HISTORIE EN LEVEN
door
Dr. H. T. COLENBRANDER
VIERDE DEEL
BETREKKINGEN VAN NEDERLAND TOT BELGIË, ZUID-AFRIKA, NOORDAMERIKA, INDIË. — MENSCHEN EN BOEKEN. — OVERHEIDSZORG VOOR NATUUR EN KUNST.
AMSTERDAM - P. N. VAN KAMPEN & ZOON






BETREKKINGEN VAN NEDERLAND TOT BELGIË, ZUID-AFRIKA, NOORD-AMERIKA, INDIË.
Historie en Leven IV.
1






RAS EN VOLK.
EEN WOORD TOT NEDERLAND *)• I.
Ik noodig U uit, eenige oogenblikken aandacht te schenken aan het probleem der verhouding tusschen ras en volk.
Indien ik meen eene zaak te noemen, van buitengewoon gewicht voor de Nederlandsche natie, is het geenszins omdat wij pijnigende rasvraagstukken zouden hebben op te lossen binnen onze eigen staatkundige grenzen. Wij kennen geen Nederlandsch Ierland, geen Nederlandsch Polen. Wij treffen, op een zoo klein gebied als het onze, zeker merkwaardige dialectische en ethnologische verschillen aan, maar mogen ze beschouwen als schakeeringen. Eene binnenlandsche raspolitiek behoeven wij niet te voeren. De Fries bij ons, hoe gehecht ook aan de bijzonderheid van zijn taal en wezen, voelt even warm voor nationale doeleinden en hun Oranjesymbool, als de Hollander, Gelderschman of Zeeuw; — wanner dan de Noord--Sleeswijker of Elzasser het ooit doen zal voor het huis Hohenzollern, de Ier voor het huis Windsor, of de Vlaming voor het huis Coburg.
i) Rede, uitgesproken in Teyler's Tweede Genootschap op 15 Maart 1916.



4
RAS EN VOLK.
Evenmin als binnen onze landpalen heloten, kennen wij er buiten eene irredenta. Nederduitsch heette eenmaal onze taal, Nederduitsch onze kerk. Wij denken er niet aan, hebben er zelfs nooit aan gedacht, uit dien naam staatkundige aanspraken af te leiden op eenig Nederduitsch taalgebied beoosten onze grenzen. Evenmin willen wij Vlaanderen terug; de ervaring tijdens Willem I heeft geleerd dat het staatkundig niet met ons samengroeien kan. Wij zouden het niet willen hebben, al wilde men het ons schenken. Sterker nog: niet slechts Dietsch taalgebied dat buiten onze Republiek is gebleven laat onze staatkundige verbeelding met rust, maar wij droomen niet eens van herovering van wat eenmaal tot de bezittingen der Republiek behoorde. New-York blijft New-York en wordt nooit weder Nieuw-Amsterdam. — en de vurigste Boerenvriend heeft zich nooit in het hoofd gehaald dat Zuid-Afrika tot onzen Staat zou kunnen terugkeeren. Expansie in staatkundigen zin, ze is ons slechts vergund op het gebied niet van het Nederduitsche, niet eens van een Germaansch, maar van het Maleische en Papoeasche ras; — een gebied dat wij nooit zullen veroveren voor onzen stam; waar wij alleen in toenemende mate ons politiek gezag van den Staat der Nederlanden tot eene werkelijkheid kunnen maken.
Toch kennen wij de leus Groot-Nederland, kennen het Algemeen Nederlandsch Verbond. Er bestaat een panneerlandisme, zooals er een panslavisme, een pangermanisme, een Latijnsche beweging bestaat. Bewegingen die alom aanstormen tegen staatkundige grenzen en haar weerstandsvermogen op de proef stellen; die in niet geringe mate hebben bijgedragen tot de onrust van Europa; die wel eens op hare waarde mogen worden onderzocht: zij beloven zooveel, maar het komt er op aan wat zij houden kunnen.



RAS EN VOLK.
5
In welke mate mag rasgemeenschap beslissen over de staatkundige saamhoorigheid van volken?
II.
JRas; het is een krachtig, een zeer wezenlijk moment in de wereld, en een dat, mirabile dictu, aan beteekenis, aan bekendheid ten minste, buitengemeen gewonnen heeft in den loop der eeuw die zichzelf gaarne aanduidde als die van het kosmopolitisme. Het rasverschil is er altijd geweest, en is altijd fundamenteel geweest; maar het werd door een bovenbouw van andere verscheidenheden aan het oog onttrokken. Op den rasbodem was zooveel tot wasdom gekomen waaraan het ras-element niet vreemd, maar waarin het met andere elementen tot onkenbaar wordens toe vergroeid was. Hoe rijk geleed, hoe bont was Europa geworden, vergeleken bij de primitiviteit der tegenstelling van Rome tot Barbarendom I Op het ras hajdden ingewerkt het klimaat, de menging met ander dan het oorspronkelijke bloed, het geloof, het recht, de taal, de aardrijkskundige ligging en de economische noodzakelijkheden, de techniek van het door die noodzakelijkheden bepaalde bedrijfsleven, de politieke lotgevallen. Tusschen het ras en het meerendeel dier andere determineerende elementen waren wisselwerkingen ontstaan duizendvoud, en de uitkomst was een Europa waarin het aan de waarneembare werkelijkheid hangend oog nu eens ridders tegen boeren, adel en steden tegen elkander of gezamenlijk tegen den landsheer, nominalisten tegen realisten; — dan weer eens Protestanten tegen Katholieken, Jacobijnen tegen aristocraten, classici tegen romantici; — eindelijk proletariërs tegen kapitalisten geschaard zag, eerder dan Germanen tegen Slaven of tegen Romanen. Desniettemin is de Poolsche boer nooit geheel de gelijke geweest van den



6
RAS EN VOLK.
Engelschen boer; een Italiaansche stad liet zich niet verwarren met een Nederlandsche; Genève was onderscheiden van het Lutherdom; Loyola een ander katholiek dan Pascal. In de oogen van den Franschen Jacobijn was de Bataafsche een aristocraat. De romanticus Beets zou zich in het leven geen uur verdragen hebben met den romanticus Byron. En nog in den jongsten tijd, tusschen de naar vereeniging strevende proletariërs van alle landen, welke verschillen!
Zeker heeft de negentiende eeuw zeer veel van het bijzondere afgeslepen. Zij heeft menschen en dingen dooreengeworpen, veel muren afgebroken, veel ravijnen overbrugd; veel van den kantigen bovenbouw zóó ondermijnd dat hij in puin moest vallen. Dit haar werk heeft fundamenten blootgelegd die sinds eeuwen niet langer zichtbaar waren geweest, en onder die fundamenten is er geen dat in het jongste verleden meer de aandacht getrokken heeft dan het rasverschil.
De nieuwe notie heeft de wetenschap verjongd; zij heeft ook de politiek aan zich trachten te onderwerpen. Talrijk en onderscheiden zijn de uitloopers van die krachtige beweging geweest; en de voornaamste er van verdienen één voor één in oogenschouw te worden genomen.
De wetenschap die den mensch en zijne samenleving tot object heefc, is er door gerevolutionneerd; de historiestudie misschien bovenal. Gaan wij een oogenblik na wat, nog in de achttiende eeuw, de Europeesche volken van hun eigen oudheid wisten, en vooral, wat zij van het gewetene begrepen. Zij wisten reeds vrij wat feiten, en hoe langer zoo meer, maar zagen ze nog,niet buiten het nationaal verband. Als een Franschman de oudste geschiedenis van het Fransche volk, een Engelschman die van het Engelsche, een Hollander die van het Hollandsche behandelde, kwam het hun niet in den zin dat zij feitelijk opgeklommen



RAS EN VOLK.
7
waren tot een tijd waarin nog geen Frankrijk, geen Engeland, geen Holland bestonden. In ons land met name is de geschiedbeschouwing lang in dit wanbegrip bevangen gebleven; zij is er nog niet geheel uit verlost. Jaar in jaar uit beginnen op onze lagere scholen de meesters met frisschen moed te vertellen van de Batavieren, hetgeen voortreffelijk zou zijn, zoo zij er maar begrip van toonden dat het volstrekt geen Nederlandsche gemeenschap is waarvan zij de lotgevallen verhalen; dat onze nationaliteit in vergelijking tot de meeste andere een jonge, een afgeleide, een zeer samengestelde is. Het is te hopen dat het doorsijpelen van zuiverder wetenschap dienaangaande hun begrip verhelderen zal; maar vlug blijkt het zeker niet te gaan. Men houdt op zich daarover te verwonderen, wanneer men nagaat hoe achterlijk ons hooger onderwijs in dit opzicht was nog geen menschenleeftijd geleden. Fruin placht zijn lessen althans niet met de Batavieren te beginnen; hij deed het met de Bourgondiërs. Maar de Nederlandsche bijzonderheid tot haar oorsprong te leiden en te toonen hoe, wanneer, en aan welke bronnen zij ontspringt, deed ook hij niet. Zelf sta ik schuldig aan de verveelvuldiging van 's meesters dictaat over de geschiedenis der Staatsinstellingen in Nederland tot den val der Republiek, voortreffelijk handelende over de staatsinstellingen, der Republiek zelve, minder voortreffelijk over haar Bourgondische oorsprongen, en gebrekkig over de vóór-Bourgondische. Er viel, in den jare 1901 waarin ik dit boek ter perse lei, daarover heel wat juisters en kompleeters te zeggen, maar men had daartoe ter schole moeten gaan niet bij Fruin alleen, maar bij buitenlandsche meesters, die dieper dan hij waren doorgedrongen in de kennis der algemeenheid waaruit zich de Nederlandsche samenleving afscheidde.
De wetenschap der geschiedenis heeft geleerd met



8
RAS EN VOLK.
andere hulpmiddelen dan het volksbegrip te opereeren zoodra zij zich bezighoudt met de vóórgeschiedenis der Europeesche nationale kuituren van thans. Het rasbegrip heeft zij langen tijd gehanteerd met voorliefde en met gemak; het leek haar een werktuig van eenvoudige samenstelling. Het is dit ook langen tijd geweest, maar die tijd is toch al weer voorbij. De wetenschap is voorzichtiger geworden in het gebruik van het rasbegrip; behoort dit althans te zijn. Evenmin als Fransch, Duitsch of Nederlandsch, blijken Germaansch, Romaansch, Slavisch begrippen van constanten inhoud, die naar believen, als zoovele peillooden, naar den bodem van het verleden kunnen worden uitgeworpen. Wie en wat is b.v. Germaansch? Onze natie? Ik zwijg van de refugié's, de Israëlieten, de Indo's, alles bijmengselen van betrekkelijk laten tijd. Maar wat heeft ons de jongere wetenschap in de zwarte oogen der Zeeuwsche meisjes doen herkennen? Geen overerving uit het bloed der soldaten van Mondragon, maar uit een over-, overoud bloed, het bloed van een ras dat hier aan het Germaansche is voorafgegaan, en dat, in naar het Noorden toe afnemende mate, in de bevolking van het huidige koninkrijk der Nederlanden nog zeer ruim vertegenwoordigd is. En de rondkoppen die ieder uit onze Oostelijke provinciën kent, zijn het nakomelingen van Germanen? Neen, leer en wij thans: van aan de Germanen onderworpen, in hunne migratiën medegevoerde, en, ten leste, gegermaniseerde Slaven.
Niet beter waarlijk staat het met de raszuiverheid van het volk dat de Germaansche leus het eerst, het liefst en het luidst heeft doen klinken: het Duitsche. De Rijnprovincie wemelt van nakomelingen der Kelten, de bergen in het Zuiden zijn vol achterkleinzonen der Alpinen, en de stamboom van menig jonker uit Oost-Elbië, grimmig voorvechter allicht van de „Germaansche" tegen de



RAS EN VOLK.
9
„Slavische" zaak, mag worden gerekend te beginnen met een Wend. Het wordt hoe langer zoo meer de vraag, of er veel gewesten in het tegenwoordige Duitsche rijk zijn, die op de honderd inwoners meer of zelfs evenveel zuivere Germanen tellen als sommige streken van NoordFrankrijk.
Moeten ontdekkingen als deze — en men is stellig niet aan het eind er van — niet tot behoedzaamheid in den omgang met het rasbegrip leiden? Men kan het niet missen en behoort het niet te missen: het bezit er van beteekent eene winst, vergeleken bij de armoede van vroeger. Maar niet minder dan het volksbegrip is het rasbegrip een ding van betrekkelijkheid, niet een van primaire en constante waarde. Men gebruike het als hulpmiddel tot het benaderen der historische werkelijkheid, en zijn rol als zoodanig is voorzeker niet uitgespeeld. Maar den sleutel tot het gansche verleden der Europeesche menschheid geeft het niet, en allerminst den sleutel tot hare toekomst.
Hier komen wij aan een gewichtig keerpunt in onze beschouwing. Het rasbegrip heeft een rol vervuld niet slechts in onze wetenschap: ook in staatkundigen strijd. Het wordt niet enkel gehanteerd in het boekvertrek van den geleerde: men is er mede vertrouwd op menig redactiebureau, in meer dan één ministerieel kabinet. Men snijdt en plooit deze stof tot allerlei: ook, en meest misschien, tot dekmantel.
•Ras is niet slechts een algemeener, het is ook een lager begrip dan volk; nadert meer tot het animale. Er zijn honden- en paardenrassen; in volken leeft alleen de menschheid, en niet eens zonder uitzondering: immers alleen de hooger ontwikkelde menschheid. Er bestaan ook menschengroepen die nog alleen ras hebben; die bevolkingen zijn, nog geen volken. Nu is wèl in het oog te



10
RAS EN VOLK.
houden dat het geene rassen zijn, maar volken; — enger nog: staten, die zich van het rasbegrip tot eigen machtsen gebiedsuitbreiding trachten te bedienen. Tegen een staat heeft een staat, tegen eene natie eene natie, een kwade kans. De een kan tegen den ander een grensgeschil uit te vechten hebben, in letterlijken of figuurlijken zin: de heerschappij over, een bepaald gebiedsdeel aan den ander willen ontrukken, of hem de erkenning afdwingen van een bepaald recht. Maar zelfs te midden van de hevigste oorlogsopwinding zal de Franschman niet licht beweren dat de Duitschers eigenlijk in Frankrijk moesten opgaan en bestuurd worden van uit Parijs, of zal de Duitscher het omgekeerde zeggen van den Franschman. Anders is het met een staat die zich den hoofdvertegenwoordiger voelt van een bepaald ras, tegenover kleinere bevolkingsgroepen van verwant ras die hem omringen. Zulke staten verheffen gaarne het rasbelang tot een zeer hoog en ideëel schijnende leus, waarachter zich maar al te dikwijls zuivere machtsbegeerte zoekt te verbergen.
De oudste van die rasleuzen met politieken bijsmaak is in Europa het panslavisme. Van die rasleuzen zeg ik: natuurlijk niet van de nationale leuzen, die geheel iets anders zijn. Nationale leuzen zijn in het Europa van de negentiende eeuw veelvuldig aangeheven; zij hebben een goed deel van de politieke geschiedenis dier eeuw beheerscht. Doch de nationale leus onderscheidt zich van de rasleus in een allergewichtigst opzicht: zij houdt, veel meer dan deze, rekening met het kuituur element, zooveel hooger en fijner in zijn wezen dan het element der enkele rasgemeenschap. Ik zou zeggen: zij houdt bovenal rekening met het kuituurelement; schuift het naar voren als haar hoogsten rechtstitel. Wat kan ook de buitenstaander als edel erkennen in de nationale Duitsche beweging, die onweerstaanbaar geleid heeft tot de vestiging van



RAS EN VOLK.
11
een krachtig Duitsch rijk? Het besef van de onrechtvaardigheid dat een volk, dat kultureele waarden had weten voort te brengen als het Duitsche, tot politieke machteloosheid gedoemd zou blijven ter wille van het politiek belang van anderen; het besef dat in een wereld die zich meer en meer kristalliseerde tot een samenstel van nationale staten, ook de Duitsche beschavingseenheid de bescherming harer uitwendige belangen door de machtsmiddelen van een nationaal staatsorganisme niet langer ontberen kon. Ik weet wel dat dit ideëele wordingsproces der Duitsche eenheid door de mislukking van '48 is vertroebeld; dat tot nadeel van Europa en van Duitschland het niet Duitschland heeft mogen zijn dat Pruisen geabsorbeerd, doch Pruisen geworden is dat zich Duitschland onderworpen heeft; dat dientengevolge in het wezen zelf van het nieuwe Duitsche rijk een element zich ingevreten heeft, nauwer aan het verleden der Pruisische monarchie dan aan dat der Duitsche beschaving verwant; — doch zelfs een Bismarck zou machteloos hebben gestaan zoo zijn optreden niet nog altijd een goede 'hoeveelheid van het edelste Duitsche idealisme had weten te mobiliseeren. Hij heeft de Duitsche gedachte meer gebruikt dan gevolgd; maar hij heeft haar toch groote concessiën moeten doen; organen moeten scheppen die eenmaal beproeven zullen zijn werk te herzien, het te verduitschen.
Ook in andere nationale bewegingen der negentiende eeuw is de rol van het kultuurelement duidelijk te onderkennen, al heeft het zelden alleen en in zuiverheid gezegepraald, al heeft het veelal heul moeten zoeken bij bondgenooten van veel minder, allooi. Het ideëele moment is zeer sterk geweest in de Italiaansche eenheidsbeweging; het heeft zelfs niet ontbroken — wij hier zijn óf oneerlijk óf kortzichtig zoo wij het ontkennen — in den



12
RAS EN VOLK.
opstand van België tegen. Holland. In het eene als in het andere geval zijn het geen rasgevoelens als zoodanig waarop men zich tegen den overheerscher beroept; men kent en waardeert ze alleen in den veredelden vorm van kultuurbelangen.
Het is tegen bewegingen als deze dat het panslavisme afsteekt. Het laat rasgemeenschap, of wat een onvoldragen wetenschap daarvoor verklaart, beslissen over politiek lot, met verwaarloozing van kultuurbelangen.
Er was een tijd, dat de oude Russische begeerte naar ontsluiting van den toegang tot de MidÜellandsche Zee zich met andere vlag dan deze dekte. Niet als Slaven, als orthodoxen moesten de Christelijke onderdanen van den Grooten Heer worden bevrijd' en tot Rusland getrokken. En wie dit huichelarij zou willen noemen, maakt het zich al te gemakkelijk: zóó weinig samengesteld, dat zij met een enkel grof woord gekenschetst zouden kunnen worden, zijn groote historische tendenzen nooit.
In de Russische volksziel schuilt een diépe religiositeit, even diep en primitief nog als het West-Europeesche Christelijk sentiment het was ten tijde der kruistochten. De kuituur is er nog niet ontgroeid aan den godsdienst tot iets van een eigen gedaante als thans in het Westen; — niet dat ooit de kuituur van een volk onafhankelijk zou worden van zijn godsdienst: zij groeit er uit op als uit een van haar wortels, maar velerlei vreemds kan op haar stam worden geënt. In het Westen is die enting lang geleden geschied; in Rusland is zij, vergelijkenderwijs, pas begonnen. De drang naar Byzantium en het heiligdom der Hagia Sophia is een godsdienstige drang, zoo goed als de drang naar het Heilige Graf het was ten tijde van Peter van Amiens. Wat niet zeggen wil dat die drang — ook hierin van dien der elfde en twaalfde eeuw niet onderscheiden — zich niet in de practijk



RAS EN VOLK.
13
door aardsche motieven op de bedroevendste wijze verontreinigen laat. Zooals de kruisvaarders in de wereld van het Oosten eer beest zijn geworden dan mensen gebleven, verschijnen ook de soldaten en de diplomaten van den Tsaar -'Bevrijder, in hun verrichtingen op het Balkan-schiereiland, niet steeds in de gedaante van engelen des lichts.
De historische rol van Rusland als bevrijder der Christelijke onderdanen van den Grooten Heer is reeds nagenoeg uitgespeeld. Nog niet ten opzichte der Armeniërs, die, aardrijkskundig, raskundig, godsdienstig, eene kleine wereld vormen op zichzelf. Maar op het Balkan-schiereiland is weinig meer te doen. Wel waait de halve maan boven de stad van Konstantijn, die niet uitsluitend Christelijk is, en, brug naar een Moslimsen Klein-Azië, het niet licht worden zal; doch waar Christenen in massa te zamen wonen doen zij het thans onder eigen, van den Sultan volstrekt onafhankelijke regeering. De bevrijding is er een feit geworden, maar zij heeft Rusland niet nader aan het aardsche doel gebracht dat zich met het godsdienstige zoo innig verbond. De bevrijde volken sluiten, van de Europeesche en een er van zelfs eenigermate van de Aziatische zijde, Rusland zekerder van de Aegeïsche Zee af dan het vervallende Turksch Rijk uit eigen kracht het doen kon. Hoewel mede orthodox, zijn die bevrijde volken daarom geen Russen; drie ervan zelfs geen rasgenooten der Russen. De Grieken, daargelaten het percentage Slavisch bloed dat zich onder dat der Hellenen mag hebben gemengd, toonen eigen nationale aspiratiën te hebben, waarin de Helleensche traditie ten eenenmale overweegt. Dè Roemenen voelen zich, ondanks de orthodoxie van hun kerkgeloof, van de hen omringende Slaven zeer wezenlijk onderscheiden: zij knoopen hun kuituurbanden üefst met Frankrijk aan, aarzelen in



14
RAS EN VOLK.
de politiek tusschen aansluiting bij West- of bij MiddenEuropa, maar hellen in geen geval over tot Rusland, dat voor hun bevrijding den hoogen prijs vorderde van het door Roemenen bewoonde Bessarabië. Zelfs de Bulgaren hebben met de Russen weinig gemeen. Zij zijn de nazaten niet van een Slavisch doch van een Mongoolsch volk, van de Magyaren hierin afwijkend dat zij hunne Mongoolsche taal verloren hebben en hun ras minder zuiver hebben kunnen houden, maar desondanks zich hun verschil met de echte Slaven van het Balkan-schiereilafnld zeer wel bewust. Werkelijke rasgemeenschap hebben de Russen op het Balkan Jschiereiland alleen met de Serviërs, de Bosniaken, de Montenegrijnen, de volksgroepen die met de naastbijwonende onderdanen der OostenrijkschHongaarsche monarchie de Servisch-Kroatische afdeeling der groote Slavische volkenfamilie uitmaken.
Mocht men nu oordeelen dat het element der rasgemeenschap dan toch een zeer werkzaam element moet wezen, aangezien de eenige volkeren op den Balkan die in intieme betrekking tot Rusland zijn gebleven juist de Serviërs en Montenegrijnen, de echte Slaven dus zijn, dan loochen ik dit natuurlijk niet geheel. Ik ontken niet de werkzaamheid van het raselement; ik ontken alleen dat men in het element der rasgemeenschap een zeer hoogen, zeer. bruikbaren, zeer toekomstrijken, een eenigermate algemeen-geldigen factor zou bezitten ter bepaling van het recht en ter beoordeeling der waarde van politieke gedragingen. Zie ik wel, dan is een nader onderzoek der betrekkingen van Rusland juist tot Servië en Montenegro, en van de vraagstukken die aan deze betrekkingen vastzitten, zeer geschikt om deze mijn opvatting te bevestigen. Dit nader onderzoek toch brengt ons in onmiddellijke aanraking met de hoofddfout zelve die aan het panslavisme eigen is: met zijn uitsluitenden nadruk,



RAS EN VOLK.
15
op het raselement gelegd in vraagstukken die van een uiterst samengestelde natuur zijn, eene natuur waarin elementen van zeer verschillende herkomst tegen elkander opwegen, elkanders werking beperken, naar een bestand, een evenwichtstoestand hebben te streven.
Het koninkrijk Servië, wij weten het allen, heeft, hoe langer zoo meer, de doodelijke vijandschap opgewekt der Oostenrijksch-Hongaarsche monarchie. Dat is gebeurd, omdat Servië zich het Piemont voelt eener groote nationale beweging, die ten doel heeft de verdeelde leden der Servisch-Kroatische volksgemeenschap te vereenigen in een Groot-Servischen staat; een ideaal dat niet te verwezenlijken is zonder de Oostenrijksch-Hongaarsche monarchie in het levende vleesch te snijden, en de Oostenrijksch-Hongaarsche monarchie wil niet sterven. De reden van haar bestaan is, dat, bij haar ontstentenis, het midden van Europa in machtelooze brokken zou uiteenvallen, die slechts de prooi van een naar het Westen voortdringend Rusland zouden kunnen zijn. Nergens is de ethnologische kaart zóó bont als in de Donaulanden, en de brokken van dezelfde kleur liggen (van dat der Magyaren afgezien) zelfs niet in gesloten velden bijeen; zij zijn op het grilligst over de gansche kaart verdeeld. Statenvorming naar het nationaal principe is in de Donaulanden hierom onmogelijk, wijl staten gelijk zij hier zouden ontstaan, slechts den naam, niet het leven zouden kunnen hebben van een staat. Zij zouden niets of niemand kunnen beschermen, zoo lang zij op zich zelf bleven; zij zouden zich genoodzaakt zien tot federatie in welken vorm dan ook; tot een gemeenschappelijke verdediging, tot een gemeenschappelijke vertegenwoordiging, tot een gemeenschappelijke tolpolitiek. Nu ligt het voor de hand dat de OostenrijkschHongaarsche monarchie, welke in wezen reeds eene dergelijke federatie is, niet begeert uiteen te vallen om later



16
RAS EN VOLK.
opnieuw zulk eene federatie te moeten worden. Niet dat zij in haar federatief karakter reeds volmaakt zou zijn, niet dat elk der ethnologische bestanddeelen zijn belangen even goed gewaarborgd ziet, maar de meeste hunner hebben genoeg bereikt om als het er op aankomt bij zichzelf te zeggen: mieux vaut un tiens que deux tu Vauras. In normale tijden merkt men van die éénheid weinig, en hoort van de geschillen veel. Natuurlijk: nationaliteitsge schillen behooren tot het wezen zelf van den Oostenrijksch-IHongaarschen staat. Het is de staat die aan de nationaliteiten welke hij omvat, de tribune levert om hunne geschillen op uit te vechten. Zonder zulk een tribune zouden de geschillen er blijven, maar moeten worden uitgevochten op gansch andere wijze dan in het parlementsgebouw; op eene wijze waarbij ieder der deelnemers aan den strijd veel grootere gevaren zou loopen dan die ontstaan kunnen uit een kabaal binnen besloten muren. De onderdanen van Frans Jozef beseffen dit vrij wel, getuige hun houding in den huidigen oorlog x).
Van de drie groote bestanddeelen waaruit (grof gemeten) de bevolking der monarchie zich samenstelt, is bij d^ huidige bedeeling het Magyaarsche het best af. Het is meester in één der beide helften van het tweelingrijk, in Transleithanië. Wel hooren daartoe nog andere landen dan Hongarije, en wel is Hongarije zelf volstrekt niet uitsluitend door Magyaren bewoond, doch hun element, als het talrijkste en compactste, beheerscht dermate Hongarije, en Hongarije gaat in grootte, rijkdom en belang zooveel malen de andere deelen van Transleithanië te boven, dat de nationale bijzonderheid der Magyaren in de huidige Oostenrijksch-Hongaarsche monarchie als vol-
i) Die ten slotte toch, onder z waren druk van buiten, tot de ineenstorting der monarchie geleid heeft; dat de thans in de Donaulanden geschapen toestanden hare deugdelijkheid zullen kunnen bewijzen, vindt weinig geloof (noot van Dec. 1919).



RAS EN VOLK.
17
strekt gewaarborgd kan worden beschouwd. Minder goed zijn er de Duitschers aan toe in hunne helft der monarchie, in" üisleitnanië, dat uit een veel grooter aantal1 afzonderlijke landen is samengesteld dan Transleithanië; en onder die afzonderlijke landen zijn er waarin de Duitsche nationaliteit óf zoo goed als ontbreekt, óf een harden strijd om het bestaan heeft te voeren. Doch er zijn er ook, als Tyrol en de beide Oostenrijken, waar haar overwicht onwrikbaar gevestigd is, volkómen vast genoeg om in eene monarchie die de grenzen der tegenwoordige behoudt, voor altijd een zeer aanzienlijke plaats aan het Duitsche element te verzekeren. Het minst aaneengesloten ligt het gebied der Slaven. Zij vallen uiteen in eene Noordelijke en eene Zuidelijke helft, die door de Magyaren vaneengescheiden zijn, sedert eeuwen alle onmiddellijke voeling met elkander hebben verloren, elkander niet meer kennen, en als zij elkander ontmoeten, elkander niet of nauwelijks verstaan. In de laatste decenniën voor den oorlog heeft het niet ontbroken aan bijeenkomsten van tijd tot tijd, waarop alle Slavische nationaliteiten binnen de monarchie levende, en sommige van die er buiten, vertegenwoordigd waren. Het placht dan den spot der Duitschers op te wekken, dat de afgevaardigden veel Slavische leuzen en Slavische liederen aanhieven, maar als het op zaken doen aankwam, elkander toch eerst goed begrepen als zij spraken in het Fransch. Die spot was nog al dom. Ook een Hollander die zich in betrekking wil stellen met een Noor, zal zich in negen van de tien gevallen daartoe nóch van het Hollandsch, nóch van het Noorsch kunnen bedienen. Zoo die twee, bij een overleg b.v. of er iets en zoo ja wat er te doen ware tót onderlinge bevordering der belangen van de kleinere Germaansche volken, hun toevlucht namen tot het Duitsch', zou dit volstrekt niet beteekenen dat die belangen minder
Historie en Leren IV. 2



18
RAS EN VOLK.
sterk gevoeld of het streven naar hun bevordering minder echt waren.
Doch' dit in het voorbijgaan. Ik noem hier de zaak om goed te doen gevoelen dat zoo de Slaven der Oostenrjjksch-Hóngaarsche monarchie volstrekt niet altijd elkander, zij ook volstrekt niet altijd de Russen zullen' verstaan'. Binnen den kring der rasgemeenschap blijkt te kunnen bestaan een diepgaand taalverschil. Maar dit is niet het eenige dat de Russen van hunne verder naar het Westen wonende rasgenooten scheidt. Er komt een element bij van in dezen hoek van Europa nog schier albeheer-1 schend belang: het godsdienstverschil.
De Westelijke Slaven hebben hunne beschaving gekregen uit Rome, de Russen de hunne uit Byzantium. En deze verschillende oorsprong beteekent heel wat meer, dan dat de Tsjech of Kroaat het Russische letterschrift niet kan lezen, of dat Nieuwjaar te Praag of te Agram op een anderen dag valt dan te Moskou. Het beteekent dat de katholieke Slaven sedert hunne bekeering geen oogenblik hebben opgehouden in betrekking te staan tot, geestelyk voedsel te trekken uit eene levende, zich ontwikkelende, zich rijk ontplooiende wereld: de wereld van het Westersche Christendom. De Russen daarentegen, en de overige orthodoxe Slaven, hebben, ten eerste, een ander, on-Latijnsch Christendom ontvangen, een Christendom niet slechts in eenige vormen, maar ook in veel van zijn wezenlijken inhoud van het Westersche verschillende, immers dat zich, toen het hun gebracht werd, reeds had aangepast aan een zeer bijzondere, de uitterende Byzantijnsche wereld, die niet als het geestelijk machtsgebied van Rome door het zaad van jonge volken gedurig opnieuw werd bevrucht; — en zijn vervolgens door de veroveringen der Mongolen en der Turken van hun geestelijke moederstad, zoo sterk of zoo zwak levend als die dan mocht zijn,



RAS EN VOLK.
19
afgesneden geworden; met name de Russen zelf, die zelfs geen betrekking hoegenaamd meer konden onderhouden met het in het ontwijde Byzantium achtergebleven opperhoofd hunner kerk, en gedwongen werden die als een nationale te organiseeren waarvan ten leste de Tsaar zelve het hoofd geworden is, en die daarmede, in bij andere Europeesche volken ongekende mate, vergroeid is geraakt met den Staat. Waar dit alles is voorafgegaan, is het gewicht dat aan de enkele rasgemeenschap ter bepaling van de natuurlijke betrekkingen tusschen de Slavische volken onderling toekomt, natuurlijk uiterst beperkt, en wordt het duidelijk' dat van die rasgemeenschap vooral daarom in Rusland zooveel ophef gemaakt wordt, omdat men er verlegen zou staan welken anderen titel voor zijne begeerlijkheden in te roepen.
De omstandigheid, die aldus verhindert dat de Westelijke Slaven zich gewillig onder een Russische oppermacht zouden kunnen voegen, bemoeilijkt ook niet weinig de verwezenlijking van het Groot-Servische ideaal. Immers de eene helft van den stam, de bevolking onder de Oostenrijk-Hongaarsche monarchie levende, en met den naam* van Kroaten aangeduid, is katholiek en heeft sinds eeuwen naar het Westen overgeheld; de bewoners van het koninkrijk Servië zijn orthodox en stonden als zoodanig met het aangezicht naar de Grieksche wereld. Wat 'Bosnië aangaat, er komen zoowel katholieken als orthodbxen voor, en, om de zaak nog meer te verwarren, een goed aantal Muzelmannen bovendien; Bosniaken tijdens de Turksche overheersching tot het geloof van den meester bekeerd, en die daar ook na het vertrek van dien meester trouw aan vasthouden. Ik zeg niet dat het geloofsverschil ten eeuwigen dage de vorming van een Groot-Servischen staat zal tegenhouden; ik weet daar niets van, zoomin als een Uwer. Misschien is ook aan dien



20
RAS EN VOLK.
hoek van Oost-Europa eene toekomst beschoren waarin orthodoxen en katholieken even vreedzaam in hetzelfde staatsverband kunnen samenleven als protestanten en katholieken het doen in Nederland of in Zwitserland', maar toch achte men een geloofsverschil niet gering, dat medebrengt dat Agram en Belgrado elkanders boeken en couranten niet lezen, omdat de (in den loop der. eeuwen dialectisch zeer ver uit elkander geloopen, maar toch nog in wezen ééne Servische taal) hier in een latijnsch, ginds in een grieksch letterschrift wordt gedrukt. Niets wat bij een dergelijk verschil in vergelijking komt heeft tusschen Luzern en Bern, tusschen Maastricht en Groningen ooit bestaan.
Het zou verleidelijk zijn in dit verband thans te spreken van het Poolsche vraagstuk, maar ik onthoud er nuj van: het heeft zóóveel zijden dat het, om eenigermate: ruim te worden toegelicht, eene voordracht zou eischen op zichzelf. Genoeg hier vast te stellen dat zoo Tsjechen, Slowaken, Slovenen, Kroaten er de voorkeur aan geven zich over hunne nationale belangen, hoe moeilijk hët zij, met elkander en de tusschen hen in geworpen Magyaren en Duitschers te verdragen, liever dan ter eere van het panslavisme die. onder de aleenige hoede tè stellen van Rusland, evenzoo, en door oorzaken van verwante natuur, de Polen voor de verlokkingen der panslavistische leus zeer weinig toegankelijk blijken. De Polen hebben mede door hun godsdienst deel gekregen aan de Westersche kuituur; ze hebben bovendien, en daarin van de Slaven der Oostenrijksch-Hongaarsche monarchie onderscheiden, den Russischen knoet aan den lijve gevoeld. Zij weten bij ervaring wat het bestuur van Rusland over in geloof en in taal van de Russen afwijkende Slaven beteek ent. Wie die Warschau bezocht, en daar, in het midden der stad, de fijne architectuur der omringende achttiende-



RAS EN VOLK.
21
eeuwsche paleizen uit den Saksischen tijd brutaal ecraseerende, de monstergroote Russische kathedraal verrezen zag, een kathedraal die leeg moet staan zoodra Russisch garnizoen en Russische ambtenaren zich hebben teruggetrokken, heeft niet gevoeld dat hier geen hoogere beschaving, maar brute kracht had overwonnen? Ik weet wel dat er verontschuldigingen aan te voeren zijn, en sommige zeer krachtige, voor de ongenade waarmede de Rus het niet laten kan den Pool' te vervolgen; dat ook hier, voor zoover een dergehjk woord zedelijke waarde bergt, de spreuk gelden mag: tout comprendre eest tout pardonner. Het oude Rusland, dat van Wladimir, dat 't welk den directen invloed van Byzantium heeft ondergaan, had zijn middelpunt niet te Moskou, doch te Kiev, zeer veel verder naar het Westen. Uit den Mongoolschen vloed dook Moskou het eerst op, doch toen het om zich heen kon zien, vond het Kiev, en een goed deel oud-Russisch gebied, overgegaan aan de Polen. Moscovië heeft, om het bezit van het historische Rusland, een strijd moeten voeren tegen den Poolschen invloed, op leven en dood. Het heeft in dien strijd overwonnen; het heeft, op één stuk na, de oud ^Russische landen op Polen heroverd, en daarna, bij de Poolsche deelingen, eigenlijk Polen overgeleverd aan Oostenrijk en Pruisen. In de heroverde landen vond het eene bevolking van Russische nationaliteit en van orthodox geloof, wel als Wit- of Klein-Russen van de Groot-Russen' van Moskou onderscheiden, wel als zoogenaamde uniaten buiten het verband der Moseovische kerk, en eeniger^ mate in aanraking met Rome gebracht, maar toch Russen en toch orthodoxen, die echter de lijfeigenen geworden waren van een Poolschen, katholieken adel. Het heeft, met zeer harde hand, na zijn militaire overwinning den maatschappelijken en den kerkelijken invloed van het



22
RAS EN VOLK.
Poolsche element daar bestreden; het is in dat element steeds den erfvijand blijven zien. Het heeft in dien strijd de gewestelijke eigenaardigheden van taal en beschaving der heroverde mede-Russen zelven zeer weinig ontzien. Toen nu in 1815 ook, op de stukken na die aan Oostenrijk en aan Pruisen bleven, het oude Poolsche gebied dat nimmer Russisch geweest was aan Rusland toeviel (het groothertogdom Warschau van Napoleon's tijd), is Alèxander begonnen dit geheel als een land op zichzelf in te richten, met eigen bestuurs-taal, eigen instellingen, een eigen leger zelfs, en waar behalve zijn luitenant, de grootvorst Konstantijn, geen Rus in het bewind werd gedrongen. Men moet bekennen dat hem het eerbiedigen dezer Poolsche autonomie moeilijk gemaakt is, niet slechts door de niet uitgedoofde anti-Poolsche gezindheid zijner eigen Russen, maar ook door het gedrag der Polen zelf, die niet ophielden brand te stoken in die gedeelten van Rusland die eenmaal door Polen waren overheerscht, en waar zij nog, 't zij door de overblijfselen van het Poolsch-adellijk landbezit, 't zij door de betrekkingen hunner geestelijkheid onder deuniaten,eenigen invloed konden uitoefenen. De beweging van 1830 was in haar oogmerken niet beperkt tot het eigenlijke CongresPolen, zij bedreigde ook wel degelijk het veilig bezit van wat eenmaal Poolsch staatsgebied geweest was, doch nimmer had opgehouden Russisch volksgebied te zijn. Overtuigd dat een autonoom Polen met den binnenlandschen vrede van een deel van Rusland zelf zich niet verdroeg, heeft de Russische regeering toen aan de Poolsche autonomie een einde gemaakt, en sedert het land wreed geknecht. Wel is daarin eenige verandering gekomen sedert de Russische revolutie van eenige jaren geleden, maar, meest op papier; de fraaie beginselen zijn onbewerktuigd gelaten, en zelfs wat op. papier verleend was,



RAS EN VOLK.
23
is goeddeels in de jaren van reactie die gevolgd z\jn weer ingetrokken. Het befaamde manifest van grootvorst Nikolaas, gegeven bij het uitbreken van den oorlog, heeft dan ook geen diepen indruk' kunnen maken; wèl heeft dit gedaan het gedrag der Russen in het eenige stuk Russisch volksgebied diat niet tot den Russischen staat behoorde: Oost-Galicië, het land om Lemberg, waar KleinRussen wonen, die er den naam van Roethènen dragen. Aan het bezit van de hoofdstad der eenige Russische bevolking onder vreemden scepter, van waaruit door een Rusland vijandig Oostenrijk onder de verwante KleinRussen van Wolhynië en Podolië kon worden gestookt, of die voor het minst, zoo de Roethènen er vrijheid en welvaart genieten, tot voor de Petersburgsche autoriteiten onwelgevallige vergelijkingen bij de familie over de grens aanleiding kan geven, aan het bezit van die stad was den Russen niet slechts om militaire redenen alles gelegen. Wat hebben zij er tijdens hunne bezetting weten te doen? De banden met de Russische stammoeder versterken? Neen, zq hebben er de uniatenkerk ontwijd en het landsmuseum leeggestolen, de eenige plaats waar de gewestelijke eigenaardigheid dezer merkwaardige bevolking goed kon worden bestudeerd. Een stamgevoel dat zóó handelt is het ware niet.
III.
Zal ik, na over het panslavisme te hebben uitgeweid, het nog doen over het pangermanisme? Laat ik mij tot zeer enkele opmerkingen mogen bepalen, die vooral de betrekking der pangermanistische idee op Nederland en de Nederlandsche belangen tot onderwerp hebben.
Lang niet altijd wordt met het ééne woord pangermanisme hetzelfde begrip aangeduid, en zoo ergens, dan is



24
RAS EN VOLK.
het hier wel noodig goed te onderscheiden. Het woord wordt gebruikt soms voor het streven der Duitsche natie, het stambewustzijn levendig te houden in alle Duitsche loten, hoe wijd zij zich mogen hebben vertakt (een streven dus, te vergelijken met de werkzaamheid van ons Algemeen Nederlandsch Verbond); soms ook voor eene beschouwing, die Duitschland, als hoofd en centrum, plichten voorschrijft en rechten toekent ten aanzien der gezamenlijke Germaansche wereld. In de woorden Alldeutschtum, Alldeutscker Verband, behoorde eigenlijk niets dreigends voor de kleinere Germaansche natiën te liggen; dat dit tóch het geval is, is hieraan te wijten dat de richting en de vereeniging die er mede worden aangeduid, zich dikwijls zijn te buiten gegaan in uitlatingen die in de ajndere genoemde gedachtenreeks tehuis behooren. Laten wij, omdat de Duitschers zelf in de belijning van het begrip Deutschtum dikwijls zoo vaag zijn (nu eens is b.v. de Nederlandsche nationaliteit deel van het Deutschtum, dan weer niet) voor de behoefte van ons betoog maar een woord smeden, en panallemanisme noemen de eerste, pangermanisme de tweede der bovengenoemde tendenzen.
Op het panallemanisme is van Nederlandsch standpunt niets aan te merken. Dat de Duitsche natie begonnen is al het mogelijke te doen om de Duitschers die zij over de wereld heenzendt met het oude land in nauwe aanraking te doen blijven; dat zij daartoe scholen en vereenigingen onder de Duitschers in den vreemde sticht, bladen steunt, lezingen, zangavonden, feesten organiseert, is de natuurlijkste zaak ter wereld. Zij beoogt daarmede niets meer (en bereikt tot dusver altijd nog minder) dan wat voor den uitzwermenden Engelschman van zelve spreekt: dat de man op een buitenpost zijn vaderland niet vergeet. Dat Duitschers, waar zij zich ook bevinden, Duitschers blijven en voor ieder als Duitschers te her-



RAS EN VOLK.
25
kennen zijn, is een minder gevaar voor andere volken dan dat zij voor het uiterlijk in deze op zouden gaan, maar in zulken getale dat zij ze kleuren. Het is in het belang van andere natiën, van andere Germaansche natiën in' het bijzonder, dat Deutschtum een zoo scherp mogehjk belijnd begrip zij. De Duitsche geschiedenis heeft er aanleiding toe gegeven dat scherpe belijning nog niet in mate aan de Duitsche nationaliteit eigen is als aan de Engelsche of Fransche bijvoorbeeld. Het Duitschland derf middeleeuwen en nog tot in de achttiende eeuw was meer een rijk, een wereld, een volkerengroep, dan een volk) de naam „duitsch" zelf duidt geen bepaalden Germaanschen stam aan, maar teekende, voor het begrip van wi$ hem droegen, de tegenstelling van hunne groep tot dié van het Welschtum, de Romaansche wereld. Niet bij toe4 val is bij naburige volken de een of andere nevelige naam voor Duitschland in gebruik geweest of gebleven: bij de Engelschen nog .altijd „Germanië" (Germany); de oude Franschen spraken van „terre d'Empire", of van „les Allemagnes". Duitschland is evenwel een minder vaag begrip geworden dan het placht te zijn. Duitschland is de nationale organisatie geworden van dat gedeelte der Germaansche wereld dat het langst ongeorganiseerd is gebleven. Het heeft eenige moeite zijn verhouding te bepalen tot de Germaansche wereld aan den omtrek, die zich eerder tot zelfstandige nationaliteiten heeft verhard, in een tijd dat het groote midden dier wereld nog week bleef, in allerlei politieke gedaanten kneedbaar. De eigenaardige omstandigheid doet zich voor, dat Duitschland zich tegelijk ouder, eerbiedwaardiger, voornamer voelt dan andere Germaansche volken, en tevens jonger is dan zij, verscher, onbezonkener, meer parvenu, hun mindere nog in vastheid van houding en levensstijl. Het offert niets van den roem van het oude Germanië op, vereert Arminius



26
RAS EN VOLK.
en Barbarossa, en tusschen die twee in Karei den^roote, die toch eigenlijk voor het modarn-Duitsche besef een ware crux moest zijn, immers hij slaat minstens zoozeer in het voorportaal der Fransche geschiedenis als in die van de nieuwere Duitsche; en eigenlijk vertegenwoordigt hij een princiep waarmede de pangermanist van heden geen weg weet: dat der ineensmelting van Gallië en Germanië onder den invloed der Latijnsche beschaving. De Duitscher, is onlangs opgemerkt, is zeer gul in het idealiseeren van historische figuren; toont behoefte, den ganschen schat van het stamverleden ,,aan te munten; tot levende symbolen van volkskracht". *) Hij beeldt b.v. Bismarck af in middeleeuwsche gedaante, als „die zeitlos ideale Verkörperung des deutschen Volkstums", laat hem „hinaufrücken ins altgermanische, in die früheste Heldenzeit unseres Volkstums". — „Er is in die voorliefde, waarmee de duitsche gedachte zich oriënteert op primitieve cultuur een element van groote kracht, misschien ook een gevaar." a)
Dit misschien zou ik met volle vrijmoedigheid durven veranderen in zeker. Er is in die verheffing, in die monopoliseering van rasmotieven uit den gemeenGermaanschen voortijd door het ééne volk dat thans den Duitschen naam voert, een gevaar voor de Duitsche beschaving zelf, en een bedreiging voor die van andere Germaansche nationaliteiten. Hoe vinden wij, in een uit een reeks „Deutsch-akademische Schriften", den inhoud gekarakteriseerd van wat de schrijver noemt Der deutsche Gedanke in der Welt? „Vom geograpischen Nationalismus zum rassenmassigen Glauben an das Leben und die höhere Persönlichkeit unseres Volkstums fortzuschrei-
i) Huizinga, Over Historische Levensidealen, 30 (ook voor het citaat over Bismarck (uit Hist. Zeitschrift 1910) te vinden aldaar, 37). 3) Huizinga, t.a. p.



RAS EN VOLK.
27
ten." z) Wat kan dit in de praktijk anders worden, dan voor aanspraken zooals de eene nationale staat ze tegenover den anderen kan en mag laten gelden, vage pretentiën van rasvoogdij in de plaats te schuiven? En men meene niet dat dit uitingen zijn waartoe Duitschers komen konden onder de spanning van dit oogenblik: het boekje is van 1912. Trouwens wat stelde Lamprecht reeds in 1904 aan de staatkunde van zijn volk in de naaste toekomst als doel voor oogen? in zich op te zuigen wat hij noemt „das quellende Leben des mitteleuropaischen Germanentums." 3)
Des «wV/fc/europaischen Germanentums; dit localiseert althans de aanspraken een weinig. De Noord-Germanen schijnen vooralsnog te kunnen worden gelaten voor wat zij zijn. Zooveel te meer komt het op Nederland, op België, op Zwitserland aan. Niet op Engeland? Het kan niet gezegd worden tot Midden-Europa te behooren, en in zooverre wordt het door de formule niet bestreken. Maar als rasgemeenschap politieke aanspraken geeft aan dengene die zich als hoofd dier gemeenschap beschouwt, waarom dan eigenlijk voor het Kanaal halt gemaakt? Is het omdat het al te vermetel zou zijn ten aanzien van Engeland uit te spreken wat de pangermanistische gedachte niet schroomt te zeggen van Nederland: „der Gedanke irgend welchen Anschlusses des Königsreiches an das Reich liegt in der Luft"? 3) Engeland als satelliet te winnen, men gevoelt het, gaat niet aan; het is ten eerste niet Duitsch, en ten tweede is het machtig. Nederland is niet machtig. Is het Duitsch?
Ja en neen. Het is een tot kultureele, vervolgens tot
i) Siebert, Der dtutsche Gedanke in der Welt (191a); bij Huizinga, 38. 3) Lamprecht, Dtutsche Geschichtt, ster Erganzungsband, 21e Halfte, 513. 3) Lamprecht, aangehaald werk van 1904, bl. 509.



28
RAS EN VOLK.
politieke zelfstandigheid gekomen stuk Nederduitschland, [uit het geheel afgescheiden in den tijd toen dat geheel Igeen nationale Staat, maar een met den naam van Rijk /gesierde vormlooze massa was. Die naam „Rijk" had met het moderne Duitsche rijksbegrip niet gemeen dan Ide klank. Het was niet een nationaaJ-Duitsch, het was jhet Heilige Roomsche Rijk waaruit Nederland zich afi zonderde, een Rijk dat de ontkenning was van het moderne nationaliteitsbesef, immers de erfgenaam van de 1 gedachte der Romeinsche wereldheerschappij. De jammerlijke en machtelooze erfgenaam, maar de erfgenaam niettemin: de nieuw-Duitsche nationale gedachte, toen zij in en na de achttiende eeuw. ontstond, heeft zich tegen die schim moeten keeren zoo goed als Nederland het vroeger had gedaan. Zij heeft die schim bespot, gehoond, vervolgd, verjaagd. „O Bund", leerde men in '48 de straatjongens van Frankfort zingen, „o Bund, du Hund, du bist nicht gesund". Met welk recht zullen thans tegenover nationale staten aanspraken worden ontleend aan een verleden dat men zelf heeft moeten verzaken om een nationale staat te worden?
Van eenige staatkundige oppermacht, over rassen uitgeoefend door rasvoogden of die het zich noemen, willen wjj niet weten; wij verwerpen ze als beleedigend voor de waarde der nationale kuituren, op den gemeenen rasbodem gevestigd, maar in allerlei waarin het hoogere leven tot uitdrukking komt, ten zeerste onderscheiden. Tegenover eene richting, die menschen zoekt te classificeeren alsof het dieren waren, niet met een wetenschappelijk'-anthropologisch doel, maar om er politieke gezagsaanspraak uit af te leiden, blijven wij hoog heffen de rechten van dien geest. En wanneer die richting het pangermanisme heet en spreekt van de hypotheek die het hebben zou op „das mitteleuropaische Germanen-



RAS EN VOLK.
29
tum", protesteeren wij in dubbele hoedanigheid, èn als menschen, èn als Nederlanders.
IV.
Hebben wij uit deze beschouwingen niets te leeren, behalve voor ons verweer, ook voor onze actie?
Om principieel sterk te blijven staan tegen het pangermanisme, behooren wij te zorgen dat het pan-neerlandisme zuiver blijft. Een pan-neerlandisme dat maar eenigszins op het panslavisme of pangermanisme jging ging gelijken, zou niet alleen slecht, het zou bovendien, gezien de maat van onze werkelijke macht in de wereld, belachelijk zijn.
Handhaving onzer geestelijke zelfstandigheid, dat is de Nederlandsche plicht bovenal. Wij handhaven die niet, wanneer wij ónze stampolitiek gaan voeren naar het Russische of naar het Duitsche model.
Over het Russische model behoeven wij niet lang te spreken: wat de Slavische wereld beweegt, ligt te ver buiten den gezichts- en gevoelskring van den gemiddelden Hollander, dan dat hij voor de besmetting van een daar gegeven voorbeeld licht vatbaar zou zijn. Maar voor overneming van Duitsche fouten bestaat een geheel ander gevaar; — die overneming is bij een, zh' het kleine maar des te luidruchtiger groep Nederlanders, reeds begonnen.
Even ergerlijk als wij het vinden wanneer het tegenwoordige Duitschland, prat op de rechten van een modernen nationalen staat, nog daarenboven aanspraken ontleent aan zijn dubbelzinnigen naam, aanspraken uit een" tijd dat Duitschland iets geheel anders beteekende dan thans, even verwerpelijk behoort in onze bogen alle gegoochel te zijn met de namen Nederland en Nederlanden.



30
RAS EN VOLK.
Men kan zoowaar tegenwoordig aangeduid vinden z) dat de titel „koningin der Nederlanden" iets anders, iets meer zou zijn dan een archaïsme: dat die titel levend symbool zou zijn van staatkundige plichten waaraan Nederland zich te kwader uur onttrokken heeft en die het weder heeft op te vatten. Dit wordt gezegd op een oogenblik dat België in doodsnood verkeert.
Dezelfde groep verkondigt dat Nederland, nu of nooit geroepen is, de Vlaamsche zaak in België te dienen met de daad.
Nu? en met welke daad? Men zou zoo zeggen', 'dat het oogenblik, waarin België niet over zichzelve beschikt, niet juist het aangewezene is om een binnenlandsche Belgische kwestie tot oplossing te brengen.
Een binnenlandsche Belgische kwestie; want wij mogen, als leden van den Dietschen stam, in haar oplossing het levendigste belang stellen, als burgers van den staat Nederland gaat ons de zaak niet aan, ligt zij buiten onze bevoegdheid, en wij hebben er heiliger dan ooit voor; te waken die bevoegdheid niet te overschrijden, nu elke stap daar buiten onberekenbare gevolgen kan hebben voor ons zelf. „Je maintiendrai" luidt onze wapenspreuk; niet: „je membourberai".
Waaraan wij eerbied schuldig zijn, is de echtheid eener Vlaamsche kuituur, zooals wij eerbied opeischen voor de echtheid der Nederlandsche. Doch de wijze waarop wij die Vlaamsche kuituur helpen kunnen zich te ontplooien, wordt niet bepaald door stamgevoelens alleen: ook door staatkundige mogelijkheden en staatkundige belangen. Wie meenen mocht dat directe Nóord'-Nederlandsche inmenging aan de natuurlijke ontwikkeling der Vlaamsche
i) Dietsche Stemmen, bl. 233.



RAS EN VOLK.
31
kuituur zeer bevorderlijk is, kent de geschiedenis der regeering van Willem I niet. Vlaanderen heeft hem, toen het er op aankwam, tegen de oproerige Walen alleen gelaten, voor zoover het hem ten minste niet aanviel in den rug. En ik voor mij neem Vlaanderen dat zoo kwalijk niet. Een Vlaanderen, opgevoed door de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen, ware geen Vlaanderen gebleven, maar een verbleekt, verschrompeld, een tweede-rangs Holland geworden. Zichzelf zijnde kan Vlaanderen de wereld verrijken, en anders niet.
Of het zichzelf kan en wil zijn, wie anders dan de Vlamingen hebben er in hoogste instantie over te beslissen? Ik zou het waarlijk niet weten.
De Duitschers niet; men is niet zichzelf op kommando. De Walen niet: men dwingt, in een democratisch geregeerd land, op den duur de meerderheid niet als zij niet gedwongen wil zijn. De Hollanders al evenmin; zij zijn (wie die Antwerpen of Gent werkelijk kent, zal er een oogenblik aan twijfelen?) niet van dezelfde natie, slechts van de familie, en bemoeizucht van familieleden duldt een eenigermate zelfstandige persoonlijkheid het minst van al.
Hebben zij wier mond zoo overloopt van Hollands plichten ten aanzien der Vlaamsche beweging, voldoende nagedacht over de simpele vraag, wie dan toch schuld is aan de omstandigheid dat in een stad als Gent b.v. het stadsbestuur niet in het Vlaamsen wordt uitgeoefend? De dwang der wet? Wel neen; de wet is dezelfde voor Gent, waar het bestuur Fransch, en voor Antwerpen, waar het Vlaamsen spreekt. De schuld ligt bij niemand dan bij de Gentenaars zelf, en zoo zij neiging gevoelen het Fransch te blijven verkiezen zullen zij dit zeker niet laten op eenig Hollandsen vermaan. Zij zullen



32
RAS EN VOLK.
het laten zoodra zij niet anders meer kunnen dan het te laten uit eerbied voor hun eigen innerlijkste wezen. Dit wezen te vervormen ligt buiten den onmiddellijken invloed van den Noord-Nederlander, en middellijk kan hij er alleen toe medewerken door de eigen, aan die van Vlaanderen verwante maar zelfstandige kuituur, zoo zuiver te houden en zoo hoog te heffen als hij kan.



NEDERLAND, BELGIË EN DE SCHELDEMOND *).
De rol, die het vraagstuk van den Scheldemond in de Europeesche politiek begint te spelen, voert de gedachten tot de gansche verhouding van Nederland tot België terug.
Het geheele vraagstuk van den Scheldemond zou niet bestaan, als Nederland en België geen twee waren en door de geschiedenis bestemd, twee te blijven.
Hoe zijn ze het geworden?
Twee geworden zijn ze zoo gemakkelijk, omdat ze eigenlijk nimmer goed één zijn geweest. 1572 zou niet zoo grif door de geschiedenis bevestigd zijn geworden, als het een sterke eenheid was geweest, die toen werd verbroken. Het was, integendeel, nog maar een vrij losse band, die toen door het Noorden is doorgesneden.
Ik herinner my, dat in mijn jongensjaren een poëem verscheen van Julius de Geyter, getiteld: „Keizer Karei en het Rijk der Nederlanden", dat het verlies der eenheid van vóór 1572 bejammerde, en dat uitliep in de vermaning:
n volk der Nederlanden,
Sticht nóg het Rijk van uwen Stam'*;
alsof dit eigenlijk al eens bijna geschied was, in den tijd van Karei V. Maar dat is niet zoo: Karei V heeft
i) Inleiding tot eene bespreking gehouden in besloten kring te Amsterdam op 35 November 1916.
Histoirie en Leven IV. 3



34
NEDERLAND, BELGIË EN DË SCHELDEMOND.
in de Nederlanden niet bezeten wat men een rijk kan noemen, en als men het, par courtoisie, eens zoo noemen wil, is het toch geen rjjfc van1 den Nèderlandschen stam geweest.
Er heeft bestaan een geografisch begrip: Germania inferior, de lage landen bi der zee, de Nederlanden. Ethnografisch hebben die landen nimmer een sterk sprekende eenheid vertoond, en cultureel eigenlijk' ook niet.
Het verschil tusschen Nederland en België heeft veel dieper wortels dan zij schijnen te willen toegeven, die alles van 1830 of op zijn best van 1572 afleiden. Het verschil is inderdaad overoud. Het staat in verband met het groote historische feit, dat de Zuidelijke Nederlanden geromaniseerd zijn geweest en de Noordelijke niet.
Nu weet ik wel, dat de Keltoromeinsche bevolking, omstreeks het jaar 430, door Germaneninvallen teruggedrongen is tot achter een' nagenoeg rechte lijn Maastricht—Boulogne, die ten naastenbij nog altijd de taalgrens in het huidige België en Noord-Frankrijk uitmaakt, maar dit tweede groote historische feit heeft wel de tweeheid van België in een Waalsch en een Vlaamsen deel ten gevolge gehad, maar daarom nog geenszins een vasten grondslag gelegd tot de eenheid van het Vlaamsche deel van België met de Noordelijke Nederlanden. Die eenheid postuleerende, kent men aan het raselement boven andere elementen een voorrang toe, dien, blijkens de geschiedenis, dit raselement, althans tot dusver, niet heeft kunnen handhaven.
De groote beschavingsinvloed, die op dien der romanisatie is gevolgd, is die der kerstening geweest. Eigenïïjk was er, in de laatste tijden vóór 430, geen onderscheid meer geweest tusschen deze twee. Rome was gekerstend zoover Rome reikte; dat is dus, in de Nederlanden, tot aan Maas en Rijn. En nu is dat eenmaal



NEDERLAND, BELGIË EN DE SCHELDEMOND.
35
reeds gekerstende gebied eerder voor het Christendom teruggewonnen, dan het nog nimmer gekerstende is bekeerd. De noordelijkste bisdommen, die vóór den val van het Romeinsche rijk' bestaan hadden, reconstitueerden zich en namen elk hun moot van het inmiddels door Germanen bevolkte Noorden van België terug: Tongeren (het latere bisdom Luik) het land tot de Dijle, Kamerijk dat tusschen Djjle en Schelde, Noyon dat van de Schelde tot het Zwin en de Noordzee, Terwaan het dal van de IJser. Dat is te zeggen, dat de administratieve eenheden uit den Romeinschen tijd, de civitates, in haar oude grenzen worden hersteld: Tongeren beslaat de civitas der Tungri, Kamerijk der Nerviï, Noyon der Menapiï, Terwaan der Morini, hoewel de nazaten dezer geromaniseerde Keltische stammen uit de noordelijke helften' dezer diocesen sedert 430 verdreven zijn. En nu lagen van het begin af aan drie, en sedert de overbrenging van den Tongerschen zetel naar Luik, alle vier de bisschopszetels bezuiden de taalgrens; m.a.w. de werkplaatsen der aanvankelijke beschaving van de gezamenlijke ZuidN'ederlanders lagen in Fransch-sprekend gebied. Daar verrezen hun kathedraalkerken, daar werd hun geestelijkheid gevormd, daar bevonden zich de groote abdijen. En deze zeer werkzame oorzaak van nauwe vereeniging tusschen Waalsch- en Vlaamsen -België verandert niet, als in 1093 het bsidom Atrecht zich afscheidt uit Kamerijk' en in 1146 Doornik uit Nóypn. Ook dan blijven alle zetels van bisschoppen wier diocees zich over een deel van het latere België uitstrekt, bezuiden de taalgrens gelegen.
Geheel anders is het uitgangspunt van de geestelijke beschaving van het Noorden geweest. Daar is van reconstructie geen sprake, omdat er niets bestaan had, dat te reconstrueeren zou vallen. Utrecht is een geheel nieuwe schepping en wordt het middelpunt eener kleine, zuiver



36
NEDERLAND, BELGIË EN DE SCHELDEMOND.
Germaansche, van de Zuid-Nederlandsche kennelijk onderscheiden wereld.
Toch is die gebeurtenis, de spoedige kerstening van het land benoorden de rivieren, van groot gewicht geweest voor het behoud van het Vlaamsche karakter van Vlaamsen-België. Ware de grens van Europa tegen het barbarendom opnieuw geruimen tijd langs den Rijn blijven loopen, de Dietsche stam in België ware onvermijdelijk geromaniseerd geworden zooals vroeger de Keltische stammen, wier plaats hij innam. Maar Karei de Groote heeft de grens, van Europa naar de Elve verlegd, en van grensland tegen de barbaren werd België daardoor overgangsland tusschen twee beschavingsgebieden, een ouder en een jonger. In zekere mate ontwikkelt zich nu het geheel der Nederlanden als een overgangsland, maar met dit gewichtig onderscheid tusschen Noord en Zuid, dat het Zuiden tot het oudere, het Noorden tot het jongere beschavingsgebied behoort.
De opkomst der territoriale staatjes brengt in de omstandigheid, dat in België Waal en Vlaming staatkundig en cultureel eng verbonden zijn, geen verandering. De drie gewichtigste van die territoriën, Vlaanderen, Brabant en Luik, zijn alle drie tweetalig. Vlaanderen ook. Het is een groote dwaling, op den naam „Vlaamsche beweging" af, dezen staat als een oorspronkelijk Dietschen te beschouwen. Hij strekte zich uit van het Zwin tot de Canche (bezuiden Boulogne); het is zeer de vraag, of hij oorspronkelijk meer Dietsche dan Waalsche bevolking omsloten heeft, en in ieder geval bleef het Waalsche eeuwen lang het hooger ontwikkelde deel.
In de dertiende eeuw, in den tijd tusschen den slag bij Bouvines en dien der Gulden Sporen, daagt voor de Dietsche helft van het oude Vlaanderen het gevaar der algeheele verfransching op. In heel België, ook in de



NEDERLAND, BELGIË EN DE SCHELDEMOND.
37
helft, die in naam tot het Duitsche rijk behoort, heeft het huis Capet zijn betrekkingen. Het legt het op inlijving toe, en Philips IV de Schoone komt dit doel zeer nabij. In 1300 valt Vlaanderen hem in handen, haast zonder strijd, en tegelijkertijd erft het met Frankrijk eng verbonden huis van Avesnes Holland en Zeeland. De uitbreiding der Fransche koningsmacht tot aan den Rijn schijnt te worden ingeleid. Toen bleek evenwel, dat de steden, hoofdzakelijk in het Dietsche gedeelte van Vlaanderen tot wasdom gekomen, daar reeds het sterkste element der samenleving waren geworden. Zij staan op en overwinnen met den buitenlandschen vijand tegelijk een met dezen verbonden maatschappelijken stand uit het eigen land. Alleen Waalsch-Vlaanderen, waar niet de steden doch de adel het overwicht heeft, blijft aan den Franschen koning; sedert dien is Vlaanderen het land der burgerlijke democratie en tegelijk een Dietsch land.
De onderwerping der Nederlanden, die het koninkhjk huis van Frankrijk mislukt is, wordt eerlang nagestreefd door een uit dat huis gesproten zijtak, den Bourgondischen, niet voor Fransche doch voor eigen rekening. Het overgangsgebied tusschen Romaansche en Germaansche cultuur, dat de Nederlanden vormen, schijnt, langs het station eener huismacht, op weg eene politieke eenheid te worden. De organisatie, waardoor die eenheid gaandeweg moet worden bewerkt, is van de Fransche koningsmacht afgezien, wier instellingen door Philips den Goeden in de Nederlanden worden nagebootst. Het was in geenen deele de politische bewerktuiging eener stameenheid, die Philips beoogde; de Bourgondische huismacht baseerde zich op het bezit van Bourgondië. Eerst als dit hun oude bezit hun door den Franschen koning ontweldigd wordt, komen zij in het geval eene Nederlandsche dynastie te kunnen worden. Het slagveld van Nancy



38
NEDERLAND, BELGIË EN DE SCHELDEMOND.
heeft er anders over beslist: door het huwelijk der verlaten Maria gaat Bourgondië in Habsburg op; en eerlang de Nederlanden, eer zij een rijk waren geworden, in de half Europa omvattende machtssfeer van Karei V. Als de onnatuurlijke verbinding Spanje-Duitschland wordt verbroken, blijft Nederland by Spanje.
Die personeele unie heeft de belastingproef der Hervorming niet doorstaan. Is nu de Hervorming oorzaak der scheiding tusschen Holland en België, of is de verschillende wijze, waarop Noord en Zuid op de omstandigheden reageeren, slechts openbaring van een aan de Hervorming anterieur, diepgaand verschil?
Ik meen het laatste. Het was er ver van af, dat Noord en Zuid, toen de Hervorming zich aankondigde, reeds een hechte staatkundige eenheid waren geworden; zelfs in veel opzichten nog geen cultureele. Een land als Gelderland b.v. had toen ongetwijfeld nog meer met de naburige Duitsche landen gemeen, dan met Vlaanderen of (Brabant. Of al de provinciën die het tegenwoordig NoordNederland uitmaken, ten slotte naar het Bourgondische centrum in de Nederlanden, naar Brussel hadden kunnen graviteeren, in de mate, waarin zij het ten slotte naar Hólland 'hebben gedaan, blijft een open vraag.
Over Hólland als nieuw Noord-Nederlandsch centrum een enkel woord. Het oude centrum was Utrecht geweest, in een tijd toen de Noord-Nederlandsche bizonderheid zich uit de Nederduksche algemeenheid nog weinig zichtbaar had afgescheiden. Het politieke gezag van Utrecht hangt nauw samen met het gezag der Duitsche koningsmacht, en verviel met het vervallen van deze. Het proces der territoriale slatenvorming brengt in het Noorden Holland naar voren; eene huismacht die, uit Kennemerland gesproten, naar den eenen kant met haar aanspraken tot in Friesland reikt, naar de



NEDERLAND, BELGIË EN DE SCHELDEMOND.
39
andere rijde post vat aan de Merwede en in Zeeland. Zij beheerscht dus de monden der groote rivieren en is tevens de brug naar Vlaanderen; over Zeeland bewester Schelde oefent zij geruimen tijd met Vlaanderen een condominium uit, zoodat de aanraking met dit meest beschaafde der middeleeuwsche Nederlanden een zeer levendige was. Had Utrechts bet eekenis samengehangen met den overwegenden Duitschen invloed in de vroegere middeleeuwen, Holland wordt het gewest, dat, door bemiddeling van Vlaanderen en gedeeltelijk ook van Brabant, in de latere middeleeuwen Fransche beschavingselementen in het Noorden invoert en tot den voor het Noorden passenden vorm verwerkt. Sedert de 13de eeuw ongeveer kan men zeggen, dat er een Hollandsche bizoneenheid bestaat, die niet alleen noch Duitsch noch Fransch', maar evenzeer noch Vlaamsen noch Friesch meer is. Dè Henegouwsche graven raken in Holland onthenegouwscht, de Beiersche ontduitscht, en het is de dwaasheid zelve in den strijd van Jacoba tegen Philips den doodsstrijd van een Dnitsch land tegen Waalsche overheersching te zien, zooals von Löher gedaan heeft in zyn Jakobaa von Bayern. Holland was in 1428 al sinds lang niet meer Duitsch. Zijn spreek- en schrijftaal hadden zich reeds gevormd en waren ten opzichte van het Duitsch wat zij nu nog zijn: een verwante doch andere taal. „Die seind alle de partibus inferioribus Rheni, deren deutsch wir nicht verstehn muegen", heet het in een Bazelschen tekst van 1435.
Terwijl Holland zichzelf bleef, trad het toch in 1428 tot de Zuidelijke Nederlanden in een nauwer betrekking dan te voren. Zijn historische rol van beschaver van het Noorden begint nu eerst goed. De Bourgondische invloed uit zich in het nog niet onderworpen Noorden als een Hollandsche invloed. Aan gene zijde van de oostelijke



40
NEDERLAND, BELGIË EN DE SCHELDEMOND.
grens van het tegenwoordig Noord-Nederland bevindt zich geen aantrekkingspunt van zoodanige kracht als dit Holland is; de landen die, in een halven cirkel, van Geertruidenburg tot het Vlie, Holland omringen, komen met Holland in nauwer aanraking dan met eenig ander Nederduitsch gewest.
Holland vertoonde reeds vroeg de karaktertrekken, die de tachtigjarige oorlog verscherpt heeft en die het toen in meerdere of mindere mate aan de gansche Unie heeft weten in te drukken. Wanneer wij in dit verband van Holland spreken, bedoelen wij steeds Holland, Zeeland en West-Friesland tezamen-, die reeds zeer vroeg vereenigd zijn geweest en het ook in den opstand te midden der grootste gevaren altijd zijn gebleven. Zij vormen den mikrokosmos van Noord-Nederland, en nemen een zelfstandig aandeel in het cultuurleven der gezamenlijke Bourgondische landen. Economisch vervullen zij een eigen rol: die van zeevaarders, in tegenstelling tot Antwerpen, dat wel handelsmetropool is maar geen eigen zeevaart heeft. Ook in de geestelijke cultuur hebben zij een eigen individualiteit, die sterke invloeden van het Zuiden ondergaat maar daarvan steeds onderscheiden blijft. In de schilderschool bijvoorbeeld komt het verschil reeds zeer duidelijk uit. Hollandsche primitieven zijn onmiddellijk te onderkennen van Vlaamsche primitieven. Holland, van de Vlaamsche cultuur in veel opzichten afhankelijk, verwerkt deze zelfstandig en smelt haar om tot iets eigens. Geert de Groote is zeer onderscheiden van Ruysbroeck, en Erasmus niet denkbaar zonder zijn, in het klooster van nationaal Noord-Nederlandsche kleur, genoten opleiding.
Dit aan de Hervorming auterieure verschil heeft zich later toegespitst als godsdienstverschil. Het godsdienstverschil is niet meer dan een bijzonder acute verschijning



NEDERLAND, BELGIË EN DE SCHELDEMOND.
41
van het verschil in geestelijken aanleg tusschen Noord en Zuid, dat sinds lang bestond. Het moest doodelijk worden voor de staatkundige eenheid in een tijd, waarin het aan geen staat in Europa gelukt is het pariteitsbeginsel door te voeren. Alom wordt óf het katholicisme óf het protestantisme vernietigd, of hoogstens als streng bewaakte uitzondering in een kommerlijk bestaan geduld. Zóó in Frankrijk, zóó in ieder Zwitsersch kanton, in ieder Duitsch territorium. Dat in de Nederlanden het katholicisme onmachtig blijkt om het protestantisme, het protestantisme om het katholicisme ten onder te brengen, maar beide voortleven, respectievelijk in een Noordelijke en in een Zuidelijke helft gelocaliseerd, wijst er op, dat de oude grenslijn van het Romeinsche rijk eigenlijk nooit opgehouden had het gebied der Nederlanden in tweeën te deelen.
Het is merkwaardig te zien hoe in zijn hervormingsbeweging Noord-Nederland zijn geestelijke zelfstandigheid tegelijk tegenover Zuid-Nederland en tegenover Duitschland handhaaft. De Hervorming in haar bijzondern Duitschen vorm, het lutheranisme, slaat hier niet in. De bevruchting komt ook thans uit het Zuiden, maar Holland maakt, van het uit het Zuiden ingedrongen calvinisme, iets onbetwistbaar eigens. Het tempert en nationaliseert het. Op de zuidelijke preciesheid ent het zijn rekkelijkheid; het versnijdt den scherpen geneefschen wijn met een goede dosis erasmianisme.
En dan, tot een volwaardig nationaal bestaan gegroeid, meent Holland allen band met de zuidelijke basis zijner ontwikkeling af te mogen snijden. Het Zuiden wordt woestenij; slagveld van Europa. Het Noorden bestaat, gedurende eénigen tijd roemvol, op zichzelf.
En toch blijkt spoedig, dat het zich van het Zuiden niet ten eenenmale desinteresseeren kan. Het ontnam



42
NEDERLAND, BELGIË EN DE SCHELDEMOND.
België den toegang tot de zee en liet het vervolgens aan Spanje over. Maar dit van het wereldverkeer afgesneden België blijkt te arm en te zwak, om zich te kunnen verdedigen tegen Frankrijk. Holland brengt het dan in militairen zin in zijne macht, door de Barrière. De Oostenrijkers laten zich die welgevallen, doch met klimmend ongenoegen; en eindelijk zendt een Oostenrijksch vorst de Hollandsche garnizoenen zonder omwegen naar huis, en rammelt tegelijk aan de gesloten deur der Schelde. België was inderdaad, voor een huisheer met eenigermate normale aanspraken, onbewoonbaar geworden, zooals in 1792, wanneer de Fransche sansculot den Oostenrijker voor een korte poos vervangen heeft, het Scheldedecreet der Nationale Conventie den Hollander onmiddellijk beduiden komt. In 1794 keeren de Franschen terug, en is het met het voorrecht der Scheldesluiting voor altijd gedaan.
Die de Scheldehaven bezit, en deze, zooals Frankrijk toen, te beveiligen heeft tegen een aanval, wil ook den Scheldemond hebben. Aan de Bataafsche Republiek vertrouwde Frankrijk de verdediging van dien mond niet toe. Het ontnam dien vazalstaat onmiddellijk Zeeuwsch-Vlaanderen en nam — want het had voor het nemen — bovendien het recht om bezetting te houden in Vlissingen. Als 1809 heeft bewezen, dat het bezit van Vlissingen onvoldoende is om een aanvaller buiten te sluiten, neemt Napoleon er heel Zeeland en ook den Brabantschen oever der Zeeuwsche stroomen bij.
Er zijn in het Scheldevraagstuk, zooals het zich op het oogenblik voordoet, elementen, die aan de situatie van Napoleons tijd sterk herinneren. Ook thans is Antwerpen in handen eener macht, die wenschen moet het als aanvalsbasis tegen Engeland te kunnen gebruiken; ook thans moet bij Engeland de wensch worden ondersteld den vijand, zoodra het maar kan, in Antwerpen te



NEDERLAND, BELGIË EN DE SCHELDEMOND.
43
treffen. Het verschil met den Franschen tijd is, dat de macht, die zich in Antwerpen komt vestigen, niet, nagenoeg tegelijk, ook Holland vermeesterd heeft, integendeel Hollands territoriale rechten ontziet, en het daardoor Engeland mogelijk maakt, dit eveneens te doen.
Is deze toestand te beschouwen als van voorbijgaanden aard, of van blijvend karakter?
Stel het geval dat, om welke reden dan ook, het behoud van Hollands onzijdigheid voor één van beide oorlogvoerende partijen, of voor beide tegelijk, geen belang meer oplevert, en Holland blijft aan den Scheldemond alleen ongemoeid, indien het dien verdedigen kan.
Geen afstand van Zeeuwsch-Vlaanderen, het is onlangs *) met groote duidelijkheid aangetoond, kan Holland uit deze moeilijkheid redden: de vaargeul toch raakt telkens den noordelijken oever. De bezitter van ZeeuwschVlaanderen bezit dus nog geen Scheldegrendel; om dien te leggen is het bezit niet alleen van den tegenoverliggenden oever, maar van heel Zeeland bewester Schelde noodig.
Willen- wij aan de genoemde moeilijkheid niet blootstaan, wij zouden Zeeland moeten opofferen, en wat koopen wij daarvoor? De vergrooting van de kans, dat gelijke moeilijkheid als wij ontvloden aan de Schelde, zich eerlang voor zou doen aan den Hoek.
Een Nederland dat zijn positie aan de riviermonden aantasten laat, blijft geen Nederland meer. Een staat verzaakt niet straffeloos het beginsel van zijn wording. Den onzen hebben wij, door eigen inspanning en de gunst van het lot, aan de riviermonden kunnen vestigen in een tijd, dat wij nóch hoogerop aan de Schelde, nóch hoogerop aan den Rijn, met sterke politieke for-
>) Door den heer J. H. Deibei, in zijne brochure: „De Scheldekwestie" (Amsterdam, Sept. 1916).



44
NEDERLAND, BELGIË EN DE SCHELDEMOND.
maties te rekenen hadden. Die tijden zijn voorbij;, wat eenmaal enkel voorrecht was, is nu eene positie van zware verplichtingen geworden. Wij beheerschen den mond van Rijn en Schelde niet meer om die rivieren in vredestijd enkel te gebruiken en te laten gebruiken in zoover het ons past. Het artikel der Weener congresacte, dat de vrije vaart „sous le rapport du commerce" bedingt op gebied scheidende of door meer dan één gebied vloeiende rivieren, behoort, voor altijd, tot het publiek recht van Europa. Dat artikel belet ons de sluiting voor de handelsvaart; het laat ons het recht tot sluiting voor oorlogsvaartuigen. Het recht; noemen wij het liever den duren plicht. Zullen de hoogerop aan in Nederland uitmondende rivieren gelegen staten er in berusten dat de monden aan een ander behooren, dan moeten zij het vertrouwen behouden dat wij kunnen verhinderen dat die monden tot invalspoorten tegen hen kunnen worden gebruikt. Evenzeer moeten de bewoners der tegenovergelegen kust kunnen blijven vertrouwen, dat die monden geen uitvalspoorten zullen worden tegen hén. Het voortbestaan van een zelfstandig Noord-Nederland in het Europa van morgen is tot dezen prijs, en als wij, door afstand van een deel van ons historisch gebied, op dien prijs zouden willen zoeken af te dingen, ondermijnen wij enkel het geloof aan onze macht en onzen wil, om- dat gedeelte van onze taak te vervullen, dat ons ook dan nog resten zou.
Want wie ook een Noord-Nederland construeert, construeert deze taak mede. Het is wel leerrijk de ententekaartjes nog eens te bezien, waarop, in het eerste jaar van den oorlog, tot prijs voor een afgestaan ZeeuwschVlaanderen, ons land met Oost-Friesland bedacht werd. De taak, die men ons ontnemen wilde aan den mond van de Schelde, kregen wij onmiddellijk terug aan den mond van de Eems. Wij willen echter die taak vervullen op het



NEDERLAND, BELGIË EN DE SCHELDEMOND.
45
gebied, dat de historie ons met onze Noord-Nederlandsche eigenaardigheid heeft doen vervullen, het gebied, waaraan onze nationale herinneringen verknocht zijn. Tot dat gebied behoort Zeeland; tot dat gebied behoort OostFriesland niet.
Wij zijn in het gelukkig geval, dat wij het verwerven ook van een duimbreed andermans grond niet behoeven te beschouwen als een levenskwestie voor onzen Staat. Wij zoeken geen vergrooting; wij wijzen ze zelfs af, in het nuchter besef, dat niemand ze ons aan zou bieden om niet. Evenmin willen wij het geringste stuk van onzen historischen grond verliezen, omdat wij overtuigd zijn van onze trouw aan de verplichtingen, die het bezit van dien grond ons tegenover Europa oplegt.
Overtuigd van onze trouw; zeg ik daar niet te veel?
Er is, een paar jaar voor den oorlog, in de jaren, dat Europa al zenuwachtig was, een Europeesch perskabaai geweest over Vlissingen, dat nimmer in dien vorm had kunnen ontstaan, als wij zonder ophouden onze plichten indachtig waren geweest.
Dat de Scheldemond zonder grendel zou moeten zijn tegen oorlogsschepen, is toen van Ententezijde beweerd op grond van het tractaat van 1839, dat niets doet dan, voor de Schelde in het bijzonder, naar de straks aangehaalde bepaling van de Weener congresacte verwijzen. Eene bewering, in studeerkamer of collegezaal gemakkelijk te wederleggen. Het Europeesch debat in dagen van spanning heeft evenwel niet plaats in eene collegezaal; het heeft plaats op een rumoerige markt, waar het hartstochten zijn, die de argumenten ingeven. De alles beheerschende hartstocht was, in het Europa van 1910—'11, de argwaan geworden. In het plan tot den bouw van het fort te Vlissingen werd een Duitsche



46
NEDERLAND, BELGIË EN DE SCHELDEMOND.
manoeuvre gezien, aan gezeglijk Nederland gedicteerd. Had Nederland zelf, in den loop der tijden, den grendel niet laten verroesten, hij had in 1911 niet opnieuw behoeven te worden gelegd, en alle aanleiding tot het kabaal ware vervallen. Want dat de feitelijke onsluitbaarheid der Schelde een noodzakelijk toebehoor zou zijn van den hl 1839 geschapen toestand is een bewering pottr le besoin de la cause, indien er ooit een geweest is. In 1839 was en bleef Vlissingen bewapend met middelen, die voor dien tijd voldoende waren; over die geheele zaak is toen geen woord gevallen. Wij zelf hadden, door ons na '66 en '70 in één richting blind te turen, tijdelijk bet gezicht op het geheel onzer verplichtingen verloren, tot de situatie uit het begin der 20steeeuw er ons weder aan herinneren kwam.
Die uit het tractaat van 1839 het verbod tot sluiting der Schelde voor oorlogsvaartuigen lezen wil, tast niet slechts Nederlands rechten aan den mond dier ééne rivier aan, hij raakt den grond van Nederlands bestaan. Wat toch zegt het artikel van 1839, waarop het hier aankomt? Niets anders, dan dat de te Weenen reeds overeengekomen artikelen, artikelen dus, ontworpen met het oog bepaaldelijk op de vaart op den Rijn, van toepassing zullen zijn op de Schelde. Die dus uit die artikelen de onbestaanbaarheid van een Vlissingsch fort leest, kent hij niet tevens, 't zij aan Engeland 't zij aan Duitschland; beiden onderteekenaars der Weener congresacte, het recht toe, de slechting te vorderen van het fort aan den Hoek? Voor Nederland is in deze geheele zaak slechts één gebod geschreven: verzet tot het uiterste der middelen.
Men zal mij misschien tegenwerpen, dat ik het vraagstuk heb bezien van Nederlandsen standpunt uit. Ik wil ook wel iets zeggen over het aspect van de zaak voor België en voor Duitschland.



NEDERLAND, BELGIË EN DE SCHELDEMOND.
47
Of ik dat aspect in allen deele behaaglijk vind? Neen. Het zou voor Duitschland aangenamer zijn indien de Nederlanden er nimmer aan ontgroeid waren, voor het overblijfsel van den Bourgondischen staat aangenamer zijn, indien Noord-Nederland zich daaruit nimmer afgescheiden had. Zoo kan men voortgaan. Het zou voor Frankrijk aangenamer zijn, de veroveringen der eerste Republiek nimmer te hebben verloren; voor Italië, wederom te verwerven al wat eens Venetië bezat. In het rijk gedifferentieerd Europa staan, pp een kleine spanne gronds, een aantal gelijkelijk eerbiedwaardige herinneringen elkander in den weg. Het anders te willen, is te willen, dat de natiën haar beste zelf zouden gaan verloochenen ter wille van — den eeuwigen vrede, dacht gij? Dè vrede, die geen verandering meer duldt, is alleen de vrede van het graf .
De natiën dragen niet tot bevruchting der wereld bij, door zich eerst te ontmannen. Zij hebben elkander in de oogen te zien; en gelukkig de oogen, die zich bewust zijn, geen wraak of hebzucht af te spiegelen. Zulke natiën, als zulke mannen, eindigen met elkander te verstaan.



DE AFKOMST DER BOEREN.
Het is mijn voornemen in de volgende bladzijden aan te toonen, dat na den tweeden overgang der Kaapkolonie aan Engeland, in 1806, toen dus de bevolking ophield uit Nederland of door bemiddeling van Nederland te worden gevoed, de afkomst der kolonisten voor ruim 50 pCt. Nederlandsch was, voor 27 pCt. Duitsch, voor meer dan 17 pCt. Fransch en voor ongeveer 5V» pCt. van andere nationaliteiten. Dit moet nog ten naastenbij de bloedmenging der Boerenbevolking van de Republieken zijn, want de districten, waaruit de groote trek van 1836 en volgende jaren plaats had, telden toen nog nagenoeg geen Engelsche bevolking; huwelijken met personen van Engelschen bloede waren nog slechts in Kaapstad en naaste omgevingN voorgekomen. En eerst in de laatste decenniën der 19de eeuw kunnen zich.de Boeren in de Republieken in eenigszins opmerkelijken getale met uitlanders hebben vermengd. Ieder die van Zuid-Afrikaansche verhoudingen .kennis draagt, weet hoe betrekkelijk zeldzaam in Vrijstaat en Transvaal huwelijken zelfs tusschen Nederlanders en Boeren waren. Wel zijn er een groot aantal immigranten binnengekomen, maar de oude boerenfamilies hebben dè bloedmenging van 1806 ongetwijfeld in hoofdzaak nog bewaard. In het Westen der Kaapkolonie, door en door een Boerenland, kan het niet anders wezen. Wel is in Kaapstad zelf en in de meerderheid der landdistricten van de Kolonie zeker een zoo groot percentage



DE AFKOMST DER BOEREN.
49
Engelsch en Schotsch bloed in de oude kolonfetenfamilies gekomen, dat hier de getallen van 1806 niet meer tóepasselijk kunnen zijn. Door welke zij dan vervangen zouden moeten worden, is, bij gebrek aan gegevens, hier te lande in het geheel niet, en zou aan de Kaap slechts' na zorgvuldig genealogisch onderzoek vast te stellen zijn, wanneer b.v. het Geslacht-Register der Oude Kaapsche Familiën, van Christoffel Coetzee de Villiers I), dat voor de meeste familiën omstreeks 1806 ophoudt, voor de 19"1' eeuw door een even bekwame hand werd vervolgd. Het bloed van het overgroote deel dezer koloniale geslachten kan echter slechts gewijzigd, niet in den grond veranderd zijn. De huwelijken met mede-kolonisten van vóór 1806 moeten oneindig talrijker zijn geweest dan die met Engelschen, om een mathematische en om een geografische reden. Nimmer hebben de personen van Engelschen bloede de meerderheid in de Kolonie uitgemaakt; zij doen het nóg niet. En de Engelschen zijn meest geconcentreerd in de havensteden en in de districten, waar, zooals in Albany, de nakomelingen der Engelsche settlaars van 1820 wonen.
De waarheid omtrent de afkomst der Bóeren is reeds in 1897 benaderd door den historicus Theal, die opgaf dat in 1795 het bloed der Kaapsche kolonisten vermoedelijk voor weinig minder dan */» Nederlandsen was, voor */« Fransch en voor het overige Duitsch en van andere nationaliteiten a).
De reden waarom ik mij na Theal aan een berekening' van de bloedmenging der Boeren heb gewaagd, is in de eerste plaats dat zijn conclusie mij niet geheel juist schijnt: zij komt, naar mijn inzien, voor het Nederlandsche bloed
i) In drie deden (Kaapstad 1893—1894); thans door de firma Nijhoff in den Haag aangekocht en van haar te ontbieden. 3) Theal, History of South Africa II, 326 (druk van 1897). Historie en Leren IV. , t, l , . ^, .



50
DE AFKOMST DER BOEREN.
te gunstig, voor het Duitsche te ongunstig, slechts voor het Fransche ongeveer juist uit. Maar dan ook: Theal verzekert slechts, hij legt ons niet uit, langs welken weg hij tot zijn verhoudingsgetallen gekomen is. Het staatje van de herkomst van 1526 stamvaders tusschen 1657 en 1795, dat aan zijn opgaaf der bloedmenging van 1795 voorafgaat, zal hem bij de berekening diensten bewezen hebben, maar is niet voldoende om die alleen te dragen. Immers niet minderi dan op de stamvaders, komt het op de stammoeders, en niet minder dan op beide, komt het op de vruchtbaarheid der onderscheiden huwelijken aan. Theal geeft te kennen dat hij deze factoren in rekening brengt, maar hij zegt niet hoe. Of het hieraan toe te schrijven is dat niettegenstaande zijn door ieder erkend gezag gedurig nog afwijkende meeningen verkondigd worden, die op niets dan willekeur berusten?
Hoe dikwijls is niet het aandeel van de Hugenooten aan de vorming der Afrikaander nationaliteit overschat. Vooral van Engelsche zijde, en na een Boeren-overwinning. Men scheen daar liever door den „ridderlijken" Franschman, dan door den botten Hollander beschaamd. Toen de la Rey Methuen losliet, heette het dat het bloed van den edelen Hugenoot, zijn voorvader, zich niet verloochenen kon. Blijkbaar wilde men te kennen geven dat de Boerengeneraal van een' der Hugenooten van 1688 afstamde. De stamvader, Pieter de la Rey, is echter niet in Zud-Afrika gekomen dan kort voor 1795, en was geboren te Utrecht. x) Of hij van een Hugenoot of van een honderd jaar voor 1688 ingekomen Waal afstamde, wie zal het zeggen? In elk geval was hij, toen hij in Zuid-Afrika voet aan wal zette, een Hollander zoo goed als de Percy's en Granville's Engelschen zijn of waren.
i) Theal II, 332; Coetxee de Villiers III, 136.



DE AFKOMST DER BOEREN.
51
Wat dergelijke beweringen te beteekenen hadden, kwam eerst goed uit als men op andere ©ogenblikken van dezelfde zijde hoorde verzekeren, dat de Boeren eigenlijk bastaards zijn, afkomelingen van sla venmoeders en Hottentotsche vrouwen. Maar ook de Boerenverheerlijfcing sloeg den bal wel eens mis. De Boeren willen niet naar Hollandschen maatstaf gemeten worden: zij zijn eene nationaliteit op zichzelf, met niet meer dan ruim 50 pCt. Hollandsen bloed in de aderen.
Nog veel dwazer is het natuurlijk, zooals onlangs Dr. Vallentin deed, in de eerste plaats Duitschers in hen te zien Het vervolg zal voldoende leeren wat wij hiervan te denken hebben, zonder dat ik op de menigte onbewezen beweringen nader behoef in te gaan.
Ter inleiding meen ik niet beter te kunnen doen dan de woorden van Theal te vertalen, den eenige die zich te dezer zake in een onderzoek heeft ingelaten dat dien naam verdient:
„In de zeventiende en achttiende eeuw", zegt hij in zijn hoofdstuk over den toestand der kolonisten in 1795, „had men de gewoonte in officieele bescheiden achter iemands naam zijn geboorteplaats te vermelden, maar men vindt uitzonderingen op dezen regel. In de kerkregisters van de Kaapkolonie worden de namen van 1526 manspersonen gevonden die óf in gezelschap van hun vrouw, hier aankwamen, óf hun gezinnen uit Nederland na lieten komen, óf hier huwden en kinderen hadden. Deze heden zijn de voorvaders van nagenoeg de gansche Hollandsch sprekende bevolking van Zuid-Afrika, wier getal gedurende de negentiende eeuw door immigratie maar
i) „Geschichte der Süd-Afrikanischen Republik" (Berlin iom), II, 14 en 89 noot; — „Hunnen in Süd-Afrika" (Berlin 190a), 127—133.



52
DE AFKOMST DER BOEREN.
weinig vermeerderd is. Van 1391 dezer mannen zijn de geboorteplaatsen bekend; van de overige 135 zijn die nog niet uitgevonden. Van deze 1391 waren 745 Duitschers, dat is te zeggen zij kwamen van plaatsen nu binnen het Duitsche Rijk gelegen, maar een groot deel van hen waren uit gewesten onmiddellijk aan de Republiek grenzende, van Nederduitsch bloed en van de Hervormde belijdenis, en dus niet tot den staat, maar wel eenigermate tot het volk der Nederlanders behoorende. Van de overigen waren 434 Nederlanders, 72 Franschen, 34 Zwitsers, 29 Denen, 27 Zweden, 23 Belgen, 9 Noren, 8 Russen, 3 Engelschen, 2 Portugeezen, 2 Oostenrijkers, 1 Popi, 1 Italiaan en 1 Hongaar. Onder de 135 wier geboorteplaats niet is vermeld, kunnen, naar de namen te oordeelen, slechts 3 Franschen of Belgen zijn; de verhouding der Duitschers en Nederlanders onder hen wijkt naar alle waarschijnlijkheid niet ver af van die in de andere lijst. Deze cijfers geven echter geen juist beeld, tenzij zij zorgvuldig onderzocht, en enkele bizondere omstandigheden in aanmerking genomen worden. Er vloeide in werkelijkheid meer Fransch dan Duitsch bloed in de aderen der kolonisten van 1795, en nagenoeg (zoo niet ten volle) fi van het geheel was Nederlandsch. Schikt men de immigranten naar groepen van 25 jaar, dan ziet men dat meest alle Duitschers tot de laatst aangekomenen behoor en, terwijl bijna alle Franschen vroegtijdig inkwamen: (zie de tabel op blz. 53).
„De meeste Franschen hadden vrouwen van hun eigen landaard, maar er is slechts één geval van een Duitsche vrouw die naar Zuid-Afrika kwam inde 17de, en geen enkel geval in de 18de eeuw. Al de vrouwelijke immigranten, met uitzondering van de Hugenooten, kwamen uit Nederland. Dan ook dient men wel in het oog te houden dat de Franschen veel vruchtbaarder waren dan de Duitschers. Zij kwamen naar Zuid-Afrika op jeugdigen leeftijd, en



de afkomst der boeren.
53
(A. — Stamvaders van Kaapsche geslachten, 1657—1795.)x)
1657-11676-11701- 1736-11751- 1776- To-
1675.11700.11725. 1750.11775. 1795- taal.
Duitschers ... 6 32 83 172 354 198 745
Nederlanders . . 32 48 97 69 82 106 434
Franschen . . . 1 50 10 1 2 8 72
Zwitsers . . . . || — 1 7 2 9 15 34
Denen 1 1 4 2 13 8 29
Zweden .... 3 — 2 3 6 13 27
Belgen 1 1 6 1 5 9 23
Noren ..... — — 3 3 1 2 9
Russen | — 1 — 1 4 2 8
Engelschen . . . j — — 1 1 — 1 3
Portugeezen ... — — 1 — — 1 2
Oostenrijkers . . I — — — 1 1 — 2
Pool — — — — — 1 1
Italiaan .... — — — — — 1 1
Hongaar .... — — — — — 1 1
Onbekend ... 2 j 20 49 16 23 25 135
Totaal . . I 46 154 263 ! 272 400 391 1526
hadden zich nooit aan uitspattingen, van welken aard ook, overgegeven. Onder de Duitschers waren zonder twjjfel lieden van onbesproken wandel, maar over het geheel waren het avonturiers, die niet trouwden en zich vestigden voor de beste levenskracht verbruikt was.
„Een nauwkeurig onderzoek van de naamlijst toont verder aan dat naar alle waarschijnlijkheid het klimaat de Franschen bevoordeeld heeft. Het bloed der kolonisten
1) Dit opschrift is niet van Theal.



54
DE AFKOMST DER BOEREN.
was in 1795 vermoedelijk' voor weinig minder dan V» 'Nederlandsen, voor V« Fransch, en voor de rest Duitsch en van andere nationaliteiten."
Tot zoover Theal. Deze gansche berekening komt eerst in den in 1897 verschenen druk van het tweede deel van zijn groote werk voor: in den eersten druk van 1888 is zij niet te vinden. Blijkbaar heeft hy gebruik gemaakt van de gegevens van het in 1893 en 1894 door hem zelf in het licht gegeven werk van den overleden Christoffel Coetzee de Villiers: Geslacht-Register der Oude Kaapsche Familiën. ,,De bouwstoffen voor dit werk", zegt Theal in de bibliographie achter het tweede deel zijner History of South Africa, „werden verzameld door den heer Christoffel de Villiers van Kaapstad, bijgestaan door zijn vrouw, in een ijverigen arbeid die jaren duurde. Alle doop- en trouwboeken in de kerkarchieven van Kaapstad, Stellenbosch, Paarl, Tulbag'h, Malmesbury en Graaff Reinet, van de stichting dezer gemeenten tot het eind der 18de eeuw, werden geëxcerpeerd. Ongelukkig zijn deze registers niet geheel volledig bewaard, zoodat ook de testamenten, boedelbeschrijvingen en andere notarieele acten werden te baat genomen, alsmede de aanteekeningen in oude familiebijbels. Eindelijk werden de openbare archieven onderzocht, maar vóór dit onderzoek geheel was afgeloopen, stierf de onvermoeide man een plotselingen dood l)> en zijn weduwe overleefde hem niet lang. Zijn papieren bleven eenige jaren liggen, maar in 1892 besloot het gouvernement der Kaapkolonie ze te ordenen en te drukken en het parlement stond met algemeene stemmen de gelden toe. De zorg voor de uitgave werd mij opgedragen, en de heer J. W. Vlok — een hoogst ijverig en bekwaam
i) Den 4den September 1887 (rie Theal's voorbericht voor het eerste deel).



DE AFKOMST DER BOEREN.
55
man — was mijn helper. Wij werkten er negentien maanden lang aan. Het werk beslaat drie dikke kwartijnen in brevier type, en houdt de genealogieën in van meer dan 1500 onderscheiden familiën, waarvan sommige in een paar regels konden worden afgedaan, terwijl andere een dozijn bladzijden vullen. De geboorteplaatsen van meer dan 9/io der stamvaders konden worden opgegeven." z) Het is uit hetzelfde uitnemende werk van de Villiers", dat ik de gegevens voor mijn berekening heb getrokken. F Ik heb er alle met kinderen gezegende huwelijken uit opgeteekend, die van 1657 tot en met 1807 aan de Kaap zijn gesloten, en waarbij óf de man, óf de vrouw, óf beide van Europeesche geboorte waren. Huwelijken in Europa gesloten, maar waarin na aankomst der echtelieden aan de Kaap nog kinderen zijn verwekt, zijn voor Kaapsche huwelijken gerekend. De geboorteplaats van man en vrouw, en het aantal kinderen in elk huwelijk verwekt, zijn mede opgeteekend. In Europa geboren en naar de Kaap medegevoerde kinderen van immigranten komen evengoed als stamvaders of stammoeders voor als de ouders, altijd natuurlijk voor zooverre die kinderen aan de Kaap gehuwd zijn en nakomelingschap hebben gehad. In Europa geboren kinderen uit een huwelijk waarin ook aan de Kaap nog kinderen zijn verwekt, zijn dus niet als kinderen uit dat huwelijk geteld, maar als stamvaders of stammoeders, zoo zij aan den bovengestelden eisch voldeden; zoo niet, dan zijn zij verwaarloosd, evenals alle immigranten die óf geen, óf een' huwelijk hebben gesloten dat kinderloos bleef. Van huwelijken die slechts kinderen hebben opgeleverd, wier geslacht later uitgestorven is, of die alle Zuid-Afrika weder verlaten hebben (zooals met vele kinderen van Compagnie's dienaren en officieren het geval
i) Theal'II, 387.



56
DE AFKOMST DER BOEREN.
was), is het effect buiten rekening gelaten. Als gedoopte slavinnen of ex-slavinnen zijn beschouwd alle moeders die óf geen van, óf in plaats van een van de toevoeging „van Bengale", „van Surratte" en dergelijke achter den doopnaam hebben. Voor elke genealogie bij de Villiers is zorgvuldig nagegaan of te eeniger tijd door een vrouw weder Europeesch of slavenbloed in het geslacht is gekomen. Zoo ja, dan is zulk een huwelijk in de lijst opgenomen met vermelding van het getal kinderen. Waar noch de geboorteplaats, noch het land van herkomst van een stamvader (stammoeder) bij de Villiers is opgegeven, is ter bepaling van de vermoedelijke nationaliteit rekening gehouden met den aard van den geslachtsnaam en van de bij de kinderen uit zulk een huwelijk aan den dag komende voornamen, in het geslacht gebruikelijk. Bijna altijd is in zulk een geval de keus die gedaan moet worden, die tusschen de Nederlandsche en de Duitsche nationaliteit. In een aantal gevallen waren de opgaven van de Villiers te verbeteren of waar zij minder volledig waren aan te vullen uit twee reeksen registers van het archief der Oost-Indische Compagnie (bewaard in het Algemeen Rijksarchief in den Haag): de Kaapsche monsterrollen en de Kaapsche vrijboeken. De monsterrollen geven naam, geboorteplaats, rang en soldij van ieder Compagnie's dienaar, burgerlijk of militair; de vrijboeken geven naam, geboorteplaats en vroegeren rang van alle personen, die, aan de Kaap uit Compagnie's dienst ontslagen, er het recht van vrijburger verkregen. Natuurlijk komen alle stamvaders bij de Villiers, voor zoover zij niet onmiddellijk als vrije lieden geimmigreerd, maar via Compagnie's dienst Kaapsche burgers geworden zijn, in deze registers voor.
De huwelijken uit de Villiers opgeteekend zijn niet alleen die van vrije lieden, maar ook van ambtenaren en



DE AFKOMST DER BOEREN.
57
militairen. Zijn hun kinderen aan de Kaap gebleven, dan behoort het geslacht voortaan aan de Kaapsche nationaliteit zoo goed als de andere; is de familie in haar geheel naar Europa teruggekeerd, dan is, gelijk ik reeds vermeldde, het effect der huwelijken, in zulk een familie gesloten, niet in rekening gebracht. Valt ondanks alle te baat genomen middelen de nationaliteit van een persoon niet met eenigen graad van waarschijnlijkheid vast te stellen, dan wordt het effect zijner deelneming aan de voortteling te goed geschreven aan eene onbekende nationaliteit. &\ in
Ik zeide daareven dat ik alle huwelijken aan de Kaap gesloten, waarbij één of beide der echtelingen niet-Kaapsch waren, had opgeteekend tot 1807. Dit is niet geheel juist. Ik heb ze alle opgeteekend, ook die na 1807, maar de na dat jaar geslotene heb ik bij mijn berekening der bloedmenging verwaarloosd. De Villiers heeft zich ten doel gesteld (blijkens een in 1884 geschreven stuk), de genealogieën te vervolgen „tot ongeveer vijftig of zestig jaren geleden. De tegenwoordige geslachten zullen dan daarin hunne ouders of grootouders kunnen vinden en kunnen het geslachtsregister alzoo zelve verder aanvullen" z) Dit doel is niet volkomen bereikt. De genealogieën van vóór 1800 ontstane geslachten zijn slechts voor een deel tot een lateren datum dan dat jaar gebracht. Het nieuwe bloed, tot 1795 opgenomen, is echter in zijn geheel in de lijsten van de Villiers verantwoord, en zelfs met dezen verstande.dat de huwelijken van personen, die vóór de eerste overgave aan de Engelschen (September 1795) in het land gekomen zijn, nog vermeld zijn, ook voor zoover zij na dat tijdstip gesloten werden. Evenzoo is het gesteld met het nieuwe bloed, aangebracht door of ten gevolge var. de Bataafsche occupatie van 1803—1806. Tot
1) De Villiers I, p. III.



58
DE AFKOMST DER BOEREN.
1813 ongeveer raag men rekenen dat de huwelijken van'door deze occupatie in het land gekomen personen verantwoord zijn. En daar ik de data niet van aankomst in ZuidAfrika, maar van het sluiten der huwelijken tot grondslag van mijn berekening gelegd heb, mag men aannemen dat mijne lijst ten naastenbij nauwkeurig blijft tot 1813, met deze enkele uitzondering, dat niet alle Engelsch bloéd, gedurende de jaren 1795—1803 en 1806—1813 in de Kaapsche familiën opgenomen of daaruit verrijkt, is verantwoord. Immers eensdeels is de genealogie van een aantal oude familiën niet verder dan tot 1795 of 1800 gebracht , en anderdeels zijn Engelsche stamvaders van na 1795 niet meer als stichters van nieuwe geslachten door de Villiers opgenomen. Er kan dus tusschen 1795 en 1807 een klein percentage Engelsch bloed in oude Kaapsche familiën gekomen zijn, dat in mijne lijst niet tot zijn recht komt. Van eenig belang kan dit percentage echter onmogelijk wezen, daar de Engelsche occupatie, tot 1813 een voorloopige, aanvankelijk haast geen Engelsche vrouwen aan de Kaap bracht*)• Van meer belang is natuurlijk het aantal Engelsche mannen, tusschen 1795 en 1813 aan de Kaap met meisjes van daar gehuwd. De sporen van deze huwelijken vindt men in onderscheiden genealogieën bij de Villiers, maar het aantal is onmogelijk vast te stellen, daar, gely'k gezegd, niet alle genealogieën zich ook over deze jaren uitstrekken. Bovendien, de kinderen van dergelijke huwelijken zijn niet vermeld, daar zij naar familienaam niet meer tot de oud-Kaapsche, maar tot de Engelsch-Kaapsche geslachten moeten worden gerekend. Wanneer ik dus de bloedmenging der oude Kaapsche familiën omstreeks 1807 op ga geven, zie ik niet voorbij
i) Zooals b.v. overtuigend bHjkt uit de merkwaardige schildering der Kaapsche maatschappij omstreeks 1800 in de gedenkschriften van Lady Anne Barnard, in 1901 te Londen verschenen onder den titel „South Africa a century ago."



de afkomst der boeren.
59
dat, uit Engelsche mannen en Kaapsche vrouwen, toen ook reeds een klein getal Engelsch-Kaapsche familiën waren ontstaan. Huwelijken tusschen Engelschen en Engelschen werden in eenigszins grooten getale eerst mogelijk, nadat in 1819 en 1820 de 5000 Engelsche settlaars in gezinnen overgekomen waren en zich in het Zuid-Oosten der Kolonie hadden gevestigd. Albany en het omliggende land is sinds dien de eenige zuiver-Engelsche streek van de Kolonie gebleven.
Ik heb het jaar 1807 als eindpunt aangenomen, omdat het de verrijking tengevolge der Bataafsche occupatie nog goeddeels insluit, en omdat het een goed punt ter vergelijking oplevert met het beginjaar 1657. Daartusschen liggen anderhalve eeuw, die ik in vijf tijdperken van 30 jaar heb verdeeld. Het eerste tijdperk eindigt dan juist voor de komst der Hugenooten, en bewijst dat het een Nederlandsche stam was, waarop die sterke nieuwe loot werd ingeënt. Het tweede toont aan, dat in de dertig jaar waarbinnen de Hugenooten-immigratie plaats had, de Nederlandsche immigratie toch nog grooter effect dan de Fransche behield. In het derde houdt de Fransche immigratie nagenoeg op, en komt het effect der Duitsche aan dat der voortgezette Nederlandsche bijna gelijk. In het vierde tijdperk heeft de Duitsche immigratie een aanmerkelijken, in het vijfde een nauw merkbaren voorsprong op de Nederlandsche.
B. Stamvaders en stammoeders van Kaapsche geslachten,
met het aantal hunner kinderen, 1657—1807.
• *)
i) Voor deze lijst, te groot om in dezen bundel te worden herdrukt, verwijs ik naar de uitgave van dit opstel in boekvorm (no. 9 der geschriften van bet Algemeen Nederlandsch Verbond). Zij vult de bladzijden 30—105 val> dat werkje, is chronologisch gerangschikt en in acht kolommen gedrukt, waarvan de eerste



60
DE AFKOMST DER BOEREN.
Ik heb nu de kinderen, verwekt in de tusschen 1657 en 1687 gesloten huwelijken, naar de nationaliteit der ouders in rubrieken gebracht, en eveneens gehandeld voor elk volgend tijdperk van 30 jaren. Is een kind geboren uit een huwelijk tusschen personen van gelijke nationaliteit, dan is het voor vol aan die nationaliteit toegewezen. Verschilt de nationaliteit van den vader van die van de moeder, dan wordt het kind zoowel bij de eene als bij de andere nationaliteit opgeteld, maar bij elke voor de helft. Is een der ouders aan de Kaap geboren, dan komt het kind dus slechts voor de helft in een der rubrieken voor, daar voor de andere helft zijn bloedmenging afhangt van reeds hooger op de lijst verantwoorde huwelijken. Slavinnen en Kaffervrouwen zijn steeds als personen van vreemde nationaliteit beschouwd, ook al zijn die slavinnen wellicht in Zuid-Afrika geboren.
Met welke getallen moeten nu de in de onderscheiden rubrieken verkregen grootheden vermenigvuldigd worden, om uit te drukken welke waarde zij voor de bloedmenging der Boeren hebben gehad? Deze vraag komt neer op een andere: in hoeveel jaren is telkens de blanke bevolking van Zuid-Afrika verdubbeld? In 1672 bedroeg de blanke bevolking, Compagnie's dienaars en militairen uitgezonderd, 221 personen x), in 1679:289"); in 1687: 612 3); in 1691 (na aankomst van het gros der
inhoudt: datum van aankomst aan de Kaap; de tweede: naam van den stamvader (stammoeder); de derde: zijne (hare) geboorteplaats; de vierde: den datum van het huwelijk; de v^fde: naam van de vrouw (den man) waarmede de stamvader (stammoeder) in het huwelijk treedt; de zesde: geboorteplaats dier vrouw (van dien man); de zevende: aantal kinderen in het huwelijk verwekt; de achtste: aanduiding van de nationaliteit welke voor de echtelieden onderscheidenlijk wordt in rekening gebracht.
i) Theal I, 201.
3) Theal I, 343.
3) Theal I, 335.



DE AFKOMST OER BOEREN.
61
Hugenooten) omstreeks 1000 *); in 1715 :1886 x); in 1722 : 2212 2): in 1740: 3920 a); in 1754: 5510 3); in 1772: 8387 4.); in 1783: 11.064 4); in 1791: 13.067 5); in 1795: 14.952 6): in 1798: 21.746 7); m 1805: 25.775 8); in 1806: 26.159 9); in 1813: 33.96810); in 1819: 42.217n); in 1820: 43.097"); in 1823 : 48.699"). Deze opgaven zijn' voor Compagnie's tijd geregeld te laag'3), daar er, aan den rand der kolonie, boerengezinnen aan de controle van het naaste landdrostkantoor schijnen te zijn ontsnapt. Dit zal de hoofdoorzaak zijn van het groote verschil tusschen de laatste Hollandsche opgave ,(1795) en de eerste Engelsche (1797—'98); een andere oorzaak is dat in den Engelschen tijd niet de burgers als zoodanig, naar de Christenen van vrije geboorte werden geteld. Men telde toen afzonderlijk de Christenen, de slaven en de vrij levende naturellen; onder het totaal der Christenen moeten eenige gedoopte inlandsche huisbedienden, die niet in slavernij verkeerden, begrepen zijn.
Het aanmerkelijk verschil tusschen de opgave van 1820 en die van 1823 vindt zijn oorzaak in de immigratie. Achtereenvolgens had die, sedert de kolonie voor goed aan Engeland behoorde, bedragen: in 1815: 46 personen;
i) Theal I, 365.
3) Jaarlijksche opneemrollen der Kaapsche bevolking (Rijksarchief, den Haag.
3) Theal H, 86.
4) Verslag-Nederbnrgh en Frijkeains (Rijksarchief, den Haag).
5) Theal II, 333.
6) Theal, Records of the Cape Colony 1793—1796, P- 296-
7) Montgomery Martin, History of the British Colonies IV, 80.
8) Theal III, ui.
9) Montgomery Martin IV, 80.
10) Theal, Records of the Cape Colony 1813—1815, p. 399.
11) Theal III, 334.
12) Montgomery Martin IV, 81.
13) Theal I, 334.



62
DE AFKOMST DER BOEREN.
in 1816: 85; in 1817: 419 in 1818: 230; in 1819: 429 2); in 1820: 4300 2). Voor de jaren 1821—1824 vind ik geen opgave, maar van een immigratie op de schaal van 1817 en 1819—'20, die het gevolg was van bepaalde in Europa genomen maatregelen, is toen geen sprake geweest. In 1825 bedroeg het aantal immigranten 114; in 1826: 116; in 1827: 114; in 1828: 135; in 1829: 197; in 1830: 204; in 1831: 114, en in 1832: 196 3). Een geregelde matige toevloed dus van Britten, met het enkele uitzonderingsjaar 1820. De duizendtallen zijn eerst in de tweede helft der 19de eeuw binnengekomen, sedert de ontdekking der diamantmijnen1.
Uit bovengenoemde getallen blijkt, dat sedert 1691, toen de bevolking voor het eerst zoo aanzienlijk was geworden dat de toeneming door geboorte die door immigratie overtrof, het aantal Kaapsche burgers gemiddeld verdubbeld is geworden in 25 jaar. De op een zeker tijdstip aanwezige bevolking schijnt door geboorte gemiddeld verdubbeld te zijn geworden in 30 jaar, en de snellere verdubbeÜng dan in 30 jaar is het gevolg van immigratie. Wij hebben dus het volgende schema, dat de werkelijkheid nabij komt.
1691 : 1.000
1721 : 2.000 + 500
1751 : 4.000 + 1.000 + 750
1781 : 8.000 + 2.000 + 1.500 + 1.250
1811 : 16.000 + 4.000 + 3.000 + 2.500 + 4.000. Ik vermenigvuldig dus de in de eerste horizontale rubriek verkregen getallen met 16, die in de tweede met 8, in de derde met 4, in de vierde met 2 en in de vijfde met 1. Er zijn natuurlijk familiën aan wier voor-
i) Schotsche immigratie-onderneming (Theal III, 319).
3) Immigratie-onderneming van de Engelsche regeering (Theal III, 337 vv.). 3) Montgomery Martin IV, 83.



DE AFKOMST DER BOEREN.
63
beeldige vruchtbaarheid door deze vermenigvuldigers geen recht wordt gedaan. Zoo had het in 1687 gesloten huwelijk tusschen Jan Smit en Adriana Tol 5 kinderen, 42 kleinkinderen die den naam Smit droegen, 138 achterkleinkinderen en 306 achter-achterkleinkinderen alleen van dien familienaam *); het in 1690 gesloten huwelijk van Jacob de Villiers en Marguerite Gardiol had 11 kinderen, 57 kleinkinderen van den naam de Villiers en 172 dergelijke achterkleinkinderen 2); het in 1717 gesloten huwelijk tusschen Jacob Kruger en Johanna Kemp had 8 kinderen, 45 kleinkinderen van den naam Kruger, en 111 dergelijke achterkleinkinderen 3). Maar wij moeten naar gemiddelde cijfers zoeken, en' de omstandigheden laten geen andere dan' de aangenome toe. De eenige uitzondering die geraden schijnt is, voor het cijfer der Franschen in de tweede rubriek niet 8 maar 10 als vermenigvuldiger te nemen. Immers nog geruirnen tijd huwden de Hugenootenfamilies bij voorkeur onder elkander, en hetzelfde verschil in vruchtbaarheid dat op 123 Franschen die in de periode 1688—1717 aan de voortteling hebben deelgenomen, het kindercijfer op veel hooger getal brengt dan de vergelijking met de totalen der Nederlandsche en der Duitsche ouders (256 en 104) zou doen verwachten, heeft zich nog eenigen tijd, minstens wel tot op het midden der 18de eeuw, doen gelden, gelijk de genealogiën bij de Villiers met zekerheid uitwijzen. Hierachtei volgt nu mijn tabel:
1) De Villiers III, 375 vv.
2) id. I, p.. XX vv.
3) id. II, 174 vv.



C. Verhouding der kinderen in onderscheiden tijdperken gewonnen door:
Tijdperken
Vermenigvuldiger
Nederlanders Duitschers
Franschen
Denen Zweden Noren
D.-Zwitsers Fr.-Zwitsers Vlamingen
Walen Engelschen Amerikanen
Russen
Polen Bohemers Corsicanen Italianen
Portugeezen
Luxemburgers
Slavinnen
Kaffervrouwen Onbekend
Totalen
1657- A 252% soVi is 3 7% — 2 — 13% — - - 3V« — 10% 338
1687 1 ( 4040 808 I 240 | 48 I I20 — 13 — 2l6 — — — |— — — — I — — — 56 | — l68 j 5.728
1688- (I 602% 228% I 386% I 12 I 8% 8% 3% — 13 —3-2 1- - — Vt \—
1717 ( 4820 1828 3865 96 | 68 68 28 — 104 / — 24 — 16 _j_ _ _| 4 j_ 132 j 11.353
1718- ( 465 438VÏ 34Vi | 6% 15 8Vs zy» 3V% 1% 3 V» 3 S - — - 18 loos
1747 i 1860 '754 138 | 26 60 34 io 14 6 13 2 13 — — ——— 30 — — — 72 4020
1748- l 447 776 16 68 36% — 15 — 2% % 21/s Vï - - — 21 - 30 i.395Vs
1777 2( 894 1532 32 136 53 — 30 — 5 I 1 — — S 1 — — — 42 - 60 3.791
I7£8_ 1 487% 5031/i i3Vs ioi/j 22 11 12% 6i/s 14% — 5 — - 2 2 | HA 1% 11% 1% 15 1.121%
1807 I j I |
t j 2.254VS J 1987 I 465% 100 79*1 281 35* 10 45 j3%8i/,J 3I 2 3 3%|l/j 2 I 6V, 11/1 361/j i%[ 9° S-i65
Totalenj 12.101%I 6 425V» I 4-2881/, 316IA 323 | "3 | »»% «>% 345% | «3 3» | " | ifi 2 5I1 2 |si% 1% 113V» i%| 447 24.913^
*) Voor de Franschen -. 10.



DE AFKOMST DER BOEREN.
65
Heeft men mijn betoog gevolgd, dan zal men inzien, dat het in de laatste rubriek verkregen totaal, 24.913Vi, ongeveer het bedrag der bevolking in 1807, de ongehuwde immigranten afgetrokken, moet uitdrukken. Wel zijn in de rubriek 1778—1807 kinderen in rekening gebracht die eerst na 1807 zijn geboren, daar het effect is opgenomen van alle tot en met 1807 gesloten huwelijken, maar daar staat tegenover, dat een aantal van de sedert 1778 geborenen reeds kinderen hadden in 1807, die in mijn tabel niet tot hun recht konden komen, daar de vermenigvuldiger voor de laatste horizontale rubriek noodzakelijk 1 moest zijn. Vergelijkt men nu de uitkomst der volkstelling van 1800 (26.159) met die van 1813 (33.968), dan kan een getal van een kleine 25.000 inwoners, de kinderlooze immigranten buiten rekening gelaten, voor Januari 1808 onmogelijk ver van de waarheid zijn.
De getallen uit de rubriek der ouders van onbekende nationaliteit kunnen veilig aldus worden gebruikt, dat de helft worde beschouwd als toe te komen aan ouders die aan de Kaap geboren zijn, 't zij van slaven- of van Kaapsch burgerbloed. De andere helft moet in rekening worden gebracht als toekomende aan de Nederlandsche en aan de Duitsche nationaliteit, en wel in de verhouding die overigens tusschen deze twee bestaat. Ik vermeerder dus het Nederlandsche totaal met 150 en het Duitsche met 75, en tel verder bij de Nederlanders de Vlamingen op, bij de Duitschers de Duitsche Zwitsers en Luxemburgers; bij de Franschen de Fransche Zwitsers en Walen. De totalen worden dan: voor de Nederlanders 12.597, voor de Duitschers 6.6141/!, voor de Franschen 4.322, of ten naastenbij 50Vs, 27 en lTW/o, zoodat de andere nationaliteiten, benevens het inlandsen bloed, slechts deel hebben voor bijna 5V»%, waaronder het inlandsch bloed voor nog geen lo/,.
Historie en Leren IV. 5



D. Ouders buiten de Kaap geboren, 1657—1807,
1657—1687. 1688—1717. 1718—1747. 1748—1777. 1778—1807. Totaal.
M. | V. | 'f. M. | V. | T. M. V. T. M. | V. } T. M. V. | T. m. [ V. T.
Nederlanders 70 64 134 130 126 256 105 88 193 99 68 167 125 67 192 529 413 942
Duitschers 18 2 20 97 7 104 178 10 188 330 26 356 218 50 268 842 95 936
Franschen 4 3 7 66 57 123 3 3 6 4 4 8 9 1 10 86 68 154
Denen 1 — 1 3 — 3 5 — 5 18 — 18 12 — 12 39 — 39
Zweden 3 — 3 3 — 3 6 1 711 11213 11436 3 39
Noren — — — 3 — 3 3 3 — — — 5 5 11 — 11
Duitsche Zwitsers 1 — 12 — 21 — 14 — 4 6 — 6 14 — 14
Fransche Zwitsers — — — — — — 1 — 1 — — — 7 — 7 8 — 8
Vlamingen 31 4538 — — — 2 — 24 — 4 14 4 18
Walen — — — — — — — 1 1 1 — 1 — — — 1 1 2
Engelschen — — — 1 — 1 — 1 1 — — — 1 2 3 2 3 5
Amerikanen — — — — — — 1 — 1 — — — — — — 1 — 1
Russen — — — 1 — 1 — — — — — — — — — 1 — 1
Polen ____________ i_ 1 i — 1
Bohemers — — — — — — — — — — 1 1 — — — — 1 1
Corsicanen — — — — — — — — — 1 — 1 — — — i — i
Italianen — — — — — — — — — — — — 1 — 1 1 — 1
Portugeeïen — — — — — — 1 — 1 — — — 1 — 1 2 — 2
Levantijnen — — — — — — — — — — 1 1 — — — — 1 1
Luxemburgers — — — — — — — — — — — — 1 — 1 1 — 1
Slavinnen — 1 1 — 1 i — — — — 9 9 — 7 7 — 18 18
Kaffervrouwen — — — — — — — — — — — — — 1 i — 1 1
Onbekend — 9 9 2 7 9 2 7 9 — 20 20— 9 9 4 52 56
I 1 L
Totaal . . . 100 80 180 313 2011514 3061 ui 417 470 130 600 4041 138 542 15936602253



DB AFKOMST DER BOEREN.
67
Hoe noodig het is, gelijk in onze tabel geschiedde, de vruchtbaarheid der in het land gebleven en niet in beide linies uitgestorven familiën tot grondslag te nemen, blijkt, wanneer ik dezelfde bewerking toepas op een andere tabel, waarin alleen met het getal der aan de voortteling deelgenomen hebbende ouders van elke nationaliteit is rekening gehouden1: (zie hiernaast).
Vermenigvuldig ik de getallen van1 de eerste verticale rubriek dezer tabel met 16, die der tweede met 8, die der derde met 4, der vierde met 2 en der vijfde met 1, dan krijg ik de totalen 2880
4112
1668
1200 542
of in 't geheel 10402, terwijl ik voor de Nederlanders 5490, voor de Duitschers 2866 en voor de Franschen 1108 als totaal verkrijg. Voeg ik ook' hier aan de Nederlanders en aan de Duitschers hun aandeel uit de „onbekenden" a 100 en a 50 toe, en verder aan de Nederlanders de Vlamingen (136), aan de Duitschers de Duitsche Zwitsers (50) en den' Luxemburger (1), aan de Franschen de Fransche Zwitsers (11) en de Walen (6), dan worden de totalen voor deze drie groepen: Nederlanders 5726, Duitschers 2967, Fransche 1125, of ten naastenbij 54»/6, 28Vs en 10Vs%, getallen die ongetwijfeld veel minder met de werkelijkheid overeenkomen dan de zooeven gevondene. Het verschil ten aanzien der Nederlanders wordt uitgewerkt door het en £/<?c repatrieeren van onderscheiden ambtenaarsfamiliën ,(die dus, gelijk vroeger is opgemerkt, voor de andere tabel niet in rekening kwamen),en door geringere vruchtbaarheid in verhouding tot de Hugenooten; het verschil ten aanzien1 der, Dwitschers wordt enkel uitgewerkt door



68
DE AFKOMST DER BOEREN.
geringere vruchtbaarheid. Een trek, die aan de Duitsche nationaliteit, in vergelijking met de huidige Fransche, zeker niet eigen is. De oorzaak is, dat de Franschen in veel gunstiger conditie overkwamen: jonge gezinnen ol jonge ongehuwden van beiderlei geslacht tezamen, bestemd om zeer spoedig gezinnen te vormen. Onder de Duitschers daarentegen waren, gelijk Theal reeds deed opmerken, een groot aantal oud-soldaten van de Compagnie, met een aantal Indische dienstjaren achter den' rug. Ook tegenover de Nederlanders schieten de Duitschers in vruchtbaarheid tekort.
De verhouding b.v. van Duitsche tot Nederlandsche ouders is in het 4de tijdperk als 8»A:1. Voor de kinderen echter is de verhouding 766:447. Deze omstandigheid, maar nog veel meer natuurlijk het latere aankomen der Duitschers, is oorzaak dat hoewel het totaal der Duitsche ouders uit de vijf rubrieken te zamen maar 8 beneden dat dei Nederlandsche blijft, toch de Duitschers bij zorgvuldige berekening geen hooger procent kunnen behalen dan 27, tegen de Nederlanders meer dan 50.
Wil men ter vergelijking met de vroeger medegedeelde tabel van Theal de tijdperken evenzoo ingedeeld hebben als hij het deed, dan diene het staatje op blz. 69.
Bij deze tabellen van ouders is het niet de datum van het huwelijk, maar de datum der eerste vermelding vaneen persoon, m.a.w. van de aankomst in Zuid-Afrika, dte over de plaatsing in een tijdperk beslist. Dit was noodig, daar Theal het voor zijn staatje evenzoo had gedaan.
***
Vergelijken wij nu onze uitkomsten nog eens met de boven afgeschreven passages- van Theal. Tegen één van zijn uitspraken moeten wij bepaaldelijk in verzet *omen:



E. Ouders buiten de Kaap geboren, 1657—1795.
1657—1675. I 1676—1700. 1701—1725. I 1726—1750. I 1751—1775- I «776—I79S- Totaal.
M- j y. | T. M. j^V. T. M. V. [ T. ] M. | V. |jT. M. V. j T. J M. | V. | T. M. j V. j T.
Nederlander» 38 I 42! 80 71 I 69 1401128 106 234 73 I 63 1136' 84 641148 113 I 46 11|9 5°7 39° «97.
Duitschers 7 1 8 41 3 44 101 7 108 177 10 187 270 22 292 233 33 266 829 76 905
Franschen x _ 1 59 53 112 11 7 18 2 3 5 3 4 7 10 1 11 86 68 154
Denen 1 -I 1 1 - 1 3 - 3 6 - 6 14 - 14 1° - 10 35 - 35
Zweden 3-3 2 - 2 4 1 5 J - 3 » 1 « -S — *3 35 2 37
Noren _ _ - 1- 1 2 - 2 3 _ 3 _ _ _ 4 - 4 w - »
Duitsche Zwitsers _ - - 1- 1 3 - 3-- - 4- 4 6 -
Fransche Zwitsers __ — — — — 1— 1 _ _ _ _ — — 7 — 7 „
Vlamingen 3 1 4 1 1 2 4 2 6--|- 1- 1 5 - 5 H 4 1»
Walen 1 1 1 2 - 1 J 2
Engelschen — — — — — — 1 1 2 — —( — — — — '~_ 1 — i
Amerikanen — — — — — — — — — 1 — 1 — j
Russen — — — 1 — 1 — — — — — 1 — — ,
Polen __ — _ — — — — — — — — — — — 1— * __ ~T i
Bohemers — — — — — — — — — — — — — — ___ 1 1
Corcicanen — — — — — — — — — — — — 1 1 .
Italianen ____ _ — — — — — — — — — — — — 1 — 1 _\ 2
Portugeezen _,_ __ — — 1— i — — — — — — 11
Levantijnen — — — — — — — — — — — — — 1 1 | j
Luxemburgers — — — — ~ ~ ~ ~ ~ ~\ "al 1 1 _ 17 17
Slavinnen — i 1 — — — — 1 1 — — — ~ 8 8— 7 7 , '\
Onbekend -_ 6 6 1 7 8 i 7 8 a| 4 6-i7i7-|9 9 4 5 | 54
Totaal. . . j 53 | 51 1104 ^79] i33| 3i2|26o| 132I392 2681 81 [ 349 [ 3871 "7 54 |4o6| 97 1 5°3 |'5S3| 611 [2164



70
DE AFKOMST DER BOEREN.
dat er in de 17de eeuw maar één, en in de 18de geen enkel voorbeeld van een Duitsche stammoeder zou zijn aan te wijzen. Het valt gemakkelijk uit de 17de eeuw vier, en uit de 18de een aantal voorbeelden aan te halen, waarbij bezwaarlijk aan een andere stammoeder dan een Duitsche kan worden gedacht. In zooverre echter heeft Theal gelijk, dat het aantal Duitsche vrouwen niet in de verte dat der Nederlandsche nabij komt.
Verder blijkt, dunkt my', uit onze berekening overtuigend, dat het Duitsche bloed in het Boerenvolk het' Fransche aanzienlijk overtreft. Het percentage Fransch bloed is door Theal ongeveer juist, maar dat van het Duitsche bloed veel te laag en dat van het Nederlandsche te hoog opgegeven.
Tevens blijkt uit de vergelijking van Theal's staatje met de mijne, dat ik bij de Belgen tusschen Vlamingen en Walen, en bij de Zwitsers tusschen Duitsche en Fransche Zwitsers heb trachten te onderscheiden. Bij mij komt' maar één Rus voor, geen Oostenrijkers en geen Hongaar. Ik heb nl. personen uit de Russische Oostzeeprovincièn en uit de Oostenrijksch-Hongaarsche landen, zoo zij blijkbaar van Duitsch geslacht zijn, bij de Duitschers gerekend1. Een authentieken Hongaar ben ik niet tegengekomen'. Wilde men de Oostenrijkers tot een nationaliteit maken (hetgeen minder juist schijnt), dan zouden zij geloof ik sterker zijn dan twee. Maar het geldt hier ten slotte zeer kleine verschillen, en de beslissing, hoe men die ook wenschen moge, kan op de procentsgewijze verhouding der drie hoofdelementen nauwelijks invloed hebben.
Een woord dient nog gezegd van het slavinnenbloed. Natuurlijk zijn in de lijsten B! en C niet alle kinderen' verantwoord, die uit den omgang van blanken met slavinnen geboren zijn. Vooral in de eerste jaren der nederzetting, toen de blanke vrouwen schaarsch waren (zoo had



DE AFKOMST DER BOEREN.
71
men in 1663 nog maar 17 volwassen blanke vrouwen I), en de eigenaardige moreele eigenschappen van het Boerenras zich nog niet hadden kunnen ontwikkelen, had er een levendig geslachtsverkeer met slavinnen plaats, zoodat er in 1685 onder het getal der slaven bevonden werden „32 soonen en 26 dogters van D'uytse vaders geteelt" 2). Dit was een van de redenen waarom de Kaapsche regeering sinds lang op het overzenden van Hollandsche weesmeisjes had aangedrongen, waaraan in 1685 voor het eerst, en later gedurig, gevolg gegeven werd 3). Naderhand bracht de opheffing der Nederlandsche kolonie Mauritius alweder een aantal Nederlandsche meisjes aan de Kaap. De halfbloeden nu, die in de lijsten B en C verantwoord zijn, zijn enkel die, welke öf in wettig huwelijk bij exslavinnen gewonnen werden, óf van wie blijkt dat zij als kolonistenkinderen erkend en in de gezinnen opgenomen zijn. Kinderen die niet in de conditie van Europeanen kwamen, moeten voor de samenstelling van het Boerenbloed natuurlijk buiten rekening blijven. Het is trouwens zeer de vraag of de 32 zoons en 26 dochters, waarvan boven sprake is, wel kolonisten tot vaders hadden; naar alle waarschijnlijkheid had het garnizoen, aanvankelijk talrijker dan de gansche kolonistenbevolking en bijna geheel uit ongehuwden bestaande, er wel zooveel aandeel aan.
Als gedoopte of gewezen slavinnen (zeide ik reeds) zijn beschouwd alle vrouwen van lijst B', die toenamen hebben als „van Suratte", „van Bengalen", of waarvan alleen de (Christelijke) doopnaam bekend is, maar geen familienaam. Het is mogelijk dat in een enkel geval het onvermeld
i) Opneemrol Tan dat jaar (Rijksarchief, den Haag), a) Hesseling, Het Afrikaansch, 51. 3) Theal I, 311.



72
DE AFKOMST DER BOEREN.
blijven van een familienaam aan gebrekkige inrichting, ©nvoldoende conservatie of onvoldoend onderzoek der Kaapsche kerkregisters is te wijten, en dus in lijst C het getal slavinnen iets te hoog is opgegeven. Doch dit wordt wel geneutraliseerd door een ander feit, waarop ik nog de aandacht heb te vestigen. In een beperkt aantal genealogieën bij de Villiers komen personen voor die den familienaam dragen van een aan de Kaap sedert lang gevestigd geslacht, maar opgegeven worden als „geboren in Zuid-Afrika; ouders onbekend". Voor een gedeelte zullen deze kinderen wel geboren zijn uit bij de Villiers vermelde wettige huwelijken: immers de bronnen waaruit hij geput heeft, zijn niet volstrekt compleet. Echter is het niet onwaarschijnlijk dat een ander gedeelte aan buitenechtelijk verkeer met vrouwen van kleur het aanzijn dankt, en dus het aantal dergelijke moeders in B en C niet geheel juist is aangegeven. Neemt men echter in al deze gevallen een slavenmoeder aan, dan komt het percentage van het slavenbloed in de op C gegronde berekening nog nauwelijks op 1%. Dé bewering als zouden de Boeren voor een goed deel van slavinnen of inlandsche vïouwen afstammen, moet dus met de meeste beslistheid naar het rijk der fabelen verwezen worden.
En hoe of over het verkregen resultaat de Nederlandsche eigenliefde zal oordeelen? Er is wel geen andere grondslag mogelijk dan alleen de personen, binnen het grondgebied der Vereenigde Nederlanden geboren, als Nederlanders in rekening te brengen. Gaat men verder en zegt men dat iemand uit Meurs of Lingen, uit Emmerik of Dostfriesland, in de 17de eeuw wel zooveel Hollander is gelijk wy thans de Hollanders, als Duitscher gelijk wij thans de Duitschers kennen, dan zegt men ongetwijfeld de waarheid, maar een waarheid die niet tot grondslag aan een berekening mag worden gelegd, zonder de deur open



DE AFKOMST DER BOEREN.
73
te zetten voor willekeur. Immers waar zal men de grens trekken, als men de staatkundige verwerpt? Men moet anders redeneeren en zeggen: 27 pCt. Duitsche afkomst heeft niet vermocht, de Boeren de trekken op te drukken, die wij als karakteristiek erkennen voor de Duitsche nationaliteit zooals die thans in 1902 bestaat. In moreel opzicht heeft dunkt mij het geringere procent Fransche afkomst meer of minstens evenveel uitwerking gehad als het grootere Duitsche. Dit ligt hieraan dat de Hugenootenimmigratie, nog bijna aan de wieg der Kaapsche geschiedenis, een scherp begrensd en van het Nederlandsche onderscheiden beschavingsferment beteek ent. Dit is met de Duitsche immigratie niet het geval. Deze verschijnt als een aanvankelijk onaanzienlijk, later zeer aanzienlijk aanhangsel der Nederlandsche, maar steeds als aanhangsel. In de eerste plaats stond in de 17de en in den aanvang der 18de eeuw een breede strook Nederduitsch gebied onder den invloed der toen hoog ontwikkelde Nederlandsche beschaving. Maar ook de echt-Hoogduitsche of vèr-öostelijk-Nederduitsche immigranten waren een aanhangsel, geen eigen geheel. Daartoe hadden zij in gezinnen moeten overkomen waarin zij Duitschen zin' en zeden tot bloei en invloed hadden kunnen brengen, en dit is niet dan bij hopge uitzondering het geval geweest. Die oud-soldaten waren bijna allen, toen zij aan de Kaap huwden, langen tijd in Compagnie's, dat is dus in Nederlandschen dienst geweest. De hoogere klasse aan de Kaap, de regenten en vooral niet te vergeten de predikanten, bestond uitsluitend uit Nederlanders. Dat enkele predikanten, als ds. Meiring ') en ds. Borcherds3), in Lingen of in Oostfriesland geboren waren, doet hier niets van af: hun studie aan een Nederlandsche hopgeschool,
1) Aangekomen in 1743.
2) Aangekomen in 1785.



74
DE AFKOMST DER BOEREN.
hun dienst in de Nederlandsche kerk, hun huwelijk met' Nederlandsche vrouwen maakten ook hen tot Nederlanders, al moesten zij en hun afstammelingen in het kader van onze lijsten bij de Duitschers worden geteld.
Omgekeerd, al stammen de Boeren naar het lichaam voor 50V5°/o en geestelijk voor gewis hooger cijfer van Nederlanders af, men vergete nooit dat zij in de verste verte niet met ons Nederlanders zijn gelijk té stellen. Zij vormen in waarheid een nieuw ras, waarin het overwegende Nederlandsche met aanzienlijke hoeveelheden niet-Nederlandsch bloed gemengd is.
Het kan zijn nut hebben, en ik ben in staat, nu nog aan te toonen dat in den kring, waaruit de Kaapsche stamvaders voor een goed deel afkomstig zijn, de ambtenaren en soldaten der Oost-Indische Compagnie, de verhouding tusschen Nederlanders en Duitschers in de verschillende tijdperken niet wezenlijk van de in de tabellen C en D uitgedrukte verhoudingen verschild heeft.
Jaarlijks werden naar de soldijkantoren der Compagnie te Amsterdam en te Middelburg een generale zee- en esn generale landmonsterrol van al Compagnie's dienaren opgezonden, waarin, onder meer bizonder heden, ook de geboorteplaats van eiken dienaar staat vermeld. Dé oudste dergelijke rol, die bewiaard is, is de generale landmonsterrol van 1691 I). Zij verantwoordt het respectabele getal van 11.333 koppen. Het aantal vreemdelingen is, hoewel reeds aanzienlijk, toch nog ver in de minderheid: naar schatting ruim een vijfde van het geheel, en van dit ruime vijfde schijnen mij de Duitschers niet meer dan ruim de helft uil te maken. Van vóór 1691 zijn er geen generale,
i) In het archief der Compagnie (opgenomen in het Algemeen Rijksarchief in den Haag; ook de verder aan te halen bescheiden bevinden zich aldaar).



DE AFKOMST DER BOEREN.
75
maar een groot aantal partieele monsterrollen bewaard: van ettelijke schepen, van ettelijke garnizoenen en expeditiën. Het verhoudingsgetal der vreemdelingen neemt af, hoe hooger men opklimt. Dé vestiging van onze Indische heerschappij is ons eigen werk geweest: de helpers van Coen en van Diemen waren voor negen tienden Nederlanders.
Eerst de achttiende eeuw heeft, in snel toenemende maté,onz2 natie hokvast zien worden. Dé Compagnie had gedurig meer volk noodig, maar die zich aanboden waren ten slotte meerendeels arme Duitschers. Dé generale landmonsterrol van 1778 b.v. (14.541 koppen) wijst voor meer dan twee derden vreemdelingen aan, en onder die vreemdelingen zijn het over groote deel Duitschers. Ten eerste dus is het getal vreemdelingen in vergelijking met 1691 sterk toegenomen, ten tweede is onder de vreemdelingen het verhoudingsgetal der Duitschers, dat van den aanvang af aanzienlijk was, gestegen. In de zeemonsterrollen zelfs van het einde der 18de eeuw houden echter de Nederlanders nog wel de helft.
Ik heb mij hier met benaderingsgetallen tevreden gesteld, omdat de generale land- en zeemonsterrollen alle kwartieren van Indië, doch niet de Kaap omvatten. Om het aantal Duitschers in Compagnie's dienst aan de Kaap vast te stellen, kunnen ons alleen de bizondere Kaapsche monsterrollen dienen.
Zij zijn gelukkig in grooten' getale bewaard. De oudste is van 1656, vier jaar na de aankomst van van Riebeek. Zij bevat de namen en geboorteplaatsen van 133 dienaars, die naar hunne nationaliteit onmogelijk anders dan als volgt kunnen worden ingedeeld: Nederlanders 103 z);
i) Zoo noem ik alleen de personen geboren binnen de Republiek der Vereenigde Nederlanden.



76
DE AFKOMST DER BOEREN. J
Duitschers 19; Franschen 5; Denen 3; Zweden en Noren 2; één Vlaming.
De monsterrol van 1716 bevat de namen en geboorteplaatsen van 711 dienaars: Nederlanders 453; Duitschers 177; Vlamingen 25; Zweden en Noren 21; Denen 10; Franschen 8; Kapenaars 7; Duitsche Zwitsers 5; Nederlanders geboren te Batavia 2; één Fransche Zwitser; één Engelschman; één Rus.
Eerst de tweede helft der 18de eeuw brengt de Duitschers in de meerderheid. De monsterrol van 1767 wijst 1610 dienaren aan: Duitschers 1025; Nederlanders 317; Zweden en Noren 69; Kapenaars 55; Denen 45; Vlamingen 35; Duitsche Zwitsers 21; Franschen 12; Italianen 8; Luxemburgers 7; Levantijnen 4; Walen 4; Nederlanders geboren te Batavia 2; Engelschen 2; Russen 2; één Pool en één Bohemer.
Het gansche geheim is de grootere sterkte van het garnizoen, en Compagnie's troepen werden in dezen tijd haast uitsluitend uit Duitschers samengesteld. Nam men de rol van de in 1782 aanwezige soldaten, dan zouden, ten gevolge van de bezetting door de Franschen in het vorig jaar, de Franschen en de Fransche Zwitsers in de meerderheid zijn J), in 1796 de Engelschen, Schotten en Ieren, in 1804 (regiment-Waldeck a)) weder de Duitschers. Dit alles heeft met de bloedmenging van het intusschen reeds gevestigde Boerenvolk weinig meer te maken: het komt er op aan, hoeveel van die tijdelijke inwoners tot vaste bewoners, tot vaders van gezinnen zijn geworden, en dit leerde ons, uitgezonderd voor de Engelschen, lijst B.
Het midden tusschen de monsterrollen, die enkel de
1) De door Sufte- achtergelaten troepen en het regiment-de Meuron waren Toor een groot deel in de buurt van Neufchatel geworven.
2) In dienst van de Bataafsche Republiek.



DE AFKOMST DER BOEREN.
77
Compagnie's dienaars, en lijst B, die de stamhouders van in het land gebleven familiën optelt,houdende vrijboeken, die de namen bevatten van alle Compagnie's dienaars die ontslagen werden om zich blijvend aan de Kaap te vestigen en er het landbouwbedrijf uit te oefenen. Jaarlijks werd een dergelijk Kaapsch vrijboek naar Nederland opgezonden. De namen van hen die zich aan de Kaap vestigden «onder Compagnie's dienst te passeeren, dus van de immigranten in engeren zin, (gelijk b.v. alle Hugenooten eö een groot deel der Nederlanders) komen er niet op voor, zoodat deze registers geen zoo zuiver beeld van de afkomst der kolonisten kunnen geven als lijst B, die bovendien alleen rekening houdt met gehuwde personen, terwijl een groot aantal vrijgelatenen ongehuwd zijn overleden. Neemt men echter de gegevens voor wat zij zijn, dan versterken zij toch weder onze stelling.
De oudste reeks dergelijke vrijboeken, die nog over is, loopt over de jaren 1657—1662. In deze zes jaren werden 167 Compagnie's dienaars ontslagen en van vrijbrieven voorzien: 104 Nederlanders, 40 Duitschers, 13 Vlamingen, 5 Zweden en Noren, 3 Denen, één Franschman efl één Waal.
Een andere reeks dergelijke vrijboeken omvat de jaren 1718 tot en met 1791, waartusschen echter ettelijke jaren ontbreken, zoodat de getallen, die men er uit verkrijgt, geen absolute waarde als totalen hebben, maar wel de verhouding aangeven die in de 18de eeuw tusschen de nationaliteiten der aldus vrijgelatenen bestond. Blijkens die boeken dan zijn in een zeker aantal jaren tusschen 1718 en 1792 vrijgelaten 318 personen, en wel 161 Duitschers, 93 Nederlanders, 21 Vlamingen, 17 Franschen, 12 Denen, 11 Zweden en Noren, één Waal, één Pool en één Schot.
Genoeg zeker om te bewijzen dat de verhoudingen, ten



78
DE AFKOMST DER BOEREN.
aanzien der mannnlijke personen in B uitgedrukt, overeenstemmen met de verhoudingen' in de monsterrollen en vrijboeken. Zuivere conclusiën evenwel zijn alleen uit K te trekken, welke lijst, door het opnemen der vrouwen, en het weglaten der celibatairs, alleen in staat stelt het aandeel der verschillende nationaliteiten aan de yorming van het Bberenras met eenigen graad van zekerheid te bepalen.
Juli 1902.



DE KAAP HONDERD JAAR GELEDEN1).
I.
Uit de geschiedenis van Zuid-Afrika kent ons publiek alleen den grooten trek van 1836 in bizonderheden, en van wat later gevolgd is, het best de lotgevallen der Zuid-Afrikaansche Republiek sedert het presidentschap van Thomas Franoois Burgers. Maar de langzame wording dier Afrikaander nationaliteit, wier eigenaardigheden zoodra zij eindelijk van zich spreken doet, zoo scherp geteekend zijn, blijft voor ons in het duister. Er is een tijd geweest dat wij de Boeren volstrekt vergeten waren, en in dien tijd is ook de heugenis aan onze eigen vroegere betrekkingen met hen verloren gegaan. Zoo is het weinig onder ons bekend, dat de eerste Zuid-Afrikaansche republieken eigenlijk opgericht zijn meer dan honderd jaar geleden, en niet tegen Engeland maar nog tegen onze Oost-Indische Compagnie.
Men weet, voor haaf was de Kaap aanvankelijk niets dan een ververschingsstation geweest; eerst later, toen zij zich door mededingers zwaar bedreigd gevoelde, ook een belangrijk strategisch punt, voorwerk van Indië. Om geen bloeiende Nederlandsche volkplanting was het haar ooit te doen geweest, enkel om producenten van juist zoo veel ververschingsmiddelen als haar schepen behoefden.
i) Rede uitgesproken in de Historische Commissie van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden, Tuni 1900.



80
DE KAAP HONDERD JAAR GELEDEN.
Bovendien nog over een ver verspreid wonende Europeesch e bevolking van ettelijke duizenden zielen te regeeren was voor een monopoliseerende handelmaatschappij niets dan last. „Indien de natuurlijke gevolgen van het aanleggen eener colonie alhier" schrijft in 1793 tijdens zijn verblijf aan de Kaap de uit Nederland gezonden hooge commissaris mr. S. C. Nederburgh, „intijds waren oyerdagt geweest, zoude men het zeekerlijk veel verkieslijker hebben geoordeelt, zich alleen van de possessie van dezen uithoek te verzekeren (en er dus niemand toe te laten buiten de soldaten van het fort, bedoelt hij), en het land aan desselfs natuurlijke inwoonders, de Hottentotten, ter bewooning en bebouwing over te laten." Nederburgh vergat hierbij, dat juist de onmogelijkheid om met de Hottentotten tot een bevredigend verkeer te geraken, in vroeger tijd de bewindhebbers gedreven had bij kolonisten te zoeken wat de inboorlingen niet leveren konden of wilden. Maar zijn afkeer van de wederspannige en hardleersche kolonisten is zoo groot, dat reeds in zijn rapporten de onder het Engelsch bestuur zoo berucht geworden neiging valt op te merken, de weinig gekende inboorlingen van de buitendistricten ten koste van de met hen in strijd geraakte boeren te verheffen.
De blanke bevolking van Zuid-Afrika, in totaal nog altijd zeer gering, nam evenwel snel toe. Voor zoover uit de opgaafrollen ter politieke secretarie aan de Kaap valt op te maken (er waren ook reeds blanken die buiten geregelde aanraking met het naaste landdrostkantoor leefden) is zij van 1772 tot 1791 bijna verdubbeld (van 8387 tot 13.067), van 1791 tot 1805 wederom bijna' verdubbeld (van 13.067 tot 25.775), en verreweg het grootste gedeelte van deze bevolking leefde ver van de Kaapstad verwijderd, die in 1791 met haar naaste omgeving 3851 zielen telde op een geheele bevolking van 13.067. Deze land-



DE KAAP HONDERD JAAR GELEDEN.
81
bevolking had haar eigen behoeften, waarin door de regeering der Compagnie kwalijk genoeg werd voorzien. Zij 'interesseerde de Zeventienen eigenlijk alleen uit fiscaal oogpunt; maar terwijl eenerzijds de geldnood der Compagnie en het bederf harer ambtenaren, en daarmede de afpersingen en knevelarijen toenamen, kregen aan den anderen kant de kolonisten gedurig meer het besef van hun kracht. Alles liep uit op een groot conflict, dat begonnen was eer de Engelschen voor de eerste, maal voet aan wal hebben gezet.
De gebeurtenissen in het moederland hadden er toe medegewerkt. Het was voor de kolonisten geen geheim, dat de Oost-Indische Compagnie nagenoeg geruïneerd was, en dat er personen genoeg in Holland waren die haar despotiek en bedorven bestuur veroordeelden. De patriotsche leuzen van den dag waren, spoediger dan men vermoed zou hebben, doorgedrongen tot de eenzaamheid van het Zuid-Afrikaansche veld; de ontevreden burgers der buitendistricten betitelden zich „de nationale partij," en eischten gehoor voor hun stem, „de volksstem". Reeds in 1779 zonden zij afgevaardigden naar Holland, om van de Staten-Generaal herstel van grieven te verzoeken, maar in de algemeene verwarring der volgende jaren verloor men hun zaak uit het oog. De meest gehate regeeringspersoon, de fiscaal Boers, werd verwijderd, maar voor het overige werd de deputatie in 1785 met eenige nietsbeduidende hervormingen afgescheept, en door de oranje-revolutie van September 1787 werd de Compagnie, naar het schijnen moest, weder voor onbepaalden tijd in hare voorrechten bevestigd.
Wat echter aanhield was haar geldgebrek. Zij stelde gaandeweg zulke hooge financieele eischen aan den staat, dat ook het met haar bevriende oranjegezinde staatsbestuur een toezicht over haar geldelijk beheer
Historie en Leren IV. O



82
DE KAAP HONDERD JAAP GELEDEN.
verlangde, om zeker te zijn dat de toegestane gelden daartoe werden besteed waarvoor zij aangevraagd waren, en dat de oude zuinigheid de geldverspilling in haar bestuur weder verving. Hiertoe werd in 1790 door Holland en Zeeland een staatscommissie benoemd, welke adviseerde tot het uitzenden van commissarissen-generaal naar Indië en de Kaap, met ruime volmacht tot het invoeren van bezuinigingen en hervormingen. Om de bezuinigingen was het hierbij van den aanvang af té doen.
Voor zoover de Kaap betrof, had het toch aan een waarschuwende stem niet ontbroken. In het archief der staatscommissie is een merkwaardig stuk bewaard van den schout-bij-nacht Jacob Pieter van Braam, die meermalen met een landseskader voor de Kaap had gelegen en in de toestanden daar steeds bizonder belang had gesteld. Hier en daar klinken zijn waarschuwingen bijna profetisch: „Moeten dan — moet ik niet zeggen tot onze schande — de twee magtigste zeemogendheden van Europa onze importante Colonie van Caab de Goede Hoop alleen in deszelfs volle waarde kennen? Is 't niet zigtbaar dat men ons dit veronagtzaamd Land misgunt? Moeten de pogingen der Engelschen gedurende den jongsten oorlog, om dien uithoek in hun magt te krijgen, niet de oogen openen omtrent de importantie die zij in derzelver bezit stellen? En waarlijk niet ten onregte, want waren de Engelschen of de Franschen meester van dat heerlijk land, zo zóu men hetzelve in weinig jaren zien bevolken ... Men heeft voor lange jaren bij de Compagnie tot een sistema aangenomen, dat het gevaarlijk ware de bewoonders der Caab de middelen toe te staan om opulent te konnen worden. Maar is er immer ongelukkiger regeering dan die over een arm, behoeftig volk?.... Het heerschende sustenue, dat een sterkere bevolking der Caab de inwoonders mettertijd in staat zou stellen om



DE KAAP HONDERD JAAR GELEDEN.
83
zig zeiven onafhankelijk van de Compagnie en tot een vrij volk te konnen maken, heeft ongelukkig de opkomst dier Colonie altoos verhinderd.... Het despoticq gezag kan zig wel staande houden over slaafsche Oosterlingen, maar niet in eene colonie daar men eerder denkt in Nederland dan in Africa te wezen.... Een raad uit de Burgers verkozen, diende over het bestier der vrije lieden gestekl te worden; de leden van dien raad moesten staan aan de vrije keuze der Burgers... Vroeg of laat word de Compagnie deeze precieuse en uit dien hoofde zo zeer misgunde bezitting ontnomen, zo dezelve in den tegenwoordigen kruipenden staat gehouden word... Engeland of Frankrijk zal zig op 't alleronverwagtst, ja mogelijk onder den schijn van ons dienst te doen, van die plaats tragten te verzekeren, om zig van de vrees te ontheffen', dat ze in de magt zijns competiteurs mogt vallen." — Hetgeen, naar ieder weet, vijf jaar later is gebeurd.
De tijding, dat een speciale commissie uit Nederland gezonden werd, met volmacht om hervormingen in te voeren, werd aan de Kaap met gejuich ontvangen. Toen Nederburgh en Frijkenius voet aan wal zetten, illumineerden de burgers en gaven alle teekenen van hoopvolle verwachting. Zij werden bitter teleurgesteld. De maatregelen door beide commissarissen getroffen hadden enkel de versterking van Compagnie's geldmiddelen ten doel, en zij voegden hiertoe nieuwe heffingen, een 25sten penning van den verkoop van onroerende goederen en een hooge zegelbelasting, bij de zware lasten die de burgers reeds hadden op te brengen, zooals recognitiën voor hun boereplaatsen en het onlangs ingevoerd collateraal. In tweeërlei opzicht was dit fiscale stelsel voor een gezonde ontwikkeling der kolonie zeer nadeelig. In de eerste plaats was er geen waarborg tegen knevelarij, zoodat de burgers niet de zekerheid hadden dat niets van hen gevorderd



84
DE KAAP HONDERD JAAR GELEDEN.
werd dan het strikt wettige; in de tweede plaats ontbraken de middelen om de verderaf wonende ingezetenen tot het geregeld vervullen van fiscale verplichtingen te dwingen, er werd dus hoe strenger de bepalingen er uitzagen op papier, des te grooter minachting voor bestuur en geschreven wet gekweekt bij de bevolking, een omstandigheid die in het Afrikaansche volkskarakter diepe sporen heeft nagelaten, en bij de beooideeling van die natie nimmer uit het oog moet worden verloren.
Een vertegenwoordigend lichaam uit de burgers bestond eigenlijk alleen te Kaapstad, maar met zeer beperkte en uitsluitend locale bevoegdheid: de Kaapsche Burgerraad. Op de vraag van dit lichaam: „of het hun zou vrijstaan de belangen der Colonie en Ingezeetenen voor te dragen, en wanneer aan hun bij den Gezaghebber en Raad geen billijk gehoor werd gegeven, zich direct te adresseeren aan de vergadering van Zeventienen?" gaven commissarissen-generaal weinig anders ten antwoord dan „dat wij hun in 't algemeen moesten voorhouden, dat alle Ingezetenen als goede en getrouwe onderdanen verpligt waren een' volkomen vertrouwen te stellen in hunne wettige overigheid, en te berusten in 'tgeene door dezelve wierd verrigt."
Minder bescheiden dan de Kaapsche Burgerraad, lieten zich 183 van de voornaamste ingezetenen uit alle districten hooren, die er aan herinnerden dat de burgers te zamen een paar duizend cavaleristen uitmaakten, zonder wier hulp de kolonie bij den aanval eener vijandelijke macht niet te verdedigen zou zijn; dat zij hunne plaatsen, waarvoor zij jaarlijks recognitie aan de Compagnie moesten betalen, op eigen kosten moesten vrijvechten tegen de stroopende Boesmans en Kaffers; dat zij onnoemelijke ' schade hadden geleden door de depreciatie van het tijdens den Engelschen oorlog door de Compagnie in groote massa uitgegeven papieren geld', dat, tegen de belofte in,



DE KAAP HONDERD JAAR GELEDEN.
85
nai het totstandkomen van den vrede nimmer was ingewisseld; dat door de maatregelen der Hooge Commissie de uitgaven die de Compagnie aan de Kaapstad deed zeer waren ingekrompen', en daarentegen de belastingen sterk opgedreven, wat op hunne ruïne uit moest loopen. Zij eischten „dat hunne belangen voortaan met die der E. Compagnie zullen mogen balanceeren, zodanig dat de Burgeren alhier wel eenige voor hun dragelijke en met de conjunct ure van tijden equivalente belastingen zullen moeten dragen, maar geensints om de Maatschappij in zijn tegenwoordige agterweesen, als eene zo verouderde en diepgewortelde kwaal, thans te moeten helpen herstellen". Die Compagnie, herinnerden zij, was al 84 millioen gulden ten achter, en haar bestuurslasten in Indië namen over de hand toe, wat toch geenszins de schuld was van de Kaapsche burgers, wier lot het thans was geworden „omme contributie te moeten doen tot reparatie van iets, waarmede zig nimmer eenige burger heeft mogen melIeeren". Zij verlangden daarom, dat de 25ste penning en de nieuwe zegelbelasting onverwijld mochten worden ingetrokken.
Al het slechte nieuws, dat in de laatste jaren in Nederland over den inwendigen toestand der Compagnie was openbaar geworden, had reeds naar de boerenhoeve van Zuid-Afrika zijn weg gevonden. De commissarissen ergerden er zich niet weinig aan, en stonden de twee onderteekenaars die het adres overhandigden, Jacobus Arnoldus van Reenen en Comelis Brink, zeer barsch te woorti. „Voornoemde van Reenen", rapporteeren zij naar huis, „ontzag zig niet zig op eene zeer honende wijze uit te laten, ja zelfs zich te beklagen1 over de onderdrukkingen welke in deze Colonie (zeide hij) plaats hadden. Wij vonden niet goed hem in die schaamtelooze harangue langer te doen continueeren, en gelastten hem, na hem



86
DE KAAP HONDERD JAAR GELEDEN.
daarover op het levendigst te hebben gereprocheert, zich van diergelijke discoursen zo wel buigen als in onze presentie zorgvuldig te wagten, met waarschuwing dat wij op hem een wakend oog zouden doen houden, en dat, wanneer hij zig weer aan diergelijke schuldig maakte, zulks door eene dadelijke en eclatante correctie zoude worden agtervolgd. Dat stuk vervolgens gelezen en daarvan een1 afschrift genomen hebbende, ontboden wij de voornoemde twee personen weder voor ons, en gaven hun te kennen, „dat wij het voorschreven addres afkeurden, omdat de inhoud van hetzelve verscheide zaken en raisonnementen bevatte, die niet waaren van de competentie van requestranten; dat wij hetzelve addres dierhalven sonder dispositie teruggaven, en de onderteekenaars ten ernstigsten aanbevolen om ons met diergelijke niet weder lastig te vallen; dat wij laatstelijk ons ernstig ongenoegen betuigden, dat men tot het praesenteeren van dat addres verkoozen had een persoon die zo weinig onderrigt scheen te zijn van de wijze waarop men zijne wettige overheid behoorde te naderen, als zulks daags tevoren gebleken was omtrent de persoon van Jacobus Arnoldus van Reenen", waarna die beide persoonen met het addres wederom zijn vertrokken sonder dat deeze zaak eenig verder gevolg;
heeft gehad "
Inderdaad, de hooge commissie stond op haar vertrek, en heeft van haar houding niet onmiddellijk onaangename gevolgen ondervonden, of het moest zijn de volstrekte afwezigheid van alle ander dan officieel huldebetoon bij haar inscheping, toen, naar een Kapenaar zich uitdrukt, er, geen illuminatie was, maar lamentatie. De ontevredenheid had nu voor goed post gevat, en bij de gebeurtenissen1 van het jaar 1795 is dit op de droevigste wijs aan het licht gekomen1. ' W*£*S&



DE KAAP HONDERD JAAR GELEDEN.
87
II.
Het gouvernement van de Kaap was door de Hooge Commissie in handen gelaten van een oud en afgeleefd man, den oud-gouverneur van Mailakka, Abraham Josias Sluysken, die zich, op zijn thuisreis, juist aan' de Kaap bevond en bereid bleek de Compagnie nog eenige jaren' te dienen. Hij maakte het zich in zijn kaatsten post gemakkelijk; herstelde geen grieven, waartoe hij ook weinig macht bezat, maar voerde het bestuur met slappe hand, en won zich door zijn ouderdom en zekere daarbij behoorende goedhartigheid den bijnaam van „vader Sluysken". Van persoonhjke baatzucht moet hij, naar luid van het getuigenis zijner tegenstanders, merkwaardig vrij zijn geweest.
Het was1 onder zijn bestuur dat de zoogenaamde nationale partij eerst recht tot consistentie kwam. Het crediet der Compagnie verviel met den dag; de in Europa uitgebroken oorlog maakte de zee voor haar schepen onveilig, zoodat er aan de Kaap bijna geen toevoer van benoodigdheden of afzet van landproducten meer plaats had. Alles wat men inkoopen moest werd schromelijk duur, terwijl voor de landproducten schier geen prijzen werden bedongen. Bovendien waren in deze jaren de aanvallen der Kaffers en Bosjesmannen op het oosten der kolonie bijzonder hevig, wat zooveel te erger was omdat de Hooge Commissie over het groote district Graaff Reinet, toenmaals het uiterste der kolonie,een buitengemeen ongeschikt landdrost bleek te hebben aangesteld. In Februari 1795 zeide dit district de gehoorzaamheid aan de OostIndische Compagnie op, verdreef de aanwezige ambtenaren en stelde eigenmachtig nieuwe aan, terwijl het hoogste gezag berusten zou bij een door de burgers gekozen volksraad. In Juni volgde het aangrenzende district Swel-



88
DE KAAP HONDERD JAAR GELEDEN.
lendam dit voorbeeld. Feitelijk bestonden er nu twee miniatuur-republieken op de grenzen der kolonie, al bleven de burgers luide hun onderhoorigheid erkennen aan de Stat en-Generaal der Vereenigde Nederlanden. Van de Compagnie echter wilden zij niet langer weten. In de beide andere districten, Stellenbosch en het Kaapsche district, was er een aanzienlijk deel van de bevolking dat min of meer openlijk met hen sympathiseerde.
'Zoover was het gekomen, toen den llden Juni 1795 de Engelsche vloot onder Elphinstone verscheen, die, van het noodlottig schrijven van den Prins van Oranje voorzien, de Kaap kwam opeischen voor Engeland. „Edele Erntfeste vroome onze lieve getrouwe", schreef de voortvluchtige Willem V onder dagteekening van den 7den Februari uit Kew aan gouverneur en raad van de Kaap, „wij hebben nodig geacht UEd. bij deze aanteschrijven en te gelasten om zoo in het fort als verders in UEd. onderhebbende kolonie te admitteren de troupen, die van wegens zijne Groot Brittannische Majesteit derwaarts zullen worden gezonden, en op de rheede in Baai Fals of op zodanige andere plaatzen, waar scheepen met zekerheid kunnen liggen, de oorlogsschepen, fregatten of gewapende vaartuigen, die van wegens hooggemelde zijne Groot Brittannische Majesteit derwaarts zullen worden gezonden, en dezelve te considereeren als troupes en scheepen van eene moogendheid, die in vriendschap en alliantie is met hunne Hoog Mogenden en die komen om te beletten, dat de kolonie door de Franschen werde geinvadeert."
Wat er tusschen den llden Juni en den 15den September, toen de Kaap inderdaad aan Engeland werd overgegeven, is voorgevallen, is door elk der twistende partijen, de nationalisten en Compagnie's dienaren, zoo verschillend voorgesteld, dat het zeer moeilijk is er een onpartijdig oordeel over te vellen. Dit is zeker dat vóór den 4den



DE KAAP HONDERD JAAR GELEDEN.
89
September, toen de groote versterking onder Sir Alured Clarke aankwam, de Engelsche macht veel zwakker was dan het garnizoen en de burgers te zamen, en dat het bij de noodige eendracht toen wel mogelijk ware geweest, de Engelschen de landing in Simonsbaai en aan den Muizenburg te beletten. De nationalisten hadden aanstonds, mits tegen volledig herstel van grieven, hun hulp tot het afslaan der Engelschen aangeboden, maar Sluysken weigerde eenige toezegging te doen, en men bespeurde spoedig dat hij enkel tijd wilde winnen; bleek de regeering in het moederland niet in staat de kolonie spoedig te ontzetten, dan wilde hij het bij een protest laten en zich niet ernstig tegen de Engelschen verdedigen. In elk geval gaf hij de Kaap liever aan de Egelschen over dan aan de nationalisten. De laatsten van hun zijde zagen verbijsterd toe, en gingen niet over tot een aanval op eigen hand. Zoo ging de tijd tot 4 September nagenoeg enkel met het schrijven van brieven over en weer voorbij; de Engelschen bleven ongehinderd op twee punten van de kust in Baai Fals gevestigd, verschansten zich daar en wachtten de hun toegezegde versterking af. Toen deze aangekomen was, en de bevelhebber daarmede over vijfduizend man beschikte, trok hij tegen Kaapstad op en stuitte niet op georganiseerden tegenstand. Dè troepen der Compagnie, uit een bende van het slechtste volk van allerlei landaard bestaande, en reeds lang door den vijand bewerkt, vochten te nauwernood: de burgers achtten zich verraden, waren door het maandenlang wachten en de onzekerheid gedemoraliseerd, en die niet naar huis toe gegaan waren, vochten maar weinig beter dan de soldaten. Na eenige dagen waren de districten van de Kaap en Stellenbosch in handen van de Engelschen.
Het moest nu blijken of de Bataaf sche Republiek voor het behoud der kolonie iets over had, en zoo ja, of zij de



90
DE KAAP HONDERD JAAR GELEDEN.
macht bezat haar te heroveren. De partij der nationalisten gaf niet alle hoop op, en hield zich in haar verwijderde berglanden aanvankelijk met den besten uitslag tegen de Engelschen staande. In Augustus 1796 daagde inderdaad een Bataafsche vloot op, onder admiraal Lucas. Maar, reeds te zwak in zichzelf, werd zij bovendien' slecht aangevoerd, zocht het contact met de bevolking op een geheel verkeerde plaats, liep in Saldanhabaai in den val en gaf zich aan de veel sterkere Engelsche vloot, die onmiddellijk den smallen toegang tot de baai had afgesloten, zonder gevecht over. Minder bekend is, dat nog in 1797 van Batavia uit een poging gedaan is om zich met de boeren van Graaff Reinet in betrekking te stellen x). Een zendeling van hen, Jan Pieter de Wover, had den gouverneur-generaal weten te bereiken, en hem aangezegd dat het verzet weldra zou moeten worden opgegeven, tenzij er nieuwe munitie werd aangevoerd. Een klein schip, het Haasjet is toen te Batavia uitgerust en onder bevel gesteld van leapitein Jan de Freyn, met 30.000 pond buskruit aan boord en 8 kanonnen. Het vleiende schrijven, dat aan de Freyn voor de opgestane boeren werd medegegeven, werd nu mede onderteekend door denzelfden Nederburgh, die vier jaar geleden hun afgevaardigden zoo had afgesnauwd, en die nog steeds, met zijn van het omvergeworpen stadhouderlijk bestuur afkomstige opdracht, te Batavia zetelde. „Braave Burgers", spreken hij en de gouverneur -generaal van Overstraten de boeren aan, „gaat Gijlieden op die wijze voort, waarop Gij begonnen zijt, dan zult Gij de hoogachting, ja de erkentenis van alle waare Nederlanders tot U trekken", en zoo verder.
i) M. L. van Deventer heeft er eens een Gidsartikel over geschreven, dat in de bizonderheden evenwel bijster onnauwkeurig is.



DE KAAP HONDERD JAAR GELEDEN.
91
De munitie, in het Haasje geladen, heeft de burgers nooit bereikt. Van storm beloopen, moest de Freyn in Delagoabaai binnenvallen, waar hij, nadat een hopelooze poging om overland. tusschen de Kafferstammen door, de boeren te bereiken mislukt was, door den Portugeesehen gouverneur aan een Engelsch oorlogsschip is verraden. In 1798 hebben eindelijk de Graaff Reinetters het hoofd in den schoot moeten leggen. In een anoniem bericht van dat jaar, waarin eenige Bataafschgezinden aan de Kaap van de toestanden aldaar uitvoerig verslag doen aan het Genootschap voor Een- en Ondeelbaarheid te Amsterdam, wordt gezegd dat behalve het gebrek aan buskruit ook de onmogelijkheid om wettige huwelijken te sluiten en hun kinderen gedoopt te krijgen (aangezien hun predikant van hen was weggeloopen en het met de Engelschen hield), tot hun eindelijke overgaaf sterk heeft medegewerkt.
Het Engelsch bestuur onderscheidde zich in een aantal opzichten van dat der Nederlandsche Compagnie zeer gunstig, en door de aanwezigheid van een sterk garnizoen aan de Kaap, en het tijdelijk verbüjf van groote troepenafdeelingen op weg naar Indië, was er in die jaren een goede markt voor de producten van het land en kwam er weder specie in omloop. Niettemin was het Engelsch bestuur van den aanvang af zeer gehaat, omdat het vreemd was en waanwijs, de boeren minachtte en dikwijls partij trok tegen hen en vóór de naturellen. De Engelschen regeerden ook veel met overloopen Compagnie's ambtenaren, die al hun ouden haaf tegen de nationale partij behouden hadden, en thans vrij op beschikten over het Engelsche militair geweld, om wraak te oefenen op hun oude vijanden. Zoo bleef de Hollandsche bevolking in twee partijen verdeeld, waarvan de eene, samengestelduit de Kaapsche ambtenaars-aristocratie en haar afhan-



92
DE KAAP HONDERD JAAR GELEDEN.
gelingen, en de neringdoenden en kamerverhuurders van de Kaapstaü (die immers één groot pension en hospitaal was voor den gaanden en terugkomenden man naar en van Indië), het met de Engelschen heel wat beter vinden kon dan de eigenlijke Boeren. Te Kaapstad werd grof geld verteerd, en het leven daar stak sterk af bij de patriarchale toestanden in de landdistricten *).
Dè meest gehate persoon in de kolonie was geen Engelschman, maar de bij het nieuwe bestuur in functie gebleven Compagnie's fiscaal, Willem Stephanus van Rijneveld. De fiscaal in de oud-Hollandsche koloniën was een zeer onafhankelijk ambtenaar, en evenzeer in de verleiding om zich door afpersing te verrijken' als de baljuwen en schouten onder het oude régime in Holland zelf. Van Rijneveld betaalde den haat der burgers met woeker. Karakteristiek is het gesprek, dat hij in 1797 had met den krijgsgevangen de Freyn, dien hij trachtte over te halen de namen der burgers te verraden met wie hij zich in betrekking zou hebben gesteld als zijn zending gelukt ware. „Of gij nu zoo trouw zijt", voegde hij den schipper toe, „en uzelven ongelukkig maakt, de Bataafsche Republiek of de Hooge Regeering van Batavia zullen u nimmer eenige belooning geven, want dat weet gij, zoowel als ik, dat de Hollanders daar niet van thuis zijn ..."— „De Engelsche Natie", zegt het bovengemelde in 1798 naar Nederland opgezonden anonieme klaagschrift, op Rijneveld doelende, „zal te eeniger tijd, als
i) Toen de Kaap in 1803 weer Hollandsen geworden was, schreef de pas aangekomen commissaris-generaal de Mist aan zijn vriend te Amsterdam, mr. J. C. Smissaert: „Van tijd tot tijd doe ik togten te paard omdat rijtuig voor mij niet te betalen is. Om n van de Haarlemmerpoort naar Sloterdijk te rijden, komt men met een koets met zes paarden en men doet u discretelijk 6 a 8 rijksdaalders betalen en zoo in alles... Voor een klein wasje van gemeen linnen dat ik met mijn kinderen en drie domestiquen op het schip gebruikt had zedert TenerUTe, heb ik 78 Hollandsche guldens betaald."



DE KAAP HONDERD JAAR GELEDEN.
93
alles klaar opengelegd wordt, zich. moeten schaamen over de behandeling die zij de Kapenaaren doen ondergaan, en dat door bewerking van lieden, die, wanneer de Turken koomen, zich daarbij zouden' vervoegen, om tegelijk hunne voormalige landgenooten en de Engelschen' te vervolgen, als zij maar Bacha's wierden verklaard.''' Het werd met een gevoel van groote verluchting door de nationale partij aan de Kaap vernomen, dat bij den vrede van Amiens de Bataafsche Republiek in het bezit der kolonie was gesteld. Thans zou het bestuur niet meer worden gevoerd door een Compagnie, maar onmiddellijk namens de staatsregeering zelf. Dè denkbeelden in het moederland ten aanzien van het bestuur van koloniën hadden een geheele wijziging ondergaan, waarvan het Tweede Stuk der Verhandelingen over den O.-I. Handel van Gijsbert Karei van Hogendorp, dat geheel aan de Kaap gewijd is en in 1802 verscheen, getuigenis aflegt. „Geschokt tot in haare fundamenten geduurende eene Revolutie en eenen noodlottigen oorlog van zeven jaaren", schrijft hij, „heeft ons Gemeenebest uit den val van veele Instellingen dog eenig nut getrokken, en wij kunnen uit de puinen van sommige Gebouwen iets beters opvoeren, dan er te vooren stondt. Zo is dan ook deeze heerlijke Bezitting (de Kaap) aan het klein oogmerk ontrukt, om eenige schepen van ververschingen te voorzien, en is de mercantiele regeering, welke alles aan dit gering voordeel opoffferen moest, veranderd in een politiek bestuur.... De blijde verwagting van den bloei deezer kolonie is bij sommigen gemengd, ja overwogen door de bekommering, dat zulke Koloniën niet kunnen onderhoorig blijven, en dat wij ze verliezen zullen, omdat wij ze zoo sterk maaken. Aldus verliest elk vader zijn kind, als het tot rijpe jaren gekomen is. Geen ouder nogthans verzuimt daarom de opvoeding zijner kinderen, ofschoon het onfeilbaar middel,



94
DE KAAP HONDERD JAAR GELEDEN.
om ze altijd in huis téi houden1, daarin zoude bestaan, dat men ze aan lichaam en ziel zwak en ziekelijk maakte, door 'hun gebrek aan voedsel en onderwijs te laten lijden... Uit de debatten van het Britsch Parlement, op het handelsverdrag met Noord-Amerika, blijkt, welke verbazende sommen voor Manufacturen Engeland van zijn geweezert Koloniën trekt, zo dat de aftrek derwaards grooter is, dan naar eenig ander land. Dit is het nut van onafhankelijk geworden Koloniën voor een Land, welk zijn taal, gewoonten1, godsdienst, heeft overgeplant op vreemde Kusten...
Holland kreeg met de Kaap nog één kans. III.
Het Staatsbewind was zoo gelukkig geweest de hand te leggen op een beschaafd en bekwaam man, om de kolonie van de Engelschen over te nemen en er het nieuwe bestuur te introduceeren: Mr. Jacob Abraham de Mist, lid van den Raad der Aziatische Bezittingen en Etablissementen, iemand van heel anderen stempel dan de gouverneurs uit Compagnie's tijd, zooals aanstonds blijkt uit eiken regel zijner correspondentie. Zijn (alle onuitgegeven) berichten zijn voor de kennis der Kaapsche maatschappij van die dagen een waarlijk onschatbare bron. Natuurlijk werd hij bovenal ingehaald door de oude partij der nationalisten, maar hij droeg zorg zich niet te veel naar hun zijde te laten overhalen, omdat hij goed inzag dat, bij al hun rechtmatige grieven,'de nationalisten als partij toch niet in allen deele eerbied verdienden. In bedenkelijke mate had zich bij hen een wantrouwen ontwikkeld tegen alle regeering als zoodanig, en vooral ten opzichte van de betrekkingen der boeren tot de inboorlingen scheen hem dit gevaarlijk. Die Mist had veel tact,



DE KAAP HONDERD JAAR GELEDEN.
95
maar was toch bovenal intellectualist en vond de boeren wat domperig en oud-testamentisch. Over het geheel oordeelde hij dat alle hoogere cultuur in de Kaapsche maatschappij nog droevig ontbrak. „Ik herhaale mijne instantiën," heet het in een rapport van 9 Juni 1803, „tot een spoedige uitzending van eenen kundigen en1 bedaarden schoolmeester met één of meer ondermeesters, zoo om hier schoolmeesters aan te fokken, als om hier onder de auspices van het gouvernement de jonge lieden in de levende taal en geografie, mathesis, historie enz. te onderwijzen,. Eene vrouwen-school op dezelfde leest geschoeid is hieralleronontbeerlijkst. Het hart moet een rechtschapen man bloeden1, als men hier eenige honderden schoone jonge heden van beide sexen aantreft, aan welke de milde natuur niets gweigerd heeft, en die alleen bij gebrek van gelegenheid nauwlijks tot de eerste trappen van menschelijke beschaving geraken kunnen. De reedelijke jongelingen, tot jaar en komende, voelen en betreuren dit... Tienduizend guldens van Gouvernementswegen jaarlijks voor de publieke opvoeding besteed, is een capitaal op zware renten gezet... Doch dat vooraf de uit te zendene zijn mogen van onbesproken zeden." Behalve onkunde, vond hij lediggang een algemeen verschijnsel aan de Kaap. Te dezen opzichte onderscheidden zich het Kaapdistrict en Stellenbosch zeer ongunstig van de landdistricten Graaff Reinet en Swellendam. Dit was een gevolg van het grooter aantajl slaven dat men in eerstgenoemde districten hield. In het Kaapdistrict telde men 1791 twee slaven op één blanke, in Graaff Reinet één slaaf op zes blanken, en deze verhouding was nu nog ongeveer dezelfde. Het lag van den aanvang af in de bedoeling van de regeering der Bataafsche Republiek, dat de slavernij aan de Kaap zou moeten verdwijnen. Artikel 32 van de instructie van den Politieken Raad zegt daaromtrent:



96
DE KAAP HONDERD JAAR GELEDEN.
„De Raad zal van den beginne aan bedacht moeten zijn, om te onderzoeken of het behoudens het bestaan en welvaaren der Colonie, mogelijk zij het gebruik van slaven geheel, of ten deele, en dan bij langzame uitsterving, of door andere voorzichtige en wel bereekende middelen te kunnen missen, en hunnen dienst door vrije persoonen, 't zij 'slands inboorlingen of van buiten komende werk'lieden te doen vervangen, zo min mogelijk tot schade der tegenwoordige Meesters." — De Mist persoonlijk was van de afschaffing een groot voorstander. „Doorgaans", schrijft hij op zijn rondreis door de kolonie uit Roodezand in de noordelijke kwartieren aan den door hem geïnstalleerden gouverneur, generaal Janssens, „hebben de Noordelijke Ingezeetenen zeer weinig volk in hun dienst, en menig middelmatig burger aan de hoofdplaats zou (met zijn volk) zes Boeren kunnen gerieven. Twee of drie Hottentotten voor veewagters, en een paar slaven maaken, zelfs bij groote Boeren, den geheelen omslag uit. De Boerenzoons zijn ook verre van de stad minder heeren, en werken goed mede. Dit doet dienstvolk uitwinnen. Maar de meisjes doen niets, of bijna niets, en hun getal is legio. Op alle plaatzen heb ik de noodzaakelijkheid gepredikt om ze over en weder als dienstmaagden weg te zenden, enz. enz. Doch dit blijft tot het jaar 2440 bewaard Ik zoude de aangroeiende bevolking voor een
zegen houden, als ik voor elk geboren blanke een slaaf zag sterven of wegzenden — dan zouden eindelijk na twee of drie generatièn de blanken eikanderen dienen; het algemeene heer- en jufferschap zou verdwijnen; er kwaamen rijke, welgezetene, behoeftige, en arme ingezetenen; de laatsten zouden gedwongen worden de middelste en de eerste te dienen, en de nu voor het Gouvernement in de gevolgen fatale uitbreiding der Colonie wierd gestopt. De schande, nu aan het handenwerk geattacheerd, omdat



DE KAAP HONDERD JAAR GELEDEN.
97
men met slaven gelijkgesteld wordt, moet dan ophouden, zo lang het immers geen schande wordt te eeten.... Ik moet zwijgen van de bronnen van immoraliteit, verHes van de zoo nodige denkbeelden van Vaderlandsliefde, burgerpligten, gehoorzaamheid aan wetten en ambtenaren, in de afgelegene streeken — alle directe of indirecte gevolgen van de fatale uitbreiding der bevolking naar de grenzen. Zonder slaven had men nog gronden voor twee eeuwen .... Kon ik alle de grenzen der volkplanting in rotsen en onvrugtbare zout-valleien herscheppen, zo deed ik het gewis — elke nieuwe grond na buitenwaarts uitgegeven, houde ik gelijk aan een worm, die geplant wordt om langzamerhand de banden af te knagen, waarmede een Gouvernement de Maatschappij moet in ordre houden."
De woorden klinken overdreven en zijn niet in allen deele billijk, maar inderdaad wordt hier op een der noodlottigste omstandigheden, die de gezonde ontwikkeling der Zuid-Afrikaansche maatschappij belemmerd hebben, de vinger gelegd. In billijkheid had hier echter moeten worden opgemerkt, dat het gebrek aan water slechts zeer enkele streken tot een intensieve cultuur geschikt maakte, terwijl de staatkunde der Compagnie had medegebracht dat de productie voor export niet werd aangemoedigd, maar tegengehouden en afgeschrikt. Die bij de toeneming der bevolking aan de Kaap en naaste omgeving te veel waren, vonden werkelijk geen ander bestaan dan dat van rondtrekkend jager en veehoeder; de gansche maatschappelijke organisatie bleef op een langen trap, had te weinig geledingen en was daardoor niet elastisch genoeg. Terwijl de jonge maatschappij in Noord-Amerika, meer compact als zij was, reeds lang in allerlei eigen behoeften zelf voorzag, bleef Zuid-Afrika voor alle speciale diensten om uitlanders verlegen, een trek die ook in de jongste tijden de maatschappij der boerenrepublieken zoo
Historie en Leren IV. 7



98
DB KAAP HONDERD JAAR GELEDEN.
droevig heeft gekenmerkt en haar tot groot nadeel is geweest. Het moest duren tot de tweede helft der negentiendie eeuw, eer ds ontevredenheid met de Nederlandsche moderne theologie er de Boeren toe gebracht heeft, te trachten op eigen bodem predikanten aan te kweeken. In het economisch leven is hetzelfde verschijnsel op te merken. Er is een volle eeuw voorbijgegaan, eer er beproefd is, om naast de door de Hugenooten medegebrachte wijncultuur, in de teelt van het wolgevende merinosMschaap, waarvoor Zuid-Afrika zeer geschikt bleek te zijn, een tweede artikel voor de Europeesche markt vinden. De walvischvangst, die in deze jaren om de zuidspits van Afrika van veel beteekenis was, was enkel in handen van Engelschen en Amerikanen. De samenleving in Zuid-Afrika ontwikkelde zich weliswaar, maar zoo buitengemeen langzaam, dat zij, toen eindelijk het contact met het moderne leven in deze eeuw zeer plotseling en ruw heeft plaats gehad, nog tal van open plekken vertoonde, waar allerlei voor haar onverteerbare elementen binnen konden dringen, zoodat de eenheid van het economisch en maatschappelijk leven wellicht nergens ter wereld zoo verbroken is als daar. Aanvankelijk was niets beoogd dan de aanleg van een versterkt ververschingsstation, en toen dat eenmaal voldoende ingericht was, werd de volkplanting aan haar lot overgelaten en de gansche achttiende eeuw door uit Europa haast niet meer gevoed. Toen niettemin de bevolking zoo groot werd dat zij buiten het Kaapsche schiereiland en naaste omgeving haar levensonderhoud moest gaan zoeken, lag vopr die enkele lieden een gansch continent open, waarheen de voortschrijdende beschaving der overige wereld hen niet volgde en waar hun vuurroer alleen en de diensten van een paar Hottentptten geheele gezinnen reeds aan een bestaan konden helpen, op voorwaarde



DE KAAP HONDERD JAAR GELEDEN'
99
dat zij ver genoeg van elkander verwijderd bleven.
De Mist heeft de gevaren van dezen toestand ingezien en juist aan de buitendistricten groote zorg gewijd. „De buitendistricten", schrijft hij op zijn rondreis uit de Zwartebergen aan den gouvernementsJsecretaris Mr. J. A. Truter, „hebben tot nog toe bijna niets gekost; de Kaap alleen absorbeert alles. Ik heb eenmaal 1000 rijksdaalders aan de Zwellendamsche kerk geaccordeerd; nu aan de kerk en drostdij van Graaff Reinet ook 1000 rijksdaalders. De nieuwe drostdij aan Zwartkopsrivier, in welke genoegzaam alle ingezetenen door de Kaffers geruïneerd zijn, moet ook support hebben. Het is zo noodzaaklijk als brood, dat een vijfde drostdij in het noorden voor de Bokke- en Roggevelden aangelegd wordt. Wil men meerdere beschaving, kennis aan, en eerbied voor wetten onder verafgelegen ingezetenen hebben (die echter minder woest zijn als veele stedelingen, doch om welke te bestieren een bizondere tact noodig is die weinigen bezitten) dan moet men behoorlijke ambtenaren en wooningen voor dezelve, kerken, predikanten, schooien, dorpjes met allerlei ambagtslieden, en kustvaarders hebben, en immers in den beginne moet de algemeene kasse daartoe bijdragen, of de opgezetenen ten platten lande, die het dubbeld in 'slands kas storten van hetgeen de stedelingen daarin betalen, hebben zich over de ongeevenredigde faveurs der laatste zeer te beklagen."
De nieuwe drostdij aan Zwartkopsrivier, waarvan de Mist hier spreekt, is die van Uitenhage, gevormd uit stukken van de al te groote drostdijen Graaff Reinet en Swellendam. Ook de nieuwe drostdij in het noorden is door hem nog ingericht; hij noemde haar Tulbagh, naar den populairen gouverneur van veertig jaar geleden. Onder Engelsch' bestuur is zij Worcester vernoemd geworden.



100
DE KAAP HONDERD JAAR GELEDEN.
Ik mag niet verzwijgen dat de ervaring van de Mist op een punt dat voor de Kaapsche bevolking niet vleiend is met die der eerstvolgende Engelsche gouverneurs overeenstemt: ik bedoel de geringe eerlijkheid der Kapenaars, in het bizonder die van de stad, in hun financieele betrekkingen tot het gouvernement. De misbruiken bij de Compagnie hadden in dit opzicht de publieke zeden droevig bedorven: de Compagnie te bestelen gold ten slotte voor geen schande meer. De nieuwigheid der Rekenkamer, door de Mist ingevoerd, was dan ook aan de Kaap zeer impopulair. De Kamer vond veel te doen. Om misverstand tegen te gaan heeft de Mist het doel dezer instelling nog eens in een publicatie uiteengezet: „De commissaris-generaal van het Bataaf sch gouvernement, in ervaring gekomen zijnde dat zommige Ingezetenen', waarschijnlijk bij gebrek van genoegzame kennis van den aart en het doelwit der Coloniale Rekenkamer, zwaarigheid maken, ofschoon daartoe behoorlijk geroepen, voor gemelde Rekenkamer te verschijnen, en aan dezelve opening te geven omtrent zodanige vraag -poincten, als aldaar aan hen zouden worden voorgesteld, heeft gemeend, ter informatie van elk en een iegelijk dien zulks aangaat, bij dezen te verklaren, dat het zeer eenvoudig en tevens zeer heilzaam oogmerk van het Bataafsch Gouvernement met de oprichting dezer Coloniale Rekenkamer daarin bestaat, dat door dit collegie moet worden gezorgd, dat aan den lande niets worde in rekening
gebragt hetgeen niet of niet ten volle is geleverd "
enz. enz. Op een exemplaar dezer publicatie, dat in het archief van den Raad der Aziatische Bezittingen, en Etablissementen bewaard is, heeft de Mist bij „zommige Ingezetenen" aangeteekend: „varians lectio: schurken, Van ouds gewoon de Compagnie of het Land op alle wijzen te bedriegen, 25»/o hooger prijs te declareeren



DE KAAP HONDERD JAAR GELEDEN.
101
dan zij zelve voor de goederen betaald hebben, te zweeren dat zij echter niets daarbij winnen, waarom zij discretelijk 5o/0 commissie daarboven vragen; -nu den commissaris-generaal vervloeken om die helsche uitvinding eener Rekenkamer, waarvan men hier te voren geen denkbeeld had, daar men in de geruste possessie was te stelen als men gevoeglijk doen kon. En de commissarisgeneraal echter een eed aan God en het vaderland gedaan heeft, den laatsten gestolen gulden die hij ontdekken mogt, tot voor de poorten der Helle terug te haalert, hetgeen hij met de nijptang der Rekenkamer, zonder zich te branden, zeer gemakkelijk doen kan, en zal, zo is het... enz."
Ook hier heeft men met een diepgeworteld kwaad te doen, waarvan de oorsprong hoog opklimt en dat blijkens herhaalde klachten ook in de negentiende eeuw eerst langzaam is afgenomen.
IV.
Men mag gerust aannemen dat de Kaap, ware zij in Hollandsche handen gebleven, een buitengemeen moeilijke kolonie zou zijn gebleken om te besturen. Dit evenwel mag van het Bataafsche bestuur worden getuigd, dat het de bevolking eerlijk en welwillend tegemoet kwam, dat het begrip had van zijn taak en ook toewijding daaraan. In één opzicht waaraan de Boeren steeds veel gelegen is geweest, ging het zeer verschillend van het Engelsche te werk: ik bedoel zijn verhouding tot de vrije naturellen. Dat een scherp regeeringstoezicht op de behandeling die de zwervende Boesmans en Kaffers van de Boeren ondervonden noodig was, daarvan was de regeering overtuigd. Hoewel niet wreed, zoolang zij met rust werden gelaten, namen de Boeren dikwijls bloedige weer-



102
DE KAAP HONDERD JAAR GELEDEN.
wraak, en er hadden aan de grenzen der kolonie werkelijk eigenmachtige daden plaats, die geen geordende regeering toe kon laten. „Het doen herleeven," instrueert de Mist der. Politieken Raad, ,,en onderhouden van goede nabuurschap met de naastgelegene Kaffers, Namaqua's, Tamboekie's etc. — maar vooral het doen ophouden van de menschonteerende wreedheden en vervolgingen tegen de zogenaamde Bosjesmannen, meer dan tot eene geoorloofde zelfverdediging nodig zij, zal een der voornaamste zorgen van den Raad uitmaaken". Men moet hierbij weer niet uit het oog verliezen, dat de regeering der Compagnie deze zaken steeds op haar beloop had gelaten, en de Boeren nimmer beveiligd had: zij hadden dit dus zelf wel moeten doen, en hadden geleerd hun eigen kracht zonder terughouding te gebruiken. Het Engelsche bestuur had hieraan onmiddellijk perk willen stellen, maar was daarbij een zeer gevaarlijken weg opgegaan: het had een politiekorps opgericht van gewapende inboorlingen. Geen maatregel die reeds het eerste Engelsch bestuur zoo gehaat heeft gemaakt bij de kolonisten der buitendistricten als deze. De inboorlingen waren inderdaad de eer van een geweer niet waard, en van gewapende naturellen bevelen te ontvangen, is te allen tijde meer geweest dan een Boer verdragen kan. Kort voor de overdracht der kolonie aan de Bataaf sche Republiek waarde een groote onrust door het land; geruchten van aanstaanden moord en plundering hielden niet op; aanrandingen kwamen voor; dienstdoende Hottentotten liepen van hun meesters weg naar Rietvlei, de werfplaats voor het politiekorps. De wantrouwende Boeren geloofden dat de Engelschen met de inboorlingen tezamen een helsch komplot tegen hen hadden gesmeed. Een kwart boekdeel is in de papieren van de Mist gevuld met verklaringen als deze, die L. P. van der Poel van de Paarl



DE KAAP HONDERD JAAR GELEDEN.
103
verzameld had en hem bij zijn komst ter .hand stelde: „Coopmansrivier. Huijde den 18de April 1802. — Den ondergeteekende verklaare gehoord te hebben van de Hottentot genaamd Jantje, als dat een jonge van Wouter de Vos aan hen heeft gezegt als dat twe Engelse offesiers rond rijde om naar Hottentotte te soeke, waarop gemelde Jantje heeft rondgeloope om naar de twe Engelse te soeken, heeft dezelve ontmoet aan Brede rivier, de Engelss hem vraagde waar hij na toe ging, hij tot antwoord gaf ik zoek een baas, de twe Engelse zijde tegens hem als dat hij naa de Rietvalij moest gaan, daar zou hij een roer krijge met kruijd en koogels om de boere te vermoorde en dood te schiete maar de vrouwe en kindere niet, want die moete dan tot slave diene, en al de boejne plaatze zoudeze voor haar krijge.
De Hottentot genaamd Zoldaat heeft gezegt dat hij van andere Hottentotte gehoord heeft dat wanneer de predikant op het Roodezand M. C. Vos zijn laatste predikasie gedaan zou hebben, om dan een begin te maake met moorde, 't zou op Zondag beginne door Engelse en Hottentotte, en Hermanus Kees zou over Zwellendam koomen en ook moorde tot na de Caap en de Engelse zou ook helpe; waarop hij Zoldaat voornam om na de Rietvalij te gaain.
Alle 't geen dewelke de Hottentot aan nuj gezegt heeft is hier boove geschreeve en ik kan ten alle tijde met solemneele eede bekrachtigen.
JAN DE VRIES Junior."
' Andries Jacobus Louw, Stephanus Andries du Toit, Elisabeth du Toit weduwe Adriaan Loubscher, en vele anderen geven dergelijke verklaringen. Dit blijkt er zeker uit, dat het wapenen der naturellen in hooge mate onverstandig was en de rust niet verzekerde maar bedreigde.



104
DE KAAP HONDERD JAAR GELEDEN.
De Mist heeft door weloverlegde maatregelen aanstonds de onrust weten te bezweren en de naturellen onschadelijk' gemaakt.
Ook ten opzichte van een andere nieuwigheid uit den tijd van het eerste Engelsch bestuur, de zending onder de heidenen, verschilden de inzichten van de Mist en Janssen® geheel van die der Engelsche gezaghebbers. Over de resultaten der zending, zooals zij in dien tijld van eerste proefneming bedreven werd, oordeelt met name de gouverneur Janssens zeer ongunstig. „Ik zoude den Raad (der Aziatische Bezittingen en Etablissementen) bidden", schrijft hij, „het Zendelinggenootschap van Rotterdam te noodigen provisioneel geen nieuwe zendelingen'herwaards te zenden Dit schijnt mede in de Boekenkas fraayer en nuttiger dan het inderdaad is. De zendelingen doen zeer veel kwaad, en tevergeefs zoek ik uit te vinden welk goed zij doen. Zij Ieeren de wilden eenige vpor hen onbegrijpelijke woorden, of zo zij dezelve eenigszins meenen te begrijpen is het om er verkeerde en schadelijke gevolgen uit te trekken. Dat de mensen na het evenbeeld Gods gemaakt is, doet bij veele Hottentotten de twijfel opkomen, of het Opperweezen als zij dan wel als een Blanke gelijkt; dat alle menschen gelijk en miserabele zondaars zijn, dat men God en Zijnen geliefden Zoon moet eeren, doet veelen hunner denken dat ander gezag, het aardsche, niet behoefd erkend nog geëerbiedigd te worden, en dat zij het slegts als een groot kwaad moeten dragen.... Zij prevelen dikwijls de woorden van het Laan, zoenbloed, afwassching van zonde, enz. Het aantrekkelijke dat de zendelingen voor de wilden hebben is, dat zij eenige geschenken uitdeelen en derzelver leerlingen in dë grootste luiheid, die zooveel bekoorlijks voor de wilden heft, doen voortleeven; zij verlaten dan de Boeren of worden belet er zig onder te begeven; zij vinden aange-



DE KAAP HONDERD JAAR GELEDEN.
105
namer eenige uuren daags voor geheelen arbeid niet anders te doen te hebben als in ledigheid gebeden en predikatiën aan te hooren." — En in een lateren brief: „Met het Amerikaansche schip Silenus zijn weder een aantal zendelingen aangekomen. Dit is genoegzaam het eenige wat de Volkplanting niet ontbreekt. De zendelingen' zijn door veele der Buiteidieden geabhorreerd, omdat zij hunne huisgezinnen fanatiseeren en de heidenen, die bij hen nuttig werk verrigten, debaucheeren. Wij hebben tëgenswoordig de genegenheid der Boeren zo zeer nodig, die reeds door de voorbeeldeloze droogte ongelukkig genoeg zijn, dat het mij zeer aandoet dezelve door het zien rondzwerven van een groote^ menigte zendelingen te moeten irriteeren."
De zwakke zijde van dit Bataafsche bestuur was zijn militaire onmacht. Het garnizoen dat Janssens meebracht zou voor vredestijd wellicht voldoende zijn geweest, maar sedert in 1803 de oorlog met Engeland weder uitgebroken was, en hij op een bevel uit het moederland nog de eenige goede afdeeling die hij onder zijn troepen had naar Batavia had moeten zenden, was het volstrekt ontoereikend. In Januari 1806 vielen hem de Engelschen aan met een overmacht van drie tegen één. HSj heeft slag geboden om zijn eer te redden, maar de helft van zijn troepen, Waldeckers, hadden reeds het voornemen bij de Engelschen dienst te nemen, en lieten hem in den steek. Hjij moest toen den weg naar Kaapstad openlaten, en had zich nu nog korten tijd kunnen verdedi gen in het gebergte, waartoe de bevolking hem haar steun bood. Maar hij zaig in, dat hij toch van alle hulp uit Europa afgesneden was, en zjijn munitie nauwelijks toereikte ook tot een korte verdediging: zoo slecht had het moederland, dat in die jaren ternauwernood een schip over zee kon krijgen, hem van het allernoodigste voorzien.



106
DE KAAP HONDERD JAAR GELEDEN.
Hij heeft toen een eervolle capitulatie gesloten, iets vroeger dan bepaaM. onvermijdelijk was, maar de zorg voor het lot der bewoners, die bij langer verzet in hun eigendommen werden bedreigd, woog zwaar bij den zaichtaardigen man. Hij was een humane, niet zeer militaire natuur; de bevolking heeft den laaltsten Hollandschen gouverneur met oprecht leedwezen zien vertrekken. „De gedragingen van de Colonisten", laat hij zich in het na zijn terugkomst aan den Raadpensionar is Schimmelpenninck ingediend rapport uit, „zijn gedurende mijn verblijf aan de Kaap voorbeeldig geweest. De uitzonderingen daarop te maken zijn te gering om er van te gewagen. Bij onze aankomst aan dien uithoek voor circa drie en een half jaar waren de bewoonderen der verre buitendistricten aan het Moederland zeer gehecht, maar dit was meer negatief door de twisten waar zij onophoudelijk met de Regeering, zoo die van de Ed. Oost-Indische Compagnie als de Engelsche, in geleefd hadden. Dit schijnaankleven heeft zich sedert in een positief veranderd, en de binnenlanden hebben nimmer zulk een onafgebroken orde gekend, als geduurende de laatste 'Hollandsche Regeering. De bewoneren der Hoofdplaats en environs waren voor een zeer groot gedeelte bijzonder met het Engelsch bestuur tevreden geweest; zij waren in ellende in de laatste tijden der Oost-Indische Compagnie, en prospereerden door de groote uitgaven die het Engelsch Gouvernement in staat was te maken en wezenlijk deed. Allengskens kwam de genegenheid tot het Moederland terug, zoodanig dat bijna niemand in voordeel van het vreemd Bestuur spreken mogt, omdat hij de algemeene
opinie zoo uitstekend tegen zich zoude gehad hebben
Schoon de tijden allernoodlottigst waren, schreven zij dit aan de ware oorzaak, de omstandigheden des oorlogs, toe en verwachtten veel goeds van een Bestuur dat zooveel



OE KAAP HONDERD JAAR GELEDEN.
107
deel in hun welvaart, en in het bekomen van een grondige kennis van het land en van hunne belangens nam De nieuwe komst der Engelschen veroorzaakte algemeene neerslagtigheid en gevoeld leedwezen ...."
Werkelijk was de verhouding van regeerders tot geregeerden in de drie jaren van het Bataafsch bestuur aan de Kaap niet alleen betier dan zij 'het ooit geweest was, maar ook dan zij het in jaren worden zou. Niet het minst aan de Mist en Janssen heeft Nederland het te danken gehad, dai het nog lang aan de Kaap een goeden naam heeft behouden, ook na den pijnlijken indruk van het tractaat van 1814 waarin de .Kapenaars, met het ontstaan van het stuk niet bekend, door de Engelschen belogen en door Nederland niet uit den droom geholpen, moeilijk anders dan een vrijwilligen verkoop van hun land'hebben kunnen zien.
Op één punt uit het voorgaande wilde ik dat bizonder de aandacht viel. Het is op de kortstondig bestaan hebbende protestrepublieken in het oosten der kolonie, van wier wederoprichting geen sprake is geweest, toen aan de Kaap een bestuur zetelde dat door de Boeren werd vertrouwd en aan billijke verlangens tegemoet kwam. Later is uit dezelfde streek de Groote Trek begonnen, die aanleiding heeft gegeven tot de geboorte van Vrijstaat en Transvaal. Dezelfde familienamen toen en nu: de opgestane burgers van Swellendam kozen in 1795 tot landdrost Hermanus Steyn, en voor mij ligt een manifest den 16den Juli van dat jaar uitgegeven door „Gecommitteerde Repraesentanten des Volks der Colonie Graaff Reinet", de twee eerste onderteekenaars heeten Kruger en Joubert. Er is meer dan deze zeer natuurlijke overeenkomst van familienamen. Ook Vrijstaat en Transvaal



108
DE KAAP HONDERD JAAR GELEDEN.
waren in hun ontstaan dergelijke protestrepublieken; zij zijn de grensgewesten, maar nimmer de kern van ZuidAfrika geweest. Het moge zijn zeer natuurlijke oorzaken' hebben, maar ik geloof dat dit bij ons na 1880 te veel is voorbijgezien. Wanneer onze aandacht zich op Zuid-Afrika richten blijft, zullen wij wel doen het voorbeeld te volgen van de Hollandsche regeering van 1803, en het meest te hechten aan hetgeen te Kaapstad en in de naaste omgeving voorvalt, dat is, naar de territoriale verhoudingen van thans, in de Kaapkolonie. Wij verwachten, dat het Afrikaander element in het leven zal blijven en aan kracht en zelfbewustheid winnen; maar dan moet dit beslist worden in de Kaapkolonie, die het historische' centrum is van het werelddeel. En Zuid-Afrika heeft reeds een lange historie; de dingen waar het op aan komt zitten er met diepe wortels in het verleden vast. Men beschouwt het te veel als een land van gisteren. Johannesburg en Rhodes zijn van gisteren, maar Hollandsen, Zuid-Afrika is al van eeuwen. Dat bet onder een druk als van 1806 tot thans is blijven leven, doetj vermoeden dat het niet zal ondergaan.



HET BOEK VAN Dr. LEYDS.
Dr. W. J. Leyds, De Eerste Annexatie van de Transvaal. — Amsterdam, Allert de Lange, 1906.
Voor ons, Hollanders, loopt Dr. Leyds een open deur in. Wij zijn, sedert 1881, aan lectuur gewend over „het goed recht der Transvaalsche Boeren." Niet ons behoeft men voor te houden, dat de annexatie van 1877 een fout en een onrecht geweest is. Dat de Boeren gelijk hebben altijd en overal, behoort tot de geloofsartikelen van Jan, Jannetje en hun jongste kind.
Dr. Leyds' omvangrijke en zwaar gedocumenteerde pleitrede is dan ook niet tot ons, zij is tot het Britsche publiek, en in de eerste plaats tot de Britsche onderdanen in Zuid-Afrika gericht. |W
Er bestaat — aldus Dr. Leyds — ten aanzien der Bberenzaak geen clean slate, en sedert het tractaat van Vereeniging minder dan ooit. Zij is en blijft integendeel een imperiale factor, die zich in Groot-Brittanje's politieke leven zal doen gevoelen, op een wijze die in de eerste plaats terugwerken zal op de gezamenlijke Britsche onderdanen in Zuid-Afrika. De jongste oorlog heeft in zijn afloop dit goede gehad, dat hij een veralgemeening, vereenvoudiging en verscherping heeft gebracht in ZuidAfrikaansche tegenstellingen en belangen. Voor nijpender moeilijkheden moet door een grooter aantal belanghebbenden dan te voren een oplossing worden gezocht. Het geding van Boer tegen Brit is daarmede aanhangig ge-



110
HET BOEK VAN DR. LEIDS.
maakt bij de rechtbank der gezamenlijke blanke bewoners van Zuid-Afrika. Zij zijn het, die van een verkeerde uitspraak alles te vreezen hebben; hun welvaart, ja de toekomst van hun land en hun menschenras zijn afhankelijk van een duurzamen nationaliteitenvrede.
Zou het vraagstuk ingewikkeld zijn, indien enkel met Boer en Brit te rekenen ware, van een zeer buitengewone moeilijkheid, maar tegelijk van een geheel ongemeen, ja meer dan Zuid-Afrikaansch belang wordt het, nu achter Boer en Brit de dichte kaffferdrom staat. In ZuidAfrika bevindt zich blanke tegenover naturel in een verhouding, die op niet veel plaatsen elders ter wereld wordt aangetroffen. Bijwijlen verschrompelt en vergaat de dun gezaaide naturellen-bevolking binnen blanke uitstralingssfeer: zoo in Noord-Amerika, in Australië, op Tasmanië. Een andermaal hebben wij met inlandsche beschavingen van zoo groote compactheid te doen, dat zij voor den Europeaan slechts de plaats van ongenooden gast openlaten: zoo in Britsch-, in Nederlandsch-Indië; in Fransch Indochina. In Zuid-Afrika is echter tegelijk de blanke tehuis geworden en de zwarte tehuis gebleven. Béide rassen vermeerderen zich snel en nevens elkander. Dit legt aan het blanke ras, wil het zijn suprematie niet voortdurend bedreigd zien, geheel buitengewone verplichtingen tot onderlingen vrede en samenwerking op. Hij is de beste Zuid-Afrikaan, die deze plichten het minst vergeet. Ze niet eender opgevat en in ongelijke mate behartigd te hebben, is een uitvloeisel van het verschil tusschen Boer en Brit, maar een uitvloeisel van zoodanig verre strekking, dat het in zichzelf nieuwe, en wel boven alle de voornaamste oorzaak van hun tweespalt geworden is. Boer en Brit zijn zich hun diep verschil bewust geworden in en door hun aanraking met het zwarte ras. De daden der Britsche regeering, die



HET BOEK VAN DR. LEYDS.
111
voor er. na den Boer tot vertwijfeling hebben gebracht, zijn zonder uitzondering daden van naturellenpolitiek geweest, of ten minste daden die op de verhouding tusschen Boer en zwarte in de gevolgen van beslissende werking moesten zijn.
Deze omstandigheid, die den strijd in niet geringe mate verbitterd heeft, brengt toch tevens iets als een belofte voor de toekomst mede. Mag, bij zoo in het oog loopend belang van den vrede tusschen blanken, in waarheid getwijfeld worden aan den ernstigen wil der gezamenlijke personen van Europeesche afkomst die ZuidAfrika als hun vaderland beschouwen, pm de geschikte voorwaarden van dien vrede uit te vinden, te bevestigen en te handhaven? Het ontkennend antwoord op deze vraag zou een inderdaad zeer geringschattend oordeel insluiten over karakter en begaafdheid der gezeten blanke bevolking van Zuid-Afrika! een geringschattend oordeel, waartoe al wat gebeurd is, trots vaak onbegrijpelijk schijnende tekortkomingen, toch nog geen recht geeft. Een onbevooroordeelde studie der geschiedenis van Zuid-Afrika leidt er toe om te meenen, dat de nationalitieitenvrede reeds gevestigd zou zijn, of tenminste dat er veel grooter stappen tot haar verwezenlijking zouden zijn gedaan, zonder de werking van krachten die niet van Zuid-Afrika uit zijn bestuurd. Wij noemen Exeter Hall, en Park Lane.
De naam van Exeter Hall vertegenwoordigt de richting, die de betrekkingen tusschen blanke en zwarte met voordeel voor beiden denkt te kunnen bepalen naar de, niet ter plaatse van toepassing ontworpen, regelen van een kënnisloos sentiment. Die richting bestaat nog, maar heerscht niet langer. Daarentegen heerscht, ontmomd of vermomd naar politieke omstandigheden in Engeland het voorschrijven, Park Lane. Een buiten-Afrikaansche, haast meer nog internationale dan Engelsche macht, die



112
HET BOEK VAN DR. LEYDS.
in de nog jonge Zuid-Afrikaansche maatschappij een arbeidsveld gevonden heeft van noodlottige uitgebreidheid.
Noodlottig minder in zichzelf is deze macht, dan in betrekking tot de omringende wereld die zij drukt en overschaduwt. De nog dunne korst van plaatselijke kuituur torst het gewicht eener reusachtige industrie, die niet wortelt in, maar neerslaat op den Zuid-Afrikaanschen bodem. De rijkdom aan edele steenen en edel metaal, niet passend bij den primitieven ontwikkelingstoestand van afgelegen veehoeders-, op zijn best wordende landbouwersrepublieken, speelt een ontzettende macht in handen van lieden die los zijn van Zuid-Afrika. Zullen normale verhoudingen daar eerst wederkeeren als de Rand en Kimberley zullen zijn uitgeput? Alsof men dan toch niet met de erfenis dier exploitatiën zou zitten! De geschiedenis keert niet op haar schreden terug; bovendien, wat het land buiten de thans ontgonnen mijnen nog in zich bergt, zal eerst de toekpmst leeren. Indien maar onderwijl niet slechts Europeesche kapitalisten zijn verrijkt, maar ook de ZuidAfrikaansche maatschappij in haar geheel is gegroeid en versterkt; indien haar de kracht is ingewassen, om in waarheid zelf besturend te zijn!
Een toekomst zwaar van beslissingen hangt over het land. Zuid-Afrika zal ongetwijfeld nog van zich doen spreken, maar hoe en wanneer ligt in het duister. Maar niets van wat in het verleden verzuimd of gedaan mag zijn, of het zal zijn invl|oed doen gevoelen. „Hetgeen dat geweest is, dat is nu." Deze gedachte heeft de pen van Dr Leyds bestuurd; dit motto van den Prediker plaatste hij boven zijn werk. Hij wil, en wel uit Britsche bronnen, de geschiedenis der eerste annexatie van de Transvaal doen kennen aan de Britsche onderdanen in Zuid-Afrika. En hij belooft verder te zullen gaan: „de gebeurtenissen na 1884 zullen in een volgend deel wordeö



HET BOEK VAN DR. LEYDS.
113
behandeld." Dr. Leyds is een dergenen, die de geschiedenis van Zuid-Afrika van na het jaar 1884 hebben gemaakt. Hij kan veel weten wat niet allen weten, en misschien dat' hij ook veel zal willen' zeggen. Aan het tegenwoordig boekdeel ontbreekt het element van persoonlijke herinnering, dat wij in een volgend wellicht zuilen mogen aantreffen: in niets van hetgeen hij thans beschrijft, is hij zelf nog gemengd geweest. Toch is reeds dit eerste deel, in al zijn koele zakelijkheid, de getrouwe projectie eener persoonlijkheid met scherp geteekende trekken, van onmiskenbare gaven en van groote kracht. De Britsche ambtelijke bescheiden zijn hier gebruikt door iemand die in zijn staatsbetrekking reeds veel met haar heeft omgegaan; ze djoorsnuffeld heeft op zoek naar wapenen in een heftigen strijd; weet waar zij hem een steunpunt bieden en waar zij hem begeven. Een aanklacht is dit boek, dat vrij is van alle sentimentaliteit of declamatie, maar niettemin een hartstocht raden doet die nagloeit ondanks het verloop der jaren.
Wat baat het, of wij, in stede van aanklacht, liever geschiedverhaal hadden ontvangen? Voor ons is het boek niet in de eerste plaats geschreven. Dien schrijver worde vrijheid gelaten, zijn doel en zijn middel te kiezen, en' deze schrijver richtte zich tot verstand en geweten, niet tot de verbeelding. Zoo is dan' zijn boek een geschiedkundige bijdrage geworden van hooge waarde, maar het is geen geschiedenis. Geschiedenis betoogt niet maar doet aanschouwen, en zoekt haar gegevens heinde en ver, vooral ook buiten de staatsstukken. Shepstone is haar meer dan de man der inlijvingsproclamatie, en Burgers meer dan de man der wijdluftige redevoering van 5 Maart 1877. Die Leyds' boek opslaat om er de geschiedenis van' Transvaal in te lezen, zal zich bitter teleurgesteld vinden. Doch gewaarschuwd was hij: „de binnenlandsche aange-
Historie en Leven IV. 8



114
HET BOEK VAN DR. LEYDS.
legenheden zijn niet behandeld" *). Het eigenlijk onderwerp is de betrekking der Boerenrepublieken tot de Britsche regeering, toegelicht uit Britsche staatsstukken. Doch ook bij deze beperking der taak hadde hier en daar een herinnering aan binnenlandsche toestanden en binnenlandsche gebeurtenissen nut gedaan. Zij zou menigmaal reliëf hebben kunnen geven aan wat nu volmaakt effen gebleven is, maar daardoor ook minder licht pakt en minder in het geheugen blijft. De begrippen „Boeren", „Transvaal," „Zuid-Afrikaansche Republiek" verschijnen in dit boek te veel als begrippen van constante waarde; evenzoo de begrippen „Engeland", „Britsch bewind", „Downingstreet". Dit zou een geweldig groot gebrek zijn in het geschiedverhaal dat Dr. Leyds niet heeft willen schrijven; een minder groot, maar toch een gebrek is hét in het boek dat hij geschreven' heeft. Er ontbreekt, in één woord, aanschouwelijkheid in dit werk. Het verdedigt de zaak van personen die het niet laat zien.
Ik verwijl zoo lang bij deze tekortkoming, omdat ik vrees dat zij aan den invloed dien men het geschrift zou toewenschen, nadeel zal doen. Het geweten zal luider spreken tegen onrecht dat aan de historische Boeren met al hun gebreken gepleegd is geworden, dan aan de abstracties die in dit boek rondwaren; immers het geweten dat getroffen moet worden is zelf geen abstractie, maar behoort aan gebrekkige menschen toe, en reageert slechts krachtig op de prikkeling van het medegevoel voor andere gebrekkige menschen. Alles, wat de Boeren zou kunnen bezwaren, is met angstvallige zorg buiten dit boek gelaten. Aan hunne zaak is daarmede geen dienst gedaan. „Hetgeen dat geweest is, dat is nu"; die spreuk geldt ook voor de Boeren en hun verleden. De minder goede eigen-
i) Bli. VII der voorrede.



HET BOEK VAN DR. LEYDS-
115
schappen, die bij hij hen tot wasdom zijn gekomen, zijn gewis niet afgestorven. Daaronder zijn er, die hun bloei, zoo niet hun bestaan als volk in ernstig gevaar zullen brengen. Het leidt tot niets deze waarheid te willen verbloemen. Haar erkenning sluit geen medegevoel, geen waardeering uit voor veel wat in hen groot en bewonderenswaardig is: wel kan zij aan die gevoelens meer stuur en daardoor meer kracht geven. Daarom reken ik een wezenlijke geschiedenis van de Zuid-Afrikaansche Republiek, die zich gerechtigd zou achten van alles kennis te nemen en niets té verzwijgen, een nog veel grooter desideratum dan wat Dr. Leyds ons in zijn werk gegeven heeft. Over de Boeren en hun verleden bestaat nog zoo weinig dat uit de staatsievertrekken van den geest geschreven is. Het is, enkele loffelijke uitzonderingen niet te na gesproken *), óf bestelde laster, óf holle ophemelarij. Afzonderlijk staat het groote, nobele maar droge werk van Theal, die evenwel de Boerengeschiedenis meer als een besluit of aanhangsel zijner Kaapsche kroniek, dan als een ding van eigen levensadem' beschreven heeft.
Boerengeschiedenis en Kaapsche geschiedenis zijn twee zeer verschillende dingen. De eerstgenoemde begint zich uit de andere los te wikkelen in het laatst der achttiende eeuw, als er in het Graaff Reinetsche een gemeenschap van eenige getalsterkte ontstaat, die door het verwijderde Kaapsche bestuur nagenoeg aan eigen kracht wordt overgelaten. Eigen organisatie, die op geen bevel uit Kaapstad wacht om zich in beweging te zetten, wordt ook hooge noodzaak juist aan dien oostrand der kolonie, omdat men. daar het eerst met den Kaffer kennis maakt.
i) B.v. Henri Dehérain, L'Expansion des Boers (Paris, Hachette, 1905), een alleruitstekendst boek dat na Theal, hoofdzakelijk uit reizigersberichten, een schat van nieuwe gegevens tot de Boerengeschiedenis van 1793—1854 bijbrengt.



116
HET BOEK VAN DR. LEYDS.
Zoo worden Kaffers en Boeren tegelijkertijd een factor van gewicht in de geschiedenis van Zuid-Afrika. Onvoldoende bescherming tegen de Kaffers is de groote reden van ontevredenheid der Boeren geweest, reeds tijdens het Nederlandsch bewind. Zij hebben zich weten te helpen zoo goed het ging, zonder of zelfs in weerwil van de regeering aan de Kaap. De Graaff Reinetters van 1795 voelden zich, en waren ook inderdaad, een soort republikeinen van de allerprimitiefste soort. Onverstandiger woord over de geschiedenis van het republikanisme in Zuid-Afrika is dan ook wel niet gesproken dan door den officieus-Britschen historicus Lucas, als hij, bij Shepstone's inlijving aangeland, verkondigt: „The Boer Repu' blies were a latter day product. Their independence was not a time-honsouired growth, whose roots were deep down in the past" *)• Het omgekeerde is het geval. De staat van gehoorzaamheid, niet die van onafhankelijkheid was in het bestaan der oostelijke veeboeren een uitzondering. Bij gelegenheid der gebeurtenis van Slagtersnek in 1815 kwam aan het licht, „dat de groote meerderheid der bewoners van het [oostelijkste] district geen schriftelijke legalisatie van hun grondbezit kunnen vertoonen, en geen belasting betalen." 2) Precies hetzelfde zeiden de autoriteiten omstreeks 1780 en '90 van de toenmaals oostelijkste bewoners, en de Mist en Jassens zeiden hetzelfde in 1803. Een dergelijke toestand is niet zonder euphemisme als een van onderdaanschap te omschrijven. En uit deze gewesten is het, dat de Groote Trek heeft plaats gehad; volstrekt niet uit Hollandsch-Zuid-Afrika als geheel. De oorzaak van den Trek ligt niet in de slavenkwestie (de eigenlijke slavenhouders vond men in de districten Stellenbosch en de Kaap, die in 't geheel
1) Lucas, History of South-Africa, p. 276.
2) Diemei en Hiddingh bij Leibbrandt, The rebellion etc, p. 867.



HET BOEK VAN DR. LEYDS.
117
niet aan den uittocht hebben deelgenomen), maar in het prijsgeven, op door zendelingen geïnspireerd bevel van den Eengelschen minister van koloniën, eener pas in kuituur gebrachte streek over de Vischrivier die door Kaffers was verwoest en in een harden strijd van acht maanden lang door de Boeren op hen was heroverd. Het bezit van die streek was voor de beveiliging der kolonie zoo onmisbaar, dat Engeland zelf haar weldra weder heeft moeten occupeeren; intusschen was het onherstelbare gebeurd en waren'de Boeren de wildernis in getrokken.
Daarmede begint hun gropte tijd, waarvan ieder schoolkind gelezen heeft, en waar ik geen juister en beter gedocumenteerde voorstelling van ken, dan gegeven is in het in een nopt door mij genoemde boek van Déhérain. De Boeren, zij alleen en zij op eigen gezag, hebben ZuidAfrika buiten de grenzen der Kaapkolonie van 1836 tot een land van blanken gemaakt. Zij hebben DingaaH eH Selkat overwonnen, zij de Zoeloe's over de Toegela, de Matabili's over de Limpopo geworpen. De buiten alle vergelijking grootste vraag uit de geheele geschiedenis van Zuid-Afrika, de vraag van de opperheerschappij van blanke of Kaffer, is door hen het eerst onder de oogen gezien en door hen beslist. Ieder die zich aan gene zijde van Kei of Oranje vestigt, plukt de vruchten van hun overwinningen. Maar zij hebben in het onmetelijke land, dat zij nu bewoonden en met allergebrekkigste middelen ontginnen moesten, in den tijd van een halve eeuw geen eigen kuituur weten te vestigen van zoodanig absorptievermogen, dat zij de geweldige machten der moderne beschaving afwachten1, ontvangen, in zich opnemen en daardoor bedwingen konden. Het noodlot der Boeren is geweest, in een ommezien te hebben moeten bereiken' waartoe andere volken, die in een ontwikkelingsstadium als het hunne verkeerden, aan eeuwen niet te veel hebben



118
HET BOEK VAN DR. LEYDS.
gehad. De wereld, in casu Engeland, heeft hen achterhaald, en de wereld eerbiedigt niets dat niet met sterke hand eerbied af kan dwingen.
De aanraking met Engeland is het onderwerp van dit boek, en het was goed, die aan de Britsche onderdanen in Zuid-Afrika te laten zien gelijk zij zich uit de onwederlegbare gegevens der Engelsche blauwboeken zelve vertoont. Met soberheid en zelfbedwang heeft schrijver alleen zijn teksten laten spreken. De gemoedelijke Engelschman — en die variëteit bestaat — welke zijn afschuw van Dr. Leyds' naam overwint en zich tot lezen zet, zal er zich een oordeel aan lezen. De Britsche politiek ten aanzien der Boerenrepublieken heeft geschommeld van inmenging tot onthouding, en van onthouding weder tot inmenging; onafgebroken is daarbij alleen geweest de bemanteling van daden van het nuchterste eigenbelang door woorden van adel en deugd. De aanvankelijke inmenging leidde tot een voor Engeland gunstig resultaat in het kleine, door de Boeren voor hen schoongemaakte en gemakkelijk te beheerschen Natal; zij mislukte ten eenenmale in de wijde streken over Oranje en Vaal, waar de Engelschen op naturellen vraagstukken stieten van zoodanigen omvang, dat de kosten eener oplossing niet meer geëvenredigd schenen aan de baten. Dit is de ware grond der onthoudingspolitiek van 1852 en 1854 geweest. Dr. Leyds haalt onder meer een merkwaardig Ttmes-artikel aan van van 20 December 1851, waarin voor deze reden ruiterlijk wordt uitgekomen. „Over de grenzen hebben 12.000 Hollandsche Boeren, als verklaarde verraders [uit Natal] in de verlaten woestijn gejaagd, hun tenten opgeslagen. Op het hoofd van hun leider, Pretorius, heeft het Britsche gouvernement een prijs van 1000 pond gezet. Toch kunnen deze mannen hun stoere onafhankelijkheid handhaven te midden der hen omringende wilden, en een bedreiging



HET BOEK VAN DR. LEYDS.
119
van hun leider, den vogelvrijverklaarde, was genoeg om een inval öp ons grondgebied te verhoeden waarvan de Kaffers zich door de vrees voor de Britsche wapenen niet hadden laten afhouden. Met een Europeesche bevolking van 70.000 zielen, met een voortreffelijk leger en welvoorziene schatkist, kunnen wij den eerbied niet afdwingen, die gewillig wordt betoond aan Pretorius en zijn troepje ballingen. Zulk een contrast mag ons wel doen twijfelen aan de raadzaamheid van den koers dien wij gevolgd hebben, en ons tot het besluit brengen dat wij met ontzaglijk verlies van geld en reputatie datgene voor onze kolonisten *) doen, wat zij oneindig beter zelf zouden kunnen doen, indien wij ons wilden onthouden van een
inmenging, die niets dan kwaad sticht De politiek
die wij nu volgen is juist het tegenovergestelde van wat verstand en ondervinding ons voorschrijven. Wij onthouden vrijheid waar wij die moeten geven; wij verwerpen raad waar wij dien moeten zoeken; wij ontmoedigen waar wij tot handelen moeten aansporen. Verderfelijk voor onze kolonisten en onschadelijk voor onze vijanden, onderdrukkend waar wij vrijzinnig moesten zijn en vrijgevig waar wij zuinig moesten zijn, verüoonen wij een beeld van willekeurig heerschen en van' hulpelooze onbekwaamheid, dat men onmogelijk anders dan met verontwaardiging en schaamte kan aanschouwen" 2).
De hier gepredikte politiek van onthouding is over het algemeen 3) eerst opgegeven na de ontdekking der Diamantvelden. Dr. Leyds gaat m. i. te ver, door verband te leggen tusschen de betrekkelijke rust die de Boeren' van 1852 tot 1870 genoten, en de regeering van Napoleon III *). Deze regeering heeft, zegt hij, de Engelschen in
1) „Kolonisten": wij zijn nl. in de dagen der Oranje-Rivier Souvereiniteit.
2) BI. 92—93-
3) Afgezien van de Basoeto kwestie. 4) BI. 181, 184.



120
HET BOEK VAN DR. LEYDS.
koortsachtige spanning gehouden, en hun aandacht dus van andere vraagstukken, ook van dat der Boeren, afgeleid. Toegegeven misschien voor een enkel jaar, als 1852, het jaar der vrijwilliger-beweging. Waar is het, dat Engeland, vooral tusschen 1852 en 1860, handen vol werk heeft gehad in de Krim, in Indië, in China, in Perzië; dat het later den Amerikaanschen burgeroorlog met gespannen aandacht heeft gevolgd. Maar de belangen van Engeland zijn zoo veelzijdig en zijn rijk is zoo uitgestrekt, dat nauwelijks een jaar voorbijgaat waarin het niet hier of daar 't zij het geweer moet aanleggen, 'tzij zich gereed moet houden voor een ingrijpende diplomatieke actie. Dit is evengoed na als vóór 1870 het geval geweest; ja toen Engeland de Transvaal annexeerde stak het tegelijk diep in de Oostersche kwestie. Ik kan dan ook in Sedan geen dagteekening voor de geschiedenis van Zuid-Afrika zien; wel in de ontdekking der Diamantvelden. Dat Engeland gedurende twintig jaren bij zijn politiek van onthouding volhard heeft, was omdat het bij die politiek baat meende te vinden. Nieuwe verschieten openden zich, toen de delfstoffenrijkdom der versmade Boerenlanden aan den dag was gekomen. De Vrijstaat heeft zich moeten laten berooven; de Transvaal werd geannexeerd; een gebeurtenis, die bevorderd, die verhaast is door binnenlandsche voorvallen en verhoudingen, waarover Dr. Leyds meer dan mij nuttig voorkomt het stilzwijgen bewaart. Het antagonisme tusschen Kruger en Burgers is wereldkundig; en Kruger zelf heeft in zijn Gedenkschriften onverholen medegedeeld wat hij er over te zeggen had. Zoo is de episode van Shepstone's bezoek wel het gedeelte, dat in Dr. Leyds' boek het minst bevredigt. Met de beste bedoelingen, heeft Burgers niettemin den „kalmen geweldenaar" in de hand gewerkt op een wijze die, hadden wij met welk ander volk ook dan de Transvalers te doen,



HET BOER VAN DR. LEYDS.
121
ons de handen zou doen ineenslaan van verbazing. Maai; deze lieden, uitzonderingen als zij waren op de 19de eeuw, bleven singulier in alles. Burgers heeft het bij een protest gelaten, omdat hij in gemoede overtuigd was dat geen honderd Boeren voor de onafhankelijkheid de wapenen zouden opgenomen hebben z). Voor de onafhankelijkheid wel, maar niet onder leiding van Burgers 1
Het merkwaardige is, dat nagenoeg alle dingen die Burgers heeft gewild, later door zijn tegenvoeter Kruger zijn ter hand genomen en ten uitvoer gelegd. Zoo gaat het met nieuwe zaken: oneindig meer dan de maatregelen zelf, doet het er meestal toe uit welken hoek zij komen; in welken geest zij worden begrepen en uitgevoerd. Na Majuba is voor de Transvaal een' tijd van versneld leven aangebroken, waarin elk jaar haast groote en beslissende dingen gebeuren zag. Eén resultaat is althans bereikt, dat nimmermeer ongedaan kan worden gemaakt: de afzondering der Boerenrepublieken is opgeheven. Wat de Boeren voortaan gelden zullen, zullen zij gelden in een' vereenigd, geconsolideerd Zuid-Afrika. Aan dit resultaat hebben volstrekt niet alleen de Engelsche legers deel. Het is te danken aan de samenwerking van velerlei oorzaken, waarvan de ontwikkeling der Boerennatie zelve onder Kruger's bestuur niet de minste is. Kon Dr. Leyds er eens toe besluiten, voor het nageslacht alles op te teekenen wat hij van dit tijdperk weetl Bij den oprechten dank voor wat hij gaf, rijst toch de vraag op naar meer en dieper dan de eenvoudige voortzetting van het thans begonnen werk.
1906.
i) Tromp, Herinneringen bl. 281. — Tromp is de getrouwe echo van den door bem vereerden en bewonderden president, dien hij gedurende de maanden der crisis gediend had als particulier secretaris.



CECIL RHODES.
The Life of the Rt. Hon. Cecil John Rhodes, 1853—1902, by the Hon. Sir Lewis Michell. — 2 volumes. — London, Edward Arnold, 1910.
Het boek waarvan de titel boven staat afgeschreven, behoort tot een genre waarin de Engelschen uitmunten. Zij schrijven goede biografieën; betere dan eenig ander kuituurvolk. Is het een gevolg van hunne eigenaardige beperktheid, dat het hun gemakkelijk valt, zich bij een persoon te bepalen, zonder zich, en hun held daarbij, op „stroomingen" te laten afdrijven? Maar de negatieve verdienste van het gemis aan vaagheid is voorwaar de eenige deugd dezer scheppingen niet. Zij zijn geschreven uit en voor een volk dat de daad kent, eert en begrijpt; dat geen zin heeft voor recriminatiën en geen geduld voor jeremiades; dat kort weet te zeggen wat het wil, en het gestelde doel dikwijls weet te bereiken. Vol gepast zelfgevoel, is dit boek evenwel in het minst niet blufferig of parvenu-achtig. Het verzwijgt de gebreken van den held niet, maar denkt er niet aan, ze met pathologische belangstelling te peilen en uit te meten. De deugden van den held laat het meer gevoelen dan (dat het ze uitkraamt. Het is alles onopgesmukt feiten verhaal, eerlijk en mannelijk, heelemaal niet dichterlijk en heelemaal niet wijsgeerig. Beperkt, maar geslaagd! Ik wilde dat wij het hun na konden doen. Holland weet de fouten van anderen te vermijden:... het schrijft haast heelemaal geen biografieën. Wèl bundels vol necrologieën, wat iets anders



CECIL RHODES.
123
is. Maar waar is het toonbare Hollandsche boek over Willem van Oranje? over Jan de Witt? over Thorbecke? Of wie schrijft een even goed boek over Kruger, als dit over Rhodes is?
Het tweegevecht tusschen Rhodes en Kruger beheerscht de geschiedenis van Zuid-Afrika in het laatste deel der negentiende eeuw. Van den een te spreken zonder den ander te vermelden zal nimmer mogelijk zijn. Wij Hollanders hebben, uit den aard der zaak, het meest met Kruger te maken gehad; maar als wij Zuid-Afrika willen kennen, moeten wij vooral de studie van Rhodes niet verwaaTloozen.
I.
Zuid-Afrika vóór Rhodes is dat van den Grooten Trek; Zuid-Afrika van Rhodes is dat van de diamant- en goudvelden.
De Groote Trek, en de daarop gevolgde vrijlating dar Boerenrepublieken, hadden het in Zuid-Afrika overoude dualisme tusschen blanke bmnenlandsbevolking en Europeesch bestuur aan de kust geaccentueerd als nog nimmer te voren. Reeds de Hollandsche Compagnie had het, toen nog zooveel kleiner, door blanken bewoonde binnenland harer kolonie niet meer geheel beheerscht. Dat Engeland dit wel poogde te doen had tot den uittocht der Boeren geleid, en, na eenig zoeken en tasten, stelde Engeland zich tevreden hun Natal te hebben ontnomen, maar liet hen vrij zich in het afgelegen Transoranje en Transvaal in te richten gelijk zij verkozen. Engeland had indertijd de Kaap begeerd als den sleutel van- den Indischen Oceaan; door de vrijlating der Boeren bewees het dat dit denkbeeld nog steeds overwoog, en dat het zich niet ten doel stelde de vestiging van een Znid-Afrikaansch Rijk.
Daar worden de diamantvelden ontdekt; straks de



124
CECIL RHODES.
goudvelden. De Boeren kunnen die niet exploiteeren; irS massa strijken de uitlanders er op neer. Midden in de Boerenomgeving, diep het binnenland in, worden belangen gevestigd die zichalleen becijferen laten bij milliarden. Verkeer skwesties, kwesties van arbeidskrachtlevering (menschelijkeen machinale), van arbeidswetgeving, van bescherming en belasting van nijverheid en handel verkrijgen in ongelooflijk korten tijd een omvang en beteekenis waarvan het langzaam werkende Boerenbrein niet had gedroomd. Of de Boerenmaatschappij moet zich aan het nieuwe aanpassen om het te kunnen beheerschen, óf het zal er door worden beheerscht. Met de oude afzondering is het voor altijd gedaan. De Boer die hiervan iets begrijpt, is Kruger. De Europeaan die het al veel eerder heeft begrepen en den Boer in alles vóór blijft, is Rhodes. Hereeniging wordt zijn leus. Hereeniging van wat de Groote Trek gescheiden heeft, en hereeniging onder de Engelsche vlag, die het jonge rijk, naar hij gelooft, alleen tegen andere Europeesche mogendheden beschermen kan, terwijl de republikeinsche het zou verzwakken, immers het tegen zichzelve verdeelen. De Boerenhouding ten opzichte van dit grootsche probleem bleef zuiver - defensief, en kón niet anders zijn, omdat de Boeren met hun afzondering tevreden waren. Om hun noodlot te ontgaan, hadden de Boeren aggressief moeten kunnen wezen, en zelf het Rijk stichten waarin ruimte was voor ieder blanke van Tafelbaai tot Zambesi. Doch om dit te willen (laat geheel staan, het te kunnen), hadden de Boeren geen Boeren moeten zijn.
Rhodes heeft ingezien, dat het voor de totstandkoming van het Rijk onder Engelsche vlag van het allergrootste gewicht was, de Boeren niet slechts van de zee afgesloten te houden, maar hun ook den weg naar het achter-Transvaalsche binnenland te versperren. Eerst ten westen en noorden van de Republieken gevestigd, werd Engeland



CECIL RHODES.
125
de wezenlijke paramount power in hieel het werelddeel, en kon het met vertrouwen de absorptie der — enclaves geworden — Boeren sta ten afwachten.
Rhodes heeft niet afgewacht; hij heeft de fortuin, die hem altijd zoo gunstig was geweest, op zijne beurt willen helpen. Het bekwam hem slecht. De geluksman heeft een groot ongeluk ontketend, de unieke positie die hij zich, boven Boer en Brit, reeds verworven had', geheel verloren. De hereeniging is eindelijk bereikt, maar langs een niet bedoelden, bloedigen omweg, en Rhodes heeft het in veel opzichten bevredigend einde niet meer beleefd.
Hij had de kracht van den Boeren-weerstand vèr onderschat. Hij was bij al zijn genialiteit te beperkt, te veel man van zijn eigen eeuw, om de overblijvers uit een andere eeuw geheel te begrijpen.
De oorlog was noodig om den Engelschen voor hun medeburgers in het te stichten Rijk die achting te leeren, zonder welke eene vereeniging-ook-der-zielen niet mogelijk was. En zoo al het eenzame graf in de Matoppo's door nog menig bezoeker met den eerbied die aan alle menschelijke grootheid toekomt zal worden nader getreden, uitsluitend heiligdom der jonge natie wordt het nimmermeer. Er is voor altijd een tweede bedevaartsplek in het land: de steen die het overblijfsel dekt van Oom Paul.
II.
Van het begin van Rhodes' loopbaan heeft ieder gehoord, hoe hij, zeventienjarig predikantszoon van zwakke gezondheid, in 1870 naar, Natal gezonden wordt waar een oudere, broeder gevestigd is, hoe hij het daar in de katoenwinning beproeft maar niet slaagt, hoe hij na een jaar zich laat aanlokken door de pas ontdekte diamantvelden te Kimberley.



126
CECIL RHODES.
De biograaf, bankier te Kaapstad en een der uitvoerders van Rhodes' testament, heeft zijn' held eerst in de dagen van diens grootheid gekend en moet voor de vroegere periode afgaan op berichten van anderen. Talrijk zijn die niet, en dit is niet te verwonderen. Rhodes was aanvankelijk te Kimberley een obscuur jong fortuinzoeker te midden eener vlottende bevolking van andere fortuinzoekers; op zijn best dat deze of gene van hen in later jaren een vluchtige herinnering aan den toen beroemd geworden man heeft opgeteekend. Men blijkt hem te hebben gezien als een stil, eenzelvig jong man, altijd bezig, en zijn vrijen tijd bestedende aan studie. Het eerste gewonnen geld besteedt hij om zijn afgebroken opvoeding te gaan voltooien te Oxford; in 1873, 1876, 1877, 1878 en 1881 brengt hij daar een gedeelte van het jaar door, maar keert telkens weer naar Kimberley terug voor zijne zaken. Die zaken zijn een handel in claims; iedereen handelt er in claims, enkelen met geluk, en velen met ongeluk. Rhodes heeft volstrekt niet doorloopend geluk gehad: na '73 heeft hij een tijdlang geen geld, om aan herhaling van de reis naar Oxford te kunnen denken. Eerst in 1875 schijnt hij, geldelijk, op vaste voeten gekomen te zijn. Dè jonge industrie werd in dat jaar door een plotselinge instrooming van water in de mijnen met den ondergang bedreigd; met twee anderen teekende Rhodes een contract om de mijnen binnen zekeren tijd leeg te pompen, een wanhopig geachte onderneming, die alleen slaagde door Rhodes'geestkracht. Er liep toen nog geen spoorweg naar Kimberley, en de moeilijkheid was, de noodige werktuigen tijdig ter plaatse te brengen. Hoe hem djt gelukte is eigenlijk het eerste uit Rhodes' carrière dat wij in bijzonderheden beschreven vinden. Rhodes, die op alles lette, wist de eenige plaats in de buurt waar eene pomp van vereischte capaciteit te vinden was; maar de plaats was



CECIL RHODES.
127
niet dichtbij en de eigenaar aanvankelijk onwillig te verkoopen; de transportrijder maakte moeilijkheid, het eindelijk voor grof geld verworven werktuig met de vereischte snelheid te vervoeren: hij zou er zijn ossen dood aan rijden. Eerst toen hij ook de ossen had gekocht, kon Rhodes zijn gang gaan. Maar de koop moest gesloten worden op goed geloof, want contanten droeg Rhodes niet bij zich. Het vertrouwen door een achterveidschen Boer in hem gesteld, legde dus mede den grondslag tot zijn fortuin.
In 1880 vinden wij Rhodes medeoprichter der De Béers Mining Company, met een kapitaal van £200.000, na vijf jaren vergroot tot £841.000. Het is deze maatschappij, die, na een strijd op leven en dood met den eenig overgebleven concurrent, Barnato, in 1888 de arnalgarnatie der gezamenlijke diamantmijnen van Kimberley tot stand brengt, en dan den nieuwen naam aanneemt van Die Beers Consolidated Mines.
Zulke carrières zijn er in Amerika honderd geweest, maar het bijzondere in Rhodes is, dat het hem niet te doen is om geld, maar om macht ter verwezelijking van een vèr droombeeld, dat den jongen man al voor oogen stond en dat de rijpe man zonder ophouden is blijven najagen. Rhodes' innerlijk leven is van een indrukwekkende eenheid, die het best gekend wordt uit zijn lange reeks van testamenten.
Het eerste is van 1877. De vier-en-twintig-jarige laat zijn vermogen na ,,to and for the establishment of a Secret Society, the true aim and object where of shall be the extension of British rule throughout the world". Trustees zullen zijn de Secretaris van Staat voor de Koloniën ter tijd wezende, en een vriend uit den Inner Temple. Voor zijn land eischt de droomer niet minder op dan geheel Afrika, het Heilige Land, Mesopotamië,



128
CECIL RHODES.
Cyprus en Kreta, heel Zuid-Amerika, den Maleischen Archipel, de kusten van China en Japan; hierop volgt de hereeniging der Vereenigde Staten van Amerika met het Rijk, dat dan den wereldvrede zal afkondigen en de eeuw der menschelijkheid inluiden.
Jongenspraat, die, in het laatste testament, is ingesehrompeld tot een regeling die verdienstelijke jongelieden uit de Britsche Koloniën, uit Noord-Amerika en uit Duitschland, in staat stelt te Oxford te studeeren.
De toekomstplannen zijn voortdurend bescheidener geworden, maar de uitvoerbaarheid neemt toe in omgekeerde reden. Niet dat Rhodes de oude idealen ooit verzaakt zou hebben, maar het leven had hem ruimschoots gelegenheid geschonken aan zijn groot doel zelf te werken in het heden, zoodat hij, in tijd en plaats gevangen, geen neiging meer behield om te droomen over wat anderen zouden doen na zijn dood.
In 1880 was Rhodes lid geworden van het Kaapsche parlement. Zijn rol is daar aanvankelijk niet opmerkeüjk, tot hij, in 1883, zich aan zichzelf en straks aan zijn omgeving ontdekt, naar aanleiding der Stellalanld-kwestie. Hij, en hij het eerst, ziet in deze zaak de Zuid-Afrikaansche kwestie zelve, ki een notedop.
Het is een betrekkelijk smalle strook bewoonbare grond, die, bewesten de Transvaal, de gemeenschap tusschen de Kaapkolonie en het binnenland van Afrika, buiten de Boerenrepublieken om, alleen mogelijk maakt: thans is daar de spoorweg van Kimberley naar Bulawayo aangelegd, langs Vrijburg en Mafeking. Verder naar het westen stuit men ras op de onbewoonbare Kalahari.
Het gebied lag buiten de grenzen van den ,,TransvaalStaat", zooals die geregeld waren bij de conventie van Pretoria van 1881. Het werd door verschillende Bechuamastammen bewoond, wier kapiteins, Mankoroane, Mont-



CECIL RHODES.
129
sioa, Massouw, Moshette, gedurig met elkander in oorlog lagen. Nu echter vlak ten zuiden en ten oosten van deze streek blanken woonden, gingen deze oorlogen niet meer buiten hun inmenging om. Elke zwarte partij kocht de hulp van blanke avonturiers, die in land werden betaald. Sommigen van deze blanken waren burgers van de Transvaal, anderen onderdanen van Engeland. Hun aantal nam dermate toe dat zij zich, naar Boerentrant, in republiekjes organiseerden: Stellaland en Gosen. Slaagde nu de Transvaal in haar toeleg deze republiekjes te annexeeren, dan was de Kaapkolonie van het binnenland van Afrika geheel afgesloten. Rhodes gevoelde dit als een enormiteit, op een oogenblik dat het de Kaapsche opinie nog vrijwel koud liet.
Zijn politiek was, het land voor de Kaapkolonie te verwerven niet door er de Boeren die er zich gevestigd hadden uit te jagen, maar integendeeel met hunne volle instemming, die natuurlijk alleen te krijgen was door hun rechtstitel op de in bezit genomen plaatsen, op welke wijze die dan ook verkregen mocht zijn, te erkennen en krachtdadig te beschermen. De Transvaal wenschte niets liever dan zelf alle mogelijke bescherming te verleenen, maar haar handen waren gebonden door de conventie van' Pretoria, over welker herziening zij juist te Londen onderhandelde. Engeland had het dus nog in de macht, alle uitbreiding der Transvaal naar het Westen te verhinderen, en éér een nieuwe conventie geteekénd werd, zich in het betwiste gebied geheel vast te zetten. Maar Rhodes wilde dat het bepaaldelijk de Kaapkolonie zou zijn die in alles leiding nam: zij moest zich den weg naar het binnenland openhouden:^', die de verschillende blanke bevolkingselementen in zich vereenigde, moest van de uitbreiding van het door blanken bewoonde gebied naar het verre 'Noorden, van de grootheid dus van het toekomstig rijk
Historie en Leven IV. 9



130
CECIL RHODES.
van Zuid-Afrika, de zaak maken van alle Afrikaanders, 'tzij Boer of Brit. Döwning Street moest geïnspireerd worden van Kaapstad uit en niet omgekeerd. Downing Street stond Rhodes veel te veel onder den invloed van het negrophile Exeter Hall, en de wijze waarop het zich in de Stellaland-zaak gelden liet, leverde daar een merkwaardig staaltje van. Nadat Rhodes' pogingen om zijn medeleden in het parlement te Kaapstad voor de zaak warm te maken hadden gefaald, lijfde wel de Engelsche regeering het grootste gedeelte van het land in (een deel van Stellaland werd aan Transvaal toegewezen), maar zond er een gewezen zendeling heen, Mackenzie, die de laatste man was om de ingedrongen Bóeren met het Engelsche bestuur genoegen te doen nemen. Het gevolg was dat in 1885 een gewapende expeditie noodig werd onder Warren, en dat, na het uitgeven van handen vol geld, geëindigd werd met juist hetgene waarmede Rhodes had willen beginnen: het erkennen der van de kafferkapiteins verworven rechtstitels, zonder meer.
Nog in twee andere opzichten had Rhodes de nederlaag geleden. Terwijl' de Stellaland-zaak hangende was (1884), hadden twee voor de toekomst van Zuid-Afrika gewichtige gebeurtenissen plaats, waarvan de beteekenis aanstonds in den vollen omvang door Rhodes werd doorzien: de vestiging van het Duitsche gezag in Zuid-West Afrika., en de oprichting der Nederlanidsch-Zuid-Afrikaansche Spoorwegmaatschappij.
De Bremer koopman Lüderitz had in 1882 van de inboorlingen grondeigendom verworven bij Angra Pequena, en verzocht de bescherming der Duitsche regeering, die hierop te Londen informeerde of Engeland niet bereid was bescherming te verleenen, eene vraag die door Londen op zicht werd gestuurd naar de Kaap. Rhodes deed zijn uiterste best om de vraag onmiddellijk beves-



CECIL RHODES.
131
tigend te doen beantwoorden, maar tevergeefs: de Kaapsche regeering hechtte alleen aan de Walvischbaai, die, als de eenige natuurlijke haven benoorden de Oranjerivier, in 1878 op haar verzoek door Engeland was in bezit genomen. Dit antwoord werd gegeven 29 Mei 1884, en toen, twee maanden later, de Kaap op haar advies terugkwam en op Namaqualand en Damaraland formeel aanspraak maakte, was het te laat en was de Duitsche vlag te Angra Pequena geheschen. Het feit, onherroepelijk geworden, maakte een geweldigen indruk, die nog versterkt werd toen Duitschland, in September van hetzelfde jaar, eene poging deed zich aan de Sint-Luciabaai in Zoeloeland vast te zetten, hetgeen nu onmiddelüjk met kracht verhinderd werd. Engeland was niet meer met de Boeren alleen in Zuid-Afrika.
Ook in de spoorwegzaak kon Rhodes zijn zin niet doordrijven. Het moest, naar zijn inzien, de Kaapkolonie zijn die, desnoods op eigen kosten, de Transvaal uit haar isolement verloste en haar aan eene spoorwegverbinding hielp. Het groote toekomstbelang om de verkeerslijnen uit het binnenland naar Kaapstad te laten convergeeren en zoo de long te blijven waardoor het werelddeel ademhaalde, was offers waard. Maar de Kaap dacht gering over den toen berooiden zusterstaat (nog zonder Johannesburg!), en sloeg Kruger's aanzoek af. Aan de mogelijkheid dat hij van elders geholpen zou worden, werd niet geloofd. Daar kwam, eene maand na den tegenvaller met Namaqualand!, het bericht dat Kruger een krachtige groep Duitsche en Nederlandsche kapitalisten bereid had gevonden de uitsluitende concessie tot het aanleggen van spoorwegen in de Zuid-Afrikaansche Republiek te aanvaarden. En spoedig daarna was die republiek een goudland geworden, en kon men zich niet genoeg haasten, van Durban uit en van de Aar, de rails



132
CECIL RHODES.
Randwaarts te leggen; maar onderwijl legde Kruger zijn eigen, de kortste lijn aan.
Er komt, na al deze ervaringen, beweging in de Engelsche maatschappij in Zuid-Afrika. Zij gevoelt dat zij mededingers heeft gekregen waarmee te rekenen valt; tegelijk wordt de prijs veel aanlokkelijker dan vroeger. Het stroomt naar de goudvelden, maar die liggen in een Boerenland. De tegenstelling tusschen Boer en Brit, altijd aanwezig, wordt op eens veel scherper gevoeld, nu Boer en Brit haast nergens meer geographisch onderscheiden zijn, maar over het geheele werelddeel door elkander zijn geworpen. Een chaos die vraagt om een ordenende hand. Zal het die van Rhodes wezen?
Hij bereikt, in de jaren 1888—1890, zijne middaghoogte. In 1888 amalgameert hij de diamantmijnen, in 1889 richt hij de British South Africa Company op, in 1890 wordt hij eerste minister der Kaapkolonie.
Nooit is het groote doel uit zijn gezicht. De trust deed der De Beers Consolidated (13 Maart 1888) voorziet geheel andere werkzaamheden dan het exploiteeren van diamantmijnen alleen: de maatschappij kan ook land verwerven, spoorwegen aanleggen, zich in verbinding stellen met inlandsche vorsten in de binnenlanden van Afrika en het bestuur over hun gebied voeren. Blijkbaar heeft Rhodes zich in Maart 1888 nog de mogelijkheid willen openhouden, de middelen der De Beers te gebruiken voor de doeleinden, waartoe het volgend jaar de Chartered is opgericht. Voor de verovering van het Noorden was de medewerking der Engelsche regeering en van het Engelsche publiek noodig, terwijl de diamantmijnen voortaan op zichzelf konden bestaan. Om dus van inmenging vrij te blijven, waar deze niet vereischt werd, was het beter de De Beers tot Kimberley te beperken en voor de nieuwe, grootere taak, een ander orgaan te scheppen.



CECIL RHODES.
133
Zouden de Boeren inderdaad worden ingesloten, dan was het hoog tijd. Den 30sten Juli 1887 had Kruger Lobengoelpe een tractaat doen teekenen, waarbij de Matabili-koning zijn land openstelde voor de burgers der Zuid-Afrikaansche Republiek, die er onder berechting zouden staan van een eigen consul. Door de regeering der Republiek daartoe opgeroepen, zou de koning haar met zijn krijgsvolk moeten bijstaan. *) Toen de Engelsche regeering van dit tractaat de lucht kreeg, haastte zij zich een eigen agent naar Lobengoeloe's kraal te zenden, die hem overhaalde het met de Zuid-Afrikaansche Republiek gesloten verdrag te verloochenen en er een met Engeland te teekenen, waarbij hij zich verplichtte geen overeenkomst met eenige mogendheid aan te gaan zonder de voorafgaande goedkeuring van Harer Majesteits Hoogen Commissaris in Zuid-Afrika (11 Februari 1888); korten tijd hierna werd Kruger's consul (Piet Grobler) door onderdanen van een met de Engelschen bevriend Kafferhoofd, Khama, aangevallen en doodelijk gewond. De Boeren hebben dien moord op rekening van Rhodes geschreven, voor wiens schuld geene bewijzen zijn bijgebracht. De Engelsche regeering, „tot de meening overhellende, dat ter wille der rechtvaardigheid in dit geval iets behoort gedaan te worden,"2) noodzaakte Khama, de weduwe van Grobler een pensioen aan te bieden, in welk aanbod de Republiek berustte. Intusschen was de Engelsche regeerihgsagent b^j Lobengoeloe, Moffat, op den voet gevolgd geworden door agenten van Rhodes, die, na vele proeven van geduld en beleid, in October '88 van den koning de concessie verkregen ter
1) De tekst van dit tractaat is thans te vinden bij Dr. Leyds, Hei Insluiten van de Boerenrepublieken, II, 203.
2) Woorden van den Engelschen minister van koloniën, Lord Knutsford (Leyds t. a. p., 216).



134
CECIL RHODES.
uitsluitende exploitatie van den mineralen rijkdom in zijn gebied. Met deze concessie gewapend vertrok Rhodes naar Londen, om te zien wat hij er mede uit kon richten.
Het was, zoo al de ruimste, volstrekt niet de eenige toezegging van dezen aard, die Lobengoeloe had gegeven. Van 1870 af had hij van tijd tot tijd aan allerlei avonturiers land- en mijnconcessies verleend, waarvan er nog geen' enkele in exploitatie was gebracht, maar wier houders thans de kans schoon zagen, ze duur aan Rhodes te verkoopen. Een van die concurrenten kwam op den genialen inval, een paar Matabili-hoofden naar Londen te verschepen om de „Groote Witte Koningin" te huldigen, zich, more solito, te laten fêteeren door de Aborigines Protection Society, en tevens te verklaren dat niet Rhodes, maar Maund's Exploring Company de houder was van de waarachtige concessie. De vertooning maakte indruk op het Londensche season -publiek en ook op de regeering, zoodat Rhodes, die later aankwam, aanvankelijk moeite had zijn zaak door te zetten. Maar hij had den vollen steun van den Hoogen Commissaris, Sir Hercules Robinson, en, nog beter, van de enorme middelen der De Beers. Hij kocht links en rechts de concurrenten af, en kon zich weldra, zonder overdrijving, aandienen als den wonderdoener, die de grens van het Engelsche gebied in Zuid-Afrika kon verleggen tot aan en over de Zambesi, zonder dat het de regeering een man of een cent behoefde te kosten. Het was voldoende dat zij de op te richten maatschappij, bij welke de gezamenlijke concessies waarover Rhodes beschikte zouden worden ingebracht, van bestuursrechten voorzag. „Such a body may", erkent de Secretaris van Staat voor de Koloniën in zijne voordracht ter zake, „relieve Her Majesty's Government from diplomatic difficulties and heavy expenditure."



CECIL RHODES.
135
29 October 1889 werd het Charter verleend; Rhodes had aan zijne maatschappij namen kunnen verbinden als die van den hertog van Abercom en van den hertog van Fife. De regeering liet haar over „the region of South Africa lying immediately to thenorthof British Bèchuanaland, and to the north and west of the South African Republic, and to thte west of the Portuguese Dominions." Naar het noorden bleef haar sfeer onbepaald. Genoeg succes voor het jaar 1889; in 1890 moest nu de werkelijke inbezitneming volgen.
Het einde der conoessiejagerij, die hem zoo dierbare presentjes placht op te leveren, was Lobengoeloe natuurlijk zeer onaangenaam, en zijn mismoedigheid werd woede, toen hij bespeurde dat het in Rhodes' bedoeling lag, hem in zijn Bulawayo voorloopig links te laten liggen, en het eerst van al het verre Mashonaland in exploitatie te brengen, waar de minerale rijkdom grooter en de bevolking handelbaarder was, en dat Rhodes zich onmiddellijk toeeigenen wilde om een uitgangspunt te hebben voor verdere uitbreiding in de richting van Centraat-Afrika, dat nog onbezet was tot het Tanganyika-meer toe. Lobengoeloe had zich niet anders voorgesteld, dan dat alle verkeer met het binnenland, gelijk tot dusver, plaats zou hebben over zijn kraal, en dat hij, gesteund op zijn gevreesde militaire macht, in allerlei vorm daarvan tol zou kunnen blijven heffen. Er bestond niet eens een begaanbare weg naar Mashonaland dan over Bulawayo, maar Rhodes liet, zonder zich door bezwaren te laten afschrikken, een anderen, meer oostelijken weg verkennen. Die pioniers-expeditie van 1890 mag wel in het geheugen der Engelsche natie blijven j zij is een van haar stoutste daden in den nieuweren tijd. Door onbekend land, dat gedeeltelijk met het houweel voor het vervoer van wagens bruikbaar moest worden gemaakt, werd voortgerukt, met groote kans van tusschen



136
CBCIL RHODES.
twee vuren te geraken, want zoowel Lobengoeloe als de Boeren van het Zoutpansbergsche, wier flank men dicht naderen moest, waren de onderneming vijandig gezind. Maar de kafferkoning werd in bedwang gehouden door de rijksregeering, die haar Bechuanaland Border Police een positie liet innemen aan de uiterste grenzen van het protectoraat, van waaruit zij Bulawayo in den rug bedreigde, en Kruger wist dat alle kans op het begeerde Swaziland voor hem verkeken zou zijn, als hij zijn burgers niet terughield achter de Limpopo.
Een oogenblik, na het bereiken der Lundi-rivier, scheen het alsof men geen doortocht meer zou vinden. Rondom rezen de bergen, en men vond geen pas. De vermaarde jager Selous, die als gids diende, wist dat achter die keten de vlakte liggen moest waarop later Victoria is verrezen, en die hij van een vroegeren tocht kende; maar hoe er te komen? Op het oogenblik zelf dat een boodschapper van Lobengoeloe aankwam, met bevel dat de expeditie terug zou keeren, vond Selous een weg, en binnen weinige dagen was de vlakte bereikt. Victoria, Charter, Salisbury werden gesticht, en zonder verlies van één menschenleven was. aan het Britsche RijlrJ een uitgestrekte provincie toegevoegd.
De onvermijdelijke botsing met Lobengoeloe had plaats in 1893. Met nog geen 1000 man, maar uitgelezen en zwaarbewapend, heeft de Company hem op de vlucht gedreven en aan het gansche Matabilirijk een einde gemaakt. En onderwijl was Salisbury niet haar noordelijkste post gebleven. De Zambesi werd overschreden, en eerlang zou Rhodesia reiken tot de uiterste grens die het innemen kon zonder op Europeesche aanspraken van ouderen datum te stuiten: tot het Tanganyika-meer, waar Congo staat en Duitsch Oost-Afrika, elkander rakend,



CECIL RHODES.
137
van oceaan tot oceaan een grendel schuiven dien Engeland tot nog toe niet heeft aangeroerd.
Eén punt van het groote programma was uitgevoerd: Engeland was in Zuid-Afrika paramount power geworden in aardrijkskundigen zin; het omsloot de tot enclaves vernederde Boerenrepublieken; het rijk van den „trek" was gedaan voor altijd. Het had den doodssnik gegeven in 1891, toen een troep Boeren, die gereed stonden de Limpopo te overschrijden en in het door de British South Africa Company gereclameerde gebied door te dringen, op Kruger's bevel daarvan hadden moeten afzien. Het gehoopte loon voor die gehoorzaamheid ontging der Republiek, toen Engeland wel Swaziland losliet maar Zambaansland annexeerde, zoodat het voortaan aan den Indischen Oceaan tot de Portugeesche bezittingen reikte. De Transvaal zou geen weg naar zee meer vinden.
Maar het moeilijkste werk bleef nog te doen: aan de afzondering der Boeren een einde te maken met hun eigetf wil; hen er vrede mede te doen hebben, dat zij in een groot geheel op zouden gaan, een geheel dat, als de; Dominion of Canada, de Commonwealth of Australia, tegelijk een eigen leven hebben zou, en onderdeel zou zijn van het Britsche wereldrijk.
iRhodes was meer dan iemand in de gelegenheid, ook voor dit deel van het programma te werken, sedert hij in 1890de positie innam van eersten minister der Kaapkolonie. Het heeft hem voor den geest gestaan, dat het middel om Boer en Brit te verzoenen, zou zijn hen te doen samenwerken voor groote gemeene belangen. Niets stelt hij meer op prijs, dan dat onder zijn pioniers voor Rhodesia Boerenzonen worden aangetroffen, dan dat Afrikaanders aandeelèn nemen in de Chartered Company. Gaat hij het nieuw gewonnen land bezoeken, hij neemt in zijn gevolg parlementsleden van de Bondspartij mede. Zijn gansche



138
CECIL RHODES.
houding tegenover den Bond is een andere dan die van den gewonen Kaapschen politicus van Engelsche geboorte. Hij beseft dat wat Boer en Brit misschien het meest van al verdeeld houdt, de verschillende opvatting der taak van den blanke tegenover de naturellen is, en in veel opzichten kan hij de Afrikaander narurellenpolitiek steunen tegen die van Exeter Hall. Hij ziet ook in dat, zal de samenwerking van Boer en Brit ooit in het groot gelukken, die beginnen moet in het klein: op het aangewezen proefveld van het Kaapsche parlement, waar afgevaardigden van beide rassen elkander dagelijks ontmoeten. Hij slaagt er werkelijk in den Afrikaander Bond, opgericht kort na Majuba met het programma: Zuid-Afrika één onder eigen vlag, tot werktuig in zijn hand te maken. Hij heeft geen oogenblik verheeld dat hij de Engelsche vlag nimmer verzaken zou; dat hij met het doel van den Bond meeging, op dit ééne punt na. ,,If youdesire," spreekt hij in '91 de jaarvergadering van den Bond toe, „the cordial co-operation of the English section of the country, remember that we have been trained at home, we have our history to look back upon; but we believe that, with your help, it is possible to obtain closer union and complete self-government, but you must nbt ask us to forfeit our loyalty and devotion to our mother country..." En in een andere rede van denzelfden tijd: „It is customary to speak of a United South Africa as possible within the near future. If we mean a complete Union with the same flag, L see very serious difficulties. I know myself that I am not prepared at any time to forfeit my flag. Holding these views, I can feel some respect for the neighbouring States where men have been born under Republican institutions and with Republican feelings. When I speak of South African Union, I mean that we may attain to perfect free trade as to our own commodities, perfect and complete



CECIL RHODES.
139
interna] railway communication, and a general Custom's Union, stretching from Delagoa Bay to Walfisch Bay; and if our statesmen should attain to that, I say they will have done a good work "
De Raid, heeft Rhodes steeds verzekerd, was dan ook geenszins als aanslag op het leven der Zuid-Afrikaansche Republiek bedoeld, maar moest in die Republiek het beginsel „gelijke rechten voor iederen blanke" tot gelding brengen, en Kruger omverwerpen, die geen tol- en spoorweg-unie wilde.
De Raid is de misgreep van iemand die veel succes heeft gehad, en ingewikkelde vraagstukken te lijf gaat met de methodes die hij op eenvoudige heeft Ieeren toepassen.
Maar de Boeren-moeilijkheid was niet, als de Matabilimoeilijkheid, met een paar honderd man Chartered Police en een paar maxims op te lossen.
Het werd een kolossale mislukking; een van die slagen, waarvan een man niet meer opstaat.
Want Rhodes wist ten volle dat hij aansprakelijk was. Op zijn initiatief was het terrein aan de grenzen, waar de aanslag werd voorbereid, bij beschikking van den Hoogen Commissaris van 18 October 1895 expresselijk voor dit doel onder bestuur der Chartered gebracht, tot wier gebied het eigenlijk niet behoorde. Jameson te Pitsani en broer Frank te Johannesburg, een sympathiseerend landvoogd te Kaapstad en een dito minister in Downing Street; de zaak scheen veilig.
Men bedenke dat, toen het plan gevormd werd, ook de rijksregeering met Kruger wegens de „driften"-kwestie in open geschil lag, en dat zij, vast besloten op dit punt niet toe te geven, elke vermeerdering van druk, op Kruger uitgeoefend, met jubel begroette.
Die driftenkwestie was hierom van zooveel belang,



140
CECIL RHODES.
ómdat zij gelegenheid gaf met Kruger te breken naar aanleiding van eene zaak waarin de Kaapsche Afrikaanders lijnrecht tegenover hem stonden.
In '95 was eindelijk de (door Engeland zooveel het kon bemoeilijkte) Delagoabaailijn gereed gekomen, en stond de Kaapkolonie haar monopolie in het Randverkeer (het belangrijkste in geheel Zuid-Afrika) te verliezen. Zij slóeg met veel aandrang Kruger eene spoorwegunie voor, maar maakte aanspraak op grooter aandeel in de opbrengst dan Kruger haar wilde toestaan. De Kaapsche gouvernementslijn beantwoordde het afbreken der onderhandelingen met eene verlaging van het tarief tot Vereeniging, het grensstation aan de Vaal; de Zuid-Afrikaansche Spoorwegmaatschappij neutraliseerde dezen maatregel door het tarief- Vereeniging-Johannesburg te verhoogen, zoodat de lijn naar de Baai geen nadeel kon ondervinden. De Kaapsche lijn ontlaadde hare goederen nu vóór.de grens, aan gene zijde der Vaalrivier, en bracht ze op ossenwagens naar Johannesburg, waarop de Transvaalsche regeering de „driften" in de Vaal voor den invoer sloot, waarin Engeland eene schending zag der Londensche conventie. Chamberlain zond een ultimatum, na zich verzekerd te hebben, dat de Kaapkolonie bereid was de kosten van den oorlog, die na afwijzing van het ultimatum zou zijn te verklaren, voor de helft zelf te dragen, en met vrijwilligers bij te springen. Dit was October '95, de eigen maand van de overdracht van het grensgebied bij Pitsani aan de Chartered Company. De oplstand in Johannesburg en Jameson's Raid waren oorspronkelijk niet als zelfstandig doel, maar als hulpmiddel in het oog gevat; men meende in Engeland, Kruger te zullen overwinnen op een koopje, zooals Rhodes immers ook het Rijk onmetelijke nieuwe provincies in het Noorden had bezorgd op een koopje. Maar Kruger, van de stemming in de Kaapkolonie



CECIL RHODES.
141
onderricht, gaf toe en heropende de driften (5 November). De rijksregeering kon thans niet verder gaan, maar Johannesburg was in gisting gebracht, de Kaapsche opinie bleef nog sterk tegen Kruger ingenomen, en te Pitsani stond Jameson gereed; Rhodes wilde de gelegenheid niet laten ontsnappen. Met zijn voorkennis ging Jameson eind November naar Johannesburg, en vertrok weer met den bekenden ongedateerden brief, waarin hij door de Reformers „ter bescherming van vrouwen en kinderen" werd ingeroepen.
Er zou dus, moet eind November zijn overeen gekomen, een toestand worden geprovoceerd, waarbij het leven van „vrouwen en kinderen" als bedreigd kon worden voorgesteld.
Waaraan het gehaperd heeft? Ongetwijfeld aan de Johannesburgers. „Rhodes", zegt zijn biograaf, „made no sign. What he knew and what he only guessed cannot even now be stated with precision". Dit schijnt wel zeker, dat het feit van Jameson 's vertrek op 20 December niet /\ op uitdrukkelijken, pas voorafgeganen last van Rhodes heeft plaats gehad, maar dit is dan ook de eenige medeplichtigheid waarvan de historie hem vrij kan spreken. En, onmiddellijk van dat vertrek geinformeerd, heeft hij niets gedaan om Jameson nog terug te houden; integendeel, mag men aannemen dat deze de beide telegrammen waarin hem de terugkeer bevolen werd (een van Sir Hercules Robinson, een van Sir Jacobus de Wet, Britsch agent te Pretoria) zou hebben durven in den wind slaan, als hij niet wist dat dit met Rhodes' wenschen strookte? Het is zeker dat Rhodes nog na Jameson's vertrek aan het succes van den aanslag geloofd heeft. „Inform Chamberlain that I shall get through all right, if he supports me, but he must not send cables like he sent to the High Commissioner" (telegram aan Flora Shaw). Na



142
CEC1L RHODES.
de nederlaag vindt de schrijver der biografie, zijn bankier Michell, hen ,,quite unmanned, walking the room like a caged Uon". Zijn explicaties waren de volgende:
„First. The Raid was to be subsidiary to a rising within the Republic. If and when the latter occurred, the Chartered Company were to strike in, along with other forces.
Second. The Republic was not to be overthrown. A Conference was to be called, the High Commissioner to be convener. The independence of the Boers was to be guaranteed in return for redress of grievances.
Third. A Custons Union; equalisation of railway rates; a common Court of Appeal, leading on to ultimate Federation.
Fourth. Zululand to be annexed to Natal and Basutoland to the Free State, provided recognition of British' Supremacy was frankly accepted. Result — a Federal Union under the Crown, powerful enough to say „Hands off" to Germany.
This great conception, he said, had been marred by the precipitancy of the Raid, the unpreparedness of the Rand and the timidity of Hofmeyr when the crisis came."
The timidity of Hofmeyr. Want de stemming van den Bond was op eenmaal omgeslagen. Hoe is het mogelijk dat Rhodes het anders kan hebben verwacht?
De verleiding, om een plan, voor andere omstandigheden ontworpen, toch nog door te zetten, is hem te sterk geweest, en hij heeft geen denkbeeld gehad noch van de weerkracht der Transvalers, noch van de moreele uitkerking van zijn aanslag op hun Kaapsche bloedverwanten.
Na den Raid is Rhodes een verloren man. Zijn levenstaak, de vereeniging van Zuid-Afrika door de krachten van Zuid-Afrika zelve, is mislukt. De rijksregeering moet het werk overnemen, dat niet ten einde wordt gebracht dan



CECIL RHODES.
143
op de wijze die men kent. Rhodes leidt niet meer; hij volgt.
Want na en wegens den Raid maakt Engeland werk van de zaak. De gesmade Boerenrepubliek had het wereldrijk een zware zedelijke nederlaaig toegebracht; zij was daarmede den Britschen hoogmoed onverdraaglijk geworden. Geen concessies zouden haar nog aan het lot hebben kunnen doen ontkom en, haar bestaan op het spel te moeten zetten in den ongelijken strijd, dien zij zoo lang en zoo waardig heeft volgehouden. *
Rhodes en Kruger hebben elkander opgeheven. In het vereenigd Zuid-Afrika van thans, onder Britsche vlag maair door een Boer geregeerd, zou geen van beiden zich hebben thuis gevoeld. Een nageslacht is in groei, dat in ieder van beiden deugden zal eeren en fouten ontdekken. Eenmaal zal het beiden recht kunnen doen, omdat èn deze Brit èn deze Boer, met een heet verlangen;, Zuid-Afrika hebben liefgehad.
1911.



NEDERLANDS AANDEEL IN DE WORDING DER AMERIKAAN SCHE NATIE.
I.
Het zijn wèl eigenaardige omstandigheden, die mij in het hoofd konden brengen, een opstel over Nederlands aandeel in de wording der Amerikaansche natie te beginnen met noch over Nederland noch over Amerika te spreken, maar over Ulster. Doch men oordeele zelf.
Het was Edmund Spenser, de dichter van de Faery Queene, die het eerst het plan ter sprake gebracht heeft, Ierland geheel van Katholieken te zuiveren en met Protestenten te bevolken. Elizabeth is er niet aan toe gekomen, maar onder Jacobus I is het plan gedeeltelijk uitgevoerd. Tot straf voor een opstand werd het noordelijke gedeelte van het eiland aan de Iersche inboorlingen ontnomen en met Presbyterianen uit Schotland en de noordelijke graafschappen van Engeland, maar voornamelijk uit Schotland, nieuw bevolkt.
De nederzetting geraakte spoedig tot buitengemeenen bloei. In 1641 telde deze Protestantsche bevolking reeds 260.000 zielen, in het begin der achttiende eeuw meer dan een millioen. Het graafschap Ulster, vroeger het meest verwaarloosde gedeelte van het geheele eiland, was thans het welvarendste. Behalve de landbouw begon er de textielnijverheid te bloeien en die van Engeland,



DER AMERIKAANSCHE NATIE.
145
waar de loonen hooger waren, een gevaarlijke mededinging aan te doen. Engeland vernietigde daarop de welvaart van zijn eigen pioniers door maatregelen van een zoo kras protectionisme dat de geheele textielnijverheid in Ierland met den ondergang werd bedreigd. Tegelijk werd, door de Test Act van 1704, aan de streng Calvinistische bevolking van Ulster het Anglikaansche juk opgelegd. Non-conformisten zouden geen ambt meer mogen bekleeden, geen schóól meer houden; huwelijken door hunne geestelijken gesloten, werden onwettig verklaard.
Het gevolg was een landverhuizing op reusachtige schaal naar de koloniën in Noord-Amerika, verreweg de talrijkste die vóór de negentiende eeuw daarheen heeft plaats gehad. Tusschen 1718 en 1770 ging meer dan de helft der „Ulstermen" over den Oceaan; zij vormden meer dan één zesde der bevolking van de dertien koloniën op het oogenblik der onafhankelijkheidsverklaring. Van de vijf-en-vijftig onderteekenaars van dat gewichtig document stelden zij er veertien. Hun maatschappelijke invloed was te grooter, daar zij niet binnenkwamen als arme slokkers, maar als heden van zeker fortuin en van zeer hooge verstandelijke ontwikkeling. Zij bleven ook niet tot ééne kolonie beperkt, maar kleurden met hun eigenaardig element de bevolking van nagenoeg alle; het minst die van Nieuw Engeland, dat zijn sterk sprekenden, aan het karakter zelf der Iersche Presbyterianen in veel opzichten verwanten trek reeds had, maar vooral die van Pennsylvanië en al wat ten zuiden daarvan ligt. Het was aan de sterke mstrooming van Ulstermen te danken datt Pensylvanië op her oogenblik der onafhankelijkheidsverklaring in bevolkingssterkte de derde in de rij was, onmiddellijk na Virginië en Massachusetts. Van het westelijk deel van Pennsylvanië uit trokken zij ook zuidwaarts en vormden
Historie en Leren IV. 10



146
NEDERLANDS AANDEEL IN DE WORDING
weldra de meerderheid der bevolking van West-Virginië en van de Carolina's. In later tijd zijn zij de Alleghanies overgetrokken en hebben Kentucky en Tennessee gesticht.
Deze „Scotch-Irish" of „Ulstermen", wel te onderscheiden natuurlijk van de katholieke Ieren die in zoo grooten getale zouden binnenkomen in de negentiende eeuw, zijn de laatste groote zelfstandige bevolkingsgroep geweest die vóór den onafhankelijkheidsoorlog heeft medegewerkt tot de vorming eener Amerikaansche natie. Niettegenstaande zij zoo betrekkelijk laat inkwamen, hebben zij toch op die vorming een gewichtigen invloed gehad door hun getal, ontwikkeling en wijde verspreiding. Zij zijn wel ,,de Puriteinen van het Zuiden" genoemd!, en tot zekere hoogte terecht. Toch hebben zij met de nazaten der stichters van New-Plymouth en Boston veel punten van verschil. Streng geloovige Calvinisten, waren zij evenwel in Ulster, onder den druk van het Anglicanisme, tot overtuigde voorstanders der scheiding van kerk en staat geworden, een ideaal dat aan de opmerkelijke maar zeer exclusieve beschaving van het homogeenpuriteinsche Nieuw-Engeland uitteraard vreemd was. Een ander verschil is dat der nationaliteit. De pelgrims van de Mayflower en wie na hen kwamen waren Engelschen; — zij zijn na verloop van tijd wel tegen den Engelschen koning opgestaan, maar niet tegen hun Engelsche afkomst en de eer van het Engelsche bloed. De Ulstermen daarentegen haatten Engeland en al wat Engelsch was met een doodelijkèn haat, die in hun nakomelingen nog niet is afgestorven.
Het was een dier nakomelingen, de jurist Douglas Campbell, die in 1892 een even heftig als omvangrijk geschrift in de wereld zond, om te betoogen dat Nederland, niet Engeland, de ware moeder is van de groote



DER AMERIKAANSCHE NATIE.
147
Amerikaansche natie; zoo al weinig naar den bloede, dan tenminste nagenoeg geheel naar den geest. Monstert men echter de lijvige imprecatiën tegen Engeland en zijne beschaving, en de niet minder wijdloopige lofprijzingen van oud-Nederland en zijne geschiedenis uit, dan blijven van de twee dikke deelen slechts een uiterst bescheiden aantal bladzijden voor de eigenlijke bewijsvoering over.
Ik wil beproeven deze bewijsvoering in een kort bestek weer te geven. Men zie, zegt de auteur, naar het tegenwoordig Engeland en naar het tegenwoordig Amerika. De hoeksteen van de geheele Amerikaansche staatsinrichting is het beginsel uitgedrukt in de Declaration of Independence: „alle menschen zijn gelijk geschapen." Vindt men dit beginsel in Engeland terug? In geenen deele. „No one could persuade the Queen of Great Britain and Empress of India that any of her subjects is by birth her equal. Coming down the list to the pettiest baronet, the same feeling exists....!"
Klimt men van de grondstellingen op tot de daarop gebouwde structuur, dan bevindt men het onderscheid! niet minder groot. De Unie en al haar samenstellende Staten hebben geschreven constitutiën, die de grenzen bepalen der uitvoerende, wetgevende en rechterlijke macht, en aan deze laatste de taak opdragen, er voor te waken dat de beide andere de perken van het bij de staatsregeling haar toegekend gezag niet overschrijden. Deze constitutiën zijn gewaarborgd tegen eigenmachtige verandering door een der staatsorganen afzonderlijk. Wat ziet men in Engeland? „lts so-called Constitution is a thing of tradition, sentiment, theory, abstraction, anything except organic, suprème, settled law. What is constitutional to-day, to-morrow may become unconstitutional by the mere fiat of the British Parliament The courts



148
NEDERLANDS AANDEEL IN DE WORDING
construe the laws, but can neither protect one department of the government against another, nor the individual against the tyranny of the majority".
In den maatschappelijken bouw is het verschil niet minder in het oog loopend. In Engeland behoort de-helft van den bodem aan honderd vijftig personen; in Schotland aan vijf en zeventig, in Ierland aan vijf en dertig; in het geheele Vereenigd Koninkrijk wordt vier vijfde van den bodem bezeten door niet meer dan zevenduizend individuen. Door het eerstgeboorterecht en de belemmering van vrije overdracht van land tusschen levenden wordt deze toestand kunstmatig in het leven gehouden. Hoe geheel anders in Amerika! Daar wees de census van 1880 aan dat van de meer dan vier millioen farms slechts 25.000 meer dan duizend acres groot waren, en dat drie vierde van het geheele getal gebruikt werd door de eigenaars zelf, en het overblijvende vierde deel meest op aandeelen.
Het algemeene volksonderwijs? In Amerika bloeit het als in geen ander land; in Engeland bleef tot voor korten tijd het onderwijs uitsluitend een zaak van de kerk of van private onderneming. Kan Amerika zijn schoolwezen dan van Engeland hebben gekregen? Hoe zou het? Indien één der koloniën aanvankelijk aan oud-Engeland herinnerde, dan toch zeker Virginië, bevolkt door episcopalen van het gewone slag. En wat schrijft de gouverneur, Sir William Bèrkeley, in 1671 naar huis? ,,I thank God there are no free schools or printing, and I hope we shall not have them these hundred years. Learning has brought heresy and disobedience into the world, and printing has divulged them. God keep us from both!" Niet deze lieden hebben de liberale volksopvoeding naar Amerika overgeplant.
Plaatselijk zelfbestuur? ,,Ask the average Englishman



DEK AMERIKAANSCHE NATIE.
149
to explain how local af fairs are managed in England, and he will look at you with wonder. He can perhaps teil you something about his own parish, or something very vague about his own county, but beyond that he knows nothing. Some marters are regulated by the clergyman and his vestry, others by the poor wardens; the sheriffs and county officals are appointed by the Crown, which' means the Cabinet; but of local self-feovernment by the people themselves almost nothing exists except in the cities and larger towns." In Amerika zijn alom boven elkander geplaatst het zelfbesturende township, de zelfbesturende county, de zelfbesturende Staat, een inrichting, volkomen doorzichtig en in directen zin populair, daar in iedere instantie de macht uit de ingezetenen zelve voorkomt.
Gelijkheid der gezinten voor de wet? In Engeland dateert de emancipatie der unitariërs van 1813, die der katholieken van 1829, die der joden van 1858, en tot 1871 bleef de test in zwang aan de universiteiten van Oxford en Cambridge. Amerika ging Engeland een eeuw en langer vóór.
Vorm der verkiezingen? In Engeland bleven zij bij monde geschieden tot 1872, terwijl de verkiezing bij stembriefjes al sinds onheugelijke tijden in Amerika in gebruik was.
Wie die na deze voorbeelden nog vol zou willen houden, dat Engeland het moederland is der Amerikaansche Unie? Integendeel is in veel opzichten het moderne Engeland de leerlinge en navolgster van Amerika.
Amerika is gemaakt door Holland, voor een gedeelte onmiddellijk (in Nieuw-Nederland), voor een grooter gedeelte middellijk, door de puriteinen die twaalf jaar in Holland hadden doorgebracht vóór zij Nieuw-Engeland stichtten. In het begin der zeventiende eeuw was Holland,



150
nederlands aandeel in de wording
niet Engeland, de hoofdmacht van het puritanisme in Europa, en voor zoover Engeland puriteinsch was, had het aan de voeten van Holland gezeten. In Holland moet de oorsprong worden gezocht der Amerikaansche instellingen en bijzonderheden. De Unie van Utrecht is de prototype der bondgenootschappelijke constitutie van Amerika, de plaatselijke autonomie in Holland het voorbeeld van het zelfbestuur in township en county, de Hollandsche vrijheid en verdraagzaamheid de moeder der Amerikaansche. „To tracé the origin of these institutions is to teil the story of Puritanism in the Netherlands; to show how they came to America is to teil the story of the English Puritan." Daarmede zijn titel en opzet van het boek gegeven: „The Puritan in Holland, Englandand America; an introduction to American History." De nadruk valt op Holland, het begin, en op Amerika, het heerlijk einde van alles; de Engelsche Puritein heeft de eer gehad de schakel te zijn geweest tusschen deze twee.
Zqo het boek van Douglas Campbell, in 1892. Het is in Engeland hooghartig genegeerd, en in Amerika lang door beter vervangen. Ondertusschen kunnen dwalingen nog zeer goed nawerken, ook nadat zij voor den verstandige zegevierend weerlegd zijn. Wij in Holland genieten tegenwoordig Campbell in allerlei afleidingen. Geen die hem lustiger aftapt dan de ten onzent welbekende heer Elliot Griffis, reiziger in gedenksteenen. Er bestaat een boekje van hem, The Infiuence of the Netherlands in the Making of the English Commowealth aud the American Republic, dat de dagteekening van 26 October 1891 draagt, en niets is dan een haastig samengeflanst excerpt uit Campbell's handschrift, in de wereld gestuurd nog vóór diens boek verschijnen kon. Een paar jaar later is dit excerpt door den heer Griffis aangelengd tot een Brave Uttle Holland, and what she taught us. Wie echter het



DER AMERIKAANSCHE NATIE.
151
historische vraagstuk bestudeeren wil, houde zich aan Campbell en late Griffis ongelezen; hij zal zich een gevoel van weeheid besparen, dat hem anders bekruipen zal bij de lectuur van wat deze uit eigen brein toegevoegd heeft: ,,In the campaigns which marked the year 1574, William of Orange lost two brothers, Adolph the hero of Heiliger Lee, and Henry... In criticism and oriental scholarship, Kuenen, Tiele, Kern, and de Googe, are among names that were npt born to die ... At the World's Fair, Nederland was represented in various costumes and products, Delft ware, a windmill, and a brilliant array of paintings which show that this people of solid character still love art and beauty as well as comfort and repose ..."
Wij moeten wèl klein zijn, dat wij zulke liefde wekken en verdragen.
II.
Eer men het van een ander hoort (wat, als het zoo doorgaat als tot dusver, niet uit kan blijven), lijkt het mij gepast hier onder ons eens te zeggen, dat de beweringen van Douglas Campbell onhoudbaar zijn en wij ons in de oogen van het bezadigde Amerikaansche publiek belachelijk- maken, met ons elke hulde, die ons naar aanleiding van die beweringen gebracht wordt, maar te laten aanleunen.
De overdrijvingen van Campbell zijn in het oog loopend. In de eerste plaats maakt hij een volstrekt willekeurig gebruik van het woord „puritein", dat in de geschiedenis een zeer bepaalde beteekenis heeft die niet van boven af kan worden gewijzigd.
Het puritanisme als historisch verschijnsel werd tot dusver in Engeland geplaatst. Meent men nu te mogen verzekeren dat Engeland het aan Holland ontleend heeft,



152
NEDERLANDS AANDEEL IN DE WORDING
dan zal men moeten bewijzen dat de eigenaardigheden van het Engelsche puritanisme gelijk ieder ze uit de geschiedenis kent, vroeger en krasser dan in Engeland, in" Holland zich hebben vertoond. Dit bewijs is niet te leveren omdat de zaak niet waar is. De Hollandsche maatschappij van het begin der, zeventiende eeuw was volstrekt niet puriteinsch; zij was amper calvinistisch, en calvinistisch van de nationaal-Hollandsche, „rekkelijke'' nuance. Ritsert wist het wel, toen hij een van de hem door Geertruyd aangeprezen meisjes aanstonds afsloeg, als
soo Puriteyns
Al waerse om die ghesintbeydt uyt Enghelant gheweecken.
Toen later verschijnselen, aan het Engelsche puritanisme verwant, zich in Holland hebben voorgedaan, zijn die altijd als een afwijking, als een uitzondering op den regel, beschouwd en beschreven.
Dat de Nederlanders van Elizabeth's tijd de Engelschen in veel opzichten vooruit waren, dat de kolonies van Nederlandsche vluchtelingen te Londen en Norwich grooten invloed hebben gehad zoowel op de ontwikkeling der Engelsche nijverheid als op de verbreiding van godsdienstige denkbeelden die zich met het Anglicanisme niet verdroegen, wordt door niemand ontkend. Maar de wijze, waarop een deel van het Engelsche volk die denkbeelden tot iets eigens, van het continentale calvinisme onderscheidens verwerkte, behoort wel degelijk aan Engeland zelve.
De „Pilgrim Fathers" van 1620, ja, hadden twaalf jaar als vluchtelingen in Holland doorgebracht. Dat zij er zich tehuis zouden hebben gevoeld als op de bakermat van het puritanisme, blijkt uit niets; hunne gretigheid om het land te verlaten bewijst eer het tegendeel. En nu zouden zij, dopr een ongehoopt geluk eindelijk in de gelegenheid



DER AMERIKAANSCHE NATIE.
153
gesteld zichzelf te kunnen zijn en eigen staat te kunnen bouwen op maagdelijken bodem, zich er toe bepaald hebben, dü instellingen te copieeren van een land waar zij zich voortdurend als vreemdelingen hadden gevoeld en dat zij zich gehaast hadden te verlaten zoodra hun hiertoe de eerste gunstige gelegenheid was geboden? Dit zou zielkundig een raadsel zijn. Maar wat behoeven wij tot zulk eene vraag onze toevlucht te nemen? De instellingen van New Plymouth zijn tot in de geringste bijzonderheden bekend. Men zoeke ze na in Osgood's voortreffelijke geschiedenis van de ontwikkeling der bestuursinstellingen iö de Amerikaansche koloniën gedurende de zeventiende eeuw; *5 men zal er geen spoor van navolging van wat de pelgrims te Amsterdam of Leiden voor oogen hebben gehad, bij aantreffen.
Het geheele getal pelgrims dat zich te D'elfshaven inscheepte was 102 groot, mannen, vrouwen en kinderen. Nagenoeg de helft stierven gedurende de reis of vlak na de aankomst. Dit is de eenige immigratie in NieuwEngeland die uit Holland plaats had; al de rest van de duizenden die weldra volgden kwamen uit Engeland onmiddellijk; en voor het meerendeel versterkten zij niet de bevolking van New Plymouth, maar stichtten koloniën op eigen hand, die aanvankelijk van de oudste geheel afgescheiden bleven en van deze geen invloed ondergingen. Toch ziet men die latere koloniën zich instellingen geven welke op die van New Plymouth als twee droppelen waters gelijken, en zich langs volkomen dezelfde lijnen verder ontwikkelen. De verklaring is, dat de onderscheiden kolonisten, onverschillig of zij zich in Delfshaven of in Engeland hadden ingescheept, dezelfde herinneringen
i) Herbert L. Osgood (professor of history in Columbia University), Tke American Colonies in ike Seventeentk Cenhiry, 2 vols. — New York, 1904.



154
NEDERLANDS AANDEEL IN DE WORDING
medebrachten, hetzelfde godsdienstig-staatkundige programma hadden, en dit trachtten uit te voeren onder gelijke uiterlijke omstandigheden.
Hiermede ontzinkt de grond aan Douglas Campbell's betoog. Het verblijf der kleine partij uitgewekenen in Holland is niet meer dan een incident geweest. De stroom ontsprong aan Engelsche gegevens en niet aan Hollandsche. Nieuw-Engeland is Engelands dochter en van niemand anders.
In de bijzonderheden van zijn constructie is Douglas Campbel! niet minder ongelukkig dan in den hoofdopzet. Zoo zoekt hij den oorsprong van den Amerikaanschen written ballot in Emden, „eene stad die toen haast gerekend kon worden tot Holland te behooren" en in de jaren der vervolging een toevlucht geweest was van het Calvinisme. Door een toevallige omstandigheid waren hem veel bijzonderheden bekend geworden omtrent de wijze waarop te Emden in 1595 de verkiezing van den magistraat geregeld was. Had hij wat verder gezocht, het zou hem niet onbekend zijn gebleven dat de stemming bij briefjes (of, wat voor zijne redeneering, waarin geheime tegenover mondelinge stemming gesteld wordt, hetzelfde is, bij boonen) in de steden van Noordduitschland, Nederland en Engeland niets bijzonders was, eerder regel *). Hij vergelijkt onvergelijkbare grootheden: de stemming voor plaatselijke bestuursorganen in Emden en Amerika, en de afvaardiging van leden naar het Engelsche lagerhuis 1
De Unie van Utrecht wordt, ter wille van zijn betoog, verheven tot „a written constitution pure and simple," constitutie wel te verstaan in den zin waarin hij dit begrip in tegenstelling tot die van Engeland noodig heeft, en die
i) Zie dit ook voor Engeland aangetoond door Charles Gross in American Historical Reviem III, 456.



OER AMERIKAANSCHE NATIE.
155
dus de hooger aangehaalde voordeelen der „organic, suprème settled law" boven, „tradition and sentiment" moet vertoonen!
Komt het beginsel: „alle menschen zijn gelijk geschapen" uit de Nederlandsche staatsinstellingen van omstreeks 1600 voort? Is de verdeeling van het grondbezit in Amerika naalr die van het oude Nederland nagevolgd, of bepaald door ontwikkelingsvoorwaarden aan Amerika zelve eigen? Is verplicht schoolonderwijs niet een natuurlijk postulaat in elke Calvinistische gemeenschap, waar ieder leek den Bijbel moet kunnen verstaan? Zijn de townships van Nieuw-Engeland iets anders dan de noodzakelijke uitkomst van omstandigheden als waaronder toen een groep gelijkgezinden aan een maagdelijke kust werd ontscheept met volle vrijheid tot zelfbestuur? Waar zouden zij, al hadden zij gewild, the Crown, the squire en the clergyman vandaan hebben moeten halen? Deze vragen te stellen, is ze te beantwoorden. Kostelijk is ook de Hollandsche verdraagzaamheid, die door de Engelsche Puriteinen naar Amerika moet overgeplant zijn; — door de Engelsche Puriteinen, die in hun Massachusetts de Kwakers, zoo zij ze machtig werden, meedoogenloos hebben opgehangen I
Het boek van Douglas Campbell bestrijdt eene terecht afgekeurde bekrompenheid, die in de Amerikaansche geschiedenis slechts een verlengstuk der Engelsche wilde zien, door er een even groot misverstand tegenover te stellen. Intusschen, — zoo heeft de vooruitgang meestal plaats. Zij gaat zelden langs de rechte lijn. Het boek heeft in Amerika den stoot gegeven tot nieuw onderzoek. Het werk van Osgood, dat de Amerikaansche historische studiën de hoogste eer aandoet, noemde ik reeds; maar het is een boek voor geleerden. Hollanders, die over hun eigen aandeel in de vorming der Amerikaansche natie



156
NEDERLANDS AANDEEL IN DE WORDING
iets willen lezen dat niet, als het geschrijf van den hoer Grif fis en andere Campbell-decadenten, gehjkelijk hun oordeel, smaak en bescheidenheid beleedigt, kunnen hunne gading vinden in een prettig geschreven boek van John Fiske, The Dutch and Quaker Colonies in America *), Het is, naar mijn gevoelen, eerder nog te vriendelijk voor ons dan het omgekeerde; maar de schrijver brengt voor zijn ons niet ongunstig oordeel gronden bij die althans ieder bezadigde een zeer ernstige overweging waard zal achten.
III.
Tot het ontstaan der Amerikaansche natie heeft half Europa medegewerkt, maar Engeland heeft er het grootste deel aan gehad.
Al dadelijk numeriek. Toen Nieuw-Nederland van naam verwisselde had het eene bevolking van 10.000 ziele» (waaronder een aanzienlijke minderheid van Engelschen), terwijl in Nieuw-Engeland, Virginië en Maryland tezamen reeds eene homogeen-Engelsche bevolking van 100.000 zielen werd aangetroffen.
Maar ook in anderen zin. In de Engelsche koloniën' het eerst en het sprekendst hebben zich de eigenaardigheden ontwikkkeld die typisch zijn geworden in de staatkundige en maatschappelijke organisatie van het Amerikaansche volk.
Het gevoelen van Douglas Campbell was ten eenen male vreemd aan de ingezetenen van Nieuw-Amsterdam zelf, toen zij in 1649 een deputatie zonden aan de StatenGeneraal. met verzoek in het genot te worden gesteld van dezelfde burgerrechten die hunne buren in Nieuw-Enge -
i) London, Macmillan, 1899 (twee kleine deeltjes).



DER AMERIKAANSCHE NATIE.
157
land bezaten, „waar men niet weet van patroons of heeren of prinsen", drukken zij zich uit, „maar alleen van het volk."
Nieuw-Engeland werd gesticht door lieden die overkwamen om een eigen ideaal van godsdienstig-staatkundig gemeenschapsleven te verwezenlijken, NieuwNederland was een post van Amsterdamsche pelterijhandelaars. Het landbouwbedrijf kwam aanstonds in NieuwEngeland tot groot-en bloei, als natuurlijk middel tot levensonderhoud van kolonisten op een afgelegen, verschen bodem; in Nieuw-Nederland bleef het kwijnen, niet omdat de grond er minder vruchtbaar was, maar omdat er geen landbouwers in noemenswaardig getal uit Nederland overkwamen. De West-Indische Compagnie was het niet om de belangen van haar kolonisten in Amerika, maar om die der aandeelhouders in patria te doen; zij verlangde cargasoenen van bever- en ottervellen, en landbouwproducten niet meer, dan haar eigen kleine handelsnederzetting en de bemanning van haar aanloopende schepen ze behoefden. Toen het bleek, dat zelfs het kleine getal boeren dat voor het leveren dezer beperkte hoeveelheid producten had kunnen zorg dragen, niet uit eigen beweging emigreerde, bepoefde zij het met het patroonstelsel. Maar van alle patroonschappen kwam er slechts één tot zekeren bloei: dat van Kiliaen van Rensselaer. Onmiddellijk begon nu bij de Compagnie de argwaan tegen de eigen schepping: een zelfstandige burgermaatschappij in Nieuw-Nederland zou haar monopolie in gevaar brengen. De Hollanders individueel waren zeker in dien tijd de minderen der Engelschen niet, maar door de voorwaarden zelf hunner aanwezigheid in Amerika stonden zij, als natiebouwers, bij de Engelsche buren mijlen ver achter. Zij zouden alleen een toekomst hebben gehad als zij het juk der Compagnie hadden kunnen afwerpen



158
NEDERLANDS AANDEEL IN DE WORDING
en voortaan hun leven en bedrijf kunnen inrichten naar hun eigen belangen alleen. Maar om dit te bereiken1 waren zij veel te weinig in getal; de spoedig meer dan half bankroete Compagnie was toch nog altijd sterk genoeg een fort en een garnizoen te onderhouden, en zij was het eenige middel van gemeenschap met de rest van de wereld; de long, waardoor de kolonie ademde. Zoolang de Compagnie het oor hield van de regeering in patria was er aan geen verzet te denken.
Zoo is Nieuw-Nederland zoolang het bestond een wonderlijk, anemisch middending gebleven tusschen een bezitting, waarvoor de bewindhebbers te Amsterdam het aanzagen, en een volkplanting, die den helderziendsten in de kolonie zelf wel voor oogen heeft gezweefd, maar die alleen tot wasdom had kunnen komen bij een eenigszins talrijke vrije immigratie uit Nederland. Om die te zien slagen was voor het minst noodig dat Nederland ze niet tegenhield. De regeering in patria was niet volkomen blind voor de gebreken van het bestuur dat de Compagnie over hare bezitting voerde: de aan dat lichaam door de Staten-Generaal opgedrongen verleening van stedelijk zelfbestuur aan Nieuw-Amsterdam, gevolg van de remonstrantiën der kolonisten in 1649, is er het bewijs van. Maar tot een overweging van het wenschèlijke van tegenhouden of bevorderen van vrije immigratie is het eigenlijk nooit toegekomen, wijl er geen volksdrang van eenige beteekenis, om met het doel van blijvende vestiging eene verre kust op te zoeken, in Nederland ontstond noch ontstaan kon. Waarom zijn anderen in massa naar Amerika gegaan? Omdat zij zich in het eigen land bezwaard voelden in de consciëntie, als de Puriteinen van Massachusetts, de Katholieken van Maryland, de Hollandsche afgescheidenen van 1840; omdat zij van huis en hof verdreven waren, als



DER AMERIKAANSCHE NATIE.
159
de Hugenooten; omdat zij al hun have en goed verloren hadden, als de Paltsers na de verwoestingen van Louvois; uit verzet tegen benadeeling en onrecht, gelijk de Ulstermen; omdat zij beter bestaansvoorwaarden zochten, zooals de Duitsche immigranten der achttiende, de Iersche, Duitsche, Poolsche der negentiende eeuw. Welke van deze beweegredenen kon in het Holland van 1620 tot 1660 werken? De enkele tien of twintigtallen kolonisten,, die de Amsterdamsche patroons uitzonden, konden zij veelal niet eens uit louter Hollanders samenstellen, maar namen er in 't wild loopende vreemdelingen bij. Was Kiliaen van Rensselaer niet door geheel particuliere omstandigheden in de gelegenheid geweest flink wat Veluwsche bouwknechts voor zijn kolonie te pressen, zij zou vermoedelijk even snel als de andere te niet zijn geloopen.
^inplantingen ontstaan niet zonder spontane medewerking van een volk. Het onze ging in de zeventiende eeuw naar wijd en zijd op handelswinst uit, maar het had geen aanleiding die winst elders dan in het gezegend vaderland te willen verteren.
Is dan wellicht het heele verhaal van Nederlands invloed op de geboorte der Amerikaansche natie eene fabel? Volstrekt niet; het verhaal heeft zijn goeden grond. Hoe onvolgroeid zij ook gebleven is, toch heeft de Nederlandsche kolonie in de geschiedenis van Amerika een rol van buitengewone beteekenis gespeeld. Het is niet waar, dat Amerika de dochter van Nederland is; maar New York is de dochter van Amsterdam.
IV.
Het is opmerkelijk, dat op het oogenblik van beider verovering, het land Nieuw-Nederland van zijn Nederlandsen karakter reeds vrijwat meer ingeboet had dan



160
NEDERLANDS AANDEEL IN DE WORDING
de stad Nieuw-Amsterdam. Op het gebied, dat de WestIndische Compagnie eenmaal voor zich gereserveerd had, waren van onderscheiden kant de Engelschen binnengedrongen. Niet bij gewapende expedities, maar voet voor voet, in de natuurlijke uitbreiding van hun landbouwbedrijf. Het was begonnen aan de oevers van de Connecticut, waar eenmaal een Hollandsen fortje de pretensie had gehad de geheele omgeving te beheerschen. Het fortje was alleen blijven staan, maar rondom hadden de Engelschen hunne farms uitgelegd. Op het „Lange Eiland" ging het evenzoo. Plaatsen, oorspronkelijk door de Hollanders benoemd, waren sinds jaren door Engelschen bevolkt: Flushing (Vlissingen), Hempstead (Heemstede). Maar Nieuw-Amsterdam was nog vrij intact. Wel verkeerden er menschen van allerhande Europeesche nationaliteit, maar op de manier waarop zij dat deden in oudAmsterdam; het Hollandsche karakter werd er niet door aangetast.
Nieuw-Amsterdam lag op het uit een oogpunt van economische en politieke aardrijkskunde meest begunstigd plekje van de geheele Amerikaansche kust.
Ter plaatse waar deze van richting verandert en zich oostwaarts gaat strekken naar kaap Cod, om dan eerst weer noordoostwaarts naar Nieuw-Brunswjjk te loopen, mondt de trotsche Hudson-rivier uit, die den opvarende diep landwaarts in brengt tot aan de grenzen van het toen door de Franschen bezette stroomgebied van de Sint-Laurens, of hem, langs haar bijrivieren, tot dicht aan de oevers van het Ontario-meer voert. Met dit waaiervormig zich utibreidende achterland van Nieuw-Amsterdam vergeleken, is Nieuw-Engeland niet meer dan een ondiepe kuststrook. Het loopt aanstonds dood tegen de voortzetting derzelfde bergketen, waar de Hudson-vallei doorheen splijt. Voor den handel met het binnenland lag



DER AMERIKAANSCHE NATIE.
161
Nieuw-Amsterdam dus oneindig beter, dan welke stad van Nieuw-Engeland ook. Het was een uitgezocht centraal punt voor den aanvoer van pelterijen, en als zoodanig dan ook door de Compagnie gekozen. Op de grens tegen het Fransche gebied waren krachtige Indianenstammen gevestigd, die met de Franschen in voortdurenden oorlog leefden, dus belang hadden bij de vriendschap van een ander blank volk, en beverviellen in overvloed leverden in ruil voor vuurwapenen. Zij vormden tegen een overval door, de Franschen, die anders van Montreal naar de Hudson-vallei een zeer korten en door geen natuurlijke hinderpalen versperden toegangsweg zouden hebben gehad, een sterke levende borstwering. Verder lag NieuwAmsterdam midden tusschen Nieuw-Engeland en Virginië in, beide Engelsche koloniën maar van zeer onderscheiden natuurlijke geaardheid en dus onderscheiden productie, waartusschen zich noodzakelijk een ruilverkeer ontwikkelen moest dat, even noodzakelijk, door Nieuw-Amsterdam moest worden bemiddeld. De vaart naar beide zijden was gemakkelijk, en de reede had in het Lange Eiland en Stateneiland een voortreffelijke natuurlijke bescherming. Daar kwam bij dat de Nederlandsche West-Indische Compagnie voor de geheele oostkust van Noord-Amerika verreweg de geregeldste en in tonnenmaat ruimste scheepsgelegenheid naar Europa openstelde. In weerwil van Cromwell's Acte van Navigatie had dan ook een goed gedeelte van den uit- en invoer, van Virginië, maar vooral van Nieuw-Engeland, over Nieuw-Amsterdam plaats.
Het geheel van de drie koloniën vormde reeds toen krachtens innerlijke noodzakelijkheid zoozeer een door economische banden te zamen gebonden geheel, dat de eerste Engelsche zeeoorlog in Amerika geheel werd genegeerd. Geen Europeesche eskaders brachten dien daarheen over, en de koloniën onderling vielen elkander niet
Historie en Leven IV. ' ' - 11



162
NEDERLANDS AANDEEL IN DE WORDING
aan en staakten geen oogenblik hun gewone verkeer. De aanval van 1664 was de daad der regeering in Engeland. Niet dat de Engelschen in Amerika de Hollanders niet als indringers beschouwden, maar zij zouden zich tevreden hebben gesteld hen in de groote provincie die zij niet bevolken konden geleidelijk te overvleugelen; een proces dat, altijd wat het platteland betreft, in de laatste jaren voor 1664 in vollen en snellen gang was.
Dè economische rol die Nieuw-Amsterdam krachtens zijn ligging kon en moest spelen, bepaalde bezigheid en karakter der bevolking. Aan het scheepsverkeer naar Europa liet de Compagnie haar natuurlijk geen deel, maar de kustvaart naar naburige havens zag zij gaarne in haar handen. Zoo was Nieuw-Amsterdam een stad van reedertjes en scheepsagenten, van matrozen en matrozenherbergen; van koersfluctuatie en jacht op handelsnieuws; — dit alles natuurlijk op kleine schaal en nog weinig gespecialiseerd, maar voor den aard der belangen en gewoonten die er zich ontwikkelden was het toch beslissend. Markt plaatsje voor de Hollandsche en Engelsche boeren van het Lang; Eiland was het natuurlijk ook, ja de „bouwerijen" begonnen onmiddellijk achter den stadswal, en een goed deel der Nieuw-Amsterdammers waren inderdaad nog landbouwers, of landbouwers en iets anders tegelijk, maar toch had de heele plaats al een andere physionomie dan die van een Nieuw-Engelsche town. Het was toen al de meest wereldsche, meest universeele stad van heel Noord-Amerika, en is dit sedert zonder ophouden gebleven.
En de plaats, door de natuur voorbestemd om een zoo gewichtige rol in de geschiedenis van het werelddeel te spelen, werd bevolkt door menschen, voor die rol bij uitstek geschikt. Ware het onder de mogelijke dingen geweest ,de oorspronkelijke vestiging van een handels-



DER AMERIKAANSCHE NATIE.
163
kantoor door eene zeer krachtige instrooming van Hollanders te doen volgen, het mag gevraagd worden, of Nieuw-Nederland, met zijn zooveel gunstiger ligging, niet in de gelegenheid zou zijn geweest de Engelsche koloniën' de leiding van het geheel der Amerikaansche lotgevallen te betwisten. Maar zooals de zaken nu eenmaal geloopen waren, is het, Nieuw-Nedertand een verloren denkbeeld' zijnde, voor den invloed van Nieuw-Amsterdam een groot voordeel geweest, dat het New York werd. Het is in zijn wezenlijk karakter door die naamsverandering niet aangetast; en het Hollandsche element, dat, eenmaal in een sterke economische positie in de stad gevestigd, er vanzelf bleef bovendrijven, heeft, nu het alle denkbeeld van Amerika te beheerschen moest opgeven, onberekenbaar nut gedaan door Amerika te dienen. Even ver van het steile puritanisme van Nieuw-Engeland als van den feodalen trek in het karakter van Virginië verwijderd, is het middelaar geworden ook in hoogeren zin dan boven reeds werd aangegeven. Het is minder drijfkracht geworden dan regulateur. De leuzen geeft het gemeenlijk niet aan, maar' de zijde waarbij New York zich voegt, heeft nog heden ten dage goede kans, te winnen.
De zeventiende-eeuwsche Hollanders waren voortreffelijke Europeeërs; hun New-Yorksche naneven zijn niet minder goede Amerikanen. „In the cosmopolitanism which showed itself so early in New Amsterdam and has ever sihce been fully maintained, there was added to American national life the variety, the flexibility, the generous breadth of view, the spirit of compromise and conciliation needful to save the nation from rigid provincialism. Among the circumstances which prepared the way for a rich and varied American nation, the preliminary settlement of the geographical centre by Dutchmen was certainly one of the most fortunate."



164
NEDERLANDS AANDEEL IN DE WORDING ENZ.
Dit is het slotwoord van Fiske; een woord, dat, in onderscheiding van zooveel andere die ons in de ooren tuiten, het geweten ons veroorlooft te aanvaarden. Het is eeretitel genoeg, dat, door onze stichting van Nieuw Amsterdam, ons eene plaats in het hart der Amerikaansche geschiedenis voor altijd is verzekerd.
1909.



NEDERLANDS BETREKKING TOT INDIË IN VELEDEN EN TOEKOMST
Eer Jan Pietersz. Coen naar de Oc-st van Indië vertrekt, om daar de macht te verzamelen waarmede hij Jacatra vellen zal, keert hij tot zichzelven in. Wat is het dat tusschen hem en den inlander staat? Wat geeft hem recht, dien vijandelijk aan te tasten? De toeleg is het, dien h'ij bij hem onderstellen moet, 's vreemdelings volk te dboden, diens schepen en goederen tot .een' prooi te nemen. „Van outs", schrijft hij, „is er in deze landen een prophetie datter van verde een vreemde natie comen zall, wit van ooleur, geheel' gecleet, jae oock de handen ende voeten, hebbende catteoogen ende een' groote neus, verekens eetende, dewelcke voorsz. landen
besitten sullen Uyt de vreze dat wij wel souden
mogen wesen degene, die thans oft morgen meester mochten werden, is een generale onverspenlïjcke haet gevolcht." a) — En als de victorie behaald is: „In deser vougen hebben wij die van Bantam uyt Jacatra geslagen, voet en dominie in 't landt van Java becomen. Haer bojosheyt is redelijck gestraft. T'is seecker, dat dese victorie door gants Indien een grooten schrick maecken sal. Deere ende reputatie van de Nederlantse natie sal hierdoor zeer'vermeerderen. Nu sal elckeen soecken
1) Rede ter aanvaarding van het hoogleeraarsambt aan de Leidsche hoogeschool op i> December 1918.
2) De Jonge, Opkomst, IV, 134.



166
NEDERLANDS BETREKKING TOT INDIË
onse vrient te wesen. Het fondament is nu geleyt; een goet deel van 't vruchtbaerste lantschap en de visrïjcxte zee van Indien is uwe!" — Doch de jubel om ieders nu verzekerde vriendschap wordt onmiddellijk door het geweten achterhaald: „Sent ons nu doch groote menichte van volck, met alle wootlïjckheden. Wilt doch in aller manieren voorcomen dat men de Javanen niet leere oorlogen ..."
Al genoeg, nietwaar, uit de kraamkamer van het Nederlandsen-Indisch gezag. In eene wereld waarin het niet dan list en geweld te onderkennen weet, heeft het zich gevestigd door list en geweld, en verwacht zijn behoud alleen van de machtsmiddelen van het moederland, en van het klein houden van den inlander.
Kan zulk een gezag verzaken wat de wet was van zijn ontstaan?
Het is geen vraag meer; het Nederlandsen-Indisch gezag heeft die wet lang verzaakt, in het zekere besef dat het anders te gronde zou zijn gegaan. De machtsmiddelen van het moederland! Wat vermogen zij, in de wereld van 1918 en vervolgens? Het klein houden van den inlander! Alsof het niet onze statistieken zijn, die hem zijn getal leerden kennen!
Eer en reputatie van het Nederlandsche volk worden niet langer afhankelijk geacht van de mate van schrik, door zijn bestraffing van des inlanders, „boosheyt" opgewekt. Wij zien in den inlander den booze niet meer; heeft hij opgehouden, in ons het varkensvleesch etend ontuig te zien?
Er is een woord van Kipling: East is East and West is West, and never the twain shall meet. Het antwoord daarop is: they met three hundred years ago. Als met
i) Ibid., 179.



IN VERLEDEN EN TOEKOMST.
167
verandering van slechts ééne letter de stelling luidde: never the twain shall melt, zoude er over te praten1 zijn. Zij hebben elkander ontmoet en zullen voortgaan elkander te ontmoeten; het gebied' hunner onderlinge betrekkingen breidt zich aanhoudend uit. Die betrekkingen oefenen dagelijkschen invloed uit op een overgroot deel van het materieel en geestelijk leven van Oost, en op een toenemend deel van dat van West. Zij vervullen de koloniale staatkunde; zouden zij de koloniale geschiedenis niet vervullen?
Bij deze vraag wordt het ons pijnlijk te moede. Al dadelijk, omdat de voor de hand liggende taalmiddelen zoo onvoldoende zijn om' de wereld van gedachten te belichamen welke die vraag bij ons oprijzen doet. Koloniale geschiedenis, wat zal het anders zijn dan de geschiedenis eener kolonie? Wat beteekent colonia, dan volkplanting? Hebben wij dan ons volk in Indië geplant?
Coen heeft gemeend dat het mogelijk was. Niet alleen de Kaap denkt hjj zich met Nederlanders bevolkt, maar ook Jacatra, Amboina, Banda r). De geschiedenis heeft over zijn pogingen het vonnis der onuitvoerbaarheid gestreken. Nederlandsche mannen en vrouwen begeven zich heden ten dage naar Indië, in evenvele duizendtallen als het hem moeite kostte er dozijnen te verkrijgen, mannen en vrouweïvyan eene hoedanigheid die zich boven die van het rampzalig uitvaagsel dat uit Compagnie's schepen te Batavia voet aan wal zette (mannen, klaagt hij, „wien het te veel moeyten is om te gaepen en de vrucht in de mont t'ontfangen, ja als het haer in de mont wayt' zijn zij te luy om te kauwen," 2) vrouwen „d'aldervilste van Nederlant" 3), hemelhoog
l) Ibid., 313—'14. 3) Ibid., 354.
3) Coen aan de bewindhebbers, 6 September 162a.



168
NEDERLANDS BETREKKING TOT INDIË
verheft, en al die mannen en vrouwen weten, dat zij in Indië niet dan gasten zullen blijven, dat hun nageslacht, mochten zij het daar willen planten, in den strijd tegen 's lands stille kracht de mindere zal blijken. De geschiedenis der Nederlanders in Indië zal nooit ofte nimmer die eener Nederlandsche volksgemeenschap zijn.
Het gebruik heeft al spoedig aan het woord kolonie een ruimere beteekenis toegekend dan die der volk's planting alleen, en er elke overzeesche bezitting onder begrepen; naast de colonie de peuplement, de colonie cfexploitation. Eigenlijk schuiven die beide termen een eindweegs over elkander heen. Bij Willem Usselincx, bij Jan Pietersz. Coen zijn beide begrippen nog één, en de geschiedenis van Nieuw-Nederland, die van Nieuw-Engeland, van Virginië, zijn er toonbeelden van, hoe laat, hoe moeilijk', hoe onwillig een volkplantend moederland de jonge loot uit de banden van het exploitatie-regiem geheel ontslaat. Sedert dat ontslag allerwege werd afgedwongen, en in den strijd voor economische onafhankelijkheid in den regel ook de staatkundige bevochten werd 't zij in naam 't zij iin wezen, bleven als exploitatiegebieden slechts gewesten over, dun of ook dicht bevolkt door een in de oogen van den exploitant inferieur ras. Liefst dicht bevolkt; het is gemakkelijker, van een bestaande productie de room af te scheppen, dan zelf nieuwe productiefactoren in het leven te roepen. Dat vermag huidige kapitaalkracht dank zij de zeer geperfectionneerde middelen waarover zij beschikt; dat vermochten Engelschen of Nederlanders de zeventiende eeuw slechts in zeer bescheiden mate. Zoo zien wij thans tegelijk het Europeesch kapitaal opereeren in nog gisteren maagdelijke gebieden, en zijne functiën uitbreiden in werelden die reeds eeuwen lang terrein van economische exploitatie voor Europa zijn geweest. Om bij Nederlandsch-



IN VERLEDEN EN TOEKOMST.
169
Indië te blijven, wij zien er het Nederlandsche element achtereenvolgens optreden in de rol van monopoliseerend beheerscher aller handelsbetrekkingen, van aanplanter van landbouwproducten voor de Europeesche markt, van mijnexploitant, en de aanwezigheid der mijnproducten zal het in toenemende mate kunnen doen trachten, ter plaatse zelf op te treden als industrieel producent. De betrekking dus, die reeds een zeer lang verleden achter zich heeft, blijft niet zonder mogelijkheid van nog lange toekomst. Het Europeesche (wij behooren eigenlijk voortaan te zeggen: het Europeesch-Amerikaansche) kapitaal, dat nu voor het eerst iets uit te richten weet met Witwatersrand en Klondykè, verlaat daarom de oevers van Ganges of Solo niet.
Een verschijnsel van de allergrootste historische beteekenis verrijst, op dit punt onzer overweging, in ons verbaasd gezicht. In de economische wereld van het Oosten, waarin de ellebogen van een Coen en Clive hem ruim baan maakten en waarin hij zich sedert onafgebroken de meester was blijven vóelen, is de trotsche Westerling niet meer alleen. Hij ondervindt er de mededinging van een Oost-Aziatisch volk, dat, uit een staat van legendaire afzondering en stagnatie, in de tweede helft der negentiende eeuw in de wereld van stoom en electriciteit onverhoeds is overgesprongen. En niet alleen dat Japan hem verrassingen bereidt door wat het zelf vermag; gevoelt het ook niet de roeping, de voorganger, de leermeester te zijn van andere Aziaten? Sedert het als economisch zelfstandige optrad en zich propageert, stelde het het Chineesche, stelde het in ruimeren zin het Aziatische probleem. Welke rol de Europeaan in Britsch-, in Fransch-, in Nederlandsen -Indië, welke de Amerikaan op de Philippijnen zal kunnen blijven vervullen, is eene uiterst samengestelde vraag geworden,



170
NEDERLANDS BETREKKING TOT INDIË
waarvan de beantwoording van een groot aantal factoren afhangt, van veel meer dan van den eigen wil van het nog overheerschende element alleen. De tijden hebben dit element gedwongen, zich den inlander niet enkel meer als object voor te stellen, maar als subject, dat op de bepaling der onderlinge verhouding wassenden invloed verkrijgen zal. Wat wij van hem denken, is vopr de toekomst van minder gewicht geworden, dan wat hij denkt van ons. Zal hij den indringer blijven dulden? en zoo ja ,hoe lang nog, en waarom?
Gij allen kent het woord, dat westersch inzicht gemunt heeft, om er westersche begeerte mede te stillen: cultuurrassociatie*). Het is niet in ijdelheid gemunt. Het woord laat zich verdedigen niet alleen; het laat zich, wat meer zegt, in zijn historische noodzakelijkheid gevoelen en verklaren. De vraag is, of het, behalve de gebruikswaarde die wij er in erkennen, genoeg algemeene waarheid bezit dat die ook den inlander treffen en zijne hand besturen zal.
De leus vindt, in onze gangbare voorstelling, ruime toepassing. Gemeenschap wprdt ondersteld niet slechts van belangen der stoffelijke, ook van die der geestelijke cultuur. In vele courantenartikelen, kamerspeeches, Indische nieuwjaars- en Nederlandsche troonredenen klonk zij, aldus begrepen, door. De uitvinders der leus zijn voorzichtiger geweest. Zij spraken niet van iets volstrekts, doch van iets betrekkelijks; niet van eeuwigs, doch van een ding in den tijd; niet van (noodzakelijke) gemeenschap, doch van (mogelijke) associatie. Niet de gedachte aan indentiteit, die aan bondgenootschap is door hen opgeroepen; aan een verbond van volledige openbaarheid, waar Nederlander en Inlander, en En-
i) Snouck Hurgroaje, Nederland en de Islam, 83.



IN VERLEDEN EN TOEKOMST.
171
gelschman, Amerikaan, Japanner van 's gelijken, de oogen in mogen werpen. Arcana imperü kent het Nederlandsen-Indisch bewind van heden niet: het is er reeds aan toe, op de politieke wereldmarkt niet ongaarne propaganda te maken voor zichzelf. Sluiten wij ons bij die neiging aan. Wat zullen wij een achterblijver of vooruitlooper of wangeloovige of afgunstige (naarmate het onze bestemming zijn mag, hier te lande, in het Europeesche en Aziatische buitenland, dan wel in Indië zelf te verblijven, zullen wij 't zij de eene, 't zij eene andere dezer categorieën sterker vertegenwoordigd vinden, maar ontbreken doen ze licht geen van alle), wat zullen wij de wereld gelijk zij is, kunnen voorhouden om haar van de deugdelijkheid van ons betrekkelijk recht in Indië te overtuigen?
Wij zullen, zie ik wel, verstandig doen, ons gehoor vooreerst bij de associatiemogelijkheid van stoffelijke belangen te bepalen. Dat brengt, dunkt mij, de zaak zoo mede; — wij zijn naar Indië gegaan om gewin, en gedachten uit een andere sfeer dan die der stoffelijke belangen, hoewel zij zelden geheel, en bij den krachtmensen Coen bijvoorbeeld volstrekt niet geheel, ontbraken, hebben toch in de enge kajuiten van een Gouden Leeuw en Witten Beer weinig speehuimte gehad. Waarop komt de aanvankelijke actie onzer voorouders in Indië neder?
Op de verovering der eilandenwereld als gesloten handelsgebied. De Portugeezen waanden al haar als zoodanig te bezitten, maar exploiteerden met weinig kracht en nog minder waakzaamheid; zij lieten ons door de mazen slippen, die wij later tegen de Engelschen zooveel nauwer toeknoopen zouden. De beheersching der toegangen stelt ons in staat winst te maken op drieërlei wijze: door den alleeninkoop van zekere producten, ge-



172
NEDERLANDS BETREKKING TOT INDIË
wild op de Europeesche markt; door den alleenverkoop van het groote invoerartikel, de Voor-Indische kleedjes; door een scheepvaartregeling, die het verkeer tusschen de eilanden onderling, en met de Chineesche havens, onder ons toezicht, voor zooveel gewenscht in onze handen plaatst. Den archipel aldus vast in de knuist houdende, kunnen wij tevens uitloopen op alle zaken in de nabuurschap die winst beloven: slaven halen van Madagascar, koper uit Japan, amfioen uit Bengalen, te verhandelen waar in het Oosten er maar eene markt voor is. De Compagnie onderscheidt scherp tusschen de .wereld die zij beheerscht en die waarin zij wordt geduld. Uit deze laatste heeft zjj zich in den loop der achttiende eeuw meer en meer terug moeten trekken; andere Europeanen, de Engelschen met name, worden er haar, met uitzondering dan van het afgelegen Japan, debaas;VoorIndië wordt een gebied dat de Engelschman afsluiten leert met krachtiger middelen zelfs dan de Compagnie resten in haar eigen archipel, en van waaruit naar dien archipel zelve de voelhorens worden uitgestoken. Naarmate het Britsche gezag over Voor-Indië zich vestigt, nemen tevens de klachten der bewindhebbers toe, dat de Compagnie bekropen wordt in haar „alderprivatiefsten" specerijhandel; „de particuliere Engelsche trafiquanten en smokkelaars", heet het in 1761, „hebben, zeedert eenigen tijd, tot een richtsnoer van hun gedrag gelegt, dat het hun geoorlooft is te vaaren en te handelen op alle plaatzen, daar het God behaagt heeft waater te leiden". *) Mare liberum, zouden, voor zoover zij latijn verstonden, de smokkelaars hebben kunnen antwoorden, met een herinnering aan den tijd, dat Nederlands vaardigste pen in dienst stond van Compagnie's inbreuk
i) Heeren XVII aan de StatenGeneraal, 2 December 1761.



IN VERLEDEN EN TOEKOMST.
173
op het privatissimum der Portugeezen. Het is, sedert 1761, met de bedreiging van haar alleenhandel voor de Compagnie van kwaad tot erger geloopen, en als Nederland in 1816 den archipel terug krijgt, vindt het er den Engelschen koopman gevestigd in een zoo sterke positie, dat, ondanks het opnieuw verworven territoriaal gezag, Nederlands uiterste inspanning noodig is om er hem. eenigermate uit terug te drijven.
Het opnieuw verworven territoriaal gezag. Want er had er zich, in Compagnie's tijd, een ontwikkeld. Aanvankelijk had deze zich er toe kunnen bepalen, de toe>gangspoorten tot de eilandenwereld bezet te houden, en in Batavia te stichten wat zij noemde haar generaal rendez-vous; meer scheepvaartcentrale en koopmanskantoor dan regeeringszetel. Daarbuiten stelde zij zich met het onmiddellijk bestuur over eenige kleine eilandjes tevreden, die zij geen oogenblik uit het oog meende te mogen verliezen wegens de buitengewone kostbaarheid van alleen of in hoofdzaak daar groeiende producten. Doch gaandeweg hadden zich de weinig welkome teekenen vermenigvuldigd, dat de haar opgelegde taak, onder alle omstandigheden een ruim dividend aan de aandeelhouders in patria te verzekeren, aanhoudende uitbreiding harer bemoeiing met inlandsche aangelegenheden vorderde. Reeds de instandhouding der scheepvaartregeling veronderstelde zekere stabiliteit in inlandsche verhoudingen die allerminst van zelf bleek te spreken, maar dopr inmenging en toezicht alleen kon worden bereikt en, indien verstoord, hersteld. En op de scheepvaartregeling bleek eene cultuurregeling te moeten volgen. De eischen der Europeesche markt bleken niet altijd dezelfde, be stendigheid van winst afhankelijk van juist voorgevoel der wisselingen van een onbestendige vraag. Op den duur kwam het er op aan uit Indië te betrekken niet



174
NEDERLANDS BETREKKING TOT INDIË
wat men er vond, maar wat men er te vinden wenschte. In deze behoefte voldoet — gebrekkig — de gedwongen leverantie, met meer zekerheid de gedwongen cultuur. Deze eindelijk is niet te handhaven zonder op het maatschappelijk bestaan van den inlander ten diepste in te grijpen. Is van met inlandsche besturen gesloten leveringscontracten het blijvend profijt alleen verzekerd door die besturen te controleeren, aanstonds ze door inperking van gebied en rechten te kortwieken, het onmiddellijk cultuurvoorschrift aan de bevolking zelve noodzaakt er toe, de inlandsche besturen meer en meer te vervangen. De „koopman" van weleer wordt achtereenvolgens posthouder, opziener, ambtenaar van het binnenlandsch bestuur. De taak wordt zoo omvangrijk, dat het geheel ondoenlijk blijkt ze te bekostigen zonder op de landsinkomsten zelve beslag te leggen. Van leveranciers der Hooge Regeering worden de inlandsche grooten hare afhankelijke bondgenooten eerst, eindelijk hare gepensioneerden. Tijdens het Engelsch tusschenbewind döet Raffles den grooten stap: de landrente zal voortaan!, en in gelde, worden opgebracht aan het gouvernement. Van den Bosch wijzigt de cultuurpolitiek, maar niet het kader waarbinnen zij wordt uitgeoefend.
Het is een hoogst belangwekkend werk, waarin de Bataviaische landsarchivaris de oorsprongen der nieuwe staatkunde, voör zoover zij in Compagnie's en Daendels' tijd vallen, heeft gedocumenteerd. Blijft de Jönge's Opkomst de groote bron voor de kennis der uitbreiding van het Nederlandsch gezag in de breedte, de Haan's Priangan is het voor die van zijn uitbreiding in de diepte. In de Preanger toch ligt het gebied waar de Compagnie voör het eerst op groote schaal van koopman planter "is geworden, en daardoor voor het wel en wee eener geheele inlandsche bevolking oog heeft kunnen krijgen.



IN VERLEDEN EN TOEKOMST.
175
Vroeger was dat alleen op de paar kleine specerijeilanden het geval, die wegens de geringe verscheidenheid der zich daar voordoende vraagstukken als oefenschool in tropisch landsbestuur haast niet medetellen. Het is van groOt belang geweest, dat in de achttiende eeuw de koffie als voor de Compagnie boven alles voordeelig artikel de specerijen verving. De koffiecultuur was in den archipel niet inheemsen; zij moest er worden ingevoerd bp Compagnie's gezag, hetgeen uit den aard der zaak het gemakkelijkst geschieden kon in dat gedeelte van Java waarover haar onmiddellijk bewind zkh het eerst had uitgebreid, de Bataviasche ommelanden; maar spoedig blijkt zij, om met voordeel te kunnen worden gedreven, te moeten worden overgebracht naar de hooger gelegen Preanger regentschappen. Het voor de Compagnie Overheerschend geworden financieel belang dezer cultuur noodzaakte haar, zich van den terugslag harer eigen handelingen op de welvaart eener inlandsche maatschappij een begin van rekenschap te geven. Want het bleek eene c«ltuur die de gansche levensgewoonten dier bevolking in wenteling bracht, in veel hooger mate dan die van eenig ander tot dusver Voor de Europeesche markt geteeld product. Eenmaal in hare gevolgen stelselmatig nagegaan, hield zij den westerling die het in zijn belang rekende haar te blijven opleggen dus onverbiddelijk 'aan de studie van inlandsche vraagstukken geketend', en deed hem gedurig nieuwe zijden daaraan ontdekken. Het is inderdaad eene wereld van kiemen, die doör Dr. de Haan onder het vergrootglas van den geduldigen yorscher is geschoven. En van hoeveel naar ons verstandelijk inzicht belachelijks, voor onzen smaak walgelijks, voör ons zedelijk gevoel beschamends, uit ons koloniaal verleden hij ons ook noodzaakt kennis te nemen, hoeveel naar huidigen maatstaf stellig kwaads wij daar



176
NEDERLANDS BETREKKING TOT INDIË
ook bedreven mogen hebben, toch weet zijn onopgesmukt verhaal de overtuiging te vestigen, dat, in de verwijderde gevolgen gezien, Onze komst voor Java een voordeel, immers een stoot tot economischen vooruitgang is geweest; dat de invoering der gedwongen koffiecultuur in de geschiedenis der Preanger volksgemeenschap een geheel nieuw tijdvak ontsluit. „Zij deed het bloed vlugger omloopen in dat log en onnut lichaam, dat niets dan een wezenloos, geïsoleerd voortbestaan van dag tot dag kende; bracht geld in oniloop, bevorderde in bescheiden mate verkeer en handel, schiep eenïge behoeften, zonder welke iedere materieele vooruitgang ondenkbaar is, werkte den ouden zwerflust en vliegenden roofbouw tegen". Onvoorziene gevolgen meent gij, waarvobr onze gouverneurs-generaal geen dank toekomt? Op die tegenwerping heeft Dr. de Haan het passend antwoord gereed1: „Stel," zegt hij, „dat de Compagnie zich tot taak had gekozen de Preanger stoffelijk en geestelijk te ontwikkelen, dan had dit schoone plan toch schipbreuk mbeten lijden op haar gebrek aan kennis en ondervinding. Onze even stoere als bekrompen vaderen, zonder een aasje sympathie voor zwarten en Mooren, stijfhoofdig hangend aan vaderlandsche denkwijzen, zeden en gebruiken, beter thuis op het water dan op het land, — eene bevolking als die der Preanger met tact te leiden ware hun bij den besten wil onmogelijk geweest. Zij zagen het in en beproefden het niet. Daar zij echter de Regentschappen onder zich hadden gebracht om er profijt van te hebben, moesten zij in aanraking blijven met het raderwerk dat de baten te voorschijn bracht. Elke stoornis in dat raderwerk, elke poging om het tot sneller gang te brengen, moest leiden tot onderzoek en betere kennis van het gansche samenstel en de beweegkracht — er vormde zich wat bovenal noodig was,



IN VERLEDEN EN TOEKOMST.
177
eene bestuurstraditie, die, gebrekkig als zij moet heeten, een uitganspunt worden kon voor doeltreffender en minder bekrompen zelfzuchtige regeeringsbemoeiïng." »)
Ik vraag geen verontschuldiging voor de lengte van het citaat; ik geloof dat door de gezamenlijke schrijvers die van het verleden van Nederlandsch -Indië gehandeld hebben, te nauwemood een woord is te boek gesteld dat van dieper inzicht getuigt in den gang eener geschiedenis van langen adem en vaal uiterlijk, doch hierom niet troosteloos wijl zij ons voor oogen brengt uit hóe nietig een begin hier beneden soms groote en goede dingen zijn voortgekomen.
Mijne hoorders, gij verlangt sneller vaart naar het einde mijner beschouwingen. Zij zal worden ingezet. Wij zagen de belangenassociatie, die ons gemoed postuleert, in kiem ontstaan. Thans een vogelvlucht gewaagd boven haar ontwikkeling. Gij staat mij tóe, mij daarbij gedeeltelijk van woorden te bedienen, die niet voor de eerste maal door nuj worden geuit. Ik ontleen aan een werk, aan de nagedachtenis van een man gewijd, dien ik mijn' vriend heb mogen noemen, maar die boven alles de vriend was van Indië's volk. Het „les amis de nos amis sont nos amis" ligt voor mijn hand, maar ik zal naar die spreuk niet grijpen. Wat zou zij mij baten tegenover een mij vreemde gemeenschap, die, voor zoover zij ooit aanleiding moge vinden van mijne daden kennis te nemen, mij naar deze beoordeelen zal en niet naar ijdel gesnap? 'Als ik dit uur niet wil laten verstrijken zonder den naam van van Deventer te hebben aangeroepen, is het niet om mij tegenover anderen met zijne vriendschap te tooien, maar om mijzelven een plicht in te scherpen: dien van'
i) De Haan, Priangan I, 144—'45, Historie en Leren IV.
12



178
NEDERLANDS BETREKKING TOT INDIË
mijn ambt te aanvaarden zooals ik het zou hebben willen doen onder het oog van een der beminnelijkste mannen die ik heb ontmoet, het uit te oefenen in aanraking met den geest van hem, dde onder de menschen van onze heugenis in Nederlands roeping ten opzichte van Indië het vurigst en het oprechtst heeft geloofd.
In de geschiedenis van Nederlands betrekking tot Indië's volk vervult van Deventer's naam het laatst afgesloten hoofdstuk. Nog naderden wij slechts van den Bosch; die van van Deventer op grooter afstand in wezen dan in tijd staat. Zeide ik niet, dat de gang zich versnelt? Schiet men aanvankelijk in een tienjarig tijdperk slechts duimen op, straks worden het kilometers.
Het stelsel van van den Bosch: gouvernementscultures met nauwelijks betaalde werkkrachten, had de b emoei lijking vereischt der instrooming van particulier Europeesch kapitaal, dat aan diezelfde werkkrachten hooger loon zou hebben geboden. Doch de tijd brak aan dat, goedschiks, het particulier kapitaal zich niet langer uit Indië liet weren. De ondernemersklasse, die '48 oppermachtig maakt in Nederland, eischt toegang tot de Nederlandsche kolonie. Het inzicht wint veld, dat veel hooger baten, dan door de overstorting van op gouvemementsproducten behaalde winst Nederland toevloeien langs directen weg, aan het Nederlandsche volk verzekerd zijn wanneer het zijne kapitaalkracht vrij in Indië mag laten spelen; ook, dat meer producten te slijten zijn aan een volk' dat zijn arbeidskracht verköopen kan op eene vrije markt, dan aan dobr dwang op een laag peil van welvaart gehouden cultuurslaven. Hiermede is de val der gouvernementscultures bezegeld, en," middellijk, die van het gansche batig-slot-systeem. Het particulier kapitaal, door de wetgeving van van de Putte en de Waal in de kolonie toegelaten, heeft eenigen tijd noodig om



IN VERLEDEN EN TOEKOMST.
179
te bevroeden dat het er zelf in alle opzichten beter bij vaart, indien uit de middelen welke de Indische bevolking opbrengen kan, niets voor den Nederlandschen staat wordt afgezonderd, maar alles tot verheffing dier bevolking zelve wordt besteed. Zoo in 1877 de Indische baten verslonden blijken, is het volstrekt niet de Atjehoörlog alleen, die ze heeft opgeslokt. Ook uitgaven doen dit, waar een van den Bosch niet van drpomde; strek kende om Indië de verkeersmiddelen te verschaffen, waaraan de opkomende Europeesche nijverheid behoefte heeft, om de veiligheid te verzekeren, de rechtszekerheid te doen toenemen, het intellectueele peil van den inlanderi te verheffen, zijne koopkracht te verhoogen. Wordt in 1840 voor justitie een half millioen uitgegeven, in 1870 is dit bedrag meer dan verzesvoudigd, in 1900 het bedrag van 1870 bijna verdubbeld. Voor de takken van staatsdienst, in 1866 onder het ressort der toen opgerichte directie van onderwijs, eeredienst en nijverheid vereenigd', wordt in 1840 ver beneden het half millioen uitgetrokken, in 1870 b^jna 7, in 1900 bijna 17 millioen. Voor openbare werken in 1870 ruim 7, in 1900 bijna 22 millioen. D'e belofte waarachter Nederland in 1802 de werkelijke bedoelingen zjjner koloniale politiek verbergt: dat zij strekken zal om de kolonie tot den hoogst mogeüjken trap van welvaart op te voeren, is eene eeuw later in waarheid ingelost.
Uit pure onbaatzuchtigheid? Natuurlijk niet. Zoo de betrekking waarin het zich tot Nederland geplaatst ziet vooralsnog door Indië kan worden aanvaard is het niet om hemelsche deugden die onz^e natie in onderscheiding van andere zouden sieren. De zaak is dat naarmate het inzicht van den economisch sterkere in zjjn eigen belang zlich wijzigt, zijn gedrag tegenover den economisch zwakkere veranderen zal. In het tijdperk der vrije instropming



180
NEDERLANDS BETREKKING TOT INDIË
van particulier Europeesch kapitaal heeft Nederland den plicht, Indië zóó te beheeren dat dit kapitaal er voordeel behalen kan, en dit kan het op den duur niet bjj roofbouw, maar b,ij een exploitatie alleen die ook Indië versterkt. Liet het, als pnoduct zijner functie, een leeggepompt protectoraat aan Nederland na, noch zijn eigen belangen, noch die van Nederland, noch die van het protectoraat zouden blijkenn te zijn gediend.
Het protectoraat. Ik gebruik daar een anderen term dan die, der Staatscommissie-1910 ten spijt, onze grondwet nog ontsiert: die van bezitting. De notie van bezit is verdwenen, om voor andere begrippen plaats te maken. Wij worden thans onderwezen dat het Rijk (in Europa), Nederlandsch-Indië, Suriname en Curacao als vier gelijken naast elkander staan, „gezamenlijk geschaard onder den Staat (het koninkrijk der Nederlanden) zelf" *).Eene rechtsgeleerde constructie, nuttig in een overgangstijd, doch waar de werkelijkheid een oogje bij trekt. De vier zijn geen gelijken en kunnen het nimmer worden. Nederlandsch-Indië groeit tot staatswezen en doet dit onder Nederlands voogdij-; als de tijd der meerderjarigheid zal zijn gekomen zal de volgroeide er misschien weinig naar vragen, of de te slaken band hem aan het Rijk in Europa, dan wel aan het koninkrijk der Nederlanden bond. De toekomst reikt verder dan staatsrechtelijke formules haar vooralsnog begeleiden kunnen. Eene betrekking der Britten tot George's Indisch keizerrijk, eene der Nederlanders tot den toekomstigen staat Insulinde, kan voortduren ook al maakt geen Secretary of State for India meer deel der regeering te Westminster, geen minister van koloniën meer deel der regeering in den
i) Van Vollenhoven, Nota over de vraag, welke grondwetswijzigingen gewentcht schijnen in het belang der Nederlandsche Koloniën, 8; — vgl. Bordewijk, Rechtspersoonlijkheid der Nederlandsche Koloniën (proefschrift, Leiden 1905).



IN VERLEDEN EN TOEKOMST.
181
Haag uit. East is East and West is West and ever the twain shall meet; ook in naam onafhankelijk gemaakt Indië kan westersch kapitaal en westersche kennis nog lang behoeven. Het staatsrecht zorgt eenmaal voor zichzelf; de vraag die ons belang inboezemt is: welke feitelijke verhoudingen tusschen Oost en West zijn in het Nederlandsch-Indië der toekomst thans te voorzien? Zal naast de belangenharmonie, die onmisbaar te beluisteren valt in de economische sfeer, eene harmonie van geestelijke belangen ooit opklinken? Kan, uit den omgang van Oost en West, ooit eene geestelijke eenheid worden geboren?
Dat zijn ingevoerd stoffelijk kapitaal ten opzichte der inlandsche gemeenschap waaronder het werkt naast indirecte ook directe voedingsplichten heeft te vervullen, is den Europeaan sedert Fock's fiscale wetgeving aanvankelijk ingescherpt, en een verdere ontwikkeling in deze richting is met zekerheid te wachten. Hoe staat het met ons ingevoerd geestelijk kapitaal?
De inlandsche gemeenschap dorst naar onze kennis, óók en bovenal omdat zij gevoelt die als wapen te behoeven tegen onredelijken voortduur onzer overheersching. Haar daarom die kennis te onthouden gaat niet aan. De tijd ligt ver achter ons, dat wij nog vrijheid hadden zoo iets zelfs maar te overwegen. Wat wij nu nog zouden willen terughouden, zou ons tóch worden ontscheurd. Onze kennis is een artikel waarover andere Westerlingen, en reeds Oosterlingen, in gelijke mate beschikken als wij.
Maar mededeeling van kennis alleen sticht geen geestelijke eenheid. Kunnen wij mededeelen wat steeds hechter cement bleek tot nieuwen beschavingsbouw, kunnen wij geven ons geloof?
Om te kunnen geven, moet men bezitten. Aan de geloofsvormen die onze zendelingen naar het Oosten uit-



182
NEDERLANDS BETREKKING TOT INDIË
dragen, waant zich of is een deel der westersche samenleving ontgroeid; juist een deel, dat met Oost in veelvuldige aanraking is geweest en het vermoedelijk lang zal blijven. Tot proselytisme is dit deel "der westersche samenleving weinig geneigd; zij propageert haar godsdienstig indifferentisme zelden dan onopzettelijk, maar wellicht juist daardoor te werkzamer. Het ontbreekt in het geestelijk leven van Oost zelve niet aan stroomingen, die de hare ontmoeten. Of die elkaar ontmoetende stroomingen elkander bevruchten kunnen, zal onder meer afhangen van getal en gehalte der zaden die zij met zich voeren. Wat het westersch indifferentisme betreft, er is er een van Jan Rap, dat wellicht ginds nog wat te liever praalt, omdat het in het Westen heeft afgedaan. Er is ook het indifferentisme der Drie Ringen, zich er van bewust, in hoe verscheiden kleed zich één zelfde goddelijke waarheid hullen kan, en dat, tegenover vreemde godsdienstvormen geplaatst, gaarne uit dit bewustzijn handelt, of zich van handeling onthoudt. Een indifferentisme, dat aan zedelijken ernst geen gebrek te lijden hoeft, ja dit zelden doet. Hooge individuen van deze soort zullen in Indië nimmer te vergeefs hebben gewerkt; Coenraad van Deventer kwam het bewijzen.
Slechts middelbjk evenwel zal de Europeaan van dezen stempel de inlandsche massa bereiken; zijn natuurlijke omgang toch zal die met eene inlandsche élite zijn. Tot de massa richten zich de predikers des Christelijken geloofs; — hoe lang reeds en, met welken uitslag?
Onder de animisten, met zegenrijken. Er is daarover, onder ernstige beoordeelaars, maar ééne stem meer. Zoo de zending in het verleden het verwijt niet is mogen ontgaan, zich tevreden te stellen met een naamchristendom dat slechts de huid besprenkeld had van wie het als bekeerden boekte, zij verstaat het nu in toenemende mate,



IN VERLEDEN EN TOEKOMST.
183
de harten te roeren. Zij vat haar werk op met geen minder ijver dan voorheen, maar met vertiendübbelde volkenkundige en taalkundige kennis. Het kómt mij voor dat Dr. Adriani voor altijd' de onderscheiding heeft doen aanvaarden tusschen wat hy noemt de „altruïstische" en de „abstracte" zending *), en dat voor de „altruïstische", zooals hij ze begrijpt en toepast, bijna geen lof te schel is. Maar de overweldigende meerderheid der bevolking van Nederlandsch-Indië bestaat uit geïslamiseerden, die in een geheel anderen toestand dan de Toradja's verkeeren. Voor die meerderheid vertegenwoordigt, Dr. Adriani getuigt het zelf, vooralsnog de Islam „de nationaliteit;" de haar met toenemenden drang aangeboden kerstening wijst zij met beslistheid af. Volhardt zij in die afwijzing — en teekenen dat het anders zijn zou, weet ik waarlijk' nog niet te ontdekken — dan wordt de groote vraag dus deze: is geestelijke associatie mogelijk tusschen Kruis en Halve Maan?
Niet alleen in ons Indië staat men voor die vraag, en vermoedeljjk niet altijd noch alom zal zij door de feiten in denzelfden zin worden beantwoord. Er is Kruis en Kruis; ook Halve Maan en Halve Maan. De Nederlandsch-Indische Halve Maan is van een zeer bijzonder karakter, waarvan het Nederlandsch-Indische Kruis ten plicht heeft, nauwgezet studie te maken. Of die haar in' staat stellen zal, de over het geheel zoo droevig mislukte bekeeringspoging met beteren uitslag te hervatten, zal de toekomst leeren. Aan eene voorspelling waag ik mij niet. De wereld, ook de Nederlandsch-Indische, kan rade toekomst worden dooreengeschud op eene wijze waarvan wjj zelfs nog geene voorstelling hebben. Dit is echter zeker dat de geest van Nederlandsch-Indië nimmer zal zijn
i) Synthese II, 226—'27.



184
NEDERLANDS BETREKKING TOT INDIË
samengesteld uit wat wij er brachten alleen, maar uit wat er aanwezig was in de eerste plaats, gemengd met, gekleurd door hetgeen de inlander van onzen invoer heeft willen en kunnen overnemen. Tot den bouw van het Indisch toekomsthuis mogen wij werktuigen hebben geleend, maar Kromo, die het bewonen moet, zal de bouwer willen wezen.
Ik keer tot mijn uitgangspunt terug. Hoe" moet wel, aan een volk, zich bewust dat het in Indië nimmer eene eigenÜjke volkplanting bezeten heeft, en dat Indië aan den staat van exploitatiekolonie reeds meer dan ten halve ontgroeid is, de geschiedenis van Nederlandsch-Indië worden onderwezen?
Eene geschiedschrijving die leeft en arbeiden wil voor de levenden, wisselt hare objecten van onderzoek met het leven zelf; „slechts de sterkste spanning van eigen vermogens vermag u te doen ontdekken, wat in het verleden wetenswaardig voor u is en groot" Pas dien regel op ons onderwerp toe, en de wetenschap dat op Diederik Durven Dirk van Cloon, en op dezen Abraham Patras gevolgd is, zal u in haar armoede verschijnen. Die tot Nederlandsche jongemannen van heden te spreken heeft over de geschiedenis der gistende wereld ginds waarin zjj hopen te worden opgenomen, zal hij niet wel doen hun niet enkel van de buikige Edelheeren, ook van de inlandsche regenten, ja zoo mogelijk van den gemeenen dessaman te verhalen? Hoe zal hij het aanleggen, als hij de wereld van wier geschiedenis hiij te handelen heeft, niet dan uit papieren kent? Wel te verstaan Nederlandsche papieren; de inlandsche, voor zoover niet vertaald, zijn mij ontoegankelijk. Overwegingen, die in dit uur
i) Nietzsche, editie 1906, II, 160.



IN VERLEDEN EN TOEKOMST.
185
zelfkennis en bescheidenheid tot woorden van gelijken zin voor mij maken. Waarin ik zal trachten te slagen, is een open oog te houden voor de waarheid, dat wij Nederlanders hier in Nederland de werkelijke geschiedenis van Nederlandsch-Indië slechts van ééhe zijde kunnen benaderen, en dat zij, om voor den inlander te gelden, van geheel andere zijde, namelijk door hemzelven benaderd worden moet. Handreiking tusschen hem en ons blijft gelijk het doet, zal zij toenemen. Reeds is te vermelden het voortreffelijke proefschrift, vijf jaar geleden hier te Leiden verdedigd door den Soendanees Hoeseih Djajadiningrat, Critische beschouwing van de Sadjarah Bantën. Associatie tusschen Oost en West ook ter vaststelling en waardeering van de geschiedenis hunner aanraking, ziedaar een verschiet dat als West aan Oost, Oost aan West, inderdaad alles geven zal wat elk in zich heeft, naderbij komen moet, en het zal...
Mijne heeren indologische studenten, ik reken op U, om mijn professoraat de moeite des levens waard te maken. Mijne werkzaamheid mag niet zijn het mededeelen, Uwe roeping is niet het ontvangen van kennis alleen. De mijne zal ik missen, zoo ik er niet in slaag, U tot de taak die U wacht, voor mijn deel iets mede te geven van wat gij er bovenal in zult behoeven: de kracht tot overgave. Uwe taak zal grooter zijn, naarmate gijzelf het zijt. Zij zal in een tijd vallen van een sterk leven daarginds, wie weet, van heftige beroering. Gij zult er hebben hoog te houden de eer van den Nederlandschen stam. Dat doet men daar niet meer door den inlander voor zich te doen nederhurken, maar door te bewijzen dat ook thans de Indische gemeenschap verlichte, werkzame, oprechte dienaars vinden kan in goede vertegenwoordigers van ons volk. Weet gij Uwe taak zóó op te



186
NEDERLANDS BETREKKING TOT INDIË ENZ.
vatten, zij zal U, wat er met U en met Indië gebeure, de voldoening schenken van Uw plicht te hebben gedaan.
Gelukkige jeugd voorwaar , die leven zult in een grooten tijd. Want er moet, er zal er voor Indië een aanbreken. Het zwerk is zwanger en de wind steekt op; gij hoort zijn ruischen. Gij moet uit in dien wind. Moge hij U; het bloed jagen doen, wat nood? Het Nederland van '18 kan weten: beter hem te staan met kloppend hart, dan, uit een schuil- en pruilhoek, hem na te turen.



MENSCHEN EN BOEKEN






BAKHUIZEN VAN DEN BRINK.
Een eeuw verstreek sinds hij geboren werd, die in Hollands wedergeboorte geloofd heeft.
H(ij was het begin dier wedergeboorte zelf.
Proef het in zijn verontwaardiging, als, na het uitsnijden van taal- en oudheidkundige bizonderheden, „het overige" van een oud-Hollandsen blijspel, „als de brokken van het gekorven cadaver, in den maad gedaan en begraven" wordt: „Voor ons zijn Hooft en Breero niet gestorven. Zij behooren tot onze letterkundige geschiedenis, en maken een lid uit van dat lichaam, dat misschien in zijnen groei gestuit, misschien niet volwassen, echter nog steeds de verschijnselen van ziekte en herstel, en daarmede van leven, openbaart."
Wat later: „Hooft heeft mij geleerd en gevoed Wat
ik nationaal in hem acht is de aanschouwelijke, materieele beeldrijkheid zijner taal. Eene eigenaardigheid, die naar mijne meening in het Hollandsen ligt en er in bewaard en- hersteld moet worden."
„Wat bij de Duitschers een idee in theorie is, dat hoog in de lucht opgeworpen wordt, maar de aarde niet raakt, omdat een terugslag het telkens weer. naar boven kaatst, die ideeën zijn bij ons in onze opvoeding, in ons volksbestaan opgenomen en waarheid geworden. Dat hebben wij niet te danken aan onze tegenwoordige slaperigheid, lauwheid, beginselloosheid, ongelukkig erfdeel van een



190
BAKHUIZEN VAN DEN BRINK.
paar geslachten die het onze voorafgingen, maar aan die groote zeventiende eeuw...."
„Ik ben van Hollandsche potaard. De roem van het voorgeslacht is mij zoo lief, dat ik zelfs zijne gebreken zien durf zonder iets van mijne bewondering te verliezen ...."
„Het is mij ten pligt gemaakt, het gouvernement om zijn weinig Hollandschen zin openlijk aan te vallen en te bestrijden "
Al dit, op het eerste citaat na, uit de ballingschap. „Mijne vrienden zijn in beweging; zij broeden iets, ik wil hen komen helpen. Schrik niet en zet, bid ik u, geen Oudeheerengezigt op de gedachte aan een jong Holland "
„Ik ben Hollandsen van top tot teen en heb in den vreemde ondervonden, dat ik nergens te huis was dan
daar; reeds veel dunkt mij gewonnen wanneer ik
de lucht, die van daar waait, kan opvangen en ieder geruisen beluisteren.... Ik voel de behoefte aan Hollandsche vrienden Ik wil niets nemen zonder met woeker
terug te geven."
Hij heeft liefgehad met hartstocht, zichzelf door liefde verreind, zijn land in liefde verheerlijkt. Een man weer, na schimmendrommen.
Met Potgieter, maar hoe ongelijk aan hem, hoeveel ruiger en struischer, staat hij daar nog in ons gezicht, poortwachter van den nieuwen op-gang.
Of wij dan, sindsdien, zbo hoog geklommen zijn? Het is bergop, bergaf gegaan, langs kronkelpaden en met vele struikelingen. Wij zijn zwaar, belast, maar nebben het pak onzer historie lief, en blijven torsen.
De Hollander, verblinding alleen ontkent het, staat in veel achter. Niet in aanleiding tot heilzame ergernis, die springveer worde van nieuw pogen. Wat ons het



BAKHUIZEN VAN DEN BRINK.
191
liefst is, onze eigen-heid, is aanhoudend, en gevaarlijk, bedreigd. Maar nóg geeft zij kracht, en loont eerlijken arbeid aan Hollands zaak met het bewustzijn van deelhebberschap aan iets stoers en nobels, aan de stuggte echtheid van Hollands wezen. Er zijn schatten daarin waarnaar te mogen delven een zegen blijft boven vreemder part. Wij verheffen ons niet, maar staan voor dit óns voorrecht.
Ongeslepen diamant, niet dan voor het Hollandsen oog te waardeeren, zoo gij ooit, bij wisseling van tijd of mode, verlegd raaktet, welk een verrukking zal er zijn bij het wedervinden!
Februari 1910.



Mr. H. P. G. QUACK.
Quack, bloemrijk als hij anderen herdacht, heeft zelf in zijn eenvoud willen worden uitgeleid. Geen grafrede, is z,ijn wensch geweest; en geen levensbericht. Berichtte hij niet, nu vierdehalf jaar geleden, over zichzelf? Wie die het hem thans verbeteren zou?
Hij stond vèr af van het tegenwoordige geslacht, waarvan hij een enkele maal wel een verjtegenwoprdiger bij zich toeliet, hem ontvangende met een weidschen zwier, die geheel vreemd geworden is aan onzen tijd der voetbalmanieren. Wat hij dan zeide onderscheidde zich door groote hoffelijkheid; ook door niet weinig behaagzucht.
Behaagzucht steekt er naar onzen smaak in al Quack's werk. Het woord kostte hem niet veel; en hij bedronk zich wel eens aan het woord.
„En zoo gaat de menschelijke samenleving, prototype van de zedelijke wereldorde, steeds voort. Staat en maatschappij zijn slechts de facetten waardoor het leven — hetzij uit het eene, hetzij uit het andere standpunt — wordt waargenomen, of liever staat en maatschappij zijn de factoren der samenleving. Eén vaste loop, één streven heeft de menschheid. Als een breede stroom snellen.de wateren voorwaarts; de golven glinsteren van licht, daar zij de zon, het ideaal der wereldorde, weerkaatsen; zij ruischen voort langs berg en dal, altijd over vaste beddingen, en zelfs waar op een oogenblik een plotseling beletsel de bedding dreigt te doen ontzinken, waar de



MR. H. P. G. QUACK.
193
wateren nederploffen, daar welft zich in dien bruischenden val, waar alles door elkander woelt, zacht en schoon een veelkleurige tinteling, de regenboog, de Iris, Coeli decus promissumque Jovis lucidum." z)
Dit is niet de taal van den eigenlijken geleerde. Zoo een zal licht meenen, dat zij welluidende onbepaaldheid is. Facetten of liever factoren? Wat is het nu? En gaat boven den breeden strporn de zon nooit schuil? en zoo zij het doet, wat blijft er aan glinstering over?
Evenmin is het de taal van den waarachtigen profeet. Zij grijpt niet met ijzeren greep. Is Quack's levensdoel geweest zooals hij het ergens opgeeft: „een edelen hartstocht in de ziel van zijn volk te werpen," 2) dan is dit doel niet bereikt. Het is ook wel héél hoog gesteld. De ziel die, uit eigen overvloed, iets van de matelboze leegte vullen kan van een geheel volk dat een tekort aan zieleleven is gaan vertoonen, moet inderdaad van rijkdom overvloeien, de onuitputtelijkheid eener steeds wellende bron bezitten in zichzelf. Héél enkelen, in den loop der geschiedenis van de menschheid, hebben dat vermocht. Wie zal er Quack bij tellen?
„De wereld om mij heen, wanneer zij van mijn uitingen wilde kennis nemen, verweet mij nu en dan de vaagheid van mijn aspiraties. Zij had in zekeren zin gelijk. Ik kon geen daden toonen...." 3)
Wie deze bekentenis heeft neergeschreven — en er zijn er wel tien of twaalf zoo in zijn boek — heeft zijne minderen, zoo zij het hart op de rechte plaats hebben', reeds ontwapend. „Neen," staan zij gereed te zeggen, „ook Uwe tweede uitspraak is onjuist. Mikte de eerste te hoog, de verootmoediging die er op volgt is wat diep.
1) De Gids 1868, IV, 214 (uit de Utrechtsche intreerede).
2) Herinneringen, 298.
3) Ibid., 296.
Histoirie en Leven IV. 13



194
MR. H. P. G. QUACK.
Zien wij het wèl in, dan is de eigenaairdigheid van Uw bestaan juist dat Gij eene overvloedige hoeveelheid daden kunt toonen, maar dat zij voor een deel zoo weinig onmiddellijk verband schijnen te houden met Uwe woonden."
Ziehier, de moeilijkheid die Quack's figuur oplevert en die haar tot een zoo belangwekkende maakte.
Deze man heeft, naar eigen getuigenis, „dapper medegeholpen aan de werkzaamheid van verschillende machtige economische productie-factoren van ons land." *) Dat staat er waarlijk niet voor de leus. In zijn tijdperk van overgang tot eene modem-kapitalistische ontwikkeling heeft ons land nauwelijks iemand bezeten die zóó lang achtereen en in zóó onderscheiden en steeds gewichtige betrekkingen die ontwikkeling, minder als leider dan als intelligent en arbeidzaam dienaar, bevorderd heeft. En nu zegt hij wel: „eer men aan de distributie toekomt moet er geproduceerd worden"; maar deze waarheid-ials-een-koe helpt ons niet aan de oplossing van het raadsel, hoe deze man, die niet ophield te kweelen van verteedering, eigenlijk het evenwicht gevonden heeft tusschen zijn dagelijksch doen en zijner nachten droomen.
Heeft hij het wel gevonden? Zijn Herinneringen eindigen met een „Pacem imploro".
Juist omdat Quack in het geestelijke van zoo hooge komaf was, omdat hij de eerbiedige jongere is van een Martinus van der Hoeven, omdat het accent van zijn mysticisme, ondanks de nooit ontbrekende bijmenging van mondaniteit, toch van tijd tot tijd weet aan te doen als zoo onmiskenbaar echt, — daarom zullen van zijne daden enkel die in herinnering blijven, die hij en hij alléén heeft kunnen verrichten. Zijne verdiensten ten op-
i Ibid, 995.



MR. H. P. G. QUACK.
195
zichte van Bank, Staatsspoor, Handelmaatschappij, deelt hij met anderen. De Socialisten. is van hem alléén, en in het Holland van 1875 dit boek geconcipieerd en de conceptie aanstonds uitgevoerd te hebben, is en blijft een titel tot zeer eervplle vermelding in de geschiedenis van ons geestelijk bestaan. Wij leven snél, en zouden zoo licht kunnen voorbijzien, dat het doorzetten van dit werk, voor iemand die voor een goed deel zijn weg nog maken' moest en lang niet onverschillig was voor den bijval der wereld, een daad is geweest in den kloeksten zin van het woord.
Ons geslacht is aan het boek ontgroeid — natuurlijk. Wij worden ongeduldig bij dit onafzienbaar magazijn van liefdevol geëtiketteerde utopieën; de S. D. A. P. is er en de taak onzer staatslieden komt voor, een goed deeü daarop neer, te beproeven welke compromissen met haar zijn te sluiten. Zij doet óns niet alleen veranderen, maar verandert ook zelf, door de aanraking met onze werkelijkheid, iederen dag. Zij is reeds de satüfait in de bestraffende voorstelling van weer nieuwe droomers. Maar denk aan het Holland van 1864, toen Quack zijn artikel over Lassalle schreef en van de bollebozen van „de Witte" niemand begreep, waar hij het eigenlijk' over had...., en gij erkent in zijne verschijning ongemeenheid. Geen revolutionnair; hij had er de kracht niet toe, en is zijne kracht nimmer te buiten gegaan. Maar wèl iemand die opkomt voor een ideaal „in de historische vormen der traditie". *) Hij heeft nooit een vorm gebroken; wèl de vele vormen, waarmede hij omgaan kon, gevuld met de tinteling van iets nieuws. Van hoevelen onzer zal dit eenmaal mogen worden getuigd? Zoodat wij heengaan in de verzoende stemming der dankbaarheid, die epigonen past. —. 1 Januari 1917.
l) Htrinneringtn, 174.



Mr. J. A. SILLEM.
Velerlei arbeid, en arbeid steeds van een goed gehalte. Sillem bezat uitnemende kwaliteiten. Zijn proefschrift reeds steekt hoog uit boven het meeste wat onder dien titel de geduldige pers verlaat. Het was het eerste en is tegelijk het eenige gebleven wat over leven en werkzaamheid van Gogel, in hun geheel beschouwd, van eenige waarde te boek gesteld is. Het toonde des jongen auteurs bekwaamheid aan, in een groot geheel van stukken door te dringen en er het belangrijke uit aan te vatten. Het was niet kwalijk geschreven, niet slecht geproportionneerd. Het was eene belofte; — of die geheel gehouden is? Sillem heeft na dien niets aangeboden waarover hij zich te schamen had, maar tot een zegevierend meesterschap heeft hij het niet gebracht. Huet, in eene van die fantasieën die even kenmerkend zijn voor zijn groote kracht als voor zijn (vooral niet minder) groote zwakte, is hem om zijn hoofdwerk, den Valckenaer, zeer hard gevallen *), heeft het „tergend langdradig en mythologisch onbeduidend" genoemd. Langdradig is Huet's fantasie zeker niet; zij is zelfs zeer onderhoudend. Zij doet op Sillem's hoofd slagen nederkomen, die eigenlijk op Valckenaer, en in hem op eene geheele periode in de geschiedenis van het Nederlandsche volk gemikt zijn. Sillem, meent hij, heeft zich niet hoog genoeg boven de
i) Litt. Fant. 4e reeks, 5e deel, 79.



MR. J. A. SILLEM.
197
Jacobijnsche voorvaderen gesteld; hij „behandelt hunne zotheden, aan welke zelfs de dubbelzinnige lof niet toekomt misdadig geweest te zijn, alsof het eene ernstige zaak gold." Dat hij, Huet, de Nederlandsche Jacobijnen niet in ernst neemt, is duidelijk genoeg. Hij meent wat met hen te sollen, maar wat hij uitstalt is eigenlijk niets dan zichzelf en zijn eigen esprit, dat hij niettemin, „tlergend" onbescheiden, „een overzigt, ten behoeve van het nu levend geslacht, der gaping tusschen 1795 en 1813" noemt. „Elk ander verhaal [dan het zijne, maar hij verhaalt juist niets] beweegt den lezer een rad voor de oogen "
„De leergierige jeugd", voorspelt Huet, zal oordeelen dat Sillem's werken haar slechts „ongeduldig maken". Huet's boutades doen dat in nog hoogere mate. De leergierige jeugd verlangt in de eerste plaats onderricht. Zij verlangt dat haar onderwijzer zoo hoog mogelijk boven het onderwerp ga staan, na er eerst zoo diep mogelijk in te zijn doorgedrongen. Zij heeft een ruim hart en besluit er gaarne den groothandelaar in onverbeterlijke „zetten" in, maar vindt daarnaast nog plaats voor den bescheiden leverancier van meer bezonken kennis. Tuk genoeg op een vuuswerk van tijd tot tijd, houdt zij het voor de gewone verlichting van haar avonduren bij de studeerlamp.
De geschiedenis moet doen begrijpen, moet aan het leven van thans openbaren wat eenmaal leven was. Huet verhaalt niets en verklaart van den Bataafschén tijd zeer weinig, omdat hij er weinig van kent. Sillem kent er veel meer van, verhaalt wat hij weet, maar verklaart het slechts gebrekkig, omdat hij (in zoover heeft Huet gelijk) het veel te geïsoleerd beschouwt. Valckenaer (anders geen ondankbaar object voor een levend boek) heeft niet genoeg achtergrond gekregen, staat niet genoeg in de



198
MR. J. A. SILLEM.
historische ruimte. De auteur heeft veel naar hem gekeken (en dit is deugd), maar te veel naar hem alléén. Hij heeft zijne ironie (die hem toch niet ontbrak!) te weinig spel gelaten, heeft zich te veel aan Valckenaer's schrifturen overgegeven, terwijl bij iemand als Valckenaer minstens even gewichtig is wat hij niet, als wat hij wel schrijft. Niet dat Sillem zijn onderwerp voor een ernstige zaak, maar dat hij het niet voor nóg ernstiger zaak heeft gehouden, is zijne fout. Het boek is niet voldragen; er is niet genoeg aan gepolijst. Geheele partijen, met name van het eerste deel, hadden verdiend, verscheurd en met meer inspanning van oordeels- en beeldingskracht herschreven te worden. De Valckenaer staat als kunstwerk niet hoog. Dirk van Hogendorp, kleiner van omvang en minder hoog van eisch, is veel beter geslaagd.
Stelt zijn grootste boek in compositie, in aanschouwelijkheid, in levensadem te leur, in sommig kleiner werk bereikt Sillem eene wezenlijke harmonie. De essay ging hem goed af, en waarschijnlijk is de mindere volkomenheid van den Valckenaer voor een deel hieraan te wijten, dat hij aan dit breed opgezette boek niet al den tijd heeft kunnen geven dien de behoorlijke afwerking zou hebben vereischt.
De schrijver placht zijn tijd te verdeelen tusschen philantropische en andere vergaderingen, en de studeerkamer; het zou kunnen zijn, dat de laatste wel eens is tekort giekomen. Uitnemende gaven had Sillem wèl. Het opstel over Carlyle ') getuigt van verbeelding en vernuft; — het levendig geschreven begin van de Capellen-biografie 3) (die, hoewel niet afzonderlijk verschenen, een klein boekje is) van kunstvaardigheid; — de ontmaskering
l) Gids 1869, III, 68.
s) Gids 1882, IV, 204, 401.



MR. J. A. SILLEM.
199
van van Stralen's braafheidsverto,on r) van geest en waarheidszin; — en dan is er de mij zeer sympathieke waardeering van Taine's derde deel der Origines 2), een oordeel van groote bezonkenheid en kracht, dat men te hooger stellen gaat omdat het werd uitgesproken in 1885, onmiddellijk na de verschoning van „Le Gouvernement Révolutionnaire". Tien jaren na zijn Valckenaer topnde daarmede Sillem voor den wijderen samenhang, waarin men dat boek gaarne opgeheven had gezien, een scherp oog te hebben. Had het leven er hem toe gebracht uitsluitend historicus te zijn, hij zou die functie dunkt mij niet kwalijk hebben vervuld. Thans zal hij in herinnering blijven als een liefhebber van distinctie, beminnelijkheid en verdienste.
Mei 1912».
i) Gids 1879, I, 99. a) Gids 1885, I, 359.



EEN KWARTEEUW CONSTITUTIONEEL KONINGSCHAP.
The Letters of Queen Victoria. A Select ion from Her Majesty's Correspondence bet ween the years 1837 and 1861, poblished by anthority of H. M. the King edited by Arthur Christopher Benson and Viscount Esher. In three volumes London, John Murray. 1907.
Dit boek geeft meer dan mijn opschrift zegt. Ook de persoon van koningin Victoria als dochter, als echtgenoote, als moeder. Maar het belangwekkendste is toch de Souvereine.
Voor een groot deel zou men het ook kunnen noemen: het boek van den Prins-Gemaal. Want in het verkeer met vorsten en ministers heeft hij veelal de pen zoo al niet gevoerd, dan toch bestierd.
Toch weer niet zóó uitsluitend, dat Victoria's persoon buiten het gezicht valt. In geenen deele.
Het is een belangrijk stuk geschiedenis dat in dit werk besloten ligt: die van de ontwikkeling der eigenaardige positie van het Engelsche koningschap in den nieuweren tijd. Nuttige lectuur voor Nederland in de omstandigheden waarin het heden ten dage is geplaatst.
Men kan er uit zien wat het constitutioneele koningschap zijn kan, en waardoor het dit zijn kan.
Maar eerst over het boek, en dan de nabetrachting.
Met haar geest van orde en netheid heeft koningin



EEN KWARTEEUW CONSTITUTIONEEL KONINGSCHAP.
201
Victoria alle bescheiden, o,p haar persoonlijk leven zoowel als op haar werkzaamheden als vorstin betrekking hebbende, bewaard, geordend en geannoteerd, of liever, zij en haar gemaal hebben het samen gedaan. Omtrent den staat van de bescheiden over Victpria's leven en regeering na 1861 (sterfjaar van den Prins-Gemaal) wordt in de inleiding niets medegedeeld, maar die van de stukken tot 1861 vrij uitvoerig beschreven. Zij vormen een reeks van meer dan vijfrïonderd gebonden deelen in voorbeeldige orde, voor de toekomstige geschiedschrijvers zeker een verzameling van het uiterste gewicht. Aan uitgeven dier stof op ©enigszins uitgebreide schaal is natuurlijk vooralsnog niet te denken: er zijn zooveel onderr werpen en afdeelingen als er bemoeiingen der Engelsche regeering zijn.
Het doel dat koning Eduard zich gesteld, en dat hij den heer Benson en burggraaf Esher voorgehouden heeft, wordt dus omschreven: „to publish specimens of such documents as would serve to. bring out the development of the Queen's character and disposition, and to give typical instances of her methods in dealing with politica! and social matters — to produce, in fact, a book for British citizens and British subjects, rather than a book for students of political history. That the inner working of the unwritten constitution of the country; that some of the unrealised checfcs and balances; that the delicate equipoise of the component parts of our executive machinery, should stand revealed, was inevitable." Dit programma is uitgevoerd met al de onbeschroomdheid, waarmede men in Engeland pleegt aan te durven wat eenmaal nuttig of noodzakelijk is voorgekomen. Die de geschiedenis van het behandelde tijdvak, en Victoria 's plaats daarin, reeds eenigermate kent, zal spoedig bespeuren, dat van de werkelijk delicate aangelegenheden



202
EEN KWARTEEUW CONSTITUTIONEEL KONINGSCHAP.
geen enkele is weggestopt. Het boek geeft wat het belooft. Dit is te meer te waardeeren, daar in Victoria's aard en briefwisseling het klein-menschelijke niet ontbreekt, ja er een groote plaats bij inneemt. Maar het kleine stuit niet, omdat het echt is, omdat het zich van harte gaarne in dienst begeeft van grooter, zich oplost in de harmonie van een warm voelende natuur, die zich de hooge roeping ieder oogenblik bewust blijft. Er is misschien geen ander land ter wereld, waar zulk eene onderneming, verricht op koninklijken last, zoo vrij zon kunen blijven van allen zweem van byzantinisme. Zij eert gelijkelijk den vorst die ze beval, en zijne dievnaren die haar uitvoerden.
Toen Victoria aan de regeering kwam, was het aanzien van het Engelsche koningshuis laag gezonken. Voor zijne constitutioneele positie was beslissend geweest de omwenteling van 1688, die het persoonlijk gouvernement in Engeland ten val bracht. Sedert regeerde, een eeuw lang nagenoeg onbeperkt, de aristocratie der Whigs. De koningen waren Hannoveranen, die zelfs geen Engelsch konden spreken; vreemdelingen, opgesloten in een paleis.
De eerste koning die in het land geboren was en zich Engelschman voelde, George III, beleefde de ontbinding der oude regeeringspartij en trachtte er zijn voordeel mede te doen tot versterking zijner positie als monarch, maar was niet bekwaam genoeg om in die richting veel te bereiken. De poging tot wederinvoering van het persoonlijk gouvernement mislukte geheel en al; wat evenwel bleef was een vrijere positie van het koningschap tegenover de partijen, die voortaan beurtelings tot de regeering konden worden geroepen. Het koningschap van het huis Hannover had opgehouden een verschansing der Whigs te zijn tegen de Tory's; de koning was eere-



EEK KWARTEEUW CONSTITUTIONEEL KONINGSCHAP.
203
voorzitter gewórden 'van de geheele natie. Maar de individuen begrepen niet welke plichten die functie hun oplegde. George IV, regent voor zijn krankzinnig geworden vader en vervolgens zelf koning, werd om zijn schandaleus gedrag door de meerderheid van het Engelsche vojk diep veracht; in mindere mate werden het al zijne broeders. De familie scheen hare positie op te vatten als een vrijbrief voor woestheid en willekeur, en „redeeming qualities" stonden er nagenoeg niet tegenover. Het was een verademing, toen in 1837 de kroon toeviel aan een meisje van achttien jaar, eenig kind van den vierden zoon van George III.
Zij had een eenzame jeugd gehad. Haar vader was een jaar na hare geboorte gestorven; hare moeder, een prinses van Coburg, werd door George IV en Willem IV met minachting en vijandschap bejegend, maar had de geestkracht gehad zich te verzetten tegen alle inmenging in de opvoeding van haar kind. Raad en steun nam zij alleen aan van haar broeder Leopold, weduwnaar van de vroeg gestorven dochter van George IV en sedert 1831 koning van België. Leopold werd zoo goed als Victoria's vader; zelf heeft zij hem dien naam dikwijls gegeven. Een gevolg dezer dpvoeding was, dat al haar aanhankelijkheid naar de Coburg's uitging en niet naar de familie van vaderszijde. Leopold heeft haar ook hare keuze op zijn neef Albert doen vestigen, en zijn adviezen hebben grooten invloed gehad op haar eerste handelingen als. vorstin.
Daar Leopold sedert 1831 buiten Engeland was, moest hij, behalve tot brieven, de toevlucht nemen tot een vertrouwde: zijn gewezen secretaris baron Stockmar. Deze zeer intelligente persoonlijkheid heeft beurtelings de opvoeding van Victoria en die van prins Albert voltooid. Uit de correspondentie blijkt het buitengemeene



204
EEN KWARTEEUW CONSTITUTIONEEL KONINGSCHAP.
gewicht zijner bemoeiingen. Zelden heeft iemand van een zoo moeilijke taak zich gekweten met zooveel tact en onbaatzuchtigheid. Uit zijn occulte werkzaamheden heeft hij zich teruggetrokken toen hij, eenigen tijd nadat Victoria koningin was geworden, ze niet langer voortzetten kon zonder dat er opspraak van kwam; maar zij hadden toen ook vrucht gedragen. Beiden, Victoria en Albert, vingen hunne taak aan met een hoog besef hunner verantwoordelijkheid.
In dezen overmaat van Coburgschen invloed lag een gevaar, maar dat ontweken werd door de intelligentie waarmede die invloed werd uitgeoefend. „To be naüonal is the great thing," is de alpha en omega van al Leopold's raadgevingen, en hij illustreert deze les dikwijls met pakkende voorbeelden. „I should advise to say as often
as possible that you are bom in England ; you never
can say too much in praise of your country and its inha« bitants." En de leerlinge is al vóór hare komst tot den troon van het unieke harer positie geheel doordrongen. „I look forward to the event which it seems is likely to occur soon, with calmness and quietness; I am not alarmed at it, and yet I do not suppose myself quite equal to all; I trust, however, that with good will, honesty, and
courage, I shall not, at all events, fail I never s'howed
myself to belong to any party, and I do not belong to any party."
Wat er Victoria gebracht heeft, is de ernst waarmede zij, van het begin af aan, zich aan haar plichten heeft gegeven. De plichten van een constitutioneel souverein vatte zij beperkt op, maar zij stond er voor. Het respect was al gewonnen van den eersten dag af, toen zij, zonder ostentatie en zonder schroom, de vergadering van den Privy Council binnentrad om den leden den eed af te nemen. „Elle a un aplomb," schrijft de prinses Lieven,



EEN KWARTEEUW CONSTITUTIONEEL KONINGSCHAP.
205
„un air de commandement, de dignité, qui avec son visage enfantin, sa petite taille, et son joli sourire, forment certainement le spectacle le plus extraordinaire qu'il soit possible de se figurer." Niemand is haar ooit te na gekomen, omdat zij altijd met juistheid de plaats wist te bepalen waar zij zich stellen moest.
Tegenover het volk, tegenover de ministers, ook tegenover den prins-gemaal. Sedert 1840 had zij het geluk, vereenigd te zijn met een superieur man, en in vele zaken zich op zijn verlicht oordeel te kunnen verlaten. Haar taak werd nu gemakkelijker aan den eenen kant, moeilijker aan den anderen: de man die een zoo groote plaats innam in haar hart, had in het land zelfs geen titel, en de natie bleek ter uiterste naijverig op zijn invloed. Ook die moeilijkheid is overwonnen door tact en plichtsbetrachting van weerszijden. Zij heeft ten slotte al het voordeel gehad van haar man's medewerking, en bleef toch ongerept in het haar alleen toekomend karakter van Souvereine.
In gewone tijden heeft de constitutioneele monarch meer invloed door wat hij is, dan door wat hij doet. Het is een zegen, zoo de partijregeering weet dat haar daden moeten kunnen bestaan in de oogen van een ongekozen eersten representant der natie. Zijn vertegenwoordigende functie is zoo permanent en verheven, juist omdat zij niet langs mechanischen weg ontstaat. De monarch vertegenwoordigt meer dan de natie van één uur, die mandata^ rissen kiest voor de vergaderzaal. Zijn zedelijk gezag is voor een groot deel reeds vóór zijn leven door anderen voor hem verkregen. Het kan verspeeld worden door wangedrag of lediggang, maar een vprst van goeden wil behoudt het reeds bij eenvoudige plichtsbetrachting, en elke wezenlijke gave van verstand en gemoed vermeerdert het gemakkelijk. Zoo hun het koningschap



206
EEN KWARTEEUW CONSTITUTIONEEL KONINGSCHAP.
een vergulde kooi wordt, hebben de vorsten het aan eigen geestesdorheid te wijten.
Actief treedt de constitutioneele koning op, wanneer de regeering door hem aan nieuwe handen moet worden toevertrouwd, wanneer hij — want daarop komt de zaak neer — een nieuwen tijdelijken medekoning moet aanstellen. En dit is nu het mooiste en leerrijkste van het besproken boek: de openlegging van „the inner working of the unwritten constitution qf the country." Een fabel is het, zelfs in een land met zoo ontwikkeld partijwezen als Engeland, dat de hand des konings slechts de persoonsaanwijzigingen registreert die de partijen hem opzenden. Geen enkele van de vele en gewichtige crisissen die Engeland tusschen 1837 en 1861 heeft doorgemaakt, of de oplossing is zeer wezenlijk het gevolg geweest van overleg en onderhandeling van de macht die de oogenblikkelijke meerderheid, met die, welke het geheel der natie en haar verleden vertegenwoordigde. Victoria en haar gemaal hebben steeds uitvoerig te boek gesteld , wat zij bij die gelegenheden met de staatslieden des lands hebben besproken, wat zij van hen hebben geëischt, wat zij hun hebben toegegeven. Dit is het uitzonderlijk belang van dit boek vpor de kennis van de werking der constitutioneele monarchie; ik weet er geen ander bij te vergelijken'. Zal de gewone lezer, op anecdotes uit het leven eener bekende vorstin belust, ruimschoots zijn gading vinden, de staatsman zal de memoranda verkiezen, waarin de geboorte der kabinetten van Peel, van Russell, van Palmerston verhaald wordt, en de correspondentie der koningin met de afwisselende eerste ministers van haar rijk.
Wij doelden pp een belang voor Nederland. Weet het, dat het de instelling van het constitutioneele koning-



EEN KWARTEEUW CONSTITUTIONEEL KONINGSCHAP.
207
schap te omringen heeft met nieuwe waarborgen? Waarborgen, die het 'behoud van het nationale karakter der instelling voor de toekomst verzekeren, voor zoover wetsbepalingen dat vermogen?
Het is er niet om te doen dat Nederland een koning hebbe, maar dat het een koning hebbediede zeer bijzondere positie van het koningschap in Nederland begrijpen kan; die erfgenaam der Oranje's zal kunnen zijn in wezen.
Als het tij verloopt, verzet men de bakens. Een natie die, als de onze, traditiën van waarde, en zonder welke zij zichzelve niet meer zou zijn, heeft over te dragen naar een ongewisse toekomst, neme haar maatregelen eer zij verrast wordt door de onverwachte botheid van een altijd mogelijk ongeluk.
Aan wien zou Nederland, bij onverhoopt kinderloos overlijden der Vórstin, het liefst de kroon zien toevallen? Aan een onbekend, ver agnaat, of aan hem die reeds, meer dan ih titel alleen, Prins is der Nederlanden? Of, zoo de tijd Haar sparen mocht, aan dengene dien Zij, in overleg met hef volk, zou aanwijzen en tot zich roepen?
April \ 1908.



CARL SCHURZ.
Carl Schurz, Lebenserinnerungen. Berlin 1906.
Carl Schurz, een van de eerste mannen van Amerika, gewezen generaal in den burgeroorlog, gewezen staatssecretaris van binnenlandsche zaken, geacht burger der Unie en tegelijk hoofd der Duitsch-Amerikaansche samenleving, heeft zijn herinneringen geschreven. Over Amerika evenwel niets; de herinneringen loopen tot 1852, het jaar waarin hij de Oude Wereld verliet.
Hij had toen, in de wereld der politieke uitgewekenen van nagenoeg alle Europeesche landen, die zich te Londen ophield, een zekere romantische vermaardheid als de moedige bevrijder van den populairen professor en letterkundige Kinkel uit de gevangenis te Spandau.
Maar de nog zeer jonge man l) droeg die vermaardheid als een last; hij voelde zich in de zware atmospheer der politieke ballingschap, met haar afwisseling van ongegronde hoop en overdreven neerslachtigheid, haar onderlinge twisten en argwaan haar drukkende afhankelijkheid van anderer gedoogen of goedgeefschheid, niet langer thuis, en verkoos in Amerika het leven overnieuw te beginnen.
Malwida von Meysenbug, in haar voor een twintig
i) Geboren 2 Maart 1829.



CARL SCHURZ.
209
of vijf-en-twintig jaren in Duitschland veel gelezen boek Metnoiren einer Idealistin, geeft ons een aantrekkelijken indruk van Schurz zooals zij hem toen te Londen leerde kennen. Gewonde ziel, had zij Vrijwillig het voor elk hooger streven zoo ongastvrije Duitschland uit de eerste jaren der reactie, en haar aristocratische betrekkingen, verlaten om als huisonderwijzeres in den vreemde een bestaan te zoeken. Zij had een scherp oog voor karakters', en heeft ons van de vele merkwaardige personen waarmede zij te Londen en later te Parijs in aanraking kwam, zeer sprekende portretten nagelaten: van Mazzini, van Louis Blanc, van Garibaldi, van den Russischen revolutionnair Alexander Herzen, van Richard Cobden, van Michelet, van Wagner. Van Schurz zegt zij het volgende: „Neben der grössten Einfachkeit und Anspruchslosigkeit im Aeussern, tiefe, sinnige Gemütlichkeit, Güte und Poesie, feste klare Auffassung des Lebens, sehr viel praktischer Sinn und jene unerschütterliche Energie, die in einem heitern und berechtigten Selbstvertrauen wurzelt und das unerlassliche Erforderniss für kühne
Erfolge ist Eine wahrhaft ideale Jünglingsgestalt,
die alle Andern so weit überragte, dass man, auch ohne Prophet zu sein, sagen konnte: „Der allein hat eine grosse fruchtbringende Zukunft" " '). — Van een buitengemeen onbevangen oordeel getuigt de eerste brief dien Schurz uit Amerika aan Malwida von Meysenbug schreef: de Amerikaansche demokratie, zegt hij, is heel wat anders, dan onze vrienden en vriendinnen zich onder het woord demokratie voorstellen. „Wenn ich mir die Meisten der hitzigen Revolutionare von Fach vorstelle, oder die meisten freisinnigen Damen der gebildeten Stande mit ihrer sentimentalen Demokratie in die hie-
t) Uitgave van 1882, II, 57. Historie en Leven IV.
14



210
CARL SCHURZ.
sigen Verhaltnisse hineingesetzt denke, wie sie Beide schrecklich rasonniren würden, die Ersteren über das Wesen der (amerikanischen) Bourgeoisie und die Urntriebe des (amerikanischen) Pfaffenthums, die Letzteren über die wilde Zügellosigkeit der (amerikanischen) Volks, und wie Beide dann zu dem Schluss kommen würden, dassesNichts sei mit diesem (amerikanischen) Eldorado, dann will es mir ein wenig bange werden um die künftige europaische Republik, die ihre Stützen in jenen beiden Elementen finden soll." Vrijheid beteekent in Amerika ook vrijheid voor meeningen en belangen, die de onze niet zijn. „Die aussere Freiheit zeigt erst, welche Feinde zu besiegen sind, bis wir die innere erobert haben. Wer die Freiheit will darf sich nicht wundern wenn die Menschen sich nicht besser zeigen als sie sind" J).
In Duitschland gebleven, zou Schurz, dunkt mij, later met de regeering van het nieuwe Rijk tot praktische doeleinden hebben willen medewerken. Intusschen, in het Duitschland van 1850 was hij een ter dood veroordeelde. Hoe het zoo ver gekomen was heeft hij ons nu vertéld in een boek van zeldzame aantrekkelijkheid: eene autobiografie zonder eenig zelfbehagen, model van vloeienden verhaaltrant. ^Mié,
Schurz was een boerenkind; van een dorpje, drie uur van Keulen op den linker Rijnoever gelegen. De vader, die een poos schoolmeester was geweest, was een naar toenmalige dorpsomstandigheden zeer ontwikkeld man die den grooten aanleg van zijn zoon begreep en hem op studie stuurde: naar het gymnasium te Keulen, later naar de universiteit te Bonn. Zijn liefste docent werd er de dichter Kinkel, die college gaf in
i) Aldaar, II, 6a.



CARL SCHURZ.
211
literatuur- en kunstgeschiedenis, en zijn ambt opvatte als een soort apostolaat voor Duitsche vrijheid en Duitsche eenheid. Zelf een poëtische natuur, was Schurz bovendien door afkornst en opvoeding ontvankelijk gemaakt voor zulke lessen. Het Pruisische bestuur was op den linker Rijnoever tijdens zijn jeugd nog buitengewoon impopulair; ook waren zijn familiebetrekkingen van een onafhankelijk karakter; in een dorpsgeschil hadden zij eenmaal tegen pastoor en kasteelheer de leiding genomen. Een stemming van verzet, zonder scherp belijnd object, was bij de studeerende jeugd vrij algemeen. Reeds op het gymnasium leenden de jongens elkaar Heine, en als de Februarirevolutie uitbreekt, zit Schurz op zijn dakkamertje te pennen aan een dreunend vrijheidsdrama, dat Ulrich von Hutten zal heeten. Een vriend loopt op: „Zit je daar? Weet je het dan nog niet?" — Wat dan?" — „Te Parijs is de Republiek uitgeroepen." Het drama weggegooid en naar de markt, die zij vol studenten vinden. „Man war von einem vagen Gefühl beherrscht, als habe ein grosser Ausbruch elementarer Krafte begonnen, als sei ein Erdbeben im Gange, von dem man so eben den ersten Stpss gespurt habe, und man fühlte das instinktive Bedürfnis, sich mit andern zusammen zu scharen. So wanderten wir in zahlreichen Banden umher — auf die Kneipe, wo wir es jedoch nicht lange aushalten konnten — zu andern Vergnügungsorten, wo wir uns mit wildfremden Menschen ins Gesprach einliessen und auch bei ihnen dieselbe Stimmung des verworrenen, erwartungsvollen Erstaunens fanden; dann auf den Markt zurück, um zu sehen, was es da geben möge; dann wieder, anderswo hin, und so weiter, ziellos und endlos, bis man endlich tief in der Nacht, von Müdigkeit übermannt, den Weg nach Hause fand." Ligt eigenlijk de heele geschiedenis van het jaar '48



212
CARL SCHURZ.
(voor Duitschland) niet reeds in dezen ééhen dag? Een levendig enthusiasme, geen bepaald doel, en het einde: vermoeidheid en „Katzenjammer".
Met het college loopen wilde het niet meer. ,;Was der Professor sagte, schien uns nichts anzugehn." Na een paar dagen gebeurt er althans iets. De burgemeester van Bonn richt, ter voorkoming van samenscholingen, een „burgerwacht" op, en de studenten doen met ijver mee. Maar de samenscholingen blijven uit, en het heele ding neemt een humoristisch einde. „Mit „Schlagern" bewaffnet, deren eiserne Scheiden man nach Kraften auf dem Pflaster rasseln liess, zog man durch die Strassen. Jeder einzelne Bürger, den man in spater Nacht draussen antraf, wurde in pomphaften Redensarten aufgefordert, auseinander zu gehen und sich nach seinen respektiven Wohnungen zu verfügen, oder, wenn ihm das besser gefiele, uns auf die Wachtstube zu begleiten und ein Glas mit uns zu trinken. Stiessen wir einmal mit einer aus Bürgern bestenenden Patrouille zusammen, so wurde dieselbe unfehlbar als eine bösartige Zusammen rottung festgenommen und zur Wachtstube gebracht, und die guten Bürgersleute liessen sich den Spass gern gefallen. Ein Hoch auf das „neue deutsche Reich" und die „Konstitution auf breiter demokratischer Grundlage" zu trinken, waren sie ebenso bereit wie wir."
Intusschen brengt iedere dag zijn prikkelend nieuws. In Beieren, Baden, Hessen, in alle kleine staten is bij den eersten volksoploop het absolutisme gevallen. In Weenen hebben de studenten — o glorie — Metternich weggejaagd. In Berlijn vult een dreigende menigte de straat; uit Keulen, Aken, Dusseldorp, uit alle steden van de Rijnprovincie gaan deputaties naar den koning. Ook Bonn houdt (18 Maart) zijn politieke demonstratie, professor Kinkel voorop met een groote zwart-rood -



CARL SCHURZ.
213
gouden vlag, die hij van het bordes van het raadhuis over de hoofden der toeschouwers zwaait. Van dat uur af draagt ieder in Bonn de zwart-rood-gouden kokarde. Drie dagen later droeg haar ook de koning te Berlijn; „Pruisen zou in het vrije Duitschland opgaan".
In deze dagen trok Schurz voor het eerst de aandacht als redenaar op een paar studenten-vergaderingen, en Kinkel lijfde hem in bij een door hem gevormde „demokraten"-club en bij de redactie van een demokratisch blaadje. Andere professoren traden aan het hoofd van rivaliseerende „constitutioneele" organisaties; de scheiding was dus haast zoo oud als de beweging zelf. Die fractie-Kinkel geloofde niet aan de oprechtheid van den koning, en ging liever in eens door tot de republiek. De leden van de club noemden elkaar niet anders dan „burger", maar werden er door de meerderheid van den aanvang af braaf om uitgelachen.
Op een demokratencongres te Keulen in den zomer van '48 leerde onze man Karl Marx kennen, maar werd niet door hem aangetrokken. „Der untersetzte, kraftig gebaute Mann mit der breiten Stirn, dem pechschwarzen Haupthaar und Vollbart und den dunkeln blitzenden Augen zog sofort die allgemeine Aufmerksamkeit auf sich. — Was Marx sagte, war in der Tat gehaltreich', logisch und klar. Aber niemals habe ich einen Menschen gesehen von sp verletzender, unertraglicher Arroganz des
Auftretens Ich erinnere mich noch wohl des sdhnei-
dend höhnishen, ich möchte sagen des ausspuckenden Tones, mit welchem er das Wort „Bourgeois" aussprach; und als „Bourgeois", das heisst als ein unverkennbares B'eispiel einer tiefen geistlichen und sittlichen Versumpfung, denunzierte er jeden, der seine Meinüngen zuwider-
sprechen wagte Ich brachte von dieser Versammlung
eine wichtige Erfahrung mit mir nach Hause: dass, wer



214
CARL SCHURZ.
ein Führer oder ein Lehrer des Volkes sein will, seine Zuhörer mit Achtung behanndeln muss ...." Burgerlijk door en door bleef ook de republikeinsche partij van '48, althans in de omgeving van Kinkel en Schurz; haar idealen waren van louter staatkundige natuur, en den prediker der sociale revolutie onderkende hun instinct onmiddellijk voor een vijand.
Beter op zijn plaats dan onder Marx' gehoor, voelde Schurz zich op het studentencongres te Eisenach, in September. Daar ging het vroolijk toe. De Weener studenten, met hun revolutionairen roem en mooie pakjes, waren bij de dames de favorieten. Maar vóór het einde van het congres werden zij door hun bestuur naar Weenen teruggeroepen, waar onraad dreigde. De anderen klommen op den Wartburg, en hielden, om een ton bier, republikeinsche speeches bij toortslicht. Ook groothertogelijkweimarsche soldaten van het garnizoen te Eisenach luisterden toe, en verwerkten het gehoorde op hunne wijs: in den nacht sloegen zij aan het muiten, en boden zich den volgenden morgen den studenten aan om onder hen te dienen voor de Republiek! Zoo hadden de redenaars van gisteren het niet bedoeld; de verlegenheid was groot, want de soldaten weigerden formeel onder de gehoorzaamheid aan hunne officieren, die zij in den afgeloopen nacht gebrutaliseerd hadden, terug te keeren. Er zat niets anders op, dan de speeches, tegenover officieren zoowel als soldaten, als een studentengrap voor te stellen, straffeloosheid voor de muiters te bedingen, en ze met een zoet lijntje naar de kazerne terug te brengen. De officieren beloofden alles wat men wilde, en de zaak eindigde met een hoera'tje. „Glücklicherweise war es damals in deutschen Kleinstaaten noch möglich, derartige Dinge auf so gemütliche Weise beizulegen." Maar op den terugweg vond men het heilige Frankfort in staat



CARL SCHURZ.
215
van beleg, en spoedig hoorde men, dat verscheiden van de broeders uit Weenen, naar hun stad teruggekeerd, er den dood hadden gevonden. Een ernstige slotnoot na het burleske intermezzo!
De reactie nam de overhand, en de jonge republikeinen, die zoo mooi gesprokén hadden, kwamen nu voor de keus van óf te zwijgen, óf naar hun woorden te handelen. Dé eerlijke Schurz aarzelde niet. Toen in Elberfeld en in de Palts de demokraten de wapenen opnamen ter handhaving van de besluiten van het Frankforter parlement, riep de Pruisische regeering de landweer op. Die van het district Bonn zou den llden Mei 1849 gewapend worden te Siegburg. In den nacht daarvoor trok Schurz met Kinkel en een bende Bónner demokraten uit, om het tuighuis te Siegburg te forceeren, de wapenen er uit te halen en zich bij de opstandelingen in de Wupperstreek' of in de Palts te voegen. Aan de Rijnpont gekomen, bleek men 120 man sterk te zijn; veel minder dan zich hadden opgegeven. Men ging over, maar vergat de pont onbruikbaar te makën, en lang voor zij te Siegburg waren, zaten de dragonders uit Bonn hun op de hielen. Op het naderende geluid stoven, naar het voorbeeld van den aanvoerder Anneke zelf, de honderd en twintig man uiteen, links en rechts de korenvelden in, en lieten den troep passeeren, die, dertig man sterk, rustig naar Siegburg doorreed. Onderwijl konden de burgers in de duisternis elkander niet weerom vinden. Schurz miste Kinkel, maar vond ten minste twee anderen, waarmede hij toch nog naar Siegburg ging, om te zien wat er nog te doen mocht zijn. Niets natuurlijk. Maar Schurz, die zich van schaamte verbeet, wilde niet terug. Hij ging naar Elberfeld; vond er veel barrikades, meer dronkenschap, en meest van al besluiteloosheid. Dan naar. de Palts! Te Mainz hoort hij, dat Kinkel ook daarheen gegaan is, en



216
CARL SCHURZ.
hij treft hem aan te Kaiserlautern. Schurz wordt tot luitenant der artillerie bij het insurgentenleger gepromoveerd, maar aangezien weldra blijkt dat de artillerie veel meer officieren dan stukken rijk is, wordt hij spoedig op iets anders uitgezonden: eene expeditie tegen een reactionairen dorpspastoor, waartoe vijftig man onder zijne bevelen worden gesteld. De beschrijving van het uiterlijk dezer vijftig is de moeite waard. Twaalf er van hadden een geweer (echt voorwereldlijke vuurroeren), de anderen pieken of zeisen. Eén droeg uniform : een uit Straatsburg weggelèopen Fransch militair. Schurz zelf had een sjerp, een sabel en een pistool, maar geen patronen. „So ausgerüstet, marschierten wir über Land dem Dórfe zu, in dem der hochyerraterische Pfarrer sein Unwesen trieb ...."
Men omsingelt de pastorie; Schurz gaat binnen. De pastoor bespeurt dadelijk dat fuj een student voor zich heeft en wil hem paaien met een fijne flesch. Schurz dreigt met geweld, maar de ander schenkt al in. Ja welzeker, zegt hij, heeft hij zijn parochianen verboden bij de insurgenten dienst te nemen; over een paar dagen maken immers de Pruisen aan de heele grap een eind; waarom zullen zijn menschen dan juist den dood in den mond loopen? Onderwijl begint de kerkklok te luiden, en de pastbor lacht fijntjes: zijn boeren met hun knuppels moeten al in aantocht zijn. In een oogwenk zijn nu de belegeraars door een groote meerderheid belegerd. De pastoor glimlacht nog altijd. „Es scheint mir, dass Ihre bewaffnete Macht in der Gewalt dieser Bauern ist." — „Jedenfalls sind Sie, Herr Pastor, in meiner Gewalt," en Schurz spant den haan van zijn pistool. De pastoor lacht niet meer, maar houdt, naar bevel, van Schurz, voor het open venster de volgende toespraak tot zijn getrouwen: dat hij, onder geleide van zijn vriend hier (op Schurz wijzende), naar de stad moet



CARL SCHURZ.
217
in het belang der gemeente, en dat de vijftig man een escorte zijn om voor zijn veiligheid te waken. Zoo lang hij spreekt, staat Schurz met het aangelegde wapen achter hem. De boeren laten zich gezeggen en gaan naar huis: thans accepteert Schurz de fijne flesch. Eindelijk breekt hij met zijn gevangene naar de stad op, de gewapende macht een paar honderd pas achter hen aan. De wijn heeft beiden vroolijk gemaakt; Schurz gooit zijn pistool in de lucht en vangt het met de hand weer op. „Bedenk toch wat je doet," zegt de pastoor. — „Het is immers niet geladen"....
Schurz maakt het goed met hem, en vertelt aan de „provisioneele regeering" dat de man het detachement uit een groot gevaar gered heeft. De provisioneelen laten den gevangene loopen; zij hadden het intusschen druk genoeg gekregen met ernstiger dingen. De Pruisen waren in aantocht, en men week terug over den Rijn, naar Baden. Daar kwam het tot een ernstig gevecht, en de paar duizend insurgenten werden uiteengeslagen. Men redde zich binnen Rastatt, werd belegerd, gaf zich ten slotte over op genade of ongenade.
Om twaalf uur was het aantreden op het glacis, om de wapens af te leggen. Maar Schurz herinnert zich een riool, dat onder de vestingwerken door het stads water naar buiten afvoert. Hij had gedurende het beleg moeten1 onderzoeken of het te gebruiken was voor het zenden van kondschap, maar eer hij iets op zijn rapport vernomen had was al tot de overgave besloten. De Badenzers en Rijnbeieren zullen er licht met gevangenschap afkomen, maar of men hen, Pruisisch onderdaan, niet doodschieten zal? Hij koopt brood en wijn voor een paar dagen, neemt nog twee kameraden mee, en kruipt in het riool. Maar voor de opening buiten staat een wacht. Zij moeten naar de stad terug, houden zich drie



218
CARL SCHURZ.
dagen lang in een schuur verborgen en vervolgens in een sloot achter een houtmijt; beproeven dan weder het riool, en met goeden uitslag: de buitenposten zijn ingetrokken. Men bereikt den Rijnoever, vindt een veerman, en is eindelijk veilig op Franschen bodem.
Schurz begaf zich naar Zürich, waar hij een groot aantal uitgewekenen bijeen vond, die elkander het hoofd warm praatten.
Eerstdaags zouden zij zegevierend terugkeer en. Zij verdeelden reeds de rollen: A. zou minister worden en B. generaal. Het beviel Schurz «liet lang in deze omgeving. Hij stelde zich een nederiger doel: de bevrijding van zijn vereerden Kinkel, die, in de gevechten voor Rastatt gevat, tot levenslange gevangenisstraf veroordeeld was. Hij sprak er niemand van, maar liet zich, om zich onder de partijgenooten in Duitschland goede relatiën te verzekeren, door het uitgewekenencomité de opdracht geven, een geregelde correspondentie tot stand te brengen tusschen Zürich en de verschillende demokratische centra in het binnenland. In Maart 1850 waagde hij het er op, onder een aangenomen naam Duitschland te betreden. Hij bezocht zijn ouders en Kinkei's vrouw, maar liep weldra zojo gfloot gevaar, dat hij vluchten moest naar Parijs. In Augustus van dat jaar probeerde hij het weer. Kinkel, die eerst- in Naugard had gezeten, was toen naar Spandau overgebracht, en Schurz nam dus zijn kwartier te Berlijn. Overal hadden de vervolgden hun politieke vrienden, tot onder de cipiers toe. Een bevriend ingezetene van Spandau bracht hem met een oppasser in betrekking die geacht werd het stuk te durven bestaan. Het gelukte. De gevangene werd in den nacht aan een touw op straat neergelaten, in een rijtuig gesmakt en door Schurz naar Rostock gereden. Een heel stel medeplichtigen was noodig om zulk een ontvoering mogelijk te maken, maar



CARL SCHURZ.
219
er was onder hen niet één verrader. Een reeder te Rostock Uet een schip een extra-reis doen om hen onmiddellijk naar Engeland over te brengen; zij werden te Edinburg aan wal gezet.
En nu dadelijk weer la note gaze:aaa alles was gedacht, behalve hieraan, dat Kinkel noch Schurz een woord Engelsch verstonden. Den correspondent van den reeder te Rostock, aan wien zij een brief hadden, konden zijniet vinden; over het geheel konden zij nergens terecht, daar het Zondag was. Zij kwamen half om van den honger, maar, landrotten die zij waren, wilden zij toch in ieder geval in een bed aan den wal slapen: niet meer naar het schip terug. Eindelijk zien zij een open deur, en werktuigelijk loopen zij binnen. Zij zijn in het eerste hotel van Edinburgh. Geen mensch te zien, maar wel een gebeeldhouwde trap, leidend naar een niet minder rijk vertrek, met armstoelen bij een knappend haardvuur. Zij naar binnen, en aan de schel getrokken. Verbazing van den bediende: Kinkel stak nog in de geweldige berenpels, die men hem over zijn gevangenispak heen aangetrokken had, Schurz in de monnikspij waarmede hij zich onkenbaar had gemaakt! Zij zoeken hun Engelsch bijeen; de een brengt het tot: „beefsteak", de ander tot: „sherry". Achtereenvolgens komen nu een andere kéllner, de eerste bediende, en ten slotte een onberispelijk gekleed gentleman aan de zaak te pas, maar niemand weet er klaarheid in te brengen. Het voor den dag halen van een handvol goudstukken brengt eindelijk redding; straks noodt hen een koninklijk maal. De eindelijk licht ziende hotelier had het hem met groote hardnekkigheid herhaald menu op eigen gezag durven uitbreiden.
Schurz bleef niet lang in Engeland, maar beproefde het als dagbladcorrespondent te Parijs. De tweede Republiek in haar nadagen had voor iemand van zijn over-



220
CARL SCHURZ.
tuiging en temperament niets aantrekkelijks meer. Dé zittingen der Nationale Vergadering werden hem een bittere teleurstelling, en zijn gevoelens voor de Fransche regeering werden er niet warmer op toen hij, na een paar maanden, zonder hem bekende aanleiding vier dagen lang gevangen gezet werd zonder te worden verhoord. Het eindigde met een uitwijzing door de politie. Men zuiverde zooveel mogelijk de stad van alle vreemdelingen, die men er op aanzag dat zij bij den aanstaanden staatsgreep voor de verdediging van de Republiek wellicht te wapen zouden willen loopen, en de opzienbarende bevrijding van Kinkel had hem nu eenmaal een internationale vermaardheid bezorgd zeer tegen zijn zin. Hij vond niets onverdragelijker dan er steeds weer van te moeten verhalen.
De Kinkel's, man en vrouw, hadden zich te Londen nedergezet, en daarheen nam nu ook Schurz de wijk. Het wemelde er van politieke ballingen, en de onzinnigste geruchten omtrent aanstaande nieuwe revolutiën in Europa vonden er geloof, ook met name onder de Duitschers. Zij gingen met het plan om, een „Duitsche nationale leening" tot een reusachtig bedrag te sluiten bij volksgenooten in Amerika en elders, terug te betalen na vestiging der Duitsche republiek; met dit geld zou men dan van Londen uit de revolutie in Duitschland organiseeren. Kinkel is voor dit plan naar Amerika geweest en Schurz naar Zwitserland; en een paar duizend dollar hebben zij inderdaad bijeengekregen. Mazzihi, die een werkelijk complot voor Italië gereed had, vond dat men het geld maar aan hem moest afdragen....
Aan de meeste van deze plannen maakte de 2de December 1851 een einde. Zoo groot was toen nog Frankrijks naam bij de internationale demokratie, dat



CARL SCHURZ.
221
de hoop op een omkeer levendig was gebleven zoolang daar de republiek overeind stond. De onmacht van het volk van Parijs tegen Napoleon's kanonnen sloeg de uitgewekenen met ontzetting. „Der Usurpator, den man noch vor kurzem als einen schwachsinnigen Abenteurer, als einen lacherlichen Affendargestellt, hatte
Paris unterjocht Mit der Republik war's zu Ende,
und also auch mit der neuen Revolution, die sich auf den von Frankreich kommenden Anstoss über den ganzen Kontinent verbreiten sollte... ." Op het vernemen van het bericht houdt Schurz het in huis niet uit, maar zoekt de eenzaamheid. Op een bank' in Hydepark neemt hij het besluit, naar Amerika te gaan. Ubi libertas, ibi patria.
Hiermede eindigt het boek. Het zou belangwekkend zijn, de verandering bij te wonen, die de denkbeelden van Schurz in de Nieuwe Wereld moeten ondergaan hebben. Zijn hooger vermelde brief aan Malwida von Meysenbug is in dit opzicht belangrijk, maar het is een alleenstaand document. Of de oude man er nog toe komen zal, een vervolg op deze „Herinneringen" te voltooien? Lamprecht vond hem voor eenigen tijd daaraan bezig, maar zijn dagen zijn misschien geteld. *) Zijn groote tijd is die van den burgeroorlog geweest, en het liefst onderhield hij zijn bezoeker over Abraham Lincoln. — „Bürger zweier Weiten, in seiner zweiten Heimat zu allen Ehren und Pflichten aufgestiegen, die einem nicht im Lande Geborenen zuganglich sind, treu, ehrenfest und folglich nicht stets geliebt, aber immer
i) Carl Schurz overleed kort na dien, na nog een vervolg op zijne „Herinneringen" te hebben uitgegeven (in het Engelsch), dat evenwel, hoe belangrijk ook voor de kennis van sommige episoden der Amerikaansche geschiedenis, als „document humain" niet bij het eerste deel in vergelijking komt.



222
CARL SCHURZ.
verehrt, steht er heute als der Patriarch der Deutschïamerikaner da." x)
Het was goed, dat iemand' over '48 schreef, die '66 en '70 niet meegemaakt heeft. Die in Duitschland bleven of naar Duitschland terugkeerden hebben te dikwijls over hun revolutionnair verleden zich geschaamd en het verstopt. Hier is aan het wöord een in de practijk van het leven vergrijsd man, die over de dwaasheden zijner jeugd spreken durft zonder ©enige schaamte, omdat er goddelijks in die dwaasheid stak. Er is in Duitschlands revolutiejaar overmatig veel kinderachtigs; het wordt door Schurz niet opgevijzeld of goedgepraat. Maar er is ook een element van jeugdige frischheid in; een belofte, die, naarmate de herinneiring aan '66 en '70 verbleekt, weer meer zal worden onderkend en zal kunnen nawerken. Het kan geen gezond man zijn, die met zijn eigen jeugd niets weet te doen dan er de schouders over op te halen; en voor zoover het huidige Duitschland hiertoe vrijheid vindt, benijde men het niet.
Juli 1907'.
i) Lamprecht, Americana 75 (1906).



JULES FERRY.
Lettres de Jules Ferry, 1846—1803. — Paris. Calmann-Lévy.
Een verzameling brieven van een groot Fransch patriot, Frankrijk aangeboden in de ure zijner beproeving.
Ferry was van hetzelfde harde Lotharingsche ras als nu Poincaré, een ras zonder de gratie, dè bewegelijkheid, de beminnelijkheid der Zuidelijken; ook zonder hun plotselinge overgangen van geestdrift tot wanhoop. „Tu me fais 1'effet d'un rosier qui ne porte des épines", zou eens, in beider jeugd, Gambetta tot hem hebben gezegd.
Positivist uit de school van Comte; hoe onderscheiden echter van den gewonen koffiehuis-anticlericaal! Bij hem had het posivitisme den gloed van een geloof; zijn staatsmansloopbaan is hem een apostolaat geweest.
Hij was geboren in 1832, in de streek die bastion zou worden na 1870: te Saint-Dié. Zijn geslacht („ma roture", noemt hij het vol zelfgevoel), hoorde in de bergen thuis: „des paysans d'un village dè la montagne, situé a une heure et demie de marche de la villè (de Saint-Dié), sur la route de Fraize et de Gérardmer, et qu'on appellé Anould (agneau, mouton), pays de paturage en de grands rochers." Van het dorp waren de Ferry's in dè stad gekomen, en hadden er geslachten lang het stoere ambacht van klokkegieter uitgeoefend. De grootvader was maire van Saint-Dié geweest gedurende al den tijd van Directoire, Consulaat en Keizerrijk; de vader was de best beklante advocaat der stad in de dagen van Louis



224
JULES FERRY.
Philippe; ,,il était membre du Gonseil général des Vosges, d'opinions trés libérales, et menait contre le ministère Guizot 1'opposition la plus vive." 0 In 1848 zou het departement hem stellig naar Parijs hebben afgevaardigd, ware het niet dat hij, van zeer zwakke gezondheid, twee jaren te voren zich uit alle bedieningen teruggetrokken had en zich te Straatsburg gevestigd om er rust te genieten en de opvoeding te leiden zijner kinderen. . In den naburigen Elzas had de familie sinds jaren vele verwanten. Ferry's overgrootmoeder en grootmoeder waren Elzasser vrouwen geweest; de laatste eene Wimpffen uit Colmar. Hij zelf heeft te Straatsburg school gelegen en heeft er zijn eerste colleges in de rechten gevolgd. Na de inlijving heeft hij oude betrekkingen verlevendigd door zijn huwelijk met Eugénie Risler-Kestner uit Thann, verwante van Scheurer-Kestnér, den kampioen zonder vrees of blaam uit de Dreyfus-dagen. Met al de beste elementen die de Elzas aan Frankrijk heeft geschonken vóór en na '70 is Ferry bevriend geweest: met de uitgeversfamilie der Hetzei's, met Nefftzer den oprichter van de Temps; met den protestantschen prediker en theoloog, Colani.
Nog vol van het enthousiasme van '48, waarin zijn ouderlijk huis en geheele vriendenkring ruim gedeeld hadden, kwam Ferry als jong student in 1850 naar Parijs. Op het eind van zijn leven heeft hij, aan een banket der „Association générale des Etudiants", aan die eerste sterke indrukken van zijn jongelingstijd herinnerd: hoe '48 hem geëxalteerd had en de 2de December hem terneergeslagen. ,,I1 n' y a jamais eu, dans rhistoire mprale de la France, un moment de plus extraordinaire espérance, de plus puéril optimisme, si vous voulez.... J'ai
z) Ferry verhaalt van dit een en ander in een brief aan een vriend, geschreven eenige weken voor zijn dood.



JULES FERRY.
225
vécu ces choses; je suis venu a Paris, brülé de cette fièvre ardente; j'ai suivi les discussions de rassemblée nationale, j 'ai entendu les orateurs dans les réunions; j 'ai respiré cette atmosphère de liberté et d'espérance, et puis, un beau jour, je suis sorti de chez moi, par un mat in de décembre, et devant des affiches qui signifiaient a ce pays qu'il était désormais réduit en servitude, j'ai vu des ouvriers qui ricanaient! J'ai assisté a cette sortie de rassemblée nationale, de ses débris plutöt, au milieu des
ricanements de la foule; j'ai vu tomber la libertéI
Eh bien, vous n' avez pas vu ces choses, vous ne les avez pas senties, vous ne les evez pas vécues; vous n' avez pas vu quelle a été, dans les dix-huit années qui ont suivi, 1'existence morale de ces jeunes géhérations flétries dans leur fleur. Vous n' imaginez pas, messieurs de 1'Ecole de droit, ce qu'était le Palais a ce moment, ni vous qui écrivez dans les journaux, ce qu'était alors le journalisme...."*)
Hoe het vaderland uit die vernedering op te heffen?
Van het eerste oogenblik af heeft het tweede Keizerrijk in den jongen Ferry een doodvijand gehad, maar een die zijn tijd weet af te wachten; die voelt zich te moeten voorbereiden. Heeft het de tweede Republiek aan verstandelijken en zedelijken ballast ontbroken, de derde zij te bouwen op een hecht graniet. De Fransche democratie op te voeden, wordt de taak der generatie waartoe Ferry behoort. Op te voeden in tucht die kracht put uit kennis. Is het de kérk geweest die Frankrijk aan den derden Napoleon overgeleverd heeft, dan moet haar de uitsluitende macht over de geesten worden ontweldigd; dan moet er worden geschapen wat in '48 ontbroken heeft: een civiele geestelijke tucht, een civiel
i) L'Univtrsité de Paris, no. 34 (mai 1890). Historie en Leven IV.
15



226
JULES FERRY.
plichtsgevoel; er moeten karakters gevormd, die de te heroveren vrijheid verdragen, die ze gebruiken en verdedigen kunnen. >4^%!
Aan zulk een arbeid zien wij Ferry bezig, zoodra hij zich als advocaat te Parijs eene positie verworven heeft. Het komt er op aan, allereerst het volk het gebruik te Ieeren van de schamele rechten die ook de constitutie van het tweede Keizerrijk het heeft moeten inruimen. „Geen onthouding meer," is vanaf 1861, als hij en zijn vrienden eenigen invloed beginnen te krijgen, de leus. Zien de lieden die in '51 door Napoleon zijn verbannen meest naar het verleden, dit jongere geslacht ziet naar de toekomst uit. Ferry redigeert met zes medestanders, waaronder Floquet, een manuel électoral; hij petitionneert voor eene herziening der onderwijswetten.
Het zaad schiet op. De republikeinsche partij, die vijf leden telde in het Wetgevend Lichaam van 1857, heeft er 17 in dat van 1863 en 40 in dat van 1869; ondier die 40 is Ferry, gekozen te Parijs, dat enkel onverzoenllijken naar de Kamer zendt.
Volgt 1870, en, zeer kort na de oorlogsverklaring. Sedan. De Keizer is neergeveld; dpor een vreemdeling helaas, en op deze wijze van zijn onwaardig gouvernement te hebben moeten worden verlost, blijft Frankrijk in de ziel branden als zijn diepste vernedering.
Het gezag ligt op straat, voor wie het nemen wil. De Parijsche afgevaardigden rapen het op en vormen het „gouvernement de la Défense nationale". Ferry is er bij, als gedelegeerd lid, belast met de vereenigde functie» van prefect der Seine en maire van Parijs.
Het wordt een mislukking. Niet op ééns, uit het niet, schept men de werktuigen waarmede een gewapend volk als het Duitsche wordt weerstaan; een volk, geschoold in die strenge tucht waaraan het Frankrijk ontbroken



JULES FERRY.
227
heeft. Gambetta improviseert zijn legers, die verslagen worden keer op keer; Parijs lijdt honger; het moet zich overgeven. En het Parijsche volk verafschuwt nu de nieuwe regeering. Ferry krijgt zijn eersten scheldnaam: Ferry-Famine. Nauwelijks is de vrede geteekend die Frankrijk aan zichzelf teruggeeft, of Parijs weet niets beters te doen, dan oproer te maken.
Ferry stelt zich er tegen in; rechtop, met zijn groote gestalte. Hij is de laatste die op zijn post blijft./ In den laten avond van den 18den Maart 1871, als het geheele gouvernement reeds weg is, houdt hij nog het Stadhuis, ordent er papieren, en volgt Thiers' bevel tot ontruiming eerst op, wanneer er werkelijk geen oogenblik meer is te verliezen. Hij moet, van Stadhuis tot barrière, een opgepakte menigte door; de menigte die zooeven de generaals Lecomte en Clément Thomas vermoord heeft; zij dreigen hem met vuisten, met kreten; maar de hand aan hem leggen doen zij niet. Ontzag voor het kleine escorte dat hem beschermt met geveld geweer? Ontzag zeker ook voor de hoogheid van den gehaten vijand. Want Ferry is sterk gehaat, toen en later, maar nimmer zonder ontzag.
En nu moeten, ter handhaving van de eenheid van' den Staat, Fransche troepen, die zooeven de Pruisen niet hebben kunnen oveminnen, Fransche burgers doodschieten.
Men moet de bitterheid proeven der brieven, door Ferry in de rampzalige weken van afwachting uit Versailles aan vertrouwde familieleden geschreven.
„Nóus allons de ténèbres en ténèbres L'horizon, si
pesant et si sombre, il y a trois mois, laissait encore apparaitre quelque espoir de clarté. Un coin de voile avait 1'air de se lever, laissant voir la France ch&tiée mais corrigée, se refaisant par le travail, par la simplicité,



228
JULES FERRY.
par la discipline. Aujourd'hui tout s'évanouit dans je ne sais quel rêve de démenee sanglante .... Pour Paris, j'ai donné, six mois durant, tout ce que j'ai d'ame, de force et de vie; j'ai usé mon corps et mon cerveau, et répandu, tant je me sens vide, tout ce qui était en moi. Et j'ai dü quitter Paris par une nuit sinistre, en fugitif et en pro.scrit, tandis que la foule hideuse me hurait la mort aux oreilles. Si je tombais dans les mains de ceux qui m'ont élu, je serais, sans plus de formes, jeté au même mur oü fut saigné Clément Thomas. Ainsi vont les choses, et telles elles sont, telles il faut savoir les prendre. Le mal qu'elles nous font c'est le moindre, mais le mal est en elles, et celui -la est profond. Si 1'état de Paris ne s'explique pas par un accès de fièvrechaude, et la fièvre chaude, hélas, n'explique pas tout, il n'y a plus rien a attendre, a espérer de notre misérable patrie. La haine des classes, la divisiop des ames, 1'affaissement et 1'aigrissement des caractères, l'absence de toute vertu publique, 1'égoïsme et la cpnvoitise, 1'esprit de discorde et la passion d'envie, avec beaucoup de lócheté brochant sur le tout, feront de nous non un peuple, mais un enfer, une Pologne plus folie et plus tragique, et non moins justement punie.
„De ces noires pensées, que j'épanche dans ton cceur ami, ne conclius pas, trés cher, que 1'insurrection de Paris soit triomphante, ou que je doute du dénouement. Nous avons ici une armée complètement refaite et qui vaincra. Mais a quel prix? et quel lendemain de la victoirel" x)
De taak der regeneratie van Frankrijk bleek veel moeilijker dan zij in 1869 was voorgekomen. Toen scheen men het doel te naderen; langzaam, maar zeker. Hoe ver af scheen het thans! De beste mannen hadden hun
i) Aan zijn neef Edouard Ferry, Versailles 15 April 1871.



JULES FERRY.
229
krachten moeten verbruiken vóór den tijd; en niemand, die het hun dank wist. Bange twijfel ligt in de ziel, aan de deugd, aan den moed, aan de toekomst van Frankrijk.
Het was, na de nederwerping der Commune, een zware' atmosfeer om in te ademen voor een idealist als Ferry. De politieke en maatschappelijke reactie verhief het leege hoofd. De vrijheid, nu zij misbruikt was, te smoren, werd thans de leus van de meerderheid der Nationale Vergadering. „Maintenant qu'ils sont sauvés, ils se livrent a toute leur rage, la tache étant, cömme a dit M. Thiers, a la hauteur de leur capacité et de leur courage" *). Thiers moet schipperen; durft zich niet bedienen van de mannen uit één stuk, als Jules Ferry. Hij verwijdert hem' tijdelijk; maakt hem gezant te Athene; vertegenwoordiger van een land door Europa geminacht en gewantrouwd', en dat, jaren lang, op den rand blijft hangen van allerlei avontuur. Zijn tijd begint eerst weer na den val van Mac Mahon, als de Republiek eindelijk als gevestigd is te beschouwen; gevestigd door eene meerderheid die van de monarchie afkëerig is, maar overigens innerlijk sterk verdeeld, en met al te weinig van het zedelijk gezag dat alleen een hoog eigen ideaal geeft. Den 4den Februari 1879 treedt Ferry op als minister van onderwijs in het kabinet-Waddington; kabinet door Charles Floquet', die buiten de combinatie is gebleven, opgewacht met een rede die de toekomstige afscheiding van den radicalen vleugel reeds doet vóórgevoelen: „il ne suffit pas que les républicains entrent dans les places; il faut surtout que les grands principes entrent dans les lois".
„Les grands principes"; wat verstond de radicale partij daaronder?
i) Aan zijn broeder Charles Ferry, Parijs 6 Juni 1871.



230
JULUS FERRY.
Socialistisch getint was zij toen nog in geenen deele. „Donnez-nous le droit d'association, complet, libre, puissant", laat Floquet de werklieden z<eggen, „et nous résoudrons npus-mêmes les questions sociales". Wat blijft er dan voor groot verschil met de opportunisten over? Beide vleugels komen op voor „les libertés nécessaires" (vrijheid van drukpers, van vereeniging en vergadering) en voor „les destructions nécessaires" (vernietiging van den overheerschenden invloed der kerk op het onderwijs, zuivering der magistratuur, schrapping der laatste privilegiën die zijn overgebleven in het leger). De radicalen hebben veel haast met die destructie; zij is hun de hoofdzaak. Vergetende wat hij begonnen is te zeggen: ,41 ne suffit pas d'entrer dans les places", eindigt Floquet aldus: „Enlevez les bénéfices du pouvoir a cette race privilégiée qui profite seule de tous les avantages du gouvernement: c'est oette race qu'il s'agit enfin de déposséder".
Het onderscheid tusschen een Floquet en een Ferry is dat deze laatste wel mede destrueert, maar enkel om ruimte te krijgen voor constructie. Hij voelt zich geen slooper, maar bouwmeester.
Wat heeft hij gewerkt I 15 Maart 1879 indiening van twee ontwerpen tot reorganisatie van het hooger onderwijs; 19 Mei 1879 indiening van eene wet die de uitoefening van het beroep van onderwijzer aan bepaalde voorwaarden bindt; vervolgens indiening eener reeks van ontwerpen regelende den leerplicht en de kosteloosheid en neutraliteit van het openbaar lager onderwijs; het laatste ingediend 20 Januari 1880.
De destructie is vervat in art. 7 van de tweede der wetten op het hpoger onderwijs: „II est interdit aux membres des congrégations non autorisées de participer a l'enseignement public ou de diriger un établissement



JULES FERRY.
231
•de quelque ordre que ce soit". Het was gemunt op de Jezuïeten, die in Frankrijk, waar de organieke artikelen van Napoleon I evenmin waren ingetrokken als ten strengste nageleefd, slechts bij oogluiking waren toegelaten. „Nous poursuivons les jésuites", zegt de minister ter toelichting, „paree qu'ils sont 1'ame de cette milice laïque contre laquelle nous luttons depuis sept ans; qui a été maitresse dans 1'Assemblée nationale; qui s'étend sur la France entière et 1'enveloppe comme d'un réseau; qui a un personnel politique; qui est un parti; je me
trompe, qui est une faction! Attaquer le catholicisme,
se mettre en guerre avec la croyance du plus grand nombre de nos concitoyens, oe serait la plus criminelle des folies.... II y aura peut-être plus d'une conscience religieuse soulagée et secrètement ravie. La domination jésuite ne pèse pas qu'aux libres-penseurs".
In de Kamer met groote meerderheid aangenomen, valt art. 7 in den Senaat, waar een onverdacht republikein, Jules Simon, er zich tegen verklaart. „Nous voudrions faire aimer la République", zegt hij; „vous pensez uniquement a la faire craindre.... Nous tenons a favoriser par tous les moyens 1'esprit d'initiative et 1'esprit d'association; vous êtes, au contraire, préoccupés de ce que vous appelez les droits de 1'Etat, 1'unité morale de 1'Etat.... Vous allez jusqu'a craindre la diversité des croyances, sans vous apercevoir que, sous ce norfl, c'est la liberté elle-même qui vous fait peur". ^ ;
Bij zijn antwoprd erkent Ferry ten volle dat zijne wet geen vrede brengen wil, maar strijd. „Le premier de nos devoirs vis-a-vis des générations futures, c'est d'arracher aux contempteurs de la société moderne, de 1'ordre politique et social dans lequel nous vivons, 1'ame de la jeunesse francaise". — Waarop Simon: „Ne laissez pas dire que vous supprimez la liberté quand elle vous



232
JULES FERRY.
gêne. II faut aimer la liberté, surtout pour ses adversaires. Quand on ne 1'aime que pour soi seul, on ne 1'aime pas, on n'est pas digne de 1'aimer". x)
Ferry verwierp Simon's beroep op Engeland en de Vereenigde Staten, omdat daar de civiele tucht bestond, waartoe Frankrijk nog eerst met harde hand moest worden opgevoed.
Hij zette dan ook door, en heeft na de verwerping van art. 7 door den Senaat, met 148 tegen 129 stemmen, bij decreten van 29 en 30 Maart 1880, op grond der organieke artikelen van Napoleon I, de Jezuieten het land uitgezet en de scholen der niet-geautoriseerde congregaties doen sluiten. De hoogere bourgeoisie, die aan de Jezuieten haar zonen placht toe te vertrouwen, murmureerde, maar de massa des volks roerde zich niet.
Thans kwam het er op aan, te bouwen. Het constructieve gedeelte van Ferry's wetgeving passeerde de Kamer en eindelijk ook (met ééne wijziging) den Senaat. Het verplicht, neutraal, kosteloos onderwijs was geschapen.
Het leerplan der lagere school vordert in de eerste plaats: „rinstructionmorale et civique". Het verbant alle godsdienstig onderricht, doch houdt uren open waarop dit zal kunnen worden gegeven buiten het schoolgebouw, aan de kinderen wier ouders het verlangen. Naar het karakter gevraagd der moraal die de openbare school zal onderwijzen, omschrijft Ferry's medestander Paul Bert die als volgt: .... „la morale universelle, toujours une, toujours identique; éternelle et non suspendue a telle ou telle croyance religieuse". Wanneer Jules Simon het amendement voorstelt: „Les maltres enseignent a leurs élèves leurs devoirs en vers Dieu et en vers la Patrie", is Ferry's antwoord: „Quel Dieu? Charger 1'instituteur d'enseigner les devoirs
x) Hanotaux, Mist. de la France Contemporainet IV, 534.



JULES FERRY.
233
envers Dieu, k cóté du prêtre, qui a la même mission, nést-ce pas instituer, 1'un en face de 1'autre, deux pro-
fesseurs de religion? II ne s'agit pas de voter ici
pour ou contre Dieu: on ne vote pas Dieu dans les assemdlées". *) Doch de Senaat neemt, met 139 stemmen tegen 126, het amendement-Simon aan, en de Kamer heeft het zich, ten einde raad, laten welgevallen. Gods naam staat dus geschreven in het schoolportaal, maar wordt geschuwd in de klasse: de bepaling die alle leerstellig onderwijs verbiedt, is gehandhaafd gebleven.
Ferry heeft steeds ten stelligste geloochend dat zijne wetgeving een vijandige strekking tegen den godsdienst had. „Rien n'est plus désirable", zeide hij, „que 1'accord du prêtre et de 1'instituteur; tous deux (soht revêtus d'une autorité morale". Die goede verstandhouding is uitgebleven. Was het anders te voorzien? Was de leeraar der „onafhankelijke" moraal niet als zoodanig reeds in tegenstelling geplaatst tot den godsdienstleeraar? Had niet Ferry zelf, in de hitte van het debat, zijn tegenstanders toegebeten wat hen van hem en zijne school verwijderd houden moest? „Nous", had hij gezegd, „nous croyons a la rectitude naturelle de 1'esprit humain, au triomphe définitif du bien sur le mal, a la raison et a la démocratie; et vous, vous n'y croyez pas. Le livre et la puissance de se 1'assimiler sont considérés par vous et par nous a deux points de vue trés différents. Pour nous, le livre, quel qu'il soit, c'est rinstrument fondamental et irrésistible de 1'affranchissement de 1'intelligence."
Genereuse dwaling; — hoe genereus was zij inderdaad bij dezen man, in wien niets klein en niets valsch was. Wat is er uitgekomen van zijn stoute verwachting? Heeft zijn school de Fransche volksziel tot iets edelers omgesmolten dan zij was?
i) Hanotaax IV, 6ix.



234
JULES FERRY.
De resultaten zijn zichtbaar in een eindeloos getal nieuwe schoolgebouwen, van de Sorbonne af tot in het kleinste dorp; in de snelle afneming van het analphabetisme (in 1877 waren er van de 100 vrouwen die in het huwelijk traden nog maar 70 die haar naam konden zetten, en van de 100 lotelingen 85; in 1902 waren die getallen 94.1 en 96.5). Ongetwijfeld is aan achterlijk, sleurziek Frankrijk een geweldige schok gegeven; is zijn gevolg ook zichtbaar geworden in die toeneming der „dignité populaire" welke Paul Bert in de Kamer zeide van de werking der nieuwe wetten te verwachten?
Zulk eene vraag beantwoordt men niet billijk wanneer men haar te haastig beantwoorden wil. De Fransche democratie, waarin Ferry zoo groot vertrouwen stelde, is begonnen met in de eerste decenniën na 1880 zeer onwaardige dingen te doen; maar was het reeds eene democratie, door de nieuwe tucht gehard? Waren het niet veeleer de droevige resultaten van vroeger verzuim, wanneer Frankrijk begon van de verworven vrijheid een zeer bedenkelijk gebruik te maken? Het miskende zijn beste dienaars, in de eerste plaats Ferry zeiven, die na de invoering zijner schoolwetten de schouders had gezet onder een nieuwe grootsche taak: zijn volk deel te bezorgen aan den pioniersarbeid der westersche beschaving in verre landen; het zijn krachten te leeren oefenen Op een geheel nieuw veld, dat Frankrijk, op zijn toekomst bedacht, niet aan andere natiën ten eenenmale mocht overlaten. Ferry, zoo vol leed over het verlies van den Elzas als eenig ander, heeft nimmer gewild dat Frankrijk zich in de richting der Vogezen blind turen zou. Doch voor de koloniale politiek waarmede hij zijn volk nieuwe wegen opdreef, en die op den duur door een verrassend succes zou worden bekroond, heeft hij aanvankelijk slechts smaad en ondank geoogst. Le Tunisien; le Ton-



JULES FERRY.
235
kinois; thans gelden het voor zijn beste eertitels! Zij wordt thans als een dies ater in de nieuwere geschiedenis van Frankrijk beschouwd, die 30ste Maart 1885, waarop Clemenceau, een voorbijgaand échec der Fransche wapenen in Tonkin tot eene calamiteit opblazende, met behulp der uiterste rechterzijde Ferry ten val bracht.
En dezelfde radicalen, die geen vertrouwen meer hebben in een Jules Ferry, geven zich aan — een Boulanger!
De brieven, in de jaren der schoolwetgeving doorgaans nog vol verwarmend vertrouwen, worden in den tijd der Bbulangercrisis opnieuw van een groote bitterheid. In '80, na een ontmoeting met de studenten der Sorbonne: ,,Tu sais quel clavier c'est que cette jeunesse, et comme elle vibre juste et fort". *) Op den avond van den dag dat hij het voorzitterschap van den ministerraad op zich heeft genomen, aan zijne vrouw: „Tu a mis en moi une si noble confiance, que tu ranimes la mienne quand elle se lasse." 2) Maar na '85 schijnt hij zijn stuur kwijt; hij begrijpt niet wat er in de natie omgaat. „J'assiste avec stupéfaction aux cabrioles de ce général a la bolivienne, démagogue audacieux, orateur séduisant, politicien infatué, comédien dangereux qui parcourt la France en triomphateur, haranguant les évêques, les gymnastes et les maires, compromettant ses épaulettes dans tous les ruisseaux ...." 3) — „Aussi léger, aussi présomptueux que le maréchal Lebceuf, il cherche comme lui a plaire au maitre; le maitre d'aujourd'hui, c'est la foule ...." 4) — „J'en ai 1' ame soulevée de dégbüt. Cet homme dépasse toutes mes défiances. Qui'il nous mène au fossé sciemment, systématiquement, je n'en doute plus, a pré-
i) Aan zijne vrouw, 4 Aug. x88o.
3) ao Sept. 1880.
3) Aan Charles Ferry, a Juli 1886.
4) Aan Jules Develle, 14 Aug. 1886.



236
JULES FERRY.
sent " *) — „J'ai fait notifier a M. de Freycinef
qu'il n'a plus rien a attendjre de nous, s'il ne se sépare pas de Boulanger. Les gens clairvoyants ont jugé 1'idole, mais elle n'est point détruite pour la foule des badauds, si facile a abuser avec les mots sacrés qui servent de tremplin a tous les exploiteurs des choses saintes" 2).
Bij de begrafenis van een gewezen medestrijder dit woord zonder hoop: „On a été a 1'église avant de monter a Montmartre. Un républicain, un libre penseur, un matérialiste notoire, qui ne peut se passer de prières catholiquesl C'est, dans 1'ordre individuel, le pendant de la démarche de Goblet, président du Conseil, demandant Notre-Dame a 1'archevêque pour les victimes de 1'OpéraiComique. II y a la de quoi rendre le prêtre bien fier, et nous plus mlodestes..:. Sommes-nous un parti de badauds, de déclamateurs, mangeant du prêtre et nous en servant?" 3) ' i
De jeugd verliet hem en die van zijn geslacht; zij liep vreemde goden na. Het heeft hem uren gekost van bange vertwijfeling; gevolgd toch ook door diepe zelfbezinning. De oude Ferry wordt zachter dan de strijder van middelbaren leeftijd het geweest was. Hij is uit op verzoening en aaneensluiting, en het ontgaat hem niet dat de maatschappelijke ontwikkeling de regeerders zijne opvolgers voor problemen stelt die het verstand alleen nimmer zal kunnen oplossen; dat het maatschappelijk
i) Aan Josepb Reinach, 3 Sept. 1886.
3) Aan Joseph Reinach, 8 Sept. 1886 — De heilige zaak die Boulanger exploiteert is de vaderlandsliefde. „Affamé des applaudissements les plus vulgaires, il oublie le poids que donne a ses provocations imprudentcs sa qualité de membre du gouvernement. II ne lit pas, lui, les articles si inquiétants de la Gazelle de 1'Allemague du JVord, il lui sufttt de les alimenter. Chef d'une armee, hélas! vaincue, il lui manque ce sentiment de dignité élémentaire qui ne tolère pas qu'un soldat riposte aux coups de canon de 1870 autrement que par des coups de canon" (aan Joseph Reinach, 3 Sept. 1886).
3) Aan zijne vrouw, 33 Juni 1887



JULES FERRY.
237
vraagstuk een andere beteekenis heeft gekregen dan ■waarvan in de jaren zijner eigen vorming werd gedroomd. Welk een edelen klank weet hij te leggen in zijne toespraak tot eene jonkheid die hare idealen elders zoekjt dan hij het heeft gedaan, zoodra zij hem heeft kunnen overtuigen dat het zoeken haar heilige ernst is. Hem was (bij het hooger genoemde studentenbanket van 1890) voorafgegaan de Vogüé, eerepresident van de tafel, met een woord dat Ferry nimmer op de lippen had kunnen nemen:
„Aujourd'hui," had de Vogüé gezegd, „beaucoup d'entre vous étpuffent dans le cercle positif et connu; ils
poussent au dela Nous ne serons pas infidèles a
notre oonception rationnelle du monde, si nous faisons une large place a 1'intervention de kus inconnues. Nous ne diminuerons pas la valeur de nos méthodes scientifiques en constatant ce fait d'expérience, qu'elles ne peuvent rien pour la découverte de la vérité sans le bonheur de 1'intuition. Ici, j'aimerais me servir d un vieux mot et dire, saus le secours d'une grace. Le vieux
mot est si beau! et il faut recourir a cette vue pour
retrouver un principe d'action. L'excès de soumission passive aux lois naturelles est une des grandes faiblesses de notre temps. La science ayant découvert ces lois dans toute leur rigueur et leur majesté, 1'homme s'est abandonné au décöuragement: il s'est cru repris dans rindestructible filet de la fatalité antique; bien plus, le peu d'activité qui lui restait, 1'homme a cru qu'il devait s'en servir pour conformer plus étroitement sa vie sociale a quelques-unes des lois naturelles. L'erreur était d'autant plus séduisante que notre science se liguait avec les plus généreuses illusions de nos pères pour nous tendre ce piège. Quand nos pères sacrifiaient tout a ce beau mot: la liberté, ils le croyaient toujours et partout synonyme



238
JULES FERRY.
de justice, de fraternité. Or, la science établit une équation rigoureuse entre la liberté illimitée, aboutissant a 1'individualisme, et la loi de concurrence vitale, aboutissant a récrasement du faible par le fort. Nous serrons de plus prés les principes oü nous mettions notre süreté, et nous nous demandons avec épouvante si leur extréme conséquence ne serait pas un retour a la barbarie, a une barbarie savante, raffinée, mais tout aussi cruelle, partant tout aussi stupide que celle du monde sauvage ou du monde animal. Nous éprouvons le besoin de réagir au nom de la conscience morale, qui est un fait scientifique elle aussi, puisqu'elle est un fait d'expérience. Dans le domaine spirituel et moral, émietté par la critique, dans le domaine social, pulvérisé par 1'individualisme, nous sentons la nécessité de réorganiser a tout prix, c'est a dire de recréer des organismes; et ceci ©xplique la faveur, croissante que rencontre chez nous le principe d'associajtiion ".
Hoe treffen ons deze woorden, nu wij ze herlezen in 1915, onder omstandigheden die ze ons onwillekeurig doen toepassen op den wedijver niet der klassen binnen elk volk, maar der volken onderling, en op de pedante barbaarschheid welke die wedijver ontketend heeft, en ons ten wreeden en botten meester gesteld! Is tegen de gevolgen der ongebreidelde mededinging op het binnenstaatsch terrein toen het zedelijk bewustzijn terecht te wapen geroepen, en heeft dit op het beginsel der asso^ ciatie gewezen als op een uitweg, ligt dan in de Vogüé's woorden ook niet een vingerwijzing naar de eenig mogelijke redding uit onzen nood?
Op een anderen paste Ferry ze toe, aan het banket van 1890. Hij is sterk getroffen; wil zijn eigen afwijkend geluid doen hooren, maar toch daarin niets laten doorklinken wat naar vijandschap zweemt. Hij zoekt het ter-



JULES FERRY.
239
rein waarop hij de jeugd ontmoeten en met haar samenwerken kan. En hij verheft zich — naar mijnen smaak — tot iets subliems, tot een volleren en hoogeren toon dan dien zijner beste Kamervertoogen in 1880:
„Messieurs, j'ai été trés frappé du grand sentiment d'inquiétude et de noble malaise qui vous domine. Je vois trés nettement une des sources de ces souffrances des arnes d'élite, qui se traduisent de différentes facons dans les manifestations intellectuelles de la jeunesse. Je vois en effet que beaucpup sont tourmentés de ce sentiment d'impuissance, après la période critique si bien décrite tout a 1'heure par M. de Vogüé: la critique a tout démo li, elle n'a pas reconstruit; ce n'est pas son róle d'ailleurs, elle n'est pas faite pour cela. Beaucoup souffrent et se plaignent de n'avoir pas encore résolu, a 1'heure qu'il est, le problème de la destinée humaine. Oh! Messieurs, vous n'êtes pas les premiers. II y a longtemps que ce commode oreiller dont parle Montaigne, 1'oreiller de la foi, ne nous suffit plus; voila prés de trois siècles que 1'humanité est a la recherche d'une loi nouvelle.... Vous vous rappelez ces beaux vers de Richepin, décrivant eet effort de 1'humanité:
Quand sur la route de la vie, Allant saus s'arrêter jamais, Après cbaque cóte gravie, Découvrant de nouveaux sommets, Les jarrets lourds, le front en nage, Elle aura refait d'age en age L'inutile pélerinage
Sans que les tournants du chemin Aient a sa marebe endolorie Jamais montré 1'bótellerie Blanche sous sa treille fleurie Toujours promise pour demain.
Eh bien, nous 1'avpns pas trouvée, l'hótellerie blanche, sous sa treille pleine, vous ne la trouverez pas non plus,



240
JULES PERRY.
mais votre honneur et 1'honneur de rhumanité, c'est de Ia chercher toujours. La solution du problème que f appelIer ai le problème du bonheur, nest pas dans la foi; elle est dans Pamour..."
En dan deze terugblik op zijn leven:
Het was niet de eerste maal dat bij van moeheid hoorde gewagen. Toen hij kind was, sprak Lamartine het woord dat het Juli-koningschap gedood heeft: ,,La France s'ennuie". — „Mais nous, messieurs, nous ne sommes plus- au temps oü un peuple a le droit de s'ennuyer. La formule de 1'ennui, c'est la formule des jours de prospérité, la formule des pays heureux. Quant a nous, après les malheurs que nous avons subis, en présence des taches qui pèsent sur nous, dire que nous nous ennuyons, c'est dire que nous ne sommes pas dignes d'être les fils de cette grande patrie blessée et mutilée qu'il faut racheter a tout prix. Eh bien, jeunes gens; vous que le découragement n'a pas atteints, je vous dis: aimez la France, aimez votre patrie. Et vous avez encore autre chose a aimer; vous avez a aimer ce prolétariat dont nous, tant que nous sommes, nous avons peut-être le tort de rester trop éloignés; non par les sympathies, Car elles sont ardentes en nous; non par les oeuvres, car nous avons fait beaucoup pour lui, et beaucoup plus qu'il ne le croit et qu'on ne le laisse croire; mais par 1'action personnelle, la fréquentation individuelle et quptidienne.... Aimez-la cette humanité dont nous faisons partie, dont nous sommes les collaborateurs; aimez-la cette grande laborieuse qui, elle, ne s'arrête jamais, ne se décourage jamais et va toujours devant elle poussée par je ne sais quel instinct superbe et sublime. Ah! messieurs, quand on a pu, ne füt-ce qu'une heure, la servir, cette humanité, ou par la parole ou par 1'action, on peut regarder de trés haut les oublis et les ingratitudes et s'en aller, regardant les



JULES FERRY.
241
étoiles, vers ce monde inconnu qui ne peut être, en définitive, que le triomphe du progrès, de la justice et de Ia liberté".
Vooruitgang, vrijheid, de oude partijleuzen, maar hoe plechtig vloeiend van de lippen van een man, vergrijsd in den dienst van zijn volk; van een oud man, die naar de sterren ziet,..
Is de verzoening niet bezig tot stand te komen? Die thans Frankrijk behouden, komen van Ferry's schoolbanken, maar laten zich zegenen door den priester-soldaat, dien zij één met zich weten in liefde.
En hoe goed gezien van de vereerders van 's mans nagedachtenis, hem thans een monument te stichten, verhevener dan de officieele sculptuttr die den Tuilerieëntuin ontsiert. Daar Ferry — voor de „badauds"; hier Ferry voor de binnenkamer die, in deze ure meer dan ooit, Frankrijks heiligdom is.
Historie en Leren IV.
16






OVERHEIDSZORG VOOR NATUUR EN KUNST






MEYENDEL.
I.
De zomer is er, van een pracht, zooals wij in jaren niet hebben aanschouwd. Een zilveren glans verheerlijkt ons strand, dat duizenden zal lokken bij duizenden. Scheveningen zal „vol" zijn, niet met vporname gasten wellicht, maar met die massa, die men wel doet als bezitster; der plaats te erkennen, omdat men ze er niet van weren kan. Zij zal opdagen met alle gevolgen van dien: miriJrJjer, stoelen, minder koetsjes dan waarnaar vraag is; overvulde terrassen en een overvulde pier; des Zondags, het afgetrapte duin naast „Oranje" zwart van menschen; kermisvermakelijkheden van het meest onderscheiden gehalte, om die wereld van genotzoekers bezig te houden. Scheveningen is — Scheveningen; laten wij er geen' kwaad van zeggen. Maar wel zou het jammer zijn, als zich-vertreden-willende Hagenaars het nergens anders meer konden zoeken dan daér.
Onze stad heeft den naam gehad, mooie omstreken te bezitten, en de werkelijkheid heeft aan dien roep beantwoord. Wij herinneren ons, van Hamel bij de onthulling der Vosmaer-fontein te hebben hooren zeggen: „Hoe bekoorlijk ook, de stad der duinen is de stad der zeven heuvelen niet." De stad der duinen was zij dan' toch wel, en van de duinen niet alleen. Binnen haar singels besloten, te nauwernood er even uitpuilende, was zij in



246
MEYENDEL.
een krans van groen gevat. Het bleeker groen van het duinlandschap wisselde af met het loof van het statig Bosch en dit met de malschheid der weiden. Niet alleen' de onmiddellijke omgeving der stad was mooi, maar men kon, in allerlei richting, wandelingen ondernemen van uren ver, zonder dat het pog op iets werkelijk jeelijks stuitte. Die mogelijkheid bestaat niet meer.
Het helpt niet, het verledene terug te wenschen. Het grootste dorp der wereld — hoe juist was eens die naam — is, in zeer korten tijd, een stad geworden die, gaat haar uitbreiding nog eenige jaren in het jongst bereikte tempo vport, weldra het half millioen inwoners zal naderen. Niet wij, die er over klagen zullen, dat den Haag zoo veranderd is. De wereld zelf verandert iederen dag, en wat niet mee wil, wordt aan Marken of Volendam gelijk. Dat de stad haar inwoners bij honderd- in plaats van bij tienduizendtallen is gaan tellen, beteekent óók, dat de mogelijkheid er geboren is tot een veel meer omvattend maatschappelijk en geestelijk bestaan. Eene mogelijkheid, waarvan zeker nog niet ten volle partij is getrokken, al spannen meer en meer, op allerlei gebied, stadgenooten van ons daartoe zeer respectabele krachten in. „Hagenaar" zal in den lande niet isynoniem blijven met „leeglooper". Het tooneel, de muziek, de pers, de populariseering der wetenschap, de maatregelen van sociale vporzorg, het gansche gemeentelijk bestel, wat waren zij hier veertig jaren geleden in vergelijking van thans! Er wordt door velen gewerkt, hard en onophoudelijk, om voor de honderdduizenden hier reeds gevestigd, de tienduizenden die er alle jaar bij komen, een geestelijke omgeving te scheppen, waarin in waarheid kan worden geleefd. Maar men leeft niet in een geestelijke omgeving alleen, pok in een stoffelijke. Hoe is het daarmede geschapen?



MEYENDEL.
247
Ook in het stoffelijke heeft den Haag een nieuw kleed aangetrokken. Er zijn stukken van dat kleed, die mogen worden gezien; — maar lang niet alle.
Aanvankelijk heeft er een in omvang vrij aanmerkelijke stadsuitbreiding plaats gehad, zonder vooruitziend plan, en met armoedige middelen. Die periode hebben', sedert de jaren zeventig der vorige eeuw, de meeste Hollandsche steden van middelbare grootte doorgemaakt, doch daar de trek daarheen meestal niet zoo aanzienlijk was, als die naar den Haag, zijn de gevolgen elders in omvang meestal meer beperkt gebleven. In een iets vroegere periode, toen in andere steden van ons^land (Arnhem uitgezonderd) nog haast geen uitleg plaats had, was den Haag niet slecht begonnen: met een ruim aangelegd Willemspark, een weeldekwartier vopr bezitters van Indische fortuinen, dat had moeten en kunnen uitgroeien tpt voorhof der terzelfdertijd door Verhuell uitnemend ontworpen, en in dienst der gemeente even voortreffelijk uitgevoerde Scheveningsche B'oschjes. Eene goede aansluiting was niet mogelijk, zoolang de militaire terreinen, waarop de nog heden niet afgebroken Alexander-kazerne verrezen was, tusschenbeide lagen, en men heeft zich omtrent de beschikking over die terreinen niet tijdig met Oorlog weten te verstaan. Het gevolg is geweest, dat de in het Willemspark forsch getrpkken lijnen nergens zijn doorgetrokken: wat begin had moeten zijn, bleef eindpunt, en toen de trek van menschen met middelbare en kleine fortuinen op die der nabobs volgde, heeft men, zooals het viel, de zinneloos-saaie Zeeheldenen Archipelbuurten naar timmermans wellust, zonder eenige hoogere leiding, laten ontstaan. Aan de mogelijkheid, dat die wijken de laatste niet zouden blijven, dat er zich door al die blokken heen eenmaal een druk intervicaal verkeer baan zou moeten breken, werd niet



248
MEYENDEL.
gedacht. Men lette eens op de onbeholpen wijze, waarop de Sophialaan met de Bazarstraat, deze met de Hugp de Grootstraat en het daarachter gelegen kwartier, in een telkens rechthoekig onderbroken verbinding is gebracht.
Zulke fouten laten zich slechts met groote kosten herstellen; — maar herstelbaar zijn zij. Worden de verkeerstoestanden onhoudbaar, de vereischte maatregelen worden eindelijk getroffen: de jongste geschiedenis onzer stad kan het bewijzen. Door de ondervinding geleerd, stelt men thans aan uitbreidingsplannen andere eischen van doordachtheid dan dertig jaren geleden. Onze jongste wijken laten in dit opzicht weinig te wenschen over, en de toeneming der welvaart komt óók tot uiting in de bouwsom die men voor een huis besteedt. Vele straten en lanen in de nieuwste buurten, in de nieuwste arbeidersbuurten zelfs reeds enkele, maken volstrekt niet meer dien indruk van stoffelijke bekrompenheid en geestelijke botheid, waarmede de wandelaar zich in de vale goten die men in 1880 en daarpmtrent naar Rembrandt, naar Tromp, naar de wonderlanden Celebes en Bali heeft durven noemen, voelt overvallen.
Intusschen: eene stad, hoe uitgestrekt ook, is het eind der wereld niet. Zij is geplaatst in een omgeving — van land en boselven duin, of van vage, onaantrekkelijke, de verbeelding niet zeggende „terreinen"? Dat in de buurt van elke groote stad veel vaals en vuils moet worden aangetroffen, is duidelijk; zij verplaatst naar den buitenkant wat de stad zelve ontsieren zou, of waarvoor zij geen ruimte heeft: slachthuis, begraafplaatsen, gevangenis, rangeerterreinen, opslagloodsen enzoovoorts. Hare dagelijksche behoeften geven den omwonenden aanleiding een ander deel harer omgeving in bleekvelden of warmoezerijen te herscheppen.



MEYENDEL.
249
Honderden industrieën, die haar aanzijn in evenzoovele schoorsteenen met bijbehoorende rookpluimen doen onderkennen, vestigen zich in de nabuurschap van ieder groot bevolkingscentrum. In het buitenland zijn vele steden van al die groezeligheid dermate omgeven, dat de bewoners eene spoorreis moeten maken om er aan te ontsnappen. Den Haag is nog niet in dat geval, etf zal door Bosch, Boschjes en de onmiddellijke nabijheid van het zeestrand nimmer in volstrekten zin in zulk een' toestand kunnen komen. Wil dit zeggen, dat het voor de stad onverschillig is, wat er met hare naaste omgeving gebeurt?
II.
Er zijn, uit een oogpunt van lichamelijke en geestelijke volksgezondheid, aan de ophooping van groote hoeveelheden menschen in enkele groote steden ernstige gevaren verbonden. De natiën kunnen evenwel de diensten, welke die groote steden in het moderne leven bewijzen,' niet missen. Het is nutteloos over hun bestaan te klagen] men helpt ze daarmede niet weg. Men kan slechts hopen] dat de voortgang der moderne techniek, met name die van het electriciteitswezen, in toenemende mate ook landelijke streken geschikt zal maken tot de uitoefening van tal van bedrijven, die nu te eenzijdig in de steden zijn geconcentreerd. Een ijdele hoop is dit volstrekt niet, Wie in de laatste jaren ons land bereisde — en hoeveeï Nederlanders, de buitenlandsche grens gesloten vindend, zijn er niet toe gekomen dit te doen — heeft kunnen opmerken, dat vele streken van ons platteland tot nieuw leven zijn ontwaakt.
Blijft de ontwikkeling dezen ingeslagen weg volgen — en immers ook van het automobilisme hebben wij voor-



250
MEYBNDEL.
zeker nog de laatste toepassingen niet gezien — dan is te verwachten, dat de aloude tegenstelling tusschen stad en land in scherpte zal afnemen. De plattelander zal niet in alles boersch behoeven te zijn; hij, die zijn werkzaamheden in de stad heeft, niet in alle opzichten van het land en de landelijkheid vervreemd.
Het is waarlijk gemakkelijk dit te voorspellen, omdat wij immers het begin van dit alles reeds zien. Afgezien nog van het feit, dat aanhoudend meer industrieën zich ten plattenlande vestigen, hebben ook de bij uitstek landelijke bedrijven: land-, tuin-, bosch- en mijnbouw, ontginning, zuivelproductie, eene omwenteling ondergaan. Steeds grooter zijn de kapitalen geworden, steeds uitgebreider de kennis, die tot het in bloei brengen en in bloei houden van dergelijke bedrijven onder de moderne omstandigheden zijn vereischt. Het jongere geslacht van bedrijfsleiders ten plattenlande doet in levenskunst, in ervaring van de wereld, in bewegelijkheid van geest voor de stedelingen niet onder; heeft niet de stad en wat zij er geleerd hebben, hen mede gevormd? In een vroeger achterlijk gewest als de Veluwe kan men dit jongere geslacht, als een van de keuterboertjes merkbaar onderscheiden groep, in volle actie zien; — en op de Veluwe niet alleen.
De andere zijde van het verschijnsel valt voor den stedeling nog gemakkelijker waar te nemen. De Amsterdammer heeft zich slechts naar Bussum, Bloemendaal of Aerdenhout, de Hagenaar zich naar Rijswijk, Voorburg, Wassenaar te verplaatsen, om eene bevolking aan te treffen, die buiten woont doch in de stad werkt.
Ook deze verschuiving heeft voorzeker haar eindpunt nog niet bereikt. De ontwikkeling der verkeerstechniek zou het reeds thans volkomen mogelijk maken, dat eene bevolking, die dagelijks arbeid te verrichten heeft op



MEYENDEL.
251
of bij het Plein, 'de Spuistraat, den Kneuterdijk te 's-Gravenhage, haar avond- en nachtrust genoot op een plekje bij Voorschoten of Katwijk of aan gene zijde van Loosduinen. Dat is minder ver van den Haag, dan Hilversum en Bentveld van Amsterdam liggen. Dat de Haagsche forensen nog niet zóóver zijn uitgezwermd, is enkel een gevolg van de omstandigheid, dat zij dichter bij honk voor hun villa'tjes aantrekkelijke terreinen te over hebben gevonden.
Het is duidelijk welk gevaar uit de werking der onderscheiden factoren, die wij noemden, voor het behoud van het natuurschoon in de onmiddellijke omgeving van den Haag ontstaat. Niet alleen dat wij geen groote stad zijn geworden zonder dat veel wat eenmaal frisch en kleurig was in onze omgeving, voor altijd is verrommeld en vervaald; — onze woonkwartieren zelf hebben heel wat schoons vernietigd, en wat er over is wordt bedreigd door de villaparken, die niet, zooals die der Amsterdamsche forensen, op mijlen afstands van de stad worden aangelegd, maar zich onmiddellijk bij haar aansluiten, en te grooter omvang dreigen te verkrijgen, daar zij niet alleen in de behoefte van Hagenaars, doch ook in die van Rotterdammers voorzien.
Reageeren helpt niet; maar men kan reserveeren.
Men dient de lijn te trekken tusschen hetgeen onherroepelijk verloren, en hetgeen te behouden is.
Onherroepelijk verloren is het schoon van alle weiland, dat eenmaal onmiddellijk aan onze singels grensde. Ik herinner mij den tijd dat men, zich te voet van den Haag naar Loosduinen begevende, in waarheid eene wandeling maakte, dat wil zeggen: die verscheidenheid en diepte van indrukken onderging, die, onder de voortbeweging van het lichaam, tevens den geest in



252
MEYENDEL.
werking houden. Te voet naar Loosduinen is thans niet langer aan te preek en genot, maar te vermijden versuffing. Naar den Rijswijkschen kant is het niet beter gesteld; de „terreinen" daar hebben een geheel andere bestemming gekregen dan het oog te streelen; de vervallen Binckhorst, het bedreigde Cromvliet staan er, zoo lang het duurt, nog te jammeren over een niet te keeren1 verandering. Voorburg en den Haag zijn nog niet aaneengebouwd, maar zullen het eerlang zijn; en zonder dat iemand er om behoeft te treuren, want wat er aan onbebpuwde ruimte nog tusschen beide ligt, mag sinds lang geen landschap meer heeten. Aan de omstandigheid, dat de exploitatie der bouwterreinen dien kant uit wat langzamer opschiet dan elders, heeft de Broekslöot; het behoud (tot nog toe) van enkele harer Willem-Marisplekjes te danken, maar zij zijn opgeschreven tot een onvermijdelijken dood. Aan de Vliet is het veel sneller gegaan: die heeft van het oorspronkelijk karakter al heel weinig meer over. Het is niet anders: wie het schoon van weide en vaart in zijn stille plechtigheid wil genieten, heeft zich voortaan ver buiten den Haag te begeven. Héél ver, als hij het gezicht op den leelijken buitenkant eener groote-stad-in-groei ontloopen wil. Uren verblijven de domme, grijze straatstompen, afzichtelijke tentakels, in het oog. Wanneer zal het mogelijk worden, ook den rand eener moderne stad te belommeren, en haar daarmede op voor het oog bevredigende wijze van een omringend weidelandschap af te sluiten? Onze vaderen, wat hebben zij, voor hunne steden, die kunst uitnemend verstaan 1 Thans zou zij moeten worden toegepast in verhoudingen, waarvan men vroeger niet droomde, en op eene stad, waarvan het thans nog niet mogelijk is bij benadering te voorspellen hoe ver haar wasdom nog zal gaan.



MEYENDEL.
253
Men beginne in ieder geval zich te verzekeren van afsluitend houtgewas, waar het is (zie Vreugd en Rust, spoedig te volgen door de Voorde's), en trekke, niet te eng, de lijnen van de toekomstige, zwaar te belommeren ceintuurbaan, die even noodig is voor de harmonische afsluiting der stad als voor het verkeer tusschen haar buitenste wijken onderling. De aanleg zelf zal moeten wachten tot de stad die mate van bezonkenheid in haar nieuwe bestaan, dien nieuwen evenwichtstoestand heeft bereik., die krachtens factoren waarvan de werking zich begint af te teekenen, ook voor den Haag in de toekomst ligt. Dan eindelijk is het tijd door den aanleg van een paar straalvormig uitloopende rij- en wandelwegen, al of niet langs water, het zooveel grooter geworden nieuwe bevolkingscentrum met dat omliggende land waarvan de opslokking niet meer te verwachten is, in harmonischer verbinding te brengen dan die, waarin de oude hoofdtoegangswegen (die immers als wandelwegen nu reeds afgedaan hebben), zouden kunnen voorzien.
Maar den Haag wordt niet enkel door weiland begrensd. Wat is er te doen tot behoud van bosch en duin?
III.
Van den Haag's mooie duinomgeving is een gedeelte (de Boschjes) voor verdwijning behoed door ze als wandel- en rijpark aan te leggen. Van Zorgvliet ligt eene middenmoot (maar die geen eigenlijk duinkarakter meer vertoont) onaangetast, met geheel onzekere toekomst. Wat van Zorgvliet al eerder afgesneden is dan de drie schijven welke thans als villaterrein worden geëxploiteerd^ is zoo vlak gemaakt als een lei, en vervolgens met straten bebouwd, die visschershaven en ververschings-



254
MEYENDEL.
kanaal hebben bereikt, ja laatstgenoemde grens reeds overschrijden.
De gemeente heeft de hand gelegd op de Boschjes van Poot, doch met de toekomst van wat er buiten die nog van de Westduinen overblijft, ziet het er niet fraai uit. Van het genivelleerde gedeelte, waar men het zand heengebracht heeft, dat uitgegraven moest worden voor den aanleg der visschershaven, is nooit ofte nimmer meer iets te maken. Van wat de gemeente er buiten de Boschjes van Poot bezit, is een gedeelte voor ziekenhuis bouw bestemd. Hoever de arbeidersbuurt zich uitstrekken zal, die in de jongste maanden naast het Marconistation verrezen is, is niet te zeggen; houdt de woningnood aan, de gemeente zal wellicht ook verderop gaan bouwen of laten bouwen dan zij nu nog van plan is. Er zijn aan de binnenzijde der Westduinen aan weerskanten van den weg van Loosduinen naar Kijkduin nog heel mooie plekken, maar zij zijn particulier bezit, hetgeen beteekent, dat zij er aan bloot staan, vroeg of laat óf voor optrekjes te worden versneden, óf ten prooi te vallen aan de Westlandsche cultuur (men weet, welke aanslagen die van Lisse en Hillegom op de binnenduinen tusschen Voorhout en Vogelenzang heeft gedaan; aanslagen die de Staat der Nederlanden — die binnenduinen waren domein — het niet noodig geacht heeft, af te weren). In ieder geval, wat er aan open, toegankelijk duin ten Zuidwesten van den Haag zal overblijven, zal zoodanig door afgesloten terreinen zijn ingeperkt, dat het overschot zelf niet meer dien indruk van ongereptheid zal kunnen maken, zonder welken een duinlandschap geen duinlandschap is.
De Oostduinen? Er is een min öf meer verknoeide, in ieder geval verbrokkelde zoom, dien men doorworstelen moet, alvorens in de vrije natuur te komen. Met „ver-



MEYENDEL.
255
knoeid" bedoel ik geenszins dat er op verkeerde wijze partij van getrokken is voor de doeleinden waartoe men dien zoom laat strekken, maar dat hij het karakter van vrije natuur verloren heeft, als landschap is ondergegaan. Hij strekt zich tot aan, en gedeeltelijk tot over den electrischen spoorweg uit. Wij treffen daar aan de Deli-club-wijk schuin achter het Badhuis, het Belgische Park, de Boschschool en de Lighallen, de gevangenis met ap- en dependenties, het villaterrein aan den Klatteweg, de schietbanen, de kweekerij, om eindelijk te stuiten op het begin van bebouwing aan den Waalsdorper weg. En over de spoor? Waalsdorp, ook als het met de witte tenten der militairen overdekt is, blijft nog een welkome verrassing; — hoe zal die buurt er uitzien, als daar, straks ergens de kazernes zijn verrezen, die die drie, welke de binnenstad terecht loozen wil, zullen moeten vervangen? Het béste dat men er van hopen kan, is dat het geen leelijke gebouwen zullen zijn; — maar gebouwen zullen het wezen hoe dan ook, en het eenige middel' ze niet te groot te maken, zal zijn, er het aantal van te vermeerderen.
Meer naar zee breidt zich het gebied uit, waar de belangen der waterleiding oppermachtig zijn. De fietsers danken daar de plavuizen in het hoofdravijn aan, dat reeds doorgetrokken is tot vlak bij den Wassenaarschen Slag. Maar over een glad rijwielpad, op den bodem van een meters diepe insnee, naar den Slag te rollen is één ding, — van het schoon der duinen te genieten een ander. Tot wandelen, duin op, duin af, leent zich de geheel dor geworden, in blokken gesneden duinstreek waar de Haagsche bevolking haar drinkwater uit betrekt, nauwelijks meer.'
Tusschen de electrische spoor en den weg die van het dorp Wassenaar naar den Slag leidt (en verder kan men,



256
MEYENDEL.
heen en terug, vooral met kinderen, op één dag te voet niet gaan) was er juist nog één groot duinlandschap over, zóó uitgestrekt, dat het de verrassingen van het dwalen, zóó gevarieerd, dat het rijkdom van indrukken, zóó ongerept, dat het het verruimend gevoel der volle vrijheid geven kon. Een van de weinige plekken (behalve het zeestrand, op voldoenden afstand der badplaatsdrukte, zelf) waarheen de Hagenaar, zonder van een ander vervoermiddel dan zijn beenen gebruik te maken, zich op een zomerachtermiddag begeven kon, om er in onmiddellijke gemeenschap te zijn met de oneindigheid der natuur. Een van de weinige plekken? Neen, de eenige, want onder Hagenaar verstaan wij die overweldigende meerderheid van het genus, die niet in het bezit 'is van leen der drie of vier nog onaangetast gebleven groote landgoederen, wier eigenaars op eigen grond zich aan gelijke weelde kunnen overgeven. De villaparkman, tusschen zijn hekjes, kent die niet: hij ziet altijd zijn buur. Die niet verder wandelt dan Bosch of Boschjes, kent ze evenmin: hij beweegt zich op sierlijke, in het Bosch ondanks den grooten storm nog hier en daar statig belommerde, maar in ieder geval niet buiten voorgeschreven paden.
Eigenlijk behoorde Meyendel, en wat er achter ligt: de Kijfköek, de Bierlap, zelf tot een landgoed, maar afgezet was het niet. Hier en daar stonden waarschuwingen, maar buiten den korten tijd dat de eigenaar de fazanten niet wilde laten storen, was er geen bewaking op te merken die aan die waarschuwingen klem bijzetten kon, en de boerin op Meyendel was veelal, met stoelen en glazen' melk, gereed tot het ontvangen van gasten. Men wist nooit precies welke rechten men er bezat, maar ondervond oogluiking zoolang men ze zichzelven met bescheidenheid toemat. Wat men dan ook deed;



MEYENDEL
257
ik ben er, in den loop van vele jaren, tallooze malen geweest en heb er nooit erger ongeregeldheid zien bedrijven dan het achterlaten van wat te veel en wat te vet papier, dat in die wijde ruimten echter eerder verstoof dan waar het, binnen kleiner, meer beschut bestek opgehoopt, inderdaad een onduldbare plaag worden kan. •Voor de eigenlijke schooiers was Meyendel te ver; die blijven dichter bij huis ergens hokken.
Zoo was het sinds onheugelijke jaren en zoo had het moeten en kunnen blijven, als het wondermooie landschap in handen van Staat of Gemeente ware geweest. Behoorden niet, oorspronkelijk, alle duinen en wildernissen in Holland aan de graaflijkheid?
Of het de schuld is van het Amortisatie-Syndicaat weet ik niet, maar dit is zeker dat er, wanneer dan ook, zoowel beoosten als bewesten onze stad op groote schaal vervreemding van duinen heeft plaats gehad. En zoo konden wij, op zekeren dag in November 1916, in de courant lezen:
,,Het grootste deel der duinen, die baron van Pallandt van Duinrel onder Wassenaar bezit, namelijk het gedeelte van de Bierlap tot en met Meyendel, ongeveer 300 H.A., is aangekocht door een combinatie, die het als villapark in exploitatie zoekt te brengen."
Nadere berichten vernamen wij niet.
In wiens handen Meyendel zich op het oogenblik dan ook bevindt, — het ligt er nog. De Kijfhoek en de Bierlap óók. Nog is, van het duin waartegen de weg linksom voorbij het Jagershuisje doodloopt, een vergezicht te genieten waarbij dat van de Belvedère in de Scheveningsche Boschjes niet haalt. Moet dat alles worden geslecht, om ruimte te winnen voor wat meer villatjes?
Alsof die ruimte er, meer landwaarts in, waar de parcelleering reeds begonnen is, niet in overvloed was!
Historie en Leren IV. 17



258
METENDEL.
Er kunnen nog duizenden geholpen worden zonder aan het eenige grootsche duinlandschap, dat wij bij onze stad overgehouden hebben, te raken.
Ons gemeentebestuur heeft de hand gelegd op Vreugd en Rust: op een bezit onder de gemeente Voorburg gelegen. Evenmin als bij de grens der gemeente Voorburg, eindigen de Haagsche levensbelangen bij die der gemeente Wassenaar.
Ik weet alleen dat het landschap er nog ligt. Is er iets gaande om het te behouden, mogen wij dan spoedig den gunstigen uitslag vernemen! Is er niets gaande, wie maakt het gaande? Zoo het Haagsche gemeentebestuur óf geen wil heeft óf geen kans ziet tot ingrijpen, zouden vermogende Haagsche particulieren dan niet de handen inéén kunnen, ja moeten slaan? Dat wij zulk een ongerept stuk natuurschoon voor komende geslachten behouden, is niet slechts een ideëel, het is voor de toekomst onzer stad een op geld waardeerbaar belang. Ziet het officieele den Haag dit nu nog niet in, het zal het later doen, Mits maar eerst de dreigende vernieling worde voorkomen. Het is nog tijd, misschien morgen niet meer
20 Juni 1917.



HERVORMING DER RIJKSMUSEA.
Het zal ernst worden: de Staatsbegrooting voor.4919, die in haar afdeeling „Kunsten en Wetenschappen" in' menig opzicht van een frisch durven blijk geeft, trekt gelden uit ten behoeve eener Commissie „welke de reorganisatie van het Museumwezen hier te lande in haar geheelen omvang in studie zal nemen en der Regeering van advies dienen".
Een onmiddellijk gevolg blijkbaar van de publicatie, door den Nederlandschen Oudheidkundigen Bond, van een rapport Over Hervorming en Bestuur onzer Musea, ») en middellijk gevolg van een sinds jaren gebleken 'en allengs algemeen geworden ontevredenheid met „het levenswerk van de Stuers". In het bijzonder richt 'zich de klacht tegen de gebrekkige organisatie van diens zonderling uitgevallen schepping: het Rijksmuseum te Amsterdam.
De naam „Nederlandsen Museum voor Geschiedenis en Kunst", aan een gedeelte der daar geborgen ver* zamelingen gegeven, past eigenlijk op het geheel. De Stuers heeft lichaam gegeven aan een gedachte, ontsproten aan het brein eener oudere generatie: aan het brein van een Potgieter, vooral aan dat van Alberdingk Thijm. „De stichting was het gevolg van het verlangen de natie uit een verval omhoog te werken, een verlangen
r) Leiden, Sijtnoff, 1918. — Rapporteurs de heeren S. Muller Fs., Hofstede de Groot, Pit, Veth, Vogelsang en van Gelder.



260
HERVORMING DER RIJKSMUSEA.
dat gepaard ging met een bewondering voor de prestaties van vorige geslachten, liefst uit eigen stam". '). Een weidsch gebouw zou het Nederlandsche volk toeroepen: „kent uw verleden en heel zijn overvloed." Nu, het volk is binnengegaan; maar sedert den tijd van Potgieter en Thijm heeft het wel wat geleerd: o.a. het reizen. Het is er minder onkundig van dan een halve eeuw geleden, hoe in andere Europeesche hoofdsteden de problemen zijn opgelost, die de stichters van het Rijksmuseum zich hadden behooren te stellen; en, uit Londen, Parijs, Berlijn teruggekeerd, neemt het met verwondering waar, hoe ten onzent de elementen van een kunstmuseum, een kunstnijverheidsmuseum, en een historisch museum, dopreengeworpen liggen.
Eén leidende overtuiging vestigt zich: met de oplossing van het gedeelte, dat in het bijzonder „Nederlandsen Museum voor Geschiedenis en Kunst" heet, is het werk niet afgeloopen. Het geheele gebouw door zijn Geschiedenis en Kunst aan elkander gehuwd, en dit huwelijk dient ontbonden. Zich eene geschiedenis aanschouwelijk te maken, en zich aan kunstgenot over te geven, zijn te verschillende functiën van den geest, dan dat zij, in den regel, bevredigd kunnen worden in één en dezelfde omgeving.
Wil de Nederlandsche staat het volk middelen verschaffen, waaraan zijn kunstzin zich verheffen kan, dan is de beperking tot het eigen nationale verleden geheel onredelijk. Zoomin als de wetenschap, kan de kunst van één enkel Europeesch land zich nog enkel uit de sappen van het eigen plaatselijk verleden voeden. Het zielsbestaan van alle natiën zonder onderscheid is daartoe te samengesteld geworden. Een kunstmuseum dat buitenlandsche kunstwerken uitsluit is voortaan niet beter
i) Dr. A. Pit ia Gids 1910, III, 475.



HERVORN1NG DER RIJKSMUSEA.
261
dan een Koninklijke Bibliotheek het wezen zou, die enktel zou willen bestaan uit Nederlandsche boeken.
Vreemde boeken koopt men (ten naastenbij) zooveel men wil; schoone werken van vreemde kunst en kunstnijverheid slechts zooveel men kan. Dat ondanks beperktheid van middelen ook thans nog voor Nederlandsche rijksverzamelingen buitenlandsch materiaal te verwerven is dat haar nut ongemeen verhoogt, heeft het beheer van Dr. Pit, hebben enkele aankoopen voor het Mauritshuis, bewezen. Ware ± 1880 een gedeelte slechts der sommen die de pompeuze inrichting van het Rijksmuseum verslonden heeft, in een fonds tot aankoop van vreemde werken gestort, Nederland zou, in het bezit van zulke werken, wellicht thans reeds kunnen wedijveren met andere landen van bescheiden middelen, zooals Denemarken.
Zeker, onze taak is moeilijker dan die van landen die geen eigen schilderschool van groote vermaardheid te eeren hebben. Ieder Nederlander, ieder buitenlander zal den eisch stellen, dat de glorie der Nederlandsche kunst in ruime mate ons museum uitschijne. Dit doel wordt gediend door keurigheid, en door elk streven naar volledigheid, vooral in de representatie van tweederangsmeesters, geschaad. Onze schilderijenverzameling te Amsterdam bevat eene reusachtige hoeveelheid studiemateriaal tot de Nederlandsche kunstgeschiedenis, dat in eene keurcollectie, ter dagelijksche vertooning bestemd, nimmer had mogen opgenomen worden. Twaalf de Lairesse's hangen daar aan de wanden (klaagt het rapport), vieren-dertig Quinkhardt's, en vijftien Pienemannen.
Er is daar.flink wat op te ruimen (naar dépót, historisch museum, plaatselijke musea, verschillende Rijksgebouwen) om plaats te maken voor het betere dat men



262
HERVORMING DER RIJKSMUSEA.
moet verlangen en, in bescheiden mate, ook nog kan verwerven. Zoo de Staat niet alles kan, geeft niet reeds de ervaring hoop dat er, voor elk hoog doel, steun te vinden is bij Nederlandsche ,,amis du musée"?
Waaruit dient ons kunstmuseum te bestaan?
Schilderijenverzameling en prentenkabinet zijn er; beide behoeven sterke zuivering en aanvulling Wat van een beeldengalerij ?
Het rapport is op dit punt ver van duidelijk. Het dient ter toelichting van stellingen, en een dier stellingen noemt het de taak van den Nederlandschen staat, meesterwerken bijeen te brengen op het gebied der schilder-, teeken-, prent-, beeldhouw-, penning- en medailleerkunst; alsmede, een kunstnijverheids- en een architectuurmuseum te onderhouden (bl. 143). — Een der volgende stellingen luidt:
„Het Rijksmuseum vopr beeldende kunsten behoort afdeelingen te bevatten gewijd aan de schilderkunst, de teeken- en prentkunst, de beeldhouwkunst, de bouwkunst en de kunstnijverheid" (blz. 145). Het uitvallen der penning- en medailleerkunst is een gevolg hiervan, dat deze tweede stelling zich alleen bezighoudt met de verzamelingen die men zich te Amsterdam geplaatst denkt: voor penningen en munten wil het rapport het Haagsche kabinet behouden. Voorts vindt men in de tweede stelling teeken- en prentkunst bijeengevoegd; ook dit is in het rapport gemotiveerd; op practische gronden, die volkomen duidelijk gemaakt zijn, wenscht men een bestaanden toestand te handhaven. Waarop ik de aandacht vestigen wil is dat de beeldhouwkunst, de bouwkunst en de kunstnijverheid hier als zelfstandige afdeelingen
i) Ook het Prentenkabinet, dat allerlei bevat, „niet om de prentkunst zelf verzameld" (rapport, bl. 7).



HBRVQRMING DER RIJKSMUSEA.
263
verschijnen, aan de schilderkunst en teeken- en prentkunst volkomen gecoördineerd.
Hoe vindt men dit uitgewerkt in het rapport? Nadere bijzonderheden over de afdeeling bouwkunst die men zich voorstelt ontbreken geheel; de bestudeering van dit onderwerp is reeds aan eene daartoe ingestelde Rijkscommissie opgedragen, op wier arbeid het rapport zegt niet vooruit te willen loopen. Doch nu de beeldhouwkunst en de kunstnijverheid? Het rapport beveelt aan, het Nederlandsen Museum, door opruiming van de louter historische curiositeiten, voorgoed tot het kunstnijverheidsmuseum te maken dat den directeur Pit, blijkens zijn aankoopen, al jaren lang voor den geest heeft gestaan. Het dient daartoe van „Zeden en Gewoonten" te worden ontlast, om beeldhouwkunst, smeed- en drijfkunst, weefkunst, pottebakkferskunst, meubelkunst te behouden (blz. 9). Is dit dezelfde beeldhouwkunst als die van de stelling op blz. 145, ja dan neen? Wordt hier alleen te verstaan gegeven dat in het museum dat de meubels bergt, voor houtsnijwerken de grenzen van het begrip „gebruikskunst" wat ruim mogen worden getrokken? Of wordt de vertegenwoordiging der beeldhouwkunst in haar geheelen omvang aan het kunstnijverheidsmuseum overgelaten?
Wij hopen van niet. In landen waar de sculptuur zich tot een bloeiende vrijstaande kunst ontwikkeld heeft, zou men het zeker niet zóó opvatten; mag men het dan in Nederland doen? Wordt niet een kunstnijverheidsmuseum ontwricht, door er hoogeren plicht aan op te leggen dan de vertooning van wat er in het verleden schoons is voortgebracht aan gebruiksvoorwerpen? Denken wij ons niet een Nederlandsche sculptuur der toekomst, die van het werk van groóte voorgangers, Nederlanders of niet, zoo mogelijk hier te lande moet kunnen



264
HERVORMING DER RIJKSMUSEA.
leeren? Zij zal dit het best doen in een eigen museumafdeeling voor beeldhouwkunst.
Met Nederlandsche werken van hoogen rang zou eene zelfstandige beeldengalerij zeker niet te vullen zijn; het beste zou in die galerij nimmer mogen belanden. Niemand breke Quellinus' vierschaar uit het Raadhuis weg, beroove de Nieuwe Kerk van de Ruyter's tombe, of sleure Roterodamum uit Rotterdam. Maar wij zouden, in beginsel, immers voortaan vreemde kunst gaan verzamelen even goed als inheemsche, overtuigd als wij zijn, dat zonder de mogelijkheid van vergelijking met het vreemde, de waardeering van het inheemsche blind blijft? Heeft niet reeds, in dien gedachtengang, Pit „beeldhouwwerken in stucco, in marmer en in brons" uit Italië laten komen, en een buste van Chinard uit Parijs, om het werk van de Keyser en Verhulst daartusschen te kunnen plaatsen? x) Bergen onze wetenschappelijke musea, Rijksmuseum van Oudheden, Rijks Ethnographisch Museum niet eenige stukken sculptuur die elk museum van beeldende kunsten zouden sieren, en naar het onze zouden kunnen worden overgebracht zonder wezenlijk nadeel voor de beoefening der klassieke archaeologie of der ethnographie? Wanneer, ten aanzien der plaatsing van bepaalde voorwerpen in Rijksbezit, kunst en wetenschap verschillende wenschen doen hoor en, zal een verlicht beheer den plicht hebben te overwegen, dat, in een kunstmuseum geplaatst, geen voorwerp voor de wetenschap in eenigerlei wezenlijk opzicht verloren is, maar dat noodzakelijke voorwaarden van opstelling in een wetenschappelijk museum aan het kunstgenot, dat een voorwerp opleveren kan (en, als het een groot kunstwerk is, in het algemeen belang opleveren moet) licht afbreuk kunnen doen.
i) Gids 1910, III, 481.



HERVORMING DER RIJKSMUSEA.
265
De klacht moet over de lippen, dat een rapport, 't' welk zegt ter toelichting van bepaalde stellingen „de organisatie van het geheel onzer rijksmusea" te willen behandelen, zelfs niet den vagen omtrek geteekend heeft van wat met de zelfstandige afdeeling beeldhouwkunst, die in die stellingen opduikt, eigenlijk is bedoeld. Het beperkt zich tot de opmerking (blz. 10), dat „nu men de origineele beeldhouwwerken eenmaal heeft toegewezen aan het museum voor kunstindustrie", ook over de opneming van afgietsels de directeur van dat museum zeggenschap moet hebben. Het „nu eenmaal" had in dit hervormingsrapport niet mogen voorkomen: zijn bestaansreden is immers de overtuiging, dat, in het algemeen, met het „nu eenmaal" zoo uitgevallene kan en mag worden gebroken? Vormt de beeldhouwkunst hierop eene uitzondering? Zoo ja, dan is die uitzondering niet gemotiveerd, hetgeen van rapporteurs, die de stelling van blz. 145 hadden aan te kleeden, bevreemdt.
Uit de Nederlandsche oudheden van het museum te Leiden, „de talrijke uit een artistiek oogpunt onbelangrijke zaken uit het Nederlandsen museum, de geheele afdeeling van de artistiek voor een groot deel onbelangrijke historieprenten, protretten en afbeeldingen van zeden en gewoonten uit het Prentenkabinet, en de zeer talrijke artistiek minderwaardige stukken uit het Amsterdamsche schilderijen-museum", wil het rapport een nieuw museum zien gevormd, dat wordt aangeduid als „het voortreffelijk museum" (bl. 13), „het schoon geheel" (bl. 17), „het prachtig geheel" (bl. 17), „de prachtige vertegenwoordiging van Nederlands roemrijke geschiedenis" (bl. 13), „waarvan men verbaasd zal staan" (bl. 17), „reeds dadelijk" (bl. 13). Mocht men deze dithyramben uitsluitend als stijleigenaardigheden be-



266
HERVORMING OER RIJKSMUSEA.
schouwen, men zou er gelaten aan voorbijgaan; doch zij beteekenen, vrees ik, meer. Pijnlijk werkt de herinnering, dat men in denzelfden overdreven stijl sprak, toen men zich, een halve eeuw geleden, in begrip van wat men opzetten ging zoo schromelijk heeft vergist. Een ervaring die het wenschelijk doet voorkomen, thans bij nieuwe ontwerpen van museumorganisatie wat nuchter te blijven. 'tf*&*
Zaken, die in onze kunstmusea „hinderen als misplaatst", „waarmede een verstandig directeur geen weg weet" (bl. 13), moeten er uit, onverschillig of zij „reeds dadelijk" te zamen „een schoon geheel" vormen of niet. Of zij dat doen zullen, kan eerst blijken nadat zij zijn geordend; — door een „kundig" man zegt het rapport; wij voegen er bij: door een zeer smaakvol man. „Zonder noemenswaardige moeite" ziet het rapport dien kundigen man zijn taak verrichten; wij zien het onzen smaakvollen man doen met buitengemeen veel moeite. Het museum zal bestemd zijn voorwerpen op te nemen „die wij wenschen te bewaren als herinneringen aan toestanden, gebeurtenissen of personen" (bl. 18), „een overstelpenden rijkdom van tallooze voorwerpen" (bl. 25), „te veel om op te noemen" (bl. 25), dus zeker ook te veel om te zien.
Het museum behoort „alle ongeschreven bronnen onzer geschiedenis te huisvesten" (bl. 21) en zal dus in wezen pakhuis zijn, zooals het archiefdépót pakhuis is voor de geschreven bronnen. Worden deze, naar de behoefte van den bezoeker, tijdelijk naar de leeszaal overgebracht, het dépót der ongeschreven bronnen zal over ruimten beschikken, waarin het publiek „eene keurcöllectie" vindt tentoongesteld.
Ik heb hier de volgorde, waarin het rapport over dépót en toonkamers spreekt, omgedraaid. Eerst wan-



HERVORMING OER RIJKSMUSEA.
267
neer het hoofd lang duizelt van alles wat er in die toonkamers alzoo te zien zal zijn, vernemen wij dat ook het historisch museum een dépót zal bezitten (bl. 27). Het is echter duidelijk, dat de vereeniging van „alle ongeschreven bronnen" onzer algemeene landsgeschiedenis geen dépót als redmiddel tegen overlading vergt, maar in wezen dépót is.
Het dépót, zegt het rapport, behoeft niet te letten op „smaakvolle expositie". De tentoonstellingszalen dus wèl. Inderdaad: wat tentoongesteld wordt moet op de verbeelding kunnen werken, evengoed als, in veel opzichten beter dan, het geschreven geschiedverhaal. Evenals de geschiedschrijver, wil hij er een voor zijn eigen tijd zijn, uit „den overstelpenden rijkdom van tallooze bronnen" steeds weer opnieuw eene eigen keuze heeft te doen, moet de man tot keuze in staat zijn, die de toon-, kamer van het historisch museum te vullen heeft. Dat zijne keuze „reeds dadelijk" hemzelven of een ander bevredigen zou, lijkt mij onwaarschijnlijk. Hoeveel menschengeslachten heeft het niet geduurd eer, haar geheele lichaam door, aan onze geschiedschrijving te bespeuren was, dat er een Rijksarchief was opengesteld?
Men zij voorzichtig en geduldig. Het dépót te vestigen is voortreffelijk, maar met de tentoonstelling zal men eerst slagen na herhaalde proeven. Wat in het buitenland de groote historische musea te zien geven, is veelal zoo overdadig, dat het de verbeelding niet wekt, maar doodslaat.
Het rapport van den Oudheidkundigen Bond heeft belangrijke hoofdstukken (over organisatie en beheer onzer plaatselijke musea; over de opleiding van museumdirecteuren) die ik met stilzwijgen voorbijga. Ik heb alleen willen gewagen van het buitengewoon belang der



268
HERVORMING DER RIJKSMUSEA.
vragen die het opwerpt ten aanzien van de splitsing, aanvulling en nieuwe ordening der voorwerpen, in onze centrale musea tentoongesteld. Over het geheel zal de wijze, waarop de Bond die vragen opgelost wil zien, instemming vinden. Heugelijk, dat ter bereiking van het hoofddoel: scheiding van Geschiedenis en Kunst, zooveel mannen van rechtmatig gezag zich vereenigd hebben. Mijne opmerkingen laten dit hoofdbeginsel in zijn volle waarde; het zijn maar kantteekeningen van een die belang stelt in zijn toepassing. Die toepassing zelve binnen' ons bereik te hebben gebracht, zich daarvoor moeite te hebben getroost in zóó neerdrukkenden tijd, is geen geringe verdienste der rapporteurs; groot is ook de verdienste der Regeering, die aanstonds zorgt dat hun werk niet onvruchtbaar blijve. Het schijnt goed gezien dat zij niet onmiddellijk besluit, maar een nader onderzoek der gedane voorstellen verlangt. Moge het grondig zijn, onbevangen en veelzijdig; in staat het enthusiasme dat naar een groot doel dringt, waardeerend te leiden.
Sept. 1918.



INHOUD
Bladz.
Betrekkingen van Nederland tot België, Zuid-Afrika, Noord-Amerika, Indië
Ras en Volk 3
Nederland, België en de Scheldemond .... 33
De Afkomst der Boeren 48
De Kaap honderd jaar geleden 79
Het boek van Dr. Leyds 109
Cecil Rhodes 122
Nederlands aandeel in de wording der Amerikaansche natie 144
Nederlands betrekking tot Indië in verleden en
toekomst 165
Menschen en Boeken
Bakhuizen van den Brink 189
Mr. H. P. G. Quack 192
Mr. J. A. Sillem 196
Een kwarteeuw constitutioneel Koningschap . . 200
Carl Schurz 208
Jules Ferry 223
Overheidszorg voor Natuur en Kunst
Meyendel 245
Hervorming der Rijksmusea 259