bouwland rechts en 100 M. verder linksaf langs Parrevoort. Het eerste pad rechts in naar den straatweg, deze oversteken en rechtuit den hollen weg in over den Tankenbcrg (ten westen van het landhuis). Aan het einde van den hollen weg rechtsaf langs den koepel naar de boerderij Brand. Daar door De Hel en rechtshoudend, voorhij het ravijn bij Middelkamp terug naar den grooten weg. dien men linksaf volgt. Afstand :> K.M. 2. 'Achter het hotel den sintelweg in langs de boerderijen Reuver -en Harbert: voorbij Harbert rechtsaf (wandelweg richting Oldenzaal) naar de Belvedère. Daar rechtsaf naar Ophms. Duivendaal cn de Hooge Lutte; men kruist een eenigszins verharden weg, dezen rechtaf volgen tot Lage Kavik, linksaf tot de laan naar 't Hanhof en van hier de wegwijzertjes volgen (richting Hengelo) tot den grooten weg. Haar rechtsaf naar het Hotel terug. Afstand 8 K.M. 3. Als onder 1 doch voorbij het Kruisselt rechtuit (niet rechtsaf) het bosch in; 400 M. verder rechtuit een landweg volgen tot men weer op den grintweg komt, daar linksaf langs Munnikhof den grintweg volgen tot men na de groote bocht even voor de boerderij Beernink rechts een landweg ziet die naar Lutke Bavel voert. Hier rechtuit langs de school en pastorietuin naar Lutte-Kerk. Van hieruit kan men langs den in mtar Oldenzaal. DENEKAMP. 22. Rende. 251 zuidelijke richting loopenden weg een kijkje nemen bij de spoorbaan en langs dc spoorbaan linksaf de overbrug bereiken.Daar weer linksaf over de brug terug naar Lutte-Kerk. Hier rechtuit naar den grooten weg Bentheim—Oldenzaal en op dezen weg linksaf naar het Zwaantje terug. Afstand 10 K.M. Van Oldenzaal per locaalspoor naar Denekamp. . Alleen 2 e en 3 e klasse. Voorbij de halte Bentheimerstraat mooi uitzicht links, zoodra men de uitgraving is gepasseerd. Na de halte Rossum (kerkdorp aan den grintweg van Oldenzaal naar Ootmarsum), rechts de heuvels van de Lutte; dan door het Borchbosch (links) en het Sterrebosch (rechts) over den Dinkel naar 10 K.M. Station Denekamp. Denekamp is te voet te bereiken van Oldenzaal langs een der mooiste gedeelten van den Bondswandelweg, hetzij langs het gedeelte de Lutte-Denekamp, hetzij langs het gedeelte Denekamp-Oldenzaal in omgekeerde richting. Per rijwiel: van Oldenzaal langs den grintweg naar Ootmarsum tot voorbij de school van Rossum, dan rechtsaf' langs het fietspad voorbij den Watermolen en Het Singraven (zeer aan te bevelen). Per auto of rijtuig: langs den directen Rijksweg Oldenzaal-Denekamp. Prachtig uitzidit l1/, K.M. buiten Oldenzaal, links over een'gïö'öt gedeelte van-Twenthe, vóóruit op Denekamp, rechts op de bossehen van de Lutte. Zeer goede en rechte weg. Afstand 9 K.M. (zie ook blz. 253). Denekamp. Hot.: Dolce, Oldenz. str.; Van Blanken, Gr. Straat 210; Veldman, Gr. Straat. Aan den weg naar Oldenzaal: hot. Dinkeloord 1. en o. f 3.—, d. f2.50 e. h. Pens.: Van der Donk; Keizer; Museum, naast het Museum ïjatura Docet; Van Weyck; Westerbeek. Aut.: J. H. Snoeijink, Nordhornsche str.; Hotel Dinkeloord. Rijt.: B. J. H. Groothuis, Nordh. str. Informatie-bureau: „Natura Docet". Het, dorp Denekamp wordt, door velen als zomerverhliifJd^ïïT^gëz^ Het oudste gedeelte der fraaie kerk dateert Dit de 1.4e o'f 15e eeuw. De toren heeft drie bijzonder mooie klokken. Het met steun van verschillende Twentsche gemeenten nieuw gehouwde musepm ,Natura Docet" bevat een dooiden Heer J. B. Bernink bijeengebrachte verzameling, verdeeld over drie zalen (een zaal voor geologie: inlandsche en ook huitenlandsche gesteenten, mineralen en fossielen; een zaal Voor binnenland: plantkunde, vogels, zoogdieren, vlinders, 252 Bonte 22. DENEKAMP. Van Almelo naar kevers, slangen cn visschen; een zaal voor buitenland: enkele der voornaamste zoogdieren, vogels cn slangen, vlinders en kevers, wat etbnografica enz. Wandelingen. 1. Langs het station naar -Jfut Mngravcn (uitspanning Watermolen!. Terug tot de Piggénbrug (eerste luaig over den Duikel), "dezcover en links houden langs den Hinkel door het bosch naar de Borgo en langs den grintweg terug. Afstand 6 K.M. 2. bangs den weg naar Oldenzaal tot over de bruggen ov.er den Dinkel. Linksaf door het Sterrebosch den Dinkel volgen tot de eerste brug (Beuningerlirug); dan rechtsaf door het Hassinkboseh den Dinkel volgen tot de Kampbrug. Hier linksaf door de Meckelhorst en Berghum naar Denekamp. Afstand 10 K.M. 3. Als onder 2 tot de Bcuningerbrug, hier rechtsaf naar den grintweg naar dc Lutte; op dezen weg links en voorbij dc- school rechtsaf naar den Austiherg. Voorbij den Austiberg linksaf tot den grintweg en terug langs dezen grintweg linksaf naar Denekamp. Afstand 11 K.M. Langs den weg van Almelo over Ootmarsum naar Denekamp en Oldenzaal. Dit is een mooie aanbevelenswaardige tocht. Van Almelo noordwaarts den weg naar Vriezenveen op en even voorbij de brug rechtsaf naar, 10 K.M., Tubbergen. Wielrijders doen beter de Gravenallée tegenover het kasteel in te slaan, verder langs het rijwielpad naar Albergen; 2 K.M. verder linksaf langs het oude kasteel Herinkhave naar Tubbergen. Te Tubbergen aan het einde van het dorp rechts (rechtuit gaande bereikt men na enkele minuten het kasteel de Eeshof, de geboorteplaats van Dr. H. ,1. A. M. Schaepman) en 2 K.M. verder wederom rechts naar Vasse. 4 K. M. verder bij de school links. Deze weg loopt door een mooie afwisselende boschrijke streek niet prachtige vergezichten over A'ullcr naar het schilderachtige Oud Ootmarsum, ter plaatse waar tot 110(1 de stad Ootmarsum lag, die toen verwoest werd door Graat Otto van Gelder. Hier rechts naar, 21 K. M., Ootmarsum, een stil landstadje met oude kerk, die gedeeltelijk uit de 12e eeuw dateert; het koor is in het begin van de 15e eeuw gebouwd, de toren in 1842. Hot - Tubantia, Marktstr. 86, 1. en o. f2.75, n. f2.—, d. f2.75; de la Pos te (tevens rijt.) Gr. Straat, 1. en o. f3.- , n. fl.50, d. f3.-, p. t'5.-. Rijt.: J. J. L. Bank; B. A. Veldhoer. Het Stadhuis, van 1778, bevat een belangrijk archief. In de Groote Straat een mooie gevel uit 1656. Ten westen van de stad aan den Almeloschen weg de Kuiperberg met prachtig *uitzicht. * m deze afgelegen streek zijtTnog verschillende oude gewoonten bewaard gebleven o. a. het .„vleugelen' op Paschen, waarmj Oldenz., hnti/ den weg. OOTMARSUM. 33. Boute. 258 honderden inwoners hand aan hand een lange keten vormen en onder het zingen vau godsdienstige liederen door de straten vair het stadje en zelfs door sommige huizen trekken. Van Ootmarsum oostwaarts over Tilligte naar, 30 K. M., benekamp (zie blz. 251). 1^2 K.M. vóór Denekamp rechts het groote landgoed Het Shigraven. ' Te Denekamp rechts tien weg naar Oldenzaal op, bij Hotel Dinkeloord over den Dinkel en daarna linksaf langs een slingerenden weg naar de Lutte (zie blz. 250). Hier rechtsaf langs het_.hatel.Het...ZwaaantjeJ_^^ belommerd wordt, naar,""!? K. M., Oldenzwd (zie bh.VQi)). 23. Van Utrecht over Amersfoort naar Zwolle en Kampen. a. Per' spoor. Utrecht, zie blz. 137. De lijn naar Amersfoort beschrijft een groote bocht om de stad en kruist bij Blauwkapel de lijn Hilversum-Uirecht. Aanvankelijk meest weiland, daarna boomrijke streek. 9 K.M. Bilthoven. Hot.: de Leyen, Soestd. Straatweg, le rang; Brands, hij het station; 1. en o. t'3.— ; Woudlust Aut.: Bijkse en Schreurs, Soestd. strw. Rijt.: van Delden, Eembrandtlaan 2S. Bij dit. station, vroeger zeer eenzaam te midden der bossehen gelegen, heeft zich thans een villadorp ontwikkeld naar vele Utrechtsche forensen wonen. Zijlijn Bilthoven — Zeist. Alleen 2e en 3e klasse. Enkele treinen loopen van Amsterdam over Utrecht en Bilthoven naar Zeist, door. 3 K.M. Bosch en Duin (Villapark). 4 K.M. Huis ter Heide. Villapark in de overplaats van hef landgoed Zandbergen. 7 K.M. Zeist (zie blz. 221). Van Bilthoven tot Amersfoort loopt de lijn meest door bosch en heide. 12 K.M. Ben Bolder, waar de Bondswandelweg Amsterdam -Arnhem den spoorweg' kuist. Zijlijn naar Baarn zie blz. 205. 16'K.M. Station Soestduinen. 20 K.M. halte Vlasakkers. 21 K.M. Amersfoort (zie blz. 206). 254 Boute 23. PUTTEN'. Van Utrecht naar De spoorweg loopt langs de stad cn passeert de Eem. Hechts mooie kijkjes op de Koppelpoort en den O. L. Vr. toren. Verder tot voorbij Nijkerk meest weide en bouwland. 32 K.M. Nijkerk. Hot.: de Koskam, Langestr. B 181, I. en o. t'3.— Zijlijn naar Ede. Alleen 2e en Be klasse. Des Zondags zeer beperkte dienst. 10 K.M. Voorthuizen, aan den straatweg Amersfoort-Apeldoorn. 12 K.M. kruispunt bij het station Barneveld-Voorthuizen van de lijn Amersfoort-Apeldoorn. 15 K.M. Barneveld. Hot.: Bontekoe, Markt, 1. en o. f 2,75 e. h., d. 13.— e. h.; de Roskam, Scli.outenstr.; Hof van Gelderland, Aniersf. straatw., 1. en o. f2.25, n. fl.75, d. f2.50. Aut. en rijt.: J. van Versendaal; W. C. van Versendaal. Aut.: W. v. d. Kamp Jr. Bij de oude kerk een standbeeld van Jan vanSchaffelaar. Aan de oostzijde van het dorp het schoone landgoed Schaffelaar. 22 K.M. Lunteren, mooi boomrijk dorp. Hot.: de Veluwe, Dorpstr., I. en o. f2.50 e. b., n. fl.50 e. b.. d. f2.50 e. h„ p. t'5.— e. b.; F 1 o o r, (tevens rijt). 23 K.M. Ede (dorp; (zie blz. 209). 30 K.M. Ede (S.S.). Voorbij Nijkerk ziet men vanuit den trein links het geboomte der landgoederen Salentein en Oldenaller. 40 K.M. Putten. Aan den straatweg ten westen van het station het schoone landgoed Vanenburg waarop men vrij kan wandelen. Deze straatweg gaat verder naar de buurtschap Nulde en de Zuiderzee, waarin bij nog een eindweg onder water doorloopt, opdat de wagens met landbouwproducten hunne lading kunnen lossen in de schepen, die wegens de ondiepte de. kust niet kunnen bereiken. Het dorp Putten ruim 2 K.M. van het station (Hotels zie blz. 260), in boschrijke omgeving, is als zomerverblijf wel gezocht. Het is een zeer geschikt uitgangspunt voor tochten over de Veluwe (zie blz. 260). 45 K.M. Brmélo-Veldwijk. De gebouwen van het bekende gesticht zijn links te midden van het geboomte zichtbaar. Ruim 3 K.M. Voorbij Ermelo-Veldvvijk maakt de lijn een sterke bocht naar rechts en heeft men plotseling over de gemeenteweide van Harderwijk een uitzicht op de Zuiderzee. Zwolle, per spoor. NUNSPEET. 23. Route. 255 49 K.M. Harderwijk. Hot.: Baars, Smeepoortstr., 1. en o. f 2.75 ë. h., n. a la carte, d. f3.— ; Oranje Meeklenburg, ten zuiden van bet station, 1. en o. f 2.75, n. f 175, d. f 2.75, p. f 4.50-f' 5.—; Z e e z i c h t. Pens.: N ij e n b o v e n , Oranjelaan. Aut. en rijt.: Stempels, t/o. Station. Aut.: Van Vledder, Boompjeswal. Rijt.: Van Maanen, Vijhestr.; Van Dalmen, Markt. Harderwijk, 8.800 inw., stadje aan de Zuiderzee met visschershaven, was van 1648 tot 1811 zetel van een universiteit, waar o. a. Linnaeus gepromoveerd is. Er bestaan plannen tot restauratie van den* Kruidtuin, waar hij gewerkt heeft. De onlangs herstelde raadzaal in het Stadhuis heeft een fraai geschilderd plafond en goudlederen behangsel; zij bevat een aantal portretten van vorstelijke personen en andere schilderijen. 55 K.M. Hulshorst. Klein station te midden der bossehen. Links op ea. 2 K.M. afstand aan den straatweg, het mooi gelegen kasteel Essenburg. Rechts vlak bij het station de toegangsweg naar het uitgestrekte *Leuvenumsche bosch, ei gendom der Vereënigïïig- tot Behoud van~Natuurm onumenten in Nederland. Wandeling door dit bosch tot het zuidelijk einde bij de herberg de Zwarte Boer. Ca. 6 K.M. Men kan ook per rijwiel door het bosch naar de Zwarte Boer gaan en. verder naar het kasteel Staverden enz. zie blz. 256. 61 K.M. Nunspeet. Hot.: «Ittmann, Laan 12—14 's winters gesloten, 1. f 2.50 e. h., o. fl.25 e. h., n. f2.50 e. h., d. f3.- e. h., p. f7.- e. h.; Veluwe, t/o. Station, goed 1. en o. f 2.50, n. fl.50, d. f 2.25 e. h., p. t'5.50 e. h. Pens: Klokkenberg, Laan; Nunspeet, Dorpsstr. 61—64; Dennenheuvel, Groene Laantje; Belvédère, Grooteweg Lb 47. Aut. en rijt.: P. v. d. Poe, Laan; Gebr. Vlijm, Stationsstr. Aut.: J. v. Sloten, Laan. Informatie-bureau: Ver. voor Vreemdelingen Verkeer. Nunspeet is een mooi dorp dat in den laatsten tijd meer en meer als zomerverblijf gezocht is. Aan de zuidzijde van het dorp groote, eenigszins heuvelachtige dennenbosschen. Stoomtram naar Elburg, Kampen en Zwolle, zie blz. 259* Rijwleltoohten: 1. Langs het station den grintweg naar Elspeet op; na 1 K.M. "eend i i linksaf Int rijwielpad door het bosch. Dit pad komt uit "li don grintweg van Nunspeet naar Vierhouten; men volgt dezen u»ksaf langs hotel de Mallejan naar Vierhouten. Van Vierhouten Tolgt men een mooi rijwielpad, eerst over de. heide en daarna door 4), Stationspl. 13. Aut: Fa. Bolhuis en Maas, Kamperstr. 17; H.A. H. Berksen, Oogenmarkt 9. • Rijt.: Th. A.W. Zwartjcns, Sassenstr. 51; Fa. H. Bosch, Blij markt 21. Informatie-bureau: Ver. voor Vreemdelingen Verkeer, Luttekestr. 30. Trams: 1. Over Elburg naar Nunspeet, zie blz. 259. 2. Over Hasselt, Zwartsluis en Vollenhove naar Hlokzi.il, zie hlz.--82. 3. Over Dedemsvaart naar Coevorden, zie blz. 265. Zwolle, hoofdstad der Provincie Overijssel, met 35 800 inw kreeg in 1233 het stadsrecht. In de 15 e eeuw werd de stat naar het Oosten uitgebreid en in 1614 werden de muren dooi bastions vervangen, die men nog in den loop der stadsgrach herkent. ZWOLLE i *1 Groote- of St. Michaëlskerk, 14e en 15e eeuw 2 Bethlehemsche kerk, 14e eeuw 3 Broerenkerk (kerk van het Dominicaner of Predikheerenklooster) 15e eeuw, de oude trans en eenige aangrenzende gedeelten van het voormalige klooster dienen thans tot kazerne 4 Waalsche Kerk (kapel v. h. vroegere St. Geertruide convent) 14e eeuw. . * 5 R. K. Onze Lieve Vrouwen Kerk, 15e eeuw 6 Nieuwe K. K. St. Michielskerk met monument Thomas aKempis 7 Stadhuis (trouwzaal, 15e eeuw) * 8 Sasscnpoort (vermoedelijk gesticht in 1408) thans Rijksarchief¬ gebouw ........ .... 9 Weeshuis, 15e eeuw ♦ 10 Hoofdwacht. 1614 11 Keizer Karelshuis, 1571 12 Vrouwenhuis (gesticht in 1742) 13 Het Keventer (eetzaal v. h. vroegere Bethlehemsche klooster) thans Handelsschool 14 Huis van Bewaring, 1739 15 Statenzaal . 15a Gerechtshof . . • 16 Museum, 16e en 18e eeuw ■ 16a Buitensocieteit 16» Odeon fcgjrfe 17 Postkantoor 18 Telegraafkantoor 19 Politiebureau 20 Stoomtram naai- Blokzijl 21 Stoomtram naar Dedemsvaart • 22 Zwem- en Badinrichting 23 Schuitenhuis der Zwolsche Zeil- en Roeivereeniging . VERKLARING DER TEEKENS. D 2 C 3 C 2 C 2 C 3 C 3 D 2 C 2 C 3 C 2 C 3 D 2 D 2 6 3 C 2 B 4 C 3 C 3 C 2 C 3 A 3 F 2 E 3 C 1 ~\ Wegwijzer v. d. A. N. W. B. met nummer. m : Spoorwegen. _. - Tramwegen. Molen. Fraaie stadsgezichten. ZWOLLE Zwolle, per spoor. ZWOLLE. 93. Route. 257 Van het station volgt men den stationsweg en gaat dan, rechts, langs het Weezenland, en over de Stadsgracht door de *S assenpoort (pl. 8, c 3), in 1408 gesticht, enthans als Rijksarchief' gebouw in gebruik. In de Sassenstraal ziet men, rechts, het Reventer (pl. 13, c 3), eens de eetzaal van het klooster Rethlehem; de Rethlehem Kerk (pl.2, c 3), ten Noorden, is ook een overblijfsel van dit klooster, in de 14 e eeuw gesticht. De eetzaal is thans tot Handelsschool verbouwd. Bij die kerk vertoont zich een fraaie gevel van 1571 (pl. 11, c3). De Sassenstraat komt uit bij de Groote Kerk; op den hoek links staat het Stadhuis (pl. 7, c3), van huiten niet merkwaardig, doch mei. een fraaiffzaal uit de 15e eeuw*. Deze za al heeft oude muurschilderingen' en geestig gesneden "Imlkdragcrs uil. 1447. De *Groote of SI. Michael'skcrk (pl. 1, c 2) werd in de Ï7"e eeuw gesticht, doch in de ito 14 e eeuw vergroot en verbouwd. Een overblijfsel 'van het oudste gebouw is een steen in den oostelijken muur van het koor, in Romaanschen stijl, met een voorstelling van Abraham. Van den toren, in 1406 begonnen, is nog slechts bet benedendeel over, waarin men een zeer fraaie consistoriekamer uit het. laatst der 17 e eeuw vindt. Uit de 15 e eeuw is het groote portaal aan de noordzijde, dat. met de «Hoofdwacht (pl. 10, e 2) van .1614 een schilderachtig geheel vormt. De kerk bevat een koorhek van 1597 en een bijzonder rijk versierde eikenhoulen predikstoel, van 1617 tot 1622 door Adam Stroes gemaakt. Ten westen van de kerk op de Ossenmarkt, staat de R. K. Ouzo Lieve Vrou wekerk (pl. 5, c 2), in de 15 e eeuw gebouwd. De kerk heeft eeir hoogen toren uit de 15 e eeuw, die in 1540 door een achtkante lantaarn met koepel werd bekroond. Aan de Melkmarkt, rechts vanhier, is bet Museum (pl. 16, c 2) der Vereeniging tot Beoefening van Overijsselsch Recht en Geschiedenis, gevestigd in een oude pa.rl.rio.ise.lie woning, die zoowel in- als uitwendig belangrijk is. De kamers vertegen" woordigen verschillende tijdperken. 'Opmerkelijk zijn de 17e en 18e eeuwsche kamer en keuken. Het museum bevat (le verzamelingen van bovengenoemde Vereeniging en die der opgeheven Ver. Voor Provinciale Welvaart, vandaar het gemengd karakter. Opmerkelijk zijn: portretten van bekende Overijsselaars, de topografische atlas der Provincie Overijssel (plattegronden, kerkelijke en wereldlijke gebouwen), munten en penningen, gildezilver, naturalién, schelpen en Indische beelden. Het museum is dagelijks te bezichtigen. Dicht bij het museum het in 1742 gestichte Vrouwenhuis JP*> 12, c 2). Van de Groote Markt voert, oostwaarts de drukke Pierstraat. In deze straat rechts de in Gothischen stijl gebouwde Statenzaal (pl. 15; d 2), met muurschilderingen, betrekking hebbende op de geschiedenis van Overijssel (toebuig bij den conciërge om den hoek, in de steeg). Noordwaarts de Hoggenstraat, waarin rechts de R. K. St. Michielskerk (pl, (;, ,• 2), ned monument vau Thomas a Kempis. 17 258 Route 23. KAMPEN. Van Zwolle Verder rechtsaf in de Bitterstraat het 15e eeuwsche Weeshuis (pl. 9, d 2). Hier linksaf door de Broerenstraat naar de 15e eeuwsche Broerenkerk (pl. 3, d 2), vroeger behoorend bij het Dominikaner klooster. Meer noordelijk de Thorbeckegraebl met verschillende mooie stadsgezichten. Vau Zwolle naar Ka a l te, "zie route 25, blz. 263; i r Ommen enz. zie route 26, blz. 204. Naar Meppel en Groningen zie route 27, bte. 869; naai-Leeuwarden zie route 30, blz. 281. 94 K.M. (van Utrecht) Mastenbroek. 101 K.M. Kampen. Bij aankomst heeft men een mooi gezicht op de stad, die aan de overzijde der rivier gelegen is. Hot.: (les Pays Bas (pl. c3), Brooderw. 15, 1. en o. f'3.25 e. h.; de Moriaan (pl. d3), Boven Nieuwstr. 113. Rest.: Buiten Sociëteit, (d —e 2), mooi gelegen t/o. Station. Aut.: Fa. Wolters en v. Engbrink, Ouderstr. 42; J. H. E. v. <1. Hoort d. no. 33; Jonkers en Co., id. no. 64. Rijt.: H. Weert en Co., Burgwalstr. 32; Kanis, Botermarkt 1. Stoomtram over Elburg naar Nunspeet. Kampen, met 20 600 inw. kreeg in het begin der 13 e eeuwhet stadsrecht en bloeide als Hansastad gedurende de middeleeuwen door den handel. In 1337 werd de stad naar het Noorden, in 1462 naar hef. Westen uitgebreid. In het begin der 17 e eeuw werd Kampen door bolwerken omgeven. Het station bevindt, zich aan de oostzijde van den Ussel; over de ijzeren brug, die de houten brug van 1448 in de 19 e eeuw verving, bereikt men de stad en ziet dan het oude *S f ad - zijn tegenwoordige gedaante verkreeg. De gothische voorgevel prijkt met eeujfraai gesmeed ijzeren hek en een zestal beelden onder baldakijns; aan de achterzijde een achtkante toren. Ue * Raadzaal, die een kleine verzameling van oudheden bevat, is hijzonder merkwaardig. Zij lieci't een gewelfde zoldering en prijkt, met een prachtige schouw, die ia 1545 door Jacob Colyn de Nole is vervaardigd. He banken van 1546 en de gestoelten langs de wanden vertoonen denzelfden rijken renaissa.nce-stijl als de schouw, vooral Lot seho[iengcsl:nolle is overvloedig versierd niet prachtig snijwerk-.- — • 11e raadzaal staat in verbinding- met de schepenkamer in den toren, waarin zich de ijzeren stadskist bevindt, bestemd voor de bewaring van het archief. In de Oude Straat, schuin tegenover het Stadhuis verhefI zich de Nieuwe Toren, (pl. 4, d 2) van 1649 tot 1664 naar een ontwerp van Philips Vingboons gebouwd. Iets verder het zoogenaamde Gruttershuis (pl. 9, c 2), uit het laatst der 15e eeuw, dat gerestaureerd is en bezichtigd kan worden. Verder noordwaarts en dan linksafgaande vinden wij aan de Buifen Nieuwstraat de R. K. Buitenkerk of Lieve Van Zwolle naar Kampen. KAMPEN VAK 1 1 St. Nicolaas of Bovenkerk He eeuw, toren 1516 2 Lieve Vrouwen-of Buitenkerk He eeuw .... Y( 3 Raadhuis,1350 4 Sïëuwe toren,1649—1664 f 5 Koornmarktspoort,14e eeuw ...'6 Broederpoort.,1465 —1615 , 7 Cellebroederspoort, 1465-1617 . . 8 Stuk vestingmuur met haifrondeel, 1580 .... 9 Gruttershuis, 15e eeuw 10 Voorm. Latijnsche school, thans muziekschool. 11 Burgerweeshuis 12 Poortje van het stadswerkhuis 13 Proveniershuis, 1626 1730 14 Post- eu Telegraafkantoor 15 Bureau van Politie 16 Tram naar Elburg 17 Bad- en Zweminrichting in den Ussel .... 18 Schuitenhuis van de Roei- en Zeilvereeniging „De Ussel" VERKLARING DER TEEKENS. Wegwijzer v. d. A. N. W. B. met nummer. Spoorwegen. Tramwegen. Moten. Fraaie stadsgezichten. D 4 C 1 D 2 D 2 E 4 C 3 C 4 C 2 C 2 C 2 D 4 C 2 D 4 D 2 C 2 E 5 F 5 D 2 262 Route. 24. GR AVE, Van 's- Hertógenbosch 24. Van 's-Hertogenbosch over Nijmegen, Arnhem, Zutphen en Deventer naar Zwolle. 's-Hertogenbosch, zie blz. 155. J 6 K.M. Rosmalen; 11 K.M. Halte Nulanid; 14 K.M, f,v//W<. 19 K.M. O.sss', zéér groote margarinefabriek en belangrijke markten voor vee eu varkens. Stoomtram over Heeseb, Nistelrode eu Uilen naar Veghel. 23 K.M. Berghem; 27 K.M. Baoestein, oud stadje welks vestingwerken in 1672 door de Franschen geslecht zijn. Brug over de Maas. 34 K.M. Wijchen met groot, in 1906 verbrand, doch in denzelfden vorm herbouwd kasteel. Omnibus dienst naar het ruim 5 K.M. zuidwaarts aan de overzijde van de Maas gelegen oude stadje Grave. Hot.: Poort van O 1 e v e , fiamstr., 1. en o. f 2.B0 e. h., a. f 1.50, d. f 2.50 e. h., p. f 4.50. vroeger een belangrijk strategisch punt, vooral in den 80-jarigen oorlog. - [n het laatst, der 17e en 18e eeuw is Grave meermalen belegerd en veroverd. De fraaie Hampoort uit 1688 is bewaard gebleven. Ten oosten van de stad is de overlaat vau de Beersche Maas (zie blz. 157). Als deze werkt is Grave van de landzijde vrijwel onbereikbaar. De lijn loopt voorbij Wijchen door een boschrijke streek, 43 K.M. Nijmegen, zie blz. 168. Van de brug over de Waal prachtig gezicht op de tegen de heuvels gebouwde stad. 45 K.M. Lent met vele boomgaarden; 49 K.M. BcsseuJJemmel (naar Kesteren zie blz. 168). 51. K.M. Eist, middenpunt der vruchtenteelt. Eigenaardig gevormde kerktoren. 6 K.M. verder brug over den Rijn, links de heuvels van Doorwerth met het landgoed „de Duno", rechts in de verte de hooge toren van Arnhem. 59 K.M. Oosterbeek—Laag, zie blz. 215. 62 K.M. Arnhem, zie blz. 210. Van Lent naar Arnhem loopt ook een stoomtram over Remmel en Huissen. Van Bemmel voert rechts nog een zijlijn naar Pannerden. Kort voor deze plaats de ruïne van het groote kasteel Doornenburg. Van Arnhem naar Ede en Utrecht zie route 18a, blz. 209; naar Zevenaar zie blz. 217. mr Ztvoïïe. GORSSEL 34. Route. 263 De lijn loopt verder over Velp, de. Steeg, Dieren-Doesburg en Brummen naai' 91 K.M Zutphen (zie route 18a, blz. 218). Van Zutphen naar Apeldoorn zie route 19a, blz. 232; naar Ruurlo en Winterswijk zie route 20, blz. 236; naar Lochem en Hengelo zie route 21a, blz. 240. De lijn naar Deventer loopt voorbij Zutphen grootendeels door een boschrijke streek. 99 K.M. Gorssel. Hot- rta al- links. Zaal 7: oudheden betrelïemle de stad Groningen; Zaal H: Oudheden helrellVode de l'rnvmrK (ironin-en meer in het hij/. er de ( nelanden, voorts een Vltrmc ,;,et voó,wer,H-n betreffende het onderwijs in de ..Stad en Ommelanden"; Zn a l II : i >ie oude hehangs.ds uit ile 17e en lbo eeuw schouw, meubels en gebvioksv werpen, voornamelijk |.,'■ en tin voorts een vitrine mit voorworpen hefrei'l'ende don Patriotten 'en den franschen tijd: Zaal 10: oude wapenen OP geschut waar er een slak uit de Me eeuw: /aal 1 1: .lozd Tsraels-gedenkkanier. /aal li: WesK-rwohlsehe kamer. Inde „..,„„. ,|ir „aar do Weslerwoldscho Ka • leidt: moderne schilderijen van (Ironingsehe en andere Neederlandsc.be ineeslers. h, ,1 ang die naar den uitgang (resp. ingang) leidt: vitums met k(oe,lo,airachle„, e eostumes. handwerken en dergl. ,, ,,..4 \'„„„,,,, r *„„ o 7. a.a.1 1 S: Kamer in stijl ' Lodewvk XIV en .l"in|)ire, geschilderde behangsels; Za a I I 1: Kamer in stijl Lodewyk XV: Za a I 1 5: 17e eeuwsche C. H o v e n v e r il i e p i n g. De trap opkomende reehls de . Taeo-Mcsilagzaloti: a. A(|iiarellen van moderne, m hoo 'iz.i.u, Nederlandse!,.-, meesters: b. schilderijen in liooldzank van esters der Haagsche school. Daarachter (u. voort ore d„ g) een kleine tentoonstellingszaal en een groote zaal voor schil 1( r e van „„nero Nederlandseln esters. Links Zaal 111: bevattende de verzaioelingen Oostersch porselein, zilver en glaswerk, benevens de verzameling munten en penningen, Aan het museum behoort de oude borg Menkema bij Uithuizen, zie blz. 275. is naar Wevlerwol.de. TER APEL. 28. Bolde. 279 Zijlijn naar Bellingwolde. Deze lijn loopt door een buitengewoon vruchtbare en rijke kleistreek. Van dien rijkdom getuigt ook het ui lei-lijk der boerderijen, die soms in den trant van villa's gebouwd zijn. 9 K.M. Onstwedderweg. Hier voert rechtsaf een straatweg naar het op 4 K.M. afstand gelegen schilderachtige dorp Onsfwedde, met merkwaardige Romaansche toren, waarvan ook de spils van baksteen is opgetrokken. 10 K.M. Wedde, boschrijke plaats; ten zuiden vau het dorp de Wedderburcht, vroeger een sterk slot, gedeeltelijk afkomstig uit de 13e eu 14e eeuw, kortelings met zorg gerestaureerd. 15 K.M. Vlagtwedde. Hier gaat linksaf een straatweg naar het oude plaatsje Bourtange, voorheen een sterke vesting, gelegen op een zandrug, den eenigeu overgang door de moerassen, die daar altijd de natuurlijke grens van ons land hebben gevormd. Het bestaan van den moerassigen toestand was zelfs de voorwaarde waarop de provinciën Gelderland, Utrecht en Overijssel na den oorlog van 1672 tol 1678 weer in de Unie werden opgenomen. Er bestonden strenge verbodsbepalingen tegen afgra ving vau het veen. De weg van Vlagtwedde naar Ter Apel loopt door bel schoonste gedeelte van Westerwolde. Van Vlagtwedde tot Jipsinghuizen wijkt de tram echter van 22 K.M. Jipsinglmizen. 27 KM. Hellingen, de belangrijkste plaats aan dezen weg, met oud kerkje. 28 K.M. Ter Berg: 32 K.M. Terwüeh; 31 K.M. Ter Maar, bier kwam de oude houten weg van Vall.he uit (zie blz. 267). 37 K.M. Ter Apel. Hot.: Boschhuis. Aut.: Hidding; Lult'. Ter Apel is de meest bekende plaats in Westerwolde, temidden der bossehen gelegen. Bij het dorp het. voormalig kasteel, waarvan nog de zuidelijke vleugel met kerk en gedeelte van de vroegere kruisgang staat. Verder de oostelijke vleugel, die thans tot pastorie dient met de daarbij behoorende kruisgang, zoomede een gedeelte van den noordelijken vleugel met fraai bewerkten erker uit de 15 e eeuw. In de kerk een gothisch oxaal, een steenen Levieten gestoelte uit het. begin den 15 eeuw en gesneden koorbanken.. 280 Eoufe 29. VEEN WOUDEN. Van Ter Apel loopen verder sloornlrainlijnen over Klazienaveen naar Nieuw Amsterdam en over Weerdinge naar Emmen (zie blz. 267) en een paardentram langs het Musselkanaal naar Stadskanaal. Deze laatste geeft een geschikte verbinding vau Ter Apel met het midden des lands via Assen. 29. Van Groningen naar Leeuwarden. Groningen zie blz. 272. 5 K.M. Hoogkerk-Vier verlaten mei groote suikerfabriek. 8 K.M. Halte den Hom. 12 K.M. Zuidhorn, Het ca. 7 K.M. noordwaarts gelegen dorpje Fransum, bevat een op een terp gelegen kerk met baksteenen kansel uit de 14e eeuw. 18 K.M. Grijpskerk. 23 K.M. Visvliet. Even voorbij dil station overschrijd! men de grens van Friesland (zie blz, 290). 29 K.M. Buitenpost. Ca. 3 K.M. noordwestwaarts het gehucht Veen klooster met liet bekende buitengoed Vogelzang. 36 K.M. Halte Zivaagwcstehide. 40 K.M. Veenwouden met de onlangs gerestaureerte Schierstms, het eenige overblijfsel van de oude Friesche stinsen, eertijds behoorende bij het vermaarde in 1165 gestichte klooster Klaarkamp te Rinsumageest. Paardentram naar Dokkum zie blz, 298. Zuidwaarts loopt van het Station Veenwouden een stoomtram over Bergum, Rergumerdam, Suain ooien Nijega naar Drachten (zie blz. 284). Vau de oude herberg Bergumerdam kan men varen naar bet Bergumermeer, het voornaamste meer in het noord-oostelijk gedeelte der provincie en als zoodanig van belang voor de afwatering, zie blz. 290 e. v. Te Nijega. een houten klokkestoel zooals men meer in friesland ziet o. a. te Bronnerga en te Nijeberköop. II K.M. Hardcaarijp: 16 K.M. Tietjerk; 49 K.M. hallo Ouddeel; 53 K.M. halte Achter de Horen: 54 K.M. Leeuwarden, zie blz. 285. MEPPEL 30. Route. 281 30. Van Zwolle over Meppel (Giethoorn, Vollenhove, Blokzijl), Steenwijk en Heerenveen (Beetsterzwaag) naar Leeuwarden. Van Zwolle tot 27 K.M. Meppel zie blz. 269. Meppel, 11.700 inw. Hot ■ Voorthuis, Gr. Markt, goed, 1. en o. f3.— e. h., h. fl.50 e. h, d. f3.— e. h.; Neut', Stationspl., 1 en o. f3.— e. h., n. f 1.50 e. h., d. f.'!.— e. h.; Ogterop. Stationsw., 1. en o. t'3.— e. li., n. fl.50 e. h., d. f3.— e. h. Rest.: Ti v o 1 i, Stat. w. 9. Aut.: Fa. Eykmans; A. B. Kroeskop; G.Greve; Gebr. J. en W.Bralten Rijt.: Wed. .1. Lemmers; G. Donker. Meppel is een welvarende plaats, gelegen aan het Meppelerdiep, de Drentsche Hoofdvaart en de Hoogeveensche vaart. Belangrijke botermarkt. Stoomtrams naar Assen en Coevorden zie blz. 270. Meppel is het meest gebruikelijke uitgangspunt voor oen uitstapje naar het schilderachtige dorp Giethoorn, ruim 11 K.M., (lat echter ook vau Steenwijk uit (ruim 6 K.M.) zeer gemakkelijk bezocht kan worden; bovendien vaart er des zomers een stoomboot van Zwolle naar Giethoorn. De eigenaar van het Hotel Voorthuis te Meppel zorgt legen vaste tarieven voor rijtuigen naar Giethoorn, een punter om aldaar te varen en een kouden lunch om onderweg le gebruiken. Het eerste gedeelte van den weg levert weinig bijzonders op. Voorbij Wanneperveen gaat men langs de groote plassen de Heulaker en Belter Wijde. De eerste genoemd naar bet dorp Beulake, dat in de laatste helft der 18e eeuw door stormvloeden geheel vernietigd is. Giethoorn. Hot.: Hollandse!) Venetië, 1. en . f2.50, d. t'2.50, Rest.: 't Wapen van Giethoorn, is een. bij uitstek schilderachtig dorp, welks meest, bekende eigenaardigheid is, dat al het vervoer er te water of,te voet plaats vindt. Deze. eigenaardigheid heeft sommigen er toe geleid aan dit dorp. den zeer oneigenlijken naam van „Hollandsch Venetië" te geven, hoewel natuurlijk overigens niet de minste overeenkomst niet de Lagunenstad bestaat. De eenige manier om Giet- 282 Boute 30. GIETHOORN; Van Zwalk hoorn goed te zien is per punter, een lang platboomsvaartuig dat voortgeboomd wordt en dat men daar overal kan huren. Bij de vaart door het dorp langs de aardige boerderijen en het mooie geboomte, gaat men onder tallooze pittoreske hooge brugjes door, hetgeen buitengewoon mooie kijkjes te genieten geeft. De terugweg naar het begin van liet dorp wordt gewooidijk over het meer „De Bovenwijde" genomen. Een bijzonderheid van Giethoorn zijn nog de drijflillen of kraggen, een soort drijvende graslanden, gevormd door vergane moerasplanten. Deze kraggen, die geleidelijkeen zoodanige stevigte verkregen hebben, dat het vee er zelfs op kan loopen, kunnen ingeval van behoefte verplaatst worden. Men heeft er in den omtrek van Giethoorn soms uitgeveende plassen mee gedicht. Met een bezoek aan Giethoorn kan gemakkelijk een uitstapje naar Vollenhove eu Blokzijl verbonden worden. Vollenhove is een klein oud havenstadje, thans voornamelijk van visscherij beslaand. Bet Stadhuis en de Margaretha- of Bovenkerk zijn bezienswaardig. Vau bet oude kasteel Toutenburg, hetwelk meermalen den l!isschoppen van Utrecht tot. verblijf strekte, zijn nog slechts de overblijfselen van twee ronde hoektorens te vinden op de buitenplaats Old Buitenborgh. 6 K.M. ten noorden van Vollenhove ligt het stadje Blokzijl dat een veel betere haven heeft, en waar men nog verschillende gevels ziet uit de 17e eeuw, toen het stadje een belangrijke scheepvaart had. Blokzijl en Vollenhove zijn met Zwolle verbonden door een stoomtram. Deze vertrekt van de Veerallee en rijdt verder over: 10 K.M. Hasselt, waar de lijn het Zwarte Water passeert. Deze overbrugging is in het begin der 10 e eeuw een voortdurende bron van twisten tusschen Hasselt en Zwolle geweest. In 1545 werd beslist dat de brug afgebroken moest worden, en eerst in 1828 kon de stad vergunning krijgen er weer een te leggen. Hasselt, gelegen aan de uitmonding vau de Dedemsvaart, bezit een bezienswaardig oud kerkje en stadhuis, benevens een aantal gevels uit de 16e en 17e eeuw. 17 K.M. Zwartsluis, aan de uitmonding van het Meppelerdiep en van de Arembergergracht. Iets verder ligt aan de overzijde van het Zwarte Water het stadje Genemuiden met belangrijke mattenvlechterijen en veel hooibundel. Opvallend/} is hier het groote aantal hooibergen. naar Leeuwarden. STEENWIJK. 30. Bekte. 283 27. K.M. Vollenhove; 33 K.M. Blokzijl, zie hierboven. De spoorlijn van Meppel naar Leeuwarden loopt in noordelijke richting. 33 K.M. Mjeveen. 41 K.M. Steenwijk, (5 800 inw. Hot.: Bellevue, Stationsstr. 63, 1. f2.50, n. fl.25 e'. h., d. t'2.50e.h,; de Kr n o n t/o station; V a r r e u h o r s t, Meppelerw., 1. en o. f'2.50 c. h., d. f2.— e. h.. Steenwijk, oen sinds lang ontmantelde vesting, waarvan de wallen tot wandelingen zijn ingericht ligt op den rand der hoogere zandgronden, waarheen verschillende uitstapjes te maken zijn. li'en mooie wandeling is door de Woldpoort en langs den straatweg tot liet gehucht Tuk. hier rechtsaf over den spoorweg. Waaide groote weg in een zandweg overgaat, rechtuit, verder links langs een voetpad naar de Belvedère verder rechtuit naar de uitspanning Brandenburg. Hier rechtuit (de weg begint recht tegenover de, boerderij) tot op een viersprong met bank. Haar recblsaf naar het landgoed de Bult, bier rechts en door de oprijlaan van genoemd landgoed naar den grintweg, waar men met de tram naar Steenwijk kan terugk 'en. Afstand ca. 7 K.M. Aanbeveling verdient ook een uitstapje per train naar Krederiksoord, met wandelingen door het Sterrèbosch, een bezoek aan do Tuinbouwschool en aan de Inrichting der Maatschappij voor Weldadigheid. Naar Giethoorn (zie blz. 281). 46 K.M. halte Willemsoord. 49 K.M. Peper ga. 54 K.M. Wolvega. Dit dorp ligt op een zand rug, die zich oosl- en westwaarts uitstrekt. De omgeving is boschrijk. 12 K.M. oostwaarts het dorp Oldeberkoop, met mooie omstreken. 61 K.M. Oude Schoot, 65 K.M. Heerenveen. Hot.: .1 o r i s sen, Oude Koemarkt 84h; Vernim m e n, b/h. Station; G r oen, Dracht. Aut.: Jager en Wierda, Dracht 399. Rijt.: Kuiphout. Levendige plaats aan weerszijden vau bet kanaal gelegen in drie gemeenten Schoterland, Aengwirden en Haskerland, die hier aan • elkaar grenzen en alle drie le Heerenveen hun Gemeentehuis hebben. Ca. 3 K.M. ten Z O van Heerenveen ligt het bekende Oranjewoud (Hot: Tjaarda of Heidewoud; Oranjewoud) in de laatste helft der 17 e eeuw aangelegd door Albertine Agnes , dochter van Frederik Hendrik en weduwe van den Frieschen Stadhouder Willem Frederik. Deze liet er een lustslot bouwen en prachtige tuinen aanleggen. Jan Willem Friso begon den bouw van een groot paleis, hetwelk echter door zijn dood on- 284 Route. 30. BEETSTERZWAAG. Van Zmlk voltooid bleef. In bet begin der 18e eeuw weid bel paleis afgebroken en zijn de gronden verkocht, daarna, zijn de tegenwoordige landhuizen Oranjewoud en Oranjestein geslicht. Op de landgoederen in bet Oranjewoud is meerendeels geen vrije wandeling meer, doch de openbare wegen voeren dooi' prachtig geboomte. Van'H e er en v een voert westwaarts een stoomtram naar Jou re (zie blz. 295) en oostwaarts een andere lijn over de Knijpe en Langezwaag naai- Gorredijk (Hot.: Van der Zee, 1. en o. f2.75 e. h., d. f 2.75 e. h.). en verder naar Be etst e rz waag. Wie dezen weg per rijwiel aflegt kan ook van de Knijpe het aardige voetpad langs de Cbmpagnonsvaart over de Bonte Bok volgen tot aan den straatweg en dan links af naar Gorredijk gaan. Voorbij deze plaats loopt een straatweg' naar Beetsterzwaag door een mooie laan. Beetsterzwaag Hot.: dc Herder; do Klok, beide goed, 1. en o. t'2.no d. f2.50 e.h.; Aut.: E. Tolman. Bijt.: A de Vries. gelegen in een mooie boschrijke omgeving, is een zeer gezochte zomerverblijfplaats. Dicht bij Beelsferzwa.ag eveneens in een mooie omgeving het dorp 01 tor terp. In de *bosschen hehoorend tot de groote landgoederen vau Beetsterzwaag en Olterterp kan men zeer mooie wandelingen maken, waarbij echter gedeeltelijk, toegangskaarten worden vereischt. De tramlijn loopt van Beetsterzwaag over Olterterp naar Drachten. (Hot: De Phoenix), vanwaar een lijn over Veenwouden (naar Leeuwarden en Groningen, zie route 29) naar Dokkum loopt eu een andere over de Leek (zie blz. 274) naar Groningen. Bovendien gaat tusschen Gorredijk en Beetsterzwaag een zijtak rechtsaf over Lippenhuizen, Wijnjeterp en Donkerbroek naar Oostérwolde. Kort voor laatstgenoemde plaats vereenigt hij zich met de lijn Steenwijk, Frederiksoord, Noordwolde, Makkinga, Oostérwolde. Oostérwolde (hotel de Gouden Klok, met dependance de Zon) is een fraai dorp te midden van veel geboomte, waardoor tal van kronkelende paadjes voeren. De stoomtram loopt van Oostérwolde verder door over Appelscha naar H ijkersm i 1 de aan de .Drentsche Hoofdvaart (naar Assen en Meppel, zie blz. 270). De Bondswandelweg loopt, van Heerenveen door het Oranjewoud over Bonte Bok naar Beetsterzwaag, en verder noordwaarts over Drachten, Rollcvuile naar Leeita'arden. LEEUWARDEN. 30. Bmté. 285 en Eestrum naar Leeuwarden, oostwaarts van Beetsterzwaag over Duurswoude en Bakkevccn naar Oostérwolde. Hier buigt hij noordwaarts af' m over Veenhuizen, Norg en Roden naar Paterswolde. De spoorweg naar Leeuwarden loopt voorbij Heerenveen evenwijdig aan 'hel kanaal. 75 K.M. Akkrum; 80 K.M. Grouiv-Irnsum, Het dorp Grouw (zie blz. 280) is een. der voornaamste eentra voor het, toerisme. te water in Friesland, 84 K.M. Idaard^B-oordahuizum, 86 K.M. Wirdum. 9è K.M. Leeuwarden, 43.300 inw. Hot- (1 e. Nieuwe Doelen, oud bekend hotel (pl. A, e3), Korenmarkt li», 1. en o. f 3.50, n. a la carte, d. m. wijn t' 3.75, p. f 7.— ; Phoenix (pl. B, e 3), St. .lacobstr. 9; Amicitia (pl. C, c4), Wirdnmmerdijk 45, 1. en o. f4—, n. 1'2.50, d. f3.-; Gr. Hot. de Klanderij (pl. U, c4), Zuiderpl.; O r a n j e li o t e 1 (pl. E, b 5), Stat. w. 4, !. en o. f 3.— e. h„ n. f 1.50 e. h., d. f 3.— e. h. p. f 6.50; de Kro 0 a (pl, b4), Sophial. 17. Concertzaal: Harmonie (pl. 13a, b 4). Aut.: H. C. Eerligh, Zaailand 44; G. Huizing», Tweebaksmarkt 49; ■lager en Wierda, Turfmarkt 6; (ï. Mollema. Minnemastr. 2; Fa, Nauta, Kuiterskwartier 155; A. Tilstra en Zoon, a/d. Heven 20; Visser en Kauwi'rda, Nieuwest 2; stateroa, cm Tulp, Kuiterskwartier 155. Rijt.: H. Jongma, Nieuwestad 1; S Poelsma, 'Burmaniastrïaat 5; N.V. E.A.M. I, v/h. Fa. Schaap, Spanjaards!. 12; .1. Wiebenga, Zaailand 66. Trams- l>e trams over Marsum naar St. dacobi Parochie (zie lilz -")7) cai Franeker (zie blz. .1(10) vertrekken van den liarlingor Singel (Pl- 17, a :;). Informatie-bureau: Ver. voor Vreemdelingen Verkeer, Ruiterskwartier 103, Leeuwarden is in de 15e eeuw ontstaan uit drie dorpen, Oldetiove, Nijehove en Hoek en verkreeg toen een omwalling. Het lag oorspronkelijk aan de Middelzee, een zeearm die zich van de Wadden bij bet Rildt langs Leeuwarden en Sneek tol voorbij Bolsward uitstrekte (zie blz. 207). Leeuwarden was dus destijds een zeestad, en de Wirdummerdijk, thans de voornaamste winkelstraat der stad, was een zeedijk. Toen door aanslibbing aan de westzijde nieuwe gronden ontstonden, heeft 'Ie stad zich in de 16e eeuw naar die zijde en ook naar het zuiden en bel oosten uitgebreid. In de tweede helft der 19e eeuw volgde uitbreiding naar het noorden, het zuiden en het oosten. Leeuwarden, hoofdplaats der provincie Friesland (zie blz. 290) is minder dan Groningen het middelpifht van het gewest. Het 'ls ook veel minder druk, doch daarentegen is het karakter der oude stad meer bewaard gebleven. 28{> Rb.de Sf). LEEUWARDEN. Bij het station ligt links de groote uitmuntend ingerichte veemarkt, een der belangrijkste van Nederland, marktdag Vrijdag. In de geheele stad ziet men dan een menigte schepen uit de omliggende plaatsen. Men gaat rechts en daarna links over de brug — links de beurs, rechts een monument rooiden Frieschen schrijver Waling Dijkstra door Pier Pander — vervolgens rechtuit langs den Wirdummerdijk, aan welks eind men, links, op het, Waagpleiu, de Waag (pl. 6, c3) in 1598 voltooid, ziet. Nu westwaarts langs de Nieuwe Stad en dan 'door het plantsoen rechts naar de *01dehove (pl. 4, b 3), de in 1529 begonnen onvoltooide toren der St. Vitus kerk, die in het laatst der 16e eeuw is afgebroken (electrische lift, mooi vergezicht). Door de Groote Kerkstraat,' waar men links, het Princessehof (pl. 7, b 3) uit het midden der 17e eeuw ziet. van 1731—1765 de woning van „Marijken-Meu" de weduwe van Johan Willem Friso, sedert 1916 eigendom van de Gemeente Hot gebouw bevat bet zeer bezienswaardige. Museum van Indonesische en O li J n e e s e li e k u n s t, waaronder een belangrijke verzameling ceramiek. He benedenzalen worden ook voor tijdelijke tentoonstellingen gebruikt. Verderop rechts de Waalsche Kerk (pl. 3, c 3), eertijds de kapel van het klooster der Witte Nonnen. Even voor de Waalsche Kerk links afslaande komt men door de Pijlsteeg aan den Prinsentuin (pl. 13, b 2), oorspronkelijk lusthof der iïriesche Stadhouders, thans openbaar plantsoen, waar Zondagsmiddags concerten worden gegeven. Van de Prinsentuin gaal gaat, men oostwaarts naar de Noorder Plantage; hier de brug over en door de breede Spanjaardslaan naar het schoone Rengerspark (pl. hl), waarvan de aanleg in 1905 begonnen is. Het park is 3 H. A. groot en' heeft een mooien vijver. Terug naar de Noorder Plantage en dan zuidwaarts naar de Groote Kerk (pl. 1, c2), een gebouw uit de 15e eeuw, dat later veranderd is. De graftomben van de Friesche Stadhouders zijn in 1795 vernield. Nu zuidwaarts naar den Hg wal, aan welks westelijk einde men het voormalig Stadhouderlijk Hof (pl. 10, c 3), een zeer eenvoudig gebouw, thans de woning van den Commissaris der Koningin, en daartegenover het Stad huis (pl. 9, c 3) van 1715 met raadzaal uit 1760 ziel. In de St. Jacobsstraat rechts,1 een fraaie gevel (pl. 8, c 3) vau 1635. Aan het eind van de St. Jacobsstraat, links langs het Nauw, een eigenaardig smal grachtje, de Kelders en de Korenmarkt eh'TTan rechts dooi- de Kö'iïi'ngsstraa.t naar de Turfmarkt, waar zich liet zeer belangrijke *Friesch Museum (pl. 12, d3), bevindt, hoofdzakelijk gewijd, aan Friesche Geschiedenis en Kunst. Geopend op Zondagen van 's nam. 12 u. — 4 u., op alle overige dagen van 1 April tot 1 Oct. van 's- morgens 10 u. — 5 u. n.m., v;ih 1 Oct. tot 1 April van 's morgens 10 u. — 4 u. n.m. Entree 25 ct, Zaterdagmiddag na I u. eu op de Pinkster-, Paasch-, en Kerstdagen 1 bakens diensl doen. Nn door een smalle vaarl naar (27 K.M.). een groep oude buizen waar de vaart naar (Hellm»1 , (5.8 K.M.) aan S. li. afslaat. Rechtuit over hel Giethoorns^1 HARLINGEN. 33. Route. 301 is het eiland, waar zeer veel zeevogels broeden, eigendom geworden van de Verèeniging tot Behoud van Natuurmonumenten in Nederland. De boot legt aan te West-Terschelling, (hot.: Nap, 1. en o. f2.50, n. fl.50, d. f2.50 e. h.; de Nederlanden) met den vermaarden ouden vuurtoren ,,'de Brandaris" vermoedelijk in 1482 gebouwd en in 1594 door de Staten van Holland hersteld. Het draaüicht ter sterkte van niet minder dan vijftien millioen kaarsen is tot. 33 K.M. zichtbaar. Het trekt de vogels sterk aan zoodat, vooral in het voor- en najaar, duizenden vogels daalden dood vonden. Om hieraan een einde te maken, zijn aan den toren groote rekken bevestigd, waarop de vogels een zitplaats kunnen vinden. Het vaarwater bij Terschelling levert vele gevaren op. Er zijn daarom drie reddingbootstations op het eiland; een dezer reddingbooten is in 1921 met man en muis vergaan. Bekend is de schipbreuk van het goudschip de Lutine in het laatst der 18 e eeuw. Gedurende de geheele 19 e eeuw zijn telkens pogingen aangewend om de lading van dit schip te bergen. Vele huizen in West-Terschelling dragen het jaartal 1668, doordien twee jaar tevoren bij een landing der Engelschen het geheele dorp met de koopvaardijvloot verbrand is. Ruim 400 woningen gingen toen in vlammen op, slechts de Brandaris, de kerk en het stadhuis werden gespaard. Van West-Terschelling loopt oostwaarts een weg over Muisland (hot.: 'tWapen van West-Terschelling) Formeriwi, (geboorteplaats van Willem Barentsz) Lies en Hoorn naar Oosterend. Al deze plaatsen liggen in het zuidelijk gedeelte van het eiland. Aan de noordkust ca. 2Va K.M. van Midsland is een badpaviljoen gebouwd, waarheen zoowel van Midsland als van WeslTerscheïling een rijwielpad voert. In de weilanden vindt men hier en daar walvischribben of kaken als palen dienst doen, een herinnering aan den tijd toen de walvischvaart van Terschelling uit druk werd beoefend. De flora van het eiland is zeer rijk. Men vindt er tal van zeldzame planten. De Amerikaansché boschbes, die hier te lande alleen op de Waddeneilanden voorkomt, wordt van Terschelling in groote hoeveelheden uitgevoerd, vooral naar Engeland. Van Harlingen naar Vlieland gaat men met de boot, die op Terschelling vaart, waarvan men onderweg overstapt op een motorboot, die de reizigers en post voor Vlieland overneemt, en naar het dorp Oost-Vlieland brengt. Het Noord-Oostelijk gedeelte van Vlieland, het eigenlijke eiland, bestaat nagenoeg geheel uit duinen. Het. zuid-westelijk gedeelte is evenals de Noord-Oosthoek een vlakke onbewoonbare zandplaat, die bij gewonen vloed droog blijft, doch bij stormen springvloed grootendeels onderloopt. Aan het westelijk einde lag tol omstreeks 1730 het dorp West-Vlieland, dat in de 17e 302 Boute 33. VLIELAND. eeuw ca. 3000 inw. en 72 visschersvaartuigen telde. Bij het Raadhuis stond een toren van dezelfde hoogte en gedaante als de Brandaris te Terschelling. Al deze gebouwen'zijn in het eerste gedeelte van de 18e eeuw door watervloeden weggespoeld. Oost-Vlieland was in de 17e en 18e eeuw een belangrijke plaats voor de scheepvaart, daar de vloot vaak in het Oude Vlie ten anker ging. De Admiraliteit heeft toen in het dorp een groot gebouw laten zetten, waarvan nog een deel in wezen is. Thans telt het dorp ca. 700 inw. De Nederlandsche Hervormde kerk beeft eenige fraaie koperen kaarskronen, een geschenk van Michiel Adriaansz. de Buijter. Het badpaviljoen ligt aan de noordkust ongeveer een kwartier gaans van het dorp. Hot.: Noordzeebad Vlieland, 1. en o. f2.50, n. f'1.25, d. f2.25, p. f5.— • C o nc o r d i a, p. 1'5. —. Pens.: F r i a i a ; Z o r g w i j k. Vlieland heeft evenals Terschelling een rijke flora. Met Texel (zie blz. 53) is eenmaal daags verbinding per postschip. REGISTER. Aalsmeer 37. Aultcn 218. Aambosch 192. Aardenburg 133. Aardbuis 231. Aarlanderveen 37. Aarle 105. Abbckerk 47. Abediide 186. Achel 164. Aehlum 295. Aeht 163. Achterhoek Gelderland 236. Achtkasteelentocht 238. Aerdenhout 65. Afferden 176. Aken 190. Akketwoude 288. Akkrum 285, 294. Alblasserdam 119. Aldenghoor (kasteel) 166. Alcrdink (landgoed) 263. Alkmaar 47. Alkmaarder meer 55. Almelo 245, 247, 2,68. Alm en 237. Alphen (N. Br.) 159. Alphen a/d. Rijln 73, 147. 151. Ameide 198. Ameland 298. Amerika 165. Amerongen 197, 224, Amersfoort 206, 253, 259. Ammerstol 198. Ammerzoden 154. Amstelveen 37. Amsterdam 1. Anthonieswaag, St. 17. Aquarium 20. Arsenaal 19. Artis 19. Bank van Leening 11. Begijnhof 10. Beurs 6. Burgerweeshuis 10. Centraalstation 6. Concertgebouw 23. Conservatorium 14. Ileutzenliofjo 'M. Biakonessenlmis, Uith. 19. Effectenbeurs 7. Havenwerken 5. Hortus Botanicus 19. Jodenhoek 18. Jordaan 14. Kerken: Mozes cn Aaron- kerk (,R.K.)19. Heilige Hart, K. K. van het. 21. Nicolaaskerk, St. (E. K.) 17. Nieuwe TJuth. kerk 13. Nieuwe of St. Cath. Kerk 9. Noorderkerk 14. Oosterkerk 21. Oude Luth. Kerk 10. Oude of St. Nicolaaskerk 12. Oude Walenkerk 11. Oudezijdskapel 17. Synagogen 19. Westerkerk 14. Zuiderkerk 17. Koloniaal Instituut 20. Koninklijk Paleis 7. Leeszaal, Openbare 14. Luth. Diakonessenhuis 19. Maagdenhuis 10. Militiezaal 10. Montelbaan storen 17. Muiderpoort 20. Munttoren 11. Musea enz.: Amstelkring 13. Arti et Amicitiae 10. Fodor 15. Ned. Hist. Scheepvaartmus. 23. Rembrandtbuis 18. Rijksmuseum 21. Six, Collectie Ut. Sted. Museum 21. Veiligheidsumseum 24. Willet Holthuij- zen 15. Zoölogisch Museum 20. Omstreken 34. Oost-Indisch Huis 12. Openbare Leeszaal 14. Oude Mannenhuis 11. Oude Mannen en Vrouwenhuis 19. Oudezijds Huis/zittenhuls (19, Paleis, Koninklijk 7. Paleis van Justitie 21. Paleis tvoor„Vol 1; svlijt 84. Raadhuis 11. Seheepvaartbuis 17. Sehroierstoren 17. Spinhuis 11. Stadion 21. «Stadsschouwburg 21. Stedelijk Archief (34. Trippenhuis 17. Universiteit 11. Universateits - Bibliotheek 10. Vondelpark 21. Walenweeshuis 34. Werkhuis 19. Willemspark 21. Zeemagazijn 21. Zeevaart, Kweekschool voor de, 20. Zoölogische tuin 19. Andelst 168, 191. Andries. St., 198. Ane 268. Anerveen 268. Anholt 228. Anjum 298. Anna Parochie, Si., 291. Anna-Paulowna 53. Annen 269. Antwerpen 102. Apeldoorn 210, 230. Appelscha 281. Appingedam 27a. 304 REGISTER. Arcen 176. Aremberger gracht 282, 288. Arentsburg 151. Arkel 195. Arnemuiden 128. Arnhem 108, 171, 210, 22C, 202. Arum 295. 3110. Assel 229. Asselt 177. Assen 260, 270. 271. Aasendelft 55. Assumburg (kasteel) 54. Asten 105. Austerlitz, Tyra- mide van, 171, 221. Avenhorn 42. Axel 134. Baak 237. Baarle Nassau 159. Baarlo 177. Baarn 202, 204, 208. Baexem 166, 160, 107. Baflo 274. Bakkeveen 28:>. Balk 292. Balkbrug 206, 270. Ballum 298. Barchem 245. Barendrecht 120,122. Barneveld 229, 254. Barsingerhorn 52. Bataalsche hoeren- aanleg 194. Bathmen 246. Bautsch 192. Bedum 275. Beek (Umb.) 167, 177. Beek (bii Mimi) 171. Beek en Donk 165. Beekbergen 231, 232, Beekhuizen 215. Beemster, de, 55. Beersche Maas 157. Beerse 268. Beerta 278. Beesd 195. Beesel 177. Beetgum 297. Beetgumermoleni297. B'eetstorzwaag 284 285. Heulen ' 270. Belfeld 174. 177. Bellingwolde 279. Belter Wijde ''81 288. Hemelen 184. Bemmel 168, 194, 262. Bennebroek 66. Bennekom 210. Benningbroek 47. 3erg, Huis den, 264 208. Berg (bij Sittard) 177. Berg (bij Valkenburg) 184. Bergambacht 150. Bergen (N.-H.) 51. Bergen (L.) 170. Bergen aan zee 51. Berg en Dal 171. Bergen op Zoom 125. Bergentheim 265. Bergh (kasteel) 22». Berghem 262. Bergsche Maas 158. Bergum 280. Bergumerdam 280. Bergumermeer 280. Berkel 159. Berkhout 47. Berkum 209. Berlieum (N. Br.) 165. Berlikum (Fr.) 2117. lies,,yen 158, 159. Best 163. Betuwe 193. Beugen 163. 173. Beulaker Wijde 281, 288. Beusdal (kasteel) 186. Beuzeradehof 192. Beverwijk 51. Biesbosch 199. Biezelinge 127. Biggekerke 132. Bildt, het 297. Bihltpolders 297. Biljoen (kasteel) 220. Bilt, de 220. Bilthoven 205, 253. Blaak, de 120, Blaricum 201, 208. Blerik 165, 174. Bloemendaal 11.1. Blokzijl 282. Bluk, het 2115. Blija 298. Blijham 278. Bobeldijk 47. Bocholtz 190, Bodegraven 147,151. Boekelo 239. Bollenvelden 64, Bolsward 295. Bonte Bok 281. Boom, de 289, 291. Boornzwaag 289, 294, 295. Borculo 239. Borger 269. Borkum 275. Börn 177. Borne 245, 248. Borssele 134. Bosch en Duin 253. Boskoop lal). Bourtange 279. Bouvigne (kasteel) 161. Bouwboek 290, 297. Bovcnkarspel -15. Bovensmilde 270. Boxmeer 173, na. Boxtel 163. Boxum 290. Bozmn 296. Braakman 131. Brakel 199. Bramel (kasteel) 237. Brandaris 801'. Breda 135, 159. Brederode, ruïne van 65. Breedevoort 218. Breskens 133. Breukelén 137, nii. Brielle 118. Britzum 297. Broek 40. Brouwersba.v en 121. Bruinissc 119. Brummen 218, 2211, Buchten 177. Buiksloot 40. Buinon 2(17. Buitenpost 280. Bunde 107. Bunnik 209. Bunschoten 205. Buren 195. Burg, den (Texel* 53. Burgh (Schouwen) 122. Burghsluis 122. Bussum 200. I Calamiteuse polders 126. I Cammiiighahuis 298. ! Carthils (kasteel) 188. Oastenray 171. Castricum 54. Catacomben! 183. Chaloen (kasteel) 185. 189. Clevc 173. REGISTER. 306 Coeksdorp, de 54. Coevorden 265, 269. Collendoorn 268. Colmschate 246. Cortenbach (kasteel) 191. Cothen 140, 223. Coudewater 165. Crailo 201. Cranenburg 173. Croy (kasteel) 105. Culemborg' 153, 197. Olijk 173. Dalen 260 , 269. Dalerveen 266. Hallsen 264. Dassenberg 230. Iledemsvaart 205, 269. Deinum 299. Dekema State 297. Del den 243, 245. Delft 105. Delfzijl 275, 277. Denekamp 251, 253. Deurne 105. Deventer 232, 203,201. Didam 217. Diemerbrug 208. Diepenheim 242 , 245. Diepenveen 203, 264. Dieren 218, 227, 232, 203. Dieverbrug 270. Dinther 165. Dinxperlo 218. Dodewaard 108, 191. Doesburg 218, 228, 232. 263. Doetinchem 217, 228. Dokkum 280, 281, 298. Dolder, den 205, 253. Dollehoed 237, 238, 241. Dolsberg- 190. Domburg 131. Dongen 159. Dongjtim 298. Donk, Beek cn 106. donkerbroek 284. Doorn 222. Doornenburg (kasteel) 202. Doornspijk 261. DoorWertk (kasteel) Dordrecht 119, 122, 135. 197, 199. Jordtsche Kil 119. Draaibrug 133. Drachten 2R0, 284. Drempt 228. Dreumel 198. Driebergen 209 , 222. Driehuizen 54. Driel 197. Drimmelen 158. Dronrijp 299, 300. Drouwen 267, 209. Drunen 157. Druten 171. Duiven 217. Duivendreeht 136. Dungen, den 163. Duno, de (landgoed). 210. Duurswoude 285. Dijkerhoek 210. Echoput 230. Echt 167, 177. Eohtold 19-1. Echten 270. Edam 38, 41. Ede 174, 209, 254. Eem, de, 205. Eemnes Binnen 202. Eemnes Buiten 202. Eemskanaal 275. Eenrum 274. Eerbeek 232. Eerde (N. Br.) 103. Eerde (kasteel) 265. Eerse.1 104. Eeshof, (le (kasteel), 252. Eestrum 285. Eext 269. Eg-mond a/d.Hoef 51. Egmond a/Zee 51. F.ginond Binnen 51. Ehzc, de (landgoed), Eikelhof 204. Eindhoven 163. Elburg 261. Elden 174. Eleveld 266. Elfstedentocht 292. Ellecom 227. Ellemeet 122. Elslo 167, 178. Elspeet 231, 260. Eist (bij Nijmegen) 175, 194, 262. Eist (bij Khcnen) 224. Elten 217. Emden 275. Emma-Pyramide 215. Emmen 267, 269, 280. Emmerik 217. Ernst 231. Enghuizen (landgoed) 228, 237. Enkhuizen 38, 45, 292. Enschede 239, 248. Enschot 159. Enzerinck (landgoed) 237. Epe 231, 200. Epen (L.) 180. Eperheide 186. Erm 206. 269, 270. Ermelo 254, 261. Erp 165. Esbeek 159. Esch 163. Esschen 1.62. Essenburg (kasteel) 261. Etten 162. Ewijcksluis, van 52. Exlo 267. Eijgelshoven 193. Eijs 188, 190, 192. Eijsden 107, 187. Eijserheido 192. Ferwerd 298. Feijenoord 122. Finsterwolde 278. Fluessen, meer 290. Formerum 301. Fraeijlemaborg 277. Franeker 298, 299. Fransum 280. .Frederiksoord 283, 284. Friesland 290. Gaasterland 290, 292. Calamadammen 290. Garderen 235, 261. Gasselte 207, 269. Oasselternijeveen 267, 278. Geertruid St., .187. Geertruidenberg 158. Geervliet 118. Geffen 262. Gelder, de (landgoed) 263. Geldermalsen 153, Geldersche Achterhoek 236. Geldersche Toren 229. Geldersche Val 101 205, 225. Geldrop 164, 166. Geleen 167, 177, 193. Gemert 165. Gendringen 228. Genemuiden 282. Genhoes (kasteel) 185. 211 3.12 REGISTER. Vork 168, 194. Vreeland 136. Vreeswijk 197 Vries 271. Vriczenveen 247. Vroomshoop 247. Vrouwenakker 73. Vrouwenheide 188, 192. Vrouwenpolder 132. Vught 158, 163. Vuren 199. Vijversburg 288. Waal, de 198. Waalwijk 158. Waardenburg 153. Wadenoyen 195. Wageningen 197, ?26. Walcheren 181. Walfort (kasteel) Walsoorden 127, 135. Wanneperveen 281. AVanssum 176. Wapenveld 232. Warande, de 165. Wartfum 274. Warmelo 243. Warmond 66. Warns 292. Warnsborn (landgoed) 216. Warnsveld 237, 245. Wartena 290. Waspik 158. Wassenaar 104. ' Watergraaismleer- polder 199. Wateringen 101. Waterval 185. Wedde 279. Wedderburcht 279. Weerdinge 207, 280. Weert 165. Weesp 199. Wehe 274. Weid 217. Weiwerd 277. Weldam (kasteel) 242, 243. Well 176. Werkendam 199. Wesel 163. • Wesepe 264. Westeinder Plas 38, Westenschouwen 122. Westerbouwing 216. Westerbroek 277. Westerlee 104. Westerveld 05. Westervlier 243. Westervoort 217. Westerwolde 278. Westhovc 132. Westkapelle 131, 132, Westkapelsche zeedijk 132. Westland, het 104. West-Terschelling 301. West-Vlieland 301. Westwoud 45. Wezep -""50, 201. Wïerden 247, 264, 268. Wieringen 52. Wierse (kasteel) 238, Wiewerd 296. Wildenborch (kasteel) 237. Wildervank 2'"Willems'' 125.13,-,. Willems 9. Wilnis . Windesheii.. 203. Winschoten 278. Wlnssen 171. Winsum 274. Winterswijk 218. 239. Wirdum 285. Wisch (kasteel) 228. Witmarsum 295. Wittelte 270. WSttem 188, 190. Woensdrecht 126. Woensel 163. Woerden 147. Woeste Hoeve 231. Wognum 47, 52. Wolden 290. Wolfhoze 210, 217 Wolvega 283. Wons 295. Workum 293. Wormerveer 55. Woudenberg 108. 171. Woudrichem 196, Woudsend 294. Wouw 126. Wuestwczel 102. Wijchen 262. Wijckel 292. Wijdencs 45. Wijhe 263. Wijk aan Zee 54. Wijk bij Duurstede 197, 223. Wijlre 189. Wijnandsrade (kasteel) 188. Wijngaardsberg 185. Wijnjeterp 284. Wijster 270. I IJlst 293, 294. IJmuiden 37. IJsselmeer 291. IJsselmonde 122. IJsselstein 152.. IJzendijke 134. IJzeren Man, de 158. IJzevoorde 217. Zaan, de 55. Zaandam 39. Zaandijk 55. Zalt Bommel 153, 19». Zandkreck, de 119. Zandvoort 55. Zeddam 228. Zeeland 163. Zeeland (prov.) 120. Zeesse 208. Zeeuwsch Vlaan- deien 133. Zegwaard 150. Zeist 221, 253. Zei hein 217, 237, 239. Zeil, het 237. Zenderen 248. Zetten 168, 194. Zevenaar 217. Zevenbergen 125. Zevenbcrgsche Hoek 158. Zevenhuizen 150. Zierikzee 121. Zoetermeer 150. Zonneinaire 121. Zoutelande 132. Zoutkamp 274, 275. Zuid Barge 206. Zuid Beveland 120. Zuid Beijerland 120. Zuidbroek 277. Zuidhorn 280. Zuidlaardermee.r 271. Zuidlaren 209. 271, 274. Zuid Limburg 181. Zuilen 146. Zuiliohem 199. Zunderdorp 40. Zundert 102. Zutphen 218, 203. Zuijlestein 224. Zwammerdam 147. Zwarte Boer 255, Zwarte Meer 270. Zwarte, Water 282, Zwartsluis 282, 288. Zwolle 256. 201. Zwijndrecht 122. Zijpe 120. Zijpe, de 119. Zijpenberg 215, 220.