pe Oranjevlag ontplooid.
Nederlands bevrijding Yan de :: pransche ÖYerheerschjng. ::
j\an hel volk verhaald — door —
V. j\ndringa 6zn.
't Geheim van allen zegen, Oranje en Meerland hoor't,
Js in Gods Yrees gelegen, 2ijn gunst; ^ijn dienst, ^ijn Voord!
Uitgave JOH. DE LIEFDE - UTRECHT.




INHOUD.
Blad».
Hoofdstuk I. Onrust en Verwarring 1
„ II. Burgerkrijg 12
„ 111. De Oranjeeon gaat onder 16
„ IV. Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap 80
„ V. Door lijden gelouterd 40
„ VI. Onder de roede 47
„ VII. Tot hiertoe en niet verder .... 64
„ VUT. De Oranjevlag ontplooid 60
„ IX. Oranje in het land 66
i » X. Bij Quatre-Bras en Waterioo ... 78




HOOFDSTUK I.
Onrast en Verwarring
Wat afvalt van den Hoogen God,
Moet vallen. Een zelfde schold, een zelfde lot,
Voor allen.
't Waren bange jaren voor ons zuchtend Vaderland, de laatste jaren der achttiende eeuw. In het naburige Frankrijk was de revolutie uitgebroken, die stelselmatig alle gezag verwierp. Onder de leus van: „Vrijheid, gelijkheid en broederschap" verving dwingelandij elk gezag", Godverzaking, elk geloof aan geopenbaarde waarheid. lin de Republiek was verzet tegen dergelijke theoriën gering en vruchteloos. Alleen het Evangelie was in staat het kwaad in den hartader aan te tasten. Xip. Frankrijk zou het lot en de val van Nederland worden beslist. Er begon vandaar een kruistocht tegen de gevestigde regeeringen en maatschappijen, ook tegen alle niet revolutionaire volken; vijandschap voor al wie wederstand bood en vriendschap voor al wie zich onderwierp; het een of het ander, onder de leus: „Vrijheid, gelijkheid en broederschap, — of — de dood.'' Men beloofde broederschap aan ieder volk, dat zqn oorspronkelijke vrijlheid terug begeerde, volkssouvereiniteit, afschaffing van overheden, belastingen en Voorrechten. Het losgelaten gepeupel gaf spoedig den toon aan. De volken moesten vrij zijn en de vorsten waren dwingelanden.
1


Het revolutionair bewind woedde met hevige strengheid. „De verbonden koningen bedreigen ons,' 'sprak Danton, „wij werpen hun, ten teeken van uitdaging, het hoofd eens konings voor de voeten." Lodewijk XVI wérd gevangen genomen, de Republiek uitgeroepen, het Pruisiseh-Oostenrijksch leger tot den terugtocht genoodzaakt en de Franschen, „aangedreven door de vrrjheidskoorts, en aangevuurd door vrijheidszangen, en hoogdravende decreten," vatten de wapenen op en trokken België binnen, waar de poorten voor de overwinnaars werden geopend en z$ zich aan allerlei geweldenarij, plundering en heiligschennis schuldig maakten.
De mannen der revolutie ontzagen zich niet koning Lodewijk XVI en zijn gemalin, Maria Antoinette, op het schavot te guillotineeren en toch bleef men in de Republiek op vergelijk en bondgenootschap met de dweepzieke gruweldaders bedacht. De conventie „met het bloed van den vorst bespat," voldeed den lsten Februari 1793, aan den aandrang der Hollandsche uitgewekenen en verklaarde aan den koning van Engeland en den Stadhouder der Vereenigde Nederlanden den .oorlog, die hun, zoo 't heette,, persoonlijk en niet hun volken gold.
De onrust nam toe; de verwarring vertaieerderde. „Bijna de geheele republiek was een tooneel van rampzalige verdeeldheid en wederzijdschen feilen haat, van een wanorde, die naar regeeringloosheid, van een twist tusschen steden en gewesten, die gedurig paper naar openbare en onverzoenlijke vijandschap geleek."
Onze Staat, door oorlog en vrede verzwakt en te schande gemaakt, werd verdeeld én verscheurd door
2


inlandsche twist, partijschappen en burgerkrijg. Onder uiterlijk waas van gezondheid, verschool zich een hevig voortwoekerende kanker. Onder den schijn van welvaart en bloei', was er innerlijk verval en kregen onrust en woeling de overhand. „Een halve eeuw van weelderigheid was voldoende om de glorie van twee eeuwen op te teren." Voorspoed en rijkdom waren groot en hoogmoed en ongodisterij bereidden een plotselinge verbreking voor. Een stroom van verderfelijke leexingen, uit Frankrijk overgekomen, sleurde ook ten onzent alles met zich mede. De revolutiekoorts, die daar alles vernielde, greep ook ons volk, dat bijna geheel ontzonken was aan het eenvoudig, levend geloof, waarin onze vaderen zoo groote dingen hadden tot stand gebracht, met kracht aan. Onze bodem was maar al te wel toebereid om de zaden op te vangen, waaruit allerlei giftplanten w€hg opschoten.
„De Evangeliezon was ook in Nederland voor de wereldwiizejn ondergegaan, natuurlijk dat menigeen, dié geefn hooger licht gekend had, het flikkeren der lamp voor het aanbreken van den dageraad hield. Voortaan zou men „de rede" huldigen, aan het „redebeleid" zich houde)n. Men voelde zich ontwassen aan het „oude €)n verouderde."
Het ging tegen het oude geloof. Men reikhalsde naar het „nieuwe", waarvan men zich gouden bergen droomde en kreeg oog voor „de waarde van den mensch", met dweepte met ideeën van verlichting en vrijheid. Diderot d' Alambert, Helvetius e. a. waren de tolken van hen, die Gods wet ber zijde stelden en zelfs van geen onsterfelijkheid meer wülden weten. De mensch werd ojps den troon gezet en zijne souve-


reiniteit ,als het ééne noodige verkondigd. Voltaire werd de man en na hem Rousseau, de verpersoonlijking der revolutie;." Niet meer de wil van God, maar de vrije wil van den mensch werd het een en het ai, waarnaajr men vroeg, wat men het hoogst achtte. De schoonklinkende leuze van: „Vrijheid, gelijkheid en broederschap!" vond maar 'al te gereeden ingang. Meer e|n meer kwam 'het vage woord „volkssouvereiniteit" pp veler lippen en werd de leer verkondigd, dat vorsten en magistraten slechts lasthebbers van het souvereine volk waren. Er werd gebroken met alle „overgeleverde beschouwingen."
„Het volk," leerde men, „de ingezetenen, de burgers en de boeren, minvermogenden en rijken, grooten en kleinen, deze allen bijeengenomen, zijn de ware eigenaars, de heetten en meesters van het lajnd en kunnen zeggen hoe zij het hebben willen, hoe en door wie zij geregeerd willen wezen. Een volk is een groote maatschappij, een compagnieschap en niets anders. De regenten, de overheden, de magistraten, de Prins, zijn enkel de directeuren, de bewindhebbers, de rentmeesters, in deze kwaliteit, minder dan het volk, dienaa|rs van het volk en aan het meerder geta)l onderwerping en gehoorzaamheid schuldig." De volksgeest keerde zich van God en Zijn gebod af, wereldsgezindheid, wuftheid en trouweloosheid woekerden voort.
Prins Wülem V, „wien zooveel onheil overkomen en zooveel minachting betoond is," had in 1766 zelf de teugels van het bewind in handen genomen. Met groote vreugde was zijn geboorte begroet. Niemand had voorzeker bij 't wiegje van dit kind durven voorspellen, dat het in ballingschap, buiten zijn vaderland
-


zou sterven, dat het zijn graf in den vreemde zou zou vinden.
De Prins was een ontwikkeld man, geenszins van gaven, kundigheden en talenten misdeeld. In geschiedenis en staatkunde, vooral in die der Republiek, was hij zeer ervaren. Zijn ijver in het behartigen deri zaken was zeer groot; zijne bedoelingen zeer goed. Zgn inzicht was helder, zijn oordeel juist en vaardig. De vrome opvoeding zijner moeder had diepe indrukken bij hem achtergelaten. Hij was ernstig in het gebed ejn las gaarne de Heilige Schrift, woonde getroufw de optelnibare godsdienstoefening bij en was gehecht aan eed, woord en belofte. Hij was weldadig en gemeenzaam, zachtmoedig en vergevingsgezind, arbeidzaam en bekwaam en bezat daarbij een liefde tot het vaderland, welke geen miskenning of verguizing uitgedoofd hebben. Zijn aanleg zou in gewone: tijden zeker waarborg gegeven hebben yoor een gezegende regeeteing. Hij miste echter de in zijn felbewogen dagen zoo onmisbare zelfstandigheid, die met welberadenheid gepaard, onontbeerlijk voor een vorst is, zoodat hg niet 'berekend was om de vereeniging van partijzucht, Franschgezindheid ion revolutionaire drift zegevierend te ;bestrijd€jn. Wie zou) echter in den droeven tijd, waarin de Prins leefde, voor die taak berekend zijn geweest? Olnder den gloed der driften werd de kiem van tweespalt, oorlog dn ondergang tot rijpheid gebracht, welvaart en handel verspeeld, de Staat verzwakt en burgeroorlog 'Voorbereid. Wat de Prins ook deed tot voorziening van den nood, op des Stadhouders voor^ stel volgde telkens uitstel, eindelijk afstel, zoodat zijn welmeefnende ijver niets bewerkte. Door revolutionaire:
5


geloofsverwantschap met Frankrijk verknocht, bleven al zijn .vermaningen tot eendracht en samenwerking vruchteloos. Van zgn gemalin, Prinses Wilhehnina, de dochter van den Kroonprins van Pruisen, die de vrouw niet was om zonder tegenspraak en verzet te berusten in de miskenning van rechten, die zg als het wettig eigendom van haar rang had leeren kennen, beweerde men valschelijk, dat „zij een Hollander niets gunde dan een linnen kiel en alles aain de Moffen toegevoegd wilde hebben."
Terwijl de moed van den Prins, bijna banneling in het land zflner geboorte, gaandeweg zonk, zijn macht werd beknibbeld, zijn invloed verzwakt, scheen het dat een geest van voortvarendheid, van geestvervoering zelfs, het volk schoone beelden van een schitterende toekomst voortooverde. Men dweepte met allerlei voorspiegelingen; een nieufwe tijd van ongestoord geluk zou aanbreken; het glanspunt van ontwikkeling en zelfvoldoening der menschheid stond voor de deur. 'En revolultiekoorts en ongeloofsverblinding droomde men van een herwonnen paradijs, waarin geen plaats zou zijn voor koningen of vorsten, gezag of godsdienst, maar alleen voor menschelijkheid, deugd en geluk. Slaperigheid, vadsigheid en werkeloosheid schenen voor een nieufw leven te wijken en met driftige blijdschap snelde men de heerlijke toekomst tegen.
Menig edel gemoed werd door deze dingen bekoord en jubelde mee in den algemeenen roes. Verguizing van 't Oranjehuis scheen bij velen leus van den vooruitgang. |In arren moede verbrak men de eeuwenoude banden en stiet een vorstengeslacht van zich, welks' naam en daden altijd onafscheidelijk verbonden ge-
6 r


■woest waren met Holland's grootheid en wederoprichting uit de vernedering.
Van lieverlede begon de geheele burgerij zich te verdeelen in twee scherp gescheiden, bittere partijen, waarvan de eene zich den edelen naam van Patriotten toeeigende en onderscheiden was in eene aristocratische en eene democratische, waarvan de eerste voornamelijk ten doel had zich met behulp der laatste in het bewind te handhaven. Ofschoon niet bepaald luritgegaain van afkeer van Oranje, was zij van jaar tot jaar, meer en meer in hare verwachtingen .bedrogen, geëindigd om in een Stadhouderlijk bestuur de bron van ellende te zien en ijverde thans vurig om een einde te maken aan het Prinselijk bewind, en daarmee aan de Republiek. Zij werden door 't gemeen voor Keezen, wellicht naar Kornelis de Gijzelaar, gescholden en stonden verwoed tegenover de (partij der Prinsgezinden, die zij Oranjeklanten noemden. Willem Bilderdijk, de groote dichter en denker, de Christen^staatsman, teekende de tegenstelling tusschen de revolutionairen en hun tegenstanders, „die bij het oude vaandel stand hielden," in deze woorden:
Aan zijn eed getrouw te wezen, God en Hem alleen te vreezen, Toont een Prinsgezinde aan. Maar voor dwangzucht slaafs te bukken, En de zwakken te onderdrukken,
Al te vreezen buiten God, Maakt den nieuwen Patriot.
Tot de laatsten behoorden vele aanzienlijke regenten


en enkele edelen, de kooplieden, zij, die niet tót de heerschende kerk benoorden, talrijke predikanten en fortuinzoekers. Spoedig bleek, dat het meerendeel der 'Patriotten geen omwenteling wilde ten voordeele der aristocratie. De partij splitste zich. Aristocraten en democraten gingen uiteen. De laatsten verdeelden zich. in voorstanders van omzichtige zachtheid en die van toomeloos geweld. Aan het hoofd stonden mannen als van Berckel, pensionaris van Amsterdam, heftig Staatseh-, Fransen, en revolutionairgezind. „de apostel 'van het Patriottisme"; Bledswijk, pensionaris van 'Delft; de Amstexdamsche burgemeesters Temeninck, Hooft en Rendorp; de Gijzelaar, pensionaris vain Dordrecht, van Zeebergh, pensionaris van Haarlem, maar vooral Johan Dirk van der Capellen tot den Poll, lid der ridderschap van Overijsel, de heftige verkondiger der revolutieleer, in hare toepassing noch verdraagzaam, noch schroomvallig, blind voor de hedllooze gevolgen zijner eigen theorie. Willem V merkte hem en zijn neef Capellen tot de Marsch, het hoofd der Geldejrsche misnoegden, aan, als de eerste oorzaken der troebelen en de hoofden eener pa-rtiji, die zijn Huis overhoop zocht te we|rpen.
Tot de Oranje- of Prinsgezinden behoorden de Ge reformeerde predikanten, de officieren van het leger, de meest gegoede burgers, de generaliteits-ambtenaren, en de mindere volksklasse. Hun hoofden waren voornamelijk Van de Spiegel, burgemeester van Goes, latex raadpensionaris1 van Zeeland, Fagel, griffier der Staten, Graaf Bentihck van Rhoon, afstammeling van den boezemvriend van Oranje. In bekwaamheid stond hoven hem Gijsbert Karei van Hogendorp.


Niets werd verzuimd om de bevolking in opgewondenheid te brengen. De patriotten begonnen een kruistocht tegen den Stadhouder, die niet alleen persoonlijk, maar met zijn gezin en zijn geheele voorgeslacht aan de onwaardigste aanvallen bloot stond. Hg 'was een „vervloekte verrader van het vaderland," een „eerlooze fielt" en als daad van eer en plicht 'werd met ronde woorden het drijven van een dolk in zijn hart aangeprezen.
Het land werd met een vloed van couranten, tijden vlugschriften, politieke tractaten en werken bedekt. Overdrijving, leugen, laster,, hoon, spotternij, geen middel zoo verachtelijk, dat niet, ten dienste der nieuwe begrippen gebruikt werd. Bellamy zong:
't Was nacht, toen u uw moeder baarde, Een nacht zoo zwart 'als immer was; Een heir van heüsche geesten waarde, "I Gevogelt liet een scherp gekras - Door 't ak'klig woud tot driemaal hooren.... Tot ramp van 't vaderland geboren, Zgt gij ten vloek des volks gesteld.
Het wekelijksch orgaan der Patriotten, de Post van den Neder-Rijn, werd zelfs op afgelegen dorpen, een welkome gast, terwijl jle werking van enkele bladen in beteren zin, nauwelijks merkbaar was. In tal van catechismussen, almanakken, zakboekjes en cronycken der vrijheid, stonden Stadhouder en Regent, onwaardig en straffeloos, ten doel van schimp en haat, en werden zij openlijk ten toon gesteld. Aan spotprenten, grievend en beleedigend, geen gebrek. Het regende schotschriften en schimpdichten, straatliedjes en vrijheidszangen. Die
9


den moed hadden tegen deze dingen te getuigen, waren „ontaarden, uitvaagsels van de wereld, laffe slaven der tirannie, pesten der maatschappij, vloekverwanten en andere monsters. „De gemeene lieden en mindere burgers, niets dan op dien toon gesnaarde blaadjes in de hand krijgende, werden vervoerd en aangevuurd, vergaten huis, akker, beroep en bloed, om welhaast ten strijde te trekken tegen een vijand, die er niet was."
De verwikkelingen met Jozef Tl gaven den Patriotten aanleiding om tot volkswapening over te gaan, meer met het doel om de Oranje-gezinden dan den vgand te bestrijden. De schutterijen werden op beteren voet gebracht, terwijl als uitvloeisel van dichtgenootschappen en sociëteiten, eene menigte exercitiegenootschappen en vrijcorpsen tot stand kwamen, welke een soort van militie vormden, die algemeen misnoegen veroorzaakte. Menig evangeliedienaar zelfs ging zich in den wapenhandel oefenen en spoorde de leden zijner gemeente aan deel te nemen aan de revolutionaire clubs, in afwachting of de vijanden het zouden durven wagen tegen de nieuwe Batavieren op te treden. Mochten zij tot Utrecht doordringen, dan zouden zjj ten val komen, want daar vereenigde zich al de legioenen van den omtrek; daar had de schutterij haar oude banieren, het stadswapen door een Oranjetak omstrengeld, in het vuur geworpen en tegen een krijgsteekeja verwisseld, dat verhevener dan de kleuren van St. Maarten en de kleuren van Willem 1, alle tirannen der wereld zou, doen sidderen."
Alle maatregelen werden genomen om den Prins te vernederen en te beleedigen. Het minste blijk van gehechtheid aan het Huis van Oranje werd als ver-
10


grijp tegen de veiligheid van den Staat, gestraft. Eindelijk werd een plakkaat uitgevaardigd, waarbij, de Staten van Holland ailes verboden, wat naar Oranjeleuzen zweemde. Het Oranje boven, het Wilhelmus van Nassauwen golden thans, ondankbaar genoeg, als uitingen van oproer en misdaad van gekwetste majesteit, „nadat ze eenmaal de Republiek gegrondvest en meer dan eenmaal haar gered hadden." Een Oranje-horlogebandje, een goudsbloem in den mond, het neuriën van een wijsje, een onvoorzichtig woord of bespottende zin tegen een vrqcorporist, kwam weldra op gevangenis, geeseling of mishandeling te staan. Den groen ten vrouwen werd gelast, dat oranjewortels voortaan gele penen genoemd moésten worden; princesseboontjes werden in slaboontjes herdoopt.
Het revolutionaire libel: „Aan het volk van Nederland," riep de Patriottische burgerij te wapen, want Jehova, de God der vrijheid, Die de Israëlieten uit den diensthuize had uitgeleid en ben tot een vrij volk gemaakt, £ou de goede zaak ongetwijfeld ook ondersteunen. Droeve Vrucht, voorwaar, van de verwerping van Gods Wet en Woord.
11


HOOFDSTUK II.
Burgerkrijg.
Waar God geloochend wordt,
is burgerrecht, noch orden,
Noch deugd, noch Godsdienst,
die op God gevestigd worden.
Diep gegriefd over zooveel miskenning: vertrok Prins Willem naar Nijmegen en bleef van verre de worsteling gadeslaan. De Hollandsche gardes, nu in lijfwachten van hunne Hoog-Mogenden herdoopt, ontvingen nieuwe vaandels, die de oude, met 's Prinsen wapen, moesten vervangen. Het bevel over de Haagsche bezetting, werd den Prins ontnomen en de Stadhouderspoort op het Binnenhof, alleen voor het Stadhouderlijk gezin ontsloten, werd' nu voortaan ook voor de leden van de Staten van Holland geopend, nadat de afgevaardigden Govaerts en de Gijzelaar er met hun. koets, ten 'spijt der Oranjegezinden, waren doorgereden. De woeling vermeerderde. Groot was de invloed der, Patriotten in Friesland en Overijsel, maar nergens was de snelle voortgang van heftige gevoelens meer openbaar dan in de stad Utrecht, hét brandpunt van revolutionair overleg, waar het gewapende volk, aan alle tegenwerking ontwassen, de regeerings-reglementen veranderde en nieuwe regenten benoemde.
Het machtige Holland was en bleef zetel en steun der omwentelingsgezinde partij. Heimelijk en openbaar werd hier het vuur van den tegenstand, ook door) het in vlam zetten der andere provinciën, gestookt., De vaan van oproer en burgerkrijg werd geplant en
12


het souvereine volk kreeg in de meeste steden het be. wind in handen, opdat den verdrukten bijstand zou, worden verleend. .
De taal der democraten werd heviger, hujn eischen Onbeschaamder en reeds huiverden yelen van de aanvankelijke toepassing der nieuwe begrippen. Het land was overgeleverd aan eenige willekeurige heethoofden.
De vreemdeling, de Engelsche gezant, Sir Harrisy nam de leiding der Oranjepartij in handen. ,,Ziju wicning werd 'het hoofdkwartier van den herlevenden Stadhouderlijken aanhang, 'waar vooral des nachts de oude e|n nieuwe aanhangers het wachtwoord kwa-< woord kwamen ontvangen en moed putten voor den; kamp tegen de democratie."
Op last van de Staten van Gelderland, werden woelingen in Hattum en Elburg door den Prins gestuit. Zonder bloedvejrgieten werd de rust hersteld. Deze plichtmatige handhaving van het openbaar gezag, verwekte .allerwegen ieen geroep, alsof er eene vreesélijké plundering en slachting geschied was. Er kwam een treurspel in het licht. „Willem, de wraakgierige." Op het Loo „,waren de ijzeren ketenen van hei volk van Nederland onder 's Prinsen oogen, onloochenbaar gesmeed. „Willem V„," lasterde men, „ wilde op "de lijken der burgers een heerschappij vestigen, die de Spaansche dwingelandij wenschelijk zou maken."
De Staten van Holland schorsten den Prins als, kapiteinTgeneraal en de snanning klom tot het uiterste. De burgerkrijg scheen op het punt van uit te breken. Holland en Utrecht werden, nog meer dan te voren, 'de zetels van toomeloos geweld. Ook in
13


andere gewesten vermeerderden onrust en verdeeldheid met iederen dag.
De Prins beloofde als laatste redmiddel, hulp en medewerking aan de voorstanders van den gevestigden regeeringsvorm1, tot handhaving van ieders rechten en vrijheden. Breideloos was de verontwaardiging der Patriotten, over de honende oorlogsverklaring van, den Gelderschen despoot, waarvan bijna ieder woord een strafbare misdaad bevatte. Men sprak van 's Prinsen bloedraad; 'hij en de zijnen werden genoemd: „barbaarsche verwoesters, burgerbeulen, een vloekgespan, hetwelk den naam van menschen niet meer verdient." De Staten van Hodland besloten hun provincie in staat van verdediging te brengen en Benoemden daartoe eene „commissie van defencie," die de troepen versterkte met Patricutsche vrijkorpsen. Deze vliegende legertjes trokken van plaats tot plaats, om' de Oranjegezinde landlieden in tpom te houden en de regenten van de andere partij uit de regeering te helpen zetten.
Het revolutionaire Holland ontzag niets, maar ging met dubbele heftigheid te werk. In dezen uitersten nood besloot Prinses Wilhelmina, „min zacht en meer doortastend dan haar echtgenoot en deswege veel erger nog dan hg hij de Patriotten in haat, naar den Haag te reizen, om door hare verschijning het Oranjegezinde volk op te beuren en haren vijanden vrees in te boezemen. In de nabijheid van Gouda gekomen, werd hare reis gestuit en de commissie van defencie verzocht haar, niet verder in Holland' door te dringen.
De Oranjegezinden waren verslagen; de Patriotten jubelden, doch het begin der uitredding was daar.
14


'Frederik Willem JI, koning van Pruisen, broeder der beleedigde Prinses, hevig verbolgen over den smaad, zijn zuster aangedaan, liet een schitterende voldoening vragen. Zij werd niet gegeven. Te opgewonden om eenig gevaar te duchten, te kortzichtig om het 'te voorzien, rekende men zich 'tot alles in staat. De Patriotten besloten niet te rusten voor zg het „onschuldig 'gestorte bloed ten strengste gewroken en het gewest genoegzaam beveiligd hadden tegen de monsters, die het zoo deerlijk 'verwoestten. De drukpers blaakte vuur en vlam; de schaamteloosheid van uitdrukking kende maat noch perk. Geen gewest, geen stad meer, zonder opschudding. De storm stak op.
In Utrecht zwoer de krijgsraad van geen overgave te willen weten, „eer alles platgeschoten was en de vijand slechts puinhoopen zou vinden." Overal dreigde men, met den grootsten moed bezield, „alles in vuur en vlam te zetten, zich tot den Daatsten adem te zulten verdedigen en het geheele land te plunderen," daarbij rekenende op de hulp der Franschen. Toen echter de Hertog van Brunswrjk-Wolfenbuttel;, met een Pruisische legermacht van 20.000 man het land binnenrukte, stoven de Patriotten, „beter vrijheidskraaiers dan vrijheidskampers," uiteen. Geheel Holland was weldra door de Pruisen bezet, die bijna geen tegenstand vonden. Spoedig daarna deed de Prins, onder het gejuich der bevolking, zijn intocht in den Haag. Met ondubbelzinnige blijken van verknochtheid werd hij door een tallooze menigte begroet. De Prins werd in al zijn waardigheden hersteld. Overal klonk het Oranje boven. „De weerstand van zeven jaren was in zeven dagen verbroken." De commissie van
15


defencie en de vrijcorpsen werden opgeheven, terwijl de weifelende raadpensionaris Van Bleiswijk, uit vrees voor de volkswoede, zrjm ontslag nam ènj door den bekwamen Van de Spiegel, die door beleid,) werkkracht en onverschrokken vasthouden uitblonk, werd vervangen. Was er thans uiterlijk verzoening, wantrouwen en naijver waren niet uitgebluscht. De beginselen der Patriotten bleven in eer, ofschoon bun beloften en inzichten te schande waren gemaakt.
HOOFDSTUK Hl
De Oranjezon gaat onder.
Verlaten wordt wat God verlaat, Wat God verstoot, verstooten.
Er heerschte nog steeds een algemeene, onbeschrij^ feljjke verwarring. De tegenpartij, door vreemde hulp bedwongen, bleef ook na de omwenteling, voor het Stadhouderschap gevaarlijk. Hoewel niemand afkeeriger van vervolging kon zijn dan hij, die het felst beleedigd was, de zachtmoedige en altijd) vergevingsgezinde Prins, wejrd in vele plaatsen en gewesten» de verbreking van de macht der Patriotten door wanorde, overmatige gestrengheid en wraakoefening ontluisterd. Door verbanning, verbeurdverklaring en gevangenschap trachtte men den geleden smaad teS wreken.
Velen duizenden ingezetenen verlieten, deels als) ballingen, deels uit wezenlijke, deels uit voorgewende vrees, een hun ongenegen vaderland en zochten alsHollandsche uitgewekenen óf in Frankrijk,, „de hoon
16


ge school van het Patriottisme en revolutie," of in Brussel eqn toevluchtsoord. Zij hunkerden naar den dag van wederkeer en vergelding en achtten dien niet verre. Onder hen bevonden zich ook de Capellen tot de Marsch en de bekende patriot Daendels.
Om 't Stadhouderschap tegen nieuwe aanvallen te beveiligen, werd door alle gewesten de hooge en erfelijke waardigheid van Stadhouder, kapitein- en admiraal-generaal, voor een noodzakelijk bestanddeel van den legeeringsvorm verklaard. Tevens maakte men een verdedigend verbond met Engeland en Pruisen, „om een drievoudig snoer te maken tegen diegenen, die den vrede van Europa trachtten te storen."
Bij elke gelegenheid beijverden de Prinsgezinden zich van hun gehechtheid aan het Oranjehuis blijken te geven, door 't vertonnen der Oranjekleur. Hiertoe gal ook aanleiding het huwelijk van den erfprins (geboren 177:2), later Koning Willem I, met Frederika Louism Wilhelmina van Pruisen, dochtetr des Konings (1791). Uit dit huwelijk werd het volgende jaar een zoon geboren: Willem Ffederik George Lodewijk, later Koning Willem II; in 1797 Willem Frederik Karei en in 1809 Marianne. Prinses Louise huwde met den erfprins van Bronswijk.
Inmiddels brak in Frankrijk de revolutie uit en trokken de Fransche legers, door geestdrift voor de heilige ideeën als tot razernij opgewonden, uit, om Europa de lang gewenschte zegeningen deelachtig te doen worden.
Voortdurend hielden de Patriotten verstandhouding met de uitgewekenen en dwarsboomden zij de maatregelen der regeering. Allerlei lasterlijke en revolu-
17


tionaire geschriften: „Gevallen van een Keeshond," „De Pruisen aangeklaagd voor de vierschaar van Europa," „Brieven van een gevluchten Hollander," en leugenachtige nieuwstijdingen werden verspreid, om de Oranjegezinde», schrik aan te jagen en de zaden van tweedracht met kwistige hand gestrooid. De Prins van Oranje werd opnieuw gehoond, gelasterd en ge scholden en de bitterste kwaadaardigheid strekte zich uit tegen de Prinses. Hoe zou het mogelijk geweest zijn, dat er eenige achtbaarheid, eenig ontzag overbleef eln de rust in het land hersteld of bewaard werd? De „auteurs, hoofden en oproerkraaiers" der omw enteling van 1787, gingen „met opgerichten halze," en reikten aan de misnoegden de hand van broederschap. Met verlangen werden de Franschen en hun Bataafsche medebroeders verbeid.
De uitgewekenen hadden zich in revolutionaire comité's vereeinigd, welke voortdurend briefwisseling hielden piet de Patriotten, die te Amsterdam een „Raad' van opstand en omwenteling" hadden opgericht. Deze stad. alleen telde 36 clubs, „om den volksgeest te vormen en tot de omwenteling voor te bereiden," wijl „de zaak der Franschen Gods zaak was." De leden werden van wapens voorzien en wapenmagazijnen aangelegd.. Ook te Antwerpen was een revolutionair comité der Bataven opgericht, dat „andermaal paal en perk zou stellen aan het willekeurig gezag van een trotschen staatsdienaar en aan de gevloekte oogmerken der aristocratie. Luide juichten zij, toen de koningsmoorders hun legerscharen tegen den Stadhouder keerden, terwijl de dreigende taal der uitgewekenen den Oranjegezinden met angst ver-
18


vulden. Hadden zij niet aan de Nationale vergadering verklaard, den Franschen troepen den weg tot het vaderland te zullen banen? De herschapen Bataven zouden zich als afstammelingen der Geuzen, waardig betöonen en met de Sans-Culottes van Valmy en Gemappes optrekken, onder de banier van de rechten van den mensch."
De Fransche generaal, Dumouriez, door Daendels, een Hattemer patriot, doorzettend tot wreedheid toe, begeleid, die met een leger ons land binnenrukte, verklaarde: „De Stadhouder houdt u in verdrukking en slavernij,; wij treden Holland in, als vrienden van de Bataven, en als onverzoenlijke vijanden van Oranje. Zendt dat trotache huis, dat sedert honderd jaar u aan zijn hoogmoed opoffert, naar Duitschland terug. Ik kom tot u, omringd door edelmoedige martelaren der Omwenteling van 1787; wij zijn geenszins de aanvallers; de Oranjepartij deed ons sedert lang een verraderlijken en geheimen oorlog aan; wij zullen uwe rijke gewesten doortrekken als vrienden en broeders." - „Hoe gelukkig zullen wij zijn," riep Daendels in een proclamatie uit, „als ons land gezuiverd is van al het adellijk en aristocratisch ongedierte."
Willem V gaf het voorbeeld van kalme plichtsver. vulling en volharding. De Prinsen, zijn zonen, gaven als echte telgen van het Huis van Oranje, weder bewijzen van moed op het oorlogsveld. De geesdrift begon bij velen te ontwaken. Nog eenmaal ontwikkelde de Republiek de oude weerkracht van vroeger. IJver, en zelfopoffering waren groot. De krijgslieden toonden zich waardig onder de dappere Nederlandsche prinsen te staan, die met echt Nassauschen moed hun leven
19


niet ontzagen. Bevelhebbers en soldaten kweten zich loffelijk, met roemvolle onderscheiding. De schade der overgave van Breda en het verlies van De Klnndert en Geertruidenberg, werden opgewogen en bedekt door wapenroem in de Willemstad, waar Van Boetzelaar dejn vijand tot wijken dwong. De Franschen, met verbazende snelheid genaderd tot de grenzen van Holland, werden na de beslissende nederlaag bq' Neerwinden, waar zij 'tegen de vereenigde Oostenrijkers en Pruisen het onderspit moesten delven, met gelijken moed tot over de grenzen van België verjaagd.
Het Schrikbewind, dat door het gestadig werken van de moordbijl allen tegenstand bedwong, riep de geheele natie in het veld en andermaal werd Europa door telkens aangroeiende Fransche legers bedreigd. Reeds naderde Pichegru, die zich in den veldtocht van van 1793 had onderscheiden en boorde van verre de wraakkreten der gevloekte Patriotten. Aan de Sambre werd hij tegengehouden door den erfprins van Oranje, die aan het hoofd der Hollandsche artilleristen, de sted Landrecies had doen bukken. Hij is het „die een vijand in dubbelen getale door een dubbele overwinning gestuit heeft." Algemeen werden heli krrjgstalent en de volharding van den erfprins geroemd, wiens óTapperheid evenals die van zijn broeder Prins Frederik ten vorigen jare bij. Meenen en Werwick had uitgeblonken, toen zij niet, dan na een Moedigen weerstand, voor de driedubbele ovennacht bukten. „De twee jonge Prinsen van Oranje," schreef Dumouriez, die tot zijn
~ iö


vroegere overwinnaars was overgegaan, en hen in het Oostenrijksche leger van nabij gadesloeg, „hebben gedurende dezen oorlog de krijgsdeugden hunner voorvaderen ten toon gespreid."
Het nut dezer roemrijke wapenfeiten ging evenwel te loor, door het onderling wantrouwen der bondgenooten. Na den slag bij Fleurus, waar de erfprins den rechtervleugel der Franschen tot wijken drong, verlieten de Oostenrijkers het tooneel van den krijg.: België werd aan den vijand overgeleverd en de Republiek, „,wier zegevierende vaan tot in het binnenste van Frankrijk scheen te zullen worden geplant, wérd plotseling en onvoorziens, in bijkans onverdedigbaren toestand gebracht." De Engelschen weken eveneens terug en trokken plunderend door ons land naar Hamnover.
Ih Jiet eerst schenen de Franschen nog te dralen, toen het Schrikbewind in 1794 viel' en plaats maakte voor een meer bezadigd bewind. Maar dit wisten de Patriotten hier te lande, die een geheim comité revolutionair te Amsterdam opgericht hadden, te beletten. Onder aanvoering van Pichegru drong het Fransehe leger Noord-Brabant binnen en drong 's-Hertogenboscb tot de overgave. (Oct. 1794). Van hieruit schreef Daendels aan zijn landgenooten in Gelderland en Overijsel: „Schroomt niet de wapens op te vatten en u te ontdoen van uw drosten, hoofdschouten, beulen en bloedzuigers.... Begint maar met u te wapenen met jachtgeweren, die ge wel op de havezaten en in de heerenhuizen zult vinden, met pieken, hooigaffels en ander lang en scherp gereedschap.... Indien gij u onttrekt aan de zaak van den varachtelijken Willem V, ver-
21


wacht het wraakzwaard der gerechtigheid u op het schavot."
De aankomst van ontelbare zieken en gewonden en de stroom van vluchtelingen uit Brussel, Antwerpen en andere steden, die hier een toevlucht zochten, .vermeerderden de verwarring. Alle hoop op vrede verdween. De „ware vaderlanders" baden Pichegru zijn plan om Noord-Brabant te bezetten en de winterkwartieren te betrekken, te laten varen en geen maand na den val' van 's Hertogenbosch, viel ook Maastricht en drie dagen later Nijmegen den vijand in handen. De Oostenrijkers werden van de Maas teruggedreven, en door nederlaag op nederlaag ontmoedigd, terwijl de Engelschen door de Veluwe en Overijsel naar Bentheim trokken, meer aan roever benden dan aan hulptroepen gelijk.
De erfprins had intusschen zijn hoofdkwartier naar Gorinchem .overgebracht en toonde ook hier, dat de verdediging van het laatste bolwerk der Republiek aan geen beter leidsman kon worden toevertrouwd. Tot den laatsten ademtocht hebben de zonen van het zoozeer door een ondankbaar nageslacht verguisde huis ,van Oranje, hun eer in het oorlogsveld opgehouden en getoond waardige nazaten te zijn van Willam; I en Maurits, Frederik Hendrik en Willem III. Trjdgenooten hebben om strijd hun lof verkondigd en naar waarheid is in onze dagen van hen gezegd: „De krijgsverrichtingen dezer beide Oranje's vullen de laatste schoone bladzijden in de geschiedrollen der Vereenigde Provinciën." Maar wat vermocht de erfprins alleen tegen de overmacht, te meer nu de Patriotten eiken maatregel van verdediging deden mis-
22


lukken en zich' met hun uitgeweken medestanders verstonden, om moedeloosheid, schrik en vertwijfeling, teweeg te brengen.
„Vervult de toezeggingen, die ons vertroost hebben," bad het comité te Amsterdam den Franschen, verhaast de schreden van uw overwinnende legers; dat aij tevens met den broederkus, die zegepalmen en overwinningskronen komen ontvangen, welke wij. voor hen bereiden."
De Franschen aarzelden een oogenblik zich na de geleden verliezen aan een wanhopige worsteling bloot te stelieln. Hun poging om met geweld over de Maas binnen te dringen, mislukte, doch straks sloeg een vroege en felle vorst vaste bruggen over de vloeden," en nam de „strengheid van den winter, door het (vastvriezen van rivieren de laatste borstwering weg, die de natuur om Nederland gelegd/ heeft."
Tevergeefs poogden de erfprins en zijn broeder, in een samenkomst te Utrecht (7 Jan. 1795) de Engelschen over te halen om nog een poging te doen tot het .behoud van Holland. Evenmin baatte een oproep aan de ingezetenen van dit gewest. De bevolking was of groeten deels kwalijk gezind, ontmoedigd, of onverschillig en velen zagen naar de Franschen uit als hun verlossers van de „vreeselijse tirannie" van. Willem V.
Generaal Pichegru, door Daendels geleid, trok over de bevroren wateren ons land binnen. Hij! en de zijnen werden door de verlichte leiders des volks, als hun redders, met gejuich begroet. Verdediging was on-i doenlijk. Het geheele Staatsbestuur werd met instorting bedreigd en de zegepralende vijand; verscheen


te Utrecht, welhaast ook te Amsterdam, tot de overgave bereid.
„Een uiterste worp op leven en dood kon bij Willem V niet opkomen, noch slagen." Liever dan zijn land en volk nog langer aan de ellende van den krijg ploot te stellen, die, waar zoovelen met de Franschen heulden, slechts op vernietiging uitloopen kon, zou hij een zwaar offer brengen. Hij gaf zijn zonen, wier wakkere arm voor het vaderland den degen voerde, ontslag, en bereidde zich om met zijn gezin te vertrekken. Voorloopig wilde hij naar Engeland gaan, waar hij ten minste buiten 't bereik der Franschen was.
Een en twintig Scheveningsche pinken werden tot dat doel afgehuurd en reeds den 13den Januari was de Scheveningsche schipper van Maanen, met een door Gecommitteerde Raden uitgereikten reis pas, met zijn pink naar Harwich vertrokken, om aldaar kennis te geven van de vermoedelijke aankomst van den Prins en zijn gezin. Al wat van waarde en vervoerbaar was, werd ingepakt, naar Scheveningen gebracht en op de pinken geladen. Zoo brak de avond van den 17en Januari 1795 aan, toen de tijding kwam, dat de provincie Utrecht reeds voor de Franschen gecapituleerd had. Twee gecommitteerden uit den Raad van State, waren naar den Franschen veldheer gezonden om voorwaarden te bedingen.
Prins Willem echter begreep maar al te goed, wat die voorwaarden zouden zijn, daar men naar de verwijdering van hem en zijn geheele Huis, met reikhalzend verlangen uitzag. Vergezeld van zijn beide zonen, den erfprins en Prins Frederik, betrad hij dien
24


avond de vergadering der Sta ten-Generaal, om met treurigen ernst zijn besluit kenbaar te maken en mede te deelen, dat hij zijn zonen van het commando over de troepen ontslagen had.
Zulk een besluit kon niet lang verborgen blijven. Spoedig was het in den Haag bekend en ondanks het gure eto koude weder, want 't was een harde winter, — stond bij het aanbreken van den dag een menigte volk voor het Stadhouderlijk paleis op 't Binnenhof, door dankbaarheid, gehechtheid, plichtgevoel, haat of nieuwsgierigheid herwaarts gedreven.
Even .vóór zonsopgang kwamen drie hofkoetsen voor, waarin de gemalin van den Stadhouder, haar schoondochter, do esrfprinses van Oranje, en haar driejarig .zoontje, later koning Willem II, met eenige aan het Hof verknochte dienaren, plaats namen. Zij reden de Stadhoudenspoort door naar Scheveningen, omgeven door bedrukte toeschouwers.
't Was een heldere wintermorgen. Be zon schitterde op het strand, dat thans een kristallen veld geleek, omzoomd door een keten van ijsbergen. Droevig en zwijgend stonden de Schevenïngsche visschers en hun vrouwen uit te kijken. Daar naderden drie koetsen en sleepten zich voort door het mulle zand. Zou het de Prins zijn? Maar neen, hij is het niet, maar zijne gemalin, de gade van den erfprins en haar zoontje, die, begeleid door hun gevolg, zich gereed maakten om in den vreemde een toevluchtsoord te zoeken.
De Oranjeliefde, nooit gestorven irï' hun trouwe harten, vlamde op.
25


„Och, TJvre Hoogheid, laat ik het Prinsje nog eens kussen," smeekte een oude vrouw, Keet Halen.
De .vorstelijke moeder reikte haar het kind stilzwijgend toestemmend, waarop do arme vrouw het vurig en .met betraande oogen kuste, „de laatste kus voor den jongen balling op Nederlandschen bodem." Thans leidden de Scheveningers, die over de bevroren duinen een weg gemaakt hadden, met planken en vloerkleed en belegd, de hooge reizigers aan boord van de pink, welke door stuurman Michiel de Heijer werd' gevaren. Er blies nog een stijve Oostenwind' en de Prinses beval terstond zee te kiezen, wat met een geleide van dertien pinken geschiedde.
Een droeve tocht, voorwaar.
De Prins begaf zich inmiddels met zijn beide zonen naar de vergaderzaal der Staten-Generaal en van die van Holland, om daar van de inmiddels vergaderde leden afscheid te nemen. Een waas van kommer eji droefheid lag over zijn gelaat uitgespreid. „Deze vernedering," getuigde hij, ,,heb ik, als mensch, dubbel verdiend, doch niet in de waarneming mijner plichten. Dwaalde ik soms, ik deed het ter goeder trouw; opzettelijk benadeelde ik nooit mijn bittersten vijand.
De ware bron onzer ongelukken ligt niet in de onverantwoordelijke handelwijs van zoovele Nederlanders, maar in de nationale zonden en ongerechtigheden. God heeft een twist met Nederland en toont het in de mislukking van alle pogingen en ook nu door den feilen vorst, die de wateren tot een ge baanden weg maakt. Wie zal oprichten, als God ter neder werpt?"
Er klonk uit deze woorden een nagalm van hetgeen
26


eertijds de eenparige belijdenis der Oranjevorsten was, Na deze droeve plechtigheid keerde de Prins nog eenmaal in zijn paleis terug, om een afscheids-andiëntie. te verleenen: eerst aan een commissie uit de Staten van Holland, die „Zijne Hoogheid en Hoogstdeszelfs Vorstelijk Huis, aan het gunstig geleide en de bijzondere protectie der Hemelsche Voorzienigheid aanbevalen," en toen van zijn vrienden en aanhangers, mannen, die hem onder alle lief en leed getrouw waren gebleven, en die van hun liefde en gehechtheid blijken wilden geven, al zou het hun straks vervolging kosten. Onder hen bevond zich een tachtigjarige grijsaard, die reeds aan 't Hof van Willem IV, dagelijks verkeerd had en het Huis van Oranje steeds met trouwen ijver en vurige liefde had aangehangen. Hem verLeende de Prins het eerst van allen gehoor.
Weinig later stegen de Prins en zijne beide zoons, van eenige kamerheeren, adjudanten en bedienden vergezeld, in de rijtuigen, en herhaalde zich nog eens de droeve tocht naar het strand te Scheveningen. Hier wachtten duizenden op zijn komst. Te half drie ongeveer verscheen de stoet. De Prins had zich niet genoeg tegen de koude gedekt, doch een der visschers trok zijn schanslooper uit en wierp hem dien om de schouders. Anderen trokken hem zware wollen kousen over de laarze|n. Een traan welde op in zijn oogj „Kinderen, stelt u gerust," sprak hij, „ik heb gezorgd, dat de Franschen u geen leed doen zullen." Een paar sterke visschers droegen hem op de armen naar de planken, die over den ijsberg gelegen waren tot de boot, welke hem naar de pink bracht; de


„Johaïma Hoogenraad," schipper Jan Roos, bestemd om den Prins naar Engeland' over te voeren.
„De Vaderlandsche bodem had geen plaats meer, voor de verdfetosteligke nakomelingen van hen, aan wier moed, beleid en zelfopoffering, in een reeks van geslachten, hét Vaderland zijn bestaan, zijn be-i houd, welvaart, zelfstandigheid en roem te danken gehad heeft." Was het wonder, dat duizenden daar zwijgend stonden en de tranen zichtbaar werden, toen de Prinsen in het schip stapten? Scheen het niet een bange droom?
Nog eenigen tijd werd gewacht op antwoord van het uitvoerend bewind, waaruit de Prins verlangde op te maken, of hij wellicht ook nog in het land zou kunnen blijven. Tegen den avond kwam de tijding: het Fransche gouvernement wilde hoegenaamd geen gehoor aan eettfige van de gedane voorslagen verleenen, alvorens de "Stadhouderlijke familie het geheele territoir van de Republiek werkelijk verlaten had.
De Prins verliet thans het dek, waarop hij ondanks de snerpende koude, al dien tijd had heen en weder geloopen, schreef een briet aan den Raadpensionaris en gaf 's nachts tegen twaalf uur bevel het anker te lichten en met den gunstigen wind, die er woei, naar Engeland den' steven te wenden, 't Was een donkere, stille nacht, dien de Prins met Bijbellezing doorbracht.
Maandag, den 19den Januari, 's namiddags kreeg men de Engelsche kust in het oog, doch eerst den. 20sten Januari lichtte de pink het anker en voer met een gunstigen wind de rivier op, tot voor Harwich, waar men te negen uur in den morgen aan wal
28


stapte. Te Colchester vonden de Prins en zijn zonen de Prinsessen en voor allen werd door de gastvrijheid van G-eorge III een toevluchtsoord bereid in Hamptoncourt, weleer door Willem ITI aangelegd, die eenmaal ook naar Engeland was gestevend, maar om een koningskroon aan zijn stadhouderschap toe te voegen.
Prins Willem V bleef tot in October 1801 in Engeland en verliet toen het land, om zich naar zijn aangenaam gelegen vorstelijk domein en verblijf Oraniënstein, tusschen de Nassausche steden Limburg en Dietz gelegen, te begeven, 's Winters sleet hij zijn dagen in zijn paleis te Bronswijk, waar hij op den 9den April 1806, „in vol vertrouwen op de genade Gods in Christus," ontsliep, in den ouderdom van 59 jaar. Zijn laatste woorden waren: „Mijn God, vergeef mij, om Jezus Christus, Uw lieven Zoons wil, al mijn zonden, en wees mij, armen zondaar en mijne' ziel genadig." Zijn dood werd door velen oprechtelijk beweend. Den 18den derzelfde maand werd hg in den hertogelijken Brunswijkschen grafkelder, in de Domkerk der residentie, bijgezet, met al die plechtigheden, waarop hij óm zijn hoogen rang aanspraak had.
's Prinsen jongste zoon, Willem George Frederik, was hem reeds in den dood voorgegaan. Door Oostenrijk tot opperbevelhebber over het leger in Italië benoemd, een zeldzame en waardeerende onderscheiding, had hg zich nauwelijks te Padua aan het hoofd van het leger geplaatst, of een ziekte raapte den vijf en twintigjarigen jonkman, die zooveel van zich hopen deed, van de zijde zijner troepen weg. (6 Januari 1799.)
29


Alleen Prins Willem en de zijnen bleven gespaard, om eenmaal den luister van hun geslacht, zoo glansrijk als ooit, te hernieuwen. Ook de Prinses-weduwe, die 9 Juni 1820 overleed, heeft zich nog over den nieuwen bloei van het Oranjehuis kunnen verheugen.
Thans, in 1795, waren de Qranje's echter heen. „Vrijheid, gelijkheid en broederschap," klonk het overal en met een zegenbede op de lippen strekte de meerderheid des volks de handen ugt, om de onteerende kluisters zich te doen aanleggen der nieuwe slavernij, der jarenlange schande."
Hollands lijden begon. Ook zijn zon ging in een „nevel van tranen" onder.
HOOFDSTUK IV;
Vrqheid, Gelijkheid en Broederschap.
Wel hoort men daaglijks stem op stem
Weerklinken; „Geen nood ! wij redden 't zonder Hem! Maar die het zeggen zinken.
Met een vreugdekreet vernamen de Patriotten de blijde tijding, dat Willem V was heengegaan. Den volgenden dag reeds werd te 's Gxavenhage aangeplakt, dat „de tyran" het ontloopen was. De kreet „Vrqheid, gelijkheid en broederschap," weerklonk van alle kanten. Hoe kort zoui de begoocheling duren. Men oogstte, wat men had gezaaid. De Heere toornde over de verwerping van Zijn Wet en Woord en' sprak: „Ik zal een kwaad brengen over dit volk, de vrucht
30


hu|nner gedachten, want zij slaan geen acht op Mijne Woorden en verwerpen smadelijk Mijne Wet."
Wat al tranen werden er uitgeperst, wat al verzuchtingen geslaakt onder het dwangjuk der Franschen. De jaren 1795—1813 zijn die van onze vernedering en schande. Zwaar moesten wij boeten voor onze dwaasheid, om den springader des levens te verlaten en menschenwirjsheid in te ruilen voor de waarheid, die naar de godzaligheid is. Die achttien bange jaren schenen bestemd om alles uit te wisschen wat eenwen hadden opgericht, om af te breken, al wat door de geliefde Oranje's onder den Goddelijken zegen voor deze gewesten was opgebouwd.
Thans evenwel was de morgenzon der vrijheid heerlijk aan de kim verrezen. Een tijdperk van geluk en voorspoed brak aan. Een zegevierende juichkreet verwelkomde bijna allerwegen de binnenstroomende Franschen, want Nederland was vrij en onafhankelijk."
De verlossers werden onthaald en omhelsd, zelfs de commandanten onzer steden vielen den Franschen bevelhebbers, hij hun intocht, openlijk in de armen. Op voorgang van Amsterdam, plantte iedere stad en elk dorp op markt en plein, den met kleurige linten en kransen getooiden vrijheidsboom, die van den vrijheidshoed werd voorzien, en waar jong en oud, de inlander met den vreemdeling, de daglooner met den patriciër, hand aan hand om heen danste, evenals de kinderen Israëls in de woestijn om het gouden kalf.
't Was of een nieuwe gouden eeuw aanbrak, een „eeuw van vrijheid en volksgeluk, van deugd en menschenwaarde," zoo weergalmde alles van muziek en zang, zoo jubelden allen van vreugde.
31


Bato's zonen werden overal door uitgedoste maagden „ten rije" geleid, 's Gravenhage ontving Moreau, en Pichegru in het Stadhouderlijk kwartier, nu „Hotel der natie" en vier commissarissen, door de Nationale Conventie afgevaardigd, die hen vergezelden, werden rijkelijk onthaald. Toen zij na vier of vijf dagen vertrokken, bedroegen de kosten van dit onthaal ongeveer, duizend gulden de persoon.
Amsterdam werd door Krayenhof en Daendels bevrijd. Ook daar was opgewekte geestdrift. Dappere Fransche generaals, achtenswaardige leden der Municipaliteit, de deftige mannen uit de overige comité's gingen met burgers van allerlei rang, vroolijk ten dans. Stokouden schenen verjongd en huppelden. Mannen, vrouwen, maagden en weezen dansten met de bevrijders. De gewapende schutterij volgde in haar gelederen staande, die aandrift door zoodanige bewegingen als hun stand toeliet. De kanoniers deden een vroolijken rondedans. De burgerzaal op 't stadhuis droeg de getuigenis van de voortgezette vreugd; daar vermaakte zich de maagdenstoet met de Fransche militairen en anderen in spel en dans."
De aanvang van ongekenden zegen was daar. Van de Oranje's sprak men als Van een Huis, „dat ons schatten, bloed en tranen gekost heeft."
De Vereenigde Nederlanden, door de Unie groot geworden, heetten thans de Bataafse he Republiek, welken naam men aan de oude, vrije bewoners des, lands ontleende, 't Was! nu het eerste jaar der Bataafscbe vrijheid, waarin nooitgekende zegeningen zouzou ontkiemen, nu de Nederlandsche bodem, onder de leus: „Vrijheid, gelijkheid en ■broederschap*' door
32


Het vertrek van PRINS WILLEM V van Scheveningen naar Engeland op 19 Januari 1795.
Zie pag. 27.




het revolutionair© licht gekoesterd en vruchtbaar gemaakt wterd'.
Het comité revolutionair, te Amsterdam, verklaarde in naam van het souvereine volk aan burgemeesters en raden, dat zij ontslagen waren, wijl er 3,pravlsioneele representanten van het volk van Amsterdam" 'gekozen waren, die hun plaatsen zouden innemen. Evenzoo ging het in andere steden. De besturen werden gezuiverd" van alle aanhangers der vroegere orde vfein zaken en niet dan omwentelingsgezinden waren aan het roer.
Algevaardigden der comité's en representanten uit de verschillende s'teden van Holland, constitueerden zich onder voorzitterschap van Pieter Paulus', tot de provisioneèle representanten dér provincie Holland.
Het Stadhouder-, kapitein-generaal- en admiraalschap van Holland, benevens het Raadpensionarisschap werden beiden vernietigd en elke ingezetene van den eed ontslagen. De luitenant-admiraal van Kinsbergen, Bentimck van Rhoon, Repelaar en Van de Spiegel, werden als onverbeterlijke Oranjegezinden gevangen gezet. De StadsVroedschappen werden door mupicipaliteiten en de Provinciale Staten door; volksrepresentanten vervangen. Alleen de Staten-Generaal herdoopte men niet, doch men stelde zich tevreden met de wetenschap, dat de leden allen FransChgezind waren.
De edelen verloren zoowel hun staatkundige, als heerlijke rechten; stedelijke privilegiën en gilden moesten bij de leer der; gelijkheid vanzelf vervallen. Zelfs de naam van heer klonk hatelijk, zoowel in de vrije Fransche, als in de vrije Bataafsche ooren. „De burger vagebond vrjoeg don burger hoofdschout om een
38 3


aalmoes. Wat Holland aldus voordeed, deden de andere provinciën' getrouwelijk na.
Alle rangen en titels werden afgeschaft en alle rechten en standen vernietigd. Het gemeene volk begon het „revolutionaire scheermes'' te gebruiken, drong met geweld in de kerken, verbrak de wapenschilden, vernielde de grafzerken, nam de onderscheidingsteekens op de rijtuigen en schuiten weg en verbood het dragen van livrei.
Te Leeuwarden werden de grafkelders der Friesche Stadhouders geschonden en aan het overschot der Nassausche vorsten en vorstinnen allerlei moedwil bedreven. Voorts werd er een eed tegen het Stadhouderschap gevorderd; zij, diei weigerden, werden uit hun ambten ontzet, of over de grenzen verwezen. Willem Bilderdijk, i,de groote dichter en denker," liet zijn protest tegen dezen geweldigen maatregel hooren, en werd door de mannen der revolutie als „een gevaarlijk sujet" den lande verwezen.
Spoedig bleek, dat de vrijheid ons duur, te staan kwam. De broeders maakten staat op broederlijk» hulp. De Franschen handhaafden dit recht met gewapende hand en op onbroederlijke wijs. Half naakt waren ae sansculottes aangekomen, zoodat het volk zong: „Daar komen ze aan, ze hebben geen kousen of schoenen meer an." Uit dankbaarheid werden ze behoorlijk gekleed en — nieuwe troepen vervingen de oude, die even jammerlijk uitgerust, gelijke hulp eischten.
De vrijheid en onafhankelijkheid den Bataafsche Republiek, moest gekocht worden voor: honderd, millioen gulden, afstand van Staats-Vlaanderen,
34


Maastricht, Venlo en de landen van Overmaze; voor 't bezettingsrecht in Vlissingen, voon de opening der Schelde, voor de vrije vaart op Rijn, Maas en Schelde, en ten slotte voor 't onderhouden en 't betalen van vijf en twintig duizend Fransche soldaten. Geen wonder, dat velen geen deel wilden nemen aan de vrajheddsleesten en dat men zelfs menig predikant moest afzetten, omdat hij weigerde de verbroedering der 'Franschen in zijn leerrede te gedenken.
Zonder acht te geven op „bede en klacht", moest aan de overmatige vorderingen der Fransche officieren ten opzichte den inkwartiering, door allen worden voldaan. In sommige kleine steden en dorpen waren geen huizen genoeg; menig gezin werd tot den bedelstaf gebracht. Dagloon erg werden in den harden winter met twee, vier, somtijds met zes militairen bezwaard; 't zelfde moest door weduwen en weezen worden verduurd. De ingekwartierden, schoon ruim van 't noodige voorzien, vorderden boven hun dagelijksch deel brood, vleesch en jenever, ten verkoop. Over de eigendommen van gewest en stad beschikten zij, alsof het hun onbetwistbaar eigendom was; de kerkgebouwen richtten zij tot kruitmagazijnen en paardenstallen in. In plaats van met gereed geld te betaletn, gaven zij zoogenaamde assignaten, welker waarde bijna niets bleek te zijn. Toen echter den winkeliers werd verboden deze papieren munt in omloop te brengen, volgde er een hevig beklag over „deze inbreuk op de waardigheid des Franschen volks en den grievenden hoon het aangedaan," en werd de publicatie onverwijld ingetrokken.
Requisitiën van fourage, brandstoffen, wagens en
35


paaiden, waren aan de 'orde van den dag. Dat alles Verwekte hongersnood, verval van handel, stilstand van neringen en hanteeringen en onmogelijkheid om het land te bebouwen. De ontvolking van steden en dorpen was nabij.
De Prins werd van al zijn waardigheden vervallen en die waardigheden nietig verklaard. Hij moest het bovendien dulden, dat men zich meester maakte van zijne in de Republiek achtergelaten, door erfrecht of aankoop verkregen goederen of heerlijkheden. De 'Franschen namen zijn prachtig kabinet van naturaliën, zijn schoone verzameling schilderijen in bewaring en voerden die naar Parijs. Zijn kleederen en meubelen werden in het openbaaT verkocht, zijn lusthoven en paleizen gebruikt tot inkwartiering van soldaten. Ook de ingezetenen moesten toonen, dat zij .voor het verbond met de Franschen wat over hadden en men dwong hen, hun goud- en zilverwerk op het altaar der vrijheid te leggen, een maatregel, die in Holland alleen 7 millioen opbracht.
In den oorlog met Engeland, welken het verbond met Frankrijk ons op den hals haalde, werd in één jaar ongeveer 120 millioen aan schip en lading van ons geroofd en gingen bijna al onze koloniën Verloren. Ofschoon men een Hollandsche Maagd met een leeuw, een bundel pijlen en een vrijheidshoed op de vlag aangebracht had, kon dat alles niet verhinderen, dat de vloot van den admiraal Lucas, gezonden om de Kaap te herwinnen, zich in 1796 zonder slag of stoot door de Engelschen liet nemen. Beslissender nog was de volslagen nederlaag onzer eigenlijke oorlogsvloot, die 11 October 1797, onder den „moed-


ten beleidvollen" vice-admiraal De Winter, op de hoogte Van Kamperduin, met den Engelschen admiraal Duncan slaags raakte. De overmacht won het op de dapperheid en ondanks de wanhopigste tegenweer, werd De Winter als gevangene naar Londen overgebracht.
Ondertusschea was de Nationale Vergadering, na Velerlei tegenstand, den lsten Maart 1797 bijeengekomen. De strijd tusschen gematigden of Moderaten en Revolutionairen werd voortgezet. In den boezem der vergadering twistten Unitarissen, die eenheid en ondeelbaarheid der Republiek wilden, Federalisten, welke voor gewestelijke onafhankelijkheid streefden, nog heviger dan vroeger Patriotten en Prinsgezinden. Zes maanden duurden de beraadslagingen óver een ontwerp-constitutie en toen zij eindelijk aan het „souvereine volk" werd aangeboden, werd het ontwerp met verpletterende meerderheid verworpen. Op een tweede conventie liepen de zaken nog ongun'stiger; de Federalisten bleken wel de talrijks-ben, maar niet de krachtigsten.' Gesteund door de Franschen en de Bataafsche generaals Joubert en Daendels, deed de Voorzittende burger Midderigh, 22 Jan. 1798, hun hoofden in verzekerde bewaring nemen en eischte van de overigen een onvoorwaardelijke afzwering Van 't Federalisme. De overwinnaars noemden zich thans de „constitueerende vergadering, representeerende het Bataafsche volk," en lieten door zeven hunner de constitutie van 17 Maart 1798 opmaken, die na de zuivering van alle tegenstanders, door 't volk werd aangenomen. Verschillende maatregelen van dit „Schrikbewind," dat zich zeivan tot vertegen-
37


woordigend lichaam verklaarde, gaven aanleiding tot den tweeden staatsgreep van Daendels, die, de verwaandheid, aanmatiging en heerschzucht van deze bewindhebbers moede, den 12den Juni 1798 eenige leden der kamer gevangen liet nemen en nu aan het volk opdroeg nieuwe leden voor de beide vergaderingen te kiezen.
Engeland hield inmiddels den strijd tegen ons gaande en verbond zich met Rusland, om door de verovering der Republiek en de herstelling des Stadhouders aan Frankrijk een trouwen bondgenoot te onttrekken.
Zoo werd in 1799 een landing in Noord-Holland ondernomen. Weldra vertoonde zich de Engelsché vloot met een groot getal landingssoldaten onder York en Abercombrie, bij den Helder, terwijl het Russische leger ander Hermann, zich met hen vereenigde. Met de Prinsenvlag in top, zeilden de Engelschen onze vloot tegen en daar de Schout-bij-nacht Story zag, dat de matrozen in vollen opstand waren en weigerden te vechten tegen een vijand, die naast zijn eigene de prinsenvlag voerde, gaf hij de vloot over.
Bij de Zijp en Alkmaar werden de Franschen onder Brune en de Bataven onder Daendels geslagen, doch straks werden dezen eerst bij Bergen, daarna bij Castiaicum overwinnaars en achtte York zich gelukkig met de kapitulatie van 18 October, waarbij hij vrijen aftocht met behoud der vloot bedong.
De Oranjegezinden waren teleurgesteld. De Prins had een proclamatie uitgevaardigd, waarhij hij zijn landgenooten er op wees, dat het oogenblik, na vier jaren van druk, gekomen was, waarop zij bevrijd zouden worden van zoovele zware onheilen. Thans
38


was de tijd gekomen, dat zij hun handen ineen moesten slaan tot verdrijving van den gemeenen vijand en Voor de vrijheid en onafhankelijkheid van het gemeene vaderland. „Het werk uwer verlossing zij, zooveel mogelijk uw eigen werk."
Ook de erfprins van Oranje had zijn best gedaan om het landingsleger in de hand te werken. Met medewerking van uitgeweken Nederlandsche officieren, verzamelde hij te Lingen een legertje, en terwijl eenige zijner vrienden het volk tot opstand tegen het bestuur aanspoorden, zou hij trachten ettelijke grensplaatsen te bemachtigen en zich aan de Zuiderzee vestigen, om gemeenschap te houden met de Engelsche vloot. Ook deze onderneming mislukte geheel en al en leidde er slechts toe, dat vele lieden in den kerker terechtkwamen. De gevangenen kwamen allen weer vrij, behalve freule van Dorth van Harreveld, die een Oranjevlag van haar slot had laten wapperen en zich met Oranjelint versierd, had vertoond. In een kist liggende, schoot men haar dood. De Prins waagde het nog om naar Amsterdam te gaan, maar hij merkte terstond, dat de tijd voor het herstel der Oranje's nog niet was gekomen. Zoo zag hij zich gedwongen om onverlichter zake zrjn vaderland voor de tweede maal te verlaten. „De Nederlander moest zelf den vorst inroepen, wien hij gehoorzamen en beminnen zou."
39


HOOFDSTUK -V
l>oor lijden Gelouterd
Gewend aan vreemde taal en zeden, Beschreit ge in uw ontvolkte steden, Uw val en droevig overschot.
De vruchten van het gulden tijdperk, dat men zich gedroomd had, werden nog steeds niet ingeoogst.
De handel kwijnde; de visscherij werd belemmerd, het openbaar crediet was vernietigd, voor het nepotisme der aristocratie was dat der democratie in de plaats gekomen; orde, welvaart en geregeld bestuur waren verdwenen. Opnieuw moest de constitutie herzien worden, wijl haar groote gebreken aankleefden.
Dit was ook de wensch van Napoleon Bonaparte, den zoon der omwenteling, wiens gezag, zoowel door schitterende overwinningen, als door krachtvolle regeling der binnenlandsche aangelegenheden, telkens dieper wortel schoot. Hij stak de revolutie, die hem op het schild had verheven, naar het hart, wist zich als eersten consul aan het hoofd der Fransche Republiek te stellen en reikte de hand aan het Nederlandsen bewind, onder de opgelegde voorwaarde eener dienstvaardige ondergeschiktheid. Sterk door zijn steun, werd door 't Uitvoerend bewind, met voorbijgaan van 't Vertegenwoordigend lichaam, den volke een constitutie voorgelegd, die het had goed te keuren. Ofschoon de meeste kiezers wegbleven, werden zij onder de voorstemmers gerekend, en kwam op onwettige wijze de tweede Bataafsche Republiek tot stand. (1 Oct. 1801).
.Ons land was aan de grootste ellende ten prooi. „Lieden, die te voren in overvloed leefden, waren bijna
40


tot den bedelstaf gebracht; anderen, door gebrek verteerd en vóór den tijd oud en zwak geworden; bovenal was het aantal van nieuwe gezichten en van vreemd Volk zóó groot, dat als men door den Haag wandelde, men ternauwernood hier of daar een of twee personen ontmoette, die men kende. Het platteland was ver-^ armd, de steden in radeloosheid, de fabrieken en kantoren ledig, terwijl men de huisgezinnen in tranen kon vinden."
Weinig later kwam aan den noodlottigen oorlog met Engeland een einde door den vrede van Amiëns. (Maart 1802). Het lijden scheen geëindigd. De koloniën kwamen, behalve Ceylon, aan het moederland terug, en „niet het ontsluiten der zee werd de' onbloedige en edele wedstrijd iQ scheepvaart en vertier weder ontsloten. Geen wonder, dat men in verstandhouding met een overmachtigen beschermer, een stroom van zegeningen uit de heropende bronnen van welvaart enovervloed, verheugd en dankbaar, tegemoet zag.
De herademing duurde slechts kort. Napoleon heerschte als een oppermachtig gebieder en zijn aanmatiging dwong reeds het volgende jaar Engeland tot den oorlog. De hoop, dat ons land onzijdig zou kunnen blijven, bleek ijdel. Geheel Frankrijk werd een militair kamp en de Bataafsche Republiek vormde slechts een der voorposten. Napoleon eischte de beschikking over onze havens en onze vloot en liet zijn generaals requisitiën heffen, als in een veroverd land. Aan onzen handel werd de laatste slag toegebracht en onze Oost- en West-Indische bezittingen gingen verloren.
Frankrijk's consul, met dien titel niet tevreden, liet zich straks (Dec. 1804), door den Paus, de kei-
41


zerskroon op zijn hoofd plaatsen en verkoos thans een einde te maken aan het Republikeinsch bewind in Holland, dat door overmoed en zwakheid den toorn van den machtige had opgewekt. Het land ontbrak, volgens de zijnen, een „streng," vaderlandsch en verlicht bestuur. De machtige heerscher riep Söhimmelpenninok, gezant te Parijs, en stelde hem voor de keuze, zelf het bestuur te aanvaarden, of zijn vaderland bij Frankrijk te zien inlijven. Deze koos het eerste en kwam onder den titel van Raadpensionaris, aan het hoofd van het bewind. Vast besloten om het van zijn oude grootheid en welvaart diep vervallen vaderland op te beuren, deed hij wat hij vermocht, tot verbetering der droeve toestanden. Hij regelde de financiën; kunsten en wetenschappen genoten onder zijn bestuur ondersteuning, nuttige instellingen werden beschermd, nijverheid en landbouw, bevorderd.
Hoewel de Fransche heerscher, Schimmel penniiick, „zijn waarden en groeten vriend'' placht te noemen, deed hij naar de meening des keizers toch niet genoeg. De Raadpensionaris bezat te veel zelfstandigheid om in eiken maatregel, dien Napoleon nam, toe te stemmen. Bovendien moest, gelijk elders, ook de naam van Republiek verdwijnen en Nederland een monarchale staat worden, onder een van 's keizers eigen familieleden.
De gezichtsverzwakking van den Raadpensionaris was een welkom voorwendsel van den geduchten overwinnaar, die Europa's vorsten door zware nederlagen vernederd had en kronen en tronen naar welgevallen uitdeelde, om een verandering van regeering te eischen en ons zijn broeder Lodewijk als koning op te drin-


gen. Vruchteloos reisde de admiraal Verheull, die om zijn bekwaamheden hoog bij Napoleon aangeschreven stond, naar Parijs, om den keizer te beduiden, dat de Hollanders van oudsher een afkeer hadden van het erfelijk gezag eens vreemdelings. De Geduchte schreef den Bataven aan, dat zij zich zouden schikken, om als een gunst te verzoeken, dat hij zijn broeder tot koning over Holland zou benoemen.
Schimmelpenninck legde zijn ambt neder (5 Juni 1806) en de nieuwe regent, die onder het oppertoezicht des keizers deze wingewesten beheeren moest, kwam.
Lodewijk Bonaparte werd met onverschilligheid en wantrouwen ontvangen. Toen hij "Den Haag binnenreed, was er onder de nieuwsgierige toeschouwers niemand, die hem toejuichte. Tevergeefs had men geld geboden aan de turfdragers, wanneer zij de paarden van het vorstelijk rijtuig wilden spannen, om het zelf voort te trekken. Van de achthonderd man, wilde niemand de vier dukaten verdienen. Toch bleek al spoedig, dat hij een vorst was met goede bedoelingen, die in het belang van Holland, met eerbiediging der rechten, zeden en gewoonten van het volk, koning en weldoener wensohte te zgn. Hij was een bij uitstek gewillig en goedaardig man, die tegenover den geweldigen broeder, de voorstander en vriend zijner onderdanen en Hollander in het hart was. Zijr bestuur is een „opmerkenswaardige leedverzachting" geweest.
Verleidden hem zijn spilzucht en liefde voor pracht en praal tot noodelooze uitgaven en deed de overdaad in hoffeesten en hofkleeding het tekort in 's lands schatkist, reeds 40 millioen groot, nog toenemen, door hartelijke gehechtheid werd hij deelgenoot van het
43


lijden zijner onderdanen, wier lasten hij verlichtte. Hij beschermde kunsten en wetenschappen, bewees den in het land teruggekeerden Bilderdijk eervolle onderscheiding en verbond hem aan zijn persoonlijken dienst. Aan openbare werken van algemeen nut, werd voortdurend en met ijver gearbeid. Door het graven van kanalen en het aanleggen van wegen trachtte hij den handel te bevorderen en den ledigen handen werk en brood te verschaffen. Bijgestaan door bekwame Staatslieden, wist hij veel ellende, die zijn broeder over ons hoofd wilde brengen, te ontduiken of te verschuiven. Zijn weldadigheid en menschlievendheid toonde hij toen in 1807 de stad Leiden gedeeltelijk verwoest werd door 't springen van een kruitschip. Bij 't akelig licht der nog brandende woningen, klom hij over het puin der ingestorte huizen, om de Verminkten en gewonden te redden en liet velen dier ongelukkigen in zijn paleis „het Huis ten Bosch" verplegen.
Ook bij "de geweldige overstroomingen, die in de volgende jaren Zeeland en Gelderland teisterden, bewees hij doeltreffende hulp. Lodewijk ging zelfs zoover, dat hij 's keizers bedoelingen tegenwerkte, waardoor hij zich diens toorn op den hals haalde. Toen de onverbiddelijke keizer, om zijn onverzettelijke Engelsche vijanden in hun levensader, den koophandel, te treffen, het continentaal- of vastelandsteisel bedacht, dat allen handel, zelfs briefwisseling met Engeland verbood, waardoor het verbranden van Engelsche waren werd voorgeschreven, verhinderde hij den sluikhandel niet, waarmee zijn onderdanen zich schadeloos stelden, nu havens en kusten door een heirleger van Fransche tolbeambten, douanen, enz. werd bewaakt. Daardoor
44


verviel hij met zijn volk in 's keizers hoogste ongenade, die briesohend van woede, hem verweet: „Uw eigen paleis, evenals de kleinste hut, is vol van gesmokkelde waren."
Te midden van den strijd met Oostenrijk, straks hopeloos geslagen, zond Engeland opnieuw een sterke zeemacht, naar onze kusten. Een vloot van honderden oorlogs- en transportschepen, bracht een leger van honderdduizend man ondejr Lord Chattam naar Walcheren over, om dit eiland te vermeesteren en de werven en arsenalen van Vlissingen en Antwerpen te vernielen. Middelburg en Veere moesten zich overgeven, ook Vlissingen, na zulk een hevig bombardement,' dat nauwelijks een huis onbeschadigd bleef. Schouwen, Duiveland en Zuid-Beierland vielen mede den vijand in handen, maar Chattam verzuimde Antwerpen aan te tasten. Hierdoor gelukte het aan de doeltreffejnde maatregelen van Lodewijk, hem naar Walcheren terug te drijven, waar de Engelschén zooveel te lijden hadden van de Zeeuwsche koortsen, dat tot den aftocht werd besloten, die nog voor 't einde van 1809 plaats had.
De keizer legde koning en volk een boosaardig heulen met Engeland ten laste. Hij ontleende hieraan een welkom voorwendsel om de uitvoering der plannen, die hij reeds lang met ons voor had, te verhaasten. Hij liet Zeeland door zijn troepen bezetten en overlaadde zijn broeder, die in December naar Parijs was vertrokken, met verwijten en beleedigingen. Het belang van Frankrijk en Holland, zooals Napoleon leerde, ,,louter een deel van Frankrijk, eene aanspoeling van Rijn, Maas en Schelde, de groote aderen des Rijks," edsohte
45


de inlijving in het groot geheel van het Rijk. De keizer gaf den koning de keus tusschen vrijwilligen afstand of een oorlog. De koning was krijgsgevangen op den troon en de verachtelijke behandeling, door en vanwege den keizer, was zoodanig, dat ze de voorbeeldelooze lijdzaamheid van het weerloos slachtoffer overtrof. Door afwisseling van vrees en hoop geslingerd en afgetobd, niet in staat om geweld met geweld te keeren, hoewel hij er een oogenblik aan dacht de wapenen tegen zijn broeder op te nemen, moest Lodewijk toelaten, dat Brabant, Zeeland en het land tusschen Maas en Waal, met Nijmegen, aan Frankrijk werden afgestaan: een overeenkomst aan overgaaf op genade en ongenade gelijk. Het einde van het koninkrijk Holland was daar.
Onder voorwendsel eener beleediging van den Franschen gezant, werd deze teruggeroepen en werd het land overstroomd door Fransche soldaten, die, in veel grooter getal dan bij 't verdrag bepaald was, binnendrongen en zonder schroom onze rechten en onze vanen hoonden. Toen bovendien Oudinot van Napoleon last ontving Amsterdam te bezetten, begreep Lodewijk terecht, dat zulk een schijnregeering zijns onwaardig en voor zijn volk nutteloos was. Hij deed op den lsten Juli 1810 vrijwillig afstand van den troon, ten behoeve van zijn oudsten zoon, Lodewijk Napoleon, onder regentschap van zijn gemalin Hortense, en vertrok daarop naar Bohème. Zijn geliefd Holland zag hij nimmer weer.
Een week later vaardigde Napoleon, die zich aan de beschikking zijns broeders niet stoorde, een decreet uit, dat Holland bij 't keizerrijk was ingelijfd.
Droeve vernedering, bittere, krenking.
46


HOOFDSTUK VI,
Onder de roede.
Daar is geen vrijheid meer, Geen recht, geen eigendom; Ja, trotsche willekeur, gestegen tot z^jn top, Dringt ons den vloekuaam zelfs, den naam van Franschen op.
De maat der ellende was nog niet vol; de dagen der laatste boete waren nog niet verstreken voor ons arme volk. Nederland uitgewischt uit de rij der Staten, was thans opgelost in het groot geheel des Rijks. Napoleon's lofredenaars jubelden, „dat wij waren vereenigd met het eerste volk der wereld, door den grootsten vorst van het heelal geroepen, om in de weldaden te deelen, die zijn uitgebreid genie en zijn vaderlijke goedheid overvloedig en alom over zijn gelukkige onderdanen uitstortten en waarvan Holland reeds de bewijzen ontvangen had." In waarheid begon de ellende nu eerst recht.
Le Brun, hertog van Plaisance, werd bekleed met een schijn van gezag, onder den weidschen titel van gouverneur-generaal. Onder hem stonden de prefecten, die de Departementen, waarin het land was verdeeld, bestuurden. Zij waren allen Nederlanders, met uitzondering van een paar laaghartige oogendienaars: graaf de Celles, „gestreng, zonder verschooning of verzachting, zonder sparen van mensohelijkheid of zedelijkheid" en baron de Stassart, mede beladen met den haat en het afgrijzen des volks. Te Amsterdam en te 's Hage gezeteld, misbruikten deze twee het onbeperkt vertrouwen huns meesters, om het volk tot vertwijfeling, en over zichzelven een vloek, als dien van
47


Alva eii Vargas te brengen. Met getrouwheid en ijver stonden zulke mannen het geweld ten dienste, het geweld, dat zijn triomf vierde in het lijden der natie.
De straffende hand des Heeren ging over dit land en volk, eens zoo gezegend. Napoleon werd toegelaten het te verdrukken, opdat de bede om genade en verlossing, straks uit het door leed neergebogen hart, zou oprijzen, tot Hem, Die over den geweldenaar het: „Tot hiertoe en niet verder," zou uitspreken.
Wij hadden geen vaderland meer. Met één pennestreek was Nederland uit de rij der natiën uitgewischt, met ee(n tweede den bedelstaf aan duizenden in de handen gedrukt, tenzij met den bedelbrief koos, dien norsch geweld aan weezen en weduwen aanbood. Ons vermogen welrd getiëreeerd: de rente der publieke schuld werd slechts voor het derde van het bedrag erkend, een maatregel, die ettelijke huisgezinnen, welke van hun aan 't land geleende spaarpenningen leefden, ten gronde richtte. Dit onheil werd nog verzwaard door de menigvuldige bankbreuken van dezen oneerlijken maatregel het onvermijdelijk gevolg. Liefdadige instellingen en gestichten, van twee derden van hun inkomsten beroofd, moesten hun uitdeelingen verminderen en aan armen, weezen en gTijzen werd alle verzorging ontnomen, zoodat zij met kommer en gebrek werden bedreigd.
Onze welvaart werd gedecimeerd, onze zeevaart vernietigd, onze handel gefnuikt, onze wingewesten geroofd. Het handwerk en de nijverheid vervielen van kwijning tot bijna geheelen stilstand. Amsterdam verloor een zevende zijner bevolking; Den Haag, Delft en vopral Haarlem, nog meer. De huizen der aanzien-
48


lijke burgers werden voor afbraak verkocht en in de ontvolkte steden betreurde de burgerij haan „val eni droevig overschot." Buitenplaatsen werden gesloopt, paarden en rijtuigen afgeschaft en dienstboden ontslagen. De kerkekassen konden de predikanten niet meer betalen en velen wisten thans wat 't inhield „verzadigd te zijn en ook honger te lijden." Zelfs de waterstaat, het dijk- en polderwerk werden in zorgwekkende mate verwaarloosd en het onbeschermde land moest op vele plaatsen bij een eersten stormvloed aan de golven ten prooi vallen.
Op de -tiërceering volgde in 1811 de invoering der conscriptie: den gedwongen krijgsdienst. Terwijl onze leeraars en geestelijken gedwongen werden voor Napoleon's zegepralen dankgebeden op te zenden en lofzangen aan te heffen, strekten die zegepralen niet alleen om alle hoop op uitkomst af te snijden, maar raapten zij daarenboven de bloem onzer jongelingschap weg. Jaarlijks zou 't lot aanwijzen welke jongelingen van 20-jarigen leeftijd, gedurende vgf jaar in 't leger of op de vloot moesten dienen; zelfs werd de conscriptie uitgestrekt tot hen, die in een der drie vorige jaren dien leeftijd bereikt hadden. „Twee menschenoogsten vorderde Napoleon vooruit," en strenger en wreeder dan in Frankrijk zelf, werden de verfoeielijkste pijnigingen mot gespaard, om hen, die zich ter vrijstelling op lichaamskwalen beriepen, op de proef te stellen. Twee duizend arme visschers, die voor vrouw en kind het brood moesten verdienen, werden voor 's keizer's zeedienst geprest, wat den ondergang dier huisgezinnen tengevolge had. Wie eenmaal soldaat was, kwam niet weer bij ue zijnen terug,
49 4|


tenzij verminkt eö ongeschikt voor den dienst. Zulk een invalide mocht zich echter nog gelukkig rekenen bij de vele duizenden, die aan der ouderen liefde ontrukt, naar vreemde gewesten en bloedige slagvelden in Rusland of Spanje werden gezonden, waar zij voor den overweldiger het leven lieten.
Het continental-stelsel werd thans, zonder versohooning, in toepassing gebracht. Alle Engelsche waren werden uit de pakhuizen gehaald en voor een waarde van millioenen op de brandstapels der handels-inquisitie aan de vlammen geofferd. Tallooze douanen deden op de meest brutale wijze huiszoeking naar bewaarplaatsen van koloniale waren. „De fraaiste uurwerken en het kostbaarste glaswerk moesten vergruisd,, heerlijke schildpadwerken vertrapt, schoone staalwerken door den hamer verbrijzeld en de fijnste lakenen en kostbaarste lijnwaden door de vlammen verteerd worden," wgl men ze beschouwde als Engelsen fabrikaat.
De prijs der koloniale waren rees tot het vijfvoudige van het vroeger bedrag. Ze vielen daardoor niet langer onder >'t bereik der verarmde burgers, die zich met allerlei surrogaten moesten behelpen. In plaats van thee, dronk men een aftreksel van linde bloesem of notebladen, voor koffie gebruikte men suikerij en gebrande stroop, terwijl suiker uit beetwortels werd getrokken. De tabakshandel werd een monopolie van den staat, die zijne waar op 'hoogen prijs hield en de tabaksfabrikanten en winkeliers van hun bestaansmiddel beroofden. Een groot deel van 's lands gepensioneerden werd tot „toonbankwegers" vernederd en wie de slechte en dure tabak van de regie niet betalen kon, of wilde, mocht droge boombladeren rooken.
50


Was het wonder, dat velen den tiran vloekten, die hnn deze zakejn ontnam?
Met den .prijs van de meeste dagelijksche 'benoo, digdheden steeg nog 't getal millioenen, dat aan belastingen moest worden opgebracht, ofschoon bij de toenemende armoede velen onvermogend waren iets bij te dragen. Er kwam een stelsel van beheer en bestuur, van uitputting en ondermijning, vemielender dan zwaard en vlammen."
De ontevredenheid, veroorzaakt door de ellende, die 't Fransche bestuur over ons land bracht, werd dagelijks, grooter. Maar men mocht niet klagen, daarvoor waakten de censuur en de politie. De drukpers werd geheel aan banden gelegd; geen geschrift mocht verschijnen, dan met goedvinden der regeering. De raad, ter censuur of boekbeoordeeling aangesteld, schrapte met de uiterste nauwlettendheid, al wat maar eenigszins naar de oude vrijheidszucht smaakte. Bilderdijk's Vaderlandsche geschiedenis" mocht het licht niet zien en uit van Teutem's „Woord van troost en kracht", werd de aanhaling yan 2 Kor. 4:17, waar van „een lichte verdrukking, die zeer haast voorbijgaat" gesproken wordt, weggenomen. Aan enkele dagbladen slechts was het geoorloofd, zich over staatszaken uit te laten, mits ten gunste der regeering; hun berichten waren daarom volkomen onbetrouwbaar. Alle nieuwspapieren prijkten mèt den Fransehen adelaar en gaven een Franschen en Hollandschen tekst. Want om de Nederlanders in Franschen te herschapen, moest vooral hun moedertaal verdrongen worden. Daartoe schreef Napoleon voor, dat op alle scholen Fransch zou onderwezen worden, en in alle officieele
61


stukken en dagbladen een Fransche vertaling van den inhoud moest worden opgenomen.
Handlangers der achterdochtige politie slopen overal rond en luisterden onder allerlei vermommingen gemeenzame gesprekken ai, verdraaiden dubbelzinnige woorden en bespiedden in de koffiehuizen de gelaatsuitdrukkingen van de lezers der nieuwstijdingen. Zelfs in gesloten kringen was het gevaarlijk, zich ongunstig over de regeering uit te laten. De geheime politie schroomde niet de huizen binnen te dringen en 't brievengeheim te schenden, om de denkwijze van verschillende personen uit te vorschen. Zij lokte zelve oploopen udt, om den volksgeest te leeren kennen en de bedrijvers door strenge straffen tot een afschrikwekkend voorbeeld te kunnen stellen.
De academiën van Harderwijk, Franeker en Utrecht werden opgeheven en de overige met den ondergang be dreigd. Oinze zeden werden verbasterd', onze gangen bespied, onze tranen bespot, zelfs de laatste glimlach, onzer vreugde verdacht. Ih èén woord: de nood' algemeen, en wat nog erger is, uit den nood de ondeugd met dte moedeloosheid geboren en de ketenen niet slechts getorst, maar bier en daar met bleeke lippen gekust.
Toch leed Napoleon schipbreuk. Zijn toeleg om ons land te verfranschen gelukte niet. Holland was „noch in zeden, noch in gewoonten, noch in meeningen, noch in gevoelens" met Frankrijk vereenigd. Het volkskarakter verhief zich. De gemeenschappelijke nood bracht de gemoederen tot elkaar en deed de partijschappen vergeten. „De levenskiem van ons nationaal bestaan bleef ongedeerd"; de oude man-
52


nelijke taal werd bewaard; het oude vaderland werd onvergetelijker; de oude verloren voorrechten dierbaarder, nu aller goed en leven in de hand van den geweldenaar was en de waarde dier schatten gekend werd door het gemis.
Bilderdijk en Siegenbeek waakten voor het behoud en de zuiverheid onzer taal en menig dichter gevoelde zich opgewekt, om 't roemrijk verleden en de verloren nationaliteit te bezingen, opdat het smeulend vuur der vaderlandsliefde mocht ontvlammen. Hehners bezong in zijn Hollandsche Natie de glorie der voorvaderen. Loots stortte zijn hart in gloeiende, zangen voor het vaderland uit. Kihker gaf een diep roerende Bemoediging. Van der Palm en Clarisse, Heringa en Van Heusden, Mol en De Friemery strooiden zaden, die meer Holiandsch dan Fransch waren. Bilderdijk psalmde van Holland's bevrijding en van zijn groei en bloei, al mocht de geweldenaar thans nog alle volkeren in de ketenen der slavernij bebben geklonken.
Door lijden gelouterd, klom de bede om genade en verlossing tot 's Hoeren troon. Die bede werd verhoord. De Heere was onzer gedachtig en deed boven bidden en denken.
63


HOOFDSTUK VII.
Tot hiertoe en niet verder.
O Neerland! Zoudt gij 't ooit miskennen,
ooit vergeten 'tls de Almacht slechts, die redt. Z^jn geest zweefde over u bij 't hijgend
noodgebed. De boei werd van uw hals gereten, Des dwinglands troon in 'tstof verplet.
De zegevierende tiran bevond zich thans op 't toppunt van eer en macht. Door zijn huwelijk met Maria Louisa aan Oostenrijk vermaagschapt, scheen zijn invloed nog verder te zullen reiken. Hij maakte zich gereed alle vorsten, die hem tegenstonden, te overwinnen, te ontzenuwen, te verjagen en te onttronen, opdat hij, als vorst der vorsten, mocht worden begroet. Alles moest op zijn wenk zich buigen en voor zijn blikken beven.
Door een schitterende lijfwacht omstuwd, bezocht Napoleon in 'Sept. 1811 de voornaamste steden van Holland. Wijl het scherpejijk was geboden, jubelden allen te zijner eer. Hoewel de machtige heerscher op een eereboog te Abcoude, „de Held van het Heelal" genoemd, zich beminnelijk wilde voordoen, werd „onder het fluweelen omkleedsel de klauw van den adelaar gevoeld."
In Engeland, Spanje, Rusland en Duitschland werden echter teekenen van onwil, wrok en weerspannigheid bespeurd. Geen nood, Napoleon zou allen verpletteren. Zijn onverzadelijke heerschzuCht leidde hem tot een oorlogsverklaring aan Rusland, dat hij1 wilde dwingen den handel met Engeland op te geven. Hij zou
54


Moskou binnentrekken, keizer Alexander met zijn Russen, naar Azi'ë dringen en den weg naar Constantinopel en Egypte voor ontelbare legerbenden openen, om de macht van Engeland door de verovering zijner Indische koloniën, den doodsteek toe te brengen. Nog eenmaal <zou hij* de overwinning aan zijn vanen kluisteren en door de onderwerping van het Westen, de overweldiging van het Oosten voltooien. Dan, zoo meende de trotsche monarch, zou de wereld monarchie worden gesticht. Anders zou, evenwel zijn bestemming zijn. De Almachtige, Die de lotgevallen van personen en volken bestuurt, stuitte den geweldige in zijn loop en sprak het: „Tot hiertoe en niet verder" uit. De berekeningen van den Franschen overwinnaar werden te schande gemaakt. ■
Met ee(n ontzaglijk leger, van meer dan een half millioen soldaten, de bloem van de Europeesche bevolking, trok hij met het zwaard der wraak in de vuist door Duit sc hl and. Ook Holland had, gedwongen, zijn jongelingen aan den onzinnigen overmoed ten offer gebracht, om in een onrechtvaardigen krijg, door het zwaard, de honger, of de kou; te bezwijken. Allen wachtten roem en onsterfelijke eer, ai mij I allen werden als slachtvee te)n doode geleid, i
Als een, lawine stortte Napoleon zich óp Rusland's grenzen. Sidderend weken, naar het scheen, de Russen terug; steden en dorpen op hun vlucht aan de vlammen prijsgevende. Een oogenblik slechts daagden zij op, om den trotschen alleenheerscher den overtocht van den Dnieper te betwisten, maar straks weken zij terug, Napoleon het brandende Moskou overlatende, in welks vuurzee duizenden, vrienden en vijanden,
55


omkwamen. De slag aan de Borodino volgde. De Fransche keizer bleef overwinnaar, maar zoo dujur was de zegepraal gekocht, dat zij meer van een nederlaag had. Twee en zeventig duizend lijken bedekten het slagveld.
Meer dan honderdduizend man blijven echter over en met hen trekt de overmoedige dwingeland Moskou, „de gouden stad der Czaren", binnen, thans geheel verlaten en eenzaam, zoodat er een stilte heerscbt als van het graf. De soldaten tooien zich in zijde en goud, maar lijden honger en kou. De prachtige hoofdstad is door de inwoners ten vure gewijd en Napoleon ziet zich met de zijnen aan de vlammen overgeleverd. Snel trekt hfrj terug. Daar naderen de gevreesde Kozakken, de zonen des lands; dood en verderf vliegen voor hen uit; de ellende wordt algemeen en onbeschrijfelijk. De adem van het Noorden, de Russische winter, blaast met ijzige koude en velt zijn slachtoffers bij duizenden, evenals het zwaard van den honger dat doet. Van de Russen achtervolgd, van tallooze zwermen der vijandelijke ruiterij omringd, prijsgegeven aan wraakzucht en overmoed van overwinnaars, die men getergd had, aan een winterseizoen, dat voor geheele schare doodelijk was, prijsgegeven, bereikte men, na het doorworstelen van velerlei leed, de Beresina. De Russen belemmerden den overtocht over de in der haast geslagen bruggen. Teruggedreven, begon er een radeloos gedrang; honderden stortten in den verbolgen stroom; werden vertrapt of onder de raderen der wagens verpletterd, terwijl de Russen hun. bloedigen oogst wegmaaiden. Een der bruggen bezwijkt.... straks vormen de lijken der jammer-
66


Het driemanschap van 1813: VAN HOGEND ORP, VAN DER DUYN VAN MAASDAM en
VAN LIMBURG STIRUM. • Zie pag, 60-




lijk omgekomenen bijna een brug voor de levenden. Nog zoeken ,5000 man het dreigend wapen der Kozakken te ontkomen, tevergeefs..... het vuur neemt op Napoleon's bevel hun laatste toevlucht weg en allen worden door den vijand meedoogenloos terneder geveld.
Vernietigd was de legermacht, die in talrijkheid, toerusting, krijgskunde en zelfvertrouwen, misschien nooit haar gelijke had. Voor het einde van 1812 was geen vijand meer op Russischen bodem. De held van Europa keerde in zijn hoofdstad terug ials een vluchteling, nauwelijks herkend aan de poorten van zijn paleis. Napoleon's gelukszon ging bloedrood onder. Zijn onoverwinlijkheid was gelogenstraft, zijn overmacht geknakt.
De noodlottige veldtocht bracht ook hier de eerste flikkering van herleefde hoop en moed aan; al hadden nok vijftienduizend Hollanders er in gedeeld, de vreugde won het van de smart. Die vreugde, aangemoedigd doos1 de verschrikte én weifelende houding der Fransche ambtenaren, riep de oude Oranjeliefde, bij het volk .hooit verstorven, wakker. Te Amsterdam moesten enkelen, zoodra de onderdrukkers zich van den eersten schrik hersteld hadden, zwaar boeten voor hun voorbarige uitingen.
Daverde het geheele gebouw van Napoleon's oppermacht van den geweldigen schok, en schaarde Pruisen fcich aan de zijde van Rusland, om, den geweldenaar te vernederen, geen eerste slag vermocht evenWel den dwingeland te doen vallen. Hij zou noch Spanje, noch Duitschland, aan zijn adelaarsklauw laten ontwringen. Nog eenmaal zou hij zich verheffen in zijn oude kracht. Nieuwe offers werden aan de
57


onderworpen volken afgeperst en nieuwe legers, uit nauwelijks volwassen jongelingen gevormd. De Nationale Garde werd aangevuld met gehuwden, geremplaceerden en andere vrijgekeurden, wat te Oud-Beierland, Alten, Leiden, 's-Hage en Zaandam tot hevige opschuddingen aanleiding gaf. Te 's-Hage liep zelfs het leven van de Stassart gevaar. Met gestrengheid werden de beroerten evenwel onderdrukt en zij, die als aanvoerders bekend stonden, gestraft.
Konden de aanzienlijken tot nog toe door het offeren van hun £oud, de VTijhèid hunner zonen koopten, ih April 1813 verscheen er een decreet tot vorming van een ©erewacht (Garde d'honnenr) van 10.000 jongelieden van aanzienlijke huize, blijkbaar met het doel om i!n hen gijzelaars voor de wankelende trouw hunner betrekkingen te vinden. Op klaarlichten dag werden velen met geweld uit de ouderlijk© woning weggesleurd, wat de verbittering en de woede des te feller aanblies. Alsof deze wreedheid niet genoeg ware, liet de keizer ook onderzoek instellen naar de huwbare rijke erfdochters, wier hand hij wilde wegschenken aan zgn meest begunstigde officieren, om zoodoende „in ijzeren echtboeien den moed van het 'geweld te beloonen."
Intusschen werden door Napoleon nieuwe veld-. slagen geleverd en nieuwe zegepralen bij Lutzen en Bautzen behaald. Nog éénmaal scheen zijn ster te zullen rijzen. Maar Oostenrijk trad, ondanks den familieband, met Rusland, Engeland en Pruisen in bondgenoodschap èn de volkerenstrijd begon. Met afwisselend geluk werd er gestreden, totdat de nederlagen bij Grosbeerejn, Culm en Dennewitz (6 Sept. 1813) den
58


trotschen monarch onherstelbare verliezen toebrachten. Eindelijk werd op Leipzig's slagveld (18 Oct.) net pleit der volken beslist; Napoleon's nieuw verworven heirmacht weer vernietigd en als een loopend vuur verspreidde zich de welkome tijding door 't land. Geheel Duitschland was vrij. Vorsten, die aan Napoleon de broederhand gereikt of hem de voeten 'gekust hadden, grepen, nu hij machteloos scheen, haar het zwaard. De legers, die hij "is Rusland had opgezocht, stonden met half Europa vereenigd, aan de grenzen van het Fransche Rijk. De overweldiger bleef evenwel meester in Holland, machtig, naar het scheen, om het weerlooze volk te bedwingen. De hoop op bevrijding werd levendig. Maar zou zij vervuld worden, en zoo ja, wanneer, tot welken prijs, onder welke voorwaarden zou het afgefolterd Nederland worden bevrijd? Holland was den vijand groote opofferingen waard. „Laat men," sprak Napoleon, „in Holland verstandig zijn en zich wel overtuigd houden, dat ik bet-land liever dan het af te staan, aan den Oceaan prijs geef.1"
Naarmate de tijdingen van Napoleon's nederlagen algemeejn verspreid werden, vooral bij de blijmare yan zijn nederlaag bq Leipzig, steeg de verbittering des volks tegen de Franschen. Allen verlangden om het juk der slavernij af te werpen. Den Franschen hier sloeg de schrik om het hart. Reeds begonnen sommige ambtenaren de wijk te nemen; zelfs ten paleize van den Gouverneur-Generaal maakte men aanstalten tot vertrek. Mr. CorneUis von de Marck leerde het volk koddige spotliederen zingen op den „ongelukkigen veldtocht van den tweeden „Xerxes," die den maker
59


zelf voor eenigen tijd in de gevangenis brachten. Er werd slechts vexeïscht, dat mannen van naam, gezag teln algemeen vertrouwen, de banier opstaken, om1 de kern van het Nerderlandsche volk er onder te vergaderen. En de zoodanigen waren er.
HOOFDSTUK VIII.
De Oranjevlag: ontplooid.
Oranje boven! bhjv' de kreet, In nood en dood, in lief en leed, Geen and're ga daarboven, Dan waar wij God mee loven !
Terwijl Napoleon's stejr nog op haar hoogtepunt stond en geen ander nog dan haar bloedrood, onheilspellend licht door de zwarte wolken scheen heen te breken, schreef „bij 'dé voor de meesten verdonkerde lichtstar des geloofs," Gijsbert Karei van Hogendorp een ontwerp van grónd wet, dat bij het ;door hem Voorziene herstel van zijn land dienen kon. Hij zag „deh ongeboren dag" reeds in het verschiet, al stonden de verbonden legers, op welke men ter bevrijding hoopte, nog ver. 's Nachts hield Inj geheime samenkomsten met andere wakkere vaderlanders, wier namen steeds in één adem genoemd worden: Leopold, Graaf van Limburg Stixum en Adam Frans van der Duijn van Maasdam, Ocker Repelaar van Driel, Frans 'Clement de Jonge en Frans Chanquiön voegden zich bij het eerste drietal. Ook buiten de residentie vereenigden zich met hen de Leidsche hoogleeraar Kemper en de Amsterdamsche kapitein der Nationale Garde, Falck en vele anderen, 's Lands verlossing, Oranje's
60


wederkeer en de nieuwe grondwet werden besproken en beraamd. Ondanks den ijver van de geheime politie, om het doel hunner nachtelijke bijeenkomsten na te gaan, was er spoedig een bondgenootschap tot stand gekomen van tenminste vierhonderd ingezetenen, die de zaak van Oranje waren toegedaan. Ieder der leden maakte een viertal vertrouwden met de voorgenomen plannen bekend; dezen weder een viertal van hun vrienden en zoo vervolgens. Er werd niets aangaande de overeenkomst op schrift gebracht; een handslag gold voor een eed van trouw. Van Stirum won bovendien de Nationale Garde van den Haag, met haren bevelhebber van Oldenbarnelt, beter bekend als Witte Tullihg en haar kapitein Van Heinsbergen, voor de goede zaak.
De tijd van handelen brak weldra aan. De Oranjevlag zou spoedig worden ontplooid. Al de Fransche ambtenaren tusschen Elbe en IJsel vluchtten voor do aanrukkende legers der verbondenen. Velen hunneri kwamen over Groningen en Friesland. Naar Amsterdam gejaagd door ihwendigeh angst, deelden zij hun vrees mede aan de douanen in Holland. De aankomst der Kozakken in het Oosten van het land, werd het sein tot afschudding van het Fransche juk. Half November waren reeds vier gewesten: Groningen, Friesland, Overijsel en Drente, uitgezonderd de drie vestingen Delfzijl, Koevorden en Deventer, van de Franschen bevrijd. Toen de geallieerden zich aan onze Oostelijke .grenzen Vertoonden, week de Fransche generaal Molitor, met z"jh troepen naar Utrecht (15 Nov. 1813). Des avonds reeds brak de storm los. Onder bet geroep van „Oranje boven," verspreidden zich talrijke
61


schalen door de straten. De Oranjelinten werden te voorschijn gehaald en alles, wat aan de Franschen herinnerde, als douanenhuisjes en uithangborden met den keizerlijken adelaar voorzien, werden vernield of ün brand gestoken. Toen 't verbitterd gemeen zich 'aan de woningen der gehate Fransche ambtenaren begon te vergrijpen, begreep Falck dat het tijd werd dien moedwil te stuiten, hetgeen hem en zijn nationale garde gelukte. De vrees voor het volk joeg den Gouverneur-Generaal met prefect en politie-direoteur en douane's en al op de vlucht. De Celles mocht zich gelukkig rekenen nog bijtijds het gevaar te ontkomen, wijl erger lot hem waarschijnlijk zou hebben getroffen. Eenige aanzienlijke ingezetenen namen voorloopig bet bestuur op zich, zonder evenwel vóór of tegen da Franschen partij te trekken.
[Nauwelijks was men te 's Hage van deze gebeurbeurtenis onderricht, of Van Limburg Stirum begaf zich, na overleg met den kolonel der Nationale Garde, en met Van Hogendorp, met de Oranjekokarde op den hoed. op straat. De zonen van Hogendorp vertoonden zich in verschillende wijken der stad eveneens met Oranje getooid en binnen weinige oogenblikken versierde de Oranjekleur aller hoofd en borst. De lucht weergalmde van gejubel en gelukwenschen en uit veler oogejn vloeiden vreugdetranen.
De Stassart vluchtte ejn de bezetting trok af. De Oranjevlag werd van den toren uitgestoken en onder 'het spele|n van het Wilhelmus trok de Oranjegarde door de stad. Nog denzelfden dag trad van Stirum op 'als Gouverneur van Den Haag, om uit naam van 'Zijne Hoogheid den Prins van Oranje, de openbare
62


rust en goede orde te bewaren. Hiermede was de oorlog verklaard aan den keizer, wiens troepen nog in het bezit waren van bijna alle vestingen in ons land. . Van Hogendorp's pogingen, om de Staten-Generaal /te doen herleven, mislukten tot tweemaal toe door de lauwe vreesachtigheid der vroegere regenten. Bevreesd voor het drijven van De Stassart, die van uit Gorkum met strenge straf dreigde, allen, die van den keizer afgevallen waren, gunden zij aan Van Hogendorp en de zijnen de eer, om de beweging te leiden. Van Stirum en zijn officieren drongen bij Van Hogendorp aan ^om het voorloopig bewind te aanvaarden. (21 Nov.) Niets kon den wakkeren vaderlander meer welkom zijn dan het verzoek van deze mannen en met Van der Duyn van Maasdam, nam hij het hoog bestuur op zich, „tot de komst van Zijne Hoogheid toe." De Graaf van Limburg Stirum werd algemeen bevelhebber detr krijgsmacht.
Kemper eh Faunius Scholten, namen als Commissarissen-Generaal de taak op zich, de regeering der Hoilandsche steden tot toetreding te bewegen. Daar Molitor van uit Utrecht nog altijd de hoofdstad bedreigde en de Franschen de sterkste plaatsen bezet hielden, bleven hun pogingen te Amsterdam vruchteloos, totdat 'tweehonderd Kozakken aldaar verschenen en alle weifeling ophield. De stoere zonen der steppen, de schrik der Franschen, werden als reddende engelen begroet en door hun toedeen schaarde de stad zich mede onder het voorloopig bewind. De proclamatie werd van het stadhuis afgelezen, de Oranjevlag van 't pas door Le Brun verlaten palefe uitgestoken en "t Gouverneurschap over de stad en hare omstreken
63 "


toevertrouwd aam den generaal Krayenhoff. Gelukkig werd zijn krijgskundig talent tot verdediging der stad (niet vereisoht. De aanslag, dien men van Molitor duchtte, bleef onvolvoerd.
i Intusschen waren Jacob Fagel en de Perponcher baar Londen en Wauthietr naar Duitschland gezonden, om den Prins te zoeken en hem tot terugkomst in het vaderland uit te noodigen. ;
In Den Haag had men intusschen onder de generaals De Jonge en Sweers de Landas een tweetal legertjes gevormd en deed dat van den laatste Rotterdam overgaan, terwijl op1 't gerucht hiervan ook Dordrecht door de Franschen werd verlaten, zondeï dat zij het in een later scherp gevecht konden herhemen. Op denzelfden dag, dat Amsterdam zich vrij verklaarde ,(24 Nov.), onderging het kleine Woerden 'een treurig lot.
Over Leideh, dat dank zij den invloed van Kernper en de komst van de Oranjegezihden, jubelend Voor het-hooge bewind partij bad gekozen, was De Jonge, 'bijgestaan door generaal Tullingh, met zijn Orahjegarde en eenige Leidsche vrijwilligers derwaarts getrokken en had de Franschen de stad doen ontruimen. Maar) reeds in den eerstvolgenden nacht werd ze door. een van Molitor afgezondene, meer dan zesmaal sterkere bende, onverhoeds overvallen. De verdedigers werden, na dapperen tegenweer overweldigd en de overwinnaars woedden met de gruwelijkste roof- en moordzucht tegen de weerlooze inwoners.
Een kreet van ontzetting en angst ging op in het land. Maar de Oranjegezinden stonden pal. Amsterdam plantte de kanonnen op de wallen, om de bloed-
64


2?a!S» *°* VaStstellillg Van 6011 voorloopig bestuur, bestaande uit v. d. DUIJN VAN MAASDAM en HOGENDORP. Komst van OLDENBARNEVELDT, GENAAMD WILLEM TIJLLINGH, ten huize van Hogendorp. zie pag. 63




tirannen te weerstaan. Hoewel Utrecht door Molitor in bedwang werd gehouden en hij zelfs de stoutheid had een viertal aanzienlijke burgers op te lichten en Nar Parijs te voeren, begreep hij toch, daaï hij Xich Van de Amsterdarnsche zijde door de Kozakken en Van de Geldersche door de Pruisen bedreigd zag, dat het Voor hem tijd yan vertrekken werd. Den 28sten November ruimde hij Utrecht en de Kozakken kwamen nog denzelfden dag in de stad, die thans voor den Prins van Oranje bezet werd.
Van nu af ging de bevrijding des lands gelukkig voort. Den SOsten Nov. 1813, daags nadat de eerst» Ehgelschen op onze kust waren aangekomen, werd ook Arnhem door den Pruisischen generaal Bulow genomen. Nederland was van 't juk ontslagen, dat het zich door zijn eigen schuld op den hals had gehaald.
„De lijdensbeker was tot op den bodem toe geledigd en de uitredding uit zoo grooten nood en dood •was ons even welkom, als 't morgenlicht den schepeling, die onder het loeien van den storm, in een 'stikdonkeren nacht als in de kaken des doods om lijfsbehoud, op hoop tegen hoop, geworsteld beeft."
66 TI


HOOFDSTUK IX. Oranje in het land.
Triomf! Oranje koomt! juich Neerland !
om dien zegen: 'sLands Liefde en Luister koomt ! Zoo riist het zonnelicht aan blijde morgenschimmen,Met gloeiend goud omzoomd!
De Oranjekreet was wakker geroepen als een echo Van duizenden zielen, 't Was de ontboezeming der (natie, de Vadetrlandsche leus, waarin bij het terugroepen van 'een onvergetelijk stamhuis, tegelijk een dankbaar herdenken en een blijmoedig uitzicht openbaar werd. Bilderdijk's profetie was heerlijk vervuld:
Holland groeit weer,
Holland bloeit weer,
Holland's naam is weer hersteld;
Holland uit zijn stof verrezen,
Zal opnieuw ons Holland wezen.
Keikhalzend zagen ^len uit naar den Prins, wiens tegenwoordigheid, ter voltooiing van het verlossingswerk, onmisbaar en genoeg was. Nog toefde Willeml Frederik, de zoon van den verdreven en in ballingschap gestorven vader, in den vreemde. Nadat hij bg Llatndrecies en Fleurus het Vorstelijk hoofd met lauweren "had getooid, was hij zijne ouders naar, Engeland geVolgd en had in 1799 eene vruchtelooze landing in Noord-Holland beproefd, ter bevrijding van •het verdrukte Vaderland. Het Huis van Oranje moest zich thans de diepe vernedering getroosten om fe leven van de welwillendheid van de Engelsche- en
66


de Pruisische koningen: de bezittingen in de Nederlanden toch, waren, evenals die in Duitschland, in 9es vijands macht.
De Prinses en hare beide zonen brandden van verlangen, om zich te onttrekken aan dezen aftankehjken toestand. De jongste dier zonen, Prins Frederik trachtte eerst in Noord-Duitschland de uitgeweken Oranjeklanten te verzamelen; toen dit door Pruisen belet werd, trad hij in Oostenrijkschen dienst en toonde in den strijd tegen Napoleon uit het heldenbloed der Oranje's gesproten te zijn. Zijn dood te Padua, in 1799 maakte een einde aan een veelbelovend leven.
Willem Frederik vertrok thans naar Berlijn, waar hij zich 'aan de wetenschap wijdde en aan de zorg Van, zijn landgoederen. Na den vrede te Ami'êns in 1802, ontving het Huis van Oranje-Nassau eenige vergoeding voor de goederen, die het in de Nederlanden verloren had, in de vroegere Bisdommen Fulda en Corvey, de abdij Weingarten en de stad Dortmund, in Duitschland. Prins Willem V. stond deze bezittingen af aan zijn zoon, die het bestuur over de voormalige geestelijke landen aanvaardde, als „PrinceHéréditaire d'Oranje-Fulda." Hg verwierf zich de liefde zijner onderdanen en verhoogde hun welvaart. Persoonlijk ging hij alles na, stelde zich met iedereen ïh betrekking, was degelijk, zuinig, matig en mededeelzaam en evenals zijn vader, een vijand van de denkbeelden „die de nieuwe tijdgeest meebracht en die |iun Huis zooveel bittere ervaringen toebedeeld hadden."
Oe beproevingen waren nog niet ten einde; de vernedering ivan het Huis van Oranje zou nog dieper
67


el
_i
gaan. (Zijn verbintenis met Pruisen en zijn vriendschap (voor Napoleon's grootsten vijand, Von Stem, kostten den Prins, die te fier was om voor Napoleon te buigen, zijn pas verworven land. De nederlagen bij Jena en Auerstadt (1806) vonden ook hem in de Pruisische legers als generaal, en Napoleon vergaf hem en zijn Huis deze vijandelijke houding niet. Toen de overwinnaar Berlijn binnentrok, weigerde hij zoowel den Prins als diens moeder, de diep vernederde Prinses iWilhelmina te ontvangen en hn beleedigde hen door zijn trotsche woorden. Er bleef den 'Prins niets anders over dan zijn landgoederen in Polen en Silezië, waar hij nu zijn gewoon verblijf vestigde, omringd door vele getrouwen uit de Nederlanden, die ; hem ün zijn ballingschap gevolgd waren en nu door hem onderhouden werden.
Zijö jongsten zoon Frederik, hield hij bij zich; den oudsten zond hij naar de militaire school te Berlijn en vervolgens naar de hoogeschool te Oxford., De jonge Prins bood straks, evenals zijn vader, Oostenrijk zijn zwaard aan en nam met zijn vriend Fagel, in den "rang van generaal, aan den veldtocht deel, die eindigde met den slag van Wagram, waar hij een wonde aan Tiet been beliep en het Oostenrijksche leger, in weerwil van de grootste dapperheid, door den Franschen keizer verslagen werd. Nog geen twintig jaren bud, nam hij een zeer werkzaam aandeel in den strijd, die door het Engelsche leger onder den Hertog Van Wellington in Spanje tegenover Napoleon gevoerd werd. Bij belegeringen en veldslagen onderscheidde hij zich als aanvoerder door moed en bekwaamheid en won, evenals zijn jongere broeder, die
j_ ■ — - r—
Kil


onder Blucher bij Ljutzem tegen de Franschen streed, welverdiende lauweren. Reeds onmiddeirrjfc na den tocht (naar Rusland, in het vroege voorjaar van 1813, stelde de vader pogingen in het werk om Rusland, Pruisen, Zweden en Engeland te bewegen, iets te doen ter bevrijding van ons Vaderland. Hij won den Zweedschen Kroonprins Bernadotte voor de zaak der vrijheid en vertrok vervolgens naar Londen, om Holland's belangen te bepleiten. Nederland bleef het land zijner „liefde en hope." Hij bevond zich in Engeland, toen de gebeurtenissen van November hem! haar Holland terugriepen.
n Neerland's vrijheid was aan 't dagen. De hand des Hoeren deed omstandigheden geboren worden, die haar mogelijk maakten en nu werd zij, dank zij de vaderlandsche trouwi, niet door vreemde hulp aangebracht, maar rees op uit eigen boezem. Fagel en De Pèrponcher, die met de Oranjekokarde versierd, als afgezanten der nieuwe regeering in Londen aankwamen, werden door 't Volk met luid gejubel naar het paleis van Burggraaf Castieröagh, secretaris van Staat en Buitenlandsche Zaken, vergezeld. Van hier begaven zjjj zich naar den Prins, die reeds den vorigen avond van hun aankomst was verwittigd. Na de meest hartelijke begroeting, brachten zij hem het verzoek der natie over'. Wat moest de vorst gevoelen, nu de afgezanten van het volk, dat hem en zijn huis had verstooten, tot hem kwamen met de betuiging, „dat 'de Oranjestandaard geplant was en alles zich daar omheen schaarde; dat de goede zaak gebiedend had gevorderd in naam van den Prins en als op zijn last te handelen; dat er geen partijschappen meer
69


bestonden; dat alles van Oranje beil verwachtte en aan Oranje trouw zweer."
Was net wonder, dat de Prins beefde van aandoe|ning toen datzelfde volk hem smeekte, „terug te komen onder een natie, die haar laatsten droppel bloed Voor hem veil zou bobben en dat zijn komst een leger waard was,"
Wat zou de Prins doen? Zou hij, gedachtig aan de beleedigingen en verguizingen, zijn vader aangedaan, weigeren om de ondankbaren ter hulp te snellen? INeen, zijn hart trilde van vreugde en als altijd, was ook deze Prins van Oranje „zeer onverveerd," om den volksmoed geheel te doen ontvlammen, den vijand te doen deinzen en het Vaderland voor goed te redden.
Was het land uitgemergeld, de bevolking arm, de 'schatkist ledig en bevonden zich de meeste steden in 's vijands banden, bij, 'de zoon van den laatsten 'Stadhouder, zou terugkeeren op de roepstem des volks, waarin hij ditmaal een stemme Gods meende te booren.
„Ik dank allen, ik verlang naar allen, ik verheug mij 'onuitsprekelijk en ik kom," luidde zijn antwoord. „De Engelschen zullen er zich een feest van maken, mn te helpen om u te verlossen."
Met de Pèrponcher begaf de vorst zich naar Deal, stormachtig toegejuicht door de bevolking, die zich met Oranjelinten versierd had ien hem, waar bjj ook doortrok, met opgewonden geest verwelkomde. Als in zegetocht werd hij |naar Dael gevoerd^ waar de (bezetting reeds onder de wapenen was en de Oranjevlaggen wapperden. Kapitein Tanrington ontving hem aan 'boord van zijn linieschip „De Warrior"; hg
70


heesch de Oranjevlag op den top der groote mast. Een koninklijk saluutschot, tot vaarwel aan Engeland en van de zegenbede van het .Engelsche volk vergezeld, stak de Prins van Oranje naar Nederland onder zeil.
Reeds in den vroegen morgen van den 30sten Nov. 1813, waren de duinen bij "Scheveningen door duizenden beklommen, die met de hand boven de oogen in zee staarden, angstig vragende of de Prins nog Iniet zou komen. Met reikhalzend verlangen werd hij verbeid. Na bijna negentien jaren afwezigheid, zou men den telg uit het geliefde Stamhuis begroeten. Langzaam, naderde na een ruim driedaagschen tocht, door tegenwind belemmerd, het Engelsche eskader.
De zon daalt bijna ter kimme.
„Daar is hij. Baar komen ze," roept er één, die een schip aan den gezichtseinder ziet opdoemen en duizenden herhalen: „Hij komt."
Ja daar nadert „De Warrior" en "hij 'draagt Oranje weer naar Nederland. „De beker der tranen is leeggedronken door ivorst en volk, de hoop glinstert ppden bodem." Da Prins kan zijn ongeduld niet langer bedwingen: hij verlangt naar gindsche duinen, zoo rijk voor hem aan herinnering; naar de onafzienbare (menigte ginds, die hem met hoeden en zakdoeken welkom heet; hij verlangt naar z$n vaderland en zijn yolk. Hij laat de barkas afzetten en .onder het kanongebulder van „De Warrior", nadert hij het strand.
Ja, waarlijk, daar schemert de reddingsboot, die Neerland's redder terugvaart; daar nadert, daar wuift, daar is bij, de Prins, van God gebeden. Na een scheiding van bijna twintig jaren, drukten Oranje en Nederland elkander vervoerd en .verrukt aan het hart. Nu
71


de harp yam de wilgen, treurenden aan Amstel- en; Maas- en, Merwe- en Usel-boorden, die zoolang in het verborgene geweend hebt, als gij aan 't verloren vaderland dacht. Het mag u zijn, als die droomden, want hoort, de Psalm der bevrijding klinkt over de wateren: „De Heere heeft groote dingen aan ons gedaan, dies zijn wij verblijd." Deze verbleekte, gene schaterlachte, om straks in tranen uit te barsten. Patriot en Prinsgezinde, door het lijden gelouterd en verzoend, vielen elkander weenende aan het hart.
Honderden snellen hem tegemoet, tot aan de borst door het water wadende. Stuurman Mos is een der eersten. ;
„Wie is de Prins?" vraagt hij: en als hij hem ont-. dekt heeft, grijpt hij 's vorsten hand en drukt er een vurige kus op. Een oogenblik was het stil. Toen barstte uit duizenden kelen een hartstochtelijke jubelkreet los: „Leve Willem! Leve de Prins 1 Oranje boven P',
Juichend, en zichzelf onmachtig, streefde hun ziel 'hem in 't gemoet, En de hemel ving hun zuchten in den heeten welkomstgroet,
Hoor, hoe daverden de stranden, hoe weergalmden
lucht en zee,
Van het: Leef, o Neerland's Redder uit ons achttienjarig wee.
Weder dragen de Scheveningsche visschers Oranje als in hun armen, nu in den schulpwagen. In de Pastorie stapt hij 'uit, om op de galarijtuigen van Van Stirum te wachten. Onder allen, die hem hier met onbe-
72


Aankomst van den Elfprins WILLEM VI, aan het strand te Schoveningen op 30 Nov. 1813. Ziepag. 72.


m


schrijfel"jke vreugde begroeten, behoort ook de tachtigjarige Berkenbosch. „Tachtig jaren hebben hem ge leerd, wat het voor Nederland zegt, Oranje uitgeleide te doen of hem binnen te halen. Zie, nu wordt hij weer jong, hij dringt ze allen op zijde, hij 'plaatst zich tegenover hem, en houdt een toespraak, in houding en gebaar zoo welsprekend, dat de Engelschen, die daar rondom staan, ofschoon ze den inhoud niet kennen, tot tranen geroerd worden."
De grijsaard had zijn wensen. Vier dagen geleden was hij naar den toren gestrompeld, om de Oranjevlag uit te steken en toen zij daar wapperde in den ^wind, zonk hij op de knie en stamelde: „Heere, mijn oogon hebben nu genoeg gezien; mijn gebeden zijn verhoord."
Daar ratelen de rijtuigen uit den Haag. Oranje stapt in en uit duizenden kelen schalt het „Wilhelmus," door het klokkenspel begeleid. In vollen draf gaat het door de opeengepakte menigte naar den Haag, naar de woning van Van Ldmburg Stirum, die naast hem gezeten is. De Prins vertoonde zich kort daarna op 't bordes aan de duizenden, die hem wenschten te zien.
't Was een plechtige ure. „Nooit werd vreugde tot dronkenschap opgevoerd, op z"oo verschillende wijzen naar ieders aard vertoond.
Hier deed zij de oogen schitteren, daar deed z§ ze door tranen benevelen, ginds stond men wezenloos, als aan den grond genageld, als geloofde men niet wat men zag. Dezen gloeide het gelaat, gene verbleekte; de een barstte los in gejuich, des anderen stem smoorde in 't snikken der overkropte borst. Den ouden was
78


het, als hadden zij een kind uit den dood wedergekregen, den mannen een broeder, den jongelingen een vader. Donderende vreugdeschoten klonken boven het zingen Van Oranjeliedjes en 't jubelen der menigte uit.
Wat men zag of hoorde op de straten, waar een schaterende menigte geen plekje ledig liet, golvend "zich voortstuwde en hoeven noch raderen ontzag voor een glimlach van den geliefde, dat was nooit aldus gezien of gehoord. Het „Oranjehoven" klonk uit aller mond en duizend doeken werden den geliefden Prins toegezwaaid, met tranen van dankbaarheid besproeid. Allen hadden de gedachte gemeen, dat zij thans droomden en dat, wat zij in dit uur aanschouwden, geen geen werkelijkheid wezen kon. De straten leverdien de bontste mengeling op; aanzienlijken en geringen omarmden elkaar in het openbaar, Patriotten en Prinsgezinden drukten elkaar warm de hand. Alle partijschap was vergeten. De geheele stad was als door een tooverslag, prachtig verlicht, t
Een openbare afkondiging van den Prins, waarin hij. zijn vreugde betuigde van ,,na 'een scheiding van negentien jaren en na zooveel rampen, door 't volk te worden teruggeroepen," en verzekerde gereed te zijn, om onder den Goddelijken bijstand, dat volk in *t genot van zijn vorige welvaart en onafhankelijkheid te herstellen, ; waarin hij vastelijk besloten was al i*t verledene te zullen vergeten en vergeven, alle partijdschappen te zullen bannen en de geslagen wonden te zullen heelen, had de uitbundige vreugde tot het uiterste gedreven. Tevens verklaarde de Prins, dat zijn oudste zoon, die onder Wellington zooveel lauweren behaalde, hem weldra zou volgen.
74




KONING WILLEM I,
Souverein Vorst der Nederlanden.
Zie pag. 75.


Toen de Prins den volgenden dag de avondgodsdienstoefening bijwoonde, preekte ds, Verwey naar aanleiding der woorden: „De Heere heeft groote dingen aan ons gedaan, dies zijn wij verblijd." Het amen klonk 'uit aller hart. i
Den volgenden dag, den lsten Dec., werd de Prins, voornamelijk door den invloed van Kemper en Scholten, als souverein vorst der Vereenigde Nederlanden geproclameerd. Aan wie was de Vorst dit monarchaal gezag verschuldigd? Naast God aan het bloed zijner Voorvaderen., ten dienste van het land gestort; aan den roem en de welvaart, die Nederland onder hun leiding verkregen had; aan. den innigen band, door den loop der eeuwen tusschen hem en de natie gelegd; om de oude rechten van zijn Huis en het vertrouwen en de eigen keus van het vrije Volk. Niet als Willem VI zou Prins Willem Frederik bier aan 't hoofd der regeering staan, maar als Willem I, die als souverein vorst, naar den wenseh der Nederf landers, onder het volk optrad, vast besloten het vreemde juk af te schudden. Oranje maakte eerst zwarigheid de hem door de natie opgedragen souVereiniteit te aanvaarden, maar het gelukte Kemper alle bedenkingen weg te nemen, hoewel de Prins verklaarde, de souvereiniteit alleen te aanvaarden onder den waarborg eener wijze constitutie, die 's volks vrijheid tegen misbruiken verzekeren zou.
Zoo bekleedde thans een souverein uit een Nederlahdsch Huis, de plaats, hem „door een juichend en dankbaar volk opgedragen." Er was eensgezindheid in de toekenning Van het oppergezag aan Oranje. Na ge meenschappelijk gejabimer was er gemeenschappelijke
75


vreugde, vereeniging, vernietiging der partijen. Waar allen gedwaald, allen zwaar geboet hadden, zag men in de nieuwe verbintenis van Oranje en Vaderland het einde van alle lijden.
Den volgenden dag, 2 Dec., verscheen de vorst in de hoofdstad des Rijks, waar hij' met niet minder geestdrift werd ontvangen en 't volk, ondanks zijn tegenstreven, de paarden van zijn rijtuig spande en zich zelf in het gareel wierp. Wel mocht Oranje van deze ontvangst in zijn proclamatie getuigen: „Onuitsprekelijk waren mijne aandoeningen b% mijn intrede binnen deze hoofdstad. Teruggegeven aan het volk, dat ik nimmer opgehouden heb te beminnen, zag ik mij, na negentien jaren, als een vader, midden in een huisgezin." Het nationaal Verbond, ruim twee .eeuwen vroeger gesloten, was inniger en vaster dan ooit hernieuwd geworden. „De Oranje's waren teruggekeerd, de Oranjezon was weder van achter de wolken te Voorschijn getreden en met blij' vertrouwen stelde het Nederlandsche volk zijn toekomst in de handen Van den erfgenaam van het geslacht, welks lot zoo lang met dat van onze uatie was saamgeweven."
„Oranje week, 't was slavernij; „Oranje kwam, en 't land was vrij," juichte het volk. Wat „Vader" Willem deed, was welgedaan. Het scheen, alsof men door een volledig vertrouwen wilde goedmaken, wat men in 1795 misdreven had. En Willem I beschaamde dat Vertrouwen niet. Al greep hij met vaste hand de teugels van het bewind, lnj ging b"j het besturen te rade met de behoeften en belangen van zijn volk.
Allereerst moesten met de bondgenooten de middelen, beraamd, om de Franschen uit de- nog door
76


Beëediging der Grondwet door Z. K. H. WILEM FREDERIK, prins van Oranje en Nassau. Ziepag.77.




hein bezette steden te verdrijven. De eerste zorgen, vjan den souvereinen vorst betroffen dan ook de landsverdediging en de financiën. Niet tevergeefs vraagde Oranje aan rijn beroofd volk een offer. Binnen een maand bracht het IV* millioen op, behalve de sieraden in goud en zilver, die de vrouwen bereidwillig afstonden. Alle weerbare mannen van 17—50 jaar, werden opgeroepen om zich in den wapenhandel te oefenen (landstorm) en uit hen een staand leger gevormd ivan vrijwilligers en lotelingen. Voor het einde des jaars stond er een leger van 20.000 gereed, bestemd tot verdrijving van den vijand en bescherming van den vaderlandschen grond. Den 8sten Diec. kwam 's vorsten jongere zoon, Prins Frederik, over, om met Bulow den vijand tegemoet te treden en elf dagen later kwam de Erfprins, die in Spanje een der meest geziene onderbevelhebbers van Wellington was geworden, en stelde zich aan het "hoofd der Nederlandsche troepen. Reeds in 't voorjaar was onze legermacht iri staat om met de bondgenooten in Frankrijk te dringen; de dappere jonge Prins van Oranje was een der meest voortvarenden.
Reeds in Dec. 1813 was een commissie, met van Hogendorp als voorzitter, bijeengekomen, tot het ontwerpen eener grondwet. Het oordeel over haren inhoud werd opgedragen aan 600 notabelen, uit cle Verschillende provinciën, die den 29sten Maart in de Nieuwe Kerk te Amsterdam werden bijeengeroepen, öm haar goed te keuren of "te verwerpen. Met groote meerderheid werd de grondwet aangenomen en reeds den volgenden dag werd ze door den vorst in een plechtige en luisterrijke vergadering in dezelfde kerk
77


bezworen en Willem! I als souverein vorst der Nederlanden 'gehuldigd. De vreugde over deze gebeurtenis werd 'verhoogd, toen men vernam, dat "Napoleon voor de verbazende overmacht der bondgenooten was bezweken, 'zoodat zwaard en scepter aan zijne handen waren ontvallen en hij afstand gedaan had van den troon, om zijn verdere dagen door te brengen op het eiland Elba, dat hem in volle souvereiniteit was toegewezen.
De 'Franschen werden thans ook verdreven uit de Vestingen, die zij nog bezet bielden. Eerst den 4en Mei gaf "*t door Napoleon versterkte Den Helder, door den dapperen Verheull hardnekkig tegen zijn eigen landgenooten verdedigd, zich over. Den 12den verlieten de Franschen Naarden en toen den 23sten Mei Delfzijl werd ingenomen, was het geheele land van Vijanden bevrijd.
HOOFDSTUK X. Bij Quatre-Bras en Waterloo.
't Uur dat der volken lot beslissen, moest, was daar!
Onder het vreugdegejuich des volks, was de 'soavereine vorst binnengehaald en bad bn de regeering aanvaard. In vernieuwde jeugd "stond Nederland aan den ingang eener baan, waar zich een verschiet van grootheid en roem voor bet volksleven ontsloot. De Heere had groote dingen gedaan, want door een wonder van verbeurde goedertierenheden, was ons land van alle dwingelandij verlost. Was het wonder,
78


dat de koning in den aanvang van 1814 een algemeenen Dank- en Bededag uitschreef, om den Almachtige de eere Zijns "Naams te geven, voor de verlossing uit zoo grooten nood en dood? De Staat, die 80 jaren lang voor de vrijheid gestreden had en menigfriaal 'scheidsrechter was geweest onder de mogendheden van Europa, had zijn levensbeginsel niet verloren, zijn rang onder de natiën niet verbeurd, al had ïnj tijdelijk voor de overmacht van een gewetenloozen Veroveraar moeten zwichten. Het land werd 'in zijn vroeger aanzien hersteld. De handel herleefde en voorspelde terugkeer der oude .welvaart, terwijl óns land als zeemogendheid, een deel van zijn alouden luister herkreeg. Helaas, dat het niet altijd zoo zou blijven.
Te kwader ure werd bij den vrede van Parijs (30 Mei' 1814), door het machtwoord der diplomatie, besloten, 'de Noordelijke- en Zuidelijke Nederlanden tot 'één Koninkrijk te vereenigen, onder bewind van Willem I. In Februari van 't volgende jaar werd de vereeniging op het Congres te Weenen voor goed tot stand ge bracht, tegen afstand van de Kaap, Demerary, Essequebo en Berbice, terwijl de vorst, in ruil van zijn Nassausche erflanden, het Groothertogdom Lpxemburg ontving, dat een deel pit zou maken van den Duitschen Bond. i
Den lsten Augustus 1814 nam de vorst hefc voorloopig bestuur over België, namens de verbondenen op zich.
Terwijl de mogendheden nog 4e Weenen vergaderd Waren, verspreidde zich de mare, dat Napoleon, naar Elba verbannen, eensklaps teruggekeerd was en zich 'opnieuwi aan het hoofd van het „groote Keizerrijk"
79


tem. van zijn leger geplaatst had. Door de soldaten, die onder hem lauweren en. buit behaalden, en nu tot armoe verwezen waren en de heffe des volks ondersteund, werd bij door zrjn voormalige onderdanen, weinig ingenomen "met het "Stamhuis van Bourbon, met geestdrift begroet. Zijn tocht van Cannes naar Parijs, dat hij den 20sten Maart 'bereikte, geleek een ware zegetocht. Lodewijk XVIII verliet met zijn gezin de Tuileriën en vluchtte naar 'Gent, om daar veilig den loop der gebeurtenissen af 'te wachten. Aan de bedriegelpce vredesaanbiedingen van den overweldiger werd alle gehoor ontzegd en terwijl Napoleon met een 'talrijk en wraakzuchtig heir voorttrok, besloten de verbondenen hem ten bloede toe 'te weerstaan en werd een leger van een millioen strijders saamgeroepen.
Door deze onheilspellende gebeurtenis werd de vestiging van het Koninkrijk der Nederlanden verhaast. Vastberaden, als zijn voorzaten, verklaarde Willem I te midden van 't dreigendst gevaar (16 Maart 1815) het koninkrijk der Nederlanden voor gevestigd en nam hij den titel van koning der Nederlanden aan en Groothertog van L|uxemburg. Den volgenden dag deed hij' zijn intrede te Amsterdam en eenige dagen daarna te Brussel, waar een aantal werklieden de paarden afspanden en het vorstelijk 'rijtuig, van een jubelende 'menigte omstuwd, binnentrok.
Het pas gestichte koninkrijk moest 'zich terstónd aangorden ten kamp voor zijn leven. De veerkacht Van koning en volk ontwikkelden zicb in 'de onverwijlde vorming van een eigen krijgsmacht. Met geestdrift grepen de jongelingen van aanzienlijken huize
80


Hoofdwacht dor nationale garde te Muiderberg voor de blokkade der vesting Naarden van
Nov. 1813-Mei 1814. ^ pag. m




öaar de wapenen. De studenten der academiën vormden Vrije jagerkorpsen en weldra trok een krijgsmacht Van 40.000 man uit onder bevel van den kroonprins ten z"jh jongeren broeder, om zich aan Welhhgton's fcijde te scharen, tegenover Napoleon, die, 15 'Juni 1815, met honderd, twintig duizend man de Nederlanden binnendrong. Hij behaalde een overwinning op de Pruisen bij Ligny, waar Bluoher ter nauwerjhood aan den dood ontkwam, en hoopte thans zijn Vijanden te verdeelen en te verslaan.
Terwijl in het hotel der Hertogin van Richmond Wellington en zijn hoofdofficieren zich onbezorgd aan (allerlei feestvreugde overgaven, galmde eensklaps de vreeselijke 'tijding hun in het oor: „Napoleon is over de Sambre getrokken." Een oogenblïk slechts heerschte er verwarring, toen gaf 'Wellington zijn bevelen en weinig later waren alle troepen op marsch, om den geweldenaar in zijn zegevierenden loop te stuiten.
Prins Erederik moest met zijn afdeeling te Halle achterblijven, maar den kroonprins werd door Wellington, die hem in den Spaanschen oorlog terecht had loeren waardeeren, opgedragen den Franschen Maarschalk Ney, wieh Napoleon ^den dapperste der dapperen" noemde, bij 'Quatre-Bras tegen te houden. De vermeestering van dezen viersprong, waar de groote wegen van Nivelles haar Namen, van 'Brussel en Charleroi elkaar kruisen, zou den Franschen den weg naar Brussel openen. Met zesduizend man wachtte de Prins van Oranje de driedubbele overmacht des Vijands af. Zijn heldenziel aeed hier den moed der zijnen ontvlammen. Nagenoeg twaalf uren hielden Oranje's krijgslieden den strijd vol, totdat de Engel-
81


schen op het slagveld verschenen en Ney genoodzaakt werd af 'te trekken, waardoor Napoleon's plan, Om de legers der verbondenen gescheiden te houden, toislukte. De gelukkige uitslag van hét gevecht bij Ojuatre-Bras, waardoor Wellington tijd ontving om zijn leger met het Pruisische onder Blucher en Bulow in verband te brengen, bracht den Prins, die kloekmoedig te midden van den kogelregen het gevaar had getrotseerd, welverdiende lauweren. Indien Ney niet belet was geworden om vooTt 'te trekken, zou het geheele Pruisische leger vernietigd geworden zijn, (16 Juni.) 1 !
Twee dagen later (18 Juni) werd de volkerenslag bij Waterloo geleverd, waar de rustverstoorder voor altijd aan banden werd gelegd, 't Uur, dat der volken lot beslissen moest, was daar. Hevig was de kamp. De Adelaar bezielde zijn benden, dol van moed, maar stuitte op de hardnekkigheid van den tegenweer. Hachelijk was de toestand ; reeds gaf Wellington den moed op, maar door de tüsschenkomst der Pruisen, 'onder Blucher, dien de vijand machteloos waande, werd de zege tegen den avond beslist. Het 'Fransche leger werd uiteengescheurd en vernietigd en met blij gejuich en innige dankzegging bereikte aan den avond Van den achttienden van zomermaand de tijding Hol: land, dat Napoleon geheel en al verslagen was. Des drijvers arm, den moedwil^ der Barbaren ten spot gemaakt I..,.
De Prins had aan deze zege, die door duizenden bij duizenden met hun leven was betaald, een belangrijk deel. Hij gaf schitterende bewinzen van zijn veldheerstalent en onderscheidde zich door dapperheid
82


SLAG BIJ WATERLOO, naar de bekende schilderij van Pieneman in het Rijksmuseum te Amsterdam.
Zie pag. 83. •




en beleid. Ziende, dat een tweetal bataillons Nassauers Voor het geweldig kanonvuur van Ney dreigden te wijken, snelde hij daarheen, om hen tegen de Fransche batterijen te doen instormen, maar nauwelijks stond hij voor 't front, of een geweerkogel trof hem in den linkerschouder, zoodat hij van het paard stortte. Nog poogde b"j zich op te richten, doch onder het hevig bloedverlies bezwijmend, werd hij door zijh inmiddels toegesnelde adjudanten weggedragen en naar het hoofdkwartier gevoerd. Naar Brnssel vervoerd, bracht de liefdevolle verpleging Van zijn koninklijke moeder, de hartelijke deelneming van den grooten Wellington en de dankbare bewondering zijns volks niet weinig hij tot zijn herstel. Den twee en twintigjarige jongeling, was de held van den dag.
„Ik vind," getuigde Wellington, „geen lof groot genoeg voor den Prins van Oranje, door wien de bewegingen den ganschen dag zoo voortreffelijk bestuurd zijn, dat ik van 't begin tot het einde van het gevecht, geen "bevelen aan hem heb behoeven te zenden. Gneisenau schreef aan zijn koning: „dat Napoleon zijn val en Wellington de lauweren van Waterloo aan het standhouden van Oranje, bij QuatreBras te danken hajd." Engeland wijdde hem leen 'opzettelijken gedenkpenning en noemde hem: „Holland's glorie"; schilders en dichters verheerlijkten) 'zijn moed en zongen zijn röf; de natie begiftigde hem als blijk harer erkentelijkheid met het jajchtslot Soestdijk en zijn koninklijke vader, op voorstel oer Staten, met een paleis te Brussel en te Tervueren.
Napoleon keerde als vluchteling in Parijs terug, en gaf zich te "Rochefort aan den Engelschen bevel-
83


hebber van het oorlogsschip „Bellerophon" over. De Bondgenooten lieten jhem als gevangene naar het eiland St. Helena voeren, waar bif zes 'jaar later 'overleed. &§lm'
De trotsehe geweldenaar wajs vernederd. : Gij: iwaart de man van God niet, wereldwinger,i Gij werdt het speeltuig van dat lot, dat aan den
vinger1
De hooge Godheid drijft. Gij vielt....
Eerlang rvolgde de tweede vrede van Pajdjs, waarbij 'ons land èenige grensplaatsen, benevens 60 millioen, francs oorlogsschatting en de geroofde kunstschatten terug ontving. • i; ., i
Door 's Hoogsten Arm 't geweld onttogen, zij ons aller betuiging bij' de herdenking van het herstel van; Neerland's onafhankelijkheid: „God redde Nederland.'" Zijn (Naam moet eeuwig eer ontvangen; men loov' Hem vroeg en spa.
Lang Jeev' ons Vorstenhuis, het dierbaar Stamhuis van Oranje. Regeer ons, geliefde Koningin, najar 's Heeren jWoord, in Zijn gunst, tot roem van Zijn genade, 'ons volk ten zegen, tot 'in lengte, van dagen.
Looft, looft, verheugd, dep Heer' der neeren,
Aanbidt iZijn Naajm en wilt Hem eeren;
Doet Zijn glorierijke daan,
Alom 'de volkeren .verstaan,
En spreekt, met aandacht en ontzag,
Van Zijn wond'ren, dag aan dag.
84