1621 Juni 4 14 detinetur non dimittendo, priusquam ex fratribus Tigurïnis certi aliquid de praesente eorum statu cognoverimus, actutum et promptissime, ut in votis habuistis, consuli Cromhoutio praesidi de more communicavimus commendavimusque. Qui respondit detentionem eius, ultra foeminae cuiusdam ab eo in Gallias abductae et a marito suo diacono avulsae restitutionem, differri non posse cum per iudicis sententiam, tum vero etiam per promissionem illustrissimo Principi Auriaco atque adeo Galliarum regi dimissionem eius urgenti factam. Caeterum nomina supranominatorum fratrum edi iussit, quae systaticis consularibus munita ad civitatis nostrae delegatos Hagam Comitis missurum se recepit. Quod autem tardius respondeamus, est, quia clarissimo viro D. T(h)isio collegae vestro, ut privatim coeptum erat, ita nomine presbyterii nostri, coram isthaec referri mandaveramus, eo autem iam tum profecto, per presbyterii ferias et relatoris, qui peregre profectus erat, absentiam, rescribere maturius nequivimus. Itaque nil ambigentes, quin seram responsionem nostram aequi bonique consulatis, Deo Optimo Maximo supplicamus, ut vobis vestrisque laboribus in Christo benedicat, ad nominis sui gloriam et multorum bonum. Datum Amsterodami, n Nonas Junias, anno Domini MDCXXI. Fratrum iussu ac nomine reverentiae vestrae addictissimus Adrianus Smoutius. (Adres:) Reverendis, clarissimis, doctissimisque viris Academiae Leydensis professoribus theologicae facultatis dignissimis, symmystis observandis. Tot Leyden. — Vracht. C, No. 2. Origineel. Jezuïet en twee predikanten uit het Amsterdamse ke tuchthuis ontsnapten met den aankleve van dien (1621), in: Het Jaarboekje van Alberdingk Thijm. Almanak voor Nederlandsche Katholieken, Amst 1899, blz. 86—131. 15 ió2 2 Januari 31 9- 1622 Januari 31. — De faculteit schrijft aan Johannes Camero, dat zij zijn boek, waarin hij zijn godgeleerd dispuut met Tilenus behandelt,- behoudens eenige wijzigingen, welke door hem zullen moeten worden aangebracht, goedkeurt. Deze betreffen zyne opvatting over de inwerking van Gods genade ook op den wil des menschen en niet alleen op diens rede 1). Reverendo et clarissimo viro D. Johanni Cameroni, Verbi Divini ministro et S. Theol. professori. S. P. Reverende et charissime frater. Non dubitamus eosdem, qui tibi iudicium nostrum de Disputatione, quam cum D. Tileno superiori anno habuisti a) significarunt, monuisse etiam te eadem opera esse aliquid in concessis quibusdam hypothesibus, de quo nondum nobis tecum convenire potest, et quod vel elucidatum, vel emollitum voluissemus, ne communibus adversariis, in omnes occasiones etiam levissimas intentis, aliqua praebeatur ansa nobis, vel exiguum dissensum obiiciendi, aut mfirmis nonnullis inter recte sentientes, vel aUis scrupulosioribus, materia scandaU obiiciatur, si videant inter veritatis defensores de apicibus non contemnendis adhuc controverti. Novit R. T. quali cum consensu omnes nostri interpretes hactenus duos illos V. T. typos in Epist. Pauli ad Rom. cap. LX pro unius et eiusdem rei typis acceperint, quam laboraverit Arminius, ut totum illud, a vocationis proposito, ad iustificationem deflecteret. Et certe nondum videmus, etiam argumentis tuis perpensis, id de primo posse concedi, et de secundo negari. Deinde, etsi de controversia illa philosophica, litem nemini intentemus, nempe, num voluntatis determinatio necessario sequatur determinationem ultimam rationis practicae, quam sententiam 1) Deze brief van de theol. faculteit te Leiden aan Camero, met diens antwoord uit Londen gezonden, is te vinden in: Johannis Cameronis, Scoto-Britanni Theologi Eximii, TA D12ZOMENA, ave Opera, Genevae MDCXLII, p. 709—710. (Univ. Bibl. te Leiden). De lezing wijkt op sommige plaatsen onbeduidend af. 2) Zie hiervóór, No. 5, blz. 7—9. IÓ2 2 Januari 31 16 scimus quosdam ex purioribus scholasticis fuisse amplexos, non possumus tarnen probare, quod videris in toto tuo Scripto, nullam aliam mutationem in voluntate statuere, praeter moralem illam, quae fit ab obiecto monstrato, et iudicio rationis de eo, sine ullo influxu immediato Dei in ipsam voluntatem, praesertim in rebus supernaturalibu^. Nam etsi moralem motionem necessariam esse statuamus, solam tarnen in ea re adhiberi Scripturis consentaneum nobis minime videtur, quae ipsis fatentibus adversariis, influxum immediatum Dei in voluntatem testantur, et gratiae non tantum moralem, sed veram et propriam, ut ita loquamur, causalitatem. Quam si tu etiam concedas, et Deum, non solum metaphorice, sed ovtws, causam consensus voluntatis in conversione statuas, nihil erit inter nos controversiae in ea re, quam nitide et perspicue explicari seis ipse quantum intersit. Hoe saltem V. C. a te peteremus, ut addita admonitiuncula significares, te prorsus acquiescere iudicio ecclesiarum, quae in synodo Dordracena sententiam suam de tota controversia exposuerunt, et si quid vel in modo 1cquendi, vel in hypothesibus ant interpretationibus nonnullis reperiatur singulare, quod piis mentibus non satisfaciat, vel elucidare paratum esse, vel etiam mutare, si opus sit, eaque lege in editionem illam consensisse, ut orthodoxorum de opera tua iudicium, non solum in genere sed etiam in singularibus experireris. Nos quid mentis tuae sit in ea re non dubitantes, editioni minime refragati sumus, eo praesertim tempore, quo vir ille acrius coepit adversus Ecclesiam insurgere, et operam tuam, doctam et utilem iudicavimus, eamque pubUce commendassemus, nisi scrupuli illi obiecti fuissent, quos eximere tibi facillimum erit. Procuratur interim editio et eleganter ut ex specimine vidimus excuditur, cuius correctioni invigilant studiosi, quibus curam eam demandasti. Interim omcio non deerimus, ut apud omnes hic labor tuus agnoscatur pro foetu parentis, qui communi fidelium matri his calamitosissimis temporibus varie laboranti, opem fert non poenitendam, eiusque pacem, et in ea véritatis conservationem, ex animo procurat. Quo nomine, te, reverendissime frater, Christo Domino commendamus, 17 IÓ22 Maart 20 ut spirito suo tibi adsit in omnibus lucubrationibus tuis, et in manibus tuis nobile talentum tibi commissum, magis ac magis multiplicare dignetur. Vale. Lugduni Batavorum, prid. Cal. Febr. MDCXXII. R. T. addictissimi in Christo S.S. Theologiae professores in Academia Lugd. Bat. et omnium nomine Andreas Rivetus, facultatis pro tempore decanus. H, fol. go — 92. Copie. io. 1622 Maart ao. — Verzoek van de faculteit aan de ZuidHollandsche synode, om den gedeporteerden Alkmaarschen predikant Nikolaus Bodecherus weder in het predikambt te willen herstellen. Reverendis, clarissimis, et doctissimis fratribus DD. J. Triglandio et A- a. Doreslaer, Synodi Hollandiae borealis deputatis. S. P. Reverendi, doctissimi et charissimi domini ac fratres. Quod charitas a nobis postulat et infirmitatis propriae consideratio, ut fratrem praeoccupatum in aUquo lapsu, instauremus cum mansuetudinis spiritu, id vobis etiam cordi esse, non est quod dubitemus. Quae causa facit, ut lubentius vos interpellemus in negotio, quod sine vestro interventu, consiUo et opera iudicavimus nee posse nee debere a nobis aut aliis procurari et transigi. Vir honestus et pius D. N. Bodekerus quondam ecclesiae Alcmarianae pastor, etsi 1) Nikolaus Bodekerus (Bodicherus, Bodegerus, Bodecherus), 1602 predikant te Zuiderwoude, daarna in 1604 te Loosdrecht, kwam in 1611 te Alkmaar. Hij behoorde aanvankelijk tot de partij der Remonstranten, en werd, toen hij weigerde het synodale formulier te" onderteekenen, gedeporteerd, waarna hij 4 Sept. 1619 de akte van stilstand teekende. (Zie: Reitsma en Van Veen, Acta, Dl. I, blz. 314, 349, 383; II, 1, 4, 35, 39, 41, 65,67,75,83). Volgens den thans afgedrukten brief heeft bij zich te Leiden opgehouden, waar hij de lessen der theol. professoren volgde en tot de contra-remonstrantsche gevoelens overhelde. In 1624 gaf hij, met approbatie 2 i62 2 Maart 20 18 non prorsus turbidis illis ingeniis, qui scissuram in ecclesia fecerunt, se adiunxerit, iisque etiam, plerisque in capitibus pro virili restiterit, cum tarnen in nonnullis haesitasset, et vocationem suam in ecclesia illa fratribus probare non potuisset, mansit hactenus abstentus a sacra communione, et a ministerii sui exercitiis suspensus; et interea se in hanc urbem et academiam recepit, in qua mores suos ab initio, et modestiam in ferenda hac censura ita nobis probavit, ut nostro interventu, a DD. Ordinibus iam biennii stipendia obtinuerit *), quibus sustentatus totum biennium hic ita vixit, sacrarum concionum et lectionum frequens et sedulusauditor, ut nihil in eo a nobis desideratum fuerit, nisi ut quibus posset modis iustis et aequis, curaret se ecclesiae prorsus reconciliari, et suam cum ea communionem, omni modo receptae verae doctrinae approbatione, confirmare. Quod ille lubens promisit se facturum, praesertim postquam modesta collatione cum quibusdam ex nostro ordine, ipsi fuit prorsus satisfactum in scrupulis illis qui antea ei fuerant iniecti. Nos, cum iamdiu hunc eius animum docilem et pacis ecclesiae cupidum agnovissemus, non potuimus assentiri quorundam consilio, qui eum ad alia studia capessenda incitabant »), sed potius autores fuimus, ut eadem quibus antea incubuerat van de theologische faculteit (zie hierna, No. 28) een boekje uit: Sociniano-Remonslrantismus. Hoe est evidens demonstratio, qua Remomlrantes cum Socinianis sive re ipsa, sive verbis, sive etiam Methodo, in pluribus Confessionis suae partibus consentire ostenditur, per Nicolaum Bodecherum Ecclesiae Alcmarianae quondam Pastorem. Lugduni Batavorum, Ex officina Jacobi Marei. Cum Theologicae facultatis approbatione. Anno MDCXXIV. (Univ. Bibl. te Leiden en Rem. Bibl. te Amsterdam). De voorrede is gedateerd: Kalendis Januariis 1624. De leerstukken der Remonstranten en Socinianen, worden in twee kolommen, naast elkander behandeld. In 1628 werd hij weder door de Zuid-Holl. synode „gerecommandeert"; echter wilde men hem, zooals het schijnt, in de kerk niet, want van 1629—1632 wordt hij nog telkens door de synode bij de kerken aanbevolen. (Zie: W. P. C. Knuttel, Acta, Dl. I, blz. 268, 302, 303, 331, 378, 475). Op 20 Dec- l6j4 werd nem "P08* «üspitationem babitam ab ipso de Dysenteria, summus in Medicina gradus" verleend (P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. II, blz. 115). Zie ook: Nieuw Nederl. Biograf. Woordenboek, Leiden 1918, DL IV, col. 178. 1) Bodecherus kreeg in Augustus 1620 van de Staten van Holland „tot een proeve, een jaer gaedje". Zie: G. Brandt, Historie der Reformatie en andre Kerkelijke Geschiedenissen, in en ontrent de Nederlanden, Rotterdam 1704, Dl. IV, blz. 335—33°- 2) Hij heeft zich toch op de studie der medicijnen toegelegd. Zie: P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. II, blz. 1x5. i9 IÓ22 Maart 20 sancte coleret, et expectaret, donec Deus servorum suorum ministerio, ei provinciam ad tempus ademptam, oQ&odo£ta eius sufficienter approbata, restitueret. Cum praesertim videremus eum non sine gemitu et cordis dolore conqueri, quod, etsi alioquin ei satis de victu prospectum esset, inutilis esset ecclesiae, cuius pane aleretur, ut ergo ab eo, quod primo requiritur, duceret initium, a Leydensis ecclesiae synedrio petere statuit, ut admitti posset ad sacram synaxin, edita confessione sua et canonibus Dordracenis subscriptione sua confirmatis. Sed a pastoribus, quibuscum actum est de hoe negotio, tulit responSum, nihil se posse ipsi concedere, priusquam significata vobis esset eius petitio, et intelligerent, an aliquid a vobis obiiceretur difficultatis, quae intercederet, quominus mos eius desiderio gereretur. Qua de re etiam receperunt in se apud vos scriptis literis agere 1), et testari se nihil in eius conversatione animadvertisse, quod piorum animos ab eo possit alienare. Nos etiam cum eis communicato consilio, iudicavimus prudenter ab ipsis esse factum, et literas quoque nostras una ad vos esse dirigendas, ut communi studio procuremus omnes, quod in aedificationem ecclesiae cedat, et proximi salutem et consolationem. Et quandoquidem res traheret moram diutinam, si ipsi esset expectanda convocatio synodi vestrae, ut se ei sisteret, et inter moras bono ad quod iam pridem ardentibus votis anhelat, ad multum tempus privaretur, charitati vestrae diiudicandum relinquimus, num pro eo quo fungimini in synodo vestra munere, possetis tuto committere iudicium de causa fratris huius senatui ecclesiastico Leydensi, qui re prius dehberata cum facultate theologica, videbit, quid ei, sine praeiudicio ecclesiae, concedi possit. Nos certe quibus iam magis notus est ex familiari consuetudine, exi- 1) G. Brandt, a. «,., Dl. IV, blz. Soi maakt melding van den brief van den kerkeraad; voorts van den thans afgedrukten brief der faculteit, alsmede van een schriftelijke schuldbekentenis van Bodecherus, waarmede de Zuid-Holl. synode geen genoegen nam. De brief van den kerkeraad te Leiden gezonden aan de NoordHoll. Synode, Juli 1622, door Festus Hommius ten dienste van Bodecherus opgesteld, is te vinden: P. Jzn. Wyminga, Festus Hommius, Leiden 1899, blz. XXV-XXVI (Bijlage P). IÓ22 Juni 8 20 timamus eius reconciliationem, restitutionem etiam saltem in ordinem eorum, qui suo tempore ad ministerium possunt promoveri, posse ad aliorum, quos metus quidam praeposterus retinet, et qui non penitus occalluerunt, mitigationem conducere, cum videbunt hac inutxsCa testatum, ecclesiam non hominibus sed erroribus bellum indixisse: hoe etiam addentes, ipsum nuper satis foeliciter examinasse novam confessionem belgicam novatorum, et collatione facta cum scriptis Socinianorum, digitos intendisse ad fontes seu potius lacunas unde tales hauserunt dogmatum feces. Pluribus apud vos ageremus, et intensius rogaremus, ut laboranti huic fratri et exurgenti benignam manum praebere molestum vobis non esset, nisi perspecta nobis esset charitas vestra cum vera prudentia coniuncta, a qua intra Paschales hasce ferias responsum exspectabimus, Deum precati ut sanctis vestris vigiliis magis ac magis benedicere dignetur. Valete domini ac fratres reverendi et charissimi. Lugduni Batavorum XHI Cal. April. MDCXXII. RR.VV. addictissimi in Christo fratres, professores S.S. Theol. in Acad. Lug. Bat. et omnium nomine Andreas Rivetus, fac. pro tempore decanus. H, fol. 92-94- Copie. II. 162a Juni 8. — De faculteit geeft als haar iudicium over een boekje van D. Wilhelmus Stephani betreffende de voorzeggingen in de Openbaring van Johannes (Cap. 12—20) te kennen, dat zij het beter acht, dat het niet gedrukt worde, omdat Stephani K deze rekende niet van toepassing te zijn op Christus, doch op Frederik V van de Paltz, waardoor hij van de gewone commentatoren afweek. Iudicium de Paraphrasi D. D. Stephani 1), 1) WUhelmüs Stephani, theologiae doctor, hofprediker van den keurvorst van Brandenburg, werd te Kampen opvolger van Ds. Daniël de Souter in 1616. Hij i622 Juni 8 pastoris ecclesiae Campensis, in posteriora aliquot capita Apocalypseos1). Perleqta Paraphrasi clarissimi viri D. doctoris Stephani, pastoris ecclesiae Campensis, in posteriora aliquot capita Apocalypseos, agnoscimus quidem insignem diligentiam was, evenals deze, een vurig contra-Remonstrant, en weigerde n Maart 1616 zich aan bet besluit van den Overijsselscben landdag te onderwerpen, waarbij den predikanten verboden werd over de praedestinatie te prediken. Om zijne onverdraagzaamheid werd hij in 1616 door den magistraat afgezet. Hij week uit naar Arnhem, waar hij 'predikant werd en vanwaar men trachtte hem tot terugkeer te bewegen. Alles te vergeefs. „Off dit geschiedt sy omdat hij schande halven beteuterd was, (want de tytel van Doctor geeft de geleertheydt niet), off omdat hy korssel van hooffde sijnde weynigh verdraghen kost, off omdat hy nae 't exempel van andere, mede scheuren wilde, dat weten sy ende die hem gebruyckten best". Op de synode van Dordrecht was hij aanwezig (H. H. Kuyper, De Post-Acta, Amst. en Pretoria 1899, blz. 84, 100, 203, 226, 227, 404; zie vooral: blz. 2x5). In het najaar 16x9 is hij weder te Kampen beroepen, waar hij tot zijn sterfjaar 1636, als een hechte pilaar der „gesonde leere", in het predikambt heeft gearbeid, nu zeer in eere, terwijl hem van „stadswege een vet slagtbeest" werd geschonken. Zie: Jurriaan Moulin, De Remonstranten te Kampen, Kampen 1853, blz. 13—14, 22, 39. 1) Tuba belli sacri Apocalypseos beati Johannis adversus magnum Mum Antichristum, Pontificem Romanum, cuius abstrusissima et in hunc usque diem tecta Mysteriay inde a Cap. 12 usque ad 20, de admiranda Ecclesiae Christi in publicum reproducüone, Regni Pontificii abolitione, ipsius verö Poniifids sive Antichristi Romani cum suis Protnackis finali et plenaria destructione, per Serenissimum Fridericum II, Bohemiae Regem, Electorem Palatinum instituenda et perficiendat juxta genuinum Spiritus Sancti sensum Parapkrastic&g cnucleantur. Nunc primum ad Christianos Reges et Principes in suscepto Propugnandae Ecclesiae munere conjirmandos, ipsamque. Ecclesiam sub cruce Pontificiae tyrannidis anhelantem jtie consolandam, luci donata. Impensis ipsius Authoris, Anno Domini MDCXXII. — Met een titelplaat, waarop hetgeen in Openb. 11, 14 en x6 beschreven is, staat afgebeeld, en met het daarbij passende onderschrift: Ex turpi Papae, Hispanique, & Caesaris ore Tres saliunt Ranae, & martia bella crepant. At Sociüm dextra surget Fridericus, & omnes Conteret, ut Iovae victima sacra cadant. Deze Latijnsche uitgave is gedateerd : „Ex Musaeo nostro 10 Maii A« 1621". Er is ook een Nederlandsche vertaling, gedateerd 10 Juli 1621 en getiteld: Basuyne des heyligen Oorloogs Der Openbaringghe S. Johannis, Tegen den groten Antichrist den Romschen Paus, derwelcke diepe ende tot desen doch verborgene Gheheymnissen van het 12 Cap, oen tot het 20, nae den rechten Sin des Heyligen Geests verclaert worden, nopende de wonderlycke wedervoortbrengginghe der Kerche Christi, de teniet-makinghe des Paus-rijcks, ende de eyndtlycke .ende volcomene vernielingghe des Paus ofte des Antichrists selfs, ende syner Voorvechters, sullende door den Doorlucktighsten Fredericum Coningh der Bohemen ende Keurvorst van IÓ22 Juni 8 22 et ingenii sagacitatem in applicatione singularium rerum gestarum, tam nostri quam superioris saeculi, ad praedictiones illas Apocalypticas. Sed tarnen inconsultum iudicamus, ut Paraphrasis illa publicetur, aut in lucem edatur, turn quia metuimus ne novum hoe atque insolitum interpretandi genus nostris ecclesiis et multis quoque viris politicis offensioni sit futurum, atque adversariis nostris calumniandi occasiones praebiturum, turn vel imprimis, quoniam hic multa quae omnium interpretum orthodoxorum eonsensu de persona Christi et eius spirituali regno dicuntur, ad personam et regnum regis mortahs r) applicantur. Iudica- den Paltz begonnen ende wl-ghevoert worden. Nu eerst int Licht gegeven, tot versterekingge der Christlycker Coninggen ende Princcn in haer amft der beschermingge der Kercke Christi, ende tot vertroostingge derselven onder het Cruys der Paepsche iyrannye swaerlijch suchtende. In verleggingghe des Autheurs, int Iaer ons Heeren 1622. Onder de titelplaat, welke gelijk is aan die in de Lat. uitgave: Wel Keyser, Spanjaert, Paus, wat spuw't ghy wt u kaecken, Drie Vorschen, die met macht te stryden hun opmaecken ? Siet doch Fredrick den Heldt, die met sijn Engh'len haest, U moedich trots neervelt, en maeckt u t'saem verbaest. De lat. en ned. uitgaven bevinden zich in de bibliotheek van Thysius te Leiden, zie: L. D. Petit, Bibliotheek van Ned. Pamfletten, 'sGrav, 1882, Dl. I, No. 1344, 1345. Op het nederl. ex. staat bijgeschreven : Guilielmus Stephanus. En met andere hand: nden Autkeur deses boecx is genaemt Guilielmus StepltafnusJ predicant tot Campen in Over-ysel: is mede op het Dordrechtsz. Sin O de. Een ander ex. van de Ned. vertaling bij : W. P. C. Knuttel, Catalogus van de Pamfletten-verzameling berustende in de Kon. Bibliotheek, 's Grav. 1889, No. 3302. Over dit boekje handelt Gulielmus Baudartius, Memorien ofte Corte Verhael der gedenckweerdighste soo kerekefyeke ah wereltlycke Glieschiedenissen, Arnhem 1625, Boek XIV, blz. 88—89 en zegt er o.a. van, dat men er vele verklaringen in zal vinden, die men in de „gewoonelycke commentatores" niet aantreft. „Wie dit Boecxken leest, en sal mynes oordeels gheen oorsaecke hebben te klaghen, dat hy synen tijd qualijck bestaedt heeft, want in het selfde veel aenmerkensweerdighe poincten staen. Isser hier of daer een misreeckeninge ofte misduydinge, d'authenr kan deselfde tot syner tijdt verbeteren" (blz. 89). 1) Frederik V, keurvorst van de Paltz, geb. 1596, en gest. 1632. Hij was de zoon van Frederik IV en zijne vrouw Louise Juliana, dochter van prins Willem van Oranje. In 1610 volgde hij zijn vader als keurvorst op, doch stond onder voogdij tot 1614. Hij huwde in 1613 met Elisabeth, dochter van Jakobus I van Engeland. In 1619 werd hij tot koning van Bohème gekozen en gekroond, doch vier dagen daarna (8 Nov. 1619) door zijn tegenstander Ferdinand II onder Tilly verslagen. Frederik vluchtte nu naar Nederland, waar hij na 1622, bijgenaamd „de Winterkoning", te 's-Gravenhage woonde; in 1632 trok hij weder naar Duitschland, om Gustaaf Adolf op zijn overwinningstocht te volgen. Dertien dagen na den slag bij 23 IÓ22 Juni 17 mus quoque, illum existimationi suae melius consulturum, si scriptum hoe apud se premat, atque interea diligentius consideret, an harum expUcationum veritas cum rerum ipsarum eventu consentire possit. Actum in loco conventus facultatis theologiae, 8 Junii Anni 1622. Subscripserunt sanctae Theologiae doctores ac professores joannes polyander. Andreas Rivetus. Antonius Walaeus*. Antonius Thysius. H, /cl. 15. Copie. 13. 162a Juni 17. — Stichting der kerk te Heemstede. Nobilis atque amplissimus vir D. Adrianus Pavius *), Hemstedae toparcha, syndicus urbis Amstelodataensis et curator Academiae Leydensis a), invitavit omnes theologiae professores huius Academiae, atque Hemstedam evocavit, ut adsisterent sollenni introductioni sancti ministerii in toparchiam suam, secundum ecclesiae ordinem ibidem primum celebrandae, quum in pago illo toto Reformationis tempore nullae conciones sacrae ad illum usque diem fuissent habi- Lützen, waarin Gustaaf Adolf sneuvelde, en Frederik V zijn laatste hoop op herstel in zijn rijk verloor, stierf hij (29 Nov. 1632). Zie: Allgemeine Deutsche Biografhie, Leipzig 1878, Bd. VII, S. 621—627. Ook: The Encyclopaedia Brittannica, Camoridge 1910, Volume XI, p. 59. Ook: G. D. J. Schotel, De Winterkoning en zijn gezin, Tiel 1859. 1) Adriaan Pauw, geb. 1585, gest. 1653, heer van Heemstede, uit een aanzienlijk Amsterdamsch geslacht gesproten, bekleedde vele voorname ambten o.a. dat van rekenmeester en dat van raadpensionaris van Holland. Hij was curator van de Leidsche Hoogeschool, om zijne contra-remonstrantsche beginselen daartoe benoemd. Zie: A. J. v. d. Aa, Biogr. Woordenboek, Haarlem 1872, Dl. XV, blz. 134—137. 2) Pauw werd 17 Nov. 1618 tot curator van de Leidsche Hoogeschool benoemd. P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. II, blz. 81*. IÓ22 Juni 25 24 tae J). Concionem primara introductoriam habuit nobis aliisque viris gravibus et honoratis praesentibus, D. Jacobus Campius a), pastor ecclesiae Harlemensis, die 14 Junii, ex Luc. 15, parab. de ove perdita, idque sub dio, intra veteris templi ruinas 3), cum in loco ad id parato satis spacii ad auditores omnes capiendos non esset. Hoe ad rei huius tam sanctae memoriam conservandam in libro Actorum facultatis theologicae visum fuit hic adnotare. 17 Junii sequente, anno 1622. H, fol. 16—17. Copie. (Hand van Walaeus). 13- 1622 Juni 25. — De faculteit besluit een door haar opgesteld onderteekeningsfortnulier van de drie formulieren van e enigheid, in een afzonderlijk boek, tezamen met genoemde drie formulieren, te doen plaatsen 4). Quum duo ecclesiae Leidensis pastores, eiusdem ecclesiae 1) De reformatie te Heemstede dagteekent dus van 14 Juni 1622, toen voor het eerst een predikantsplaats te Heemstede gevestigd werd. De geschiedenis der kerk staat op de dwarsbalken vermeld. Voor de tweede balk leest men: „In de jare MDCXXII, den XH (sic) junii, is de eerste Predicatie van de Gereformeerde religie tusschen de oude muiren van de vervallene kereke gedaan". Zie: A. J. van der Aa, Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden, Gorinchem 1844, Dl. V, blz. 268. De eerste predikant te Heemstede was Martinus Bruno, Joh. fil., die als proponent te Middelie en Quadijk in 1616 was beroepen en te Heemstede in 1623 als eerste predikant optrad. Hij ging in 1624 naar Alkmaar, .waar hij in 1630 is gestorven. Zie: Melchior Veeris, Vernieuwt Kerkelijk Atyhabeth, Enkhuyzen 1750, blz. 37. 2) Jacobus Alberti Campius, predikant te Haarlem van 1619 tot zijn dood in 1646. Zie: Melchior Veeris, Vernieuwt Kerkelijk Alfhabeth, Enkhuyzen 1750, blz. 40. 3) De oude kerk, over wier ruinen hier gesproken wordt, was verwoest in 1573. In het jaar 1623 begon men de tegenwoordige kerk te bouwen, die in het volgende jaar zoo ver gevorderd was, dat er de dienst in verricht werd. Zie: A. J. van der -Aa, a. w., Dl. V, blz. 268. 4) Zie over de geschiedenis van het ondeiteekeningsformulier der professoren: N. C. Kist, De onderteekening der formulieren door hoogleeraren en doctoren der godgeleerdheid sedert de synode van Dordrecht, bijzonder aan de Hoogeschool te Leiden, in: Archief voor Kerkelijke Geschiedenis, verz. door N. C. Kist en H. J. Royaards, Dl. IX (1838), blz. 473—500; H. H. Kuyper, De Post-Acta of Nahandelingen van de Nationale Synode van Dordrecht, Amst. en Pretoria 1899, blz. 202, 229—231, 245—246, 445, 465. Zie voor de verdere literatuur over deze zaak vóóral blz. 246 van dit werk. 25 [IÓ22J nomine, idque ex mandato Synodi Suithollahdiae '), professores facultatis theologiae interpellassent ac monuissent, ut üdem professores iuxta praescriptum Synodi Nationalis subscriberent Catechesi Heidelbergensi, Confessioni Belgicarum ecclesiarum, et Canonibus ibidem editis, communi iudicio nobis consultum visum est, communicato quoque consilio cum D. Curatoribus huius Academiae ad testandum consensum nostrum in doctrina cum harum provinciarum ecclesiis, ut liber peculiaris in hunc usum conficeretur 3), in quo tria illa scripta coniungerentur, quique in archivis facultatis nostrae conservaretur, et ut singuli nostrum formulae, in hanc rem a nobis conceptae et eisdem scriptis subiectae subscriberent, quod ita quoque factum est 25 Junii, anno a salute parta 1622. Formula ipsa quam subsignavimus in libro ad id confecto continetur. H, fol. 16. Copie. (Hand van Walaeus). 14. [i6aa]. — Resolutie van de Staten van Holland over de onderteekening der formulieren. Extract. Dat haere Ed. Mog. niettegenstaende de handelinge ende besoingne in de leste synode van Zuythollandt tot Leyden gevallen, ende t' geene daer uyt zoude mogen geinfereert werden, d' Universiteyt mitsgaders de professoren ende lithmaten van deselve gelieven te houden in gelycke preeminentie, ordre, ende onder soodanige directie, als die onder d' authoriteyt ende volgende de bevelen van hare Ed. Mog. tot noch toe zijn geweest. Desen aengaende verstaen heure Ed. Mog. de regieringe, bestieringe, ende opsicht van de Universiteyt ende vant 1) Zie: W. P. C. Knuttel, Acta, Dl. I, blz. 29, (Art. 61); blz. 46—47 (Art. 11). 2) Zie: P. C. Molhuysen, Bronnen, DL II, blz. 106, 107, 197*. 3) Dit bandschrift {H) is in het archief der theologische faculteit aanwezig. Het formulier, met een facsimile van de namen der professoren, is te vinden bij : N. C. Kist, /. c, blz. 487—492. Zie ook: P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. II, blz. 197*. [IÓ22] 26 Collegie Theologie gelaten zall werden ende blyven zal by de heeren Curateurs ende Burgemeesteren der Stadt Leyden, mitsgaders dat de professoren ende lithmaten van dezelve behouden sullen heure preeminentien ende ordre onder soodanige directie zonder eenige veranderinge, als die onder heure Ed. Mog. authoriteyt ende bevelen tot noch toe geweest zijn, onaengesien t' gene uytte handelinge ende besoingne in de leste Sinode van Zuythollandt gehouden tot Leyden, anders soude mogen werden geinfereert, waerby haere Ed. Mog. niet verstaen, dat de heeren Curateurs ende Burgemeesteren in haere bedieninge zullen werden geprejudiceert, ende dat zonder goetvinden van deselve by die van de Synode in d' Universiteyt ofte Collegie Theologie niet sal mogen voorgenomen werden, ten waere naemaels uyt goede consideratien ofte correspondentie tusschen de professoren van de Theologische faculteyt ende van de regent van t' Collegie ende de Synoden, eenige ordre werde beraempt, daernae deselve haer alsdan respectivelick zullen hebben te reguleren. C, No. 163. Extract. 15- [1622]. — Besluit van de faculteit betreffende de onderteekening van de formulieren van eenigheid door de professoren van de theologische faculteit te. Leiden r). Op de aenmaninghe van de gedeputeerde der kercke van Leyden, als last hebbende van de Suythollandsche synodus, dat de professores der theologie in de Academie voors(egt) souden onderteeckenen de Catechismus), Confessie ende Canones in het Dortsche Nationael Synode gestelt, volgens het formulier daerby in deselve synode beraemt, geven de Professores der voorsegde faculteyt voor antwoorde, naer advys genomen aen de heeren Curatoren ende Burgemeesters van Leyden, denwelcken de sorghe der Academie van de heeren Staten van Hollandt ende 1) Zie hiervóór, No. 13, 14, blz. 24—26. 27 IÓ22 AugUStUS 15 onderhout immediate is bevolen, dat sy de leere in de voorsegde formulieren begrepen in alles Gods Woort houden conform, ende derhalven geresolveert sijn deselve by alle gelegentheyt te doceren ende verdedigen, gelijc sy 00c tot dien eynde aireede over de approbatie haer in Synodo Nationali geschiet, deselve formulieren in het boec hebben doen binden, ende met sulcke schriftelycke beloften als boven geivert tot onderhoudinge van de suverheyt der leere, ende gemeenschap met de kercken van dese provinciën, hebben onderteeckent, met intentie van alle die haer souden mogen bygevoecht worden, deselve 00c te laten onderteeckenen, 'twelc boec in de archi vis van hare faculteyt 00c sal worden bewaert, om een yder die sulcs soude wettelic versoecken daervan contentement te doen; doch wat aengaet de voorder subiectie aen de particuliere synoden van Suit en Noorthollant, dat sy daervan niet en konnen disponeren, gemerct de heeren Staten van Hollandt contrarie acte daervan aen de heeren Curatoren ende Burgemeesters van Leyden hebben gegeven, die haer 00c, om haerselven daernaer te reguleren, is ter handt gestelt, ten ware op de correspondentie van deselve theologische faculteyt, met de respectieve synoden, onder goetvinden der voorsegde HH. Staten nader wierde gelet, gelijck de [....] der voorsegde heeren Staten ende de praeeminentie ende gebruicken van alle andere Academiën soo onder princen ende republycken staende, also 00c onder de kercken van Vrancrijc, mitsgaders eenige provinciale synoden deser Nederlanden 00c medebrengen, ja selfs die kerckenordeninge deeser provincie wanneer de synode in de steden daer de Academiën sijn, soude worden gehouden. C, No. 153. Concept. (Hand van Walaeus). 16. 1622 Augustus 15. — Missive van de Zuid-Hollandsehe synode gehouden te Gorinchem aan de faculteit, behelzende het verzoek een tegenschrift te willen opstellen tegen de , Confessie" der Remonstranten. *5Èi** S. P. Reverendissimi, clarissimique viri, sanctae Theo-- IÓ22 September 10 30 mentis, quae ad eius scripti maturationem nos hortantur. Nos ergo, in nomine Domini congregati, postulatum hoe vestrum diligenter expendimus, quemadmodum antea quoque sola consideratione vocationis nostrae de re illa inter nos nonnunquam egeramus, nee vero tantum ad hoe officium ecclesiis praestandum, sed etiam aha omnia, quae in nostra potestate sunt, per Dei gratiam semper prompti ac parati erimus, quia tarnen quidam ex fratribus Northollandis, et cumprimis Amstelredamenses, per occasionem cum nonnullis ex collegis nostris de re illa sunt locuti, et non solum hoe decretum, ipsis insciis, apud vos esse factum sunt admirati, sed varia quoque argumenta in medium attulerunt, propter quae hoe illis videretur inconsultum, nos iudicavimus officii nostri esse, rem eam amplius ac maturius delibérandam vobis committere, ut nimirum a vobis sententia fratrum Northollandorum prius inquiratur et rationibus utrinque ex^ensis quid facto opus sit coniunctim dispiciatis, ne dum uni parti provinciae nostrae conamur satisfacere, in alterius partis offensam incurramus, atque ita labor noster speratum fructum non afferat, praesertim cum iidem fratres Northollandi inter caetera argumenta, propter quae illud non expedire iudicarunt, etiam dubitare se affirmarint, an praepotentum DD. Ordinum Generahum consensus ad eiusmodi scripti editionem impetrari possit, adversus quorum authoritatem in hoe negotio non libenter quicquam moliremur. Exspectabimus ergo super hac re ulterius responsum vestrum, atque interea una vobiscum in timore Domini diligenter cogitabimus, quid ad ecclesiae aedificationem hic fieri expediat. Valete, reverendissimi, doctissimi ac spectatissimi viri, pastorum Principem oramus, ut laboribus vestris benedicat. Datum Lugd. Bat. 10 Septemb. 1622. Communi nomine facultatis theologiae pro tempore decanus, ac vestrarum reverentiarum studiosissimus Antonius Walaeus U, fol. 95—96. Copie. 1) Op de synode van Brielle 1623 werd dit antwoord van de faculteit voorgelezen. Er werd besloten: „Sullen de gedeputeerden, verstaen hebbende de versochte 3i [iÓ22 November 9] 18. [1622 November 9.] — Verzoek van de gedeputeerden der Zuid-Hollandsche synode aan de curatoren van de Universiteit van Leiden om een professor in de „theologia practica" aan te stellen x). Aen de edele, erentfeste, hoochgeleerde, voorsienighe heeren, de heeren Curateurs der Universiteyt van Leyden. Geven met behoorlicke eerbièdinghe te kennen de gedeputeerden) des synodi van Suyd Hollant, hoe dat in synodo gehouden in den jare 1619 tot Leyden, gelijck mede in alle daerop gevolghde synodis ter Goude, tot Rotterdam, ende nu laetst tot Gorinchem art. 1. hoochnoodigh geachtet is, advisen, den H. professoren van wegen deses synodi versoucken als vooren om soo baest mogelijck is, een succïncte censura ofte refutatie, dienende tot waerschuwinge van vele^ingesetenen deser provincie, te verveerdigen". Zie: W. P. C. Knuttel, Acta, Dl. I, blz. 76 (Brielle 1623, Art. 19). In 1626 voldeed de faculteit aan dit verzoek en zond in het licht: Centura in Confessionem sive DeclaraUonem Sententiae eorunt, qui in foederato Belgio Remonstrantss vocantur, super Praecipuis articulis Christianae Religionis a S.S. TheoU Professoribus Academiae Leidensis instituta, Lugd. Batav. 1626. (Univ. Bibl. te Leiden). Eene Nederlandsche vertaling verscheen in 1627, van de hand van Ant. Walaeus, welke weder in datzelfde jaar eene bestrijding uitlokte van een leerling van Episcopius. Zie: J. D. de Lind van Wijngaarden, Antonius Walaeus, Leiden 1S91, blz. 71—74. 1) Reeds op de Zuid-Hollandsche synode, gehouden te Gouda 4 Aug. 1620, was goedgevonden, dat de gedeputeerden van de synode de heeren curatoren van de Universiteit te Leiden over het aanstellen van een „professor theologiae practicae" zouden aanspreken. Reitsma en Van Veen, Acta, DL III, blz. 413, Art. 10. Op de synode in 1621 te Rotterdam gehouden werden zij nog eens aangespoord, om bij de curatoren aan te houden, dat een der vier professoren van Leiden met dit onderwijs zou worden belast W. P. C. Knuttel, Acta, Dl. I, blz. 3, 4, Art. 8. Evenzoo op de synode in 1622 te Gorinchem gehouden. W. P. C. Knuttel, Acta, Dl. I, blz. 40, Art. 1. De zaak werd 9 Nov. 1622 door de gedeputeerden der Zuid-Hollandsche synode in de vergadering bepleit „welek versouck oock daerneffens by geschrifte es overgelevert™. Het thans afgedrukte stuk is voornoemd overgeleverd verzoek. De curatoren antwoordden „dat de middelen ende incompsten van de Universiteit niet en konden draghen, dat men een persoon expres ende opnieuws totte voors(egde) professie soude beroepen" en dat men alvorens den tegenwoordigen professoren die last op te leggen met hen daarover wilde spreken. Den gedeputeerden werd in overweging gegeven ook zelf bij de professoren deze zaak voor te staan. P. C. Molhuysen, Bronnen, DL II, blz, 107—108. Het antwoord der professoren is afgedrukt: hierna, No. 20, blz. 35—36. [i6*2 November 9] 32 dat in de Universiteyt tot Leyden soude beropen werden een professor theologiae practicae, ende den gedeputeerden desselven synodi belast zulcx uwen Ed. ernstel(ijck) voor te draghen ende te recommanderen. Want hoe noodigh het sy, dat practica theologia geleert werde, blijckt nyet alleen daeruyt, dat andere gereformeerde universiteiten ende illustre scholen sulcke professores hebben, die practicam theologiam den studenten publice leeren — ('t welck sy noyt goetgevonden ofte int werck souden gestelt hebben, ten ware sy van de nootwendicheyt ende sonderlinghe nutticheyt sulcker professie volcomelick hadden verseeckert geweest) — maer oock uyt de saecke selve, want het eynde van het studium der H. Theologiae behoort te wesen praxis: hoe namel(ijck) een student der H. Theologiae, tot den heyligen kerckendienst comende, denselven dienst vruchtbaerlick sal betreden. Daertoe is nyet alleen van nooden, dat hy de H. Theologia in den grond wel verstae, gesont sy in den geloove, ende den rechten sin der H. Schrifture conne aenwysen ende verclaren, maer oock dat hy usum van alle de hooftstucken der H. Theologiae synen toehoorderen wete bequamelick voor te draghen, opdat se daerdoor moghen werden ghesticht ende leeren hoe se haer profijt daermede behooren te doen: hetsy tot vertroostinghe van hare conscientien als die benaut ende aengevochten sijn, hetsy tot beteringe des levens. Ende dit ist t geene tot nochtoe den studenten theologiae hyer te lande heeft ontbroocken ; sy verstaen wel de fundamenten, weten daervan goede rekenschap te geven, ende de texten der H.' Schrift tamelick t' analyseren ende uyt te legghen, maer als sy ad usum et praxin sullen comen, daer gaet het soo slecht mede, dat de gemeynte die sy als herders behooren te weyden, cleyn profijt uyt de predicatien scheppen. Daer nochtans de Heylige Geest leert, dat het principaelste eynde des kerckendienstes is de stichtinge: Christus heeft sommighe gegeven tot het werck des dienstes, namel(ijck) tot stichtinghe des lichaems Christi, Ephese 4 v. 11, 12. Item de geheele Schrift, seyt Paulus. van God ingegeven, is oorboorlick tot leeringhe, tot straffinghe, tot verbeteringhe, tot 33 ió2 2 December 2 onderwysinghe 2 Timotheus 3:16. Item: Al wat geschreven is, is tot onser stichtinghe Rom. 15 : 4. Hierinne comen de studenten te cort; sy en weten nyet, hoe sy d' onboetveerdighe over hare sonden straffen, de swacke vertroosten, ende verstercken, d' ongeregelde vermanen ende eenen ygelicken na synen staet, gelegentheyt ende beroupinghe onderwysen sullen, 't welck nochtans den last is hen wel expresselfijck) van Gode bevolen, Ezech. 33 ende in de brieven Pauli tot Timoth(eum) ende Titum in verscheyden plaetsen. Dit compt toe by gebreck, dat sy in theologia practica nyet en worden onderwesen. Oversulcks soo versoucken de voors(egde) gedeputeerden uyt den name als voren, dat uwe Edelh(eden) gelieven op dese saecke rypelick te letten, ende ordre te stellen, datter een professor theologiae practicae moghte beropen ofte dat desen last yemanden van de vyer heeren professoren der H. Theologiae opgeleyt ende bevolen worden, opdat de studenten daerinne mede onderwesen sijnde, als sy den kerckendienst aenveerden, met meerder stichtinghe de gemeynten moghen dienen, alsoo daerdoor beyde d' eere Gods ende der menschen salicheyt merckel(ijck) zal gevordert werden. C, No. 148. Origineel. (Zonder onderteekening). IQ. 1622 December 2. — Missive van de Zuid- en NoordHollandsche synoden aan de faculteit betreffende het onderteekeningsfortnulier der hoogleeraren *). S. P. Reverendissimi, prudentissimi, clarissimi viri, domini .ac fratres in Domino honorandi. Cum in synodo Suythollandicarum ecclesiarum postremum Gorcomü in nomine Domini coacta, sermo haberetur de subscribenda formula illa, quae in Synodo Nationali ante triennium Dordrechti 1) Zie hiervóór, No. 13, 14, 15. Deze brief is uitgegeven door N. C. Kist in zijn artikel: De onderteekening der formulieren door Hoogleeraren en Doctoren der godgeleerdheid sedert de synode van Dordrecht, bijzonder aan de Hoogeschool te Leiden in: Archief voor Kerkelijke Geschiedenis, Dl. IX (1838), blz. 484—485. 3 37 1623 Juli 10 21. 1623 Juli IO. — Sixtinus Atnama, hoogleeraar te Franeker aan. Festus Hotnmius over de vertaling des Bijbels. Reverendo et clarissimo theologe- D. Festo Hommio 1) S. P. dicit Sixtinus Amama Doleo, Rev. Domine, R.T. non ita pridem me domi meae frustra quaesivisse. Oblata enim tune mihi misset elegantissima oportunitas cum R.T. coram de iis rebus conferendi, quas per literas communicare hactenus quidem volui, sed, dum in singulas septimanas commoditatem nequicquam desidero, hucusque distuli. Illud interim volupe mihi fuit ex amicissimo collega D. Amesio audire, R.T. specimen aliquod laborum meorum vidisse, et quod caput est, institutum probasse. Utinani omnes verbi divini ministros tam aequos experiri daretur censores! Res ita ,se habet, reverende domine: ex quo primam partem Censurae meae in Vulgatam et a Tridentinis canonizatam versionem V hbrorum Mosis pubheavi 3), sedulo perrexi in pertexenda 1) Festas Hommius, predikant te Leiden, was ten nauwste bij de bijbelvertaling betrokken en drong voortdurend bij de Staten op het aanvang maken mèt dit werk aan. Zie over hem: P. Jzn. Wyminga, Festut Hommius, Leiden 1899, en over zijn betrekking tot de bijbelvertaling: aldaar, blz. 318—332. Ook: H. Kaajan, De Pro. Acta der Dordtscke Synode in 1618, Rott. 1914, blz. 130 en 133, aant. 2. Voorts: P. C. Molhuysen, Bronnen, 's Grav. 1916, Dl. II, Register. 2) Sixtinus Amama, geb. 1593 behoorde tot een van de deftigste familiën van Franeker. Hij was een leerling van Drusius en evenals deze groot kenner van de Oostersche talen. Evenals de rechtzinnigheid van Drusius, was ook die van Amama verdacht, wat niet wegnam, dat hij na op dit stak onderzocht te zijn, in 1616 te Franeker tot professor in het Hebreeuwsch benoemd werd. Hij onderteekende Confessie en Catechismus. Acht jaar was hij hier werkzaam, toen hij te Leiden tot opvolger van Thomas Erpenius in 1625 begeerd werd. Festus Hommius werd afgezonden om hem de benoeming te overhandigen. De Friesche gedeputeerden weigerden hem te laten vertrekken en benoemden hem in 1626 tot bibliothecaris met aanmerkelijke tractementsverhooging. Hij stierf op 46-jarigen leeftijd te Franeker, op den 9den November 1629. Zie: H. Visscher en L. A. van Langeraad, Het Protestantsche Vader, land, Utr. 1903, s. v. Amama (Sixtinus), blz. 132—138. Over hem als bijbelsch exegeet: Chr. Sepp, Het Godgeleerd Onderwijs in Nederland gedurende de 16e en i-je eeuw, Leiden 1874, DL II, blz. 4—11. Bij de benoeming der Staten-revisors werd Amama, tot nadeel van de zaak der bijbelvertaling, gepasseerd. Sepp, a. w., Dl. II, blz. 7. 3) Censura Vulgatae Atque a Tridentinis Canonizatae Versionis Quinque Librorum Mosis, auctore Sixtino Amama Frisio, Franekerae Frisiorum 1620. (Univ. Bibl. te Leiden). 1623 Juli 10 38 ista tela, sed quominus lucem aspexerit laborum meorum in isthoc genere continuatio, motibus Germanicis, qui nostris bibliopolis omnem fere animi vigorem et alacritatem excussere, imputandum est. Itaque cogitare coepi, num interim Belgis meis aliqua in re gratificari possem. Legebam publice Hoseam, postquam absolvissem Proverbia, Koheleth et Psalmos, textumque Hebraeum more meo conferebam in locis difficilioribus cum melioribus interpretationibus vetustis et novis. Et quia semper existimavi maxime necessariam SS. Th. studiosis esse assiduam SS. LL. lectionem, et quidem in ea lingua, qua ecclesiis aliquando inservient, incepi quoque in hac collatione adhibere Belgicam translationem; hic demum vidi, vere dixisse aliquando Cl. Marnixium, inter omnes omnium nationum versiones nullam esse, quae tanto distet ab Hebraïca veritate intervallo, ac haec nostra r), simulque incepi non leviter illis irasci, qui sanctum illud accuratioris versionis opus impediunt, atque ita cum animo putabam meo, indignissimum esse Remp. nostram, quam potentissimis regnis et rebusp(ublicis) aequavit o navtoxQutoaq, hoe unico, vid. accuratioris Bib. versionis thesauro a vicinis, eiusdemque nobiscum Confes- 1) In den „Dedicatie-Brief" róór in Amama's Bijbelschc Conferentie iaat de schrijver Marnix van St. Aldegonde zeggen: „dat onder alle oversettinghen van de Evangelische kercken ghene zij, die so verre van de Hebreusche waerheyt afwyeke als de oversettinghe D. Lutheri", doch D. Luther had dan ook met schrijven en prediken zooveel te doen „dat het te verwonderen is, dat een mensch so vele heeft con(n)en doen". Uit deze kwade Hoogduitsche „is een slimmer Nederlandtsche ghemaeckt (blz. *3). Deze dedicatie-brief, waarin men enkele zinsneden uit den thans uitgegeven brief terugvindt, is gedateerd 30 Nov. 1623. De volledige titel van het werk, waarover de thans uitgegeven brief handelt, is: Bybelsche Conferentie, in welcke de Nederlandtsche Oversettinghe des Bijbels, die eerlijk uyt de Hoogh-duytsche DJ). Lutheri int Nederlandtsch ghestelf, ende tot noch toe in de Nederlandtsche Kercken ghebruycht is, van Capittel tot Capittel aen de Hebreusche waerheyt beproeft, ende met de beste Oversettinghen vergheleken wort, namelijck met de Latijnsche van Pagninus, van Zurich, van funius ende Tremellius, als oock de Franscke van Geneven, Hoochduytsche van Piscator, Spaensche van Cyprianus de Valera, Italiaensche 'van Deodatus, Bngelsche etc, midtsgaders de Copyen van Biestkens ende Liesvelt. Tot aenwysingke van de noodtwendicheyt der verbeteringhe dezer Oversettinghe, ende tot verclaringhe van vele duystere plaetsen. Met grooten arbeyt byeenghebracht door Sixtinum Amama, Frisium, Professor der Hebreusche Tale in de Universiteyt der Ed. Mo. HH. Staten van Vrieslant, tot Franeker. t' Amsterdam, By Jan Jansz. Boeckvercooper, woonende op 't Water in de Pascaert, Anno. 1623. (Univ. Bibl. te Leiden). 39 1623 Juli 10 sionis regnis et rebusp(ublicis) superari. Dolui itaque tam segniter curari libros sacros, cum vix ullus inter scriptores profanos, quamvis obscoenissimus et impurissimus reperiatur, quem non accuratissime emendatum nobis tradiderit criticorum industria. Dolorem hunc auxit ea cogitatio, perire paulatim idoneum tempus, terris eripi idoneos viros, contemtumque sacrarum linguarum non obscure nobis praesagire adventantem et cervicibus nostris imminentem barbariem J); posse aliquando dura persecutionum tempora his Halcyoniis succedere, queis vellent quidem hoe opus promotum ii, qui nunc non urgent aut insuper habent, sed votis dpsfta>X(otf. Itaque tandem, postquam hoe negotium communicassem cum D.D. Gomaro, et postmodum etiam cum D. Bogermanno, cum iam meliuscule haberet, et Baudartio, ausus fui meas in V. T. observationes, postquam a D. Gomaro fuissent maximam partem lectae et probatae — (id quod honestissimae eius epistolae docere possunt 2) — praelo mandare, duplici fere fine: I. ut omnes vere fideles et verbi divini amatores, praecipue vero Praep. DD. Ordines Gen. incitarem ad promotionem tam sancti operis, et simul glaciem frangerem, quam ex nostris quidam obiiciunt ex scandaiorum pelago. Desinent, spero quotquot inter nostros cordatiores sunt, ubi haec nostra et praecipue prolegomena nostra legerint, cantilenam illam occinere, ubi viderint Junianam 3), Tigur. 4) Piscat. 5) Genev. «) Angl. 7) Deodati Itahcam 8)( 1) Al zijne wetenschappelijke werken hadden één doel: het verdrijven van hetgeen hij de „barbaries theologiae et ecclesiae" noemde — onbekendheid met de Hebreeuw sche taal (Chr. Sepp, Godgeleerd onderwijs, Leiden 1874, Dl. II, blz. 9). ' 2) De brief van F. Gomarus aan Sixtinus Amama, betreffende zijn Bijbehche Conferentie, d.d. Idibus Octobris 1623, is vóór in dit boek afgedrukt. 3) De Latijnsche bijbelvertaling van Franciscus Iunius en Immanuel Tremellius, professoren te Heidelberg. Zie: I. I. Herzog, Realencyklopadie für frotestantische Theologie und Kirche, Leipzig 1897, Bd. III, S. 54. 4) De Latijnsche bijbelvertaling van Leo Judae, Bibliander en Pellicanus in 1543 te Zürich verschenen. I. I. Herzog, a. w., Bd. III, S. 52—53. 5) De Hoogduitsche bijbelvertaling van Piscator, in 1602 verschenen. 1.1. Herzog, a. w., Bd. Hl, S. 55, 80. 6) De vertaling van Genève. I. I. Herzog, a. w„ Bd. III, S. 133. 7) De Engelsche bijbelvertaling. I. I. Herzog, a. w, Bd. III, S. 98—99. 8) De Italiaansche bijbelvertaling van Joh. Diodati von Lucca in 1607 verschenen. I. I. Herzog, a. w., Bd. III, S. 141. 1623 Juli 10 40 Hispanicam J) etc. ab hominibus nostrae confessionis concinnatas versiones tot parasangis nostram accuratione superare, et plerasque istarum sine murmure in respectivis ecclesiis receptas esse. Indignabuntur, scio, ubi viderint nostram tot crassissimis inveteratisque typogr. sphalmatis collutulatam, tot hemistichiis et particulis mutilatam, multa inibi ex non intellecto vel ambiguo Lutheri Germanismo admissa, multa ex vitiis typogr. Germ. edit. expressa etc. Authoritas praedictarum versionum apud imperitiores mihi clypei instar erit, dum videbunt, si modo 3 vel 4 loca excipias nullum a me indicatum esse locum, in quo praedictos interpretes, aut omnes, aut potissimam partem non habeam mihi astipulantes. Et quod ad Praep. DD. Ordines attinet, si reverentiae vestrae aliorumque ecclesiae nostrae luminum accedat auxilium, confido hos labores meos apud illos non omnino fore infrugiferos. Alter mihi finis, ut, dum opus illud sub manu est et auditoribus meis, aliisque etiam, qui ob linguarum imperitiam, nee fontes nee alias versiones inspicere possunt, hae meae lucubrationes sint instar rudis alicuius correctorii et commentarii ad loca difficiliora, queis ex praedict(arum) versionum collatione lucem aliquam inferre conatus sum. lam vero, quod attinet ad R. T. caeterosque eruditissimos viros, ecclesiarum nostrarum lumina, queis hanc provinciam demandavit venerabilis synodus, non puto eos habere occasionem querendi de falce mea in ipsarum messem immissa. Illos ut architectos huius operis revereor et veneror. Illud peto, uti me in operarum et administrorum numero ponant. Solummodo enim administrum et inglorium operarium hic ago, dum, quomódo hic vel ille locus ab his illisve versus sit ostendo, illis nihil praescribens, nee iudicium meum, nisi rarissime, inter diversas meliores versiones interponens. Pontificios quod attinet, Anabaptistas et Lutheranos, in LTQoXsyo/iêvois meis abunde ipsis obthurabuntur ora, ne hoe nomine, uti infirmiores quidam verentur, ecclesiis nostris insultare queant. Sed nimis verbosus sum apud eum, quem 1) De Spaansche bijbelvertaling van Cypr. de Valera, in 1602 verschenen. I. I. Herzog, a. tv., Bd. III, S. 143. 4i 1623 Juli 10 scio temporis, ob graviss(imas) occupationes esse maxime indigum. Itaque concludo, et ubi haec specimina mea R. V. pervolverit, rogo ut R. V. ea ad Cl. Theol. D. Thysium, Walaeum et Polyandrum transmittat. D. Thysium priori loco nominavi, quod ex actis syriodicis deprehenderim, eum potioribus suffragiis ad V(eteris) T(estamenti) interpretes proxime accessisse. Uti autem reverentiae illorum de occasione et scopo mei laboris, ut et censura et approbatione D. Gomari aliorumque ecclesiarum nostrarum luminum, melius possint instrui, faciet R. T. mihi rem gratissimam, si et hoe epistolium meum Ulis communicare per occasionem non dedignabitur. Equidem voluissem ad singulos ipsorum literas exarare, eratque id mihi plane propositum, sed cum extraordinaria Graecae linguae praelectione et scribendis ad collegia et civitates Frisicas in negotio Bibliothecae pubhcae, literis plane distinear, uti nihil dicam de praeli laboribus, unica hac epistola cogor omnes illos alloqui. Ilh, quae ipsorum singularis humanitas est lubentes ignoscent. Si quid in his meis lucubrationibus RR. VV. displicebit, quod in iis quae adhuc excudenda restant caveri posset, magni beneficii loco ponam et prolixissime interpretabor, si vel RR. ipsorum vel R.T., ipsarum nomine, verbulo me monuerit. Vale Rev. Domine, cum clarissimis theologis iam nominatis, queis amicissimam salutem dico. Deus Opt. Max., Israêlis sui custos vigilantissimus, vos vineae suae operarios fidehssimos longum servet Acad. et ecclesiae bono. Dabam Franek(erae) XXX Junii, stilo veteri, MDCXXIII. R.V. observantissimus Sixtinus Amama. (Adres:) Reverendo, clarissimo et pio viro D. Festo Hommio S.S. Th. doctori ecclesiae Leyd. pastori et Collegii Theol. illustrium Holl. Ordinum Regenü i) vigilantissimo. Lugd. Batav. C, No. io. Origineel. i) Festus Hommius was 20 Juli 1619 tot regent van het Staten-College benoemd. Zie: P. C. Molhuysen, Bronnen, DL n, blz. 84—85. 1623 September 26 42 22. 1623 September 26. — Sixtinus Amama, hoogleeraar te Franeker, zendt aan de faculteit eenige proefvellen van zijne „Bijbelsche Conferentie1'. Reverendi et clarissimi viri domini ac patres in Christo observandi. Ex quo synodi nationalis, Dordraci postremum celebratae, cui VV. quoque RR. pars magna fuerunt, de Beigica nostra translatione iudicium legi r), coepi solito diligentius eam rimari ac in praelectionibus meis adhibere. Quo diligentius eam legi et cum fontibus, melioribusque versionibus eam contuli, eo magis indignatus sum, sanctissimum, simulque plane necessarium illud novae versionis opus tam lento passu procedere. Culpam non penes illos esse, queis venerabilis illa synodus provinciam illam demandavit, sed penes alios esse intellexi, aliis scandala, aliis immanes sumptus, aliis nescio quid aliüd praetexentibus, aliis etiam asserentibus, non adeo contemnendam versionem nostram, ut propter paucula forsan minus accurate versa hominum manibus eripienda videatur. Horum hominum commiserationem si me tetigisse negavero, mendax sim. Nam aut rarissime eiusmodi homines scripturam legere aut admodum parvi facere, plane apud me statuo. Itaque, postquam negotium hoe cum clarissimis et in ecclesiis nostris non postremi ordinis theologis institutum meum communicassem, coepi a capite ad calcem V.T. libros cum fontibus, Iunio, Pisc, Genev., Ital. Deodati, Hispanica Cypriani de Valera, Tigurina, Anglicana a) et subinde quoque Pagn(ino) 3) conferre, et 1) Zie: H. H. Kuyper, De Post-Acta, Amst.—Pretoria 1899, blz. 263—265; een uitvoerig hoofdstuk over „De Bijbelvertaling op de Dordtsche Synode" in: H. Kaajan, De Pro-Acta der Dordtsche Synode in 1618, Rott. 1914, blz. 67—152. 2) Zie biervóór, blz. 39 aant. 3—8 ; 40 aant. 1. 3) De Dominicaner-monnik Sanctes Pagninus uit Lucca (gest. te Lyon in 1541) was de eerste die een nieuwe latijnsche vertaling van de gansche H. Schrift uit den grondtekst, zij het dan ook in nauwe aansluiting aan de Vulgaat, leverde. Zie: I. I. Herzog, RealencyMopadie, Leipzig 1897, Bd. III, S. 51—52. 43 1623 September 26 postquam singulas partes D.D. Gomari, acutissimi in hisce sacris critici, iudicio et censurae subiecissem, praelo eas subiicere tandem ausus sum, adhortantibus quoque Rev. viris D. Joh. Bogermanno et Gul. Baudartio, ut nihil iam dicam de collegis quibusdam meis, item Sculteto, Fullenio, et aliis, tum eruditione, tum aetate et meritis conspicuis viris. Imprimis id operam dedi, ut crassissima typographorum sphalmata detegerem; 2. ut inexcusabilia interpretis errata xtmnium oculis exponerem, ac ut maiorem mihi fidem facerem, praedictas interpretationes tanquam totidem advocatos produxi; 3. multis quoque locis difficilioribus lucem inferre studui. Scopus mihi potissimum duplex: 1. ut illustres DD. Ordines Generales et generosum Principem incitarem ad promovendum hoe opus; 2. ut apud plebeios et infirmiores glaciem illam scandalorum frangerem, atque utrisque ostenderem quantus thesaurus sit accurata versio. Et quis, quaeso vos, qui vel paulo erectiorem supra plebem animum gerit, non indignissime ferat, cum caeterae ecclesiae de accuratissimis, atque ex ipsis fontibus percolatis versionibus sibi prospexerint, nos solos versione, non e fontibus sed ex alia versione confecta, eaque nunquam correcta, tot annis, in tam clara luce, contentos esse ? *) Atque haec cum sese habeant, plane confido, me VV. RR. habiturum aequissimos laboris mei censores. Vos ii estis, qui sanctissimum illud correctionis opus, apud eos, queis illud demandatum est, promovere, atque hisce conatibus meis apud illustres Ordines atque ipsam quoque plebem authoritatem aliquam conciliare potestis. Hoe fine ad RR. VV. mitto non opus universum, sed ea, quae huc usque excusa sunt folia. Omnia fere D.D. Gomarus legit et poli- 1) De destijds hier algemeene gebruikte bijbel was die, welken Godfried Tan Winghen in 1562 had vertaald en uitgegeven, die zich, wat het O. T. betrof, aansloot bij den Lutherschen, door Van Liesveldt te Antwerpen uitgegeven, met eenige veranderingen naar den bijbel van Genève. Sedert de synode van Emden in 1571 hadden de Gereformeerde kerken steeds op eene. betere vertaling aangedrongen, en daarvoor waren dan ook onderscheidene mannen als Marnix van St. Aldegonde, Wernerus Hehnichius en Arnoldus Cornelii benoemd geweest, maar hun arbeid was telkens afgebroken. Zie: Tsaac le Long, Boek-zaal der Nederduylsche Bijbels, Amst. 1732, blz. 717—722; P. Jzn. Wyminga, Festus Hommius, Leiden 1899, blz. 317. 1623 October 11 44 tissimo suo iudicio limavit, pauculis quibusdam exceptis, quae ob nuperam suam in Zelandiam profectionem legere non potuit. Caeterum me praefationem meam in opus universum ad RR. VV. non posse transmittere, id vero vehementer doleo. Nimis urget praelum, et apographum non potui describere, quia ex quo clarissimus D. Gomarus eam legit, censuitque, apud D. Bogermannum fuit, atque etiamnum est. Me autem hic RR. vestris haudquaquam adire manum fumosve vendere, ex adiunctis utriusque literis RR. VV. constabit. Illud ergo supplex a RR. VV. peto, ut, si forte opus meum, quod illud totum non viderint, commendare graventur, saltem institutum meum, quod ex hisce foliis RR. VV. non erit obscurum, brevi aliquo iudicio, sub facultatis theol. nomine, commendare lectori, aut illustrissimis Ordinibus non graventur, illudque ad me transmittere, quo tempestive illud cum caeterorum censuris praefationi meae subnectere queam, non dedignentur. Quod si hoe ipsum a RR. VV. impetravero omnes labores meos abunde pensatos arbitrabor. Valete reverendi viri et diurnate ecclesiae et Academiae florentissimae bono. Franicae, Sept. MDCXXIII. ~ RR. VV. observantissimus SrxTiNus Amama. (Adres :) Reverèndis, clarissimis, celeberrimis et pietate conspicuis viris, DD. theologis, facultatem theologicam in illustri Acad. Leidensi constituentibus. Lugd. Bat. — Cum libello. C, No. 7. Origineel. 1623 October ii. — Sixtinus Amama zendt aan de faculteit eenige proefvellen van zijne „Bijbelsche Conferentie1" en deelt den hoofdinhoud mede van de „Prolegomena*. Reverende domine, amice observande. Dies iam aliquot sunt, quod ad ornatissimum iuvenem D. Cabeljavium, 45 1623 October 11 I.U. candidatum, epistolam misèrim R.T. tradendam. Illi inclusa erat epistola mea ad facultatem vestram, additumque laboris mei specimen. Non dubito quin fideliter illa procurarit D. Cabeljavius; caetera R.T. diligenter curaturam plane confido. Ab eo tempore folia aliquot edita sunt, quorum exemplaria his inclusissem, nisi typographus hoe ipso die i% dnQoadoxfjTov urbe exiisset. Interim unum mitto, quod superfluum hic inveni. Caeterum nullus dubito, quin RR.VV. ex Üs, quae iam misi, satis superque de universo opere cogniturae sint. Praefatio cras, Deo volente, ibit ad typographum. Prolegomena ista in 12 capita distinxi 1): Capite 1: ago de necessitate et perfect(ione) S. Scripturae etconfirmosententiam orthodoxam ex scriptoribus Papisticis; Gap. 2: ago de linguis, quibus S. Scripturae originaliter conscriptae sunt, et quo sermone authenticae sint, et confirmo nostram sententiam testimoniis authorum Papisticorum, qui apud nos non adeo noti sunt; Cap. 3: disputo an S. Scripturae lectib cuivis concedi debeat, et ostendo quam intolerabilis hic sit papae tyrannis. Respondeo ad xQtjffcpvyetd Serarii et Azorii a), atque orthodoxam sententiam statuminandam etiam Papistas quosdam produco; Cap. 4: disputo an liceat S. L. in linguas vernac(ulas) transferre; Cap. 5: ostendo, quam discordes sint pontificii hac in re, ago de Regula Pii IV 3), atque ex observatione Clementis VIII praedictae regulae adnexa, item praxi Rom. Ecclesiae in Italia, Hisp. et alibi, item argumentis BelL 4), Azorii, Serarii doceo, totum iUud, quod regula ista concedi videtur, pontificibus extortum fuisse et postea manifeste revocatum. Ostendo, quae sit causa, cur in Germania omnibus catholicis eoncedatur bibUorum vernac(ulorum) lectio. Arguo Serarium, Azorium etc., et convinco manifestorum mendaciorum; Cap. 6: examino rationes Bell., Azorii et Serarii contra vernaculas versiones, et ostendo, ea e diametro pugnare cum ipsorum conclusionibus; Cap. 7: ago de 1) Sixtinus Amama geeft nu de inhoudsopgave van de „Voorreden" van zijn Bijbehche Conferentie, Amst. 1623, blz. 3—56. 2) Zie „Voorreden", blz. 13—14. 3) Zie „Voorreden", blz. 17—18. 4) Bellarminus. 1623 October 11 46 authoritate versionum, de impudentissimo ausu Concilii Trid(entini) circa canonizationem Vulg(atae) versionis. Ostendo, quae turbae inter ipsos DD. Papisticos hoe decretum consecutae sint. Doceo ex Mariana quam plurimos doctores in Hisp(ania) in vincula et carceres coniectos, non aliam ob causam, quam quod statuerent. decreto illo fontibus repudium nequaquam missum esse, sed illis suam authoritatem rehetam. Doceo, approbari non potuisse versionem illam, quia non fuit cum originali instrumento collata etc.; Cap. 8: ago de Belgica nostra translatione; eam non ex fontibus, sed Lutheri vers(ione) deductam. Doctorum virorum de Lutheri v(ersione) iudicia, quam periculosum sit versionem ex versione concinnare, quam modeste ipse Luth. de sua vers(ione) senserit; Cap. 9: annon omnia ad salutem necessaria in nostra vers(ione) contineantur ? Si sic, cur ergo opus sit correctiore aut nova versione? Propono distincte varia commoda accuratae, et contra varia incommoda versionis inaccuratae, tam quoad pastores, quam auditores; Cap. 10: discutio varia impedimenta, quae hic vulgo obiiciuntur. Ostendo, Lutheranos nobis hoe nomine conviciari non posse, nee Mennonitas, atque ex omnibus sectis Papistas bic maxime fore mutos. Doceo enim quoties instituta sit bibliorum Latinorum castigatio, etiam post decretum, et doctissimos Papistas agnoscere, multa etiamnum superesse, quae correctione opus habeant. In eum finem producta testimonia Bell. 2), Bandini 3), Lucae Brugensis 4), Marianae, Serarii, Bannes. 5) etc.; Cap. 11 continet institutionem simpliciorum, circa scandala illa et impedimenta, quae plerumque solent obiicere. Doceo non debere nos plus tribuere versioni nostrae, quam doctiores Papistae suae, licet in concilio canonizatae. Ostendo in Lovaniensi Belgica bis quoque correctionem institutam iuxta 1) Een Spaansche Jezuïet. Zie „Voorreden" van Bijbehche Conferentie, blz. 29—30. 2) Bellarminus. 3) Bandinus, overste van de Vaticaansche drukkerij. 4) Lucas Brugensis, een deken van St. Oraaers, die een register gemaakt heeft van de fouten in den Roomschen bijbel aanwezig. Deze is nog niet „emendatissima a sphalmatis Typogr^^cnan)". 5) Bannes, een Spaansche Dominikaan. Zie voor alle deze namen: „Voorreden" op Amama's Bijbehche Conferentie, blz. 45, 46. 47 1623 October 11 correctionem Romanam utramque, atque hoe ipsum in praefationibus, titulo et approbationibus non celari; Cap. 12: ago de occasione, scopo mei libri et modo procedendi, cur et quo fine tot testes produxerim adversus nostram translationem, et notas explico, quibus in hoe opere usus sum, aliaque trado, sine quibus simpliciores laboribus meis frui haud ita facile possent. Habes, rev. vir, brevem diatvnmfftv meorum nqoXeyofiévtav, quam si opus erit, R. V. caeteris collegis communicare poterit. Id restat, venerande domine, ut, quam possum officiosissime, te rogem et obsecrem, uti advocatum meum agas apud facultatem theologicam. Scio R. T. eius quoque membrum esse, sed quia bonam causam habeo, confido R. T. et iudicis et advocati personam bona conscientia posse sustinere. Ego si qua in re R.ae V.ae redhostire potero, faciam animo promtissimo. Vale rev. domine et salve a R. D. Amesio, qui hoe mense et stipendio et prole mascula auctus est. Raptissime; ipsis Kal. Octobris, stilo vet., 1623. R. T. observantissimus S. Amama. P.S. Hic nauta post triduüm solvet Leida, rogavique eum, ut ante discessum R. T. denuo compellet. Gestio intelhgere, utrumne fasciculus iste meus per D. Cabeljavium R. T. bene traditus sit. Porro, si quid amplius reverenda facultas videre desideret, antequam censuram de instituto et opere meo transmittere possit, id velim mihi a R. T. quamprimum verbulo significari. In Ezech. et Prophetis Minoribus brevior fui, ne opus nimium excresceret, Ea causa est, cur urgeam. Nam in Malachia finio. Titulus iste erit, quem hic adiunxi, si et illud forte clarissimi viri scire desiderent. (Adres :) Eerweerdigen, godtsalige, hoochgeleerde D. Festo Hommio, der H. Schrift doctor, dienaer des godtlyeken Woorts, ende regent van het Collegie tot Leiden. C, No. 11. Origineel. [1623 October] 50 atque magnum operae precium praestiteris cessurum in adiumentum iis quibus haec cura versionis novae ex Synodi Dordrechtani decreto commissa est. At vero hoe probare pariter nequimus. Optassemus equidem hanc privatam tuam operam privatim potius cum iis qui huic versioni et recensioni praefecti a Synodo fuerunt reverendis scilicet ac doctissimis viris Bogermanno, Baudartio, Bucero communicatam misse. Aut saltem si evulgare statuisses, Latine potius quam Belgice emendationem illam atque editionem institutam factamque esse; idque ut eo melius offensa vulgi, quod sacra sibi ita incerta reddi conqueretur, effugiatur, neque Libertinis, quibus plena sunt omnia, ad obtrectationem et calumniam occasio praebeatur. Nosti, vir doctissime, quantas turbas. dederit in vulgo Hieronymi aevo vel unius voculae in Jona commutatio. [Te]genda haec talia potius quam publice indicanda praemonendaque ut accipiat haec potius vulgus quam sentiat. Hoe exigit prudentia hic christiana. Vérum enimvero quoniam aliter usu venit, id omnino agendum putamus, ut titulo atque praefatione incommodis hisce occurratur: nempe ut titulus ita instituatur, ut censura et animadversio potius in Lutheri quam nostram versionem redundare videatur; utque praefatione incommoda haec, quoad eius fieri potest emollitione quadam adhibita, amoliantur. Quod prolegomenas esset Haec clarissime vir, [estjs sententia nostra, qui tuam hanc operam plurimum probamus, licet aliter rem gestam exoptavissemus. Tu interea macte virtute esto et id quod agis vehementer et sedulo age, et ad hoe sacrarium Domini adfer omnia quae potes — (potes autem plurimum) — ac de ecclesiis Dei bene mereri et [.. .J te illustrem reddere pergas. Nos tuae diligentiae et sumus et porro erimus approbatores et èQyodimxTcu. Vale in DominoPridie Kal. Tui studiosi atque addictissimi professores SS_. Theologiae atque omnium nomine Antonius Thys(ius), C, No. tp. Concept. p. t. decanus- 1) Hierna volgen een tiental regels, welke zijn doorgestreept. 5* 1623 October 29 36. 1623 October 29. — Missive van Sixtinus Amama aan de faculteit, waarin hij eenige bedenkingen door de faculteit tegen zijn ,Bijbelsche Conferentie" ingebracht, tracht te weerleggen. Reverendis et clarissimis viris DD. professoribus et doctoribus, theologis in Academia Leidensi G. P. Q. a Domino nostro Jesu Christo precatur Sixt. Amama 1). Responsum vestrum, reverendi in Christo patres, accepi, in quo iudiciüm vestrum, super laboribus meis, prudens sane et circumspectum cognovi. Gratias ago pro labore, quem gravioribus negotiis subtractum, meis lucubrationibus insumsistis. Praecipuus hic mihi fuit scopus, uti et praepotentes DD. Ordines Gen. ad promovendum sanctum illud opus incitarem, et ecclesias 'ad suscipiendum illud redderem paratïores. Hunc scopum meum RR. VV. probare non sine gaudio animadverti, et spero RR. W. magïs eum probaturas, ubi nQoXeyo/tiya mea viderint, quae eadem opera ad RR. VV. transmittere cum caeteris illis, quae tune excusa erant, folüs, potuissem, si mihi ante de incuria bibliopolae, qui chartam subniinistrat, constitisset, qua editio libri septimanis ahquot non parum fuit retardata. Cur vero vestrum super instituto saltem meo iudicium petierim, causa non fuit una. Suadebant viri primarii et non postrema ecclesiarum lumina praep. dominis Ordinibus Gen. scriptum meum inscribere; ego vero, sine vestra vel mediocri laboris praedicti commendatione, istud facere, tamque molestum et sumptuosum iter suscipere non duxi consultum. Cogitate ipsimet, reverendi patres, utrum iudicium illud vestrum coram isto tribunali mihi admodum utile, aut, si eo fine a vobis conceptum, ut cum iudicio clarissimi D. Gomari, caeterorumque quorundam ecclesiae luminum edi posset in lucem, valde futurum mihi sit honorificum. Quod enim praepotentes DD. Ordines praecipue fortassis consideraturi sunt, 1) Zie hiervóór, No. 25, blz. 49—50. 1623 October 29 52 RR. VV. plane improbant, lucubrationum istarum evulgaüonem vid(elicet) aut saltem modum. Neque ego haec a RR. VV. ita velim accipi, quasi ipsis praescribere velim formam iudicii, quod extremae esset impudentiae, aut ad certamen descendere super iis, quae in altera epistolae parte adducuntur, id quod intolerabilis esset praesumptionis, praefractumque tjjg dv&olxyc, studium argueret, sed ut RR> VV» una significarem, pleraque ista, quae RR. VV. adducunt, iam ante me praevidisse et praemeditatum, addo et cum clarissimis viris Gomaro, Amesio, Bogermanno ët Baudartio communicasse, atque in prolegomenis meis sic satis nervose — (nisi me amici fallunt) — refutasse, ac scandala ista e medio sustulisse; qualia illa sunt, de scriptibne vernacula, incertitudine sacrorum, Libertinorum sannae, sectarum ludibria etc. censui autem mea interesse, hac de re RR. VV. speciatim monere, ne RR. VV. prolegomena legentes, istorum capita aliquot, quasi ex professo adversus eam epistolae vestrae partem instituta suspicentur, utpote quae diu ante scripta fuerunt. Et ut hoe non esset, tarnen RR. VV. illud in malam partem accipere non possent, cum ex aliorum potius sententia, quam sua, quaedam attulerint et offendicula ista non data sed accepta esse confiteri oporteat. Componantur ex adverso commoda et incommoda; illa certa apud ipsum quoque populum praeponderatura, eventus, uti confido et viri pie docti augurantur, docebit. Dixi autem pleraque ista. Duo enim sunt in epistola vestra, quorum in istis non memini. Et quia confido RR. VV. non aegre laturas, si coram de iis placide cum ipsis conferrem, non indigne ferent, si ea ipsa hic verbo attigero: 1. Optant RR. VV. privatam meam operam cum delegatis interpretibus privatim fuisse communicatam. At cui bono, reverendi viri? An ut illos incitarem ad opus versionis? At per illos non stat, illi satis parati sunt. An ut ipsos de necessitate correctionis commonerem ? At hoe longe melius norunt ac ego. Hoe norunt, cum ego necdum essem. An ut ipsos instruerem? At illud sine extremae impudentiae et arrogantiae macula a me praesumi non potuisset. Imo ne illud quidem mihi arrogo, quod labor meus ullo modo cessurus sit in ipsorum 53 1623 October 29 adiumentum, quod tarnen affectus animusque vester in me praeter meritum propensus RR.18 VV."3 dictavit. 2. Dicitis haec talia agenda potius quam praemonenda. Non multum repugno. Sed cum id necdum factum sit, nee spes affulgeat id tam cito futurum, nisi aliae ad Dominorum animos excitandos adhibeantur machinae, cum populus ante tot iam annos prodromo D. Baudartii etiam Belgice scripto 1), et non ita pridem in actis synodi hac de re praemonitus sit, quis mihi vitib vortet, si ego praemonitioni synodicae insistens, quae nullis demonstrationibus, queis populo persuadéri posset emendationis necessitas, suffulta fuit, ecclesiis ad oculum demonstrem, tot locorum inductione ostendam, tanta testium nube producta evincam, indignissimum esse in hac luce literarum, caeteris nationibus accuratissimis versionibus fruentibus, nostras ecclesias tam vitiosa versione contentas esse oportere, ac proinde nihil magis necessarium, quam ut ad correctionem istam, quam synodus decrevit, semel tandem procedatur. Alterutrum ergo ea, qua par est, reverentia a RR. VV. peto, aut ut veniam mihi faciatis duos — primus erit: illud sane non possimus non probare etc., aker, ultimus, made interea virtute etc. — paragraphos, non mutilatos, ex epistola vestra decerpendi, illosque cum clarissimi D. Gomari elogio post dedicatoriam collocandi, caeteris, quae interiecta sunt, praeteritis, et per asteriscos indicatis: aut ut RR. VV. placeat, aliud formare iudicium, quantum salva conscientia et veritate licet, in quo istius, quod improbant, nulla fiat mentio Quod si neutrum a RR. VV. impetravero, praefatio mea, quam ad Ordines direxi,"in spongiam, vereor, incumbet. Veniam date huic libertati nostrae, et si pecco, perplexitati animi mei imputate. Spero tarnen, viri reverendi, vos hanc petitibnem meam non repulsuros. Ego 1) W. Baudartius, Wefkbereyder op de Vtrbetcringhe van den Nederlantschen Bybel, die, door de ghenade des Heeren, coris aen den doch sol gkegheven morden, Daerin verkoelt ende aengkewesen morden vele oorsaken van de versckeydenkeyt der ouder Translatten, Arnhem 1606. In 8». Zie: Het Protestantseke Vaderland, door H. Visscher en L. A. van Langeraad, Utr. 1903, blz. 351, s. v. Baudartius (Willem). 2) In de „Bijbelsche Conferentie" komt geen iudicium van de faculteit voor. 1624 Februari 10 58 congestum, in quo illorum cum Confessione, Remonstrantium nomine nupere evulgata, naoaXXijXmc exhibetur ») consensus tum ut quinque famosis illis articulis non tantum stare controversiam, quam cum Reformatis Ecclesiis exercent, pateat, et deinceps patescat amplius, tum ut aliis harum rerum ignaris hoe indicio cautum sit, ne insidiosis huiusmodi scriptis decipiantur, in publicum edi non inconsultum, nee inutile censemus, sacrosanctae theologiae in alma Lugd. Batav. professores infrascripti johannes polyander. andreas Rivetus. Antonius Walaeus*. Antonius Thysius. C, No. i6g. Concept. 39. 1634 Februari io. — Advies van de faculteit aan de curatoren der Universiteit, om de regenten der Collegtën (Staten-college en Waalscke-college), onder zekere voorwaarden, zitting in de faculteit te geven. Copia. Aen de Heeren Curatoren. Aengaende de saecke van de EE. heeren Curateurs ende Borgemeesters met ons meermaels gehandelt hebben, te weten van de admissie der regenten van de Collegien alhier opgericht onder de authoriteyt van de HoochMogende Heeren Staten van Hollant ende West Vrieslant, tot de gemeenscap der theologische faculteyt der Universiteyt Leyden a), is dit ons advys: Namelijck, dat wy onder 1) Het boekje van Bodecherus, waarvoor de faculteit hier approbatie verleent is: Sociniano-Remonürantismtis. Daar de voorrede Kalendis Januariis 1624 is gedateerd, zal de approbatie wel in het laatst van 1623 door de faculteit zijn opgesteld. De approbatie staat vóór in dit boekje afgedrukt. De woorden Bodechero-exhibetur zijn in het concept doorgestreept, verbeterd, aangevuld etc. Zie hiervóór, No. 10. 2) Zie hierover: P. C. Molhuysen, Bronnen, DL II, blz. 102 (9 Febr. 1621) en 108 (9 Nov. 1622). Het was de regent Festus Hommius, die er op aandrong in de theologische faculteit zitting te mogen hebben. VgL: P. Jzn. Wyminga, Festut Hommius, Leiden 1899, blz. 385—386. 59 1624 Februari 27 U. E. goetvinden wel genegen sijn de voorseyde regenten van beyde de geauthoriseerde collegien tot de gemeenscap van onse theologische faculteyt toe te laten, om te beter endé naeder correspondentie, tot voordeel van de jonckheyt ende andersins met hen te houden. Welverstaende dat: Ten eersten sulckx geschiede sonder praeiudicie van de senaet van de Universiteyt, ende sy daerom voor leden desselfs niet en werden gehouden, noch in desselfs preeminentie oft emolumenten geen deel en pretenderen. Waerover wy niet en cunnen noch en mogen disponeren noch dispenseren; Ten anderen, dat dese gemeenscap alleen verstaen worde van die saecken, die de geheele senaet van de Universiteyt int gemeen, ofte oock de andere faculteyten int besonder niet aen en gaen, maer onse faculteyt alleen, namelijck in saecken der opsicht ende studiën van de studenten der theologie, ofte die de theologie aengaen ende over derselver particuliere advysen; Ten derden, dat de voorseyde regenten niet en sullen succederen in het decanaetscap van onse faculteyt, dewyle de decanus niet alleen het beleyt moet hebben van tgene onse faculteyt int besonder aengaet, maer daervan oock aen de senaet ende Academie de propositie doen. Alsoo gedaen in onse vergaderinge, den 10 Febr. anno 1624. Ende in onser aller naem Antonius Thysius, als decanus. C, No. 18. Copie. 3°- 1624 Februari 27. — De deputati van de Noord- en ZuidHollandsche Synoden richten zich tot de Staten van Holland en West-Vriesland met het verzoek aan de faculteit toestemming te verleenen, om een verweerschrift tegen de „Confessie"" der Remonstranten op te stellen, waartoe zij zich bereid heeft verklaard. 1624 Februari 27 60 Copie. Aan de Ed. Mog. Heeren, de Heeren Gecommitteerde Raden van de Staten van Holl(andt) ende Westvrieslandt. Ed. Mog. Heeren. De synoden van Suyt ende Nooit Hollant hebbende voor eenige tijt gesien de niew-geformeerde Confessie by de affgesette Remonstrantsche predicanten uytgegeven ende in dese landen overgesonden ende gestroeyt 1), streckende tot verbreeckinge van de Confessie ende Belydenisse der ware gereformeerde kercke ende tot voortsettinge niet alleen van hare bekende dwalinge, maer oock veler anderer ketteren grouwelickheden, die onder den specieusen titel van Belydenisse, daer onder bedecktelick werden den simpelen ende gemeenen man in de handt worden gesteecken. Ende dewyle deselve vast by velen wort gelesen ende gepresen, die niet wel tgeene onder de verbloemde ende op schroeven gestelde woorden is schuylende, connen onderscheyden, zijn daertoe de E. heeren Professoren der H. Theologia versocht de moeyte te willen doen, ende de fauten daerinne begaen cortelijck ende duydelijck aan te wysen, ten eynde de waerheyt voorgestreden sijnde, de schadelicke dohngen mogen geweert worden. Twelck sy te verrichten gewillich aengenomen hebben, wanneer sy advys sullen hebben, dat sulcks by U Ed. Mog. goet ende geraetsaem geacht wort a). Sijn derhal ven deputati van beyde synoden gelast 3), U Ed. Mog. reverentelick te versoecken, dat deselvige dit nodige werck wille believen goet te vinden tot stichtinge der kercken ende vasthoudinge der waerheyt, hun latende hierover een favorabel apostille toecomen. Onder staet: U. Ed. Mog. onderdanige, de gedeputeerde der Zuyt- ende NoortHollandtsche synoden ende get(eeckent): Petrus Nieurode, bedienaer des H. Evangelii te j) Zie hiervóór, No. 16, blz. 27—29. 2) Zie hiervóór, No. 17, blz. 29—30. 3) Zie: W. P. C. Knuttel, Acta, Dl. I, blz. 105 (Art. 19 — synode te VGravenhage, 1624). 6i 1624 Maart 25 Rotterdam, Martinus Nicolai, Lyranae ecclesiae minister, Joannes Volcerus, ecclesiae Brielanae minister, Samuel Bartholdus, ecclesiastes Monochodami, Abrahamus k Doreslaer, bedienaer des H. Evangeli tot Enckhuysen. In margine staet: De gecommitteerde raden van de Staten van Hollandt ende West vriesland t niet meer ter herten hebbende, alsdat alle ketteryen ende schadelycke leeringen daerdoor de goede gemeynten worden verruckt ende misleydt, geweert worden, ende de christeücke na Godts heylige Woort gereformeerde religie behoorhck verdedicht ende gedefendeert, hebben gelast ende geauctoriseert, lasten ende auctoriseeren mits desen de professoren der H. Theologie tot Leyden omme de faulten ende erreuren begrepen in de gepretendeerde Confessie der Remonstranten hierinne vermeit, strydende tëgens Godts H. Woort ende de voorsegde gereformeerde religie cortehjck ende duydelick aen te Wysen, ende tselve door den druck int licht uyt te geven. Gedaen in den Hage, den Xen Januarii 1624: Onder staet: ter ordinantie van de Gecommitt(eerde) Raden, ende is get(eeckent): C°. van der Wolff. Naer collatie tegen sijn principale is desen daermede bevonden t' accorderen, huyden den XXVIIen Febr. 1624. Petrus Nieurode, bedienaer des H. Evangelii tot Rotterdam. Martinus Nicolai, Lyranae Ecclesiae minister. C, No. 26. Copie. 31. 1634 Maart 35. — De Prins van Oranje vraagt het oordeel van de faculteit over de apokalyptische beschouwingen van Daniël van Laren; dit in verband met het al of niet bevorderen van zijn beroep naar Calslagen. 1624 Maart 25 62 De Prince van Orange, Grave van Nassau, Moers, Marquis van der Vere, Baron van Breda, Diest etc. Eerentfeste, hoochgeleerde, godtvruchtige, vvyse, seer voorsienige goede vrunden. Alsoo wy domino Danieli van Laren gewesene predicant binnen Vlissingen, beroupen zijnde binnen Calslagen, onder het classis van Woerden, ende Overrijnlandt brieven van addres hebben gegeven, ten eynde hy aldaer tot den dienst der kercken mochte gevoordert worden, ende wy voor desen hebben verstaen, dat hy eenige particuliere bedynckingen heeft over het XX* Cap. Apocalypseos, noopende de lichamelycke opstandinge der martelaren voor d' andere doode, ende de duysentjarige regieringe derselver: soo ist, dat wy, omme te seeckerder in dese saecke te gaen, hebben noodich geacht U. E. iudic(i)um over dese bedenckingen te versoucken, off sy niet en raken het fundament der salicheyt, ende off dienvolgende hy van Laren voorn(oemt) in den dienst der kercken soude mogen ontfangen ende geleden worden met expresse belofte, dat hy hem in alles sal houden aen de formulieren der eenicheyt, de Catechismus, de Confessie ende de Articulen des 1) DaniSl van Laren, predikant te Vlissingen (1609—1623), verwekte veel opschudding door zijne chiliastische leeringen. In het getuigschrift, dat de classis van Walcheren voor hem 7 Sept. 1623 opstelde wordt o.a. gezegd : „Edog heeft hy naderhand een byzonder gevoelen aangenomen aangaande de opstanding der H. Martelaren, 1000 jaaren voor de andere dooden, en het regiment met Christo hier op aarde". Zie: Nieuw Ned. Biog. Woordenboek, Leiden 1918, Dl. IV, col. 876, en in het bijzonder: G. Vrolikhert, Vlisdngsche Kerkhemel, Vhss. 1758, blz. 73—81. Hij zond een brief aan de synode van Zuid-Holland, die 1624 te 's-Gravenhage vergaderde, waarin hij vroeg, dat men zich vereenigen zou met het advies van de theol. faculteit te Leiden, die op verzoek van den Prins had verklaard, „dat syne particuliere bedenckinge, die hy hare E. by geschrifte hadde overgegeven, niet en sijn directelijck tegen het fondament der salicheyt, noch tegen den artykel van de algemeene opstandinge des vleeschs (!)". Van Laren beloofde „sijn particulier gevoelen by hem te houden" en zich te houden aan de onderwijzing van de formulieren van eenigheid, wanneer de synode het beroep naar Calslagen dan maar wilde goedkeuren. De synode approbeerde het beroep niet; Van Laren stond nog onder censuur, was van Vlissingen nog niet los, en predikanten, waardoor zulke „beroerten" ontstonden, waren volgens haar, ongewenscht Calslagen moest een ander beroepen. Zie: W. P. C. Knuttel, Acta, Dl. I, blz. 119—120 (Art. 42). Kort daarop is Van Laren naar Arnhem vertrokken, waar hij na 1648 is gestorven. 63 1624 Maart 28 Nationalen Synodi tot Dordrecht, ende dat hy noch opentlijck noch heymelijck, noch directelijck noch indirectelijck zyne particuliere bedynckingen en sal verbreyden. Derhalven sal U. E. believen eerstdaechs het iudicium Theologiae Facultatis desen aengaende schriftelijck aen ons over te seynden, alsoo de stichtinge ende ruste van de gemeynte tot Vlissingen, die ons gerecommandeert is, sulcx ver^ heyst. Hiermede eerentfeste, hoochgeleerde, godtvruchtige, wyse, seer voorsienige goede vrunden, blijft Gode bevolen, 's Gravenhage, den XXV«> Martii XVICXX1TH. U.E. goetwillige Vrundt Maurice be Nassau. Aen de professoren van de faculteyt der theologie tot Leyden. (Adres:) ter'K Den eerentfesten, hoochgeleerden, godtvruchtigen, wysen, seer [voorsien] 1) igen, onsen goeden vrunden, [den D] 1) octoren ende Professoren [van de] 1) Faculteyt der Theologie in de Academia tot Leyden. C, No. 19. Origineel. 1634 Maart 28. — Geleidbrief door de faculteit opgesteld bij haar antwoord op de vraag van den Prins van Oranje, betreffende de apokalyptische beschouwingen van Daniël van Laren a). Doorluchtige ende genadige Heer, Volgens de missive van Uwe Princelycke Excellentie, waerin deselve van onse theologische faculteyt begeert advys ende ordeel over de bedenckingen D. Danielis Lareni aengaende het twintichste capittel Apocalypseos nopende 1) Het adres is door het openen van den brief geschonden. 2) Zie hiervóór: No. 31, blz. 61—63. [l624] 64 de lichaemlycke opstandinghe der martelaeren voor de andere dooden ende de duysent-iaerige regeringe derselver, off sy niet en raecken het fundament der salichheyt, ende off dienachtervolgende de voorschreven Larenus in den dienst der kercken soude mogen geleden ende ontfangen worden, met expresse belofte, dat hy hem in alles sal houden an de formulieren der eenichheyt, te weten: de Catechismus, de Confessie ende de Articulen des Nationalen Synodi van Dordrecht, ende dat hy noch opentlijck, noch heymelijck, noch directelijck, noch indirectelijck dese syne particuliere bedenckingen sal verbreyden: -so ist, dat wy in de vreese des Heeren de saecke rypelijck overlegt hebbende, ons oordeel ende advys daervan in de Latijnsche taele — (overmits wy die alle tsamen best konden onderteekenen) — by geschrifte gestelt Uwe Pr. Exc. hiermede toesenden 1). Biddende den almogenden Godt, dat Hy Uwe Pr. Exc. door synen H. Geest altijt wil byblyven ende crachtelijck nae siele ende lichaem verstercken, tot langduyrige voorstant onses vaderlants ende behoudenisse syner kercke. Datum in Leyden, den 28 Martii 1624. Uwer Pr. Excell. onderdanige dienaeren de professoren der theologische faculteit. C, No. i'j. Concept. (Hand van Walaeus). 33- [1624]. — Drietal vragen door den Utrechtschen kerkeraad gericht aan de faculteit betreffende de kwestie of een overspeler of overspeelster met degene, met wie overspel is gepleegd, huwen mag a). Quaestiones nomine presbyterii Ultrajectini propositae Facultati Theologicae Leydensi. 1) Het advies van de theol. faculteit hierover is in onzen brievenbundel niet aanwezig. Wij weten echter uit een-aanhaling er uit, dat het oordeel van de faculteit betreffende Van Laren's rechtzinnigheid gunstig was. Zie hiervóór, blz. 62, aant I. 2) Zie hierna, No. 34, blz. 65—66. 65 [1624] 1. An adulter aut adultera unquam possit matrimonium contrahere sum persona cum qua adulterium commisit? 2. An quis post legitime cum aliqua muliere contracta sponsalia, cum alia muliere aufugiens, eamque cognoscens, sic ea de caussa a priore, cum qua sponsalia contraxerat, repudietur, aut a data per sponsalia fide absolvatur, contrahere possit matrimonium cum posteriore muUere, cum qua aufugerat et quam cognoverat ? Et an huiusmodi muiier, quae cum viro per sponsalia legitima alteri desponsato aufugiens et cum Ulo concumbens postea matrimonium cum isto contrahere possit? 3. An quis propter adulterium ab uxore sua desertus, sed non per authoritatem publicam, et cum alia muliere cohabitans tanquam cum uxore sua, possit post obitum uxoris suae matrimonium contrahere cum ista muliere, cum qua ab uxore desertus sed non per authoritatem publicam, tanquam eum uxore sua cohabitavit? C, No. 767. Copie. 34- [1624]. — Antwoord van Rivet op de vragen door den Utrechtse hm kerkeraad gesteld Ad. 1. Prima quaestio, etsi suas habeat difficultates, sic tarnen resolvi potest. Impedimentum illud, quod vocant criminis, matrimonium contrahendum impedire posse, sed non dirimere contractum. Contrahendi item impedimentum tale esse, ut ex circumstantiis etiam indulgere possit magistratus et ecclesia, ut si constet, adulterum vel adulteram vitae alterius coniugis non fuisse insidiatos; 2. Si adulterium non fuerit commissum data fide matrimonii etc. 1) Zie hiervóór, No. 33, blz. 64—65. 5 1624 Juli 22 66 Non facile tarnen a stricti rigoris via esse recedendum, nee tales nuptias concedendas, nisi causae graves id requirant, ne publica honestas violetur; ne fenestra licentiae aperiatur; ne spe matrimonii futuri adulteri vitae coniugum suorum insidientur, et crimine perpetrato, ex novo coniugio criminis fructum sentiant. Ad 2. [Contracta sponsalia etiam iurata et legitima, ex supervenientibus causis a magistratu posse dissolvi, praesertim si pars utraque consentiat, vix in controversiam vocaturCum inter sponsalitia et matrimonium satis sit distinctio, ut etsi desponsata sit quodammodo nupta, tarnen inter quodammodo et verum satis intersit, ut loquitur Tertul(lianus), De veland. virg., cap. 6] r). Inter causas cur sponsalia etiam iurata et legitima dissolvi possint, adulterium vel scortationem primum locum obtinere certum est. Ergo in proposita quaestione, si innocentispartis consensum magistratus autoritate sua ratum habeat, uterque liber censendus est;" et qui antea cum scorto consuevit, ex eiusdem magistratus permissione, poterit cum ea quam illegitime cognoverat, legitimum contrahere matrimonium. Ad 3. Cum desertioni de qua dicitur, adulterium viri illiuscausam dederit, qui postea vel illud cum eadem continuavit, vel cum alia perpetravit: quaestio ista redit ad primam, nee alia responsione opus est. C, No. 166. Concept. (Hand van Rivet). 35- 1624 Juli 22. — Antwoord van de faculteit aan den Utrechtschen kerkeraad betreffende de drie huwelijks-vragen^ Ad quaestionem: An adulter etc. Respondemus: Cum adulter, de quo quaeritur, cum innupta sua concubina matrimonium iniri desideret, cum qua. 1) Het gedeelte tusschen vierkante haakjes is in het handschrift doorgestreept. 67 1624 Juli 2 2 aliquot annos, vivente sua uxore in adulterio versatus est, duo hic potissimum esse ponderanda: Primum, mortua iam adulteri uxore, ipsum pro persona soluta habendum esse, ut ex his verbis Apostoli Pauli collegi potest, Rom. VII, 3: Si tnortuus fuerit vir, liberata est muiier a lege viri; item si tnortuus fuerit vir, liberata est muiier a lege, ut non sit moecha, si fiat alterius vin. Et 1 Cor. VII, 39: Uxor alligata est lege, quamdiu vivit vir ipsius; quodsi ob dor mier it vir ipsius, libera est ad cuilibet vult nubendum. Quod enim ab Apostolo de muliere post mortem mariti superstite statuitur, id vice versa de marito, cuius uxor est mortua, statui debet. Quo posito, sequitur, novum hoe adulteri matrimonium, si in se et ratione su(b)stantiae consideretur, stare posse. Alterum est, hoe crimen, stante primo matrimonio, ab adultero commissum apud Christianos esse intolerabile et tam foedum, ut nonnulli 1) ex praecipuis nostris theologis huiusmodi adulteri coniugium ob illud crimen omnino prohibendum esse existiment, non tantum ob politicas quasdam considerationes, nimirum: talium connubiorum concessione adversus vitam partis innocentis machinandi occasionem dari, et similes; sed quia huiusmodi quoque coniugiis ansa potius moechis adulterium suum continuandi, quam in affectum coniugalem permutandi, praeberi videtur. Quorum moti auctoritate et rationibus, non facile huiusmodi coniugiis in republica christiana locum esse dandum et nos arbitramur. Interim tarnen, quia talia matrimonia a magistratibus in nostris provinciis nonnumquam esse tolerata constat, ac matrimonium Davidis cum Uriae coniuge a Deo quidem punitum sed non rescissum, nullaque in verbo Dei lex exstat, quae tale coniugium iam contractum irritum reddat, illud prorsus irritum esse faciendum asserere non audemus; si nondum sit contractum, ob dictas rationes quantum fieri potest, impediri debere: si propter rationes nunc positas vero contractum fuerit, huic praxi non plane adversatur hoe coniugium a). 1) Doorgeschrapt is: plerique. 2) Deze zin is ten gevolge van de velé doorhalingen en verbeteringen, verward. IÓ2Ó April 2 68 Proinde ad impediendam longiorem in malo continuationem a magistratu aliqua ratione tolerari posse iudicamus, modo post seriam utriusque partis resipiscentiam ipsos ab omni ulterioris criminis suspicione immunes esse deprehendat, atque eius auctoritate provideatur, ne ex isto coniugio haeredes legitimi partis innocentis aliquod detrimenti capiant j). Datum Leidae, 22 Julii 1624 ac subsignatum a quatuor ss. Theologiae Doctoribus ac Profes- soribus in Academia Leidensi. C, No. 16. Concept. (Hand van Walaeus). 36. 1626 April 2. — De faculteit oordeelt gunstig over een boek van Willem Teellinck, dat weldra in het licht sal gegeven worden. Reverendi viri. D. Gulielmi Teelingii ») librum nobis oblatum perqurrimus, quo aperit causas malorum, quibus Ecclesia Dei hoe calamitoso seculo agitatur, non solum in genere, sed etiam in specie, in multis abusibus, qui inter eos ipsos, qui reformationem profitentur, invahierunt. Quod autoris propositum, tanquam huic tempori non tam aptum, quam necessarium, non possumus non admodum probare, eiusque pietatem eximiam et verum Dei 1) Deze zin is in het handschrift doorgestreept, 2) Willem Teellinck (1579—1629), een bekend piëtistisch mysticus, wien het bovenal om de praktijk der godzaligheid was te doen. Zie over hem het proefschrift van: W. J. M. Engelberts, Willem Teellinck, Amst. 1898. Het boek, waarover de faculteit bier advies geeft, is: Noodwendigh Vertoogk, Aengaende den tegenwoordigen bedroefden Staet van Gods volck, waerinne gctrouwclgck aengkewesen mort, in wat smaricheyt ende vervallinghe wy gkecomen zijn, in wat peryckel wy noch staen, met de noodighe remedien, om ons verderf te verhoeden. Hier is by ghevoeght een corte Verclaringhe van des Autheurs ghevoelen, over het stuck van den Sabbath. Middelburgh 1627. (Univ. Bibl. te Leiden). Vóór in staat een approbatie van de theologische faculteit te Leiden van 21 Juli 1626 — in het Nederlandsen gesteld en in andere bewoordingen dan de hier afgedrukte — benevens een approbatie van de professoren te Franeker (Guil. Amesius, Meinardus Schotanus, Sixtinus Amama, Johannes Hachtingius), en voorts een vers van J. Cats. Zie: W. J. M. Engelberts, Willem Teellinck, Amst. 1898, blz. 68. In A. Walaeus, Opera omnia, Lugd.Batav. 1648, Tom. II, p. 446 komt een brief voor — ongedateerd — van Willem Teellinck aan Walaeus, waarin .over de approbatie van dit boek wordt gehandeld. 69 1626 September 18 zelum laudare. In ordinc insuper quem sequutus est, et rerum tractatipne, quarum plurimae extra omnem controversiam positae sunt, et potius inculcandae, quam operóse confirmandae, nihil est quod requiramus. Congessit autem reverendus autor quaedam singularia, in quibus etsi abusus subinde irrepat, laqueum tarnen conscientiis iniicere se nolle, eaque in eadem categoria ponere cum iis, quae plane sunt detestanda, in sua praefatione testatur, in qua ita mentem suam aperit et scopum proponit, ut quaedam quae consuetudine firmata apud plerosque sine superstitione aut profanatione fiunt aut dicuntur, nobiscum quoque iudicet, optandum potius quam sperandum esse penitus aboleri posse. Tentandum tarnen, ut otiosa omnia, vel quae in superstitionem degenerare possunt, vel ab ea originem duxerunt, sensim abrogentur. A quibus, si reperiantur, qui prorsus abstineant, eadem opera etiam intelligent charitatis regulam id petere, ut fratribus propterea non sint iniqui aut duriores, qui christiana libertate non abutuntur ad licentiam et dissolutionem. Quam aequitatem cum ipse supponat, et in hoe suo libello plurima suggerat remedia utilissima ad curationem malorum, et publicarum calamitatum-averruncationem, iudicamus laborem eius Ecclesiae Dei utilem futurum, et emendationi solutioris multorum vitae, si in publicum exeat profuturum. Lugduni Batavorum, postridie Cal. Apriles, MDCXXVI. C, No. 28. Copie. (Hand van Rivet). 37- 1626 September 18. — Het iudicium van de faculteit betreffende een boekje van Jaques Outerman. Iudicium facultatis theologicae de libro cuiusdam Jacobi Outerman1), scriptoris Anabaptistici, editi anno 1605. Articuli, seu sententiae, quae hoe libro defenduntur, ad tres classes possunt referri, quarum prima agit de Deo seu 1) Over 'Jacobus (Jaques) Outerman, volgens Walaeus „de bisschop van de Mennonisten" (Chr. Sepp, Het Godgel. Onderwijs in Ned., DL II, blz. 458, aant 1) zie men ; 1626 September 18 70 divina natura; secunda de S. Sancta Trinitate; tertta de persona Christi. De natura Dei, blasphemiam hanc, cum Socinianis, tuetur, quod Dei essentia sit finita, in terra non fuerit, quando fuit in caelo, neque in caelo fuerit, quando fuit in terra, artic. 104 usque ad artic. 116. Item artic. 121, 147, 179, et alibi. Concedit quidem essentiam Patris et Spiritus S., quando Christus homo factus est, remansisse invistbilem, immutabilem et immortalem etc, sed essentiam divinam Filii per mutatationem in carnem factam esse visibilem, passibilem, mortalem, pauperem, siti ac fami obnoxiam etc. imo et mortuam, artic. 26, 126, 172 et 280 etc. Statuit tarnen Filii Dei essentiam non esse totam mutatam in carnem, quia homo non tantum constat carne, sed etiam ossibus, sanguine et anima seu spiritu, artic. 149 et 211. Unde constat eum statuere essentiam seu deitatem Filii, partim esse mutatam in corpus, partim in animam seu spiritum. Essentiam divinam divisibilem statuit, artic. 26, 38, 116 et 120, quia essentiam Filii et Spiritus S. in iisdem articulis ab essentia Patris egressam testatur, et alium locum occupasse. De Trinitate personarum has blasphemias effutit, quae cum Tritheitis ei fere sunt communes. S. Blaupot ten Cate, Geschiedenis der Doopsgezinden in Holland, Zeeland, Utrecht en Gelderland, Amst. 1847, Dl. I, blz. 219—220. Outerman was leeraar bij de Vlaamsche Doopsgezinden in den Blok te Haarlem en werd door Acronius, toen Hervormd predikant aldaar, beschuldigd, dat hij zich in ongewone termen had uitgelaten over het goddelijk wezen en over de menschwording van Christus. In de: Catalogus van de Bibliotheek der Vereenigde Doopsgezinde Gemeente te Amsterdam, Amst. 1888, Dl. II, blz. 48, 49, 112, 113, 161, 225, 227, 228 worden eenige werkjes van hem genoemd. Het boekje, waarover de faculteit hier advies geeft, is: Jaques Outerman, Een nodighe Christélycke verantwoordinghe, teghen de quade inventien van sommighe die door ghedruckte schriften ende anders te verstaen giteven, dat den Eewighen enighen gheboren zoone des Alderhoochsten niet en is geweest een mensche, die voor onse sonden is ghestorven, waerby ter contrarien is vertoont, dat Gods Zoone is een mensche gheworden, die in lijden ende smerte, als een ander mensche is gestorven, ghestelt ter eeren der eerweerdighe Maiesteyt Godts ende dienst der Godvruchtyghen. [Zonder plaatsnaam], Ghedruckt int Jaer ons Heeren 1605. In 8*. (Ca/al. v. d. Bibl. der Vereenigde Doopsgez. Gemeente te Amst., DL II, blz. 161). Het boekje bevat 377 artikelen. Het judicum van dc faculteit — korter echter dan het thans afgedrukte — is te vinden bij : Ant. Walaeus, Opera, Lugd. Bat. 1648 Tom. II, p. 433. 7i 1626 September 18 Tres diversas in tribus personis esse essentias, ac proinde singulas personas habere diversam essentiam, diversam vitam, diversam potentiam, adeo ut, quando essentia divina Filii fuit mortua, essentia divina Patris et Spiritus S. maoserit viva, omnipotens, caelum et terram sola gubernarit, et Christum postea a mortuis suscitarit, artic. 13, 14, 41, 179, 297 et 350 etc. Non tantum diversas essentias Patris et Filii statuit, sed locis quoque atque intervallis separatas, etsi dubitet, utrum ante Christi adventum in carnem, a se mutuo separatae fuerint necne, artic. 38, n6, 120, 129 et 179 etc. Tres tarnen illas essentias divinas unum Deum esse ait, sed hanc unitatem consistere in unione voluntatis, operum et virtutum, sicuti maritus et coniux sunt diversae personae et essentiae, item fideles omnes, sed tarnen uniti voluntate et consensu, artic. 60, 72, 95, 98 et alibi. Atque ideo locum 1 Joann. 5 v. 7 Hi tres unum sunt, de consensu eorum in reddendo hoe testimonio interpretatur, artic. 246. Condemnat insuper eos, qui unam essentiam in tribus personis statuunt, artic. 309, et nominatim Synodum Nicenum hanc essentiae divinae unitatem finxisse asserit idque sine fundamento Scripturae, atque eorum opus non fuisse ex Deo ait, artic. 40 usque ad artic. 44. De Persona Christi sequentes errores atque hereses tuetur. 1. Essentiam Filii dicit esse ipsum Filium Dei, artic. 11. 2. Christi corpus esse Filium Dei unigenitum asserit, et licet mortalis ac passibilis factus sit etc, retinuisse tarnen in mortali ac passibili illa natura potestatem miracula faciendi, mortuos suscitandi, peccata remittendi, divinumque honorem recipiendi, artic 296 et 318. Aeternam atque divinam Filii essentiam dicit esse exinanitam atque imminutam, item in carnem esse mutatam, visibilem ex invisibili, et mortalem ex immortali natura esse factam, imo et passam ac mor tuam. In ipsa praefat. item artic 126 et 172, et passim per totum librum. Dicit in Filio tam incarnato tantum unam fuisse essentiam et unam vitam, eamque aeternam, quam pro nobis deposuit, artic. 198 et alibi. Item aversatur eos, qui dicunt hominem 1626 September 18 72 Jesum, qui mortuus est, habuisse vitae suae initium, aut vitam tantum temporalem pro nobis in mortem esse traditam. Imo Christum secundum deitatem suam fuisse mortuum conatur probare, artic. 200 et 201. Denique condemnat eorum sententiam, qui dicunt aeternam eius essentiam non fuisse mutatam aut imminutam, sed ei naturam humanam esse adiunctam, hoe enim pacto Filium Dei non imminutum sed auctiorem factum, artic. 169. Asserit essentiam Filii esse imaginem essentiae Patris atque egressam ex Patre, ac caelum ac sinum Patris reliquisse, artic. 41. Denique artic. 116 dicit, per generationem ex Patre Filium fuisse a Patre separatum, sed artic. 120 dubitat an haec separatio ab aeterno sit facta, an tantum quando homo factus est. Ut hic taceamus plurimas et manifestas Scripturarum per versiones, quas omnes colli gere esset infinitum, exempli causa duas aut tres adiungimus: Joan. 3 v. 13. Verba Christi cum Nicodemo loquentis, ubi dicit: netno adscendit in caelum, nisi qui descendit de caelo, filius hominis, qui est in caelo, dicit, esse non Christi verba sed verba Johannis, qui haec scripsit post Christi adscensum in caelos, vel Christum sic dici esse in caelis. sicut nostra conversatio dicitur in caelis, quia animus noster caelestia meditari debet, artic. 137 et 141. Art. 237 et seq. negat Christum seipsum suscitasse aut suscitare potuisse ex mortuis, quia ipse totus mortuus fuit. Ad locum vero Joan. 10 v. 18 Habeo potestatem animam meam recipiendi, dicit de gloria non de vita esse intelligendum. Item ad locum Joan. 2 v. 19 Solvite ternplum hoe, et intra tres dies illud ipsum excitabo, dicit esse verba Christi loquentis non in nomine suo, sed in nomine Patris, qui hoe erat facturus. Et similia passim. Atque hae omnes sunt nefariae ac blasphemae haereses, quae partim in Tritheitis, Arrianis, Euthychianis, Sabellianis, atque aliis veteribus haereticis, a tota veteri ecclesia sunt condemnatae, partim quoque recens inventae ac veteribus superadditae, contra ipsa principia sanioris naturae 73 1626 pugnantes, contra totius S. Scripturae consensum, totumque adeo Christi(a)nismum, adeo ut misera sit illius plebis conditio, . quae ab eiusmodi nefariis haereticis ad interitum manifestum seducitur, atque ideo laudandus est zelus piorum magistratum, qui in tanta opinionum Anabaptisticarum diversitate ac licentia, eos saltem, pro ea, qua a Deo instructi sunt authoritate, coercere satagunt, qui huiusmodi horrendis blasphemiis fundamentalia ac communia fidei Christianae capita, quantum in se est, penitus evertunt. Sic iudicarunt infrascripti S.S. Theol. professores. Lugd. Bat. 18 Septembris, anno 1626. johannes polyander. andreas Rivetus. Antonius Wallaeus*. Antonius Thysius. C, No. 27. Copie. (Op een inliggend stukje papier waarvan niet duidelijk is waar het bij behoort, staat geschreven:) Notae e Syntag. C. 1. Universalis gratia satisfactionii. et redemptionis per j. Christum, pag. 1015 a medio. Atque ita nullus etc. et 1017 et p. 1020 lin. 12. 2. Universalis peccati primi et originis remissio: ita ut neminem damnent nisi actualia accedant pag. 1026 Un. ante finem. 12. Sic, pag. 1027 lin. 4 et 1028 et 1029 lin. 6 et 1030 lin. ante finem 3 et 1031 lin. 8 ante finem. , 3. Remissio autem universalis illa peccati primi et peccati orig. facta in Adamo, ut in eo ante lapsus, pag. 1026 lin. ante finem 12 et p. 1028 lin. 16 etc. 4. Universalis vocatio ad fidem, sufficiens pag. 969 lin. 3 etc, pag. 1026 lin. 1 et 9 etc. 38. 1621, 1622, 1625, 1626. — Declaratie door de faculteit voor het beoordeelen van boeken, bij de 'Staten-Generaal ingediend. IÓ2Ó 74 Declaratie van besoignen der Theologische Faculteyt tot Leyden, uut last der Hoochmogende heeren Staten Generaal. 1. A°. 1621. Heeft de Theologische Faculteyt, by last van de Hooghmogende Heeren Staten Generaal de Nederlandtsche oversettinge des boeckx des Heeren Molinaei, met name Anatome Arminianismi *) overlesen ende oversien, ende daerover drymael tsamengekomen. 2. A°. 1622. De historie Actorum Remonstrantium des Heeren de Vrij, borgemeesters tot Amsterdam <*), derselver faculteyt toegesonden, gelesen ende oversien ende daerover tweemael vergadert. 3. A°. 1625. De Nederlandtsche Bibel onlanx te Haerlem uutgegeven 3), nae oversieninge ende vergelyckinge van een(ig)e sware plaetsen metten anderen accort bevonden ende daertoe tweemael ten minsten collegialiter vergadert. 1) Petrus Mohnaeus, Anatome Arminianismi, Seu enticleatio controversiarum quae in Belgio agitantur, super doctrina de providentia, de praedestinatione, de morte Christi, de natura et gratia, Lugd. Bat 1619. Zie: H. C. Rogge, Beschrijv. Cat. der Pamfletten-verzameling v. d. Boekerij der Rem. Kerk te Amsterdam, Amst. 1864, Stuk II, Afd. II, blz. it 8. Er is ook een ex. op Univ. Bibl. te Leiden. Zie over Molinaeus: Chr. Sepp, Godgeleerd Onderwijs, Dl. II, blz. 25, 39, 49. 2) Frederick de Vry, Historie ofte Kort ende Waeracktick Verkoel, van den Oorspronck ende Voortganck der Kerckelycke Beroerten in Hollandt, t'Amsterdam by Jan Evertsz. Kloppenburgh, 1621. Met Previlegie. Zie: H. C. Rogge, Beschrijv. Cat., Amst 1865, Stuk II, Afd. I, blz. 229; W. P. C. Knuttel, Catalogus van de Pamfletten-verzameling berustende in de Koninklijke Bibliotheek, Dl. I, Stuk II, No. 3262. Er bestaat ook een Latijnscbe uitgave, evenals de vorige gedateerd 15 Juli 1620, dragende tot titel: Historia sive Brevis &• vera Narratio, Initii et progressus turbarum Ecclesiasticarum in Hollandia. Ex Bibliotfaeca Frederici de Vry, consulis Anuttelodamensis, Amst, apud Ioannem Everardi Cloppenburgium, 1621. (Untv. Bibl. te Leiden). Het Hollandsche exemplaar, met de weerlegging van J. Uitenbogaert, Vrye Aenwysing van de Onwaerheyden bevonden in de ghenaemde Historie van Frederick de Vry, [zonder plaats van uitgave], 1621, eveneens op Univ. Bibl. te Leiden (Maatsch. Ned. Lettert.). Zie over dit boek en het rumoer, dat het heeft verwekt: G. Brandt Historie der Reformatie, Rott 1704, Dl. IV, blz. 646—648. „Dan de stof aengaende, oordeelden de Remonstranten, dat men oorsaeck had te twijffelen, of de loogen- en lastergeest in eenige jaeren herwaerts iet diergelijks uit sijn logensmisse hadt voortgebraght" (blz. 646—647). 3) Waarschijnlijk een bijbel, gedrukt te Haarlem bij Passchier van Wesbusch, in 1624. Zie : Isaac le Long, Boek-Zaal der Nederduytsche Bybels, Amst 1732, blz. 678—679, 877. 75 ÏÓ2Ö 4» Item int tselfde jaer den Spaenschen Bibel te Amsterdam, gedruckt van Henricum Laurentii, oversien1), om wederom gedruckt te worden. Daerover van gelyken collegialiter tsamen gekomen. 5. A°. 1626. Het boek van Horenovius, pastoor tot Emmenes. a) aen deselve Faculteyt toegesonden, om haer bedencken daerover te geven, haer oirdeel schriftelij ck daerover gestelt 3) ende tselfde door de heeren Rivetum ende Walaeum in den Hage gebracht ende den heeren overgelevert. Ct No. 30. Concept. (Hand van Thysius). 39- 1624, 1626. — Declaratie door de faculteit voor het beoordeelen van boeken, bij het Hof van Holland en WestFriesland ingediend. 1) Bedoeld zal zijn: La Biblia. Que es, Los Sacros IJbros del vieioy nuevo testamento, por Cypriano de Valera, waarvan de tweede uitgave in 1602 verscheen te Amsterdam „en Casa de Lorenco Iacobi". {Univ. Bibl. te Leiden). Zie over Hendrick Laurensz. en diens vader Laurens Jacobsz.: E. W. Moes en C. P. Burger Jr., De Amsterd. Boekdr., Amst. 1907, Dl. II, blz. 3x0—316; M. M. Kleerkooper, De Boekhandel te Amsterdam voornamelijk in de rje eeuw, 'sGrav. 191511 blz. 347—349. 2) Anthonius Hornhovius is predikant te Werkhoven geweest, doch in 16x9 als remonstrant „van synen dienst verlaten". In 1623 is hij, na onderteekening der formulieren met de kerk verzoend en predikant geworden te Eemnes. Hij deed een voorstel om Remonstranten en Contra-Remonstranten te verzoenen, door op revisie van de Canones van Dordxecht aan te houden. Zijn geschrift, dat hier genoemd wordt is: Remonstrantie aen zyne Princclycke Excellentie Henrick Frederick .... ende de Edele, Welgheboorene, Hoogk-Mogende Heeren Staten-Generaal, midtsgaders de E. Moghende, Wyse, Voorsichtighe Heeren Staten der Provincie van Utrecht.... waerby (onder verbeteringhe) vrede, ruste ende eendracht, als weerde ja noodighe saken in een kontnckrycke ende republycke hare E, W. werden aenghepresen .... Tot Leyden, anno 1626. (Knuttel, Pamjl. Catal., Nr. 3691, 3692 ; Petit, Bibl. van Ned. Pamjl., DL I, Nr. 15x1 (Thysius Nr. 3254, 3255). 3) Het iudicium van de faculteit werd gedrukt als: Oordeel der E.E. Professoren der H. Theologie tot Leyden van seker Boexken, dat Anthonius Hornhovius, fredi' cant tot Emmenes heeft doen drucken etc. Amst. 1626. Zie: Knuttel, Pamjl. Cat., Nr. 3693; Muller, Bibl. v. Ned. Pamfl., Nr. 2143. Ook in Bibl. Thysius, Nr. 3256. Het is gedateerd 24 Met 1626 en onderteekend door Polyander, Rivetus, Walaeus, Thysius. Het in het Latijn gestelde iudicium (24 Mei 1626) is te vinden in: A. Walaeus, Opera, Tom II, p. 434—437. De deputati der Utrechtsche synode hadden aan de professoren te Leiden hun misnoegen over het verschijnen van dit boek te kennen gegeven in een brief d.d. 15 Mei (O. S.) 1626, die eveneens in de Opera van Walaeus, Tom. II, p. 433 is afgedrukt. '- :*\- ••' 1627 Maart 31 76 Declaratie van besoignen der Theologische Faculteyt by last des Hoofs Provinciael van Hollandt ende West vrieslant. 1. A°. 1624. Verscheyden schriften Fratrum Roseae Crucis *) ons van het hoff door den heer raetsheer de Witte ende secretaris Rosa de theologische faculteyt gelevert, om daer op haer bedencken te geven, die overlesen ende oversien, ende daerop haer ordeel schriftelijck gestelt, tselfde door D. Thysium in den Hage overgebracht ende den Heeren overgelevert, meermael daerover collegialiter tsamen gekomen. 2. Anno 1626. Op het boeck van een wederdooper van Haerlem by de heer raetsheer Persijn ende secretaris Rosa aen de Theologische Faculteyt om te censureren in handen gestelt, haer ordeel schriftelijck gestelt ende ten minsten drymael daerover collegialiter vergadert ende door D. Thysium in den Hage gebracht ende den voorschreven) raetsheer overgegeven. C, Nb. 31. Copie. (Hand van Thysius). 1627 Maart 31. — Brief, hoogstwaarschijnlijk door de faculteit gericht tot Comelius Dunganus, die een verzoening van Remonstranten en Contra-Remonstranten, door verzachting van de Canones van Dordrecht^ voorstond z) Het judicium van de theologische faculteit, is gedrukt in Johannes Hoornbeek, Summa conirovcrsia.rum religionis, Traj. ad Rhenum 1658, foL 993—1002, en nogmaals uit de papieren van het Hof van Holland, gepubliceerd door W. Meijer, Een iudicium der theologische faculteit te Leiden betreffende de Rozekruüers, in: Bijdragen voor Vaderlandsche Geschiedenis en Oudheidkunde, verz. door P. J. Blok en N. Japikse, 's-Grav. 1916, Ve Reeks, Deel IV, blz. 56—67. Volgens dezen schrijver waren zij : de Vrijdenkers der 17de eeuw, en ziet hij in hen nauwe verwantschap met de Collegianten. Zie ook: H. Jennings, Die Rosenkreuzer. Ihre Gebrauche und Mysteriën. Übersetzt von A. von der linden. Berlin, H. Barsdorf, 1912, 2 Bde, in de aankondiging van Leopold Zscharnack, in: Zeitschriftfür Kirehengeschichte, Bd XXXVI (1916), S. 601. 2) In den hier afgedrukten brief schijnt mij geene aanduiding voor te komen, 1627 September 27 80 nempe an tale coniugium initum a partibus contrahentibus ignorantibus illud legi adversum esse, confirmatum in ecclesia publice a pastore pagico *)> et post a Principe dispensatum, in quo quoque utrique dudum civiliter honesteque vixerunt, liberos susceperunt, legitime contractum sit, et an tales ad caenam Domini admitti possint. Respondemus, cum lege divina vetitum expresse sit, in affinitate nepotem ducere in uxorem demortui patrui aut avunculi uxorem viduam, Lev. 18, similiter neque licet patruo aut avunculo sororis uxoris defunctae filiam in uxorem ducere, idque dvcdóymg. Quamvis ehim id non sit diserte expressum, tarnen ex Ulo interdicto evidenti consequentia colligitur, cum uterque sit in eodem affinitatis gradu. Cuius consequentiae firmitas, ex consimili analogia apparet, secundum quam alia coniugiorum genera ibidem prohiberi intelliguntur, quamvis disertis verbis non prohibeantur, puta patris coniugium cum filia, avi cum nepte, patrui aut avunculi cum nepte etc. Cuiusmodi tarnen necessitudines fl), eodum modo quo expresse vetitae, sese mutuo respiciunt. Accedit eo, quod ordo societaüs humanae ac verecundiae ita perturbatur, si muiier illi nubat, quem in primo affinitatis genere patruum aut avunculum nuncupavit", ac proinde parentis loco habere debuit. Unde concludimus secundum Dei legem neutiquam legitimum neque publicae honestati consentaneum huiusmodi coniugium esse. Neque obest ignorantia coniugü indebiti, aut coniunctio connubiahs per pastorem in pago, diuturnius contubernium, liberi suscepti, civilis et honesta conversatio, verae rehgionis studium neque Principis dispensatio, ut quae forte id legitimum civiliter, non item in conscientiae foro effecerit. Quod enim semel divinis legibus adversum, nullo modo rectum et ut divina consociatio coniugalis haberi potest. Unde neque cum ecclesiae aedificatione ad caenam Domini tales coniuges admittendos esse arbitramur. Hoe ad utramque quaestionem, fratres observandi, iudicium nostrum cui si 1) De naam van dezen -dorpspredikant was : Joh. Bergems van Ebersberch „eenea oubolligen qnant". Zie: Ant Thysiiis, a. m., p. 49. a) In den gedrukten brief: consuetudines. 8i 1627 December 6 acquiescere non possitis, ad synodos, utpote rem ') disciplinae ecclesiasticae, referre consultum fuerit. Deus pater in Christo Domino per Spiritum suum ministerio vestro ampliter benedicat, ad vestri aliorumque sanctificationem et salutem. Datae Lugd. Batav., 27 die Septemb., anno Domini 1627. Communi collegarum meorum nomine, Antonius Thysius, Theol. Facultatis decanus. (Adres:) Reverendis et semper plus observandis in Christo fratribus pastoribus Ecclesiae Dei 2), quae est Amersfordiae D. Arnoldo Oortcampio, Amersfortium. C, No. 39 en 165. Concepten. 43. 1627 December 6. — Cornelius Dunganus aan de faculteit 3). Clarissimis, doctissimis, consultissimis viris SS. puriorisque Theologiae in Academia Lugduno-Batava doctoribus, professoribus, adsertoribus fidelissimis, dignissimis, de ecclesia optime meritis: omnibus veritatis fautoribus summo honore et observantia colendis, ven er an dis, reverendis salutem a salutis nostrae autore J. Christo. Viri clarissimi. Veritatis et pacis ius dicite, inquit Dominus Zach. 8: 16. Iuri veritatem praeficit: veritatem, ut aequa sit, pace circumscribit. Habent quod hic attendant quibuscunque sive in 1) Hierna staat nog in den gedrukten brief: Trpx^Süjg. a) De collega van D. Oortcampius was D. Wassenburgus. Ant. Thysius, a. w., p. 50. 3) Cornelius Dunganus (Cornelis van Dongen), eerst predikant te Jutfaas, doch in 1612 wegens zijn onrustigheid door de Staten van Utrecht afgezet. In dit jaar werd hij predikant te Oost- en West-Zaandam, te Arnhem in 1617, en van 1619 tot aan zijn dood 24 Juni 1636 was hij predikant te Utrecht. Zie: Van der Aa, Biograpkisck Woordenboek, DL IV, blz. 400—401. G. Brandt, Historie der Reformatie, Amst. 1674, DL II, blz. 687 deelt mede een brief van Everhard Boot, predikant te Utrecht, gezien te hebben, waarin gezegd wordt: „D'oude Consistorianten en yveraers, een deel dergeenen, die gemeenlijk altijdts curieuser en neerstiger sijn geweest om andere te censureren, en te willen gedisciplineert hebben, dan haerselve 6 1627 December 6 82 portis, sive in ecclesiis, sive" in tribunalibus, sive in cathedris ius et iudicium commissum est: quippe a quibus omnibus Deus illud in primis exigit, ut iudicia sua secundum veritatem forment, et non nisi iuxta hanc, sententias suas pronuncient; veritatis autem ius ne rigidum nimis sit, sed moderatum, pace illud temperari iubet. Atque haec demum vera illa imebma et ydij, fol. 121—133. ) I02. 1653 Maart n. — Missive van de Staten van Holland aan de faculteit betreffende den aanwas der Socinianen en de verspreiding der Sociniaansche boeken l). Eerwaerde, hoochgeleerde, vrome, discrete, goede vrunden. Wy seynden UEd. hier nevens by Copie der Remonstrantie wegens de Gedeputeerden van de Zuyt ende Noo(r)t 1) Deze'missive is afgedrukt in: D. Gerdes, Verscheidt documenten, blz. 28. Ook afgedrukt bij: Petrus de Witte, Wederlegginge der Sociniaensche dwalingen, Amst. 1662, Dl. I, Achter de Voor-reden. De dagteekening „16 Marty 1653" « daar onjuist; de brief werd 11 Maart 1653 afgezonden. i653 April 3 248 te verwickelen ende te verstricken, waeromme dese secte te periculeuser is. Wy hebben hier neffens betracht de oordeelen, dewelcke Godt heeft laten gaen over die, die van allen tyden sich met dese ydele leeringen van de alliantie Godes hebben afgesondert, te weten de Israeliten in de gevanckenisse van Assyrien ende Babel, ende ten laesten de destructie der Joden door de Romeynen, het vervallen van de heerlicke kercken ende koninckrycken in Oriënt, de exstirpatie vande Arriaensche volckeren ende koningen, het overgeven van de christenheyt in de handen van de Sarracenen ende Turcken ende des Paus, dewelcke in Occident ende Oriënt tegen malckanderen opgewassen sijn. Daeruyt men reguardt genomen hebbende op het voors(eyde) woort Godes, oogenschijnlick sien kan, hoe dat Godt de ongeloovicheydt aen Christum, als den eeuwigen soone Godes, ende het vertrouwen op sijn eygen doen, ende de kracht van sijn eygen wille gestraft heeft met het overgeven in alle godtloosheyt ende grouwelicke verwoestinge, ende een hardt jock, waerdoor bynae de gantsche weerelt in duysternisse geleyt is. Konnen derhalven niet anders gelooven, als dat het inkruypen ende toenemen der Socinianen niet anders en soude zijn, als een swaere geestelicke straffe over de onbekeerhckheyt ende ondanckbaerheyt van dese landen, welcken Godt de eere heeft aengedaen, dat 1) sy het Evangehum gehoort ende veele haer bloet daerom vergoten, ende groote swaricheden geleden hebben, dat sy van het jock des Paus ende des koninckx van Spangnien tot verwonderinge van de gantsche weerelt verlost, met victorien ende rijckdommen gesegent sijn, waervan men, Godt betert, weynich vruchten tot voortbreydinge der godtsahcheyt 2) siet voortkomen. Nu achten wy ongetwijffelt te sijn, datter veel Socinianen insluypen, 'twelck de vermeenichvuldinge, het oversètten, drucken ende verkopen der Sociniaensche boecken, daervan de Gedeputeerde des synodi doleeren, de winckels niet 1) De woorden: dat — geleden hebben, ontbreken bij Petrus de Witte, a. tv., Achter de Voor-reden. 2) Petrus de Witte, a. tv., Achter de Voor-reden: weynig vruchten van Godtsaligheyt. 249 i653 April 3 onbekent zijnde, genouchsaem betuygen 1). Wat het vergaderen van dese lieden aengaet, geloven dat de gedeputeerde des synodi genouchsaem daervan bericht zijn. Niettemin is bekent, dat sy tot alle tyden gesocht hebben by de Gereformeerde aengenomen te werden, ende staet haer zoowel by de Remonstranten als Menisten de deure open. Want boven dat de Remonstranten veele leeringen met haer gemeen hebben, soo gevoelen hare leeraren, als Episcopius' Instit. Theol., Lib. 4, sect. 2, cap. 34, dat het niet preciselick nodich is te gelooven, dat Christus de eeuwige soone Godts is, ende Praevostius wil, dat in de kercke eene generaeliteyt van leeringe zy, dewelcke van alle, die de Schrifture voor Godts Woort kennen, konnen verdraegen werden, gelijck te sien is uut de praefatie van Curcellaeus, voor de Opera van Episcopius gestelt, pag. penult. et uit. Waeruyt genoegsaem blijckt, dat wel te gelooven staet, twelcke van sommige Remonstrante ministers by geloofwaerdige luyden geseyt wert, professie van Socini leere te doen, ende dat by het inkomen der Socinianen, die tot noch toe geblinthockede gemeente der Remonstranten in peryckel sal komen van ganschelick af te vallen, ende niet te konnen geneesbaer werden. Aengesien nu Godt te desen tyde genouchsaem schijnt de bedecktea) ende onbekende sonde van desen lande voor het hcht synes aenschijns te stellen, soo ist wel nodich, dat men omsie ende tenminsten niet toe en late, dat de ingesetenen van dien — (in 't gemeene sorgeloos genouch sijnde in 't stuck van ondersoeck der waerheyt) — noch daerenboven met sulck een sielengift aengesteecken worden; ende dat de regeerders van dien door conniventie van het inkomen van diegeenen, die soo schadelicken leere medebrengen, ende tot het publycke divulgeeren van deselve leer in schriften ofte predickingen, schuldich ende deelachtich gemaeckt werden aen sulcke lasteringen, ende het landt hetwelcke als een herberge van de kercke tot noch toe ge- 1) Bij Petrus de Witte, a. n>„ Achter de Voor-reden, ontbreken de woorden: betuygen — synodi. 2) Petrus de Witte: onbedechte. [1653] 250 staen heeft, niet werde vervreemt ofte stinckende gemaeckt, ende meteen van het Woort Godes ende andere segen berooft, uyt de gemisbruyckte vryheyt in verdruckinge der consciëntie ende slaverny des hchaems gebracht. Wenschen derhalven van herten, dat Godt U. Ed. Gr. M. gelieve te geven een oprechten yver, niet alleen voor den tijtlicken welstandt, maer oock voor de zahcheyt uwer onderdaenen ende voor de eere Godts, die het kostehcke juweel der Evangelische waerheyt alhier geplant heeft, ende een wysen raedt tot weeringe van alle lasteringen, ende aboleeringe van soo schaedelycke boecken, vertrouwende, dat diegeene, die in rechtveerdicheyt wandelt, ende bilhcheyt spreeckt, die het gewin der onderdruckinge verwerpt, die syne handen uytschuddet, dat se geen geschenck en behouden, die syne ooren stopt, dat se geen bloetschulden en hooren, ende die syne oogen toesluyt, dat hy het quadt niet aen en siet, die sal in de hoochte woonen, de sterckte der steenrotze sullen zijn hooch vertreck sijn, sijn broot wert hem gegeven, sijn wateren sijn gewis. Sulx met gantscher her te biddende ende verhoopende van den Almachtigen, Edele Groot Mogende Heeren, beveelen wy U. Ed. Gr. M. in de bescherminge Godes. U. Ed. M. onderdaenigen dienaren Jacobus Triglandius. Abrahamus Heydanus. Johannes Coccejus. Leyden, den 3 en Aprilis 1653. (Adres:) Edele Groot Mogende Heeren, de Heeren Staeten van Hollant ende West Vrieslandt. D, fol. 107—118. Copie. 104. [1653?]. — De faculteit over Amyraut. Messieurs et tres-honnorez. II y a fort peu de jours que nous avons receu la lettre, 251 [i653] sans date, qui nous a esté escrite de vostre part par Monsieur Basnage, excellent serviteur de Dieu, et duquel les utiles labeurs pour 1'Eglise continuent depuis longues années. Vous ne pouviez choisir un instrument plus propre a cette communication, que celuy, que nous scavons avoir des son ieugne aage receu en cette Academie, sous des grands et tres orthodoxe personages, la paroUe fidelle qui est selon instruction, et esté rendu capable d'enseigner par saine doctrine, et convaincre les contredisans, et qui s'en est tres dignement aCquité sans varier. Nous avons leu et pesé avecq esprit de douceur et de deference tant les propositions de la lettre que les raisons, par lesquelles il les appuye, et n'avons rien a contredire sur le general surlesquel yl s'estend, tant a ce qui concerne les louanges et 1'utiUté de la concorde entre les freres, notamment en la mayson de Dieu, qu'en ce qu'il deduit aussy tres judicieusement des inconvenients et tres grands dangers, qu'apportent la discorde et la des-union, surtout entre ceux qui doibvent estre edifians en icelle, et travaüler a ce que le corps composé de tant de membres puisse demeurer estroiternent conjoinct en toutes ses parties, et, fourny et adjusté ensemble par jointures et liaisons, croisse en accroissement de Dieu. Ce qui ne se peut bien obtenir, sy la paix de Dieu ne tient le principal lieu en nos coeurs, a laquelle nous sommes appellez en un corps, et que nous ne revenions a ce premier estat du Christianisme, auquel la mulütude des croyans n'avoit qu'un coeur et une ame. Autrement nous n'ignorons pas, que tout regne divisé contré soy mesme ne peut subsister, que si plusieurs tirent une mesme corde de divers costez, et quelle vienne a se rompre, ils tombent tous a la ren verse, qui est un malheur capable de ruiner 1'eghse, agitee de divisions — — scissura domestica turbat Rem populi titubatque foris quod dissidet intus. Sans nous estendre plus avant en ce lieu commun, messieurs, qui nous a esté deduit de vostre part, et tres suffisamment et tres prudemment, et sur quoy nous n'avons rien a redire, nous entrerons en la consideration du poinct, dont est [i653j 252 question, et premierement ne pouvons que nous n'approuvions grandement le soin que vous prenez d'estouffer la semence de division, qui sembloit se vouloir former parmy nous, et nous semble aussy que vous ne pouviez rnieux vous y prendre, qu'en decouvrant la source du mal, et remarcquants comme vous faictès, que ces ivêQtog ygovovvzec, sont ceux, qui haissent les chemins battus, se choisissants de routes solitair es et singulieres, amateurs qu'ils sont de nouveautez, qui dedaignent les sentiments communs pour clairs et veritables qu'ils soyent, et depuis qu'ils ont produits ces nouvelles pensees, les caressent par une humeur hargneuse, faisans proces sur toutes choses etc. et desquels nous pouvons dire apres Gregoire le Theologien en la mesme oraison que vous marquez, que ce sont (pvffeic, usydXai qui sont Tijg TaQaxijc, Tccvttjc, aïrtov ovrt 3è anXwc, ökxtivqoi xaï (isyaXat, dXXd ysveïcti (?) cvi> dXoyia xaï dpa&ty xaï to (sic) Tavzqg lyyóvm d-odasi. Nous sommes bien daccord avecq vous, qu'il y a des verités qui appartiennent ad fidem Catholicam, les autres ad scientiam Theologicam seulement et que ces dernieres sont tolerables en 1'eschole, quand on s'eq sert a 1'esclaircissement des verités fondamentales, qu'estans prudemment mesnagées, elles peuvent souffrir. quelque diversité, pourveu que ceux qui ont des sentiments particuliere, ny obligent le publicq, et ne cherchent a se faire des disciples, iurantes in magistrorum verba, qui en font puis apres des conclusions infaillibles, et les pressent plus que les verités notoirement necessaires. Ce qui arrivé quand quelcqun veut avtoxqdtwQ elvcu xaï tvqavvog ev toïg nsol Qsov Xóyoic xaï (tyóspf to naqdnav V(p(sO\rai, xaï Tijv otpQVP ciïqeiv vrtèq ndvta vouodiSdaxaXov. Ce que le mesme Nazianzene estimoit insupportable, et nous avecq luy. Et vous en remarquez bien les suittes qui passent iusques a former des disputes sur les principaux articles de nostre confession de foy, non obstant les esclaircissements des synodes, lesquels a present, a nostre grand regret, nous voyons estre peu authorisez en Fradce, ou on en conteste les decisions, les plus expresses, et ou on en arreste les executions en plusieurs lieux, a commencer par ceux, 253 [1653] qui estans en lieu plus eminent, debvoient estre exemple aux autres d'obeissance, et de soubmission, puisque mesme ces synodes se sont tenus a leurs portes, et ou ils ont eu le credit de faire ordonner par les puissances superieures, qu'on ne recevroit aucunes lettres de deca et qu'on ny feroit point de responce. Sur quoy nous aurions iuste subject de nous tenir en silence pour ce reguard, si nous ne scavions que eest artifice a despleu a plusieurs autres eglises dans le royaume, dautant plus estrange qu'on n'en a pas excepté ceux, qui sont naturels du païs, et qui y ont servy longes annees: le tout pource qu'ils n'estoyent pas favorables aux nouveautez de Saumur. Que pouvons nous esperer, messieurs et tres-honnorez, ou telles practiques ont lieu, et les interventions si puissantes dans le siècle ? vous recognoissez que tous les synodes avecq leurs reglements et decisions, ayans usé d'une charitable procedure envers les personnes, sous 1'esperance qu'elles defereroyent a de si graves et justes remonstrances, pour praeferer la paix de la maison de Dieu a leurs sentiments particuliers, n'ont pas arresté le vol de la plume de Monsieur Amyrau, xw oyzi ydq ■9-sqanevófuva td vnsQrjrpavcc tjxrtj êavtdóv vneqonrtxwTSQa ysviO&at rtêcpvxs comme disoit Basile; que ses escrits ont davantage multiplié, captata undique occasione, ont pris 1'essor et passé la mer, oü il a voulu avoir prise avecq mons.r Spanheim; vous advouez que le dit S.r estant provocqué a eu alors une iuste necessité d'avoir produict pour sa defence ces doctes et exacts volumes, esquels vous croyez qu'il a tellement esclaircy tout ce qui est essentiel et important en cette question, que ny luy, ny autre, ny peut rien adiouster sans redite etc. Sy messieurs de l'eglise de Paris, laquelle faict mouvoir tous ces ressorts, et mons.r de 1'Angle a Rouen en estoyent d'accord avecq vous, ce seroit a la verité un moyen tres propre pour arrester le cours de ce mal. Mais si, au contraire de la, sont animez les courages de Saumur, fourny de moyens pour publier leurs invectives, secondez par des personnes de qualité, qui prestent leur nom, pour publier de nouveaux commentaires sur 1'espitre aux Rom. et autres, combattre la doctrine de la justification, non obstant que le [i653] 254 feu S.r Cameron, auteurs de toutes ces nouveautez eut promis de s'en taire, fortifier les commentaires de Pelagius, Ochin, Socin et Arminius pour renverser 1'interpretation orthodoxe du VII chap. de 1'epistre aux Romains: sy de la on escrit icy a des personnages notables, que quand ils auront veu le specimen et les animadversions de Saumur, ilz leurs tendront la main, s'y rendront et se rangeront de leur costé, parlants avecq trés grand mespris, apres leur champion, de tout ce qui vient de deca, de la part de cette Academie, qu'est-ce que nous pourrions esperer et attendre, sy nous nous tenions en silence, quelles insultations ne feroyent point ceux, qui triomphent des a present comme s'ilz avoyent tout gagné. Vous mesmes, messieurs, advouez que vous avez veu avecq un per9ant desplaisir les attacques personneUes etc. dans la praeface du dernier livre du S.r Amyraut addressée a vostre synode en May dernier, lequel vous osez asseurer, que s'il avoit esté veu, et consideré par vostre compagnie, qu'y n'en avoit eu aucune cognoissance, fors deux ou trois, ausquels on 1'avoit addressée avant le synode, ny la compagnie, ny vous, qui escrivez la presente en son nom, et par son ordre, n'eussiez jamais laissé passer la chose avec telle moderation a la quelle le desir de paix vous a tous emportez. Vous pouviez adjouster, messieurs, qu'entre ces deux ou trois il y en a qui ont esté les principaux instigateurs de ceste virulence, et lesquels apres avoir allumé ce feu, n'ont pas pour but de lesteindre, mais qui voudroyent endormir ceux qui ont este si mal traittez, afin qu'ils ne s'en resentent point, et laissent triompher ceux, qui après avoir tiré tous leurs coups, ne demandent pas mieux, que de s'en prevaloir parmy les leurs, comme s'ils nous avoyent fermé la bouche et hé les mains. Mais sy vous n'avez pas eu ce pouvoir sur eux qui sont sous vostre iurisdiction, de les empescher de s'emporter si immodestement, sy toute la discipline ancienhe est main ten ant annullée la, s'y on y imprime tout ce qu'on veut, et que le synode, qui a eu charge de veiller qu'il ne sortit rien, qui embrasast davantage les divisions, s'en est rapporté aux parties mesmes, pour faire eux mesmes des 255 [i653] approbations de leurs escrits, quest-ce que nous pouvons attendre d'eux a 1'advenir ? Jugez, nous vous prions, si cela n'est pas se mocquer de vous et de nous: et sy apres cela nous pourrions attendre de nostre silence le fruict que vous en proposez. Le Synode National dernier a scu, que 1'escrit de Monsr. Amiraut contre MonsT. Spanheim estoit imprimé, et luy mesme en a faict ses presents a Paris, durant la tenue diceluy. On y a defendu d'escrire sur ces matieres, et improuvé cequ'il avoit faict d'attirer par son aggression les reparties qui s'en pouvoyent ensuivre. Et apres tous les regiemens dressés, sur la fin de lassemblee, par un tour de souplesse, on obtient un article pour luy, quë si quelque escrit hors du royaume se faict contre luy il luy sera permis de repousser 1'injure, s'addressant a sa province, eest a dire a luy mesme et a ses compagnons de Saumur, sur lesquels la province s'en descharge, si le Synode National luy a permis cela a luy, qui estoit aggresseur, comme vous 1'advouez: estoit-ce un procédé duquel on pust esperer autre chose que 1'embrasement qui s'en est ensuivy, et quelle esperance pouvez vous avoir que ce pretendant authorisé par un Synode National, luy et ses compagnons deferent pour 1'advenir a vos advis et admonitions? Certes, messieurs, si nous pensions que la verité mainteneu par mons1. Spanheim et par tout ses cohegues d'un commun consentement, ne receut point de prejudice par le silence, que vous desirez, et qu'il ne fut question que des injures personnelles contre luy et nous tous, et ceux qui en France travaillent avecq nous pour la mesme cause, et que la paix s'en pust ensuivre, luy et nous quitterions nos interests et les donnerions entierement a un si grand bien, que nous n'avons pas moins k coeur que vous pouriez avoir, et ferions une grande consideration, comme nous devrions, sur toutes les belles sentences tant de 1'Escriture que des anciens, que vous nous proposez, et oüblierions volontiers les oftences que nous avons receues. Nostre honneur particulier ne nous debvroit point arrester, ce seroit gloire de souffrir les injures et ne les repousser point. Nous ne voudrions pas en demander permission a un Synode National mesme devant que les avoir receues sur la seule [i653] 256 presumption de les avoir attirées et meritées, qui est certes une procedure bien extravagante. Mais a present, que nous avons receu des injures et outrages non merités nous les negligerions volontiers, s'il ne nous importoit a vous mesmes, devant lesquels on a voulu nommement nous outrager, que les artifices et fausetez par lesquelles on nous a voulu traduire devant vous, fussent decouvertes et refutées, et que depuis qu'on vous a voulu addresser les accusations, il est du tout necessaire que la mauvaise foy vous paroisse, et que nous en tirions de vous nostre iustification, puisque nous ne voulons point recuser en cette cause tous les pasteurs des Eglises Reformees de France, devant lesquels nous sommes convenus par cette belle praeface. Et qu'ont (!) au fonds et au droit quoyque nous croyions la matiere bien esclaircie, et la bonne cause mise en son jour, si est-ce qu'il importe encore grandement, que les nuages par lesquels on a encore voulu obscurcir la verité soyent dissipez et que ces ombr-es qui couvrent cette lumiere soyent escartées, afin qu'on la voye de plus en plus en son jour. Or nous croyons, messieurs et treS-honorez, que cela ne peut souffrir un si grand delay, puisque le temps du Synode National n'est point arresté, et que si les parties obtiennent qu'il soit tousjours en un mesme lieu, il ny a rien a en esperer, ou la liberté des suffrages sera opprimée par crainte, par respect ou par menées. Vous avez veu avecq nous que sont devenues toutes les resolutions de trois synodes, sur la justification par 1'imputatibn de la justice de Christ, et de trois autres, sur les matieres desquelles nous debattons. On est encore a commencer, et cependant les novateurs gagnent païs, et se font des disciples en nombre pour se fortifier par tout ou ilz les peuvent introduire, travaillans pour les desobliger de signer ce qui a esté arresté par les Synodes Nationaux, et font grand bruit, si quelqu'un est renvoyé par refus d'obeïr. Au reste, vous scavez qu'en ces synodes nous ne pouvons plus doresenavant porter nos remonstrances ny nos plaintes, et que s'il y a quelque chose a faire nous en sommes exclus par 1'artifice de ceux, qui ayans les commissaires a leurs devotion, leur font dire tout ce qu'ils desirent, et employer 257 [1653] le nom du Roy pour refuser de lire ou de respondre a nos lettres, ce qui nous a obligé a nous addresser a. toutes les Eglises Reformées de TEurope par le moyen qui ne nous peut estre osté en un païs auquel on ne nous ferme point la bouche, et ou on ne nous oste point la plume de la main, Aussy doresenavant la chose n'est plus en son entier, car mons.r Rivet et monsieur De Champvernou son frere ont desja fait imprimer leurs Apologies contre les accusations et calomnies de mons.r Amyraut, mons.r Spanheim son Epistre responsive a celle de mons.r Cottiere *) sur la meditation qu'il luy a voulu persuader par son imprimé, en laquelle il s'est obhgé a la pubhcation de sa defence contre les animadversions de sa partie. Mons. Du Moulin a aussy donné son jugement sur cette deroiere production de Saumur et quelques autres desquels vous verrez bien tost les escrits en la France mesme, n'ont pu endurer cette Ucence, sans s'en esmouvoir, et en dire leur jugement. Ceux qui ont attacqué se plaignent a present que de tous costés on leur court sus, et ils ne veulent pas voir que leur main a esté premierement contre tous ceux, desquels les mains sont k present contre eux, non certes tant contre leurs personnes que contre leurs innovations, et leurs injustices. Si vous pouvez tarir la source de ce mal en France, vous gagnerez un grand poinct pour nos sources de deca, elles sont, graces a Dieu, repurgées, et aü reguard de la doctrine, elles ne donnent que des eaux pures, et telles recognues par tout. Nous sommes obligés k empescher qu'on ne les trouble derechef, et y travaillerons avec tout soin, sous la conduite de Dieu, lequel aussy nous prions, qu'il rende vostre intervention efficacieuse, premierement parmy vous ou vous avez des principaux fauteurs de ces nouveautez, et en suite es autres lieux d'ou elles s'estendent et s'espandent au grand prejudice des consciences infirmes, ausquelles nostre silence 1) Fred. Spanheim, Epistola ad Mt. Cottierium super conctlialione controversitie de gratia universali, Lugd. Bat. 1648, in 8°. (Bibl. Thys. te Leiden). 2) Pierre dn Moulin, Rcponse a SamueJ Langle (de FAngie), ou est contenue la doctrine de M. Amyrault, sans nom de lieu ni date, in 8°. Bug. et Em. Haag, La France Protestante, Paris 1853, Tom. IV, p. 428. 17 1654 November 28 258 seroit en scandale. Cependant nous vous remercions trèshumblement des cbaritables jugements, que vous faites de nostre cause, qui est la vostre, et de la necessité de nos procedures au passé. Nos esperons que quand vous aurez bien pensé a celle que nous avons a present, non moins juste et raisonnable, vous ne trouverez pas mauvais, que pour 1'amour de Sion nous ne nous tenions coys, et que pour 1'amour de Jerusalem nous ne soyons point en repos, tant que sa justice en saille hors comme une splendeur. Nous prierons Dieu, qu'il nous conduise tous en la plaine cognoissance de la verité, qu'il nous accröisse le vray zele de sa gloire, qu'il conserve vos eglises et vos personnes contre tous dangers spirituels et temporels, et demeureront tousjours Messieurs et tres-honnorez Vos tres-humbles et affectionnez freres et serviteurs, les docteurs et professeurs de 1'Université de Leyden, composans la faculté de Theologie en icelle. [Zonder dagteekening]. ' [Zonder onderteekening]. D, fol. go —106. Minuut. I05. 1654 November 28. — Schrijven van de Staten- Generaal aan de faculteit ten geleide van een request van Pieter Harmensz. en Anneken, dochter van Willem fans, inzake het aangaan van een huwelijk. De Staten Generael der Vereenichde Nederlanden. Weerdige, erentfeste, hooch ende welgeleerde, vrome, onse lieve besondere. Wy hebben goetgevonden UL. mits desen toe te senden de hiernevens gaende requeste van Pieter Harmensz., ende Anneken dochter van Willem Jans, met versoeck, dat deselve ons daerop ten eersten willen laten toecomen haer 259 1655 Maart advis, waertoe ons verlatende, bevelen UL. in Godes heylige protectie. In den Hage, den 28en November 1654. johan van REEDE. Ter ordonnantie van de hoochgemelte Heeren Staten Generael N. Ruysch. (Adres :) Weerdige, erentfeste, hooch ende welgeleerde, vrome onse lieve besondere, de Professoren van de Theologische faculteyt binnen Leyden. Exhibitae d. 1 Mart. 1655. C, No. 84. Origineel. 106. 1655 Maart. — Advies van de faculteit betreffende het request van Pieter Harmensz. en Anneken, dochter van Willem fans, inzake hun huwelijk, door de Staten-Generaal haar toegezonden 1). Hoogh Mogende Heeren, U Ed. Hoog Mog. missive, gedateert den 28en Novembris 1654, waerby deselve ons toesenden seeckere requeste van Pieter Harmensz. ende Anneke Willems, ende daerop versoecken openinge van ons advis, hebben wy met schuldige reverentie den 1™ Martii deses 1655 jaers ontfangen, ende de saecke in der vreese Godts overwogen hebbende, goet gevonden, U Hoog Mog. het naevolgende voor onze advys in antwoord e toe te senden. Eerstelick, dat wy niet en twijffelen off Pieter Harmansz. ende Agatha(!) Willems sijn echte heden geworden, ende in een waerachtich houwelick getreden. Ende hoewel het overtreden van U Hoog Mog. verboth int gebruyck des pastoors van Niselroy tot solemnisatie van hare trouwe mochte gestraffet worden met eenige civile straffe, soo kan 1) Zie hiervóór, No. 105, blz. 258—259. Dit advies is gedrukt in: Opera Johannis Cocceji, Amstel. 1673, Tom. VI (Consilia), p. 5—6. 1657 December 22 en 29 286 sijn versQeck ofte brief ende haer stercke affectie openbaert, biddende dat het versochte al waert oock het houwelijck selver, mocht werden toegestaen. Die daerenboven met betuyginge tot Godt, den eenigen hartenkender, verclaert, dat se haer affectie noch door eygen aengeleyde devoiren om deselve tot contentement van haer ouders te versetten, noch door alle andere dissuasive reedenen hinc inde haer toegebracht, jae selfs van haer geliefde, niet heeft connen veranderen, maer bevonden, dat deselve meer ende meer aenwies, en daerin heeft gecontinueert, jaeren en daegen lanck, in het consent harer ouderen te versoecken, mach geseyt werden de dochter betoovert te hebben, en niet veel eer dat des Heeren samenbindinge daer claerlijck in blijckt? 7- Of de trouw naer den raet der kerckelycke ende wet der pohtycke ordonnantiën, gelijck, of een in valeur, met de scheytbrief der Joden is? 8. Of een vaeder menigerley dissuasiven hebbende gebruyckt ontrent sijn godtsalige ende al tijt gehoorsaeme dochter, echter bevindende dat haere affectie onsterfehjck is, en het gemoet steedts blijft inchneeren tot de persoon en stijl van leeven, als haer aengebooden is, siende dat langer uytstel ende weygeringe van consent, haer bedroeft, cranck maeckt, ende in een gedurige quellinge houdt, ende dat tegen het versoeck, bidden en smeecken van haer ende haer grootmoeder niet en behoort, ja in consciëntie gehoudenis, sich te laten verbidden, ende het houwelijck te consen-, teeren conform het exempel der ouderen Simsons? 9- Of oock selfs het vijfde gebodt in de wet den ouderen niet en gebiedt, in casu praedicto, aen godtsalige kinderen, die niet anders dan een stille ende godtsalige stijl van leven beoogen, haere medelydende gratificatie te besteeden ? 287 iö57 December 22 en 29 10. Of de ongemackelijckheyt der ouderen in desen niet geschat moet werden naer de reéden en de daegelijcxse ervarentheyt een oorsaecke te sijn van veele onheylen ? 11. Of de goede wetten, voor en van de goede wettenjck gebruyckt den quaetaerdigen ende ongehoorsaeme kinderen een voet ende cracht mogen geseyt werden te geven, om tegens haere ouderen op te staen? 12. Ende of niet de pohtycke ordonnantie, so alse in dese casu leyt, patrocineert de authoriteyt der vroome ende geseggelycke ouderen, ten eynde de respective magistraet haer de handt biede, om de quade dessynen ende lichtveerdige handehnge der kinderen tegen te staen, ende over sulcks de lande seer dienstich is? i3- , Of de gehoorsaemheyt der kinderen aen haere ouderen nae Godts Woort t' eenemael onbepaelt is, sonder dat de goede reeden hier eenige exceptie maeckt, als alleen daer notoirhjck de consciëntie last hjdt. Oock in cas van tyrannie, dreygementen, van vercoopinge der kinderen, saecken die doot of leeven aengaen, moetwillige dilapidatie van eygen opgestorven goederen, wrevelige ontervinge van godsalige kinderen, bysonder in de saecke des houwelijcx, soodat wil en danck der naester vaederen, 't sy met recht of onrecht, altijt en alleen is de opperwet van alle huwelicken der kinderen; streckende sich soo verre uyt, dat een vader sijn kindt mach constringeeren tot sulck een singulier persoon, hoewel gehaet, ofte tegen reden weygeren consent tot de reedelycke trouw met een die grootelijcks bemint is. Sonder dat het oyt in eenich geval van overlast der onbescheydene ouderen, die haer vaederlycke liefdeplichten ontrent haere 1657 December 22 en 29 288 kinderen vergeten hebben, naa goede menschelycke wetten, soo politijck als kerkelijck, een beleedicht kind vrystaet sijn toevlucht te nemen tot de burgerlycke rechter, als een algemeen vader des vaderlants, tensy dat het de sonden van Cham begae, en sijn vloeck verdiene, en by gevolg de vader is een absoluut souverain in sijn gesin, sonder oock in desselfs saecken nae goddelycke rechten, te staen onder de algemeene overheyt? Op de vragen hiervoor gestelt hebben wy ondergeschrevene, professores der theologische faculteyt tot Leyden — (voorbygaende andere saecken dewelcke ofte buyten propoost sijn, ofte eenige particulariteyten en feyten, daerover de andere syde niet is van ons verstaen, ofte eenige woorden en mameren van expressien belangende welcke niet connen geoordeelt worden als met kennisse van de gelegentheyt der propoosten) — goet gevonden het essentieel, hetwelck in den eersten artyckel begrepen is, alsoo te beantwoorden: dat eene dochter, alhoewel haere jaeren hebbende, dient den raet ende goetvinden harer ouders nopens haer trouwen af te wachten, ende van iemant gevrijt sijnde, die haer wel gevalt, ende ouderen hebbende, niet stracks behoort te meenen, dat haer raet de beste is, maer voor allen te oordelen, dat voornaemelijck in soo gewichtige saecke, als daer is het houwelijck, ende daeraen niet alleene haer, maer oock de ouders ende vrienden gelegen is, Godt gelieft haer door haerer ouderen handt te regeeren. Ende soude deese gedachte het remedium sijn, de beswaeringe des gemoets best wech te nemen. Doch, dewyle het gebeuren can, dat ouders de kinderen in 't goede wederstaen ende tot het quade aandryven, soo achten wy, dat, wanneer sulcks blyckelijck gebeurde, alsdan door modeste versoeckinge — (sonderlijck soo daer aensienlycke vrienden of bekenden quamen mede by te staen) — de christelycke magistraet can ordre stellen ende tot behoudinge van de dochter ende tot beste van de familie. Doch mochte het eene groote injurie sijn, van een vader sijn kindt aengedaen, daerover hefe mochte voor de door 't volck 289 io57 December 29 gecoosene vaders synen natuyrlycken vader aenclaegen ende voor haere vierschaere trecken. Gedaen in Leyden, desen 29 Decembris 1657. Abrahamus Heidanlts. Johannes Coccejus. Johannes Hoornbeek. D, fol. 777—183. Copie. 121. 1657 December 39. — De gemeente van Nijenslijk zendt aan de faculteit een casuspositie betreffende een vermeende tyranniseering harer rechten in zake het uitbrengen van een beroep te Vledder, Doldersum en Nijenslijk, en vraagt om advies. ' Eerwaerdige, hooggeleerde heeren. Op wat wyse onse kerke wordt getyranniseert, en onse consciëntie gedwongen, laaten wij Uw. Eerwaerd. Hooggeleerde uyt deese by gaan de stukken oordeelen. Voorwaar de liefde Christi en die tot sijn kerke dwinght ons, om deese moeylijkheid Uw. Eerw. Hooggeleerde aan te doen; indien onse casuspositie onrechtmatig, en tegen Godts en kerkelyke ordre is, en onse tegenkantinge tegen sulken forme van beroep, als Uw. Eerw. Hooggeleerde in deese by gaande stucken werdt voorgedragen, ongegrondet, geheft ons niet te verschoonen, maar uyt Gods woord te onderrichten, en in ons bedroefde gewissen te verstercken. Wenschende ondertusschen God den H. Geest uwen arbeyd in en voor Christi kerke gelieve te zegenen. Vaart wel. Uyt last van de gemeynte en ledematen Christi woonende tot Nijenslijk. J. W. LüDER advt. Nijenslijk, den 29 Decembris 1657. (Adres:) Eerwaerdighe Hooggeleerde Heeren ende Vaders in Christo, de Professoren der Goddelyke faculteyt tot Leyden. C, No. 91. Origineel. w D, fol. 184. Copie. Met klein opliggend zegel. 297 1658 Januari 17 de gemeynte versocht ende aen deselve geaccordeert was, namentlick dat op een gepraefigeerde bededach de candidaten hare gaven souden laten hooren, ende de deputati classis haer een text injungeeren, niet wel ende na goede ordre gedaen, maer oorsake ende gelegentheyt gegeven hebben, eenige der gemeynte te doen gaen buyten ordre ende behoorlicke maniere van verkiesinge van een predikant. Konnen oock niet sien, dat in de rescriptie ons getoont sub lit. B met den naem van Gerh. Sichterman, gedateert Col* dervfeen) 1657, den 24 Novemb(ris) eenige reeden begreepen zij, hetselve te excuseeren. Want, indien het versoeck gelijck daerin gemelt wort, niet ongefundeert was, wat beswaeringe konde daer by de deputatis classis maken, om niet te doen wat haer aenvertrouwt ende met de kerckelicke ordre overeenkomende was; dat die van Fledder ende Doldersum 't versoeck contradiceerden, ende aen een mede geerffde gestelt hadden, ende dieselve — (so veele wy uyt de niet wel cohererende woorden verstaen connen) — goetgevonden, dat yemant, sonder te hooren, soude beroepen worden ? Ende wat was't van nooden te verwachten totdat de personen, die in classe den bededagh hadden versocht wederom quamen de executie van 't geconsenteerde te versoecken, aengesien derselver last, den bededagh verkreegen hebbende — (om denwelcken te versoecken sy vanwegen de gemeente tot Fledder ende Doldersum gesonden waren) — quam te cesseeren, ende haer niet wederkomen tot versoeckinge van de executie, deselve niet konde beletten. Op het 2. Dat sulck een verkrygen van stemmen, onbehoorlick, argerlick ende schandelick zy, gevende oorsake aen die die buyten ende binnen de gereformeerde gemeente zijn, te gedencken, dat noch sulck een candidatus, noch sulcke verkiesers het ooghmerck hebben, hetwelcke men behoort in desen te hebben, namentlick dat een persoon van Godt met bequame wetenschap, godtzalicheyt, verstandt, onberispelicke zeeden ende met lieffde begaeft tot leeringe ende leydinge, beteringe ende vertroostinge der gemeynte Christi ende tot uytbreydinge van de waerheyt magh gevonden ende met danckbaerheyt erkent worden, ende de 1658 Januari 17 298 toehoorders sich met deselve mochten verbinden, Godt met malckanderen, den eenen met leeren ende vermanen, de andere met willigh hooren ende navolgen, na het woort Godts, te dienen. Waertoe dan behoort de approbatie van die, die tot de gemeente gehooren, ende de ondersoeckinge van sulcke gaven in den candidaet. Ende connen noch de candidaet, noch de verkiesers hierin een goede consciëntie hebben ende Godes zegen verwachten, die sonder ondersoeck, met meenighte, alwaer 't oock eenparicheyt van stemmen — (te meer so die door aensien van menschen ende voedinge van ongebondentheyt gebeedelt ende verkreegen zijn) — de name van bedienaer des Goddehcken Woorts geven ende nemen. Op het 3. Dat, dewyle sulck een proponent aldus doende hiermede hemselven heeft getoont het rechte wit niet voor te hebben, ende niet ongenegen te zijn tot debausche met syne toehoorders te pleegen, ende stoutelick goede ordre buyten te gaen, ja oock den lasteraer den mont geoopent heeft de gemeente te lasteren, en den toehoorders, dewelcke vermaninge van doen hebben, stofte van verwytinge ende smaetheyt gegeven heeft, ende hemselven in den strick des duyvels heeft verknocht, om te moeten swygen, de verwytinge te ontgaen: 1 Tim. 3 v. 7, niet kan recommendabel zijn tot sulck een waerdigh ampt, hetzy dan dat hy sich merckelick ende ogenschynelick betere, ende sich onberispehck in 't toekomende mocht betoonen. Hetwelcke wy van herten wenschen, opdat door hem niet veele bedorven, ende het koninckrijck Christi voor veele, die buyten zijn, door quaet doen niet magh toegesloten worden. Op het 4. Dat wy de protestatie van die van Nieuwenshjck, overgeleght sub. lit. D. voor wettelick houden, gelijck oock de deputatus classis G. Sichterman haerlieder versoeck, streckende tot denselven fyne, voor niet ongefundeert heeft geoordeelt. Ende alhoewel misschien die van Nieuwenslijck mochten weyniger in getale zijn als de stemmen tot Fledder vergadert, so kan haer dat niet praejudiceeren, 1. dewijl de stemminge buyten ordre geschiet is, 2. dewijl oock de meesten van de gemeynte bestraft zijnde door Godts woort 299 1658 Januari 24 ende met goede redenen van bare overtreedinge, behooren oock de minste te hooren, ende in den name Godts plaetse geven. Vertrouwen derhalven dat de eerwaerdige classis, off so wie daer in te seggen heeft, sal sorge dragen, dat de gemeente, het quade vernietight ï^nde, in eenen sin ende broederlicke lieffde en eenicheyt moge behouden worden. Aldus gedaen, Leyden den 17 Januarii 1658. Subscripserunt Abrahamus Hetdanus. Johannes Coccejtjs. Johannes Hoornbeek. P, fol. 185—205. Copie. 133. 1658 Januari 24. — Missive van Matthias Porselius, predikant te Hulst, waarin hij aan de faculteit om advies vraagt met betrekking tot een casus matrimonialis. Hooghgeleerde, godvrugtige, seer voorsienige Heeren. Dewijle de universiteyt tot Leyden is de eerste moeder van de Nederlantsche geleertheyt, ende eertijts is geweest de voester van myne studiën, so kan ick niet nalaten hare theologische faculteyt boven andere in achtinge te houden, om uyt haren mondt de waerheyt ende stichtinge te soeken. By ons is voorgevallen swarigheyt over een houwelijck, strydigh tegen de wet Lev. 18 v. 14 — (nochtans byseker rechtsgeleerde, vermaert in onse contreyen, so om syne godvrugtigheyt als geleertheyt seer considerabel, met veele redenen gesustineert niet te stryden tegen die wett) —, geapprobeert by het hoff van Utrecht, ende geconfirmeert by syne Hooghheyt den Prince, gelijck te sien is uyt de medegaende copye. De vrouwe heeft voor dit haer houwelijx gevall, geweest lidtmaet tot Utrecht, komt tot Hulst wonen anno 1646, versoeckt ten Avondmael toegelaten te worden. De kerkenraet tot Hulst krygende enige kennisse van hare sake, renvoyeert haer nae Utrecht om behoorlyke 1658 Januari 24 300 attestatie te verkrygen, 'twelck sy in debita forma verkrijgt. De kerkenraet tot Hulst rust op de attestatie van Utrecht, laet haer toe tot het H. Avontmael, ende weynigh tijt daernae oock den man op syne belydenisse. Sy leeven f samen vreedsaem, eerlijck, godvrugtelijck, sonder dat haren casus enigh kenbaer scandael geeft. Een niewen collega treckt nae het verloop van elff jaren deese sake in dispuyt, tracht deese luyden af te houden van het H. Avontmael, andere soeken te verweyren, dat de saken so staende, het houwelijck kan getolereert werden, ende sy in het gebruyck des H. Avontmaels gecontinueert, bybrengende onder andere redenen, dat de oorsaken, die wel een houwehjck souden beletten aen te gaen, dat niet scheyden wanneer het voltrocken v is, dat alsdan de sake verandert wort, ende een andere gedaente krijght. Dat in de Grieksche ende Latijnsche kerke eertijts, het is gelooft geweest, dat den priesteren het tweede houwehjck door godlijck recht was verboden, dat sy daerom nochtans sulke houwelyken niet hebben gescheyden, nochte die voor altijt hebben afgehouden, maer nae enige poenitentie hebben toegelaten tot het H. Avontmael; dat op deesen casus apphcabel is de decisie des E. synodi Hagiensis, Anni 1624, Art. 54 luydende aldus 1): Quaeritur: Een man verlatende syne saeke huysvrouwe, waervan geen hoope was van op te komen, met een vrouwe, welkers man thien jaren uyt sijnde by zee, ende geen tydinge sedert van hem vernomen, hebben t'samen also tot Leyden in overspel geleeft, daernae de vrouwe ende den man gestorven sijnde, sijn te Delft getrouwt. De man voor deesen ten H. Avontmael gaende, versoeckt het weder, ofte indien hy in sulcken staet niet konde zaligh worden, hadde liever sijn vrouwe te verlaten, hoewel hy liever by haer soude blyven. Respfpnsum): Is verstaen, also 'tselve houwehjck by den pohtiken wort getolereert, ende air ede is geconfirmeert, dat men den man 1) W. P. C Knuttel, Acta der particuliere synoden van Zuid-Holland, 's Gnr. 1908, Dl. I, blz. IZ4. 30i 1658 Januari 24 hem vroom dragende, met schultbekenninge sal aennemen. Dat in onsen casus niet alleen is tolerantie van de politiken. maer approbatie van een HofF van justitie, ende den Prince, dat dit houwelijck oock is geconfirmeert, ende de personen seer eerlijck ende stichtelijck leeven etc. Wort oock bygebracht een passagie uyt Beza Tractatu de Polygamia et Divortiis, circa initium, beginnende: Hic vero, si quis roget, quid sentiam his patribus factum esse, quos in illa polygamia perseverasse etc, alwaer blijckt, dat Beza gevoelt, dat een generale poenitentie genogh is geweest voor de polygamische outvaders, om redenen etc. alhoewel sy in specie niet hebben geweeten in de polygamie te sondigen, ende daervan oock geen speciael berouw hadden *). Dat oock onse luyden, so sy seggen, wightige redenen hebben gehadt, ende nogh hebben om te geloven, dat haer houwehjck geoorlooft was, dewyle veele rechts-geleerde, het Hoff van Utrecht ende den Prince, dat voor tolerabell keuren etc. ende derhalven onwetende sondigen, ende gereet sijn ernstigh berouw te toonen, indien sy beeter onderweesen worden. Wort nu gevraeght, ende de E. faculteyt seer gedienstelijck versogt te verklaren 1. ofte sulck houwehjck moet gescheyden worden, ofte niet? Indien jae, hoe men daerin dient te procederen? 2. Indien neen, ofte deese personen niet konnen getolereert worden int gebruyck des H. Avontmaels. Indien neen, hoe men met haer sal handelen? ende ofte men haer den Satan sal moeten overgeven? Indien sy konnen getolereert worden int gebruyck des H. Avondmaels, ofte men haer enige bysondere poenitentie ende satisfactie sal moeten opleggen, ofte niet? Uwe E.E. worden om Christi wille gebeden ons haer advys mede te deelen, opdat wy in so een wightige sake niet ongerijmts mogen begaen, 'twelck van Uwe E.E. verwachtende, beveele ick U, hooghgeleerde, godvruchtige, seer voorsienige Heeren de genadige bescherminge des Alder- 1) Theodori Bezae Vezelii, Volumen Alterum Tractationum Theologicarum, Genevae MDLXXIII, p. I—137: De Polygamia et Divortiis. (Univ. Bibl. le Leiden). 1658 Januarii 26 302 hoogsten ende blyve Uwer E.E. geaffectioneerde ende onderdanigh dienaer P|j||' Matthias Porselius, predikant tot Hulst. Hulst, den 24 Jan. 1658. Wanneer het Uwe E.E. sal geheven te rescriberen, gelieft den brieff te addresseren aen Anthoine Hardy, student, wonende ten huyse van de weduwe van Cornelis Beek, tegenover het Prinsenhoff tot Leyden. C. No. 02. Origineel. 124. 1658 Januari 26. — Geraldo Welhouc, burgemeester van Delft, vraagt nogmaals om advies aan de faculteit in zake de liefdesbetrekking van zijne dochter Agatha met den predikant Amoldus Bornius, benevens het antwoord van de faculteit op deze vraag gegeven 1). Tot nader elucidatie van het gegeeven advys der seer eerwaerdige en hoochgeleerde theologische faculteit tot Leyden verleent op de vragen van my ondergeschrevene, mitsgaders tot verder onderrechtinge van mijn becommert en bedroeft gemoet, wert by my mitsdesen van deselvige faculteit seer ernstelick ende gedienstelijck versocht, haere christelycke antwoorde conform Godes Heilige Woort op de naervolgende vragen. 1. Tot elucidatie van 't antwoordt op de twaelfde vrage, wert nader gevraecht, of den ouderdom van twintich jaren een christen dochter soo verre emancipeert, dat sy sonder te sondigen tegen Godts morale weth vermach houwehjck aen te gaen met een seecker persoon na haer eigen sinnelicheyt, tegen wil ende verboth van haer ouders, dewelcke 1) Zie hiervóór, No. 117, ri8, 119. — De vraag en het advies is afgedrukt in: Opera Joannis Cocceji, Tom. VI, (Consilia), p. 8—9. 1658 Januari 26 overboodich sijn haer, buiten de voorschrevene persoon, christelijck en eerlick uit te houwelicken. Mitsgaders oock tegen een hooge belofte en dierbaren eet aen Godt Almachtich by de vader gedaen, en ten byweesen van twee predicanten als getuigen, naemaels gerenoveert 1). 2. Tot elucidatie van de conclusie van 't voorschrevene gegeven advys der H.H. Professoren wert gevraecht, of de wijsheyt daervan in deselvige conclusie gesproocken wert, niet en is van soodanige nootsaeckelijckheyt, dat sonder deselvige te betrachten een christen maget sondicht tegen 't vijfde gebodt van Godts morale weth. - 3. Ten derde, of het een christen dochter schoon twintich jaren out sijnde, en meinende van haer vader verongelijckt te werden, door het niet consenteeren in het trouwen met seecker by haer vercooren persoon, wel mogehek is, sonder haer te besondigen tegen de goddelycke morale weth, haer vader directelijck dienthalven in rechte te betrecken en proces aen te doen. Geraldo Welhouc. Wy ondergeschrevene, professoren der H. Theologie binnen Leyden, overwogen hebbende de bovenstaende vragen, hebben goetgevonden, daerop alsoo te antwoorden: Op het eerste. Dat de Schriftuere geen onderscheyt maeckt onder een dochter, die noch geen twintich jaren heeft, en die daerboven out is, maer alleen in de saecke van de macht des vaders over 't houwelick van de dochter, noempt eene maecht, dat is die noch geenen man gekent heeft, Exod. 22 v. 16. Ende in saecken van beloften, eene dochter, die noch in haers vaders huis is in hare jonckheyt, totdat sy coome eenen man te hebben ende onder diens macht te sijn, Num. 30 v. 3, 6, 8. Can derhalven eene sulcke, die noch niet uitgegeven is, sich opponeerende tegen den wille harer ouderen, ende daertegen pogende te doen, niet ontschuldich sijn van overtredinge des gebots Godts, temeer 1) De cursiveering is in het handschrift. 1658 Januari 26 304 soo daeruit volcht eene altoos geduerende quellinge van haer vader, die sich met eede verbonden heeft, haer voorgenoomen houwehck niet te approbeeren, ende gelycke wel genegen is haer op de beste maniere uit te huwelicken. Op het tweede. Wy verstaen sulcke wijsheyt, daerdoor eene dochter wel oordeelt, en van hare plicht, en van de bestieringe Gots naementlijck beide, dat haer niet geoorloft is tegen den wille der ouderen eenen man te verkiesen, en dat Godt sulck eenen man haer niet in zeegen toevoecht. De antwoort op het derde hangt aen de antwoort van het eerste ende tweede: naementlijk, dat dat sonder overtredinge niet geschieden mach. Was gesigneert Gedaen Leiden, Abrahamtts Heidanus. den 26 Januarii 1658. johannes coccejus. Johannes Hoornbeek. D, fol. 206—207. Copie. 125. 1658 Januari 26. — Missive van Geraldo Welhouc, burgemeester van Delft, waarin deze ten derde male aan de faculteit vraagt om advies in zake de liefdesbetrekking van zijne dochter Agatha met den predikant Amoldus Bornius, benevens het antwoord van de faculteit op deze vraag gegeven 1). 1. Off niet de polyticke ordonnantie by de Groot Mog. Heeren Staten van Hollant, als vaders des vaderlants gearresteert op den 1 April Anno 1580, voor sooveel deselvige applicabel is op onredelycke en tirannige ouders, mitsgaders op wederspannige en ongehoorsame kinderen 1) Zie hiervóór, No. 124. — De vraag met het advies is afgedrukt in: Opera Joannis Cocceji, Tom. VI, (Consilia), p. 9—n. 3°5 1658 Januari 26 respective, in 't aengaen van houwelick boven hunne 20 jaren, met groote reden kan werden geseyt te sijn van soodanige natuyre als den pohtycke ordonnantie eertijts by den grooten regent van Godts volck, namentlijck Mose gemaeckt Deut 24 v. 1, op de materie gevallen van lichtvaerdige en irrehgieuse houhckxscheindinge, als sijnde de voornoemde Hollantsche pohtycke ordonnantie van de Staten gegeven tot inbindinge van de menschelycke verdorventheyt, ende tot voorcoomen van onheilen in soodanige tyden, ende onder anderen als soodanige sondige persoonen, daervan gepropheteert is 2 Tim. 3 v. 1, 2, 3, 4 et seq. tot v. 9 incluis, even gehjck de voorschreve Joodtsche ordonnantie van Moses gegeven is aen een seer hertneckich volck, Exod. 32 v. 9, Deut. 9 v. 6, en dat om haerer harten hardicheyt wille, Matth. 19 v. 8. Sonder dat den voorschrevene regent Mose, ofte oock de voorschreve Heeren Staten in hunne voorschreven ordonnantie connen werden geseyt te willen vercorten of te veranderen het recht van Godes morale weth in den beginne, of in de sceppinge voor den val den mensche ingedruckt, en naederhant in Godts Woort beschreven ende ons naegelaten. 2. Of de voorschreven Heeren Staten in de voorschreve Hollantsche pohtycke ordonnantie, niet gebiedende, maer alleen toelatende sommige persoonen in seeckeren gevallen houwehcken aen te gaen, tegen wille en verboth van hunne discreete en liefhebbende ouders, deselve persoonen door de voorschreve toelatinge bevryden, van met sulck aenvang des houwehx te sondigen tegen het vijfde geboth van Godes morale weth, zulckx hetselvige in Godts Woort verclaert wert generaelijck, Col. 3 v. 20, vergehjck met Num. 12 v. 14 en 30 v. 3, 4, 5 en 1 Petr. 1 v. 18, ende specialijck noopende dese materiën van houwehcken Ex. 22 v. 16, 17, Jerem. 29 v. 6 en 1 Cor. 7 v. 36, 38, temeer alsoo de Gereformeerde Christelycke Nationale Synoden Anno 1586 (art. 63) ende van anno 1619 (art. 70) in hunne kerckelycke ordonnantie geen contentement schynen te nemen met de voorschreve Hollantsche politycque ordonnantie van anno 1580, misschien om niet te schynen nae te volgen 't exem- 1658 Januari 26 306 pel van de Phariseen Matth. 15 v. 3—6 in 't krencken van 't vijfde geboth der morale weth, door menschelicke of kerkelycke insettingen, niet tegenstaende de kerck. ordonnantie van anno 1591 (art. 24) deselve politycque ordonnantie approbeert. 3. Of het een Christendochter, meynende van haer vader verongelijckt te werden, door het niet consenteeren in haere houlickze genegentheyt tot seecker haer ongehjck persoon, na de godlycke morale weth, geoorloft is haer vader direcktelijck daerover in rechte te betrecken, en hem proces aen te doen, hoewel sy verscheiden eerhcke persoonen, haer gelyckende in rehgie, geslacht, jaren en middelen absolutehjck heeft afgeslagen in hunne vryagien, en dat buiten weeten van deselvige haer vader. Ende indien neen, of dan of tegen soodanige dochter — (als sy haer niet en bekeerde) — en insonderheyt tegen den persoon die haer daertoe beweecht, niet soude kunnen opstaen ten jongsten dage in het algemein oordeel, tot hunner eeuwiger schade en schande eenen heidenschen Pittacus, daervan den seer eerwaerdige J. Taffin gewaecht of meldet in sijn tractaet van de boetveerdicheyt int cap. van de plichten der kinderen, sect. 5, even gelijck de Niniviten en de coninginne van 't Zuiden of van Zaba in 't selve oordeel opstaen sullen tegen de ongeloovige ende ongehoorsame Jooden, volg(ens) Christi waerschouwinge Matth. 12 v. 41, 42. Ja, of soodanige dochter, — (indien sy haer niet en bekeert) — door sulcken rechtspleginge, daerinne sy haer seer liefhebbende vader beschuldicht van hardicheyt ende tirannie, niet en schijnt stoutehjck te willen treden in de voetstappen Cham(s), die de naecktheyt ende schande van sijn vader Noach aen sijn broederen openbaerde, ende deselvige niet en wilde bedecken. Gen. 9. 4. Of het iemant geoorlooft is te breecken een dierbaren eedt, daermeede hy voordachtelijk, na rijp beraedt, en om bysondere redenen aen Godt de Heere belooft heeft, en in praesentie van twee predicanten als getuigen daertoe specialijck versocht, gerenooveert, syne seer jonge dochter niet te sullen geeven in houwelijck aen seecker bedaecht weduwenaer, 37 1658 Januari 26 hebbende aireede houbare kinderen, ende off sulcken beloovende eedt niet met wel soo grooten ernst moet werden naergecoomen, als den eedt eertijts by de Israëlieten gedaen aen de Gibeoniten, welcke door louter bedroch afgevordert, ende tegen Godes mtgedruckte polityque weth geswooren weesende, egter most werden naergecoomen, om 't derde geboth van de morale weth te ghehoorsamen. Jos(ua) 9 en 2 Sam. 21. 5. Off de voorschrevene jonge dochter niet soowel schuldich is hare voorbedachte beëdigde vader hierinne gehoorsaem te sijn — (die haer niet weigert verkiesinge van verscheide andere eerhcke jongmans haer gelyckende) — als eertijts aen hare onvoorsichtige beëdigde vader gehoorsaemheyt schuldich was, de dochter van den grooten Jephtah, welcke dochter aen deselve haeren vader veel grooter gehoorsaemheyt in materie van houwehjck heeft beweesen, als van deese dochter wert geëist of gevergt. Rigt. 11 v. 34, 40. 6. Off een bejaert, geleert ende welspreeckent predicant met een jonge maecht alleen achtien jaaren out sijnde, ende woonende buiten sijn bevoolen quartier, na de goddehcke morale weth, geoorloft is huiscatechisatie te oeffenen, ofte anders haer vaders huis heimelick te frequenteeren tegen expres verboth van deselve vader, die aen deselvige alle geestehcke middelen ryckelijck is bestellende, ende vergunnende ende of op soodanich predikant niet eenichsins applicabel is den text 2 Tim. 3 v. 5, 6, 7, niet tegenstaende hy tot syne defensie, ende tot offensie van de voornoemde ouders in synen kerckraet derft allegeeren den H. text Matth. 10 v. 14, 15, en of hy over soodanigeallegatie niet censurabel en is. 7. Off soodanigen predicant — (behoudens de eere van sijn ampt) — door soodanige proceduren als in de lest voorgaende vrage is geseyt, niet met immers soo groote reden kan geseit werden de sinnen of het harte van de voornoemde jonge dochter gestoolen te hebben, als in den H. Schriftuer geseit wert, dan den oproerigen ende arglistige Absolom door syne geveinsde beleeftheyt gestoolen 1658 Januari 26 308 heeft het harte der mannen Israëls 2 Sam. 15 v. 1—6. Ende of hy daerover ten minsten niet behoort (te) werden kerckehjck gecensureert. 8. Off de voorschreven vader, weigerende gehoor te geeven aan twee predicanten sijnde gedeputeerde van de kerckenraet alleen om hem te informeeren, ende te onderwysen hoeveel of weinich hy aen synen voorschrevene hooge eedt is verbonden, over die weigeringe kan werde(n) beschuldicht van geen gehoor te geeven aan Christi gemeente ende dienvolgens aen Christus self, en daerover censurabel te weesen? 9. Of niet een predicant, ja een yder Christen na het exempel Christi en des Apost(els) Pauli om genoomen ergernisse te voorkoomen, nu en dan moet nalaten, tgeen hem anders na polityque, ja na goddelycke wetten geoorloft is te doen ? Mitsgaders somtijts moet doen 'tgeene anders na burgerlicke ja goddelycke wetten geoorloft is na te laten ? Te meer als deselve ergernisse byna soo algemeen, en immers soo krachtich schijnt te sullen weesen tot styvinge van ongehoorsame kinderen, als eertijts Memuchan — (een van de 7 wysen des konincks Ahaesveros) — seyde, dat geweest soude hebbe de ergernisse, die veroorsaeckt soude geworden hebben door het ongehoorsaem exempel der coninginne Vasthi tot styvinge van alle ongehoorsame echte vrouwen in het rycke van Perssen ende Meeden, indien deselvige coninginne over deselvige haere ongehoorsaemheyt niet en wierde gestraft. Esth. 1 v. 16, 17, 18. 10. Indien ja, of dan niet de voorschrevene weduwenaer predicant, volgens Godts heilich Woort verbonden is door veelvoudige gegeeven opgenoomen ergernissen, de voornoemde jonge dochter metterdaet, effective en krachtdadelijck sooveel hem mogelijck is van hem te doen desisteren, ende haren vader te doen obedieren, door syne weduwenaers houwelixe genegentheyt van haer absolutel(ijck) ende klaerblyckel(ijck) af te trecken? Geraldo Welhouc. Wy onderschrevene professooren der H. Theologie binnen 39 1658 Januari 26 Leyden, overwoogen hebbende de bovenstaende vraghen, antwoorden daerop als volcht: 1. Op het eerste. Wy achten, dat — (gelijck Moses of veel meer Godt door Mosem de gerechten der Israeliten ordonneerende, door het niet verhinderen van echtscheidinge, die niet heeft geapprobeert) —, de intentie van de Groot Mog. H(eeren) Staten, gevende de pohtyque ordonnantie niet is geweest te vercorten de eere, ende de gehoorsaemheyt der kinderen tegens haere ouders, noch het gesach der ouders over deselven. Ende souden een menschelycke ordonnantie daertegen strydende niet connen approbeeren. 2. Op het 2. Wy onderwinden ons niet de pohtycke ordonnantie van de H.H. Staten te interpreteeren. Doch, sooveel ons aengaet, kunnen niet bevinden, dat daer iets in begrepen is tot faveur van de dochters, dewelcke 20 jaren out sijnde, tegens will en danck van discrete ende liefhebbende ouders pogen te trouwen, maer in tegendeel bevinden, dat ingevalle sulck een casus voorquam, de magistraten ende kerckendienaers belast wort inductie te gebruicken by de contradicerende ouders. Nu kan inductie niet gebruickt werden noch van magistraten, noch van kerckendienaers sonder goede ende wel gefondeerde redenen. Ende daerenboven wert de dochter niet toegelaten hare persisteerende ouders in recht te trecken, maer den magistraten en kefckendienaer haer te trouwen verbooden, en alleen het collegie van de magistraet de opper insicht voorbehouden, omme met kennisse van saeken het trouwen te ordonneeren. Op het 3. Dat een dochter sulx niet vermach te doen, en dat sulcke en diergelycke argumenten int dissuadeeren ende af te manen van haer voorneemen wel konnen gebruickt worden, sonder meininge nochtans die daeromme te verdoemen. Op het 4. Dat het ons te swaer is van eens anderen eedt ende belofte, die alleene best sijn hërte ende insichten weeten kan, te oordeelen. Hebben alleen te seggen, dat soo iemant belooft aen Godt iets niet te doen, het selvige doen moet uit liefde van iets goets; ende moet de saecke, 1658 Januari 26 310 daervan de belofte geschiet, of sonde sijn, of tot sonde aenleiden, of int goede beletten, of vry sijn. Doch alsoo dat deselve niet altoos moet vry blyven, ende de liefde des naesten niet feeniger tijt can vereisschen deselve te doen. Ten exempel. D' Apostel Paulus oordeelt, dat het goet is syne dochter niet uit te houwlicken. Doch hy wil, dat, soo iemant datselve wilde doen, ten eersten nae alle gelegentheyt van saecken soude vryheit hebben te doen, wat hy voorgenoomen heeft, naemehjck de dochter maecht te bewaaren, ende ten anderen, dat hy in sulck een voorneemen sonder nootsaeckehjckheyt sal sijn ende blyven, dat is, dat noch hy, noch de dochter sich daertoe verplichten sullen. Want de vryheyt te houwehcken moet altoos blyven, 1 Cor. 7 v. 37. Uit de historie des eedts aen de Gibeoniten gedaen can sooveel blycken, dat een eedt, dewelcke niet strijt met Godts morale weth, moet gehouden werden. Op het 5. Wat de phcht der gehoorsamheit eener dochter tegens haren liefhebbende vader aengaet, is te vooren geseyt, en achten niet noodich te definiëren wat de belofte van Jephtach geweest sy, ofte hoe rechtmaetich dat deselve gedaen of geexecuteert is. Altoos siet men in de dochter van Jephtach eene pryselycke onderwerpinge. Op het 6. Dat een predicant qualijck doet, wanneer hy de predicatie des H. Woorts doet tot bedeckinge van schande, Phil. 1 v. 18, ofte op berispelycke ende verdachtige maniere 2 Cor. 8 v. 20, ende dat de plaetse Matth. 10 v. 14, 15 f onrechte en niet sonder misbruick gepast wort op dien, die het woort aennemende eene persoone, het ampt van predicant dragende, omme verdachts wille verbiet sijn huis, sonder syne kennisse, te frequenteeren. Op het 7. Hoewel het gebeuren can, dat een predicant door syne gaven, manieren ende vromicheyt mochte commen wel te gevallen aen eene jonge dochter sonder sijn weeten, soo soude doch sulcke eenen niet wel aenstaen dese affectie te misbruicken om de dochter tegens hare ouders, wederspannich te maken, en soude, onses bedunckens, dien selven sijn ampt niet doen, indien hy de dochter liet tegens haere ouders sich oppooneeren, en deselvige 3" 1658 Maart 2 quellinge aendoen, maer moeste — (sulcks wetende) — de dochter daervan doen afstaen met haer haer versoeck te weigeren. Op het 8. Wy gelooven niet dat de predicanten, die uit eenige reden voor eenen tijt niet toegelaten werden gehoort te worden, ende nochtans bequame middelen hebben, haere vermaninge, ofte onderrichtinge, soo sy meenen eenige te hebben, op andere manieren, en op andere tyden te doen weeten, sich daeroover sooseer sullen belgen, dat sy dien, die haer in persoon weigert te hooren, sullen oordeelen ongehoorsaem te sijn aen de gemeente Godts. Het 9 is buyten dispuit. Want niet alles dat geoorloft is, is oock oorbaerlijck. Ende men is schuldich de eene den andere in hefde te dienen, en alsoo wel geene gronden te leggen tot revolte van kinders tegen haer ouders, als tot revolte van vrouwen tegen haere mans. Wat op het 10 te antwoorden is, can uit de voorgaende antwoorden claer genoech geconcludeert werden. Gedaen Leiden,. Abrahamus Heluanus. den 26 Januarii 1658 Johannes Coccejus. Johannes Hoornbeek. D, fol. 207—211, Copie. 126. 1658 Maart 2. — Judicium van de faculteit in zake een casus matrimonialis, waarover haar advies is gevraagd door Matthias Porselius, predikant te Hulst Eerwaerdige, godtvruchtige, seer voorsienige Heere. Wy hebben met onsteltenisse gesien den casum van U.E. voorgestelt, dat een man syner moeders broeders vrouwe, op toelatinge van pohtycken heeft getrouwt. Wat nu ons aengaet, wy konnen geene redenen sien, dewelcke iemant vryhijt in consciëntie geven sulck een houwehjck aen te vaerden, ofte oock met soodanige vrouwe vleeschelijcke 1) Zie hiervóór: No. 123, blz. 299—30a. 1658 Maart 2 312 gemeenschap te gebruycken, want sy is syne moeye. De wet heeft claer genoch getoont Levit. 18 v. 7, dat de eere van moeder ende vader gelijck moet in 't niet ontdecken van hare naecktheyt betracht worden, ja, v(ers) 13 wert expresse geseyt: Gy sult de naecktheyt der suster uwer moeder niet ontdecken, want sy is het vleesch uwer moeder 1). Moet dan niet even soowel de naeckthyt van der moeder broeder, in syner vrouwe bedeckt blyven, als de naeckthijt van des vaders broeder in syner vrouwe? v(ers) 14. Want de naeckthijt der vrouwe ontblooten is sooveel als de naeckthijt des mans ontblooten, als uyt het veers 14 te sien is. Ende is der moeder broeder niet haer vleesch? Alsoo dat de generaele regel hier plaets heeft: Niemant sal tot eenige nabestaende synes vleesches — (eygentlick tot het vleesch synes vleesches) — naerderen de naecktheyt te ontblooten. v. 6. Oock toont de naeture, dat dit feyt niet alleen is tegen de eere, die men ouders schuldich is, maer oock tegen alle eerbaerheyt, want moet niet de gemeynsaemheyt ende bywoninge in 't huys van eene moeye onberispelick en sonder verdacht van onkuysheyt ende onkuysche gedachten behouden worden? Soo men dan moeyen trouwt, hoe kan sulcke gemeynsaemheyt sonder verdacht wesen? Wy hebben oock uyt de wet claerhjck te leeren, wat dat te seggen is: gy en sult de naecktheyt niet ontblooten. Siet Levit. 18 v. 14 en 20 v. 17, dar omme dan alle het gebruyck van vleeschelycke conjunctie in sulcke persoonen verboden is, ende niet kan geapprobeert worden. Soo is dan, onses bedunckens, van die luyden te vele gedaen, ende behoort deze casus tot het seggen van den Apostel, Efes. 5 v. 3 Ho er erye etc. laet onder ulieden niet genoemt worden. Want wij konnen het anders geenen naem geven, naedemael het oock seer nae koomt aen de hoererye, dien de apostel bestraft 1 Cor. 5 v. 1. Doch wat aengaet het remedie, vinden wy ons seer bekommert, gelycke wel dunckt ons het lydelijkste, dat dese luyden by malckanderen woonen, als moeye en neve ende haere kinderen — (dewelcke politickelijck I) De cursiveering is in het handschrift. 313 1658 Mei 3 gelegitimeert sijn) — met malckanderen opvoeden, ende ondertu(s)schen sigh de eene des anderen onthouden, gedenckende, dat sy sich selfs met haer onbedacht houwelycken, onbequaem tot dit, ende — (soo lange sy beyde leven) — tot andere houwelycken gemaeckt hebben. Ende biervan wel onderricht en vermaent sijnde, oock nae overwysinge, schultbekentenisse gedaen hebbende, conden op het getuygenisse van haere consciëntie weder tot denselven avontmael toegelaeten werden, doch was noodich, dat sulcke vermaninge in aller stillheyt ende met verschooninge der luyden geschiede. Wy hebben nae de weynich kennisse van saecken ende omstandigheden niet anders connen oordeelen, ende bevelen U.E., die wy tot aller vrientschap genegen ende bereyt sijn, mitsgaders de kercke van die plaetse in de bewaringe des Almachtigen. Leyden, den 2 Martii 1658. U.E. geaffectioneerde vrienden Abrahamus Heidanus. Johannes Coccejus. Joh(annes) Hoornbeek. (Adres:) Eerwaerdige, godtvruchtige, seer voorsienige heere H. Matthias Forselius, bedienaer des H. Evangeliums in de gemeinte Christi tot Hulst. D,fol. 217 l C,No.i64 \ ^ 127. 1658 Mei 3. — De faculteit geeft een gunstig getuigenis betreffende den jeugdigen Amold Geulincx, die om zijne Jansenistische gevoelens 'Leuven had moeten verlaten I). 1) Amoldus Geulincx, de bekende Cartesiaansche wijsgeer, werd 7 Mei 1658, in den ouderdom van 33 jaar, in het „Album" te Leiden ingeschreven, en gaf lessen in de wijsbegeerte. Hij werd vooral door Heidanus geprotegeerd, en overleed als buitengewoon hoogleeraar aan de pest in 1669. Zie over hem: Victor vander Haeghen, Geulincx. Étude sur sa vie, sa philosophie et ses ouvrages. Gand 1886 (sijn leven: p. 1 —18). Zijne werken, met vooraf: Summae rerum ad vitam Arnoldi Geulincx pertinentium 1658 Mei 3 314 Non est dubitandum, quin ea sit vis Scripturae et conscientiae, ut etiam in Romanensi Ecclesia, cuius antistites Reformationem non ferant, multi propter errores et superstitiones ingemiscant. Qui procul dubio inde exirent, si portum viderent, ad quem possent perfugere, neque, ubi fortunas suas cum veritatem loquendi libertate commutaverint, ponendum haberent pavorem; ut vivant. Nunc aliter comparatum est; et nos, quoties ad Academiam hanc accedunt viri et iuvenes sane pii et probi veritatis amatores, quos constat facultates non spernendas propter Christum reliquisse — (neque enim omnes sunt Eceboh histriones 1) — üs erigendis fere nihil nisi hortationes ad patientiam habemus: cogimurque pro iis intercedere apud praestites Reipublicae et Ecclesiae, ut illos miseratione sua dignentur. Inter illos est praesentium exhibitor: clarissimus et doctissimus vir D. Arnoldus Geulincx, qui Lovanii in CoUegio Lihi ante paucas septimanas professionem philosophiae primariam sustinuit =), vir ingenio excehenti, iudicio recto, memoria non vulgari, peritia rerum plurima praeditus, nee theologicorum studiorum nee medicae artis imprudens. Qui quum doctrinam Augustini de gratia imbibisset, et transsubstantiationis ac sacrificii missae vanitatem agnovisset, iustitiamque nostram in solo Christo esse didicisset, primo inter suos (p. XI—XIX) werden uitgegeven door J. P. N. Land, Arnoldi Geulincx Antverpiensis Opera Philosophica, Hagae Comitum, 1891—1893, in drie deelen, met als boekmerk diens devies: „serio et candide". Zie vooral ook: J. P. N. Land, Arnold Geulincx te Leiden (1658—1660) in: Verslagen en Mededeelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen, Afd. Letterkunde, Derde Reeks, Deel III (1887), blz. 277—327; Deel X (1894), blz. 99—118. Over dit document handelde ik 3 Mei 1918 in de Maandvergadering van de Maatschappij der Ned. Letterkunde te Leiden, welke voordracht sedert verschenen is onder den titel: De wijsgeer Amoldus Geulincx te Leuven en te Leiden, in: Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis,H. S., DL XV (1919), blz. r—24. Hieruit blijkt dus, dat Geulincx om zijne Jansenistische gevoelens uit Leuven is gebannen; een tot dusver onbekend licht wordt door deze oorkonde op Geulincx' levensgeschiedenis geworpen. 1) De beteekenis van deze uitdrukking is niet duidelijk. Zie een poging tot verklaring in: Ned. Archief v. Kerkgeschiedenis, N. S., DL XV, blz. 19. 2) V. v. d. Haeghen, /. c, p. 4: .Arnold Geulincx remplit ses fonctions au collége du Lis pendant douze années, les six premières comme professeur secondaire, les six dernières en qualité de professeur primaire. Comme il était éloquent et d'allure indépendante, il se fit remarquer parmi les professeurs, et son cours fut suivi par un grand nombre d'élèves". 315 1658 November 25 propterea, quod non omnia eadem cum reliquis diceret et faceret, iam a multo tempore coepit esse suspectus — (quod nobis ex fide dignorum testimonio constat) — tandemque, quum, praetextu alius itineris in hanc provinciam profectus esset *), per paucorum dierum absentiam successorem habuit in ea statione, quam ahoqui rehnquere constituerat, et redux ad illos, carcerem perpetuum vix evasit. Quem virum non tantum propter doctrinam et animi dotes, et propter causam Christi suscipiendum, sed et propter insignem modestiam amore dignum iudicamus. Et de persona quidem ac loco atque existimatione, quam habuit in adversariis partibus, nobis testati sunt idonei testes; veritatis autem amorem ipse ita nobis et primo itinere et nunc declaravit, ut charitatis, quae omnia sperat, lege vetemur de sinceritate eius addubitare. Quam ob rem omnes bonos, praecipue vero summas potestates, quae sciunt, sibi a Christo Rempubhcam, ut hospitium Ecclesiae, commendatam esse, submisse oramus, ut hunc virum suo favore et cura benigne et clementer dignari velint. Scriptum Lugduni Batavorum, d. 3 Maii 1658. Abrahamus Heidanus. Johannes Coccejus*. Johannes Hoornbeek. D, fol. 218—210. Copie. 128. 1658 November 25. — De classis van Vollenhove en Steenwijk vraagt advies aan de faculteit betreffende een moeilijkheid, die in een der gemeenten van de classis gerezen is, met betrekking tot het beroepingswerk a). Eerwaerdige, godtsaelige, voorsienige, hoochgeleerde Heeren ende Vaders. Dewyle wy een bysondere grote swaericheyt vernomen hebben over seeckere beroepinge uutgebracht in een der 1) venisset doorgestreept. 2) Zie hierna, No. 130, blz. 318—319. 1658 December 24 316 plaetsen onses classis, sijnde merckelijck verduistert door die verscheyden advysen daerover geschept, ende ons ter hande gestelt, hebben wy de vrymoedicheyt genomen, om UU.EE. seer waerde Heeren en Vaders, gansch reverentelijck te versoecken, dese verschillende saecke te willen overwegen, ende met UU.EE. advys ons te willen dienen, ten eynde alsoo in desen iets mochte werden beraempt, dat tot grootmaekinge van Godts h(eiligen) naem en stichtinge ende ruste dier gemeynte soude kunnen strecken, waertoe seer waerde Heeren en Vaders ons verlatende, willen UU.EE. naest onse eerbiedige groetenisse, Gode en den Woorde syner genade bevelen, die wy bidden UU.EE. in langduirige gesontheyt te willen spaeren en UU.EE. heyligen arbeyt ten dienste van Godts diergekochte kercke opt meeste te willen segenen. Amen. Gegeven tot Vollenhove, desen 25 Nov., stylo loei, 1658. UU.EE. gansch dienstwillige in Christo fr(atre)s van den classe van Vollenhove en Steenw(ijck) tot deser saecke gedeputeert Salomon Voltelen. Henricus Deutelius. R. Cyricius. Petrus Leonardi, Sup. Jacobus de David. (Adres:) Eerwaerdige, godtsalige, voorsienige, hoochgeleerde heeren, doctoren en professoren der E. Theologische faculteyt tot Leyden. C, No. 93. Origineel. i2g. 1658 December 24. — Casuspositie aan de faculteit voorgesteld en door haar beantwoord, inhoudende of een soldaat, die in handen van de Turken gevallen, zich heeft laten besnijden en Mohammedaan is geworden, nu hij in het vaderland is teruggekeerd, mag huwen met een christen-vrouw 1). 1) De casuspositie en het antwoord zijn afgedrukt in: Opera Joannis Cocceji, Tom. VI, (Consilia), p. 13. De naam „Schiedam" is echter overal weggelaten. 3i7 1658 December 24 Casus facultati propositus ab amplissimo D. Praetore Schiedamensi. Een burgers soon binnen de stadt Schiedam van gherynghe conditie, sijnde ontrent neghen of thien jaeren gheleden van Amsterdam afghevaeren nae Spanien oft Italien, ende alsdan ghenomen van de Turcken van Algiers, alwaer hy hem korts daernaer heeft laeten besnyden, het Christengeloove versaeckt, ende het Mahometaensche aenghenomen heeft; out sijnde doen omtrent neghenthien jaeren, alsdoen besneden wesende, heeft hy een instrument gheweest by de Turcken omme de Christenheyt te beswaeren, vaerende met de Turcken in verscheyde qualiteyten, ende syne medeburgers van Schiedam tot verscheyde reysen beclappende, wat syluyden voor vrienden hadden, omme haer rantsoen te hoogher te houden. Denselven persoon, sijnde nu renegaed, soo men desulke noemt, is met de armade van de Turcken teghens de Venetiaensche armade slaeghs gheweest in de Archipellago, alwaer hy ghenomen sijnde van een hollants schipper is versteken, ende alsoo wederomme by syne ouders thuys ghekomen binnen Schiedam voorschreven. De vraeghe is, of de magistraet van Schiedam behoort te ghedooghen ende toe te staen, dat ghemelte persoon met een Christendochter sal moghen trouwen, naedemael hy daeghehjcx ter kercke gaet, ende myne toont, omme als een christen voortaen te leven? Responsum. Gesien de vooryghe casus, antwoorden daerop, dewijl die trouwt, moet trouwen in den Heere, ende in christelycke houwelycken niet min gesien moet worden op de rehgie ende stichtynge, als op tydelycke interesten, dat ghemelde persoon, als schandelijck vervallen sijnde van des Christendoms professie en liefde, niet magh toegestaen worden te trouwen met een christen ende ghereformeerde dochter, voor en al eer hy met openbaere schultbekennynghe voor de gemeynte, genoegsaeme en seeckere preuve gegeven 1659 Maart 19 318 sal hebben sijns berouws, ende dat hij voorts is van christelycken gheloof en leven. Aldus gedaen binnen Leyden, den 24 Decemb. 1658. Abrahamüs Heidanus. Johannes Coccejus. Johannes Hoornbeek. D, fol. aai—aaa. Copie. 130. 1659 Maart 19. — De faculteit geeft antwoord op een vraag door .de classis van Vollenhove en Steenwijk gesteld, betreffende het beroepingswerk in Oldemarckt, waar een vader door zijn zoon als predikant zou worden opgevolgd *). Casuspositie. In seecker dorp van Overyssel, genaemt de Oldemarckt, is een dienaer des Goddelycken Woorts van hooghe jaeren; welck overwegende by haer de E. kerckenraet derselver plaetse, heeft een beroepynge uytgebracht op desselfs sone, om hem in den dienst ad tempus vitae dien last te helpen draegen, ende naer overlyden des E. vaeders als predicant in dieselve plaetse te verblyven; welcke beroepynge van twee broederen onses classis, als predicanten onder den classem resorteerende, en niet als deputaten classis, nomine classis geapprobeert hebben, oock van sijn Hoog Edel gestrengh Heere lantdrost, representerende de hooge overheyt, onder reserve is ondertekent en geratificeert. Verscheyden en vele ledematen der gemeynte hebbende verstaen het uytbrengen deser beroepynge, hebben daertegen geprotesteert, voorgevende sulx buiten kennisse, wille en believen der ledemaeten van die gemeynte, en alsoo tegen ordre der kercke, en tot praejudicie van haer en haere naekomelyngen was uytgebracht, gehjck te sien is uyt bygaende protest hier annex 2). 1) Zie hiervóór: No. 128, blz. 315—316. 2) Ontbreekt. 319 1659 Maart 19 Quaeritur. Of dese beroepynge soude konnen of mogen effect sorteren oft niet? Dese casus-positie is van ons onderschreven, daertoe van den E. classe bysonderlijck gelast, gestelt en onderteeckent. Actum Vollenhove, desen 25 Novembris 1658. Salomon Voltelen. Henricus Deutelius. rodolphus cyricius. Petrus Leonardi. Jacobus de David. Wy onderschrevene, professoren theologiae in de Academie tot Leyden, gesien hebbende de bovenstaende casus, en de stucken daertoe dienende, oordeelen dat wy wel niet en berispen, dat een oudt ende onmachtigh dienaer hem van den dienst ontslae, ofte verhchtinge voor hem versocht worde; daerby, dat een soon synen vader door behoorlycke beroepynge worde toegevoeght, ende den vaeder succedere. Maer saegen geerne, dat in dese saecke, ende van de onbequaemheit des vaders behoorlycke kennis ende oordeel ware voor heen gegaen by die vergaderynge daer sulcks aenstont, ende naer openthjck, met kennisse en toestemmynge van gemeente ende kerck, die naer gebruyck van die plaets daerin te seggen hebben, de beroepyng van een tweede ware geschiet. Ten laetsten oock in de beroepene persoon meerder vergenoegen wierde gevonden, dan sy te kennen geven. Van welcke alle saecken, dewijl de eerw. classis beter kennisse kan ende sal hebben, dan wy, is het, dat wy aen haere wysheyt de saecke bevelen, om se sob mogelijck, te rectificeeren ende verbeteren. Actum in onse vergaderynge, den 19 Martii 1659. Abrahamus Heydanus. Johannes Coccejus. Joh(annes) Hoornbeek. D, fol. 223. Copie. 1659 Maart 21 320 m 1659 Maart 21. — De faculteit bericht aan de Staten van Holland dat zij gunstig adviseert in zake het drukken der Hebreeuwsche bijbels van Johannes Nisselius en Joseph Athias. Edele Groot Mogende Heeren. Ontfangen hebbende uwe Ed. Groot Mog. bevel, om ons te informeren op de saake van het drukken des Hebreuschen bybels, tusschen Johannes Nisselius *) en den Jode Joseph Athias a), hebben wy ons aenstonts verledicht partyen 1) De dooi Nisselius uitgegeven bijbel heeft tot titel: Soera Biblia Hebraea, Ex Optimis Editionibus diligenter expressa, et Eorma, Literis Versuumque disttnetione commendata, labore et studio Joh, Georg. Nisselii, Palatini, Linguar, Oriental. Pro- Pagatoris Cum Privilegio, Lugduni Batavorum, Sumptibus et Typis Nisselianis MDCLXII. In 8°. Met voorin gedrukt: het privilegium van Staten van Holland en West-Friesland {23 Jan. 1659); het judicium van de theol. fac. te Leiden (A. Heidanus, Joh. Coccejus en Joh. Hoornbeek, 6 Dec. 1662); aanbevelingen van Allardus Uchtmannus, prof. te Leiden, 16 Dec. 1662 en Theodorus Petraeus, prol te Leiden, 26 Dec 1662. Een ex. van dezen bijbel is in de Univ. Bibl. te Leiden. — Johann Georg Nisselius, geboren in de Paltz, gest. te Leiden in 1662. Hij legde zich vooral toe op de studie van de oostersche talen, inzonderheid het aethiopisch. Na zijn dood in 1662 verscheen bovengenoemde bijbel, waarin hij het deed voorkomen, alsof hij dezen naar een „zeer ouden codex" had bewerkt, doch waarin hy in werkelijkheid de uitgave van Elias Hutter van 1587, die zeer zeldzaam was geworden, had gekopieerd. Zie over hem: Allgemeine Deutsche Biographie, Leipzig 1886, Bd. XXIII, S. 702—703; E. F. K. Rosenmüller, Handbuch für die Literatur der biblischen Kritik und Exegese, Göttingen 1797, Bd. I, S. 220—224; O. G. Tychsen, Von Nisselii hebr. Bibelausgabe, in ; Repertorium für Biblische und Morgenlandische Liiteratur, Leipzig 1779, Th. V, S. 283—286. 2) De bekende Joodsche drukker en uitgever Joseph. b. Abraham Athias, vertoonde 31 Maart 1661 te Amsterdam zijn burgerscedul. Zie over hem: The Jem&h Encyclopedia, New York & London 1902, VoL II, 268—269 en de daar aangehaalde literatuur. Op de Univ. Bibl. te Leiden bevindt zich een ex. van zijn bijbel, in 8°: Biblia Hebraica Accuratissima Notis Hebraïcis et Lemmatibus Latinis illustrata a Johanne Leusden Philosophiae Doctore et Linguae sanctae in Academia Ultrajectina Profesore. Amstelodami, Typis et sumptibus Josephi Athias, Anno MDCLXVII. Voorin*: de approbatie van de Staten Generaal (10 Juni 1667); „Praefatio Johannis Leusden (2 Mei 1667); het oordeel van de rabbijnen van de Amsterdamsen e synage (5 Nisan 5427); het judicium van de theol. faculteit te Leiden (Abr. Heidanus en Joh. Coccejus, 3 Mei 1667); de judicia van Allard Uchtmannus. prof. te Leiden, de theol. fac. v. Utrecht, prof. Jac. Alting te Groningen, prol Chr. Schotanus te Franeker; prol Joh. Terentius te Franeker. Zie: M. M. Kleerkooper, De boekhandel te Amsterdam, voornamelijk in de i'je eeuw, 's-Grav. 1914—1916, DL I, bb. 10—24. 321 1659 April 30 te hooren, om Uwe Ed. Groot Mog. te kunnen dienen van advys. Bevinden het derhalven soodanich, dat bydersijts bybel gedrukt word op goet papier, en met bequame letter: het werk van Nisselius sal onses oordeels, bequamer ende geriefelyker sijn voor jonge studenten; dat van den Joode voor meer ervaerne. Nisselius heeft ons van het syne getoont dertien gedrukte bladeren; de Jooden tien; soo verre is het werk wedersijts gebracht. Wy kennen niet anders sien, of sal beyde sijn van goede vrucht en stichtinge. Dat van Nisselius gemakkelijk, om in een bandt te konnen mede gedragen, ende gebruykt worden; dat van de Joden in twe, doch wel gecorrigeert. Wy souden Uwe Ed. Groot Mog. eerder onsen dienst hebben gepleecht in 't nemen van onS oordeel, indien partien ons eerder hadden gediend, soo van haere gedrukte bladeren, als onderlinge censuren van de een over des anderen werk. Welk binnen weynige dagen ons eerst sijnde toegekomen, sijn verhindert geweest eerder onse devoiren in deesen af te leggen. Ondertusschen niet meer wenschende, als steets te toonen dat wy sijn Ed. Groot Mog. Heeren Uwe onderdanigste ende ootmoedigste dienaren, professoren der H. Theologie in Uwe Academy Leyden, den 21 Meert 1659. D, fol. 224. Copie. Abrahamus Heydanus. Joh.'Coccejus. Joh. Hoornbeek. 13a. 1659 April 30. — De predikanten Renesse en Plan te, vragen namens de classis van Breda, aan de faculteit, of de theol. stud. Cornelius van Houte, die in een opstootje betrokken is geweest, waarbij een ander is gedood, en waarvoor hem een boete is opgelegd, tot het examen en het predikambt kan [i659 ....] 322 worden toegelaten. De faculteit oordeelt dat een aanmaning tot het kiezen van een anderen staat des levens gewenscht is *). A. MDCLIX, d. XXX Aprilis. In conventu facultatis DD. Renesse et Plante, delegati a classe Bredana, eius iussu et nomine quaesiverunt, an Cornelius van Houte »), studiosus theol., qui adfuerat vespertino alicui congressui, quo alius fuerat interemtus, et a magistratu condemnatus muleta ducentorum florenorum, commode et absque scandalo posset promoveri ad examen, et porro ad ministerium? Censuit facultas, prudentias supersederi, et dictum iuvenem ad aliud vitae genus sectandum commoneri. D, fol. 225. Copie. 133- [1659 ] — Advies, waarschijnlijk door Hoornbeek opgesteld, betreffende een gravamen in zake den Sabbath 3). 1) Dit advies is afgedrukt in: Opera Johannis Cocceji, Tom. VI, (Consilia), p. 13, zonder vermelding van den naam. 2) Een zekere Cornelius van Hout, Bredanus, 20 jaar oud, werd 10 Dec. 1652 als student in de philosophie ingeschreven. Album Studios. Lugd. Bat., kol. 425. 3) In 1658 was een hevige strijd over den Sabbath uitgebroken, toen de Leidsche hoogleeraren A. Heidanus en J. Coccejus de meening verdedigden, dat de Sabbath niet in het paradijs was ingesteld doch in de woestijn; het vierde gebod had alzoo een ceremoniëele, geen moreele beteekenis. Op de synoden te Leiden in 1658 en Gouda in 1659 kwamen er gravamina over in en werd den predikanten en hoogleeraren verzocht den onderlingen strijd te staken. Abr. Heidanus en Joh. Coccejus antwoordden tezamen, doch Joh. Hoornbeek afzonderlijk, in een brief. Eindelijk gelastten de Ed. Groot Mog. 18 Dec. 1659 „dat de professores van de theologische faculteyt in deselve universiteyt afflaten ende haer onthouden van verder te schryven ende tractaetges in druck uyt te geven over de questie onder henluyden geagiteert de Sabbato". Zie: W. P. C. Knuttel, Acta, Dl. IV, blz. 106—109; 130—138; 181—183 ; S. D. van Veen, Zondagsrust en Zondagsheiliging in de zeventiende eeuw, Nijkerk [zonder jaartal], blz. 121—126. De resolutie der Ed. Groot Mog. wordt bier naar N. Wiltens, Kerkelijk Placaatboek, DL II, blz. 377, 378 gedateerd op 25 Nov. 1659. Ook: J. Cramer, Abraham Heidanus en zijn Cartesianisme, Utr. 1889, blz. 38—41. 3-23 [»659 •••O Naedemael het niet en dient tot stightinge, noch over een en komt(i) met die leere des Catechismi ende Post-Acta van 't Synodus Nationael (2), en daerenboven een occasie is tot kleynachtinge van den Sabbath, ende tot (3) ontrustinge der gemeynten, dat dese questie, en andere van die natuer (4), op den predickstoel worden geventileert, off het vierde gebodt sy puer caeremonieel, en onse rustdagh niet anders dan uyt kraght (5) van een politycq gebodt behoort onderhouden te worden, item off op denselven (6) soude mogen wercken gelijck op andere dagen, soo wort gevraeght, of niet alle dese predicanten onder dese synode resorterende, behoorden aengeseght te worden, dat sy sich, onder censure, van dese en soodanige questien op den predickstoel t'eenemael sullen hebben t'onthouden ? en off ook niet (7) alle proponenten in het toekomende met onderteeckeninge daertoe behoorden verbonden te worden? Hactenus actus gravaminis, soohetselve aen de respectiven classen deser provintie is omgesonden, als ook der correspondeerende synoden depp. ad nostram correspondentiam. Waerop ick vooraff schriftelijck hebbe geappelleert eerst by 2 myner collegen, daernae by missive aen derespective classen, door missive aen een lidt deser ge(a)dresseert, om redenen in 't gemeyn, alsoo maer d'sententie nopende ceremonialiteit[...] is voorgestelt, en dat op het haetehjckste, gelijck weleer de Remonstranten de vryheyt van Godts genade bestreden hebben by het onwetende volck door dat een lidt der praedestinatie, te weeten de verwerpinge, etc. Soo ook dese acte melt alleen de caeremonien [...} ende daeraen volgenden vraegen etc, waerom ick eysche datter mede uytgedruckt sy de moraliteyt praecepti, ende dat men geen eenig werck [.. .] 't welck onmogelijck een onpartydig oordeel kan voldoen met die woorden: en andere questien van die natuer, 't welck alleen van de ceremonialiteyt spreeckt. Nu in 't besonders hebbe ick 't volgende aangemerckt volgens het cijffertal aengeweesen: 1 Waer spreeckt de Catechismus van de Sabbath (proprie genomen) dat sy moreel is? hoe spreeckt se ons dan tegen? [i659 • • • •] 324 desgelijx en determineeren de Post-Acta synodi niet, maer behout fdat tot een Nationael Synode. 2. Dese occasie is niet gegeven, maer genomen van onwetene of quaetwillige menschen, welke geen occasie en ontbreeckt om selff de waeraghtige genade Godts, ende onse christelycke vryheyt te lasteren, en 3. daeruyt volgende ontrustinge der gemeynte ontstaet uyt het tegenspreecken der geener die de moraliteyt [...] so heftelijck dryven, ende de waerheyt tegenstaende, de wet en evangehum ondereen vermengelen en dat dient ook tot onrustingh dergeener, die gelooven in de Christen vryheyt, ende aff keer hebben van alle superstitie, als waerdoor dese dagh op het hooge altaer gestelt als een groot heylig wort aengenomen etc. 4. Wie predickt soo? simpliciter, nemo quodscio. 5-Wy leeren dat de gront ende dienvolgende de kraght van onse openbaere godsdienst leyt in 4. gebodt. Haec calumnia est iurisconsultis de [....] etc. 6. Daerop hebbe in mijn laetste U Eerw. voldaen, distinguendo inter ius conscientiae et eius exercitium: sijnde mijn consciëntie voor Godt ontslaegen van alle caeremoniale wet V(eteris) T(estamenti) maer 't gebruyck deser vryheyt moet sijn tot stightinge, soo van mijn eygen geloove als mijns naestes, dewelke sullende worden bevordert, moeten wy niet arbeyden als op andere dagen, nochtans in casu necessitatis privatim vry sijnde als vooren. 7. Soo behoorden alle proponenten etc.; off soude het in de voorige ende oude proponenten tolerabel sijn, dat censurabel is in de aenkomende? Non capio nisi per nqoamnoX^\p(av quae atro carbone notata est in sacris et profanis. Eyndelijck my en dunckt niet, dat de classicale acte in alles accordeert met de acte by welke het gravamen uitgeschreven is. Fiat collatio. C, No. 147. Concept. (Zonder onderteekening). — 134- [1659 .....] — Advies van de professoren Heydanus en Coccejus betreffende een gravamen in zake den Sabbath *). 1) Zie hiervóór: No. 133. In hoofdtrekken overeenkomende met den brief van 325 [i659 • • • •] Dunckt ons, onder correctie, dat dit gravamen is: I. Ontydigh, omdat het die quaestie, die in andere provinciën ten uytersten is ondersocht en bedisputeert, en soo door ordre des synodi, als besadinge der gemoederen, tot een tamelicke stilte gebracht, nu weder in een andere provincie levendig maeckt, ende die kercken in peryckel stelt, om in deselfde inconvenienten en disputen sonder noot te vervallen. Daer dese quaestien, als alle kercken aengaende, niet en behooren door een particuliere synodus gedecideert te werden. LI. Eensydigh, omdat sy 't ceremonieel des Sabbaths, dat nochtans den Apostel Col. 2 daerin aenmerckt, de Post-Acta erkennen, de Confessie van Augsburghen Confessio Helvetica, onse eerste Reformateurs, Theologi Leidenses in Synopsi etc. duydelick stellen, niet en willen op den predickstoel geventileert hebben. Eveneens of men alleen 't morael des Sabbaths mochte aenroeren en bevestigen, of gantschehck van beyde moeste stilswygen, sonder de waerheyt, die men in consciëntie verstaet de christelycke vrijheyt te bevestigen, te mogen voorbrengen en bewysen. DJ. Dat wy niet en konnen sien, hoe dat het ceremoniële des Sabbats te erkennen en aen te wysen niet en soude dienen tot stichtinge der gemeynte, nochte overeenkomen met de leere des Catechismi, ende Post-Acta, en een occasie zijn tot kleynachtinge van den Sabbat, en tot ontrustinge der gemeynten. Daer integendeel het ceremoniële des Sabbats klaerlick in Post-Actis wert gestelt en aengewesen, en evidentelick uyt de woorden des Catechismi moet volgen en krachtehek in Gods Woort en in de nature der sake selfs gefondeert is. Dienvolgens hoe sulcken notoire waerheyt, waerop de christelicke vryheyt rust, niet meer tot stichtinge der gemeynte en ruststellinge der gemoederen soude dienen, als tot ontstichtinge en ontrustinge derselver, daer nochtans alle waerheyt vrymaeckt en alle 'waerheyt publiquelick mach en moet gepredickt worden. 7 Juli 1659 door Heydanus en Coccejus aan de Zuid- Holl. synode gezonden. Zie: W. P. C. Knuttel, Acta, DL IV, blz. 134—135. 059 - ...] IV. Als sy die willen gecensureert hebben, die den rustdagh niet anders dan uyt kracht van een polityck gebod willen onderhouden hebben, gedencken sy niet, dat sy daermede censureren de Confessie van Augsburgh, van Switserlant, soo vele theologanten, die soo gesproken hebben, en om niet alle op te halen, met namen Theologos Leidenses in Synopsi, disp. 21, quae D. Thysius [...] siet theses 92, 93, 94. 95. 5°. 5i, 55. 56, 60. Item of men op denselven soude mogen wercken als op andere dagen, 'twelck wy niet en weten by yemant soo rauw gedreven te zijn in die termen; daerover theologanten altijt onderscheyt maken tusschen de vryheyt die de consciëntie door Christum verkregen is, en de practycke en oeffeninge derselve, waerover te sien de geleerde verklaringe die daerover doet D. Bucerus in Matthaeum, Calvinus etc. Maer het is te beklagen, dat dese eerste theologen, soo in onkunde en onbruyck sijn gekomen by 't meerendeel der predikanten, dat die in hare bibliotheken bijnae niet meer te vinden sijn, maer in hare plaetsen een deel Engelsche leeraers, en nieuwe doctoren. V. Geven wy de broederen in bedencken, oft al raetsaem is, alle proponenten in 't toekomende met onderteeckeninge daertoe te verbinden. Want indien sy in 't contrarie gevoelen sijn, of niet volkomen in haer gemoet versekert en overtuygt, soo sullen sy tegen hare meyninge die onderschryvinge doende, en alleen om hare bevoorderinge niet te beletten, haerselve eenen strick leggen in hare gemoet, ofte weygerende haerselve om een sake, die in andere kercken en in deselve kercken vele predikanten vry gelaten wert, installig maken en incapabel om tot den H. Dienst gevoordert te worden, welck beyde seer bedenckelick is, soo voor degene die t'anderen vergen, als dien 't gevergt wort. Behalven dat de ervarentheyt leert, dat eer sulcke onderschryvingen konnen in synodum doorgedrongen worden, het veel gezancks en gekijfs en desordre veroorsaeckt, en meer swaricheyts in 't uytvoeren, als men sich ten eersten wel inbeeld. Soodat men seer langsaem en schorevoetende tot sulcke dingen moet resolveren. Wy recommanderen de broede- 327 1659 October 29 ren de gulde lesse des Apostels Phil. 3 v. 15: soo vele dan als wy volmaeckt sijn, laet ons dit gevoelen, en indien ghy yet anders gevoelt, oock dat sal u God openbaren. (Zonder onderteekening). C, No. 154. Concept. 135- ï659 October 29. — De faculteit antwoordt op een casus voorgevallen te Blokzijl, betreffende het overspel van een man met zijne dienstbode en diens huisvrouw met den knecht. Anno 1659. 29 October. Over een seker casus voorgevallen tot Blocksijl, tusschen Pieter Willemsz. Baneman en Grietgen Teunisdr, van welcke de man sich verloopen hebbende in overspel met sijn dienstmaecht Femme Roelofsdr, ende de sake tusschen hem en sijn vrouw afgemaeckt, is daernae tusschen beyde groote onlust gevallen, soo over huystwist, als dat van beydersijts groote occasie gegeven is van vermoeden, dat de man in overspel continueerde met de dienstmaecht voornfoemd), en de vrouwe met haer knecht Wouter Gerrytsz. haer verliep, waerover de sake eyndehck tot sulcken verloop is gekomen, dat niet tegenstaende alle devoiren tot reconciliatie aengewent, sy beyde van malkanderen zijn gescheyden, ende de vrouwe nu versoeckt een totale echtscheydjnge van haer man. Waerop de man door pubhcque citatie ingedaegt zijnde, en niet comparerende, en daerover gecontumaceert, dit versoeck van de vrouwe dies te ernstehcker wert vervolgt. Quaeritur. 1. Of tusschen dese eluyden een meerder scheydinge sou konnen plaets grypen als nu is, zijnde gescheyden van tafel en bedde, dan of een totale scheydinge haer sou toegelaten moeten werden? 2. Soo een totale scheydinge geconsenteert soude moeten 1659 October 29 328 ? „ werden, of dan dese vrouwe vryheyt soude hebben, gelijck sy daerom aenhout, om te mogen trouwen met haren knecht Wouter Gerrytsz., waeruyt eerst dit misnoegen is gesproten ? Gesien 't verbael ende de twee casuspositien aengaende de ongenoechten voorgevallen tusschen de twee persoonen hierboven genoemt, en alles rypelick overwogen: Hebben de professores theologiae in de Universiteyt tot Leyden des van den E. kerckenraet tot Blockzijl versocht zijnde, geoordeelt als volcht: dat voorbygaende den eersten misval van Pieter Baneman voornfoemd), — (die hier niet en kan in consideratie komen, omdat de beleedichde persoon die haren man heeft ten besten gehouden en vergeven) — het ons toeschijnt, als ofte nae de versceninge van partyen, beyde man ende vrouw haer in de echt hadden verloopen. Want of men, schoon haer van begaen overspel niet en soude konnen evidentelick overtuygen, dat nochtans die ergerlicke en verbodene conversatie van de vrouwe met haren knecht Wouter, en het schryven van den man aen syne gewesene dienst maecht Femme Roelofs*, in 't welcke hy haer onder anderen noemt syne toekomende huysvrouw, meer dan al te groote suspicie geeft van onder haer gepleegde oneere. Derhalven wy voor 't beste aensien, dat men noch eens trachte die gescheydene partyen, soo 't mogelick is, te versoenen en by malkanderen te brengen, of soo dat niet en soude willen succederen en het enckehck op een totale echtscheydinge beydersijts soude aengesien zijn, dat in dien gevalle, de E. kerckenraet wél sal doen, en sich daerbuyten houden, ende de Overicheyt daermede laten begaen, om geen gemeynschap te hebben met sulcken vuyle daet. En- oft gebeurde, dat op 't aenhouden van de vrouwe, en in aensien van de contumacie van den man, die verscheydenmael ingeroepen zijnde, weygerich blijft te compareren, de overicheyt het houwelick quame te dissolveren, dat in dien gevalle nochtans geene van beide partyen mach toegelaten worden sich met die verdachte persoonen in echt te begeven, sulcx dat nochte den man met syne 329 [i659 -...J gewesene dienstmaecht, nochte de vrouwe met haren knecht, sal geoorloft wesen te trouwen, en dat vanwegen desware suspicien van overspel, staende houwelick, beydersijts met de gesusp eet eerde persoonen gepleecht. Te meer, dewyle 't schijnt, alsof beyde persoonen sich soo onversoenlick aensteUen, om van malkanderen gescheyden zijnde, elck met de syne te mogen een nieuw houwehek aengaen. 't Welck om 'tquade exempel, en 't groot scandael, 'twelck hierdoor soude gegeven worden, door alle mogelicke middelen dient voorgekomen en belet te worden. Aldus gedaen binnen Leyden, 29 Octob. 1659. (Zonder onderteekening). C, No. 145 \ r. . D, fol. 226—227 J 136. [1659 ] — Request van Reinhard Backman a) aan de Stalen-Generaal betreffende zijne „Chronologie*', welke hij wenscht uit te geven, met de daer bij'gevoegde gedrukte , Tabula chronologica nova, de primo adventu Messiae" 3). Aen die Hoogh ende Gro(o)t Mogende Heeren, mijn Heeren die Staten General van die Vereenigde vrie Nederlanden. Geeft reverentelick te kennen, Reinhard. Bachman, dat 1) In C, No. 145 is alleen te vinden het advies van de professoren, doch niet de casuspositie welke in D, fol. 226—227 erbij is vermeld. 2) Reinhardus Bachman werd 3 September 1637 in het Album Stud. Lugd. Bat. ingeschreven, want de daargenoemde Reynerus Bachmannus is wel dezelfde persoon. Op 3 Dec. 1637 wordt over hem in de Acta Senatus van de Leidsche Hoogeschool bericht: „Visus est dignus Reinerus Bachmannus, cui supremus in Iure post publicam disputationem gradus tribueretur, quem illi contulit D. Dedelius". F. C. Molhuysen, Bronnen, 's Grav. 19x6, DL II, blz. 212. 3) Er is ook een tweede druk getiteld: Jatr-tgts-uytvindinge, ende Tijt-register over den H. Bibel door Last der Hoog-Mog. Heeren Staten-Generael van de Vereenighde Nederlanden, uyt ie Oorsfronckelycke Taele, in de Nederduytsche, gke- trouwelijck over-gheset door Reinhardum Bachmannum, J. U. D. Den Tweeden Druck, verbetert ende vermeerdert. Tot Leyden, Gedruckt by de Weduwe van Daniël Willemsz. van der Boxe, woonende in de Klock-steegh, in de Gekroonde Druck-Pers, Anno 1668. fol. (Univ. bibl. te Leiden). — Het advies van de theologische faculteit vindt men vóór in den tweeden druk (zonder dagteekening) afgedrukt Eveneens het octrooi van de Staten, dat in No. 139 is te vinden. 347 1661 Februari 22 is quaelijk overgeset, verordnet ist. Het woort oQ«s&êvxo<; beduit eene claere ende bepaelde tooninge ende aenwysinge, dat hy, Jesus, is eigentlijck aheene, de soone Godts. Alsoo wert ditselve woort verduystert. Act. 17 : 31. De plaetse Rom. 9 : 5 heeft die Rakausche versio soo stoutehjck niet derven bederven, die aldus leest: Wekker sind die Vater, und aus wek hen ist Christus, was das fleisch belanget, wekher ist über alle ein Gott gelobet in ewigkeit. Sy doet by het woort Godt het ein, dat heeft desen niet durven onderstaen. Dat 1 Joh. 5 : 7 andere letteren geset sijn, daervan geeft de Rakausche voorreden bescheit. De eigentlyke reden is, dewyle sy den text soeken verdachtig te maken, daerin sich stellende in de plaetse van die, die in oude tyden hebben gesocht dienselvigen uyt te schrappen, ende weg te nemen. Doch dat de memorie t'onvreden is over het woort eins comt voort uyt de wankonde van de hoogduytsche taele. °Ev eloi, luit int Hoogduitsche Sind eins. Soo leest het ook Lutheri versio tot Herborn gedruckt ende Piscatoris: Sind ains. 1 Joan. 5 : 20 is wel aengemerckt, dat daer voordachtelijck in gestopt is waerhaftige, daerin de sin verduystert ende de rede belachelyk gemaekt wert. De Rakausche oversettinge is hier noch getrouwer: Dis ist der warhaftige Godt. Doch, dewyle den auteur het woort waerhaftige met andere letters heeft laeten setten, can de leser hierin niet bedrogen maer wel irre gemaeckt worden. Wy hebben hier ende daer in dese oversettinge gesien, dat het wit ende ooghmerck daervan is, Christi godheit ende voldoeninge ende den saeligmaekenden gelove te verduysteren, ende desen in menschen wijsheit te veranderen. Joh. 8 : 58 settet hy Ehe den Abraham wird, ich bin, in plaetse van Ehe dan Abraham war, bin ich, daer doch gene nootsaekehjkheit is ysvéa&at te vertaelen wird, ende de woorde de andere uitlegginge strax te kennen geven. 1 Tim. 3 : 16 heeft hy hever willen volgen de vermincte editie, ende de latijnsche versie, wekhes settende voor Godt. Hy brengt by de annotatien van Curcellaeus, dat in een out boek soude gelesen werden o, hetwelke tot noch toe niemant getuycht heeft, onses wetens. Hugo Grotius heeft i66i Februari 22 348 ' niet geweten, datter enig Griex exemplaer soude hebben o voor -9-coc,, maer hy maeckt gissïnge, dat 't soo moet geweest sijn, daer 't doch wel sijn can, dat het woort &eoc. uitgeschrapt sijnde, het woort iqiavt^tóS-^ van den Latino is gebracht tot Mysterium van de Syrische ende Arabische versie tot Deus, staende in het voorgaende, gelijck als de saeke selfs vereischt. Dog allene de oversettinge vant begin des Evangehi Johannis betuygt, dat de man hem heeft voorgenomen gehadt de Godtheit Christi te verlochenen. Niemant can dien text alsoo te niete maken, als die dit in sin heeft; sulke verdraeynge heeft Laehus Socinus nae sooveel eeuwen eerst bedacht. Die parrallelen of getuigenissen op den rant geset, konnen niet onverdachtig sijn, daer men sulc een voornemen merckt. Doch men bevint hier eene groote listigheit. Den auteur spreekt van de gereformeerden in syne voorreden als t'onrechte bedrang lydende: het werck is tot Amsterdam gedruckt, ende voert den naeme des druckers aent voorhooft. Dit alles, om de luyden te doen gelooven, dat dit eene van gereformeerden geapprobeerde oversettinge ende uytlegginge sy. Wy hebben van x) wegen de cortheit des tijts niet gecont, ende ook niet noodig geacht het werk naerder te ondersoeken, en vertrouwen dat U Ed. Mog. als Godts eere ende kerke beminnende, ende gansch niet genegen of gewent de sahgheit der ondersaeten te verwaerloosen, niet sullen gedoogen, dat men, tot blame van dit lant ende kerken, alsoo vryehjk moge de Heilige Scrifture vervalschen ende bederven, ende bidden den Almagtigen, dat hy met sijn koninkryke genaedig wille by ons blyven, ende U Ed. Mog. in allen dingen voorspoedig maeken ende segenen. Leiden, den 22 Februarii 1661. U.Ed(ele) Mog(ende) onderdaenige dienaers Abrahamus Heidanus. Johannes Coccejus. Johannes Hoornbeek. 1) In H.s. staat: en. 349 1661 Mei 16 (Adres :) Edele ende Mogende Heren de Heeren, Gecommitteerde Raeden van Hollant ende West-Vrieslant. D.fol. 233—237. Copie. 146. 1661 Mei 16. — Missive van Johannes Duraeus aan Frederik Willem, keurvorst van Brandenburg, betreffende de eenheidsbeweging ï). Hierbij is gevoegd de hoofdinhoud van eene missive van Duraeus aan den aartsbisschop van Londen, met diens antwoord. Primum Apographum scripti exhïbiti sereniss(im)o Electori Brandenburgico. Clivis, Anno 1661, Maii ^, quod tale erat. Memoriale de mediis ecclesiasticae pacis, quae ministri protestantes, quibus cordi sunt pacis christianae studia sine praeiudicio apud omnes agitanda, animitus vovent in effectum deducta. Atque hoe fine ardentibus apud Deum precibus intercedendum est, dignetur clementer animis principum evangelicorum hoe indere consihum atque propositum. I. Ut vehnt singuli in suis ditionibus constituere Collegium Pacificatorium, ex theologis et politicis viris püs et prudentibus. H. Huic coUegio dari posset in mandatis, ut de viis atque 1) Zie over Duraeus en zijne pogingen om de eenheid onder de Protestanten te bewerken: C W. Hering, Geschichte der kirchlicken Unionsvcrsuche seit der Reformation bi» auf unsere Zeil, Leipzig 1838, Bd. II, S. 88—136. Terecht zegt Hering: „Duraeus ermüdete nicht, aber meine Leser würden ermüden, wenn alle die Reisen, die er untemahm, die GesprSche, die er fuhrte, die leeren Versprechungen, die er erhielt, die Aussichten, welche als scheinbar günstig sich eröffneten und immer wieder trübten, hier geschildert werden sollten. Auch die redlichsten Freunde seines Strebens hielten es doch in so weit für fruchtlos, als an eine wirkliche Union durchaus nicht zu denken sey, und hatten darin vSllig Recht" (S. 124—125). Ook: Karl Brauer, Die Unionstatigkcit John Duriet unier dem Protehtorat Cromwelh, Marburg 1907, die een korte, maar goede, saamvatting geeft van de „Vorgeschichte" (S. 1—6), waarbij "uitvoerig de literatuur wordt vermeld. i66i Mei 16 35° mediis christianae concordiae sine praeiudicio procurandae atque promovendae inter se constantes foveant deliberationes, cum aliis qui eadem alibi consilia agitabunt, cogitationes suas communicent, aliorum vicissim sensa percipiant, et cum iisdem correspondentiam super hoe negotio instituant. UI. In hoe collegio prima dehberatio esse posset, de constituendis maximis et conditionibus, quas in constanti reconciliationis prosecutione adhibere oportebit, e quarum numero forsan hae (inter alias) esse poterunt aliquae: 1. Negotium per disputationem scholasticam nunquam esse agitandum. 2. Ad praxim pietatis omnia concordiae consilia atque media esse referenda. 3. Per concessa in libris symbolicis semper esse procedendum. 4. Fundamentahbus christianismi dogmatibus, quae ipsi pontificii negare non possunt, omnia reconcihationis media esse subordinanda. 5. De syncretismo i. e. de nova religionum miscella non esse deliberandum, sed de concordia fundamentah. 6. Nunquam agendum de factione politica adversus pontificios formanda, sed de protestantium innocentia manifestanda, ut pateat haereseos crimen iis nullo iure a pontificiis imputari. 7. Postquam apparebit in fundamentahbus consensum esse, in rehquis tolerantiae innoxiae locum esse concedendum. 8. Prophetandi hbertatem regulatam esse debere, nequaquam autem sublatam, verum a personalibus criminationibus immunem. 9. Iniuriarum propter studia partium sibi invicem illatarum memoriam utrinque esse deponendam; nee ulhs posthac narrationibus in alterutrius partis opprobrium esse renovandam. 10. Regïmen ecclesiarum utrique parti hberum esse relinquendum, ut illud constituat aut mutet sibi, prout ex usu suo utilissimum iudicabit ecclesia quaelibet. IV. Altera dehberatio esse posset de procedendi modo ad studium concordiae promovendum aut confirmandum, ubi cogitandum videtur de tribus, nimirum de praeiudiciis e medio tollendis, de scriptis ad concordiam contestandam 35* 1661 Mei 19 edendis, et de communicatione illorum scriptorum, ut ab aliis agnoscantur tanquam legitima. I. Praeiudicia autem videntur auferri posse hisce mediis: 1. Si factiosa partium nomina Lutheranismi et Calvinismi in desuetudinem abeant et eorum loco nomen Protestantium aut Evangelicorum usurpetur. 2. Si autoritas privatorum doctorum in sententüs partium aestimandis non adhibeatur amphus, sed de iis iudicium e hbris partium symbolicis fiat. 3. Si consueta hactenus in refutandis adversariis methodus cesset, et quihbet ex suo sensu veritatem in thesi et antithesi proponat atque confirmet, et non ex aheno errores confutet. II. Scripta communi consensu edenda et agnoscenda videntur esse duum generum nempe: 1. Illa quibus pontificiis cordatioribus manifestari queat Protestantium omnium innocentia, quod nullam haeresin admittant, sed in doctrina fundamentah et praxi cathohca christianismi persistant. 2. Illa quibus manifestari queat plena Protestantium inter sese concordia, non solum quoad fundamentalia ad salutem scitu et factu necessaria, sed quoad omnia aedificationi utiha dogmata. Quod per plenam Confessionum Harmoniam fieri poterit. 3. Communicatio horum scriptorum posset aliis insinuari pubhca autoritate ab üs qui collegialiter — (ut initio dictum est)— haec studia tractabunt. Hic igitur cogitandum de via, qua Anghs, Belgis, Palatinis, Hassis, Helvetiis, primo haec scripta communicabuntur, deinde ut horum omnium assensu atque nomine Wirtembergicis, Vinariensibus, Brunswicensibus, Danis atque Suecis insinuantur. Secundum Apographum scripti exhibiti domino Jehna, cancellario Halberstadiensi, Chvis, Anno 1661, Maii quod tale erat. Humillimum Johannis Duraei postulatum a sereniss(im)o Electore hoe est. 1. Ut decretum fiat ab Electorali sua celsitudine de studio i66i Mei 19 352 pacis ecclesiasticae promovendo, per Collegium Pacificatorium. 2. Ut ad hoe studium promovendum detur in mandatis dominis Hundiis, patri et fiho, et dominis N. N. ut communicatis cum domino cancellario Jehna et cum dominis N. N. N. consiliis omnia agant, ut quae ex usu fore videbuntur autoritate principis executioni mandentur. 3. Ut de scriptis edendis et communicandis cum domino Duraeo déhberent et cum aliis, qui eadem de re alibi praesertim in Anglia et Belgio cogitabunt, consilia communicent correspondentiamque foveant, utque ex usu fore videbuntur pro re nata faciant. 4. Ut huius decreti et reliquorum consul tor um in collegio, exemplaria in authentica forma Johanni Duraeo dentur suo tempore, ut iis uti possit ad negotium alibi promovendum. Hoe ad Dei gloriam et ecclesiarum aedificationem multum profuturum fidenter in Domino sperat, Electoralis suae serenitatis humilhmus in Christo servus Johannes Duraeus, eccles(iastes) Britannus. Summa capita informationis exhibitae in Anglia domino archiepiscopo Cantuariensi, domino cancellario regni, domino episcopo Londinensi, domino secretario status, de negotio concordiae religiosae promovendo, cum responso dato ab episcopo Londinensi. Postquam data occasione cum serenissimo rege egisset Johannes Duraeus de studio concordiae inter Protestantes promovendo et promissum accepisset a sua Ma(iesta)te de re, tempore opportuno, agitanda secum, visum e re fuit ad praeparandos senatorum animos et regem informandum, iis afferre scriptum, in quo repraesentabantur haec sequentia, nimirum: Quod ab omnibus Protestantibus observetur admirabihs 353 1661 Mei 16 stupendaque Dei providentia, quae miraculose hactenus conservavit Angliae statum et ecclesiam a manifesta ruina, quam multoties ei attulissent non solum violent' assultus ac dolosae hostium machinationes, sed et indigenarum motus intestini et validae factiones, nisi Deus dno fis%avi}g^) continuo id prohibuisset. Quod ex illa observatione colligatur Deum Opt. Max. veile praeservatum populum Anghcanum, et in eo suas ecclesias, ut afflictis aliis propter evangelium ecclesiis ferant suppetias et perfugium praestent in extremis angustiis. Quod hoe ipsum liquere potest inde a temporibus reginae Elizabethae, quae persecutione atroci in Gallia, Germania et Belgio flagrante, auxilium Protestantibus praestitit et Belgii foederati rempubheam atque ecclesias post Deum fundavit atque protexit. Deinde etiam id ipsum porro manifestum est ex eo quod vastatae in Palatinatu et alibi per Germaniam ecclesiae Protestantes, sub regibus Jacobo et Carolo I collectas eleemosynarias ad sublevandam illarum egestatem, et tractatus intercessionales per legationes ad restaurandum illarum statum obtinuerint. Et quod non ita pridem ecclesiae in valhbus Pedemontü necnon Bohemicae illae quae ex Polonia in Germaniam profugae factae sunt, eundem eleemosynariae coUectae favorem acceperint, quamvis res Anglorum tum erant valde dubiae atque turbatae. Verum hae apud Anglos ab exteris factae applicationes, tantum propter vitae temporalis commoda factae sunt, aliae autem, idque saepius, propter fines magis spirituales institutae ad auxihum ab iis impetrandum processerunt, nam: 1. Anno 1631. Colloquium Lipsiae habitum sub auspiciis Electorum Saxonis et Brandenburgici et Landgravii Hassiae inter Lutheranos et Reform at os missum fuit in Angliam a coUocutoribus, ut iudicium Anglorum de eo haberi posset ad concursum in negotio promovendo ab iis obtinendum. 2. Anno 1633. Literae unanimi consensu a Palatinis, Hanovicis, Wetteranicis et Nassovicis et aliis - ministris ecclesiarum scriptae fuerunt ad praesules, pastores etpatronos ecclesiarum Angliae, quibus enixe petiverunt, vellent *3 i66i Juni 10 356 welke hij insluit *), en tevens zijne eenheidsbeweging bij de faculteit aanbeveelt. Admodum reverendis doctissimis et piissimis viris S.S. Theologiae doctoribus, eiusdemque facultatis in academia Leydensi professoribus, dominis et fratribus in Christo observandissimis, salutem dicit Johannes Duraeus. Praeter respectum quem me debere profiteor Academiae vestrae, in qua educationem obtinui meam a), et facultati vestrae, quae inter Protestantes velut primae magnitudinis stella eminet, reverendi admodum viri fratres, agnosco me vobis magnopere obligatum, propter amicabilem et utilissimam consiliorum vestrorum in negotio pacis ecclesiasticae promovendo communicationem, quam antehac mihi praestitistis. Decet itaque meum erga vos candorem et in suscepto labore constantiam, ut de progressu solicitationis meae et negotii successu vos certiores faciam. Hoe ergo fine ut officium vestris reverentiis debitum exequar, apposita haec scriptorum sereniss(im)o Electori Brandenburgico oblatorum apographa vobis exhibeo perpendenda, " ut intelligatis ea, quae iam sub incudem vocantur consiliorum momenta, quibus adiungo summa capita exhibitae in Anglia informationis, cum responso super iis concesso, ut de consiliorum momentis iudicium vestrum fraterne mihi communicetis, et in commune porro suadeatis, id quod pietati atque prudentiae vestrae consultissimum factu videbitur ad ulteriorem tentandae concordiae viam praeparandam, et instituti operis progressum ab impedimentis praemuniendum. Quod si facere non gravate dignabimini, non solum aliorum manus, qui haec pio zelo inter se et mecum agitant studia, in opere Domini confirmabitis, sed me imprimis vobis obstrictum 1) Zie hiervóór, No. 146. 2) Op 3 Ang. 1611 werd in het Album Sind. Acad. Lugd.-Bat. ingeschreven: ,Joannes Duraeus, Schotus, 12, L." Hieruit zou volgen dat hy omstr. 1599 geboren was, wat echter niet klopt met Karl Brauer's opgave, die zijn geboortejaar 1596 stelt. Karl Brauer, Die Unionstdtigkeit John Duries, Marburg 1907, S. 2. 357 [i662 Januari] magis magisque reddetis, ut testatum omnibus faciam me esse et fore semper, r ever en dar um dignitatum vestrarum humillimum et observantissimum in Christo servum atque fratrem JOHANNEM DURAEUM. Oblatum, 31 A° 1661. Junii 10 (Adres:) Informatio de concordiae procurandae consiliis oblata reverendae facultati theologicae a. Joh. Duraeo. Anno 1661 Junii 10. C, No. 105. Origineel. 148. [1662 Januari] r). — Casuspositie betreffende een contract, dat tusschen twee ambachtsheeren bestaat over kerkelijke aangelegenheden, en waarin de faculteit om advies wordt gevraagd. Casus Positie. A. ambachtsheer van E. hebbende aengegaen seecker contract met B., ambachtsheer van K., welcke geleegentheyt hadde, omme te beletten dat by de heeren Staten van Hollant ende Westvrieslant aen A. niet en soude werden geconsenteert het stipendium voor een predicant in syne heerhjckheyt ende het timmeren van een kerck ofte predickhuys aldaer, geconsidereert onder anderen, dat d'ingesetenen van E. onder de heerhjckheyt van K. van outs altijt hadden geparochieert, heeft omme het voors(eyde) t'obtineren goetgevonden met B. aen te gaen seecker contract, in 'twelck A. specialijck interveniërende ende 1) Deze „casus positie" is niet gedateerd. Blijkens het antwoord van de faculteit (zie hierna, No. 149) is het echter vrijwel zeker, dat zij Januari 1662 bij de faculteit sal zijn ingekomen. [i662 Januari] 358 hem sterck maeckende voor den aenstaenden kerckenraet van E., op een groote pene jegens B. te verbeuren, onder anderen convenieert ende accordeert: Dat, soo wanneer by hooghgemelte heeren Staten aen A. soude werden toegestaen het voorseyde stipendium voor een predicant in syne heerhjckheyt, ende het timmeren van een kerck ofte predickhuys aldaer, precys alle ses maenden aen een van de diaconen van de heerlijckhëyt K., ofte yemant anders, by B. daertoe te committeren, soude werden ter hant gestelt, de helft van de collecte die in de kercke van E. soude werden ontfangen, ende dat B. voorts een persoon uyt de heerhjckheyt K., die 't hem goetdunckt, soude vermogen te committeren, ende authoriseren, omme jaerlijcx te staen over het opnemen van de reeckeningh van de collecte in de kercke van E.: Wert gevraeght, ofte het oock in eenigen delen met Godts Woort strydigh is, en niet veel eerder met de redelijckheyt over een compt, dat A. — (hebbende sonder eenighe belastinge van syne ingesetenen een predick- en predicants-huys gedaen timmeren ende sonder derselver costen ofte moeyte oock het consent tot al 't gunt voors(eyt) is ende tot het beroepen van een predicant van de heeren Staten van Hollant ende Westvrieslant hebbende verkregen) — van het opgemelte accort met B. aengegaen, by den kerckenraet ende gemey(n)te tot E. wefde ontheft, in dier voegen, dat de helft van de aelmoessen, welcke in de kercke ofte preeckhuys tot E. werden gecohecteert aen een diacon van K. ofte aen yemant anders by B. daertoe te committeren, effectivel(ijck) alle halff jaeren werden behandight, ende dat A. nochte de syne omme de voldoeninge van de voornoemde collecte nu ofte ten eeuwigen dagen ooyt en werden gemaent ofte gemoeyt. (In dorso:) Copie. Casuspositie. C, No. 161 ) D, fol. 238 \ apte- 359 i662 Januari 19 149* 1662 Januari IQ» — Antwoord van de faculteit op de in het vorige nummer gestelde casuspositie. Wy onderschreven) professores theologiae in de academie tot Leyden, hebbende gesien de bovenschr(even) casuspositie, ende daerop gedane vrage, achten, nochte met Godts Woort te stryden, nochte onredelick te sijn, maer met reden ende bilhckheyt wel over een te komen, dat A. van het opgemelte accoort met B. aengegaen, by den kerckenraet ende gemeinte tot E. worde ontheft. Dewijl ten besten van kerck ende gemeynte tot E. sulck accoort by A. is aengegaen, ende het redehek *) is, dat die het genot treckt van een saecke, oock de belastinge, sonder welcke die niet wesen soude, drage. Ende dat wel meer geschiet, niet alleen, dat de armen van eene plaetse, die van een andere te hulpe komen, maer oock by accoorde daertoe wel verplicht werden, bysonderlick in het eerste scheyden van kercke en plaetse. Daerby komt, dat andersins K. sich mogt beklagen van het missen der aelmoesen, die sy van haere oude parochianen nu tot E. te kercke gaende, plagten te trecken, sowel als deese sChynen misnoegen te hebben, dat een gedeelte van haere aelmoesen gaet tot K. Ende also K. geene vergoeding houde voor haere schade, hadde konnen het gansche werck van kerck ende alle gevolg van dien achter wege hebben gebleven, welck nu vermiddels deese erkentenisse is verkregen, is het vry een meerder goet, 't genieten met sulcke belastinge, dan sonder die, het een en ander te moeten derven. Het is in Godts Woort gegront, in saecke van aelmoesen gelijckheit te behouden, niet opdat anderen soude verlichting weesen u verdruckinge; maer uyt gelijckheyt, uwe overvloet in deese tijt om haer gebreck, opdat oock ende haere overvloei ware om u gebreck, opdat er ware gelijckheyt 1) In handschrift D, fol. 339: onreedelijck. i662 Mei 30 362 Daerbycomende, alsoo door 'tselve huwelijc groote confusie tusschen haer ende hare kinderen, die hy by een suster, ende sy by een broeder heeft geteelt, soude ontstaen, als te weten, dat die malkanderen alleen als suster en broeder hadden gegroet, nu man en vrouw souden geworden; ende dat die in de plaetse alleen van oom ende meuy waren geweest, nu vader ende moeder souden sijn, ende dat die maer nichten en neven waren, nu susters en broeders souden werden genoemt; soo volght mede, dewyle sulck een vermenginge niet kan toegaen sonder groot scandael ende ergernisse, daerdoor de publycke eerbaerheyt wert gequetst ende vercort, dat daromme oock 't verbodt van dit voors(eyde) huwelijc in de reden van de eerbaerheyt is gefundeert. Quae enim facta laedunt pietatem, existimationem, et verecundiam, et quae contra bonos mores sunt, ea nos nee facere oportere, tradit I. C. in 1. 15, D. de condic. instit. Daerby gevoeght sijnde, dat niet alleen by Bezam ende andere vermaerde theologanten soodanighe huwelycken onwettehje werden geoordeelt; ende dat by de gedeputeerden van de provinciën ende synoden anno 1628 den 16, 17 ende 18 Octobris, t'Amsterdam over de defecten der houwelijcksche ordonnantiën specialijc vergadert, even dit cas, als een sodanigh defect hebben aengemerekt, ende geoordeelt casum prohibitum te wesen, maer dat 'tselve by de theologische faculteyt tot Leyden den 16 Novemb(ris) 1634 oock alsoo is verstaen r), ende geadviseert, indien sulck een huwelijc de facto noch niet gesolemniseert was, dat 'tselve behoorde achterweghen te blyven ende niet toegelaten te werden. Sonder dat obsteert, dat naer subtylheyt soude kunnen werden gedisputeert, dat tusschen de voorn(oemde) Jan Florisse ende Stijntje Pieters eygenthje geen affiniteyt oyt is geweest — (cum affinitas nihil ahud sit quam coniunctio inter coniugatum et alterius coniugati consanguineos, per 1. non facile § affines D. de gradibus, adde Brederode 1) Zie hiervóór No. 71, blz. 158—160. 363 i662 Mei 30 et D.D. ad tit. Inst. de nupt.) — dewyle daertegen dient, dat uyt krachte van 't huwelijc de waraghtige affiniteyt van de conthoralen hinc inde d' een soo wel als d' ander te competeren, door interpretatie ende extensie wert verstaen, gelijc hier vooren is te sien. Sonder dat mede ten tweeden obsteert, odiosa non esse extendenda, gemerckt een resolutie dienende tot conservatie van de goddelycke ende burgerlycke wet, ende voorkominge van scandael en aenstoot, mitsgaders maintenue van de publycke eerbaerheyt, niet odieus, maer seer favorabel is. At favorabilia, quantum fieri potest, extendenda, dictant iuris regulae. Dat nu autem ten derde soude werden geobiicieert, dat alsulcke huwelycken, noch by de goddelycke, noch by de civile wetten, ende voorall mede niet by de pohtycke ordonnantie souden wesen verboden: 't selve is abuys. Want gepresupponeert sijnde, dat de prohibitie inter afEnes, ratione affinitatis, wert gereguleert naer de prohibitie inter consanguineos, ratione consanguinitatis, gelijck hier te voren mede is gededuceert, soo staet vast, dewyle die regel plaets heeft en ten opsicht van 't goddelycke, wereltlycke ende canonycke recht, ende dat de pohtycke ordonnantie achtervolgens Godts wet is gemaeckt, dat oock naer alle die voors(eyde) rechten, ende bysonderhc mede volgens de pohtycke ordonnantie moet werden verstaen, 't huwelijc in quaestie te wesen geimprobeert. Aengesien volgens de goddelycke text, in casu consanguinitatis, Levit(icus) 18 vers 16, wel duydehjc wert geseyt — (ghy en sult de schaemte der huysvrouwe uwes broeders niet ontdecken etc.) — soo is 't dan onmogelijc, dat de voorn(oemde) Jan Florisse met de voorn(oemde) Stijntje Pieters door huwelijc soude kunnen werden 'verbonden. Aengesien uyt cracht van affiniteyt, de voorn(oemde) Jan Florisse een broeder is geweest van de "broeder van sijn huysvrouwe, ende dat oversulcx de huysvrouwe van sijn huysvrouws broeder sijnde Stijntje Pieters voornoemt — (vermits die verbintenisse tusschen man en vrouw) — oock voor sijn suster te houden is, ende dat mitsdien soude moeten werden verstaen, indien dit voors(eyde) huwelijc i662 Mei 30 364 voortginck, dat een huwelijc inderdaet tusschen een broeder ende suster was gecelebreert. Bysonderlic in 't cas subject, daer noch ter wederzyden kinderen geteelt ende in leven sijn, ende mitsdien niet kan werden geseyt, d' affiniteyt — (indien daer eenige was geweest) — door de doot van de huysvrouwe van Jan Florisse ende van de man van Stijntje Pieters gedissolveert te sijn. Aengesien door die kinderen die uyt beyde de respective huwelycken sijn voortgekomen, de affiniteyt niet kan werden geseyt gestorven te sijn, maer veel eer te wesen geperpetueert, ende 't vinculum affinitatis te revivisceren, vid. porro art. 8 van de Poht. Ordonn. in princ. Gelijck mede eyntelic niet en obsteert, dat by eenige soude werden geseyt, dat 't huwelijc in questie expresselijc by de pohtycke ordonnantie niet en is verboden, ende oversulcx, dat 'tselve moet werden verstaen toegelaten ende gepermitteert te sijn. Want behalven, dat die conclusie uyt die propositie niet en volght, vermits deselve alleenlijc siet op de graden van verbodt, van een eygentlicke consanguiniteyt ende affiniteyt, ende dat in 't cas subject, alleenlijc interpretativè een affiniteit is. Ende oversulcx dewyle behalven consanguiniteit ende affiniteyt, oock de publycke eerbaerheyt een huwelijc kan prohiberen, soo is notoir, dat dit argument kreupel gaet, et a non sufficiënte partium enumeratione is genomen. Ende genomen, dat dit huwehjc, onder de verboden huwelycken, ten opsichte van affiniteyt, niet en konde werden gereeckent, soo en soude echter daeruyt niet volghen, dat het geoorloft was; want voor desen toegelaten sijnde, dat een man met de dochter van sijn overleden huysvrouwe suster soude mogen trouwen, off dat een vrouw soude kunnen door den echt werden gevoeught met de soon van haer overleden mans broeder, alhoewel die gevallen noch by de beschreven rechten, noch by de pohtycke ordonnantie sijn verboden, soo is echter — (naer genomen advys van de Hooghe Raede ende de theologische faculteyt binnen Leyden) — anno 1626 by de Eed. Grootm. Heeren Staten van Hollant ende West Vrieslant geresolveert, dat sy sulcke huwelycken, als strydigh met de fundamenten van Godts 367 1663 September 11 deputiren, inmittelst begert man von vorigen collecten nachrichtung. 6. Zum 6. Dahr einige einwohnere der Gemeine ableibig und begraben werden sollen, die uberbleibende aber keine Leychpredig begeren noch belohnen konnen, so sollen die Predigere die begrebnus und glockenschlag im geringsten nicht verbiethen, ungeacht auch, ob sie darumb nit angesprochen wehren. 7. Zum 7. Weilen sich auch befinden, dasz die Prediger einige Leuth vom H. Abentmahl abgewiesen, darusz folgende groszer Unwill entstanden, dergestalt, dasz die Prediger sich hinder das Consistorium zu bergen genotiget werden, alsz sehet das Consistorium vor notig ahn, weilen sie die Verantwortung uber sich nehmen sohen, das auch keinen ohne ihr consent und unerhort abgewiesen werden moege. 8. Weilen auch vorgesteren im consistorio, dahr doch der Kierspelsgliedere unterscheidhche abwesent waren, von Pastor Cochio einen goltgl. zu unterhalt der Predigere, Wittwen und Waisen gefordert worden, und aber die ahnwesende consistoriales mehrentheilsz, solches anderer gestalt nit, als vor einmahl verstanden haben, alsz fugt man denselben solches nachrichtlich zu wiszen, mit dem Zusatz, das man euren jahrhchen Erblast, diesertwegen uber die Gemeine ein zu fuhren nit mechtig noch willig seye, sondern mit Beybringungihrer Prediger salaritgnugsam zu thun haben. 9. Wie dan auch dieser Kirchenverfolg nit an gehorigem orthe in der Kirchen beyhanden, sondern das alte consistorialbuch vor einiger Zeit von dem Pastoren Leuneschlosz ausz handen vomehhgen Kirchenmeister Petern Kirchhoff und Clemensen Wolffertsz unter dem Vorwant, dasz seines Vatters s(eliger) handt nit woU zu leszen, er dieselber abschreiben, und folgentz wiederumb einheberen wollen, abgefordert worden, er Leuneschlosz aber solches bisz hieher nit wiederumb einbracht, ungeacht er vielfaltig darumb an gehalten worden, alsz wirtt begert, das er solches mit aller ihme wisziger Kirchenhchthcher Nachrichtung bey Predigers glauben, originahter einheberen woüe. [1663 September 12] 368 Wan nuhn dieses alles der selbstsprechenden Pilligkeit gemeesz, alsz zweifelt man nit, die H. Prediger werden sich darzu freywilhg und gern bequemen; so nitt, pittet man ein Erwurd. conventum dieselbe in alle freimuthigkeit darzu zu disponiren. Actum Sohhngen, den 11 Septembris 1663. Op de keerzijde: Begeren der Gemeine, Statt und Kierspels Sohhngen, ahn ihre beide Predigere. C, No. 109. Origineel. 152. [1663 September 12]. — Missive van de consistorialen te Solingen aan het classis-convent betreffende de kerkelijke onrust daar ter plaatse l). Wohlehrwürdiger und wolgelehrter hochgeehrter Herr Praeses. Unszers erachtens ist nit allein einem prediger selbsten, sondern auch einer Gemeinden nit wenig daran gelegen, dasz er als ihr ordentlicher Lehrer rechtmeszig beruffen seye, und weillen Gott der Herr keine vor seine diener erkennen will, die er nit auszgesandt oder berufen hat, so kan in widrigem fall, gleich wie kein Segen, also auch kein ruhig Gewiszen sein, und Gott kein Gott der Unordnung a). So will notig sein, dasz ein jede gemeinde bey dem beruff eines Seelsorgers allen möglichen Fleisz anwende, damit alles ehrlich und ordenthch zugehe, auffdasz man nit zu zweiffelen, ob Gott an solchem werck ein wolgefaUen habe, oder ob solche person den weinbergh Gottes zu pflantzen von Ime bevolmechtigt seye, und den, — (wir vermeinen) — in den Gül(ichschen), Cleeffischen), Bergh(ischen) und Marckischen Kirchenordnungen, vor einen nichtigen ungultigen beruff, ja gottlosze simonia erkant, so durch gunst, list, betrugh, 1) Zie hiervóór: No. 151. 2) In margine: Matth. 9 v. 38; Rom. 10 v. 15. 375 1664 Januari 12 umbgehen zu rahten, dasz der beschuldigte Prediger nicht zwar alszbald von seinem dienst gesuspendiert werde, sondern vorerst beide, darüber man sich beschwaret, von ansehnhchen leuten, sonderhch a classe, vermahnt werden, von dem unbillichen und ergerhchen thunn ab zu stehen, und ihren fehler zu erkennen. Verhoffens, dasz sie solcher Christhchen vermahnung werden statt geben, sonsten sehen die Professores nicht, wie die gemeine könne erbawet werden, oder bestehen, wan man halstarrig in dergleichen thunn fortgehet, und Magistraten ünd Vorsteher der gemeine und Prediger wieder einander sein. Es wehre in solchen Fall zu wunschen, dasz solche Prediger vielheber selbst solchen ort, da ihrenthalben unruhe ist, verlieszen. Die Professores bitten Gott, das er den beruhrten Gemeinden gebe, einen sin, liebe, gedult und langmühtigkeitt, damit ein jeder nicht suche, was sein ist, und seine eigene hochheit, sondern dasz zu gemeiner erbawung und zu der gemühter verknüpfung mach gedeyen. Geben, Leyden, den 12 Januarii 1664. Abrahamus Heidanus. Johannes Coccejus*. Johannes Hoornbeek. C, No. wj. Concept. 156. 1664 Januari i2. — De faculteit zendt een vermanend schrijven aan de Duitse he predikanten te Solingen, om de twisten in hunne gemeente bij te leggen *). Viri reverendi, fratres in Christo dilecti. Quid a nobis petant quidam vestri loei, ex adiecto exemplo vobis in promtu erit cognoscere. Nos, quum non possemus non respondere ad petitionem hanc, moniti a fide dignis rem non pati moram, iudicavimus necessarium esse 1) Deze brief is afgedrukt in: Opera Johannis Cocceji, Tom. VI, (Concilia), p. 18. 1664 Januari 12 376 eadem opera ad vos dare literas, quibus testaremur, quantopere nobis doleat, tales querelas de ecclesiae doctoribus audire. Sive autem veri quid habeant eae querelae, sive falsae sint, planum est, ecclesiam vestram inquietari et non bono loco esse. Si tarnen verae sint eae querimoniae, oramus vos, per Jesum Christum Dominum, fratres dilecti, ut cogitetis, quam parum vos deceant ea, quae de vobis narrantur. An enim heet doctori ecclesiae seniores contemnere, iis inconsultis quicquam agere, negare custodiam commentariorum et sigilli, in iis dominari et omnia pro hbitu facere, cohectas instituere ante fores temph inconsulto synedrio, a S. Coena arcere quempiam pro arbitrio, omittere ministerium docendi sine sontica causa, rixari cum senioribus, eis pubfice convitium dicere, res pubhei iuris sibi concreditas diminuere, consules nominatim coram plebe proscindere et in invidiam atque odium adducere, in periculum coniicere, et omnino in eo loco, ubi nihil nisi verbum Dei audiri debet, effreni et impotenti loquacitati indulgere? Quid possent facere hostes, si personam fratrum suscepissent, aptius ad ecclesiam turbandam et dissipandam? Quod iucundius spectaculum Papistis, Jesuitis nominatim, exhiberi potest? Quomodo haec cum charitate christiana, amore gregis concrediti, modestia, timore Dei, reverentia, quae debetur consenioribus, honore, qui debetur magistratibus, gravitate denique et decore doctoris ecclesiae conveniunt? Quod quum manifestum sit, monitos vos volumus et rogatos, si quid veri subest, ut, quemadmodum decet sinceros Christi discipulos, id quantocyus emendetis; si vero res aliter se habet, cum omni lenitate et modestia palam faciatis, vos innocentes esse, et tum classi, tum magistratui, tum senioribus plenissime satisfaciatis. Id nos impetraturos a vobis propter pulcherrimum illud nomen Domini Jesu Christi, quod una invocamus, confidimus; ceterum, ut vos moneremus, charitas fraterna a nobis exigebat, quod vestrum erit in eam partem accipere. Deum autem rogamus, ut Satan am, qui ecclesias vestras lacerare studet, compescat, et vobis det ea sentire, quae et Christus sensit, qui non venit, ut dominaretur, et ut sibi serviretur, sed ut animam 379 1664 Februari 12 quorum interest, ex synodi nostrae praeside, rev. domino Rhenferdio, classis nostrae fratribus, et consistorio huius meae communitatis; aequitatis et svta&ag regulam non oppugnavi, nee contra illam sum . molitus quicquam; illi animum, linguam adeoque me totum iam pridem dicavi. Querimoniae, quas tres quatuorve e nostris — (toti enim consistorio de ipsorum machinationibus ne yqv constitit, imo fere media consistorialium pars hominum conatus haud obscure improbavit) — votis insuper aliorum etiam a lecto pendentibus emendicatis, et tot in suas partes pellectis — (qui tarnen errore magis quam affectu et exemplo magis aliorum aut aevi morbo, quam suo peccarunt) — ut accusatorum numerus ad denarium excresceret — (qui decem'totius ecclesiae Sohngensis nomen sibi arrogant) — ex mero livore conferruminatas congesserunt, ipsis accusatoribus fatentibus, maximam partem me non tangunt, qui religioni mihi duxerim ecclesiae seniores contemnere; in iis dominari et omnia pro hbitu facere, cum clarissimo Alstedio dixerim sacrilegium; collectas ante fores templi nunquam institui, inconsulto synedrio; ipsi seniores prae foribus collegerunt semper. A Sacra Coena me arcuisse quempiam pro arbitrio, qui dicit, iniuriam mihi facit; decreta presbyterii exequenda curavi. Ministerium docendi sine sontica causa non omisi. Cum labores meos sacros in alienos devolvi numeros, causa mihi subfuit non levis. Vel enim iussu synodi nostrae venerandae, in functionibus ecclesiasticis, peregre abeundum, vel sacris apud liberum baronem de Heiden, consiliarium Brandeburgicum, operandum mihi fuit. Senioribus publice convitium me dixisse qui asserit, putidum dicit nugamentum: monui illos ofïicii, cum opus erat; arguere vitia non est convitium sed officium, monente Augustino. Res pubhei iuris non diminui, etenim nullae mihi concreditae sunt, diminuere igitur non potui. Consules nominatim contumeliis non laceravi, nee in invidiam atque odium adduxi, multo minus in periculum conieci, videat qui fecit. Tandem in eo loco, ubi nil nisi Verbum Dei audiri debet, impotenti et effreni loquacitati me indulsisse, qui affirmat, veritatem dicit Loioliticam, quorum mores depravatos, quia nobiscum vivunt, nonnulh fortean e nostris pessimo imitantur exemplo. i666 December 14 394 God soo in sijn Woord gebiet, haere overheden moeten gehoorsaemen. Hoedanige en diergelycke uytstekende ergerhcke saken, en openbare lasteringen tegen Gods dierbaer Woord, als strydig tegen Gods eere en het welvaren van de Kercke en Politie,, in alle eerhcke en godtvruchtige herten een groot afgrysen verwecken moeten, en roepen om Uwer Ed. Gr. Mog. goede voorsorge en hulpe tot weeringe van soodanigen quaed. Temeer alsoo oock de Hooge Overheden onses lands seer verdacht werden gemaeckt, wanneer diergehcke dingen getolereert worden te mogen drucken, en bysonderlick hetgeene den auteur van 't eerste boeck leert, te weten: dat de overheden aen hare onderdanen geen geloove behoeven te houden of nae te comen, hetgene sy aen deselve solemnelick belooft of met deselve gecontracteert hebben. Tot dien eynde oock haer accorderende en toestemmende de mentale reservatien van de Jesuiten in ge voert, blyckende sulcks fol. 146. Ende alhoewel de leeraren der Gereformeerde Kercken hier te lande met de Apostel wel geleert hebben, te wandelen door goed en door quaed geruchte — (met namen oock, wanneer hy haer verdacht maeckt van Enthusiasterye en Quaeckerye) — en dienvolgende de aspersien en calumnien, waermede sy alle in 't gemeyn werden bekladt, wel souden konnen verachten, soo vertrouwen sy, dies niettegenstaende, dat sy oock haerselven in hare bedieningen hier in ons vaderland aen Uwer Ed. Gr. Mog. conscientien sulcks hebben bekent gemaeckt, en dat Uwe Ed. Gr. Mog. soodanige heylsame vruchten, door den genadigen segen des Heeren, vele jaren daervan hebben gesien, tot vreugde van de vrienden en nydicheyt van de vyanden deser vereenigde Nederlandsche provinciën, dat deselve verstaen, dat se niet verworpehck en sijn, en daerom oock niet en sullen konnen noch willen lyden, dat het leerampt tesamen met de leeraers, tot vreugde van de vyanden der waerheyt, met sodanige schriften, als met fameuse libellen, soo schandehck ende opentlick souden getraduceert en gelastert werden. En dat derhalven Uwe Ed. Gr. Mog. soo tegen het eene als tegen het andere, nae hare hooge wijsheyt, soodanigen 395 l667 April 23 voorsieninge doen sullen, als meest strecken mach tot verbreydinge van Gods eere en tot beste beyde van Kercke en van Politie. Welck doende etc. De gedeputeerde van de Zuyd- en NoordHollandsche Synoden. Ende uyt aller name Jacobus Lydius, deputatis synodi Zuyd- HoUandicae. Georgius Goethals, deputatus synodi Noord-Holl(andicae). De Staten van Hollandt en West Vrieslandt vinden goet, dat deze req(ues)te gestelt sal werden in handen van professoren der theologische faculteyt in de Universiteyt tot Leiden, omme deselve en de boecken daerinne geroert te examineren en te dienen van hare consideratien en advis. Actum den XHHden Decemb. 1666. Ter ordonnantie van Staten Herbt van Beaumont. 1666. D, fol. 245—247. Copie. 164. 1667 April 33. — De kerkeraad van Leeuwarden verzoekt aan de faculteit om voorlichting in zake een geschil dat tusschen hem en de classis is gerezen. Eerwaerde, godsalige, hoochgeleerde, wijtberoemde heeren broederen in Christo. Sahcheyt. De vreede der kercken is een seer wenschelike saecke, als christelycke magistraten als voedsterheeren, de leraers als boden des vredes, en alle de leden der gemeente als kinderen des vredes, hand aen hand gaen, ende gestrengelt sijnde deur den band des gelooffs en tsamen gelijmd deur het cement der heffde, bevorderen elck in sijn ordre den algemenen ruste van het volck Godts. Alsdan gaet het 40i den coster weder in roepen, sonder de resterende eenige kennisse te geven, formeerden soo eene vergaderinge, brachten dé nominatie op twee, praesenteerden die op den name van den breeden kerckenraad aan de achtb. magistraat, versóchten vergaderinge om voort te gaan tot de electie, doch wierd by iterative resolutien van den ordinairen kerckenraad — (dewelcke volgens practycque aldaar alleen toecomt den breeden kerckenraad te convoceren) — afgeslagen, uyt dien hoofde dat'er aen hoogere vergaderinge was geappelleert. Dies niettegenstaande laat den predicant van de geappelleerde partye breede vergaderinge leggen, waartegen by de appellanten wierde geprotesteert, doch gingen zy evenwel voort tot de electie, versóchten de classicale gedeputeerden een classem extra-ordinariam te beschryven tot approbatie van haar praetens beroep. De appellanten maakten aan deselve haar gedaan appel bekent, met versoeck dat sy ten dien fine geen extra-ordinaris classis geliefden te convoceren als zijnde zulcx praejudiciabel aan haare goede zake ende geinterjecteerde appel, doch deze van de andere partye geimbueert zijnde, gingen met de uytschryvinge voort. De classis vergadert zijnde, hebben de appellanten daarover gedoleert, versóchten ten principale gehoort te worden, ende dat haare stucken mochten werden overgenomen, doch 't wierd met 10 stemmen tegens 7 overgehaalt, dat men caeco impetu, sonder de sake t'ondersoucken of stucken over te nemen, de praetense beroepinge als wettich approbeerde, waartegens de appellanten hebben geappelleert ad synodum, doch na gedaane appel heeft'et den scriba gelust evenwel de acte van approbatie op te maken, waarmede de geappelleerde zijn henengegaan tot losmakinge van den praetensen beroepenen, dewelcke van by zijn kerck ende classis is gedimitteert, niettegenstaande aen deselve, als oock aen den residerenden deputatus synodi de appellanten by besondere missiven, met byvouginge van de schriftelyke insinuatie haares appels, 't zelfde hadden genotificeert, waarop dan de proclamatien ende bevestinge zijn geschiet, niettegenstaande de appellanten daartegens behoorlyke inspraken ende protest hebben gedaan. Heeft 26 402 men oock een predicant onder de appellanten zijnde willen constringeren, op zyne beurte de proclamatie ende bevestinge des gepraetendeerden beroepenen te doen, ende by weygeringe van dien leelijck geprostitueert, ende door een jongeling, die op dien tijd voorlas, in desselfs praesentie, sooals onder den predickstoel sat, om op denselven te gaèn tot voltreckinge van zijnen dienst, als een refractarius met name laten aflesen. Quaeritur: 1. Of de gegraveerde leden in sulck en cas gevougt zijn te appelleren aan hoogere vergaderinge? ende of sulcken appel niet behoorde stand te grypen? 2. Of 't appel geschiet ende daarop de vergaderinge met den gebede geeyndicht zijnde, een predicant alleen — (twee van syne medeleeraars appellerende, ende de derde uyt de stad zijnde) — nevens een ouderling, ende een oudouderling, de rest zijnde diaconen, gevougt waren met het werck tegen het geinterjecteerde appel voort te gaen? ende of sulcken congregatie voor eene wettige vergaderinge can gehouden worden? 3. Soo ja: of zy dan niet gehouden waren alvoren de uytgegaane leden te waarschouwen, dat sy met het werck souden voortgaan ? ende specialijck die predicant niet hadde behooren vooraf met zijne drie collegen in minnelycke conferentie te treden, ende den absenten in te wachten? 4. Of den ordinair en kerckenraad — (by dewelcke, volgens practyque in die kercke, het staat eenen breeden kerckenraad te convoceren) — concluderende tot niet convoceren desselfs, den afgesonderden predicant, doe praeses sijnde, tegen iterative resolutie des kerckenraads, vermogt eenen breeden kerckenraad te convoceren ende daarinne met het beroep tegens gedaane protest ende appel voort te gaan ? ende soo niet, of sulcken beroep, in sulcken onwettige vergaderinge gefabriceert, voor wettich can gehouden worden? 403 1667 Mei 9 5. Of deputati classis, advertentie hebbende van het gedaane appel ad classem ordinariam gevoucht waren een extra-ordinariam classem te bescbryven, tot approbatie van een beroep, van 't welcke zy wisten dat was geappelleert? 6. Of soo een extra-ordinaire classis, op 'twelcke een derde-part der leden absent was, macht hadde met overhalinge van drie stemmen, soo een beroep te approberen, twelck de appellanten praesenteerden te bewysen onwettigh te zijn, sonder derselver redenen alvorens ten principale te hebben ingenomen, op dat fondament alleen, dat de classis Op de formahteyten van de beroepinge sich niet en heeft te informeren, als maar alleen consteert, dat op des beroepenen persoons leere ofte leven niet en valt te seggen? 7. Of na gedaane appel ad synodum tegens dusdanige classicale approbatie het den scriba toestont de acte van approbatie uyt te maken ende te teeckenen, sonder nader omvrage ofte ordre des classis ? Ende of den afgesonderden predicant daarmede mochte henengaan, ende den praetensen beroepenen losmaken, ende in den nieuwen dienst bevestigen, niet tegenstaande het geinterjecteerde appel ad synodum, ende daarop steunende wettige gedaane insprake ? 8. Of een predicant, zijnde een der appellanten, can of mach van den kerckenraad werden geconstringeert, om soodanige proclamatien of bevestinge — (tegens het by hem gedaane appel ende protest regelrecht aanlopende) — te doen? Ende of by weygeringe van dien can werden censurabel geoordeelt ? Soo neen: of niet deswegen publice getraduceert zijnde, gevougt is reparatie te versoecken? C, No. ip. Origineel. 165. 1667 Mei 9. — Antwoord van de faculteit op de kaar door den kerkeraad van Leeuwarden gezonden missive 1). 1) Deze brief is afgedrukt in: Opera Johannis Cocceji, Tom. VI, (Consilia), p. 27, en onderteekend door: Abraham Heidanus en Johannes Coccejus. — Zie hiervóór, No. 164. 1667 Mei 9 Reverendi, doctissimi, spectatissimi, prudentissimi, piissimi viri domini honorandi. Epistola vestra, qua iudicium nostrum super quibusdam quaestionibus flagitatis, quanquam nos contristavit nuncio dissidii quod inter vos est, tarnen etiam exhilaravit, quum ex ea perspeximus postulationem vestram directam esse non ad dissidium alendum et exacerbandum, sed ad id tollendum et sanandum. Nam illa nobis insinuat, id esse simile dissidii inter Paulum et Barnabam, et vestrum votum esse, ut dissidentes utrinque se nostro aliorumve non suspectorum consilio permittere velint. Quod animadversum nobis hanc cogitationem suggessit, eum, qui se dimitti petiit, id fortasse non fecisse puerili stultitia et levitate, sed ex quadam aegritudine animi, ut, quum id peteret, tum maxime non dimitti vellet — (praesumimus enim, fidelem animarum pastorem amare suum gregem, qui se ipsi commisit, et non quaerere ab eo abire, nisi occasio detur maioris aedificationis et talenti locupletius exercendi) — imprimis, quum videamus, venerandam classem etiamnum de eo retinendo laborare, et vos serio ipsum retinere cupivisse credamus et eum a suo coetu, cui inservivit, diligi vicissim, ut oportet, statuamus. Et quod caeteras quaestiones attinet, simihter cogitavimus, forte ahquid nos latere, quod si sciremus, excusatius iudicaremus id, quod primo fronte satis grave apparet. Iccirco putavimus nostri officii potius esse, hoe quidem tempore non respondere tanquam de iure, sed RR. VV. indicare, nihil et decentius futurum, et magis ex voto omnium piorum, quam si cogitent de concordia, et meminerint ecclesiam non esse societatem eorum, qui rigide ius suum exigant, sed qui sibi invicem gratificari et condonare parati sint. De caetero, si nobis erit aliquid imposterum respondendum, mallemus ab utraque parte consuli et de omnibus circumstantiis informari. Deum pacis oramus, ut omne offendiculum ex medio populi sui clementer tollat, cui VV. RR. ex animo commendamus. Lugduni Batavorum, a. d. 9 Maii 1667. RR. VV. addictissimi (Zonder onderteekening). 405 1667 Mei 24 (Adres:) Reverendis, doctissimis, spectatissimis, prudentissimis," piissimis D. pastoribus, senioribus et diaconis ecclesiae Leoverdiensis dominis honorandis. C, No. 124. Concept. (Hand van Coccejus). 166. 1667 Mei 34. — Missive van Henricus Malecoodt aan den Utrechtschen hoogleeraar Franciscus Burmannus, waarin hij dezen dankzegt voor diens schryven, doch tevens verzoekt een ingesloten acte gravaminis te willen beoordeelen, en om advies door te zenden aan de professoren Heidanus en Coccejus I). Eerwaerdige, seer geliefde heer ende vrient ende medebroeder in Christo. Siet niet alleen mijn hertgrondige dancksegginge wegen U Eerw. ernstige ende kraghtige antwoort op mijn laetste gedaen, met beantwoordinge van 't frivole redenen voorgewent tegen de oude ende waeraghtige sententie ontrent die caeremoniahteit Sabbathi et 4 praecepti, in welcke ick 1) Henricus Malecoodt, predikant te Deventer — gekomen van Baambrugge 1653, emeritus 1678, gestorven 1681 —, was de vader van Absalom Malecoodt, die 166r te Utrecht als student werd ingeschreven en onder Franciscus Burmannus 16 Juni 1666 een „disputatio theologica" hield, waarachter o.a. deze stelling voorkwam: „Observatio diei septimae qualis nunc est, sub N. T. non introducta est per speciale aliquod divinum praeceptum, sed per politiam id est [evTX^Ïav) ecclesiasticam, quae certum ordinem cultus divino (lees: divini) ita observandum duxit". Op grond van deze, en nog een andere stelling betreffende de Socinianen, werd hem 16 Juli 1666 door den kerkeraad zijn attestatie geweigerd, waarover door de vroedschap van Utrecht is verklaard, dat de kerkeraad daartoe geenszins het recht had dit te doen, daar „de kerckenraed onbevoeght is sich te bemoeyen met saecken in de Academie omgaende". Malecoodt's leermeester Burmannus gaf kort daarop zijn: De Moralitate Sabati hebdomadalis uit, waardoor velen in de gemeente Utrecht „bedroeft waren". De student Absalom Malecoodt, was van voornemen deze aangelegenheid door bemiddeling van zijnen vader voor de classis van Deventer te brengen en zooals waarschijnlijk uit dezen brief mag worden afgeleid, zelfs als een gravamen voor de synode. J. A. Wynne en Lucie Miedema, Resolutien van de vroedschap van Utrecht betreffende de Academie, in: Werhen van het Historisch Genootschap, N. S., No. 52 (1888—1900), blz. 95—100. Zie vooral ook: A. C. Duker, Gisbertus Voetius, Leiden 1914, Dl. III, blz. 87—91, 97, 101. 1667 Mei 24 406 al voor 30 jaeren ben geweest, sijnde door UEerw. calculis niet weyrig versterkt, maer siet ook hier ingesloten UE. wedersochte acte, dewelcke ick sal meinageren soo het betaemt. Wat hier weder[om] uytkomt, 'tsy van die natuer off anders, sal't UEerw. gaarn communiceeren, gelijck ick doen by dese mede ingeslotene acte gravaminis, soo hetselve in gevolg van classicale resolutie, die ick UEerw. voor dese hebbe toegesonden, is ontworpen by onse collegen ende aen de respect, classen ende corresponderende synoden haer depp. ad nostrum instantem synodum -— (quae erit 14 daegen nae onse Pirixteren) — affgesonden, met mijn bygaende korte remarkes waerop ick niet alleen UE. advys, maer ick bidde, dat deselve door een UEerw. discipelen gecopyeert op mijn koste[n ende] UE. Heer schoonvader *) ende de heer Coccaeio mag overges[on]den werden op het spoedigste, ende haer EE. advys over 't gravamen ende mij(n) notatien vernomen, gevende mijn appel gedaen op onse synode haer EE. daerby bekent, ende off hetselve wel gefondeert sy en gedaen. Geve U Eerw. vryheyt in de beste forma te veranderen, verbeteren, uyt ende by doende nae UEerw. eygen welbehagen gehjck ook de welgemelte heeren. Dit in kortheyt, door gebreck van tijt, biddende de goede Godt om in dese gelijck alle UEerw. heyhge besoignes te willen overvloediglijck segenen met sijn rycke geest, die ons stieren in alle waerheit ende mogelycke vrede ende rust, soo der consciëntie als der kercken. Amen. Blyve nae hertgrondige groetenisse ook aen UEerw. lieve familie UEerwaerde gansch dienstw. ende getrouwe dienaer Henr(ictjs) Malecoodt. Den 24 Mey 1667 deses stijls. 1) Abraham Heidanus. 413 1668 Mei 20 voor onse academie ondienstig en impracticabel maken. Eyndigende konnen wy niet onderlaten hiervoor U. E. Groot Mog. te betuygen, dat het ons in 't binnenste van ons herte goed doet te bemercken de sorghe die U. E. Groot Mog. gelieft aen te nemen voor de welgesteltheyt der kercken en scholen onder haer gebied resorterende. Bidden God, dat hy U. E. Groot Mog. voorders inspirere een rechte sucht en liefde tot de kercken deser provincie en de rehgie, die nae de waerheyt des Evangelü in deselv door Gods genade geleert en beleden wort. 't Welck doende (Zonder onderteekening), C, No. i2o. Concept. 169. 1668 Mei 20. — De advocaat Junghans vraagt aan de faculteit advies hoe hij handelen moet inzake het huwelijk tusschen den eunuuch Bartholomaeus de Sortisi en zijne stiefdochter. Of een dergelijke verbintenis wel een huwelijk kan genoemd worden; of deze beide lieden tegen hun zin door de Kerk kunnen worden gescheiden, en of men zijne stiefdochterhet Avondmaal ontzeggen mag, Hoch ehrwürdige, groszachtbare, andachtige und hochgelahrte, insonders hoch und vielewehrteste Herrn, hohe vornehme Patroni und Gönnern. Denenselben semd meine zwart unbekante aber nach vermógen gantz willigste dienste anvorn, und soll ihnen nicht verhalten, welcher gestalt ich in einer gewissenssache ihres hohen vornehmen Raths und geistlichen Auszspruches benötiget bin, gantz unterdienstlichsten bittende, mit gutter gedult die sache recht ein zu nehmen und zu erwegen, denn species facti bestehe darinnen : Es haben Ihre Churfürstl. Durchl. zue Sachsen alhier einen geheimen Cammerirer, so sein es zustandes halber ein Eunuchus ist, nahmens Bartholomaeus de Sortisi, natione ein Italiener, von Mayland bürtig, welcher wegen seiner grosen bescheidenheit und höffhchkeit, auch unverdroszener 415 i668 Mei 20 besondern auch sehr wunderhch vorgekommen, derowegen wier alsobalden der Tochter solches vorgehalten, ihr teuthch remonstriret und ex Beat. Carpzo. Iuris prud. Consistorial. hb. 2. tit. r, n. 2 et seqq. verstandlich dargethan, dasz dergleichen ehe nicht verstattet werden würde, darbey mit höchsten Ernst ermahnet, von ihren Vorhaben abzuestehen und ihren sinn zu endren. Darauf hatt sie sich alsz eine sonst verstandige und in Heil. Schrifft über die masen wohl belesene weibespersohn also balden erklaret, dasz sie von ihme nicht laszen könte, und wenn sie diesen nicht haben solte, wehre es in ihren gemüthe unmöghchen einen anderen heb zu gewinnen. Nachdeme nun der Von Sortisi auch von tage zu tage iemehr und mehr umb die jungfer angehalten, haben wier, mit guttachten der Tochter anderer freunde, ihme dieselbe unter der schwerem condition versprochen, dasz er zuförderst, ob er heyrathen dörffte, es vor den geistl. richter auszführen solte, wie solches ausz der beylage sub no. 1 mit mehrern zu lesen ist. Darauff hat er sich an den seel. alhiesigen Oberhoffprediger Herrn D. Jacob Wellern gewendet, sein vorhaben ihme endecket, und darbey consuliret, wie und welcher gestaldt er die sache anfange solte. Der ihme dann zur antwort gehben, dasz ihme Novell. Imperat. Leon. 98 constitut. ad Stylian. et Syxti V Papae ad Episcopum Novariens. Sedis Apostolicae, in Regnis Hispaniarum Nuncium, BuUa, — (so in Bullario magno, in lit. M beym verbo Matrimonium an zu treffen) — im wege lege. Darauff hat er geantwortet, dasz er von seinen Bischoff, schon indulgentz erlangen wolte, und gebethen ob er was mehrers zu erinnern harte. Da hatt zwart derr seel. Herr Doet. Weller einen weitlauffigen Discursz geführet, und denselben also geendiget, wie er nemblich in der gantzen Heil. Schrifft nicht befinden könte, dasz dergleichen ehe darinnen verbotten wehre, und wüste man gar wohl, dasz der Ehestand sowohle dem mutuo adiutorio, als auch zu fortpflantzung des Menschhchen Geschlechts von Gott eingesetzet worden wehre, derowegen solte er diesen casum in eine frage bringen und in einen consistorio sich infor- i668 Mei 20 416 miren laszen. Alsz er mir und meinen Weibe nun dieses hinwiederumb referiret, haben wir die sache auffgéhalten wie wir nur gekundt, in meinung dasz er eines theils die schwere condition nicht adimpliren, sie die Jungfer auch zu beszern Vorstandt gelangen, und beyderseits ihre Sinne und gedancken endern solten. Alleine es hatt bey diesen Persohnen die liebe und gegenliebe sich taglich vermehret, hatt auch der Von Sortisi gantz unvermercket eine sehr weitlauffige frage auffsetzen, die rationes dubitandi et decidendi, auch welcher gestaldt von unsz ihme contradiciret worden, hinanrücken, und in consistorio zue Leipzig sich informiren laszen, auch entlichen einen spruch pro matrimonio erhalten, wie bey N° 2 mit mehrern zu lesen. Und ob ich wohl gerne die Frage zugleich mit übermachet, so hatt es doch wegen groser unbeqümhgkeit durch die Post sich nicht wohl fügen wollen. Hierbey ist zu erinnern, dasz die frage sub nominibus fictis ein gericht et worden, alleine, es haben die Herrn consistoriales zue Leipzig wohl gewuszt, dasz der casus den Von Sortisi concernire und angehe. Alsz er nun solchen beyfall vor sich gehabt, hatt er ie mehr und mehr umb voliziehung der Ehe an gehalten. Wier haben aber für unsz darmit nicht sehr geeilet, und ob es wohl nicht ahein in dieser stadt, besondern sonst in ganzen Churfürstenthum Sachsen in die 5 jahr in ore omnium gewesen, so hatt dennoch ihr naher an verwanter, der Churf. Sachsz. Steuerrath, alsz meines weibes Schwester Ehemann, dieses gerathen, dasz man, zu forderst es ihren und unser aller Beichtvater alsz H. M. Daniël Schneidern, hiesigen Stadtpredigern und des heil. Ministerii Seniorn, noch zu erkennen gebe, und nochmahls sein bedencken darüber einholete, welches auch geschehen. Und ist ermelter H. Steuerrath selbsten mit mir dahin gefahren; da ihme dann von unsz alles enddecket, und nicht das geringste verschwiegen worden ist. Endhchen hat schon benanter H. Steuerrath ihn gebethen, weiln sowohle sein alsz unserer allerseits in gleichen der Tochter beichtvater wehre, er möchte 1. sagen, ob er etwas darwieder zu erinnern harte, und wen die trauung fortgehen würde, ob er 2. dieselbe auff sich nehmen 417 i668 Mei 20 und verrichten wolte. Darauff hat er geantwortet, so viel das erste betreffe, so harte er darbey nichts mehr zu erinnern, alsz dasz er darvor hielte, es würde eines das andere von diesen beyden leiten J) bald ungesund machen und aufreiben, den bey ihr würde das semen irritiret, aber, wie die medici redeten, nich eliciret werden, alsz den würden bey ihr putredines in matrice entstehen, worauf grosse Mutterbeschwerung, auch wohl gar die waszersucht folgen und ihr den rest geben dörffte; das andere belangende, so wolte er die Trauwung zwart verrichten, wen er einen Churfürstl. befehl überkommen würde. Darauff bin ich ihme in die Rede gefallen, also: nemblichen ich befurchtete mich, wen die traung — (N.B. weün der H. beichtvater sonsten nichts, alsz dasz eines das andere auffreiben mochte, welches sie auff ihre gefahr, wen sie nicht folgen wolten, thun mochten) — gehindert werden solte, sie sich auff die Böhmische Grantze begeben, und sich von einen Catholischen Prister trauen laszen dörfften. Worauff er mir den geandtworttet, dasz könten sie in Gottes Nahmen thun, und gab darbey die rationem decidendi, also: differiren wier doch mit dem Catholicen in actu copulationis gantz nicht. In übrigen aber hatt er alsz unser consulirter beichtvater unsz beyden, wieder diese Ehe, nicht das geringste gesaget, oder contradiciret, weszwegen wier doch zue ihme gefahren, dieses vorhaben endecket, und seines Raths leben wollen. Nachdeme wier nun an diesen orthe keine contradiction vernommen, haben wier unsz auch dergleichen oder anderer gefahr nicht besorget, deme Von Sortisi solches hin wiederumb hinterbracht, der sich denn alsobalden selbsten zue den Churfürstl. Sachsz. Oberhoffprediger herrn Doctor Martin Geyern begeben und gebethen, dasz ihme zur Trauung ein gnadigster befehl auszgefertiget werden moge. Dieser hatt nun nachfolgender maszen sich erklaret. Wie er nehmhchen seines orths eine solche Ehe vor sich' nicht bewilligen könte, in deme es ein neuer casus wehre, welches von den oberconsistorio so schlechter dinge 1) Voor: Leute. 27 i668 Mei 20 418 auch nicht zu gestatten wehre, besondern er müste vom Oberbischoffe, als unsern gnadigsten Churfürsten und Herrn, resolviret werden, allermaszen wohlgemelter Herr Doet. Geyer Sign. de Sortisi darmit an Ihr. Churf. Durchl. remittiret. Alsz nun izt gemelter H. Sortisi gesehen, dasz sowohl H. M. Schneider als auch Herr Doet. Geyer diesen seinen vorhaben expresse nicht contradiciret, besondern vielmehr auf seiten Herrn M. Schneiders ein solch matrimonium approbiret, auff seiten Herrn Doet. Geyers aber, wegen beschehener remission an Ihr. Churfürstl. Durchl. tacite concediret worden, so hatt der Von Sortisi sich an Ihr Churfürstl. Durchl. gewendet, und dieses alles deroselben referiret, auch darbey gebethen, weiln keine contradiction vorhanden, besondern einig und allein auff Ihr Churfürstl. Durchl. gnadigsten resolution beruhete, dasz sie solches gnadigst geschehen laszen mochten. Darauff hatt itz gedachte Ihr. Churfürstl. Durchl. endlichen es gnadigst bewilliget, und nach der Num. 3. an den Pfarr zu Satisdorff, Herrn Mathes Kühnen befehl ergehen laszen, dasz er ihn, mit der Lutherischen Tochter auff seinen Guthe Schmiedebergk privatim copuliren und trauen solle, welchen der Pfarr auch gehorsambster maszen nachgekommen ist. So nun das hiesige Obenconsistorium solches erfahren, hat sichs erst und post festum, da nicht mehr res integra vorhanden gewesen, darwieder opponiret, einen unterthanigsten bericht eingeschicket, und auff die rescission gedrungen.Worauff Ihre Churfürstl. Durchl. bewogen worden etzliche theologos consultiren zu lassen, und nach derer eingeholten meinung, haben sie aus den geheimbten Rathe ein decretum ertheilet, wie solches bey Num. 4. nach der lange zu lesen ist. So baldt nun solches bey dem Oberconsistorio eingelanget, ist es dem H(errn) Superintendente alhier, Herrn Doet. Christophoro Bulaeo auffgetragen worden, Herrn Sortisi und seiner Liebsten solches alles an zu deuten, welches er auch am 10 Febr. verwichenen 1667 Jahres expediret, und darbey diesen beyden Glück und Segen gewüntzschet. Weiln auch in den gnadigsten decreto endhalten, dasz ein ziemliches zu milden sachen, loco dispensationis, erstattet werden solle, so hatt 419 i668 Mei 20 sich der Von Sortisi alsbalt erklaret, eine Lutherische kirche auff zu bauen, und ein unrhahnbahres capital von einen gewiszen orthe zu legen, damit zu ewigen Zeiten von den Zinsen ein Lutherischer Prister könne besoldet werden. Worbey wir nun aUerseits vermeinet, die sache habe nunmehr ihre guthe richtigkeit. Alleine, da hatt man nun wiederumb aufs neue zu contradiciren und vorzugeben angefangen, dasz diese beyde Leuthe mit gutten gewiszen nicht beysammen gelaszen werden konten, besondern es müste nothwendig die rescission oder scheidung erfolgen, allermaszen auch nochmahls bis auff diese stunde dahin gezielet wird. Nun ist es aber an deme, dasz diese beyden Leuthe von rechten gantzen Hertzen einander treuhch lieben und redlich meinen, auch beyderseyts sich vernehmen laszen, dasz sie sich lieber das leben nehmen, als eines von den andern sich scheiden laszen wolten, führten dabey über ein ander gantz keine klage, besondern seind vielmehr in allen dingen mit einander sehr wohl zufrieden. Nachdem nun solches der hiesigen geistlichkeit — (auser dem Herrn Superintendenten) — ist kundtbahr worden, und mann darbey gestehe, dasz diese beyde Leuthe sich nicht trennen laszen werden, wie offt man es auch an ihnen versuchete, und sich deswegen bemüheten, so hatt mann sie von dem heyl. Abendmahl suspendiret, also, dasz sie nunmehro über ein gantzes Jahr sich davon und bis auff diese stunde enthalten müszen, ungeachtet der superintendentens (!) alhier H. Doet. Christoph. Bulaeus sich erboten, sie zur confession zu admittiren, so haben doch Herr M. Schneider und die herrn diaconi sich expresse erclaret, dasz sie vor der entscheidun g das heyl. Nachtmahl ihr nicht reichen wolten; imo Herr Doet. Bulaeus und andere herrn theologi haben durch beykommende assection sub num. 8 remonstriret und dargethan, wie nehmlich diese Ehe keines weges getrennet, besondern vielmehr toleriret und erdultet werden könte; alleine sie woüen sich daran nicht kehren, besondern bleiben einen weg als den andern bey der entscheidung welches bey diesen Leuthen aber nimmermehr und in alle Ewigkeit nicht erlebet werden wird. Es ist auch hierbey nicht i668 Mei 20 420 zu verschweigen, wie nehmlich mit dieser Ehe ganzer 5 Jahr umbgegangen worden ist. Item es ist gantzer 5 Jahr nicht alleine in dieser stadt, besondern auch fast in gantzen Churfürstenthumb kundbahr gewesen, dasz diese beyde leuthe ein ander heyrathen wollen, wie den geistl. und welthche diese lange zeit über zu gar viel mahlen darvon discuriret, ob es ein matrimonium licitum sey, allermaszen auch ethche theologi zu Leipzig wieder die ienigen so contra matrimonium ihren discurs verführet, beykommende argumenta sub num. 6 und 7 abgefaszet und ihnen zugeschicket haben, welche noch bis auff diese stunde unbeantwortet blieben sein. Item es hatt der Churf. Sachsz. Steuerrath und ich dieses vorhaben wie schon gedacht unsern beichtvater Herrn M. Daniël Schneidern entdecket. Es hatt es auch Herr Doet. Martin Geyer gewust, kein mensch aber hatt darwieder contradiciret, da sie doch deszwegen consuliret und befraget worden seyn und hette damahls Herr M. Schneider alsz der anitz das gantze werck am argsten treibet, mir ein einziges wort gesaget, nehmhehen s es kan nicht seyn, die Ehe bestehet vor Gott nicht, die Leuthe geriethen in eine todtsünde, (wie mann es anitzo sagen will), mahnet sie davon ab, so hatte man sich darnach gerichtet. Weilen nun dieses alles nicht beschahe, ja den ansehen nach, viel mehr das werck tacite approbiret würde, so haben wir unsz auch aUerseits nichts gefahrhehes besorget. Welcher gestalt aber itz bemelter Herr M. Schneider seine damahliche andwort erklaret, das ist ausz den extracte seines Schreibens sub num. 5 et 9 mit mehrern zu lesen, und wollen sich etzhche theologi dieses gar nicht bereden laszen, besondern sie halten darvor, weiln er befraget worden, dasz er cathegorische andtwordt geben und von diesen vorhaben ab zu stehen — (wenn er io damahls wie er itz meinet, gesinnet gewesen, die Leuthe fielen durch solche Ehe in eine Todtsünde)—• unsz aUerseits ermahnen und mit keiner solchen duncklen Andwort — (welche doch damahls viel anders war) — vorstehen sollen, denn were von ihme auch nur das geringste contradicendo errinnert worden, wir hetten uns nimmermehr wieder 421 i668 Mei 20 ihn gesetzt, hetten auch alle extrema die Tochter davon ab zu halten, mit ihr vorgenommen. Er will zwar nach den letzten schreiben sub num. 9. sich damit entschuldigen: er wehre erst post fes tum, und da allbereit res conclamata gewesen, consuliret und gefraget worden, aber wie raumet sich dasz? sie wahren jo domahls noch nicht getrauet; und wenn sie gleich vielmahlen einander fleischhch berühret hetten — (welches ihnen aber kein ehrlicher Mann nachsagen soll) — so hette jo domahls die Trauung konnen verhindert werden, dasz man also anitzt allererst auf einè entscheidung nicht dringen dörffte, worbey zu errinnern, dasz meine Stiefftochter solche Ehe keines weges, nach ihrer offenbahren erclarung vor ihren beichtvater nach beschehener Trauung, als eine Gottesfürchtige, in der Heyligen Schrifft wohlbelesene, und bey iedermann allhier gerümbte Persohn, wegen fleischhcher begierde nicht eingegangen hat, denn wenn es ihr darumb zu thun gewesen wehre, so hette sie solches von ihren liebhaber allzeit erlangen, auch darzu gelegenheit bekommen konnen, worbey ihr niemand etwas zeigen dörffen; es hette auch nicht ausgebrochen, denn sie wehre ratione conceptionis vor ihm schon sicher gewesen; so offt sie auch die absolution begehret hette, hette sie solche erlanget, und also propter copulam carnalem die priesterliche trauung nicht suchen dörffen. Derowegen bestehen meine fragen in nachfolgenden Puncten: Erstlich ob mit guten reinen gewiszen und ohne argernüsz des Volcks diese beyden Leuthe wieder ihren willen, aus dem Churfl. decreto, von der geistligkeit können gesetzet und wiederumb separiret werden; zum andern, ob meine Stiefftochter nach dem wortte Gottes, mit guten gewiszen noch langer von der Absolution und heyl. Abendmahl kann abgestoszen werden, indeme sie gleichwohl mit vorbewust unterschiedl. vornehmer Theologen, diese heyrath éingegangen, und sie ihren eigenen beichtvater durch den Churfürstl. S. Steuerrath und midi, solch vorhaben entdecken laszen, welcher nicht contradiciret; die herren theologi auch an sich selbst hierüber nicht einig seyn, gleichwohl aber bey Ihr alsbalde mit der execution der anfang gemachet worden ist; Ich bitte nochmahlen 1668 Mei 20 438 iuris civilis, nempe dos et dotis actio, ei denegatur.^ Taceo testimonia theologorum hodie docentium, quorum non pauci de hoe nostro casu consulti pro validitate eius pronimciarunt. Ita scil. theologi certant et adhuc sub iudice lis est. Num vero dissentientium ac forte nunquam consensurorum doctorum diversa placita matrimonium irritum infectumque facient? VLTI. A defectu stringentium rationum in contrarium. Opponitur e Sacris 1. Locus Deut. 23 : 1. Non intrabit eunuchus, artritis vel amputatis testiculis et abscisso veretro, ecclesiam Domini; sed parum ad rem facit, quia intrare in ecclesiam hic non notat contrahere coniugium, uti quidam volunt, sed admitti ad honoris et regimen politicum, Lutherus, Tom. 3 .... Lat. fol. m. 132 b: Intrare in ecclesiam est aliquo officio aut publico magistratu fungi; sint in ipsa congregatione eunuchi, sed non gerant magistratus ob vitium hoe corporis, ne vilescat et opprobrio sit officium. Deinde si maxime locus iste loqueretur de connubiis, nos tarnen, ut lex forensis, in republ. et ecclesia Christiana hodie non obhgaret. 2. Dictum Christi. Matth. 19 : 10. De eunuchis, qui castrati sunt ab hominibus, eos enim a coniugio ibi excludi. R(esp.) Excludit eos Christus a coniugio contrahendo propter defectum unius principalis finis. De fine altero et de matrimonio proptei' illum iam contracto, an scihcet hoe ferri aut rescindi debeat, nihil addit. Exceptio. Nihil addere potuit, quia non praesumsit eiusmodi casum aut datum esse, aut datum iri. R(esp.) hoe gratis dicitur. Quia e sententia Vatabh, Fagii et quorundam aliorum huiusmodi exemplum in praecedente dicto Deut. 23 : i fuit praesuppositum, alias lex de casu non dabih frustra fuisset lata, nee Christus eam legem ignorare potuisset. Aut igitur ista expositio aut haec exceptio, aut utraque aberrat. Secundo resp(ondit): Christum ibi agere de castratis ab hominibus quales illi plerumque esse solent, videhcet plane impotentes ad generandum et concumbendum. Hic noster autem castratus fortasse aUqua in parte sui vase spermatico non omnimode aut toteliter laesus, adhuc concumbere, materiam seminalem emittere, opusque coniugii plene perficere, ac muheri congredienti, fatente utraque parte, satisfacere potest, licet foecundatio absit et soboles non sequatur. 439 i668 Mei 20 Incertissimum igitur est, an Christus etiam huiuscemodi castratum intehectum et a coniugio contrahendo, nedum iam contracto, et per copulam consummato exclusum voluerit. 3. Oraculum Pauhnum 1 Cor. 6 v. 9 in quo tovg /uakaxovg damnat, et ab haereditate regni coelestis diserte excludit inter istiusmodi fialaxovg autem referri nostros quoque coniugatos, propter abusum seminis humani, et propter quotidianas poUutiones in tfwsXsvtist concubinaria, sine intentione prolis, non absque peccato commissas et posthac porro continuendas. Non igitur tolerari debere infrugiferam istam Ubidinem et impuras commixtiones. R(esp.) per inficiationem minoris. MalaxoC enim apud Paulum sunt mastupratores, venerea extra fas exercentes, et semen extra coniugium profundentes, quod in nuptos nostros maritalem in modum se cognoscentes, nequicquam ingeritur. Contra probationem repeto. instantias supra datas: 1. De notorie sterihbus. 2. De congressu maritorum cum uxoribus perspicue gravidis. 3. De concubitu virorum iuvenum cum vetuhs concipere porro nescientibus etc. In his exemplis usum coniugii damnare eumque pro profanatione seminis, pro pohutionibus, pro impuris ac concubinariis commixtionibus, pro peccatis mortahbus habere mani(fe)ste pugnaret 1. cum dicto Salomonis Prov. 5 v. 18: laetare cum uxore iuventutis tuae, e quo Gerhardus de Coniug. § 441 recte colligit: Ergo divinae voluntati non est adversum nee peccati loco habendum, si coniuges debitam benevolentiam sibi praestent, etiamsi non semper fiat ad liberorum procreationem, et mox: in coniugii usu eo quandoque procedere, ut cum uxore adolescentiae suae maritus laetetur, non est statim peccati mortahs loco habendum ; 2. cum praecepto Paulino 1 Cor. 9 v. 5 : ndhv ênl to avto GvvêQXec&s, puta non modo propter foetificationem sive conception em — (ad quam unus aut alter actus sufficere potest) — verum etiam, ut scopus Apostoli et contextus aperte monstrat, êict rtjv dxoacCav, quoniam dono continentiae quidam minus sunt praediti ac proinde remedio ustulationis identidem opus habent. Unde Gerhardus iterum concludit: finis ergo matrimonii licitus ac bonestus est etiam alius quam liberorum procreationis causa convenire. Legatur idem § 425 et citat. i668 Mei 20 440 § 442 per totum, ubi testimonia Patrum et Scholasticorum in hanc rem magno numero annotantur. Inter nostros itaque comugatos copula carnalis nequaquam est mollities, aut in se ac per se pollutio vel peccatum regno Dei excludens, sed ob fines supratactos est j X0ln h. e. usus coniugii, isque ttuluvioc, impollutus Hebr. 13 v. 4 - 3 denique sit ahquid turpe in hoe coniugio, sit peccatum libidinose veile uti coniuge, honestum tarnen est, nolle misceri, nisi comugi, etsi quid vitii in his nuptüs agnoscitur, id ipsum propter nuptias ignoscitur Augustinus, de bon. coniugcap. 6. Idem contra Iuhanum cap. 10: Quando coniuges non prohs suscipiendae, sed carnahs voluptatis explendae victi cupiditate concumbunt, hoe non laudatur, sed ignoscitur m comparatione peioris, intervenientibus et deprecantibus nuptns Nempe velo et tegmine coniugii obumbratur quicquid hic peccatur. Luth. a Gerhard. citatus in Genesin p m. 499 = Coniuges, qui honeste contrahunt coniugium et cohabitant diversos fines, sed raro prolem, spectant. Primus gradus est eorum, qui quaerunt prolem et ideo hoe vitae genus appetunt, ut fiant parentes. Hi quidem sunt angeli collatione aliorum, quia uti cupiunt coniugio ad generarionem. Eorum nimirum exiguus est numerus. Secundus gradus eorum est, qui ducunt uxores vitandae fornicationis causa non aversantur aut oderunt prolem, _ (et noster eunuchus generaret, si posset) - sed principalis eorum finis est, ut caste et pudxee, vivant. Hi quoque boni sunt, sed non pares pnmis. Tertius gradus eorum est, qui appetunt uxores tantum voluptatis causa, quibus non est curae proles sed ut molliter et suaviter vivant, et pulchram habeant puellam qua se oblectent. Quartus gradus est eorum, qui ducunt vetulas et dominas - (quae nubunt eunuchis) - propter opes et gloriam. Mis det Deus cahcem passionis, ut Gerhardus loquitur: et tarnen non sunt reprobandi propter reverentiam et glonam nuptiarum. Propius ad rem, et quam proxime in terminis, Ludov. Dunte in casib. Consc. p. 804: Der Ehestandt ist zur Vermeidung ungeordneter Vermischung und Unzucht eingesetzt, wie der Apostel saget: Hurerey zu vermeiden habe ein ieder sein eigen Weib. Welchen finem man bey 4^5 1674 November 9 Plurimum reverendi, clarissimi, doctissimique viri, S.S. Theol. Prof. in inclyta Academia Lugduno-Batava, fratres in Christo colendissimL Sextus nunc labitur annus, ex quo facultati theologicae in ill(ustri) vestra Academia lustrandas obtuli Concordantias Graeco-Belgicas Novi Testamenti a socero meo p. m. Johanne Martino et me, labore indefesso aliquot annorum in ordinem redactas. Lustratae adeo non displicuerunt, ut etiam insigni mox testimonio ornatae sint. Commisi eas postmodum praelo, ex quo demum foras prodierunt eo ipso tempore, quo funestum hoe bellum in Belgium prorupit. Quo factum est, ut, Marte artem opprimente, excusa typis exemplaria, ceu inutile terrae pondus, iacuerint. At nunc, rebus nostris per divinam gratiam paulatim ad pristinum statum redeuntibus, annitendum mihi, ut publico innotescat, hoe Concordantiarum opus prostare. Cum enim in usum publicum Ecclesiae Deielabcratum sit, operae precium est, ut publico notum fiat, quod et quale opus sit. Hinc necessariam duxi, ven(erabilem) facultatem vestram denuo compellare, et hoe unicum obnixe petere, ut isthoc opus S.S. theol. studiosis, sub vestra manuducrione sacras litteras tractantibus, commendare dignemini. videatur nostra approbatione muniri seraeque posteritati commendari curas ac lucu. brafaones quas Rev. & dar. D. Johauues Martinus, quondam concionator facundis«mus, fidehumque in diversis Belgii reformati ecclesiis pastor vigilantissimus, una cum genero suo Rev. D. Abrahamo Trommio ad Regni Dei incremeutum et veritatis coelestis patrocmium convertit Nos tarnen S.S. Theologiae in ülustri LugdunoBatava Academia Professores, quod ultro occupantibus licere poterat, nobis amice rogab, a praed.cto Rev. et eruditissimo viro D. Trommio, V.D. Ministro, ad dicendum super hoe opere sententiam nostram, eo officii genere defungi integrum esse arbitramur. Testamur itaque qua par est fide et candore, opus hoe Concordantiarum obiter ücet pro temporis augustia inspectum nobis jion uno nomine perplacuisse, dignumque luce et lande indicasse: sive enim authoris utriusque verborum.et rerum indicem construenb, ponderes indefessos labores, sive scopum quem ambo sibi praefixere et feheter consecuti sunt examines, necesse est fatearis utrumque non minus pii prudentaque instituti adeoque praeclari operis famam conciliasse, ac viri clariJimi aatorphius, Kircherüs, caeterique Concordantiarum Biblicarum authore, de Ecclesia et Repubhca literaria bene meriti censentur. Actum Leidae, XIII Maii, MDCLXIX. Abrahamus' Heidanus. Johannes Coccejus. Johannes Valckenier. 30 [1676 Januari 17] 466 Sic non tantum pondus adiicietis testimonio, a rev(erenda) vestra facultate nuper prolato, et in limine huius operis typis expresso, sed et iuventuti academicae medium porrigetis, quo tum in theoria tum in praxi theologica haud parum iuvabuntur. Quin et mihi stimulos addetis in adornandis pari methodo Concordantiis Hebraeo-Belgicis V(eteris) Test(ament)i, in quo labore ab aüquo iam tempore desudavi, et eo sane alacrius progrediar, quo magis experiar, hunc in N(ovo) Test(ament)o exantlatum laborem pubhco probari. . Si fórte rev(erentiae) vestrae nondum viderunt hoe opus, de quo hic verba facio, communicabit vobis suum exemplar studiosus ille, dictus Landt, Groninganus, qui hasce htteras ad vos defert. Porro divinae vos gratiae commendans, ac me meaque officia vobis offerens, mansurus sum Rev. et Clar. V(est)rarum humillimus cultor Abrahamus Trommius, Ecclesiastes Groning(anus). Groningae, d. 30 Oct. St. Iul. 1674. (Adres:) Admodum reverendis, darissimis, doctissimisque viris, DD. professoribus SS. Theologiae in illustri Academia Lugduno-Batava. Lugdunum. per amic(um). C, No. 133. Origineel. (Met gebroken lakzegclljè). , 178. [1676 Januari 17]. — Resolutie van de curatoren van de universiteit te Leiden, gericht' tegen de Cartesiaansche philosophie 1). De curateuren over de Universiteyt ende burgermeesteren der stad Leyden hebben met droefheyt, en groot misnoegen 1) Zie hierover en over de gevolgen: J. A. Cramer, Abraham Heidanus en zijn Cartesianisme, Utr. 1889, blz. 102—119; P. C. Molhuysen, Bronnen, III, blz. 319—321. 467 [1676 Januari 17] vernomen, dat eenige jaeren herwaerts, en sulcx van tijt tot tijt, in de voors(egde) Universiteyt sijn geventileert stellingen ende positien ontrent de uytlegginge ende verklaringe van Gods H. Woort, die in de formulieren van eenigheyt 2 dG leere' namentlij<* de confessie, ende de catechismus der Nederlandsche gereformeerde kercke, mitsgaders de nader verklaringe ende canones, in de ketste synodus nationael tot Dordrecht ter neder gestelt, alsoo niet sijn te vuiden. Dat oock de Voors(egde) inusitate stellingen ende expressen niet sijn van dat gewigte, dat door deselve meer als voorheenen de leere der saligheyd gevordert soude werden. Soo hebben gemelte curateuren en burgermeesteren nae veele ende verscheyde deliberatien goed gevonden te verbieden, gelijck sy dan wel scherplijck verbieden mitsdesen, dat in de voors(egde) Academie, 'tsypublice t sy pnvatim geleert, gedisputeert, geschreven, ofte in eenige maniere directelijck ofte indirectelijck verhandelt sullen werden dese volgende positien: 1. Patribus Veteris Testamenti ante ultima tempora non fuisse collata vera et permanentia bona, ipsamque salutem non fuisse ipsis reapse patefactam. 2. Non potuisse habere tranquillam conscientiam. 3- Spiritum S(anctum) in ipsis non produxisse effectus Deo, ut patre dignos, nee ipsis, ut filiis, dignos. 4- Obnoxios per omnem vitam fuisse imperio diaboli et metui mortis. 5- Solum decalogum fuisse foedus gratiae, in Veteri Testamento, inscriptionem vero legis in cordibus fidelium non esse inter bona Veteris Testamenti. 6. In rebus fidei normam et mensuram veritatis esse claram et distinctam perceptiqnem. 7. Scripturam loqui secundum erronea vulgi praeiudicia. [1676 Januari 17] 468 o 8. Omnipraesentiam Dei esse efficacissimam Dei voluntatem, qua omnia sustentat et gubernat, explicandam ab operatione, qua extra se aliquid producit. 0. Angelos posse esse praesentes in spatiis dissitis, in iisque simul operari. 10. Omnem philosophiam esse religionis expertem, summumque hominis bonum esse animum sua sorte contentum. 11. Mundum ortum esse ex certis principiis, veluti seminibus. 12. Eum.extensione infinitum esse, ita ut possibile (!) sit, dari plures mundos. 13. Animam hominis nil nisi cogitationem esse, eaque sublata, posse hominem vivere et moveri. 14. Nihil ad humanam naturam facere, praeter cogitationem. 15. Voluntatem hominis absolute liberam esse, et indeterminatam, ac aeque infinitam esse ratione obiectorum, ac est Dei voluntas. 16. Deum posse fallere, si velit. 17. Habere nos facultatem, qua cavere possumus, ne unquam erremus, errorem vero tantum esse in voluntate. 18. De omnibus rebus esse dubitandum, etiam de Dei existentia, et ita dubitandum, ut habeantur pro falsis. 19. Homines habere ideam adaequatam de Deo. 20. Philosophiam esse Sacrae Scripturae interpretem. Ende generalij ck alle stellingen ende positien die van de voors(egde) regtmatige gronden eenigermaeten afwyken, of daervan komen te discreperen. 1689 November 19 484 animum advertere. Verum, ut vestrae satisfaciam expectationi, in eo iam totus sum. Scilicet ut, in publica luce collocem, quae censuere Traiectini vix ferenda, et ad offensionem nata, probem. Sic a me esse scripta, atque etiam declarata, ut cum recepta hactenus in Belgicis ecclesiis doctrina, atque scriptis explicata symbolis consentiant. 2. Placuit, quo estis erga me affectu propensissimo, sex illas positiones latine expressas, ex communi et vestra, ne in ambiguo haererem, exponere sententia. Verum de iis, nostra vernacula redditis, quas miseram, et de quibus potissimum fueram commotiore mente queritatus, nihil responsoria vestra epistola respondet. 3. Liceat mihi, viri fratres, bona cum vestra venia quaedam rog are, quae nondum assequor. Videlicet nunquam legi in libris nostris symbolicis satisfactionem Christi esse infiniti valoris, vel infiniti meriti. Legi quidem mortem et obedientiam Christi, sed non satisfactionem esse infiniti valoris. Negat hoe, ut nostis, ven. Voetius, quia satisfactio respicit solutionem pretii solummodo pro electorum peccatis atque poenis. Distinguit vero theologus celeberrimus, infinitum valorem inter et meritum. Distinguunt etiam scholastici, et non inter valorem infinitum duntaxat et meritum, sed etiam inter satisfactionem et meritum; ad haec non libuit vobis attendere. Hinc quod me tacere existimetis, quae exertim veteranus de infinito valore seu infinita dignitate meriti Christi habet in fine pag. 259 Part. H Sel. Dispp. Profecto obedientiam et mortem Christi in se spectatam infiniti valoris et consequenter sufficientis pro omnibus, cum Voetio, agnosco. At, satisfactionem et meritum infinitum exertim negat, imo contradictionem implicare dem onstra verat solidissime, pag. 253. Pro infinitis, si darentur hominibus redimendis — (qui dari nequeunt) — apud Voetium nihil. 4. Interim is ego sum, qui criminis falsi reus audio, ut graviter criminatur cliens vester cl. Leidekkerus. Praeterea neque infinitum aequivalentiae Christum solvisse pretium me memini in libris symbolicis legisse unquam. Nam illud foret actu infinitum, adeoque augeri aut minui non posset, infinito enim nequit dari infinitum maius. 485 1689 November 19 5. Denique nee hoe assequor, quid illud sit in ordine ad peccata infinita. Quodcunque peccatum obiective esse infinitum concedo, quippe contra infinitam commissum maiestatem, poenam peccati etiam extensive esse infinitam seu nunquam finiendam et hoe concedo. Sed peccata gravitate intensive vel numero esse infinita nunquam legi. Itaque in hisce adhuc haereoin ambiguo. 6. Qua autem dexteritate mentem de hoe elogio coram Ultraiectinis explicuerim, procul dubio vidistis. Haec ad primam positionem. Si positio est: elogium illud infiniti valoris non concipio, quia finitus sum; vellem ut eiusmodi themata ex aliquo Scripturae loco probentur. Asseriturne vel inficiatur ahquid? Loquor de illo elogio in illa thesi: Satisfactio Christi perfectissima et infiniti valoris suo effectu carere non potest. Si ad haec, viri amicissimi, qui me animitus complectimini, fraterne respondere digriemini, erit quod maximas gratias vobis agam, et aequo animo vestra feram monita. Atque in posterum mea ad epistolam vestram annotata, antequam illa in lucem proferam, prius perlegenda et corrigenda vobis mittam. Verum si divulgata non fuisset vestra epistola, dechnatoria magis quam responsoria, nemini quicquam significassem, me illam accepisse, quippe de ea tacere statueram, ne in responsione forsan excideret verbum, quod contra nostram peccaret amicitiam. Quanti itaque vestram colo de me existimationem ex hisce colligere valetis, et breve, Deo volente, ex tractatu belgico de Iustificatione videbitis. Benedicat vos Deus et studia vestra in Academiae et Ecclesiae commodum. Datum Zutphaniae, IX Novembr. Anni aerae vulgaris Iuliani MDC LXXXIX. Admodum honorandi nominis vestri, viri praestantissimi in Christo fratres, studiosissimus atque totus tuus Joh. Vlak. C, No. igg. Origineel. i68q 486 185. 1689. — De predikant J. Vlak aan de faculteit. Wijdvermaarde, hooggeleerde heeren. Ik heb eenige dagen geleeden U. EE. toegezonden mijn boekje, gedwongen voor mijn onschuld en om d'onverdragelyke hoon my aangedaan te schryven. Ik heb het, my niets bewust met een blank hert en goede genegentheid, alle de professoren toegeigent, met eigen hand gecorrigeert en zoo ook U. EE. toegezonden. D. Knibbe heeft my genoeg in bedenken gegeven, wat ik te wachten had, maar ik meende het konde niet erger. Edog watter t'Utrecht gaans is, zal U. EE. buiten twijffel gehoort hebben, en kan uit het nevengaande werden gezien. Wie zoude konnen droomen, dat de valsheid ende 't bedrog in absentie van eerlyke lieden zoo zoude hebben derven woeden, ende een geheele vergadering om den thuin leiden, 't Gaat zoo verre, dat den heerë Heekeren tot Barlham, reeckenmeester, gelukkig geoordeeld is, dat in den Haag zal gaan en van die ketter verlost zijn. Ik hoop haast gelegentheid te hebben om hare majesteiten hiervan kennis te doen hebben door die mijn genegen zijn, daaronder dagehjx die haar aangezigt zien en die ook van herwaart schryven. Het is te mooy van leelijkheid. Ik heb aan den E. kerkenraad een ampel bericht, om het in den classis te doen leezen, toegezonden. Ik had gewenscht voor haar reputatie te zorgen, maar kom te laat, zoo ik kan hoop op de classis te verschynen, of immers op de synode, en moet ik eens ondernemen of er tot Utrecht tegen falsarissen ook recht te krygen is. Ik heb gisteren heeren van Utrecht by my gehad, daaronder een professor iuris, die ik de schelmery ad oculum gedemonstreerd heb. Zy bekenden, als dat Latijn met zulk Duids moet overgezet worden, dat zy het hare vergeten hadden en stonden verbaast! Ik ben juist alleen thuis, heb al den dienst op den hals en dan dit divertissement daartusschen. Ik schryve my moede, om al de heeren REGI STER A. Aa (A. J. v. d.) sparsim Abbot (George) 94*, 3, 4 Acquart (Barth.) 13* Acquoy (J. G. R.) 2* Acronius 70 Alberda 14* Aldegonde (Mamix van St.) 38, 43» 230 Alexius (Caspar) 95* 10—11, 12-13, 13-14 Algiers 109* 317 Alkmaar 17 Allard (H. J.) 13-14 Alsted 379 Alting (Henricus) 49* Alting (Jacobus) 91»—92* 446— 447. 448—452 Amama (Sixtinus) 8*, 31*, 34* 53*, 84*-85» 37-41, 42—44! 44—47. 49—50. 51—54. 68 Ambachtsheerlijkheid 357—358, 359—360 Amersfoort 102* 78, 140 Amesius (Guilielmus) 2*, 25*, 26* 85*. 94*. 3—6, 37, 47, 52, 68, 160—162, 168—169 Amsterdam 23, 30, 34, 234, 242 Amyraut (Balthasar-Octavien) 90», 274 Amyraut (Mozes) 43* 48*, 81*, 7, 143, 250—258 Anabaptisten 34* 48* 49» 69 73, 76 Anatome Arminianismi 74 Anatome Samosatenianismi 163—1Ó5 Anglikaansche Kerk 25", 85* 97* 139—140, 141—143, 160—162 Anjou 9 Apokalyptiek 28*—29* 86*, 92* 100* 20—23, 61—64 Appeldoorn 292 ^Arcana Ecclesiasticorum 391—395 Arents (Maertje) 360—365 Arentsz (Willem) 360—365 Arminius (Jac.) 12* 14*, 90* 5, 8, 15, 89, 180-183, 188, 192 Arnhem 21, 62, 81 Amisffius 429 Arnoldi (Hem.) 95» 130—132 A manen 72 Artopaeus (Wibbo) 3* Athias (Joseph) 320—321 Atrecht 13* Augustinus 68* 105, 440 Aventrot (Joh.) 89* 95—96 Avondmaal 24*—25* 102* 103*, 268—269, 271—272, 273—274, 299-302.' Aylva 14* Azorius 45 B. Baalde (Jac) 3* Bachman (Reinhardus) 81*—83*, 329-335, 386-389, 390—391 Bandinus 46 Baneman (Pieter Willemsz.) 327— 329 494 REGISTER Bannes 46 Baptist (Jan) 78—81 Barlham (Heekeren tot) 486 Bamabas 59* Bartels (Pieter Jan) 291, 296 Bartholdus (Samuel) 61 Basnage 93* Baten (C) 151 Baudartius (Guilielmus) 22, 39, 43, 50, 52, 53 Baumgerten (Joh. George) 424 Bavinck (H.) 44* Bayle (Pierre) 58» Bazel 48*, 94*, 12—13 Beaumont (Herb. van) 245, 335, 345. 395 Beaumont (Simon van) 407, 409 Beek (Comefis) 302 Beeck (J. v. d.) 88* 97 Beecman (Levinus) 5* Bellarminus 45, 46, 429 Bellarminus enervatus 26* Belijdenis des geloofs 377 Benthem (Gerh.) 292 Berckel (Regnerus) 104*, 146—147, 155-1.56, 156-157 Bergius (Konrad) 197 Bergmann (Com.) 381 Beringen (Liffordus) 13* Bern 12, 382 Beroepingswerk 289—299, 315— 316, 395—399.400—403,459— 464. Besnijden 316—317 Beuckelaer (Corn.) 269 Beza 12*, 13*, 14*, 17*, 36*, 108*, 301, 362 Bibliander 39 Bidenbachuis 436 Bippen (W. von) 177, 196 Bisterfeldt 190, 191, 206 Bitter (Harman Jansen) 213—216 Blaeu (Willem Jansen) 63*, 136 Blanckenberg goh.) 97* 337— 338 Bleiswijk 153 Blocq (Jac.) 104*, 169 Bloedschande 107*, 48—49 Blois 81* Blokzijl 327 Blommart (Niclaes) 215 Blosse (E. van der) 397 Bodecherus (Nic.) 103*, 17,57 — 58, 101 Böhme 28* Boekverspreiding verboden 391—395 Boëtius (Gellius) 397 Bogardus (Franciscus) 5* Bogerman (Joh.) 14* 75* 39, 43, 44. 50, 52, 173-174 Bohème 148, 353 Bohème (Elisabeth van) 48* Boot (Everhard) 81 Bordeaux 7 Boreel (Willem) 90*, 274 Borgeaud (Ch.) 12*, 47* Bornius (Amoldus) 109*—110*, 276—279, 279—289, 302—311 Boswel 242 Botticheyt 20* Bouquinus 12* Bourgh (Pieter de la) 336 Boursius (Jacobus) 13 Braals (Jan; 291 Brand 2* Brandenburg 208 — 21 o Brandt (G.) 18, 19, 74, 81 Brauer (Karl) 339, 349, 356 Breda 59*, 104*, 321 Brederode 362—363 Breitinger (Joh.) 5* Bremen 89*, 177—180, 187—189, 192—198, 354 REGISTER 495 Breslau 185 Brewer (Thomas) 25* Brielle 67* 72* 30, 31, 35, 54, 50-57, 148, 149 Brinck (Henr.) 14* 476—491 Brugensis (Lucas) 46 Bruin (Joh. de) 88» 226—231 Bruno (Martinus) 24 Bucer (Gerson) 50 Bucer (Martin) 28* 326 Büchner (V. F.) f» Bulaeus (Chr.) 418, 419 Bullinger (H) 384 Burger Jr. (C. P.) 75 Burgersdijck (P.) 469 Burmania 14* Burmannus (Franc.) 405—407 Bussiere (Eustachius de la) 13* Buzanval (Paul Choart de) 19* Bijbel 21* Bybel (Hebreeuwsche) 320—321 Bybel (Nederl.) 74 Bijbel (Spaansche) 75 Bijbelvertaling 37—47, 171 Bijbehche Conferentie 38, 42—44, 44—47, 49—50, 51—54 Bijbehche Chronologie 81*—83*, 329—335, 386—389, 390-391 c. Cabeljau 85*, 44—47* Calhttus 188 Caherus (Theod.) 54* Calslagen 100*, 61—63 Calvijn 12*, 13* 20*, 22*, 23* 28* 30* 108* 260, 326 Cambridge 4 Camero (John) 5* 81* 89* 7—9, 15—17, 143, 145, 211 Cammingha 14* Camphusius (Diedéricus) 63*, 136 Campius (Jacobus Alberti) 24 Cann erbeeckius 111 Canterbury 3 Capellen (H. van der) 140 Capellus (Ludovicus) 16* 8 Carleton (Dudley) 19* Cartesius 51*, 69* Cartesianisme 44*, 46*, 51* 53», 57*, 58*, 60* 68* 466—469 Castro (Henriques de) 131 Catalogus 56* Cate (S. Blaupot ten) 70 Catechismus (Heidelbergsche) 95—96 Cathalogus testium veritatis 96—97 98 Cattenburgh (A. k) 8 Censura in Confessionem 31 Censura Vtdgatae 37 Censuur over [boeken 80*—90* Christoffel (Koenraad) 336 Clarembeckius (Mich.) 5* Clemens VIII 45 Clericus (Nic.) 13* Cloppenbmgius (Joh.) 91* Coccejus (Joh.) 1* 28* 30* 34* 46*, 51*, 52*, 53*. 55*, 60* 105* 109* 236, 238, 250, 261, 263, 274, 276, 280, 283, 289, 299, 304, 311, 313, 315, 319, 321, 322, 324, 335—337, 344, 348, 375. 377, 385, 403, 405» 445, 452, 465, 476 Cochius (Chr.) 97* 365—381 Colderveen 297 Coligny (Anna de) 96*, 338—344 Coligny (Louise de) 16* 38* Collegianten 76 Collegium Lilium 314 Colom (Jacob Aertsen) 63*, 136 REGISTER 50I Marseille (Laurens de Croy van) . 50* Martinius 188 Maurits 42* 99* 61—64 Mauser (Conrad) 432 Medium irenicum 338—344 Meinsma (K. O.) 336 Meknchthon (PhiL) 32», 96, 193 Mellet (Joh.) 96* 338-344 Mennonieten 34*, 95*, 46, 381 — 383 Merevelt (Evert van) 215 Merode (J. de) 333 Merovillaeus (Hector Vallaeus) 8 Merula (Paulus) 14» Mestresatus (Joh.) 95* 263—266 Meursius (Joh.) 84*, 6 Meyer (W.) 76 Meyery (De) 27* 164—165, 165— 168 Michaelis (Joan.) 3* Middelhovins 147 Mignonius (Benedictus) 8 Miklós (E.) 163 Milaan 110*, 413 Milleterius (Theophilus Brachet) 8 Moes (E. W.) 75- Molanus (Joh.) 11* Molhuysen (P. C.) 2*, 7* sparsim Molinaeus (P.) 74, 257 Moller 17» Monasterium Veteris Montis 337 338 Montauban 7 Moscorovius 243 Moulin (Jurriaan) 21 Moyne (Stephanus le) 58*, 473, 475 Musch (Corn.) 144, 204 Mijle (Van der) 14* Mystiek 27*—28* N. Navius (Joh.) 5* Nes (H. M. van) 95 Nicodemus 72 Nicodemittu 191 Nicolai (Martinus) . 61 Nieurode (Petrus) 60, 61 Nieuwe Testament 335—337, 344— 345, 345—349 Niropius (Alb.) 5* Nisselius (Joh.) 90*, 320—321 Noodwendig» Vertoogh 68—69 Noordmans (O.) 30* Notulen 3* Nijenslijk 289—299 O. ' Oeconomia Christiana 262—263 Oldemarckt 100*, 318—319 Oldenbarneveldt 14* Olevianus 12* Onderteekeningformulieren 70*—73*, 24—25, 25—27,33—35, 54-57 Onesimus 90 Oortcampius (A.) 78—81 Ooslersche talen 33* Oc«terwijck (Volcerus) 157, 244 Opleiding 73*—74* Opstanding (lichamelijke) 64 Orla 217 Orleans 8 Osiander (A.) 429 Osterod 63*, 1, 134, 240, 241, 243 Ouderkerk a/d Amstel 131 Outerman (Jacques) 88* 69—73 Overspel 64—68, 327—329, 452— 454 P. Pagninus (Sanctes) 42 5°2 REGISTER Palacius (Isaacus) 94*—95* 123, Polyander (Joh.) 1* 3* 14» 15* 129, 130, 131 i6» 37»-39» 40* 43*-44*. Palacius (Joseph) 131 50*, 71* 3, 6, 7, n, 23, 29, Pallandt (Van) 14* 35, 4Ij 58, 73, 75, 78, 108, Paltz (Fred. v. d.) 28*86*20- 113, 135, i39, I43, i45, i5i, 23 164, 171, 173, 176, 213, 226 Papinianus 108* Polycarpus 59* Parijs 10*, 8 Porselius (Matthias) 299—302, Patronaatrechf V103*, 164—168 311 313 Paulus 32 Porta (Johannes a) 94* 10-n, Pauw (Adriaan) 105* 23 12—13, r3—14 Pelagius 89, 90 Pott 292 Pellicanus 39 Praedestinatie 123 Perkins 27* 28* Praevius (Matthias) 150 Perrot (Charles) 12* Praevostius 249 Persijn 76 Prince 13 Pestziekte 54* Psalmen (Metrische vertaling der) Peters (Jan) 267—268, 270—271 226—231 Petit (Louis D.) 18* Przypkowski (Samuel) 89* 99 Petri (Hugo) 169 Pyper (F.) 25* 34 Pezelius (Christoph.) 17* 196 Pflugk-Hartung (J. v.) 184 Q. Philalethes (Irenaeus) 99 Philemon qo Quaeckerye 394 Philips II 11* Philosophia S. Scr. interpres (1666) R. 391—395 Piemont 353 Rachel 278 Piërius (Urban) 196 Radecius 190 Pilgrim Fathers 25* Radikalisme 23*—24* Pieters (Tryn) 158—160 Radzivill (Janussius) 38*, 97* Pieters (Styntje) 360, 365 216—226 Pietersz (Michiel) 158—160 Rakoci (Georgius) 191 Piscator 39, 42, 347 Rakau 136, 241, 347 Pittacus 306 Rationeele karakter 27*—28* Pius IV 45 Ravius 190 Plante 321 Rebecca 278 Plessis Mornay (Du) 42* Rebuffus (Esaias) 5* Ploos van Amstel 204 Rechteren (Jan van) 144 Poitou 41* Reede (Johan van) 259, 262 Polen 64* 148—151, 241, 353 Remonstranten 38* 55* 63* 66*; REGISTER 503 86»—88* 94*, 5, 17, 18, 21, 60, 75, 76—78, 81—95, 107— in, 145—146, 194—198 Remonstranten (Apologie der) 99— 107, III, 112—121, 121 —122, 154—155. 162 Remonstranten (Confessie der) 67*, 27—29, 29—30, 58, 59-6i, 109 Renesse 321 Revius 50* Reynigum (Frederick van) 215 Rivet (Andr.) 1* 5*, 26*, 29* 38* 4i*-43* 43*-44* 49* 71* 83* 84* 89* 7, 11, 17, 20, 23, 58, 65, 66, 69, 73, 75, 108, 129, 135, 143, 144—145, 146, 155. 177. 226, 257 Robinson (John) 25* Roëll (Herrn. Alex.) 3* Roelofsd. (Femme) 327 Roessingh (P. H.) 446 Rogge (H. C.) 13*, 8, 74, sparsim Romeyn (T. A.) 397 Roomsch-Katholieken 26*—27* 43*, 6, 8, 36, 44—47, 97, 98 Roorda 14* Rosa 76 Rostock 10* Rotenburg 263, 266 Rotermund (H. W.) 177, 188, 196 Rotterdam 31, 54, 146, 155—156, 156—157, l69> 242 Rouaan 58*, 253 Rozekruisers 81*, 76 Rue (P. de la) 227 Ruleus (Hem.) 244 Rutgers (F. L.) 13* Ruth 278 Ruysch (Frederick) 214 Ruysch(N.) 259,262,331,332,333 Rijnwijn 75*, 174 » Ryssel 13* s. Sabbath 53*, 91*—92*, 105*, 322—327, 446—447 Sabel'Hani 72 Saksen 116* Salmasius (Cl.) 16*, 198 Samosatenus 89 Sandius (Chr. Chr.) 99, 190, 191 Sara via 16*, 31*, 33* Sartorius (Johannes) 98*, 190— 19', 243 Satisdorff in*, 418 Saumur 7, 253 Scaliger (Jos.) 16*, 464 Schaf fhausen 12 Scheltema thoe Morra 14* Schiedam 109*, 131,146,316—317 Schmiedeberg 111 * Schneider (Daniël) 416, 419, 420 Schotanus (Meynardus) 16*, 75*, 68, 173—174. 175 Schotel (G. D. J.) 23 Scultetus 43 Sedan 7 Sepp (Chr.) 1* 2*, 34* 53* 60* 37, sparsim Serarius 45 Seroyen (Joh.) 77*, 176 Servetus 239 Sevenheusen (Com.) 5* Sichterman (Gerh.) 292, 294, 297, 298 Sigismundus 218 Silesië 7 Sixtus (Rippertus) 34 Slee (J. C. van) 1, 99, 108, 190, 336 DE THEOLOGISCHE FACULTEIT TE LEIDEN IN DE i7DE EEUW DE THEOLOGISCHE FACULTEIT TE LEIDEN IN DE 17" EEUW DOOR *MÊÈi Dr. A. EEKHOF BUITENGEWOON HOOGLEERAAR TE LEIDEN * UTRECHT — G. J. A. RUYS — 1921 KONINKLIJKE VOORWOORD Nu ik na een onafgebroken arbeid van meer dan vijf jaar dit boek afgedrukt voor mij zie liggen en ik de losse vellen nog eens door de hand laat glijden, maakt zich een gevoelen van mij meester, als eens de vijftiendeeeuvvsche Leonhard moet gehad hebben, toen hij onder zijn voltooid werk de volgende woorden neerschreef ï finito libro, sit laus et gloria Christo! Het was ongetwijfeld een gedenkwaardig moment in mijn leven, toen mijn hooggeachte leermeester prof. dr. F. Pijper te Leiden, in het jaar 1915, op de theologische faculteitskamer te Leiden mijne aandacht vestigde op den bundel brieven en documenten, welke in het archief aldaar bewaard worden, en hij mij tot uitgave en bewerking aanmoedigde. Aan hem breng ik dan ook in de allereerste plaats mijn innigsten dank voor zijn voorlichting en raad, voor zijne vriendelijke hulp en gereede bereidwilligheid, om mij met zijne rijke kennis en rijpe ervaring te steunen. Dat de vijf jaren, die ik het voorrecht heb gehad tezamen met hem in de theologische faculteit te Leiden te mogen arbeiden, zulke gelukkige jaren zijn geweest, heb ik mede aan hem te danken. Te mogen weten, dat met de voltooiing van dit werk een zijner wenschen is vervuld, strekt mij tot bijzondere vreugde. Er is zeker wel niemand, die de geschiedenis der Leidsche Hoogeschool in het algemeen beter kent, dan dr. P. C. vi voorwoord molhuysen, de bibliothecaris van het Vredespaleis te *s-Gravenhage. Ik heb aan dezen geleerde voor mijne vorming veel te danken gehad; de ontwikkeling ook van dit boek heeft hij niet alleen met belangstelling gadegeslagen, maar hij heeft tevens de proefvellen willen doorlezen en mij opmerkingen willen geven, waarmede ik immer winste heb gedaan. Voor alles blijf ik hem van harte dankbaar. Zeventiende-eeuwsche brieven brengen gemeenlijk zoo hier en daar palaeographische verrassingen, die men gaarne < eens samen met een anderen vakkundige beziet. Dien schriftgeleerde vond ik in dr. V. F. BüCHNER, conservator van handschriften te Leiden, met wien ik de brieven en documenten heb gecoUationneerd; vele recht aangename uren heb ik bij hem op de Leidsche handschriftenkamer doorgebracht. Hij aanvaarde mijnen diepgevoelden dank! En voorts dank ik de directeuren van de Universiteitsbibliotheken te Leiden, Amsterdam en Utrecht, den directeur van de Kon. Bibliotheek te 's-GraVenhage, en dien van de Doopsgezinde Bibliotheek te Amsterdam, voor hunne inlichtingen en voor de sympathieke wijze waarop zij mij van de gewenschte boeken hebben voorzien. Ook de beambten der Leidsche Universiteits-bibliotheek wil ik hier gedenken; stapels boeken hebben zij mij doen brengen en menig oud drukje voor mij onder het stof vandaan gehaald. Zonder aan iemands verdiensten in iets te kort te doen, wil ik inzonderheid noemen dr. J. E. Kroon en mej. dr. H. J. A. RUYS, en voorts de heeren H. cornet en J. J. Vaixentgoed. En nu ten slotte: over mijn werk heb ik verder weinig meer te zeggen. Wat men met betrekking tot de documenten zelf weten wil, kan men in de „Inleiding" vinden; in het eerste gedeelte van dit boek heb ik getracht in beknopten vorm, aan de hand der bescheiden zelve, te geven de geschiedenis der theologische faculteit te Leiden in de i7de eeuw, inzonderheid de ambteüjke werkzaamheid van die groote mannen als Walaeus, Thysius, Polyander, Rivetus, Cocceius, Heidanus, Hoornbeeck en anderen, die tot de glorie dezer eeuw hebben bijgedragen; ik heb gepoogd de verhouding van de faculteit tegenover Socimanisme, VOORWOORD VII Remonstrantisme en Cartesianisme, en tegenover allerlei binnenlandsche en buitenlandsche kerkelijke en politieke aangelegenheden te schetsen, en voorts heb ik meenen goed te doen met op eenige karakteristieke hoofdlijnen de aandacht te vestigen; in het tweede gedeelte publiceerde ik het volledig materiaal, waarin nog vele waardevolle gegevens verscholen liggen voor onze kennis van het Gereformeerd Protestantisme. Van de „geschiedenis" in het eerste gedeelte wende men zich derhalve tot het tweede gedeelte, de bronnen zelf, want immers: gratius ex ipso fonte bibuntur aquae! INLEIDING. Mijne bloemlezing uit de acten der faculteit neme bier een einde; veel dat daarin Terder gevonden wordt, voor de geschiedenis der Kerk van belang, . zou bier niet kunnen overgenomen worden dan met uitvoerige toelichtingen. Eene bevoegde hand strekke te eeniger tijd naar deze taak zich uit. Christiaan Sepp, Godgeleerd Onderwijs, Leiden 1874, Dl. II, blz. 467. Niet licht zal men van vooringenomenheid of wetenschappelijk chauvinisme worden verdacht, wanneer men de theologische faculteit der universiteit te Leiden een van de meest beroemde en invloedrijke instellingen noemt, die er in de i7de eeuw zijn geweest; ja, men zal het aan Johannes Duraeus, die land en zee had bereisd, kunnen toegeven, wanneer hij van haar getuigt: „quae inter Protestantes yelut primae magnitudinis stella eminet" En hoe kon het ook anders. Behalve Nederlandsche geleerden van naam, zijn mannen van internationalen roem en beteekenis, die uit het buitenland waren overgekomen, aan haar verbonden geweest. De namen van Polyander en Walaeus, van Thysius en Rivetus, van Heidanus en Coccejus roepen ons den bloeitijd van het Gereformeerd Protestantisme in de Nederlanden voor den geest. De correspondentie nu van deze geleerden, in ambtelijke werkzaamheid als leden van de theologische faculteit te Leiden verricht, met personen uit binnenland en buitenland, betreffende zaken van staat en universiteit, van kerk en kuituur, is bewaard gebleven; zij omvat -voor een gedeelte oorspronkelijke oorkonden, voor een ander deel concepten en eigenhandige copieën. Is nu deze correspondentie reeds van meer dan gewone beteekenis om de personen van wie zij uitging, bovenal ontleent zij haar belang aan den inhoud 1) Zie hierna: No. 147 (1661 Juni 10). I 2* CORRESPONDENTIE VAN DE FACULTEIT dier documenten zelve. Men vindt haar in haar geheel in dit boekwerk afgedrukt. Sommige documenten waren niet onbekend. In proefschriften onder de Leidsche hoogleeraren N. C. Kist en J. G. R. Acquoy verdedigd — ik noem bijv. dat van dr. Hugo Visscher over Guilielmus Amesius en dat van dr. J. D de Lind van Wijngaarden over Antonius Walaeus vindt men eenige aangehaald; ook zijn enkele reeds vroeger in hun geheel afgedrukt. Maar het grootste gedeelte is nog „terra incognita", al heeft ook Chr. Sepp in zijn terecht beroemd geworden boek: „Het Godgeleerd Onderwijs in Nederland, gedurende de en i7de eeuw", Leiden 1874, Dl II, blz. 445—468, onder den titel: „Proeven van ambtelijke werkzaamheid" hieraan het een en ander ontleend; doch juist deze grondige geschiedvorscher, scherpzinnige criticus en fijne boekenkenner als maar weinigen, is het geweest, die, blijkens het motto dat boven deze inleiding werd geplaatst, den wensch heeft uitgesproken, dat deze correspondentie nog eens in haar geheel in het bereik van het wetenschappelijk-historisch onderzoek zou worden gebracht. De correspondentie, dagteekenende van vóór de synode van Dordrecht, is nagenoeg geheel verloren gegaan ; slechts één document uit het jaar 1598 is in onze bescheiden nog aanwezig. Waar is zij gebleven? Is zij vernietigd? Heeft de brand, die in 1616 de universiteit teisterde, haar verwoest ? Is zij, in de woningen der faculteits-decanen berustende, bij de bereddering der boedels na hun afsterven, in het ongereede geraakt? Zwerft zij nog hier of daar in kast of bibliotheek rond ? Driewerf geprezen de man, die op deze vragen het antwoord weet te geven. Zooveel is zeker, dat mijne nasporingen en onderzoekingen bij hen, die als de beste kenners van de universiteitszaken van Leiden bekend staan geen resultaat hebben opgeleverd. Ook heb ik nergens eenige aanhaling gevonden, welke naar andere documenten verwijst, dan naar die, welke thans nog in het faculteitsarchief berusten en door mij worden uitgegeven. Wat mij x) l„ de eerste plaats: Dr. P. C. Molhuysen, de uitgever van de Bronnen tot de geschieden* der Leidsche Universiteit, Dl. I-UI (,574-x68z), 's-Grav. ,913-19-8. NOTULEN VAN DE FACULTEIT 3* bekend is, dat heeft Sepp gekend, maar ook niets meer. Helaas, zijn ook de notulen der faculteits-vergaderingen niet meer aanwezig, als zij tenminste ooit zijn gemaakt. De eerste notulen van de faculteit toch, die wij op enkele uitzonderingen na hebben (zie hierna: No. 12), beginnen 1 Oct. 1728 en loopen tot 10 Dec. 1733 ; vervolgens: „Acta facultatis 4 Juni 1751 tot 1812"; dan „Aanteekeningen betreffende het dekenschap begonnen 10 Aug. i8i2tot4Nov. 1813", en verder „Acta facultatis theologicae van 1 Dec. 1815 tot 19 Dec. 1894", en van 1894 tot heden. Alles wat uit de i7de eeuw in het archief van de theologische faculteit te Leiden aan brief en document voorhanden is, bevindt zich in drie perkamenten banden geletterd C, D, en H. Ook is er nog een handschrift geletterd E., waarvan de inhoud echter reeds vroeger door prof. Kist is vermeld !). Laat ik deze drie handschriften, waaraan de hierna 1) De inhoud van „Liber E" werd reeds door dr. N. C. Kist verwerkt in: De onderteekening der Formulieren door hoogleeraren en doctoren der godgeleerdheid, sedert de synode van Dordrecht, bijzonder aan de Hoogeschool te Leiden, in Archief voor Kerkelijke Geschiedenis, inzonderheid van Nederland, Leiden 1838, Dl. IX blz. 473—500. Het bevat: 1. Belijdenisse des Gheloofs der Ghereformeerde Kerchen in Nederlant, overghesien in de Synode Nationael, laetst ghehouden tot Dordrecht, Dordrecht 1619; 8. Confession de Foy des Eglises Reformêes du Pays-Bas, revue au dernier Synode National de Dordrecht, Dordrecht 1619; 3. Catechismus ofte Onderwysinghe in de Christeliche Leere, alsoo die in de Kerchen ende Scholen der Keurvorstelichen Paltz ende der Nederlanden gheleert mort, Middelburgh 1611; 4. Judicium Synodi Nationalis Reformatarum Ecclesiarum Belgicarum, habitae Dordrechti Anno lórS et 1619 de quinque doctrinae capitibus in Ecclesiis Belgicis controversis, promulgatum VI Maii MDCXIX, Dordrecht 1619 (rol. 1—465). Voorts: het onderteekeningsformulier der professoren, 25 Juni 1622 (zie hierna: No. 13, blz. 24—as), met de namen der onderteekenaars, te beginnen met: Johannes Polyander, Andreas Rivetus, Antonius Walaeus, Antonius Thysius (fol. 466—468). Daarna: „Professio eius, qui ad gradum aliquem in SS. Theologia in Academia Lugduno — Batava promovetur" (fol. 469—482), voortgezet in het hierna te noemen HS. „H", dan: Vervolg van de . onderteekening der professoren eindigende met N. C. Kist, A». 1827 (fol. 483—484); fol. 485—555: blanco; foL 556: Wibbo Artopaeus tot theologiae doctor bevorderd; fol. 557—561: blanco; fol. 562: testimonia data anno 1625 ab A. Riveto; 1. Jacobo Baalde, Zirizaeo, 12 Kal. Iun.; Ioanni ab Otten, Medemblicensi, 13 Kal. Iun.; 3. Antonio Heldius, Amersfordensis, VIII Kal. Iun.; 4. Bartholomaeo Hulsio, Francofurtensi, VI Kal. Sextil.; 5. Jut Volckerus, Oosterwyckius; 6. Joan. Michaelis, Daventriensis, IV Kal. Sextil. Nog bevindt zich in het archief der theol. faculteit te Leiden een stuk getiteld: „Berigt van professoren van de Theologische Faculteit in de Universiteit te Leiden, over het boek van Herm. Alez. Roëll, genaamt Dissertatio Theologica de 4* INHOUD VAN HANDSCHRIFT C EN D gedrukte documenten zijn ontleend, mogen beschrijven. I. Een handschrift geletterd: C. - Het bevat documenten, welke genummerd zijn van 1-172, waaronder: ingekomen brieven, soms met de bijlagen, concepten van antwoorden, copieën van ingekomen of uitgaande brieven, ook verzoeksdhriften en concepten van boekbeoordeeüngen, over de jaren ,508 tot 1689, een kleine eeuw alzoo. De bescheiden zijn bijeengebonden, doch niet chronologisch gerangschikt. Vermoedelijk heeft een faculteitslid in het laatst van de i7d° eeuw ze bijeengevoegd en ze, zoo als ze bijeen waren in een gelen perkamenten band laten zetten; en het zijn gewoonlijk niet de onbelangrijkste, die de tijd ons bewaart. In de uitgave dezer oorkonden, gelijk men die hierna vindt, heb ik ze in chronologische volgorde opgenomen; wanneer de datum op een document niet vermeld stond en ik uit den inhoud met zekerheid kon afleiden, wanneer het ongeveer geplaatst moest worden, heb ik het in de rij opgenomen doch den datum boven in het regest, dat ik aan elke oorkonde heb doen voorafgaan, tusschen vierkante haakjes [] afbracht. Dat een dergelijk „thuisbrengen" van bescheiden, die uit verschillende jaren dagteekenen en over ver uiteenloopende zaken handelen, veel tijd, nasporing en combinatie vereischt heeft, zal reeds een ieder kunnen bevroeden, doch hij die zulk werk ook omhanden heeft gehad, eerst recht kunnen beseffen. Ik ben zoo gelukkig geweest alle ongedateerde oorkonden in het kader van hun tijd een plaats te hebben kunnen geven. Het handschrift is: 34 X 22 cM. groot. II Een handschrift, geletterd: D. - De faculteit heeft van 25 Augustus 1644 tot 14 December 1666 sommige ingekomen en uitgaande brieven en adviezen gecopiëerd. Het handschrift D nu is het copieboek voor die jaren, gemeenlijk in goed leesbaar schrift gesteld. De inhoud is als volgt: «reneratione Filii et morte fidelium temporali etc., 15 Maart 169a (. e*.), en het Z de faculteit (Fridericus Spanhémius, Jacobus Triglandiu. en Johanne. . 24 Sept. 1694 gegeven op de vraag: „of het door de godhke wet aaneen u^trwln ofLgendeel geoorloft is, svne, overledenen vrouwen suster te "o'wen". De faculteit keurt een dergelijk huwelijk, op grond van oud-testau>enS teksten (Lev. 18 v. 16; v. 9; v- n'; T. 17) afi in overeenstemnung met de zienswijze van hunne „praedecesseurs in den jaare 1655 . INHOUD VAN HANDSCHRIFT H 5* fol. i—46: blanco; fol. 47: „Epistola facultatis theol. ad D. Johannem Cameronem, extat Operum eius, pag. 709 (Zie hierna: No. 9). Litterae, nomine Ecclesiarum Helveticarum et Genevensis, scriptae ad facultatem theologicam a D. Johanne Breitingero, Antistite Tigurino, impressae extant Leovardiae a. MDCXXX; fol. 48: blanco; fol. 49—240: documenten; fol. 241—244: blanco; fol. 245—247: documenten ; verder is het handschrift blanco gelaten. Het handschrift is: 325X 21 cM. groot. IH. Een handschrift geletterd: H.,— De inhoudsopgave, welke ik hier laat volgen, naar aanwijzing in het manuscript zelve, geeft aan wat het bevat. Fol. 1: Qui coll(e)gio nomen dederunt 1625 (13 nomina)1); fol. 2—4: blanco; fol. 5: Libfer facultatis theologicae Lugduno-Batavae, continens eius acta, iudicia atque epistolas ab anno Domini MDCXX2); fol. 6—8: blanco; fol. 9: Iudicia facultatis theologicae in Acad. Leidensi; fol. 10: blanco; fol.. 11—17: zie hierna, No. 2, 4, 5, 11, 12, 13; fol. 18—74: blanco; fol. 75: Literae facultatis theologicae MDCXX; fol. 76—80: blanco; fol. 81: Epistolae facultatis theologicae in Academia Leidensi; fol. 82 : blanco; fol. 83—96: zie hierna, No. 3, 6, 7, 9, i o, 17; verder is het handschrift blanco gelaten. Achter in „H" vindt men: „Nomina studiosorum quibus anno MDCXXI et MDCXXII nomine facultatis theologicae ab Andrea Riveto, tum fac. decano, 1) Qui colI(e)gio nomen dederunt, anno 1625: Ti. Guilielmus Tiberius. In Collegio Theol. 6. Michael Clarembeckius. Apud. D. Wal. 1. Samuel Verstegus, Buranus. 5. Albertus Niropius, Alcmarianus. 7. Cornelius Tenis, Mildeburgensis (!). 12. Esaias Rebuffus, Leydensis. 3. Franciscus Bogardus, Klissing. 13. Joannes Wilmerdonk. 10. Levinus Beecman. 8. Joannes Navius, Leidensis. 2. Cornelius Sevenheusen, Alcmarianus. 9. Theodorns Sportarius, Alcmarianus. 4. Petrus Lagnellus. 2) Het ontbreken van acta op deze plaats zou er op kunnen wijzen, dat er inderdaad geene notulen van de vergaderingen der faculteit gehouden zijn. 6* INHOUD VAN HANDSCHRIFT H concessa fuerunt testimo-nia" (1621, 1622, 1623, 1625) Voorts: „Solvitur pro examine theologico summa viginti ducatorum / 63.— 1) '63'- Adrianus Hosius, Roterodamus, X Cal Mart. Antonius Clemens, Middelburg., XIII Cal Mart. Cornelius de Diu, XIII Cal April Casparus Adriani, Middelburg., Cal. April. Moses Amiraldus, Burgoliensis, Hl Non. April Franciscus Josius, Middelburg., eodem die. Johannes Olivarius, Flissinganus, III ld. April Johannes Heystius, Zirizaeo-Zelandus, III ld. Quintil Johannes Westerholt, Vesaliensis, IX Cal. Sextil Hermannus a Bommelen, Bremensis, eodem die. Jacobus Adriani Tethrodius, Harlemius, VIII Kal. Sextil Lucas Poquetius, Cadomensis, III ld. Sextil. 1622. Martinus a Sassen, Dunkerkanus, XII Januar. Nicolaus Balbianui, Gaudanus, prid. Non. Febr. Laevinus Colman, Zïrizaeus, prid. Cal April Samuel Bochardus, Rothomagensis \ Daniël Pinus, Pictaviensis I Xy Caj jj^ Johannes Simonius, Lodunensis 1 Gabriel Boquetus, Salmuriensis / Petrus Laovicus, Middelburgensis, Calend. Mail Hero Kingma, Frisius, prid. Non. Maias. Philippus Bewers, Nassovius, Non. Mail Daniël Suavius, Middelburgensis, Calend. Mail Isaacus Biscopius, Middelburgensis, prid. Id. Maii. Abrahamus ab FJdere, Dordrechtanus, VIII Cal Jun. Petrus Baiocensis, Normannus, Prid. Cal Iun. Jacobus Fontanus, Rupellensis ") 2J Itmjj Antonius Bugnonus J Ao. 1623, a foto Paschatü. Antonius Grenosus, Helvetio-GaUus Morgiensis, pridie Kal. Maii. Daniël Acronius, XX Maii die, Acronii til Samuel Rivetus, 3 Kal. Iunii, Thoarcensis. Anno 16 as* Jacobus Baalde, Zirizaeus, 12 Kal. Iun. Joannes ab Otten, Medemblicensis, 13 Kal Iun. Antonius Heldius, Amersfordensis, VIII Kal. Iun. Assuerus Radaeus, Ultraiectinus, V Kal. Iun. Albertus Wangerpoelius, Schonebercensis. DE UITGAVE DER, DOCUMENTEN 7* N.B. Leges Promotoris distribuuntur inter clariss. collegas Tentamen f 15.— 15 Examen „ 63.— Disput, corrigend. „ 15.— 15 Promotie- „ 91.— 10 ex quibus nummis floreni 10 solvunter Promoto'ri. / 186.- Voorts: „Formula subscriptionis doctorum theologiae, renovata ex Post-actis Dordracenis, post perditam priorem d. 26 Juni 1691" waarop dan de namen der gedoctoreerden volgen tot 4 Mei 1877 Het handschrift is 21 X 16 c.M. groot. — Ziehier de handschriften, waaraan de hierna uitgegeven oorkonden zijn ontleend. Wat nu de uitgave zelve betreft, wensch ik nog op het volgende de aandacht te vestigen. Bij het afschrijven der documenten heb ik mij zoo nauw mogelijk aan den oorspronkelijken text gehouden; de proeven heb ik eerst op de kopij en daarna nog eens op het oorspronkelijke manuscript gecorrigeerd; daarna heb ik ze met dr. V. F. Büchner, conservator van handschriften der universiteit te Leiden gecollationneerd, terwijl dr. P. C. Molhuysen de vriendelijkheid heeft gehad de revisie-proeven door te lezen. Men zal moeten toestemmen, dat dus alle zorg aan de uitgave van den text is besteed. Wanneer sommige plaatsen inde documenten onduidelijk of abrupt schijnen, dan gelieve men te bedenken, dat niet alle auteurs in de i7de eeuw Ciceroniaansch Latijn schreven, dat zij dikwijls niet anders deden dan uit het Hollandsch in het Latijn vertalen, en dat een „concept" gewoonlijk velerlei onjuiste constructies vertoont. Een enkele maal ook schreef in Liber D. een klerk, die het Latijn of Fransch niet goed machtig was, de uitgaande of ingekomen brieven over, zooals blijken kan bijv. uit N°. 115. De faculteit had ook soms zelf moeite, om in de slecht gestelde brieven den zin te vatten, getuige hare mededeeling in N°. 122, blz. 297 : „soveele wy uyt de niet wel 1) De aanteekening hierbij gemaakt: „Vide lib. E. p. 469—482" verwijlt naar het HS. door N. C. Kist in zijn bovengenoemd artikel vermeld, blz. 493—498. Zie hiervóór, blz. 3*, aant. 1. 8* DE UITGAVE DER DOCUMENTEN cohererende woorden verstaen connen". Woorden of letters die evident moeten worden aangevuld, plaatste ik tusschen (); een gat in het HS duidde ik aan door []; wat in het HS. tusschen haakjes stond, zette ik in de uitgave tusschen liggende streepjes en haakjes, — () -; een sterretje bij den naam van een der onderteekenaren van een brief wijst er op, dat uit het schrift blijkt, dat deze persoon den brief heeft gesteld. Een enkele drukfout, welke men bij de bestudeering van dit boekwerk mocht speuren, gelieve men stilzwijgend te verbeteren, gedachtig aan de woorden van Tiresias bij Sophocles (Antig., 1023—1024): Tavr' ovv.... yQÓvqCov. ^v&Qcónotat r«Q rot? nato xoivóv l = Stemmen des Tijds, Jaarg. 9 (1920). blz. 294—314- BUITENLANDSCHE UNIVERSITEITEN 11* hoogeschool werd opgericht, eigenlijk maar alleen te Heidelberg en te Genève. Leiden werd de krachtige mededingster van Leuven, hetgeen duidelijk blijkt uit het verbod, dat Philips H in 1582 uitvaardigde, om aan de Leidsche hoogeschool te studeeren. Niet alleen was de koning tegen haar gekant, om hare .openbaere professie van de Calvinische secte", maar ook, omdat het bezoek van Leiden's hoogeschool zou uitloopen „grootelijcx tot verachteringhe ende naedeel van onse universiteyten van Loeven, Doyay ende andere collegien ende catholycke scholen" Er is eene aanwijzing, dat Leiden zich in hare statuten naar Leuven zou hebben gericht, namelijk in de .bezwaren door verschillende professoren te berde gebracht tegen het voorstel van de Staten om hooger beroep in te stellen van vonnissen door de Academische Vierschaar gewezen", waar gezegd wordt, dat dit in strijd zou zijn met de privilegiën van alle universiteiten, „maer oock notorie strydende teghen de privilegiën van de universiteit binnen Leuven, naer welckers reglement dese is gefundeert ende ingestelt". Maar het is niet geheel zeker of dit op het geheele reglement ziet, of alleen op de wetten die op de Vierschaar betrekking hebben; in ieder geval is het nog een open vraag, of Leiden zich naar een bepaald voorbeeld heeft gevormd, en zoo ja, welke universiteit dit dan is geweest 2). Vóór de stichting van Leiden gingen de Nederlanders, behalve naar Leuven ook naar Wittenberg studeeren. De bekende Luthersche godgeleerde J. C. Schultz Jacobi heeft der wetenschap een dienst bewezen door uit het „Album Academiae Vitebergensis", door dr. C. E. Foerstemann in 1841 uitgegeven, een „Naamlijst van Nederlanders, die van 1) P. C. Molhuysen, Bronnen tot de geschiedenis der Leidsche Universiteit, 's-Grav. 1913, Dl. I, blz. ioo*; ook : blz. 55*. 2) P. C. Molhug sen, Bronnen, Dl. III, blz. 44*. — Zie over Leuven o.a. : Johannes Molanus, Libri XIV historiae Lovanünstum, Bruxellis 1861. Duo partes. De „Codex veterum statutorum Academiae Lovaniensis" in het tweede deel, p. 891—1181. — Dr. P. C. Molhuysen vestigde hierop in een mondelinge voordracht, gehouden in de vergadering van de „Historische Commissie Tan de Maatschappij der Ned. Letterk. te Leiden'' de aandacht. 12* HEIDELBERG EN GENÈVE I502 tot 1560 aan de Hoogeschool te Wittenberg zijn ingeschreven" op te stellen, en de 289 daarin genoemde personen, onder wie vele Friezen, min of meer uitvoerig te beschrijven De invloed van Wittenberg is echter op de Nederlanden niet groot geweest, gelijk trouwens het Lutheranisme op ons volk in zijn geheel maar weinig vat heeft gehad. Toen na 1566 het Calvinisme in de Noordelijke Nederlanden de heerschende richting werd, toog men naar Heidelberg en Genève ter studie. Heidelberg in 1386 gesticht, was in i559 tot het Protestantisme overgegaan, en was langzamerhand onder Bouquinus, Olevianus, Tremellius, Ursinus en Zanchius van de leer van Melanchthon in de banen der gereformeerden geleid »). Genève zag in 1559 den dag aanbreken, waarop Calvijn zijne hoogeschool stichtte, en met Beza en Lambertus Danaeus de theologische studiën aldaar inrichtte. Weldra glansde Genève als een tweede Wittenberg en onder de menigmaal ten getale van 1000 opgekomen toehoorders bevonden zich jonge menschen uit Frankrijk, Engeland, Italië, Spanje, maar ook uit Nederland 3). Tot degenen, die in Genève gestudeerd hebben, behooren ook Jacobus Arminius en Johannes Wtenbogaert (,580—1584), die „matiger insichten" had, niettegenstaande hij uytte schole van Genève (van welcker precysheydt een yder sprack) ghecomen was", inzichten hem daar door Charles Perrot bijgebracht, door den man die immer met gevouwen handen liep, slechts „peccator" wilde genoemd zijn en bij het. scheiden aan Wtenbogaert de vermaning medegaf zich van extremiteiten in de leer te onthouden, niemand x) J. C. Schultz Jacobi, Oud en Nieuv, uit de geschiedenis ^ "f^*£ LutLsche Kerk, Rott 1862, blz. zo_77. Ook: Gottfridus Suevus, AcudemusWrttc- iergensis, Wittebergae [1655]. akademische 2) Zie over de universiteit van Heidelberg o.a.. A. inomcK, va> Leien des siebzehnten Jahrhunderts, HaUe_ 1854, Abth. 2,S. ,65-280; Eduard Winkelmann, Urkundenbuch der Univcrstiaet Heidelberg, Heidelberg 1886 J. F. K**z,Lycei Heidelbergensis origines et frogressus, Heidelbergae ^i^f^T Hautz, Geschichie der Universiteit Heidelberg, Mannheim 1862-1864, Zwei Bande. 3) Zie over de universiteit van Genève het prachtig uitgevoerde werk van. Charles Borgeaud, Histoire de V Université de Genève, Genève 1900. NEDERLANDERS OP STUDIE TE GENÈVE 13* te veroordeelen, zoolang hij vasthield aan de voornaamste en fundamenteele punten of artikelen van de christelijke religie, en genegen was den vrede en de eenigheid der kerke te bewaren '). Over de Nederlanders nu, die te Heidelberg en te Genève studeerden, had reeds in 1865 J. de Wal ons het een en ander medegedeeld 2); vele nieuwe en belangrijke zaken over de studie der Nederlanders in Genève heeft echter nog niet lang geleden Dr. Herman de Vries aan het licht gebracht in een veel besproken en terecht alom geprezen boek: „Genève pépinière du Calvinisme hollandais. Fribourg (Suisse) 1918. Tome I". Het kan mijne bedoeling niet zijn, om den inhoud van dit boek hier in den breede weer te geven; een uitvoerig artikel heb ik er aan gewijd, onder den titel: „De opkomst en verbreiding van het Kalvinisme in de Nederlanden" J). Ik wensch dus met enkele opmerkingen te volstaan. Reeds dr. F. L. Rutgers noemde onder de Nederlanders, die nog bij Calvijns leven te Genève gestudeerd hadden, behalve de twee Marnixen, Gerardus Weshemius-uit Gelderland, Arnout Westerwold uit Groningen, Liffordus Beringen uit Gennep, allen op het jaar 1559, Nicolaas Clericus uit Utrecht, op 1563, en op het volgende jaar Bartholomeus Acquart uit Rijssel. Aan deze rij heeft Dr. de Vries nog zeven namen kunnen toevoegen, nml.: Theodorus en, Henricus Weerus uit Kleef, de bekende Carolus Gallus, Lambertus Danaeus, Franciscus Junius, Johannes Lesur uit Atrecht en Eustachius de la Bussiere eveneens uit Atrecht. Onder den opvolger van Calvijn, Theodorus Beza, die van 1564 tot 1605 de leidsman van het Calvinisme, hoofd en ziel der universiteit te Genève is geweest, studeerden 1) H. C. Rogge, Johannes Uytenbogaert te Genève, in :, Godgeleerde Bijdragen, Amst 1858, Dl. XXXII, blz. 904—946. 2) J. de Wal, Nederlanders, en personen, die later met Nederland in betrekking stonden, studenten te Heidelberg en te Genève, sedert het begin der Kerkhervorming, in: Handelingen en Mededeelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde over het jaar 18Ö5, Leiden 1865, blz. 59—259. 3) A. Eekhof, De opkomst en verbreiding van het Kalvinisme in de Nederlanden, in : Stemmen des Tijds, Augustus 1919, blz. 36—58. De Vries' argument voor de „dualité en Theodore de Bèze" meen ik hierin afdoende te hebben weerlegd. I4* NEDERLANDERS OP STUDIE TE GENÈVE er niet minder dan 273 Nederlanders in deze stad, van wie 94, dus ongeveer een derde gedeelte, ook Heidelberg had bezocht. In het geheel studeerden van 1559—16°5 ™im 500 Nederlanders in Heidelberg. • Van uit Oost-Friesland studeerden onder Beza te Genève 25 jonge menschen en onder hen: Sibrandus Lubbertus, de latere professor in de theologie te Franeker, en Johannes Bogerman, geboren te Uplewert, de voorzitter in 1618—1619 van de Dordtsche synode. Uit Friesland en Groningen kwamen 54 studenten, meest uit aristocratische geslachten, als Roorda, Cammingha, Van Ewssum, Alberda, Eysinga, Scheltema thoe Morra, Burmania, Aylva, Haersma en andere. Deze Friezen studeerden meerendeels te Genève niét in de theologie, doch in de rechten. Gelderland leverde uit haar oudste en meest bekende familiën 26 studenten; onder hen treffen wij aan de Van Essen's, Van Lynden's, Feyth's, Brinck's en zelfster leden van de familie Van Pallandt. Uit Utrecht trokken 6 studenten, van wie de latere Amsterdamsche predikant Wernerus Helmichius, en Wtenbogaert, de leider der Remonstranten, vermaard zijn geworden. . . Holland zond 51 studenten, van wie Jacobus Armimus, de Leidsche professor en historiograaf Paulus Merula, Jacob de Graeff de vurige remonstrantsche burgemeester van Amsterdam en Van der Mijle, Oldenbarneveldfs schoonzoon, het meest bekend zijn geworden. Vele dezer studenten nu hebben, in Holland teruggekeerd, de beginselen, die zij te Genève hadden opgedaan, verspreid, al hebben ook sommigen, gelijk reeds gebleken is, een tegenovergestelden koers gevolgd. En hoe nu stond het met de professoren, die na de synode van Dordrecht de zetels in de theologische faculteit te Leiden bezetten? De drie meest invloedrijke mannen Thysius, Polyander a Kerckhoven en Walaeus hebben te Genève aan Beza's voeten gezeten en als geestverwanten de gereformeerdprotestantsche beginselen te Genève voorgestaan, ook aan STICHTING DER LEIDSCHE HOOGESCHOOL 15* de Leidsche universiteit uitgedragen *). Zoo is Genève de broedstoof van het Nederlandsche Calvinisme der i7deeeuw geweest. Toen nu echter op den 8sten Februari 1575 door Prins Willem I de hoogeschool te Leiden werd gesticht, verminderde de stroom naar Heidelberg en Genève nog wel niet direkt, integendeel aanvankelijk nam deze nog iets toe door de aanbeveling dezer universiteiten van de zijde der leermeesters, maar het duurde toch niet lang meer of Leiden werd voor de Nederlandsche studeerende jongelingschap, wat eenmaal Heidelberg en Genève waren geweest. Voortaan ging men naar Leiden ter studie. Om welke reden en met welk doel werd Leiden's universiteit gesticht? In de apostille van curatoren en burgemeesteren van Leiden op de voorstellen van den senaat dd. 8 Aug. 1586 is met duidelijke woorden gezegd, dat zij was „gefondeert ende zulcx de stadt geschoncken als in recompense van haer groote ende ongehoorde getrouwicheyt ende volstandicheyt, als die noyt andere recompensie en heeft genooten mer zelffs niet verzocht, in plaetze daer andere, 00c minder verdient hebbende, vereeringe van 400.000 off 500.000 guld. hebben gehadt" 2). Dat echter de Leidsche burgerij de keuze zou hebben gehad tusschen vrijdom van belastingen of de stichting eener hoogeschool is eene, op gezag van Hooft berustende, veel verspreide meening, die wij nergens bevestigd hebben gevonden 3). En het doel der stichting heeft Jan van Hout in zijne rede bij gelegenheid van de opening van het Staten-Collegie in 1) Antonius Thysius, komt te Genève 5 Oct. 1582, wordt 28 Maart 1583 ingeschreven, en voor de tweede maal in 1584 ingeschreven. — Johannes Polyander a Kerckhoven, 18 Juni 1586 te Heidelberg ingeschreven, is 1589—1590 te Genève student. — Antonius Walaeus is 20 Augustus 1599 te Genève. Zie: Herman de Vries, Genève pépinière du Calvinisme kollandais, Fribourg ('Suisse) 1918, Tome I, p. 116, 133. 164- 2) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. I, blz. 129*. 3) Robert Fruin's Verspreide Geschriften, 's-Grav. 1903, Dl. VIII, blz. 398-401: „De Universiteit was zeker de belooning voor de betoonde volharding, maar geen voldoening aan een vroegere toezegging hoegenaamd" (blz. 401). BUITENLANDSCHE PROFESSOREN het jaar 1592, wij kunnen wel zeggen, verklapt, toen hij opmerkte: „de voornemste bewegende oorsaecke der stichtinge deser universiteit ('t sy my geoorlooft f geheym te openbaren) was de Theologie" hetgeen de Prins van Oranje zelf, die in 1573 openlijk tot het Gereformeerd Protestantisme was overgegaan 2), bevestigde, als hij 10 Maart 1582 in zake Danaeus aan den senaat schreef: „mihi sane cum primum auctor essem instituendae scholae, illud in primis propositum erat, ut studii Theologici prima et summa haberetur ratio" 3). De professoren, die in de eerste jaren de universiteit en ook de faculteit dienden, waren bijna allen uit het buitenland naar Leiden geroepen. Ik denk dan aan de theologen Ludovicus Capellus en Guillaume Feugueraeus, aan Danaeus en Saravia, aan Franciscus Junius, Gomarus en Polyander a. Kerckhoven, onder de philologen aan Scaliger en Salmasius, aan Bonaventura Vulcanius en Heinsius, onder de juristen aan Schotanus, onder de oriëntalisten aan Erpenius en Constantin 1'Empereur. Maar waarom zag men eigenlijk naar buitenlanders om? De curatoren hebben het 13 April 1592 eens openlijk verklaard, dat zij en hunne voorgangers eigenlijk liefst „innegeboren deser landen" hadden benoemd, maar dat zij wel genoodzaakt waren geweest naar „uytheemsche personen" om te zien ,deurdien in deselanden weynich personen, tot der voors. professien (nml. de theologie) bequaem, waren te becomen.off dat zij dezulcke mits eenige voorgeworpene verhinderingen daertoe nyet en (hadden) connen bewegen" 4). Er was echter nog een andere reden, namelijk „1'ennoblissement de 1'université de Leyden"; Louise de Coligny heeft tenminste in haar brief van 9 Januari 1593 aan Scaliger 1) Inneleydinge ende aenvang vant Collegie der Theologien, geschiet binnen der Stat Leyden dezen VI Octobrü iS9*. Gedruct tot Leyden, bij Francoys van Raphelengien, drucker der Universiteit. In den jare MDXCIII, blz. t«. (Univ. b,bl. te Leiden). In dit interessante boekje vindt men de toespraken bij de opening van Staten-Collegie op 6 Oct. 1592 gehouden. 2) Zie: A. Eekhof, De godsdienstige beteekenis van Prins Willem van Oranje voor onze Hervorming, in: De Hervorming herdacht, 1-517-1977, Utrecht 1917. blz. 14°- 3) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl, I. blz. 99*; ook: 124* door Saravia vermeld. 4) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. I, blz. 199*. BUITENLANDSCHE PROFESSOREN gericht, waarin zij hem op verzoek van de Staten van Holland dringend vraagt naar Leiden over te komen, op deze zijde gewezen. Zij schrijft dan met betrekking tot de Staten: „lis ont icy le repos et la tranquillité autant assuré qu'en nulle région de 1'Europe, suget requis pour y convier et retenir les Muses. Mais ils auroient besoin d'un homme rare en doctrine comme vous, pour donner nom et bruict a cett' academie. H est en vous de la faire fleurir par vostre présence" De curatoren der universiteit hebben dan ook niet geschroomd, om een poging te doen ten einde de beroemdste theologen aan hunne hoogeschool te verbinden. Toen zij te vergeefs bij niemand minder dan Calvijn's opvolger, Theodorus Beza, hadden aangeklopt *), hebben zij, na op diens aanwijzing nog andere geleerden vruchteloos te hebben gepolst, Beza's ambtgenoot te Genève, Lambertus Danaeus, naar Leiden geroepen, die, overgekomen, naar het oordeel van curatoren en burgemeesterèn echter te heerschzuchtig optrad en „de conscientien onser burgeren met een nieuw juc, immers soo hatelic ende ondragelic als 't paeusdom, (socht) te beswaren", een juk, dat niet anders was dan „de Geneefsche inquisitie (zo nommen zy de discipline)" welke de magistraat en het bestuur der universiteit met even „heftigen haet" wenschte te vervolgen, als „de inquisitie die men de Spaensche noemt". Tegen hen, die deze Geneefsche inquisitie te Leiden wilden invoeren, zouden zij even dapper de wapens opnemen „als tevoren tegens de Spaensche schelmen ende vianden deses lands" J). Het streven was om gereformeerd-protestantsche professoren — krypto-Calvinisten desnoods als Moller, Cruciger en Pezelius — aan de universiteit te verbinden, maar dan toch vooral geleerden van gematigden zin, naar het hart van den Prins en diens raadsman, den hofprediker Petrus Loiseleur de Villiers*). 1) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. I, blz. 244*. 2) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. I, blz, 66*. 3) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. I, blz. 98* 102*. 4) Zie een belangrijk artikel over „Pieter Lozeleur, des Prinsen raad en hofprediker", van de hand van J. Ab Utrecht Dresselhuis in: De Gids, Jaarg. X (1846) Tweede deel, blz. 79—127; en voorts: v. d. Aa, Biografhisck woordenboek, Haarlem 1865, Dl. XI, blz. 670—673. MANNEN VAN NAAM Welnu, wie de namen leest van hen, die tot aan de synode van Dordrecht (1618/1619) de theologische faculteit hebben gediend:. C. Jzn. Coolhaes, Ludovicus Capellus, G. Feugeraeus, J. Bollius, H. Sturmius, L. Danaeus, J. Holmannus, A. Saravia, C. Gallus, L. Trelcatius, F. Junius, F. Gomarus, Jacobus Arminius, L. Trelcatius Jr., C. Vorstius, Johannes Polyander k Kerckhoven en Simon Episcopius, wie verder de lange lijst van titels van de werken die zij geschreven hebben - een boekdeel van 134 bladzijden, door den heer Louis D. Petit met voorbeeldige nauwgezetheid van heinde en verre bijeengebracht - inziet, en wie dan deze folianten en kwartijnen bestudeert of doorbladert, zal onder den diepen indruk komen van de geleerdheid dezer mannen, en den grooten naam, dien zij aan Leiden's hoogeschool over het rond der aarde geschonken hebben, kunnen begrijpen En na de synode van Dordrecht is het de bloeitijd der gereformeerd-protestantsche theologie geworden — Leiden werd de poolster voor vele natiën. Ik noem hier slechts, doch hoop in een volgend hoofdstuk breedvoeriger te behandelen : Polyander en Walaeus, Thysius en Rivetus, Spanheim en Trigland, Coccejus en Heidanus, geleerden, wier .Opera" vele zware folianten vullen, wier ambtelijke werkzaamheid in de navolgende documenten te lezen valt. Natuurlijk kwamen met de uitheemsche professoren, groot van geleerdheid en naam, ook de buitenlandsche studenten naar Leiden. Eén blik in het „Album Studiosorum" der Leidsche hoogeschool geeft reeds een indruk van de bonte schakeering van studeerenden in de i6de en i7de eeuw. Uit Engeland en Schotland, uit Frankrijk en Italië, uit Hongarije en Polen, uit de Paltz en Zevenbergen, ja schier uit alle deelen der toen bekende wereld kwam men naar 1) Louis D. Petit; Bibliografische lijst der werken van de Leidsche hooglccrarcn van de oprichting der Hoogeschool tot op onze dagen, Leiden 1894. Faculteit der Godgeleerdheid, Afl. x, 1575-1619- Alleen deze eerste aflevering is verschenen, bevattende ook de titels der boeken van de regenten en onderregenten van het Staten - College: J. Kuchlinus, J. Bastingius, P. Bertius, G. J. Vossras, J Bulaeus, C. Barlaeus, en van den regent van het WaaischeCollege: D. Colomus. BUITENLANDSCHE STUDENTEN Leiden om er te studeeren *). En dat, behalve om de aantrekkingskracht, die er van de professoren uitging, nog om twee redenen. Vooreerst verkeerden omstreeks het jaar 1578 verscheidene universiteiten in moeilijkheden: „bysonder die van Heydelberch was verstroyt", en die van Leuven was „in handen des gemeene viants des vaderlants" 2); doch de voornaamste reden was, dat men na ix Maart 1578 te Leiden kon studeeren „zunder enigen eed te doen van de religie aldaer in gebruyck wezende". Een ieder, van wat staat, conditie, religie of qualiteit hij was, kon te Leiden komen studeeren „in alder vriheyt ende zekerheyt", behoudens natuurlijk „eed ofte belofte" van gehoorzaamheid aan de statuten en ordinantiën der hoogeschool 3). Dit besluit maakte natuurlijk den toegang tot de hoogeschool zoo ruim mogelijk. Terecht schreef de Fransche gezant in Den Haag Paul Choart de Buzanval 2 Januari 1593 in een brief aan Scaliger, waarin hij hem trachtte te overreden naar Leiden te komen, over Nederland: „C'est ung angle du monde ou toutes vivent a leur guise, ou toutes apportent quelque chose de leur veu. Quand a la facon du vivre de ce pays, croyez que j'y trouve peu de difference a la nostre; en quelque chose vous y trouverez plus de pollissure, en d'aultres plus de simplesse. Mais la douceur de la libertéy est si grande, qu'en nulle" 4). Het behoeft geen breedvoerig betoog, dat er van het onderwijs van deze mannen niet alleen voor de wetenschap maar ook voor de Kerk, hare organisatie en prediking, een groote invloed is uitgegaan. De universiteiten waren immers- „een queeckerye" voor de kerken dezer landen, en hierin ging Leiden als de oudste vooraan. Weldra volgde Franeker (1585), daarna ook Groningen (1614), Utrecht (1634) en Harderwijk (1648), zij werden de brandpunten 1) Curatoren en rector der universiteit te Leiden hebben den Engelschen gezant. Dudley Carleton verzekerd, naar deze i Nov. 1619 in een brief schreef, dat „their university was consisting chiefly of strangers*. Edward Arber, The story of the Pil' grim Fathers, London 1897, p. 216. 2) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. I, blz. 55*. 3) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. I, blz. 56* 57*. 4) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. I, blz. 242*, 243*. 20* HET GEREFORMEERD PROTESTANTISME van het Gereformeerd Protestantisme in de Noordelijke Nederlanden en bewezen zonneklaar, dat „de botticheyt, die men ons Hollanders t'sy in schimp, t'sy in ernst, telcken innewreef ende voor de schenen wierp, wechgenomen en gebetert was" Hoe nauw ook met de Kerk samenwerkende, heeft de theologische faculteit te Leiden toch steeds geweigerd, om zich aan de Kerk subject te verklaren. Zij wilde vrij blijven bestaan, gelijk zij getoond heeft, door wel met de formulieren van eenigheid in te stemmen, doch geenszins te onderteekenen het formulier, dat haar daartoe door de synode van Dordrecht werd voorgelegd, omdat zij meende hierdoor hare onafhankelijkheid te zullen prijsgeven. De universiteit moet vrij zijn en zich onbelemmerd en ongehinderd kunnen ontplooien, dat is haar zuiver gereformeerd-protestantsch beginsel geweest. Wanneer wij nu nog op eenige karakteristieke eigenschappen wijzen, waardoor het Gereformeerd Protestantisme zich in het algemeen van het Lutheranisme en Anabaptisme heeft onderscheiden, eigenschappen die men ook bij de leden van de gereformeerd-protestantsche theologische faculteit te Leiden terugvindt, dan noemen wij in de eerste plaats: de erkenning van de absolute souvereiniteit Gods in de natuurlijke en zedelijke wereld, het opkomen voor de eere Gods, het handhaven van den eisch, dat de mensch aan God onvoorwaardelijke gehoorzaamheid verschuldigd is en Hem de eere zijns Naams moet geven, in één woord het: „Deum glonficare". Legde het Lutheranisme den nadruk ophetanthropologisch-soteriologische, het Gereformeerd Protestantisme vertoont duidelijk een theologisch-theokratisch karakter *). Met Calvijn heeft het, zij het dan ook in allerlei toonaard, steeds volmondig betuigd: „Ergo hoe axioma retinendum: sic Deo fuisse curae salutem nostram, ut, sui non oblitus, gloriam suam primo loco haberet, adeoque totum mundum 1) Jnneleydinge ende aenvang vant Collegie der Tkeologien, Leyden i593,blz. 2) Zie mijn: Het Gereformeerd Protestantisme, 's-Grav. 1915, blz. 15-21. DE SOUVEREINITEIT GODS. — THEOKRATIE 21* hoe fine condidisse, ut gloriae suae theatrum foret" Wilde men nu Gode de eere geven, dan moest men zich ook onder zijnen wil onvoorwaardelijk buigen, doch dan diende men dien wil ook te kennen, en waaruit zou men dien beter kunnen leeren kennen, dan uit den Bijbel. Zoo ontstond een groote eerbied voor den Bijbel, ook wel als een boek van vertroosting en opbeuring, doch meer nog als een wetboek, waarnaar de tucht werd uitgeoefend en de straf voor de overtreding werd bepaald. Het gansche leven werd nu van uit een bibliokratisch oogpunt bezien en inzonderheid gevoelde het Gereformeerd Protestantisme zich in het Oude Testament thuis. Het woord van den Psalmist (Ps. 8): „O Heere, onze Heere ! Hoe heerlijk is uw naam op de gansche aarde! Gij, die uwe majesteit gesteld hébt boven de hemelen .... wat is de mensch, dat Gij zijner gedenkt ? en de zoon des menschen, dat Gij hem bezoekt", was den Gereformeerden naar het hart gesproken; de vurige taal der profeten bezielde de leiders der Hugenoten, en gelijk eenmaal Israël streed de oorlogen des Heeren, zoo hebben de Fransche Gereformeerden met stalen energie, diep geloofsvertrouwen, als Gods uitverkoren volk, den vrijheidsoorlog gevoerd. Die oud-testamentische toon doet Heriry Lehr ons hooren, wanneer hij doel, bestaan en inrichting van de legers en de leiders der Hugenoten beschrijft 2). En wie bespeurt hem niet in het volgende „gebed tot den Heer, dat hy de Nederlanden van de Spaansche dwingelandij verlosse", in 1568 opgesteld: „Ende nu, o onse Godt, hoort dat ghebet uwer armer knechten ende onse smeecken, ende siet ghenadich aen uwe heylichdom, dat verstoort is om uwentwille. Neychf uwe ooren, o Godt, ende hoort. Doet uwe oogen op, hoe dat wy in de Nederlanden deur de Spaensche moordadige tyrannie verdestrueert zijn, ende uwe H. Kercke, die na uwen name ghenoemt is .... Och Heere, wy hebben ghe- 1) Corpus Reformatorum, Brunsvigae 1870, Vol. XXXVI, col. 294. 2) Henry Lehr, Vie et institutions militaires, in: Les Protestants d'autrefois (Les armées Huguenotes: sous Tédit de Nantes; après la révocation), Paris 1901. Zie bijv. de gebeden voor de soldaten: p. 69—76. 22* OUD-TESTAMENTISCH KARAKTER sondicht, ja, ghesondicht hebben wy, ende bekennen onse misdaet. So bidden wy u nu, ende begheiren vierichlijc: verghevet ons, o Heere, verghevet ons.... Laet den Spaenschen tyran drincken met alle syne Papeknechten (die alle vermaninghe verachten, ende hun tot u niet en willen bekeeren), dat sy droncken worden, uutspouwen ende nedervallen, dat sy niet opstaen en mogen van den sweerde, dat ghy over hun seynden wilt. Ende so sy, o Vader, den beker niet drincken en willen, so dwingt se, dat sy dyen drincken sullen .... Brullet als eenen leeuwe, uwen donder laet hooren uut uwe heylighe wooninghe. Singt een liet in Nederlant, wyens geluyt clinge tot den eynde des werelts, opdat de gansche werelt bekenne, dat ghy onze Godt ende Vader sijt, ende u loven ende prysen, dat ghy de grouwelycke tyrannen den sweerde overgegeven hebt. Soo willen wy u altijt loven alle ons leven lanck. Want u lovet alle dat hemelsche heyr, ende u sal men prysen altijt ende eewelijck. Amen. Amen. Dat is: het sy waer, alsoo moetet geschieden" Hiermede hangt ten nauwste samen, dat het Gereformeerd Protestantisme een streng wettisch karakter had. Calvijns stelregel in de „Institutio" uitgesproken : „Quod ad perfectam bene vivendi regulam pertinebat, id totum sic complexus est Dominus lege sua, ut nihil hominibus reliquerit, quod ad summam illam adderent" *), werd in de praktijk gebracht. Men kan dit bewaarheid vinden in de gestrengheid waarmede de theologische faculteit te Leiden naar de oudtestamentische wetten hare judicia gaf. De lombardiers, aldus de faculteit, moesten van de tafel des Heeren afgemaand 'worden, want immers hunne handelwijze streed met Gods Woord, waar de woeker bijv. in Exodus 22 : 25 verboden werd 3). Ook treedt dit duidelijk aan het licht bij het oordeel, dat de faculteit in huwelijks-aangelegenheden heeft uitge- 1) Paul Fredericq, Het Nederlandsen Proza, in: Mémoires du Classe des Lettres et des Sciences morales et foliliques el des Beau* Arts .de TAcadémie Royale de Belgique, Brux. 1908, Série II, Tom. III, p. 49—51- 2) De „Instdtutio religionis christianae (f559)". in: Oorfus Reformatorum, Brunsvigae 1864, Vol. XXX, col. 871 (Instit. rel. chr., IV, %, 7). 3) No. 41 f1627 Sept 27). RADIKAAL STANDPUNT IN ZAKE CEREMONIËN 23* sproken, bijv. in het bekende geval of iemand mocht huwen met de zuster van zijn overleden vrouw. Hadden Luther en Melanchthon in het geschil over de wettigheid van het huwelijk van Hendrik VIII met Catharina van Arragon — de vrouw van zijn overleden broeder Arthur —, nadrukkelijk geleerd, dat de Mozaïsche wet in deze ceremonieel was, en voor de nieuw-testanlentische bedeeling absoluut geene beteekenis meer had ')> ae Gereformeerden, zooals Zwingli en Calvijn, waren van meening, dat dit huwelijksverbod door het Nieuwe Testament niet was opgeheven 2). De faculteit heeft zich in hare uitspraken naar deze laatste opvatting gericht, en het oud-testamentische Leviticus 18:16 is wel degelijk ook voor de i7de eeuw van kracht geacht 3). Een andere karakteristieke trek van het Gereformeerd Protestantisme was gelegen in het radikale standpunt dat het tegenover de kerkleer, de ceremoniën en de gebruiken van de roomsch-katholieke Kerk innam. Het Lutheranisme, in zekeren zin aristokratisch getint, sloot zich bij het historisch gewordene aan, eerbiedigde tot op zekere hoogte de biecht, ouwel, altaar, beelden en kerkelijke feesten, en had een voorliefde voor het „adiaphoron"; het Gereformeerd Protestantisme , was echter in merg en nieren demokratisch, vond zijn meeste vertegenwoordigers onder de „kleyne luyden" 4), brak radikaal met het historisch gewordene, en keurde niets goed, dan wat in den Bijbel geboden werd. „Sufficiunt itaque piis pauci, moderati, simplices, nee alieni a Deo verbo ritus", 1) Ernst Ludwig Enders, Dr, Martin Luther's Briefwechsel, Calw & Stnttgart 1903, Bd. IX, S. 80—92, en Corpus Reformatorum, Vol. II, p. 520—527. 2) Mr. Burnet, Historie van de Reformatie der Kerke van Engeland, t'Amsterdam 1686, Dl. I, blz. 161 ; Paul Henry, Das Leben Johann Calvins, Hamburg 1835, Bd. I, S. 6—7. 3) No. 106 (1655 Maart). — E. F. Karl Muller, Die Bekenntnisschriften der reformierten Kirche, Leipzig 1903, S. 218 XXVII). 4) Hierop beeft dr. A. Kuyper in zijne 23 Nov. 1917 uitgesproken rede: „De kleyne luyden" nog eens nadrukkelijk de aandacht gevestigd. Wie waren deze „kleyne luyden" 1 „zij die buiten de rij der Machtigen, Edelen en Wijzen stonden ... brave, goede burgers, maar vreemd aan alle geleerdheid ; iets wat destijds te gereeder uitkwam, overmits al wat hooger ging, de Latijnsche taal vroeg. Niet alzoo de Edelen, die van hooge herkomst waren, en zich op heel een reeks van privilegiën beroepen konden. Niet de in officie gestelden, die door hun ambt zich onderscheidden. Niet de in Raad geroepenen, op wier advies de Regenten vaak af 24* DE SACRAMENTEN zegt de Confessie- Helvetica Posterior. Vandaar die felle afkeer van beelden, ook als ,de boeken der leeken" ; deze deden aan Gods eere te kort en waren voor den gereformeerd-protestant niet noodig, opdat zijn ziel zich zou kunnen verheffen tot den Vader die in de hemelen is. Juist in het kale Godsgebouw, met zijn witte wanden, zocht men niet in de eerste plaats stichting en wijding, maar bracht men het offer van een bewuste zelfovergave aan Gods geboden, om straks daarbuiten Gods wil en wet te doen heerschen op alle terreinen des levens. Ook in de opvatting der sacramenten vinden wij deze onderscheiding doorgevoerd. Bij het' Gereformeerd Protestantisme wordt het begrip der „unio mystica" in het Avondmaal zeker niet gemist, maar toch komt een andere trek krachtiger naar voren, een gedachte, die wij reeds in den „Avondmaalsbrief van Hoen" aantreffen, namelijk dat de levende Heer aan zijne gemeente den ttouwring als onderpand schenkt, gelijk de bruidegom aan zijne bruid'). Het Avondmaal is betooning van geloofsverzekerdheid, van eensgezindheid als leden van één lichaam, — vele korrelen gemalen tot één meel, en vele beziën samengeperst zijnde tot één wijn en drank —, en bovenal betoont de christen door zijn gaan aan het Avondmaal dat hij tot de „milites Christi" behoort2). Maar dan ook zijn alle deze krijgs- moesten gaan. Het was veeleer die breede groep in de maatschappij, die van alle hoogere vlucht in het saamleven had af te zien. Doortastende, ijverige burgers, die steeds doende en bezig waren, om van den dag op den morgen te leven" .... ,,'t Woord was daarom door Prins Willem zoo juist en zoo bezielend gekozen, toen ook hij het, na veel worsteling, tenslotte uitriep: Niet wat machtig is naar de wereld, maar alleen wat schuilt onder de kleyne luyden, heft met mij/ de banier omhoog voor de eere onzes Gods". A. Kuyper, De kleine luyden. Kampen 1917, blz. 15, 6. — Bg welke gelegenheid de Prins van Oranje dit woord heeft gezegd, wordt door den schrijver niet aangeteekend. 1) Zie De Avondmaalsbrief van Comelis Hoen 1525, in facsimile uitgegeven en van inleiding voorzien door dr. A. Eekhof, 's-Grav. 1917, blz. V en VI. 2) Zwingli in zijn „Commentarius de vera et falsa religione, in : Corpus Reformatorum, Leipzig 1914, VoL XC, p. 807: „Est ergo sive .eucharistia' sive synaxis', sive ,caena doniinica' nihil aliud quam: commemoratio, qua ii, qui se Christi morte et sanguine firmiter credunt patri reconciliatos esse, hanc vitalem mortem annunciant, hoe est: laudant, gratulantur et praedicant lam ergo sequitur, quod, qui ad hunc usum aut festivitatem conveniunt, mortem Domini comme moratun, hoe est: annunciaturi, sese unius corporis esse membra, sese unum panem esse, ipso facto testentur". Zie ook : p. 773—8*0. GEKANT TEGEN HIËRARCHIE 25* knechten van Christus in rangorde gelijk, onder den éénen Leidsman. Het Gereformeerd Protestantisme heeft zich steeds en overal tegen elk hiërarchisch beginsel in de Kerk scherp gekeerd, waarom het dan ook zoo goed te verklaren is, dat zoowel koningiq Elisabeth van Engeland als Jacobus I — met zijne leuze „no bishop, no king" — het Calvinisme hebben verfoeid tot in het diepst van hun hart1). Vandaar ook, dat Anglikanen, wier oogen opengegaan waren voor de hiërarchische gebreken en roomsche gebruiken, die de Reformatie in Engeland ten halve gelaten had, nu een veilig heenkomen zochten binnen de grenzen van het Nederlandsch Gereformeerd Protestantisme. De theologische faculteit te Leiden heeft ze opgenomen en hunne zaak bevorderd, waarvan Guilielmus Amesius een sprekend voorbeeld is, en waarvan de geschiedenis der „Pilgrim Fathers" getuigenis aflegt2). Toch stond de faculteit niet vijandig tegenover de Anglikaansche Kerk. „Niet dat wy hiermede de liturgien ende formulieren van Engelant willen censureren, ofte veroordelen", zoo merkt zij 18 Maart 1633 op, maar zij wilde evenmin, dat men uit Engeland de wet zou voorschrijven. Wanneer de Engelsche Staatskerk de predikanten, die hier in dienst waren van „de Engelsche Court ende Regimenten", wilde brengen onder het gezag en de jurisdictie van de bisschoppen en geestelijke regeering, en de predikanten wilde dwingen, om hun beroep van uit Engeland te verzoeken en de Engelsche liturgie in te voeren in hunne kerken, dan heeft de faculteit goed begrepen, dat dit eene zaak was „die seer verre siet", waarom zij een krachtig protest heeft doen hooren, waarin duidelijk werd uitgesproken „dat sulcx niet conform is met het gebruyck van 1) F. Pijper, Jan Utenhove, zijn leven en zijne werken, Leiden 1883, blz. 201,202. 2) Zie: No. 3 (1620 Mei 1628). — Ik denk hier aan de kloeke wijze, waarop de universiteit te Leiden de belangen heeft behartigd van een der leiders der Pilgrim Fathers met name Thomas Brewer, toen zijne uitlevering door Jacobus I van Engeland in 1619 werd gevraagd. Edward Arber, The Story öf the Pilgrim Fathert, London 1897, p. 189—236. En toen John Robinson „the pattor of the Pilgrim Fathers" 4 Maart 1625 in de Pieterskerk te Leiden begraven werd, volgden zijne lijkbaar professoren der universiteit en predikanten der stad Leiden. Edward Arber, ftp. 179. 2 6* HET GEREFORMEERD PROTESTANTISME EN ROME eenige gereformeerde kercken, noch ook met het gebruyck der primitive kercken, welcke sulcke herschappie van vremde bisschoppen ofte kercken over andere, noyt en hebben willen toëstaen, totdat se daertoe van den paus van Romen eyndlijck zijn gedwongen"1). Onder de professoren der Leidsche universiteit in de 17de eeuw is er bijna geen te noemen, of hij heeft zich in geschrifte of disputatie radikaal tegenover Rome gesteld. De theologie stond over heel de Unie in het teeken der antithese tegen Rome. Amesius bracht in zijn „Bellarminus enervatus", als in een handboek het beste, dat in de controvers met Rome geschreven was, bijeen, om de jongeren te wapenen met argumenten. Andreas Rivetus gaf een „Catholicus orthodoxus oppositus Catholico Papistae", waarin alle punten in het geding breedvoerig worden toegelicht. „De geleerdste en de scherpste denkers wierpen zich destijds °P de studie der godgeleerdheid" - aldus prof. dr. H. Visscher — „en zij hebben een arbeid nagelaten, die, als het ooit weer komen moest tot een controvers met Rome, een onuitputtelijk arsenaal zou blijken" »). Erkend zal moeten worden, dat de contra-remonstranten gemeenlijk feller waren dan de remonstranten, die de scheuring diep betreurden en naar vereeniging van roomschen en gereformeerden in eene algemeene katholieke — niet: roomsck-kathoaeke — Kerk verlangden. De faculteit heeft haar gevoelen 22 December 1631 onbewimpeld te kennen gegeven, als zij schreef: „Het heeft God door syne uutnemende genade belieft de vervallene christelicke'kercke van de superstitiën ende sware dwalingen des pausdoms niet alleen in andere conincryken ende provinciën, maer ook in deze landen te suyveren ende te reformeren, ende te brengen tot de waere ende salichmakende kennisse onses Heeren Jesu Christi' 3). Wanneer alzoo ook in 1635 tot haar de vraag wordt gericht, of iemand, die gereformeerd is, en patroon is over eene heer- 1) No. 59 (1633 Maart 18). 2) Hugo Visscher, De Gereformeerde Theologie, in: Uit onzen No. 4, Baarn 1909, blz. 14—15. 3) No. 55 (1631 Dec. 22). OVERWICHT VAN INTELLECT BOVEN GEVOEL 27* lijkheid in de Meijerij van Den Bosch, nu wel, waar het onmogelijk is een gereformeerd predikant aan te stellen, zijn goedkeuring mag hechten aan de benoeming van een roomsch-katholiek geestelijke, dan antwoordt de faculteit, dat een gereformeerde zijn recht van collatie niet mag toepassen met betrekking tot een roomsche, een antichrist, die aan het volk de valsche leer zal moeten brengen, de sacramenten van Christus ontheiligen zal, die getranssubstantieerd brood en wijn in optocht zal ronddragen en ter adoratie zal opheffen, die het Avondmaal vervormt tot een misoffer voor levenden en dooden, tot delging van schuld in het vagevuur, kortom, hij zal aan deze afgoderij, dezen smaad van de verdiensten van Christus, niet mogen medewerken En als de Kerk de faculteit aanspoort, om ook de praktijk bij de opleiding der aanstaande predikanten niet uit het oog te verliezen, dan antwoordt zij ó Juni 1623, dat zij zulk een onderscheid tusschen theorie en praktijk niet maakt, omdat dit naar hare meening riekt naar den roomschen zuurdeesem, blijkens de volgende woorden: „sed an practica (sc. theologica practica) a theoretica disiungenda et seiunctim tractanda sit, ut pontificii faciunt, qui eam partem, quae de decalogo ac virtutibus agit, ac in casibus, ut vocant conscientiae disciplinaeque rationc versatur, separantes, plurimum inutiles, supervacaneas, curiosas, periculosas et scandali plenas quaestiones nectunt, et magna cum audacia definiunt, id magnopere dubitamus" 2). Een andere trek in het Gereformeerd Protestantisme is, dat het — om met Scholten te spreken — „in beginsel en aard rationeel is, maar niet rationalistisch" 3) ; of met andere woorden: wij vinden de neiging tot een overwicht geven aan het intellect boven het gevoel. Een weekelijk gevoelsleven aan te kweeken, een zich laten wiegelen op de golven van de religieuse emotie, zooals wij dit bij de Engelsche mystieken als Perkins en anderen ontwaren, moge in navolging van independenten en separatisten in sommige 1) No. 74 (1635); No. 75 (1635 Febr. 3). 2) No. 20 (1623 Juni 6). 3) J. H. Scholten, De leer der Hervormde Kerk, Leiden 1861, BI. I, blz. 352. 28* HOUDING TEGENOVER MYSTIEK EN APOKALYPTIEK kringen weerklank hebben gevonden, in de bloeiperiode van het Gereformeerd Protestantisme in de Nederlanden, achtte men het een plant van vreemden bodem. Professor Hoornbeek heeft zich over de geschriften van mystieken als Weigel, Swencfeld en Böhme minachtend uitgelaten; van den laatste zegt hij, dat Böhme door zijne bombastische, verwrongen en nevelachtige woorden, tot der menschen ij delheid, maar niet tot hun verstand gesproken heeft »)• Treffend is het om op te merken, dat de professoren Heidanus en Coccejus te Leiden in het jaar 1659, toen men zich in Nederland met Engelsche mystieke lectuur ging voeden en de sabbathskwestie deed herleven, een klacht slaakten, dat de boeken van Bucer en Calvijn in de bibliotheken van het meerendeel der predikanten bijna niet meer te vinden waren, maar „in hare plaetsen een deel Engelsche leeraers en nieuwe doctoren" werden aangetroffen z). Van apokalyptische of chiliastische uitleggingen en speculatiën zijn de Gereformeerden „pur sang" dan ook steeds afkeerig geweest, en de theologische faculteit met hen. Als bij de faculteit van Leiden apokalyptische uitleggingen of fantasieën op de Openbaring van Johannes inkwamen, zooals eens van Wilhelmus Stephani, predikant te Kampen, die in zijne „Basuyne des heyligen Oorloogs der Openbaringghe S. Johannis", de voorzeggingen in hoofstuk 12—20 in Frederik van de Paltz, den Winterkoning, vervuld zag, die door God was voorbeschikt, om het rijk van den antichrist te niet te doen, dan heeft zij hiermede 8 Juni 1622 fijntjes den spot gedreven, en den auteur geraden de 1) Zie het hoofdstuk: De Enthusiastü et Liiertinis in: Johannes Hoornbeek, Summa Controversiarum, Trajecti ad Rhenum 1658, p. 378—562 ; P- 45°- 2) No. 134 (1659). — In een kort geschrift van prof. Antonius Walaeus, waarin hij regelen aan de hand doet voor het opstellen van eene predikatie, komt deze tegenzin tegen de Engelsche bevindelijke schrijvers ook even om den hoek kijken. Hij zegt namelijk, volgens de vertaling, te vinden achter A. L. Kok, Logica Practica oft Oefening der Reden-Kond, Amsterdam 1649, blz. 69 I „Veel Predikers van de voor-ghaande eeuw voeghden de al-ghe-meene Leeringèn met de by-zondere Toeeighening der zelve tot de teghen-woordighe staat der Kerk t* zaamen; zommighe Jongere, het Be-leedt van Perkins volghende, onder-scheiden dit nu. Baide kan 't met stichting ghe-scWeden, zo men zich maar van Tatering ont-houde, welke in 't laatste Be-leedt overhelligh is". (Univ. bibl. te Leiden). INNIGE VROOMHEID 29* publiceering nog uit te stellen, ten einde eerst eens af te wachten of zijne uitlegging ook met de werkelijke uitkomst klopte *). Wie echter aan de gereformeerd-protestanten eene innige vroomheid of een teer geloofsleven meent te moeten ontzeggen, wie waant dat zij van het „Gods verborgen omgang vinden — zielen waar zijn vreez' inwoont" niets hebben verstaan, doch zich louter vermeiden in scholastisch-dogmatische speculatiën, die worde verwezen naar de „novissimae horae" van prof. Andreas Rivetus, een veel verspreid boekje, dat ook onder den titel „les dernières heureS de Rivet" is verschenen 2), en hij worde er aan herinnerd, dat het juist de 25ste psalm was, welken prof. Abraham Heidanus op zijn sterfbed, dat ons door prof. Hollebeek zoo aangrijpend is beschreven, zingen wilde 3). En getuigt niet menige bladzijde bij Voetius, den godgeleerde, die tot tweemalen toe het boekje van Thomas a Kempis „De imitatione Christi" een „aureum libellum" heeft genoemd, van devote godsvrucht 4)! Tegen eene voorstelling van den „Christus-in-ons", welke de vrije spiritualisten gaven, die niet ontkenden, dat de kennis van den historischen Christus invloed kan hebben op de geboorte van Christus in ons, maar deze kennis niet beslist noodzakelijk achtten, waar die geboorte volgens hen niet plaats had uit het Woord, maar uit den verborgen grond der ziele, waren zij scherp gekant. Voor de Gereformeerden was de geboorte van Christus-in-ons afhankelijk van den historischen Christus, ja, wat meer zegt, die Christus-in-ons is de historische Christus. Tusschen den historischen Christus en den Christus-in-ons was er volgens hen geene tegenstelling zooals bij de vrije spiritualisten — deze twee vallen volgens hen 1) No. 11 (1622 Juni 8). 2) Zie: Novissimae horae seu ultima viiae cjausula Andreae Riveii, in: Andreas Rivetus, Of era omnia, Roterodami 1660, Tom. Hl, p. 1282—1292 : „Dehinc egregiam Fidei suae confessionem alta voce edidit in qua ostendebat quibus fulcris religio reformata, quam ore et scriptis propugnaverat hactenus, nitèretur ad adipiscendam consolationem in vita et morte quam habere non poterant miseri Rapistae, recitabat itaque primam quaestionem & resp. Catech. Heidelbergensis: (Quae est unica tua consolatio in vita et morte?'" (p. 1291) 3) Zie de beschrijving van dit sterfbed, in Hollebeek's eigen woorden, weergegeven bij J. A. Cramer, Abraham Heidanus en zijn Cartesïanisme, Utr. 1889, blz. 56. 4) G. Voetius, Disfutationes sclectae, Ultrajecti 1655, Tom. H, p. 484 ; Tom.IV, p. 130. 3o* DE WETENSCHAPPELIJKE EXEGESE BEOEFEND » absoluut samen. En waar zij in deze scheiding door de spiritualisten gemaakt, eene aanranding zagen van de eere van Jezus Christus, en niet in de retraite, maar in het leven, in den arbeid, in den strijd, en in den storm zijne verschijning zich zagen afteekenen, was dit „kühnes und zahes Geschlecht" in aard en beginsel aan alle mystisch spiritualisme vreemd *). Hiermede hangt tennauwste samen, dat de Gereformeerd Protestanten bij het gebruik van de H. Schrift, en alzoo uiteraard ook in het godgeleerd onderwijs, zulk een grooten nadruk legden op: de exegese van het Oude- en Nieuwe-Testament. Bekend is, dat Calvijn reeds typisch karakteriseerde op welke wijze Luther liefst den Bijbel gebruikte, toen hij schreef: „Luther bekommert zich niet zooveel om de eigenlijke beteekenis van de woorden of het historisch verband; hij heeft er genoeg aan, als hij er maar eene vruchtbare >ering aan kan ontleenen" *). Het zijn de Gereformeerd Protestanten geweest — en vooraan onder hen Johannes Coccejus, die de wetenschap der exegese tot bloei hebben gebracht. Zij wilden in de eerste plaats weten, wat er precies stond, en streefden er naar „e mente auctoris" te verklaren. De wetenschappelijke, zelfs tekst-kritische vraagstukken, hebben zij moedig aangepakt, maakten veel werk van de studie der Joodsche Antiquiteiten en zijn menigmaal, los zich gevoelend van de traditie, voor een radikale en drieste exegese niet teruggedeinsd. Onder die exegeten hebben de Nederlandsche der i7de eeuw een voorname plaats ingenomen. Terecht heeft een bevoegd schrijver als dr. A. Tholuck gezegd: „und namentlich zahlt Holland 1) Zie het schitterende werk van: Wilhelm Goeters,2>« VortereitungdesPiettsmus in der reformierten Kirche der Niederlande, Leipzig 19". Ook: O. Noordmans, Historisch Spiritualisme, in: Stemmen voor Waarheid en Vrede, Jaarg. 56 (1919). blz. 161—189. . 2) In »en brief van Calvijn aan Viret, naar aanleiding van Virets verklaring van Jesaia, dd. 19 Mei 1540: „Lutherus non adeo aniius de v,erborum proprietate aut histori'ae circumstantia, satis habet fructiferam aliquam doctrinam elicere". Corfus Reformatorum, Vol. XXXIX, col. 36. Zie mijn artikel: Hoe heeft Calvyn over Luther gedacht? in: Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis, N.S., Dl. XIV (1918), blz. 273—296. DE WETENSCHAPPELIJKE EXEGESE BEOEFEND 31* in der ersten Halfte des 17 Jahrhunderts Exegeten des ersten Ranges" Zoo wees Sixtinus Amama, hoogleeraar te Franeker, op het groote belang der exegese, beoefend zelfs alleen met philologisch-kritisch oogmerk, in zijne „Supplex paraenesis ad synodos, episcopos et super-intendentes ecclesiarum protestantium, de excitandis sacrarum Unguarum studiis", achter in zijne „Antibarbarus biblicus" afgedrukt, met deze woorden: «Ego ita semper credidi linguae originalis notitiam multorum commentariorum instar esse" 2). Uitersten kwamen zeker voor. Onder de Engelschen te Amsterdam, die daar in het begin van de i7de eeuw waren, verbood een der leiders, John Smith, het gebruik van Engelsche bijbels bij den eeredienst; de voorgangers moesten den oorspronkelijken text medebrengen, dus het Hebreeuwsche en Grieksche Testament, om daaruit de gemeente door cursorische vertaling te stichten. Want „every written translation is an apocrypha writing, and is not canonical Scripture. Therefore every written translation is unlawful in the Church in time of Gods worship. ... A translation being the work of a mans wit and learning is as much and as truly an humane writing, as .the apocrypha (so commonly called) writings are". Geen Engelsche bijbel dus, maar een Hebreeuwsche en Grieksche, want deze zijn het Woord Gods 3). En bekend is de secte der Hebreen, die ook dergelijke neigingen vertoonde 4). Men mag het voorzeker toejuichen, dat de aanstaande predikanten eene grondige exegetische voor-opleiding tot hun ambt ontvingen. Reeds op de eerste „series lectionum" van de universiteit te Leiden, d.d. 1 Oct. 1587, staat aangekondigd, dat Saravia zal uitleggen Paulus' brief aan de Hebreën ; Trelcatius het evangelie van Mattheus, en Carolus 1) A. Tholuck, Das akademische Leben des siebzehnicn Jahrhunderts, Halle 1853. Abth. % S. 107. 2) Sixtinus Amama, Anti-Barbarus biblicus, Amstelrodami 1628, p. 196—239; p. 229. 3) H.M. Dexter, The England and Holland of the Pilgrims, Boston and New York I9°5» p. 447- r»W*tf::» 4) Zie o.a.: Frans van Mieris, Beschrijving der stad Leyden, Leyden 1784, Dl. III, blz. X043—1046. 32* EXEGETISCHE VOOROPLEIDING DER PREDIKANTEN Gallus den profeet Jesaja zal verklaren % In 1595 las. blijkens de „series", Franciscus Iunius over Exodus en Jesaja, Gomarus over den Romeinenbrief, terwijl Trelcatius, nu de „loei communes", d. w. z. de dogmatiek, onderwees «). In de behandeling van dogmatische onderwerpen moesten de studenten zich dan oefenen door het houden van disputaties, na het jaar 1587, om de veertien dagen uitgeschreven 3). Gewoonlijk hadden de professoren bij dit geestelijk tournooi — in dien tijd niet van belang ontbloot, omdat men zich vooral tegenover de roomschen moest leeren verdedigen — het praesidium; zij deden daarbij ook de stellingen aan de hand, zoodat deze disputaties tevens inzicht geven in de opvattingen der praesideerende professoren zelve 4). Kort en krachtig heeft Feugueraeus in 1575 in het ontwerp van leerplan het doel en den inhoud der theologische studie aangewezen, als hij zegt: ,Hic ut theologiam discere queat, non quaestionarii aut sophistae veritatis ïnsolentes proponuntur, sed soles illi duo caelestes ac divini, alter Testamenti veteris Hebraice, alter novi Graece exponuntur, declamationes et umbratiles conciones, unde verus theologus informatur, exiguntur, altercationes adiiciuntur, verum non de sophismatis quaestionariorum, sed de Testamento Dei, sed modice et pro sua utilitate terminatae et ad humanae altercationis sensum definitae sunt, et ad examen theologici usus expediuntur" s). Juist met het oog op en ten behoeve van die wetenschappelijke exegese, is ook - en dit is nog een typische 1) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. I, blz. 157*. 2) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. I, blz. 362*. %) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. I, blz. 148*. 4 Zie over dergelijke disputaties: Johannes Haussleiter, Aus der Schule Melanchtons Theologische Disfutationen und Promotionen zu Wittenberg « den Jahren 1C46-/s6o, Greifswald 1897. Deze disputaties moesten bijdragen leveren tot het ééne groote doel, dat Melanchthon zich gesteld had: „die wahre Anbetung Gottes zu fördern und dadurch das Leben zu bessern. Nichts erregte ihn befer, als wenn man an der rechten Art des christllchen Gebetes rüttelte" (S. IV). Zoo zou het interessant wezen te onderzoeken over welke onderwerpen de verschdlende professoren te Leiden in de disputaties Beten handelen. 5) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. I, blz. 41*—42 . WETENSCHAPPELIJKE OPLEIDING DER PREDIKANTEN 33* trek — de studie der Oostersche talen met zoo groot enthousiasme ter hand genomen. Ziellier de verklaring van het feit, dat de studie der Oostersche talen te Leiden zulk eene groote vlucht heeft genomen en er nog altijd, al worden zij nu om haar zelfs wil beoefend, zulk' eene voorname plaats inneemt. Saravia wijst hier reeds op als hij in 1586 zegt: „Also een van de voirneemste redenen ende oirsaecken der stichtynge deser universiteyt is geweest het studium theologicum, opdat uyt deselvige bequaeme leeraers ende dienaers der kercken souden mogen genomen werden; so ist nochtans, dat tselve studium Theologiae geen sonderling voortganck hebben en kan, zonder de wetenschap der * spraecken". Er is dus dringend behoefte aan een professor in het Hebreeuwsch, die „aengevraegt sijnde van eenige swaere ende twijffelachtige uytlegginge der heilige Schrifture nopende den Hebreisschen text, daerop gewisse ende grondelycke antwoorde geven konne" *). Dat men om den Hebreeuwschen grondtext te verstaan, vergelijkende studiën moest maken in de Semitische talen heeft prof. Erpenius niet alleen ingezien, maar hij heeft zelfs te Leiden eene drukkerij opgericht, waar boeken in de Arabische, Syrische, Aethiopische en andere Oostersche talen konden worden gedrukt. In een brief van 14 Juli 1620 aan curatoren en burgemeesteren van Leiden gericht, grondt hij zijn verzoek om bij de aanstaande traktementsverhooging niet te gorden overgeslagen, op het feit, dat het onderwijs in de Arabische taal zoo broodnoodig was, immers deze taal was „ten hoogsten dienende om de Ebreusse ende Chaldeewse talen, door dewelcke het Godt de Heere belieft heeft synen wille te verclaren, grondigh te verstaen", en hij voegt er nog een argument bij, dat voor zijn inzicht in de zendingsmethode v pleit: „jae oock om door middel van onse navigatie op Oost-Indien Godes heylighe woort onder de verblinde menschen te verbreyden"2). De gereformeerd-protestantsche universiteit te Leiden heeft dus voor eene wetenschappelijke opleiding der predikanten geijverd. 1) P. C. Molhuysen, Bronnen, DL I, blz. 124*. 2) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. II, blz. 181*. 3 34* WETENSCHAPPELIJKE OPLEIDING DER PREDIKANTEN Dertien jaar na Coccejus' dood, in 1682, verklaarde een predikant in Duitschland aan Spener: „Ich habe diesen Sommer über, nicht ohne Verwunderung wahrgenommen, wie die Herrn Reformirten, deren eine grosze Zahl, absonderhch von theologis, die Zeit über bei uns sich nach und nach eingefunden, vornehmlich aber des berühmten Cocceji Nachfolger, etwas sonderliches an sich zeigen, und wie weit sie es gar vielen der Unsrigen in solida eruditione zuvorthun; zu wünschen ware es, dasz wir ihnen in studio philologico et biblico, darin auch junge Prediger der ihrigen sehr weit kommen, nur in etwas nacheiferten" *). Sterk in tegenstelling hiermede waren de Anabaptisten, die, meer hechtend aan het „inwendig" dan aan het uitwendig Woord, op alle wetenschappelijke opleiding met minachting neerzagen. Reeds in het jaar 1523 polemiseerde de Leuvensche hoogleeraar Eustachius van Zichem, een van Luther's oudste bestrijders, in zijn boekje „Sacramentorum brevis elucidatio", tegen lieden, die het onderwijs der universiteiten minachten, naar prof. Pijper's oordeel een spoor reeds van Doopersche richting 2). Sixtinus Amama noemt ze: „eruditionis ospres acerrimi" 3). Het krachtigst heeft Fredericus Spanheim tegen hen gestreden; een uitvoerig werk bevat 32 „disputationes anti-anabaptisticae", onder voorzitting van Spanheim verdedigd, van April 1643 tot Dec. 1648 4). Van leekenpredikers, gelijk de Doopsgezinden die kenden, heeft het Gereformeerd Protestantisme te Leiden niet willen weten. Echter is de faculteit bij den magistraat te Zürich krachtig opgekomen tegen eene verdrukking van de Nederlandsche Mennonieten, die in Zwitserland vertoefden, en zij heeft een brief opgesteld, die onder de schoonste documenten in onzen bundel eene eereplaats inneemt s). Zoo heeft het Gereformeerd Protestantisme geijverd voor een 1) Zie bij : A. Tholuck, Das ahademische Leien des sieizehnten Jahrhunderts, Halle 1853, Abth. I, S. 108. 2) Bibliothecd Reformaioria Neerlandica, Dl. III, blz. 290. 3) SixtinL Amamae Frisi, Anti-Barbarus biblicus, Amsi 1628, p. 208. 4) Zie : Cbr. Sepp, Het godgeleerd onderwijs in Nederland gedurende de 16e en rye eeuw, Leiden 1874, Dl. II, blz. 51—52. 5) No. 159 (1664 April 5). DRANG NAAR VRIJHEID 35* geleerden, goed onderrichten predikantenstand en heeft het uit den booze geacht, om de hand te lichten met de ernstige beoefening der theologische wetenschap. Ten slotte wijs ik nog op den diepen onuitroeibaren drang naar vrijheid op elk terrein van het leven, welke zich vooral in het Gereformeerd Protestantisme vertoont. Paul Fredericq heeft ervan gezegd: „On a dit avec raisonr que le Calvinisme, secte ardente, intransigeante, indomptable, a sauvé le Protestantisme. Mais je crois pouvoir ajouter, qu'il a sauvé aussi les libertés publiques" J). 'Die dorst naar vrijheid op staatkundig gebied deed de Gereformeerd Protestanten in Nederland in het laatst van de i6de eeuw grijpen naar het zwaard tegen Spanje; die dorst naar vrijheid deed hen aandringen op „self-government" ook op kerkelijk gebied, op scheiding van kerk en staat. De leer van eene vrije kerk, met presbyteriale bestuursinrichting in een vrijen staat, heeft het Gereformeerd Protestantisme trachten te verwerkelijken, en is hierin bijv. in de Vereenigde Staten van Noord-Amerika geslaagd. „Gort hart den Baumen nicht einerlei Rinde und den Sternen nicht einerlei Grosze und Glansz gegeben": dit woord kan men ook toepassen op de leden van de theologische faculteit te Leiden in de i7de eeuw. Doch bij alle verscheidenheid, veelzijdigheid en ruimhartigheid heeft zij tegenover roomschkaürolicisme, lutheranisme en anabaptisme haar gereformeerdprotestantsch karakter bewaard en hooggehouden, en heeft zoo tot grooten bloei helpen brengen de universiteit, die door Prins Willem van Oranje was gesticht. De Prins had de hoogeschool opgericht, opdat zij zoude zijn „tot een vast steunsel ende onderhoudt der vryheyt", zou dienen „tot beoefening van allerley goede, eerlycke ende vrye kunsten ende wetenschappen", en bovenal zou strekken ter eere Gods, en dat wel in de eerste plaats door de bevordering van de studie der theologie en de opleiding van predikanten voor den dienst des Woords 2). De theologische faculteit i) Paul Fredericq, L'influence du Calvinisme sur les libertés modernes, in: Bulletin de la Société d'Histoire du Protestantisme Beige, 1909, No. 6, p. n. 2 Zie mijn: Het Gereformeerd Protestantisme, 's-Grav. 1915, blz. 30. 36* „PAERLEN IN GOUT STAENDE" heeft haren stichter geen oneer aangedaan, integendeel, zij heeft de wetenschap gediend en vele predikanten opgeleverd „welcke den Hollandtschen kercken geen minder chieraet en zijn (geweest), dan paerlen in gout staende" i) Inneleydinge ende aenvang vant Collegie der Theologien, Leyden 1593, blz. 18. HOOFDSTUK II. De leden van de Theologische Faculteit te Leiden in de 17de eeuw. Na de synode van Dordrecht, in 1618 en 1619 gehouden, was alleen nog Johannes Polyander a Kerckhoven in de theologische faculteit overgebleven. Op den 28sten Maart 1568 geboren — het jaar, waarin het vaandel onzer vrijheid werd opgericht, zooals Spanheim in zijne „oratio funebris" terecht opmerkt — had hij te Breinen, te Heidelberg en te Genève gestudeerd, zich de fundamenten der Grieksche taal eigen gemaakt, onder Beza „de praedestinatione" en onder Fayus „de Christo Mediatore", „magno cum applausu", gedisputeerd. In 1591 was hij predikant bij de Waalsche gemeente te Dordrecht geworden, welke gemeente hij twintig jaar lang heeft gediend en „tanto prudentiae et zeli temperamento rexit", dat de kerk daar nauwelijks ooit rustiger en gezegender tijden heeft gekend. Telkens en telkens weder wijst Spanheim in bovengenoemde rede op zijne „prudentia" en zijn „judicium supra aetatem maturum". Krachtig de contra-remonstrantsche beginselen toegedaan, deed hij zich toch later op de synode te Dordrecht, welker leiding hij uit bescheidenheid aan Gomarus had overgelaten, kennen als een pacifiek* naar den kerkdijken vrede dorstend man : „verum temporum nostrorum Irenaeus" Van deze vredelievendheid gaf hij blijk, toen hij in 1611 door de curatoren der Leidsche hoogeschool als hoogleeraar werd begeerd. Hij toonde zich namelijk, op hun ver- 1) Friderici Sfanhemii oratio funebris in excessum venerandi nobilissimique theologi Ioannis Polyandri a Kerckhoven, dicta XVII Febr. MDCXLVI, Lugd. Batav. 1646, p. S, 29, 31, 44, 46, 38* JOHANNES POLYANDER a KERCKHOVEN langen, bereid, te verklaren ,te connen en te willen dulden den Remonstranten ende andere, die van 't gevoelen der vijff articulen sijn souden" ; zijne bescheidenheid bleek uit de door hem geopperde bezwaren, of hij, die nu in twintig jaar tijd niets aan de „scolastica studia" had gedaan, wel de geschikte persoon zou wezen; waarop de commissie, die hem moest uitnoodigen, antwoordde, dat zij zijn gevoel van bezwaardheid meer aan „modestie" dan aan de „waerheit" toeschreef. Hij nam de benoeming aan; kreeg iooo gld. per jaar traktement, 200 gld. voor huishuur, benevens eenige emolumenten, welke op 100 gld. konden worden gesteld Op den 6den Oct. 1611 had hij zijn hoogleeraarsambt aanvaard met toejuiching der welgezinden, tot ontmoediging van hen, wier handen jeukten naar het oprakelen van „novationes". De man van deftigen huize, met zijn „habitus athleticus" — men zie zijn portret! —- met de zachte melodieuse stem, met zijn levendigen scherpen blik, met zijn breede borst en gelijkmatigen geest, altijd dezelfde, de .christianus stoicus", vermocht de „ferox et petulans juventus" henen te leiden in de richting van eene minder militante, doch meer soliede studie der theologie 3). Op een juiste exegese van de Schrift, S-swqijtixijp ad nqaxTixrjv, stuurde hij bij zijne colleges in het Oude- en Nieuwe Testament, aan. Hoog in eere bij Louise de Coligny, was hij het, die in 1625 Frederik Hendrik bij zijne aanvaarding der regeering moest begroeten 3); op hem viel de keuze om, samen met Rivetus, aan den jongen Poolschen prins Radzivill het onbehoorlijke van zijne houding onder het oog te brengen 4). In 1639 wordt hij „professor primarius* genoemd ; achtmaal nam hij het rectoraat der Hoogéschool waar; hij was een geleerde, van wien Spanheim verhaalt: „immo etiam publicum se doctorem stitit omnibus, evulgatis scriptis variis, didacticis, polemicis, practicis, tractationibus theologicis 1) P. C. Molhuysen, Bronnen tot de geschiedenis der Leidsche Universiteit, 's-Grav. 1916, Dl. II, blz. 32, 33. 2) Friderici Sfanhemü oratio funebris, p. 39, 56. 57. 4*- Zijn portret vindt men o.a. vóór in deze uitgave. 3) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. II, blz. 120. 4) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. II, blz. 169, 174. ANTONIUS WALAJEUS 39* miscellis, concertationibus anti-Socinianis, syntagmate exercitationum theologicarum, meditationibus sacris in Ionam, consolatione pro aegrotis, tractatu de coma, et poëmatibus variis" ; met recht betiteld als „praeceptor Foederatae Belgicae", eene persoonlijkheid, die op de vele in die dagen aan Leidens universiteit studeerende jongelieden zijn stempel heeft gezet; een man: „sine hoste et sine invidia", die in ongeschokte gezondheid tot op zijn ouden dag, in goede verstandhouding met zijne collega's Walaeus, Thysius, Rivetus, Trigland en Spanheim leefde, en die, stervende nog bij den haard mocht spreken, over zijne geliefde Akademie. Met eene schare van geleerden om zijne legerstede, waaronder ook Abraham Heidanus niet werd gemist, scheidde hij in 1648, fluisterende: „morior, et morior tranquillo animo in Christo", zóó zacht en kalm uit het leven, dat het voor den mond gehouden spiegeltje zijn heengaan moest doen gelooven In 1619 waren aan Polyander twee professoren toegevoegd „alzoe d' Ed. Mog. H. Staten van Hollandt ende Westvrieslant, verstaende gansch nodich te zijn, datd'Universiteyt tot Leyden, ende insonderheyt de theologische professie (die zeer is vervallen ende geturbeert geweest) metten eersten in ordre zoude werden gebracht" 2). Deze twee waren Antonius Walaeus en Antonius Thysius. Over Antonius Walaeus heeft dr. J. D. de Lind van Wijngaarden in 1891 een belangrijk proefschrift geschreven 3). Op den 3den October 1573 te Gent geboren, was hij te Leiden huisgenoot van Gomarus, te Middelburg diens ambtgenoot geweest. Zacht van karakter, in zijn jeugd geleid door eene vromé moeder, meer geneigd om te troosten dan om te straffen, was hij — naar Polyanders uitspraak, die de lijkrede op hem hield — „de wijze vroomheid en de vrome wijsheid geworden" 4). Naar Leiden geroepen 1) Friderici Spanhemii oratio funebris, p. 52, 54, 53» 71- 2) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. U, blz. 86*. 3) T. D. de Lind van Wijngaarden, Antonius Walaeus, Leiden 1891. 4) Oratio funebris, recitata ad XIV Julii MDCXXXIX, vóór in: Antonii Walaei Opera Omnia (2 Tomi in één Band), Lugd. Bat. 1647—1648 [zonder pagineering], (p.) 5. 4°* ANTONIUS THYSIUS had hij daar op 21 Oct. 1619 zijn hoogleeraarsambt aanvaard met eene rede getiteld: „de studü theologici recta institutione", waarin hij op het onderzoek der Schrift aandrongHem die reeds blijk had gegeven ook in de studiën der moraal wel tehuis te zijn, die als overzetter des Bijbels door de Staten was benoemd, en zich op de synode eene goede reputatie had verworven 2), werd de „tractatio locorum communium" opgedragen 3). Wie zijnen naam noemt, denkt aanstonds aan het seminarium Walaeum, dat hij van 1622 af, tien jaar lang in zijn huis op het Rapenburg heeft gehouden en van waaruit hij in dien tijd een twaalftal predikanten naar het overzeesche zag vertrekken 4). Hij is een man des vredes geweest, die op de vraag van zijnen zoon naar het onderwerp van de rede, waarmede hij zijn derde rectoraat, indien hij gespaard bleef, zou besluiten, antwoordde: „de aeternitate, quam rerum humanarum satur spiro ac spero". Op den gieu Juli 1639 is hij ontslapen en zijn stoffelijk overschot is in het familiegraf in het koor van de Pieterskerk te Leiden bijgezet 5). In hetzelfde jaar 1619, waarin Walaeus was benoemd, kwam Antonius Thysius van de hoogeschool te Harderwijk. Polyander zegt van hem : „(qui) in Gelria non minus suam ÓQ&oêo£Cav, quam studium unitatis fidei ac pacis in Iesu Christo alendae piis probisque omnibus abundq probavit"6). 1) Deze rede is te vinden in: Oratio**» inauguraUs a SS. Theologiae Professoribus et Collega IUustr. Ordinum Hollandiae et Wcst-Prisiae Moderatoribus kabitae, cum facultas Theologica et Collegium ï% Ord. ab Ampliss. D. Curatoribu* solenniter instaurarentur, Lngd. Batav. MDCXX, p. 33, na de oratio van Polyander. 2) P. C. Molhuysen, Bronnen, DL II, blz. 87*. 3) Bpistola dedicatoria, vóór in: Orationes Inaugurale». {Zonder pagineering]. Polyander zegt daar, dat de theologische faculteit in 1619 door de komst van Walaeus en Thysius weder opbloeide: „inprimis cum ex solenni utriusque oratione inaugurali cognovit, praeter interpretationem Novi Testamenti mihi ante octennium demandatam, D. Wallaeo tractanionem locorum communium, ac D. Thysio paraphrasticam et succinctiorem Veteris Testamenti explicationem a V. A. esse assignatam". 4) J. D. de Lind van Wijngaarden, Antonius Walaeus, Leiden 1891, blz. 77, 189—211, 93, 5) Oratio funebris, door Polyander uitgesproken, vóór in: Antonii Walaei Opera Omnia, Lugd. Bat. 1647—1648, (p.) 4. 6) Bpistola dedicatoria, vóór in: Orationes InauguraUs. ANDREAS RIVETUS 41* Daar had hij reeds 18 jaar lang gedoceerd, was reeds in 1610 door de Leidsche curatoren als candidaat voor het hoogleeraarsambt genoemd en oreerde te Leiden 10 December 1619 .de sancta theologia eiusque studio capessendo" 2). Hij was aangewezen om „het Vetus Testamentum Hebraice (te) lesen ende interpreteren, ende dat met een corte paraphrase, zulcx dat het voorsegde geheel Vetus Testamentum in drye jaeren soude geabsolveert cunnen werden, 't welck seer dienstich zoude sijn, om de studenten theologiae te eerder tot den kercken dienst bequaem te maeckén" 3). Gelijk zijne ambtgenoot en was hij een stoere, maar naar den vrede strevende contra-remonstrant, die eenige verscheidenheid in leer en ceremoniën niet afkeurde, mits men bleef binnen de palen der fundamenteele leer, opdat de band der eenigheid niet zoude worden verbroken 4), Thysius overleed in het jaar 1640 en Trigland hield op hem de lijkrede 5). De curatoren noemden hem later in een brief aan Fredericus Spanheim te Genève, waarin zij dezen verzochten de plaats van Thysius te komen innemen : „professor famosissimus" 6). De vierde professor in dezen vierbond was Andreas Rivetus, die in 1620 uit Touars in Frankrijk naar Leiden was overgekomen. Dit had heel wat voeten in de aarde gehad, zooals eene uitgebreide collectie documenten in het tweede deel van dr. Molhuysen's „Bronnen voor de geschiedenis der Leidsche Universiteit" aanwijst 7). Professor Erpenius moest in 1620 wel twee reizen maken naar Frankrijk, om hem te bewegen zijne gemeente vaarwel te zeggen. Deze wilde haren dienaar, die haar 25 jaar lang trouw gediend had, niet laten gaan; de provinciale synode van Poitou maakte bezwaren; Rivet's vrouw, die „altemet haere 1) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. II, blz. 5. ' 2) Orationes inaugurales, na de rede van Walaeus. 3) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. II, blz. 127*. 4) H- Bouman, Geschiedenis van de voormalige Geldersche Hoogeschool en hare hoogleeraren, Utr. 1844, DL I, blz. 35 40. 5) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. II, blz. 245. 6) P. C. Molhuysen, Bronnen, DL H, blz. 330*. 7) Zie P. C. Molhuysen, Bronnen, DL II, Register. 42* ANDREAS RIVETUS quinten heeft" was onwillig, hijzelf ook niet bereid, feitelijk omdat hij naar zijn zin te weinig traktement te Leiden kreeg»). Eerst toen hem zoo om ende bij 2000 gld, traktement — een hoog inkomen voor die dagen — was geboden 2) en toen invloedrijke personen als Prins Maurits en Du Plessis Mornay hadden geschreven, en de hertogin-weduwe De la Tremoille, dochter van Willem den Zwijger, aan de curatoren met de volgende schoone woorden hare hulp had toegezegd: „il est question de mon propre pais, oü j'ay receu après ma naissance mon éducation en la piété, ou je possède encore les tesmoignage[s] que ces Provin[c]es rendent a la mémoire des travaux de feu monsieur mon Père, continuéz heureusement par ses successeurs, entre lesquelz, si mon sexe ne m'a permis de mettre la main a 1'oeuvre, mon debvoir m'a tousiours porté a présenter mes voeus, mes prières et mes désirs a celuy qui vous a puissamment soustenu" — toen eerst is Rivet bereid bevonden naar Leiden te komen 3). De curatoren hebben der hertoginne dankgezegd, haar, die was „de ceste maison la, laquelle par la merveilleuse providence de Dieu a esté un des premiers instrumens de nostre liberté et conservation, dont nostre obligation est innnie" 4). Op den ioden Aug. 1620 werd tusschen Erpenius en Rivet een contract gesloten, waarbij aan Rivet de uitlegging van het O. T. werd opgedragen en zijn inkomen op 2000 gulden werd bepaald. Op den i2den October 1620 hield hij zijne intreerede over: „de bono pacis et concordiae in Ecclesia" 6) Man van fijne vormen, met de welluidende Fransche taal tot moedertaal, gewoon om zich in de hoogere kringen te bewegen, werd hij reeds in 1632 geroepen om den eenigen zoon van Frederik Hendrik op te voeden, en hield hij 11 Maart 1632 zijne „oratio valedictoria" 7). Sepp zegt: „In de theologi- r) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. II, blz. 158*, 170*, 179* v.v. 2) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. II, blz. 193*. 3) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. II, blz. 113*, 115*1 "6*. 4) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. II, blz. 142*, 143*. 5) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. II, blz, 186*. 6) Opera Andreae Riveti, Roterodami i65z, Tom. II, p. 1243—1250. 7) Opera Andreae Riveti, Tom. II, p. 1250—1254. KARAKTERISTIEK VAN DE VIER PROFESSOREN 43* sche faculteit keurden velen hem den meest zuiveren Calvinist ; in ieder geval was hij de eerste wat invloed betrof; in één adem wordt hij genoemd met Calvijn, Beza, Ursinus" *). Hij is het geweest die Grotius en Amyraldus, ook de Roomschen, bestreden heeft2). Hij gaf het onderwijs eene gewenschte uitbreiding door een nieuw college te openen over inleiding op de boeken van Oud- en Nieuw-Testament 3). Veel van hetgeen hij schreef zij verouderd, maar verouderen zal niet licht het voorbeeld van ijver en trouw, dat hij gaf bij het waarnemen van zijn post waarop hij een sieraad der Leidsche School is geweest. Dankbaar zij daarbij herdacht, dat hij woord en invloed liet gelden, als het de bevordering van wetenschap in het algemeen gold 4). Van deze vier professoren zegt de reeds genoemde zoon van Walaeus^ in het levensbericht over zijn vader, dat het 't streven van alle vier was, dat er in de theologische faculteit geenerlei twist zoude wezen. Tezamen zouden zij alles doen; geen judicium zou worden gegeven over controvers, kerkbestuur, of casus conscientiae afzonderlijk, doch gezamentlijk; geen theses zouden publice verdedigd worden, die niet allen hadden goedgekeurd ; geen boek uitgegeven worden, met welks inhoud en strekking niet alle vier ingenomen waren. En hunne bijzondere karakter- en geestes-eigenschappen heeft hij ons in de volgende bewoordingen scherp geteekend: „Cum Walaeo quoque accessit Antonius Thysius, et paulo post è Galliis Andreas Rivetus facultatem theologicam condecoraturi. Et certe singuli insignem nominis claritudinem paraverunt, omnes facultatem reddiderunt longe celebriorem. Quisque tarnen, ut assolet, prae caeteris quibusdam ' animi dotibus eminuit. Memoria praepollebat Thysius, ingenio 1) Chr. Sepp, Godgeleerd onderwijs, Leiden 1874, Dl. II, blz. 32, 33. 2) Zie het derde deel van de Of era Andreae Riveti. 3) Zijne „Isagoge seu Introductio generalis ad Scripturam Sacram Veteris et Novi Testamenti" is te vinden in: Opera Andreae Riveti, Tom. II, p. 852 — 1040. Op p. 929 gebeft hij de gezonde leerregel: Interpretatio alicuius Scripturae versatur, vel circa dictiones et earundem propriam significationem, quatenus seorsim in se considerantur, vel in indicatione sensus, sive intelligentiae sententiarum, ex intentione eius qui scripsit". 4) Chr. Sepp. Godgeleerd Onderwijs, DL II, blz. 42. 44* SYNOPSIS PURIORIS THEOLOGIAE Walaeus et Rivetus, qui et iudicio ad concludendum excelluere: sed dexteritate ad exequendum Polyander. In agendo fervidus erat Thysius', vigore plenus Walaeus, quo remissior Rivetus, sed sedatus erat Polyander. In exprimendis animi conceptibus elegans Polyander, voce tarnen et eloquio Rivetus et Walaeus praecellebant. In philosophicis exercitatus magis Walaeus. In linguis Thysius, Hebraea praesertim, nam et Graecae peritior Walaeus. In theologia diffusam magis eruditionem habebant Thysius et Rivetus, solidam Walaeus et Polyander. Peritior in Historia Ecclesiastica Thysius, in Lectionè Patrum Rivetus, in Theologia Scholastica Walaeus. Versatior in controversiis Socinianorum, Anabaptistarum et Remonstrantium, Walaeus; Pontificiorum Rivetus. Praelegebat Thysius diffuse, Rivetus plene; solide et breviter Walaeus; ad praxin accommodate Poliander. Quodque his maius aestimo, ea singuli aequanimitate praediti, ut quae in collegis excellerent dona aestimarent, venerarentur," imo ubi opus esset advocarent in auxilium. Quod ut cordatorum tantum, ita magnarum quoque animarum est, quae sibi consciae sunt, etiamsi in aliquibus cedant aliis, satis se tarnen magnitudinem suam posse tutari" *). Met het oog op de Remonstrantsche controversen meenden zij, dat het dienstig was, om de „tota theologia", naar het gebruik dier tijden, in disputatiën met en onder destudenten te behandelen. Deze, 52 in getal, hebben zij uitgegeven onder den titel „Synopsis purjoris theologiae", in allen deele onderling met elkander overeenstemmend, eene dogmatiek, die de Leidsche theologische studie zoolang richting heeft gegeven, totdat het Cartesianisme aan de Hoogeschool begon door te breken, en Coccejus eene andere methode volgde. Gelijk bekend is heeft dr. H. Bavinck deze dogmatiek in 1881 opnieuw naar de zesde editie uitgegeven. Zij was — aldus Bavinck in de introductie —: enchiridium studiosis theologiae suave et commodum, breve, lucem claram afferens multis ac variis rebus, controversias cum Remonstrantibus et Pontificiis acute, subtiliter ac perspicue, sed tarnen sine 1) Vita Antonii Walaei, vóór in: Antonii Walaei Opera Omnia, Lugd. Bat. 1647—1648 [zonder pagineering], (p.) 27. JACOBUS TRIGLAND 45* ira et studio exponens et persequens, ac denique conscriptum per quatuor professores, qui fiducia et amore Ecclesiae gaudentes, turn ob pietatem tum ob doctrinam ab omnibus fere colebantur". Bavinck spreekt in deze voorrede den wensch uit, dat deze hernieuwde uitgave ook aan de herleving van het Gereformeerd Protestantisme moge ten goede komen*). Nadat Rivet in 1632 geroepen was om als goeverneur den jeugdigen Willem II te onderwijzen, werd in 1634 zijne plaats ingenomen door Jacobus Trigland, die in contraremonstrantsche neigingen voor Rivet geenszins onderdeed. Hij was predikant te Amsterdam en werd op een traktement van 1200 gld., benevens 300 gld. voor huishuur en 200 gld. extraordinair, benevens de emolumenten, benoemd 2). Aanvankelijk weigerde de kerkeraad hem ontslag te verleenen, doch hij gaf eindelijk toe, de curatoren en burgemeesters van Leiden er aan herinnerende, dat Trigland nu ook nog uit de classis van Amsterdam ontslagen moest worden, en dat het goed zoude zijn om de classis „te vereeren met seeckere somme gelts tot vervallinghe van hare teerkosten". De universiteit besloot dit te doen en bood de classis 80 gld. aan 3). Trigland zou dan het Oude Testament, en wel voornamelijk den profeet Jesaia op zijne colleges moeten behandelen 4). Het was gewoonte, dat de professoren voor de opdracht van hun werk aan curatoren en burgemeesters eene vereering ontvingen in geld: zoo Trigland 150 gld. voor zijne „Trina Dei gratia" 5). Als Walaeus in 1639 overleden is krijgt Trigland op zijn verzoek de opdracht om ook „te moghen publice expliceren locos communes" 6). Over Thysius heeft hij in 1640 de lijkrede uitgesproken; over Constantin 1'Empereur in 1648 7). 1) Synopsis purioris theologiae, disputationibus quinquaginta duabus comprehensa ac conscripta per Johannem Polyandrum, Andream Rivetum, Antonium Walaeum, Antonium Thysium. Editio sezta. Curavit et piraefatus est dr. H. Bavinck, Lugd. Batav. 1881. 2) P. C. Molhuysen, Bronnen, DL II, blz. 186. 3) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. II, blz. 190. 4) P. C. Molhuy sen, Bronnen, DL II, blz. 190. 5) P. C. Molhuysen, Bronnen, DL II, blz. 209. 6) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. II, blz. 239, 241. 7) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. II, blz. 245; Dl. III, blz. 12. 46* JACOBUS TRIGLAND Wanneer 'langzamerhand de Cartesiaansche wijsbegeerte aan de academie opkomt, klaagt Trigland er over, dat de philosophie-professoren buiten hun boekje gaan en der theol. faculteit concurrentie aandoen. De jongelingschap - aldus Trigland in 1648 — loopt veel liever naar de philosophische disputatiën, vooral als er „eenige nieuwicheden worden voortgebracht", en de theologi hebben „dan qualick toehoorders" ; men gelaste toch den philosophie-professoren „geene andere philosophie in dese Academie te doceren dan peripatheticam, die hier is gerecipieert" d.w.z. de Aristotelische Trigland is vooral bekend geworden door zijne „Kerkelijcke geschiedenissen", een boek, dat hem door de Kerk was opgedragen te schrijven, en dat een tegenhanger moest zijn tegen Wtenbogaert's werk van denzelfden naam, Hij kreeg in 1649 van curatoren gedaan, dat hij met het oog op de samenstelling, van Februari tot Pinksteren des Donderdags en Vrijdags geene openbare lessen behoefde te geven, hetgeen daarna tot Augustus van het loopendejaar werd verlengd2). In 1651 komt hij met zijne collega's Heidanus en Coccejus in de vergadering van curatoren en deelt mede „dat hy nu tracteerde locos communes, maer daernaer van meyninge was legem Decalogi t'expliceren ende met eenen conscientiae casus t'exponeren ende decideren" 3). In 1652 lijdt hij aan hardhoorigheid en kan de publieke praesidia over disputen niet meer waarnemen 4), terwijl hij na twintigjarigen dienst den 5den April 1654 overleed, waarna op 12 April 1654 Coccejus „gaarne" op zich nam de lijkrede uit te spreken 5). Zijne „Opera" zijn in drie deelen uitgegeven; zijn leven vond een beschrijver in H. W. ter Haar 6). Trigland was een trouw aanhanger der „synopsis purioris theologiae" geweest. 1) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. III, blz. 15, 16. 2) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. III, blz. 27, 29. 3) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. III, blz. 51. 4) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. III, blz. 60. 5) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. III, blz. 81. 6) H. W. ter Haar, Jacobus Trigland, 's-Gravenhage 1891. In deze dissertatie, onder prof. Acquoy verdedigd, vindt men eene lijst van Trigland's werken op blz. 177—180. 4 FRIDERICUS SPANHEIM 47* De door het afsterven van Thysius opengevallen plaats werd in 1642 ingenomen door Fridericus Spanheim, die zich reeds door de uitgave van zijne „Dubia Evangelica" een naam had verworven, en dien de curatoren niet dan met vele beloften uit Genève naar Leiden hadden kunnen lokken1). De curatoren schreven hem 24 Juni 1641 dat zij, nu Antonius Thysius was o verteden, hem begeerden en hem een traktement aanboden van 1200 gld., plus 200 gld. extra, benevens de huishuur groot 300 gld.; ook Rivet drong er sterk op aan dat hij zoude komen.2) Ofschoon niets hem drong heen te gaan uit een werkkring waarin hij met genoegen arbeidde, zoo berichtte hij toch 30 Juli 1641 te zullen komen 3). De curatoren richtten zich nu tot de „syndics et conseil de Genève" om zijn ontslag te verkrijgen. Deze waren hiér niet aanstonds toe bereid. Zij erkenden groot respect te hebben voor de Öeidsche Hoogeschool „qui sert de mère et de nourrice a tant de florissantes églises", maar zij konden hem toch slecht missen „notamment en ces temps misérables et débris de la pluspart des académies reformées". Zij legden het volgende schoone getuigenis van hem af: „le dit sieur Spanheym, ayant esté appellé de Dieu en la profession de philosophie et peu apres au sainct ministère et profession en Theologie en ceste Eglise et Academie, s'y est rendu si necessaire, et y a donné des preuves si grandes de sa piété, pureté de doctrine et singuliere erudition, quil nous seroit impossible de consentir a son depart sans alterer merveilleusement nostre peuple, qui le cherit et honore d'un affection intime, 1) Zie over Spanheim: Charles Borgeand, Histoirc de VUnivcrsiié de Genève, Genève 1900, p. 348-353- Zijn portret: aldaar, tegenover p. 352. Fridericus Spanhemius, Dubia Evangelica in Tres Partes dülributa, Genevae 1658. In Pars I worden 34, in pars II 105, in pars III 150 „dubia" behandeld. Interessant bijv. de behandeling' der vraag: „An ex vocatione discipulorum radium et illiteratorum sequatur dogma Anabaptistarum, tales hodieque ad ' praedicationem Evangelü admitt<*dos ? -(III, dub. 74).Hij antwoordt: neen, en bestrijdt hen die zelfs zoover gaan van te zeggen „nt asserere audeant, quo quisque rudior reperitur, eo similiorom illum esse Apostolis" (III p. 351). 2) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. H, blz. 330*, 333*. 3) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. II, blz. 333*. i 48* FRIDERICUS SPANHEIM et qui recoit ses emplois avec un singulier fruict et applaudissement". Een duitsch kerkje in Genève, gesticht door refugiés uit Duitschland, steunde bijna geheel op zijnen arbeid en zijne prediking; men vreesde derhalve dat dit zou te niet gaan, als hij vertrok Een brief van Elisabeth van Bohème drong 27 Aug. 1641 in belang van Leiden op zijn ontslag aan2); hij zelf had wel lust te komen „singulari quodam affectu in Bataviam vestram" 3); 24 Jan. 1642 dringt Elisabeth van Bohème er nog eens op aan, zeggende, dat de voornaamste reden waarom zij het deed was: „assavoir le bien et avancement de la religion et consequemment de la gloire de Dieu*)". Spanheim zou dan komen. De gezant Willem van Liere zou hem te Parijs de behulpzame hand bieden, om bij den Franschen koning een paspoort te krijgen „om uyt het rijck vry met zyne familie ende meublen te mogen vertrecken herwaerts, oock hem t'adresseren, om met een goet convoy van een oorlochschip van deze landen over zee alhier te moghen komen"; van 100 tot 150 gld. reisgeld zou hij ontvangen, door de universiteit te betalen 5). Hoezeer men ingenomen was met zijne komst, blijke uit het feit, dat men hem 18 November 1642 voor verhuiskosten en voor het behalen van den doctorsgraad te Basel 1000 gld. vergoeding6), en 9 Februari 1643 nog eens 600 gld. gaf; voorts beloofden curatoren op zich te nemen de kosten van het drukken der theses, die onder Spanheim tegen de Anabaptisten zouden worden verdedigd, evenals dit het geval was met de theses welke „onder zyne colleguen tegen d' Arminianen ende Sociniaenen werden gedefendeert 7). . Hij oreerde in 1642 „de officio theologi", was innig bevriend met Rivetus, een man van overeenkomstigen geestesaanleg, deelde diens bestrijding van Amyraut, doch is 1) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. II, blz. 335*. 336*. 2) P. C. Molhuysen, Bronnen, DL II, blz. 334*. 3) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. II, blz, 336*. 4) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. II, blz. 339*. 5) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. II, blz. 268, 269. 6) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. II, blz. 270. 7) P..C. Molhuysen, Bronnen, Dl. II, blz. 275. constantin l'EMPEREUR 49* vooral door zijne „disputationes anti-anabaptisticae" in de polemiek bekend. Slechts zeven jaar lang schitterde hij als eene ster aan Leidens hemel, onvervalschte aanhanger der „synopsis theologiae purioris''. In 1649 ontsliep hij 49 jaar oud en werd in eene lijkrede door Abraham Heidanus herdacht *). Zijne plaats kon wel ingenomen worden, doch moeilijk vervuld. Toen Polyander was overleden werd in zijne plaats in 1646 benoemd Constantin 1'Empereur van Oppijck, die opvolger van Thysius te Franeker was geweest en in 1627 van de hoogeschool te Harderwijk naar Leiden was geroepen, om onderwijs te geven in het Hebreeuwsch, op een traktement van 600 gld.2) Behalve 30 gld. voor de opdracht zijner oratie, kreeg hij van de curatoren 8 November 1628 eene gelijke som voor de opdracht van zijne „Grammatica Chaldaea ac Syra domini M. Thomae Erpemi" 3), terwijl zijn traktement met een jaarlijksche toelage van 100 gld., in 1630 met een extra-ordinaire jaarlijksche toelage van 200 gld. werd verhoogd 4). Toen er in 1633, door de benoeming van Rivetus, eene vacature in de faculteit was ontstaan, werd hij met Henricus Alting, Festus Hommius en Gijsbertus Voetius op eene voordracht geplaatst. De drie professoren van de faculteit, die bij de curatoren „eene wijtluftighe verklaringhe met veele particulariteyten nopende de voorsegde personen ende hare qualiteiten" hadden afgelegd 5), bewerkten dat Alting werd benoemd, die bedankte, en zooals wij zagen, toen door Spanheim werd vervangen. L'Empereur troostte zich en verzocht aan de curatoren om de Joden te mogen „tracteren" in geschrifte, hetgeen hem werd toegestaan; hiervoor werd hij vereerd met een jaarlijksch traktement van 400 gld. en de toestemming om de daarvoor benoodigde boeken uit de universiteits-bibliotheek te leenen, terwijl de boeken die 1) Chr. Sepp, Godgeleerd onderwijl, DL II, blz. 49—53. 2) P. C. Molhuysen, Bronnen, DL II, blz. 133, 134. 3) P. C. Molhuysen, Bronnen, DL II, blz. 139, 140. 4) F. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. II. blz. 146, 162. 5) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. II. blz. 182. 4 5 o* CONSTANTIN L'EMPEREUR ontbreken mochten „tot laste van de voorsegde universiteyt sullen werden aengekoft" !). Reeds het volgende jaar draagt hij zijn „Clavis Talmudica" aan curatoren op, die hem daarvoor 100 gld. vereeren; op zijn en Golius' advies werd in 1635 voor 600 gld. eene collectie Arabische, Perzische en Turksche handschriften gekocht van Laurens de Croy van Marseille, destijds te Parijs vertoevende2). Evenwel de faculteit was met deze specifiek Joodsche studiën toch niet bijzonder ingenomen, tenminste zijne wijze van college geven aan de studenten stond Polyander en Walaeus maar matig aan. Zij verklaarden „dat D. Constantinus 1'Empereur als professor Hebraicae linguae voor desen in syne publycque lessen oock uyt de Rabbinen plach te doceren, 't welck den voorn, studenten niet soo behaechlick noch dienstich was als wel anderssints soude geweest hebben, ingevalle hy in grammaticis van de voors. tale de jeucht hadde geoeffent, om alsoo deselve de Heylige Schriftuur uyt den grondtext beter te doen verstaen" 3). L'Empereur beloofde zich naar den wensch der faculteit te zullen richten. Tien jaar later, 1646, werd hij als opvolger van Polyander tot professor theologiae benoemd, op dezelfde jaarwedde en huishuur als de anderen; geen van zijne bestaande traktementsinkomsten mocht hij behouden „jae oock niet dat tractement, twelck hem om tegens de Joden te schryven was toegevoucht" 4). Gepolst over een opvolger in „de professie van de Hebreeusche tale" wees hij Revius aan, als beantwoordende aan de „qualiteyten" die een dergelijk professor naar zijne meening hebben moest, te weten „dat de persoon sy orthodoxus theologus, welervaren in de Hebreeusche tale, mitsgaders in Rabbinicis et Talmudicis" 5). Slechts korten tijd heeft L'Empereur in de faculteit zitting gehad. In 1646 gekomen is hij reeds in 1648 overleden. Trigland nam op 1) P. C. Molhuysen, Bronnen, DL II. blz. 186. 2) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. II, blz. 190, 194. 3) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. II, blz. 205. 4) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. II, blz. 307. 5) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. III, blz. 7. ABRAHAM HEIDANUS 5i* zich de lijkrede te houden r); zijn boeken werden 26 en 27 October 1648 ten bate van de weduwe verkocht2). Doch reeds stond een ander man klaar om zijne plaats in te nemen, wiens arbeid van grootere beteekenis is geweest dan die van 1'Empereur, en die aan de faculteit mede eene andere richting zou geven, namelijk: Abraham Heidanus, die den i3den Sept. 1648 door curatoren tot opvolger van L'Empereur werd benoemd 3). Eene belangrijke dissertatie over zijn persoon en zijn Cartesianisme hebben wij van de hand van dr. J. A. Cramer, waaraan wij het volgende in hoofdzaak ontleenen 4). Heidanus kwam tijdens zijn verblijf als student te Leiden in aanraking met Cartesius, die zich van 1629—1649 in ons land ophield en veel in de buurt van Leiden, te Endegeest, vertoefde. Deze verbrak de Aristotelische peripatetische behandeling der dogmata, en wilde zich ontworstelen aan het dorre demonstratieve formalisme, dat zoowel in theologie als philosophie alle vrij en zelfstandig onderzoek onmogelijk maakte. Aanvankelijk was het meer de methode dan wel de inhoud van Descartes' philosophie, die Heidanus en zijnen ambtgenoot, tot wiens benoeming Heidanus krachtig had medegewerkt, nml. Johannes Coccejus, bekoorde. Terecht is opgemerkt: „Coccejus hield gelijken streek als Descartes, behalven dat hij in een ander vaarwater was". Cartesius Het de Schrift onaangetast, vandaar dat gereformeerde theologen zich bij hem aansloten. De strenge orthodoxen wilden echter niets van hem weten: ten eerste omdat zij argwaan koesterden tegen een zelfstandig optreden der Wijsbegeerte, waar deze vroeger „ancilla" der theologie was geweest, en ten tweede omdat deze Cartesianen „noviteiten" inbrachten, waarvan de aanhangers der „synopsis purioris theologiae" niet waren gediend. Heidanus dan had op zijne buitenlandsche reizen de analytische preekmethode leeren kennen, en paste die als 1) P. C. Molhuysen, Bronnen, 'DL III, blz. 12. 2) P. C. Molhuysen, Bronnen, DL III, blz. 13. 3) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. III, blz. 21. 4) J. A. Cramer, Abraham Heidanus en zijn Cartesianisme, Utr. 1889. 52* ABRAHAM HEIDANUS predikant te Leiden in 1627 beroepen, zóó toe, dat men van hem zegde, dat in hem waren „alle de deelen van een rechtschapen orateur" ; hij verwierf er zich zelfs een schatrijke echtnoote mede, nadat hij eerst zijnen aanstaanden schoonvader tot een van zijn trouwste hoorders had gemaakt*). Hij was vredelievend van aard, zegde dat „de al te groote disputeerlust eenen afkeer van de waerheyt baert en de ziele swanger maeckt met een ydele curieusheyt" 2). Dit stelde hem echter wel in een reuk van ketterij, tenminste men rekende hem als een „moderateur*. Voor Harderwijk en Heidelberg bedankt hebbende, kwam hij nu in 1648 in de Leidsche faculteit en oreerde 19 October 1648 over „De singularibus ScripturaeB. In deze — naar Wittichius' oordeel — „oratio facunda, elegans, clara et solida" s), trok hij al dadelijk op tegen de scholastieke wijze van behandeling der theologie. Begrijpelijkerwijze werkte hij bij den dood van Spanheim gaarne mede, dat Coccejus in zijne plaats in 1650 van Franeker naar Leiden geroepen werd. Groot is de onderlinge toegenegenheid van deze twee corypheeën der Leidsche faculteit geweest. Toen Heidanus eens door een ernstige ziekte was getroffen schreef Coccejus: „D, Heidanus correptus est febri acuta, non multum spei est de ipsius vita. Quod me valde sollicitum habet. Deum rogo, ut eius misereatur, et nos liberet a nostris difficultatibus" 4). De man, die altijd zwak van gezondheid was geweest, kwam er zelf boven op, doch moest in 1669, het jaar van epidemische ziekte, dat zoovelen ten grave zag voeren — o.a. Geulincx en Heidanus' vrouw — ook zijn vriend Coccejus betreuren, die zoo verguisd was, alleen, omdat hij, zooals Heidanus zegde, iets nieuws aan het licht had gebracht. Op Heidanus' raad — men merke hieruit zijn grooten invloed — is ook in de vacature Trigland, een ander hoogleeraar, benoemd, namelijk Johannes 1) J. A. Cramer, a.w., blz. 19, 20, 22. 2) J. A. Cramer, a.w., blz. 23. 3) J. A. Cramer, a.w., blz. 30. Chr. Wittichius in zijne „oratio funebris" op Abraham Heidanus. 4) Johannes Coccejus, Opera anekdota tkeologica et philologica, Amstelodami 1706 Tom. II, p. 724 (Epistola CCLVUI). JOHANNE^ COCCEJUS 53* Hoornbeeck, over wien wij zoo aanstonds zullen handelen. Heidanus is met hem in een hevigen strijd gewikkeld geweest over het sabbaths-gebod. Coccejus had met zijne verklaring van den brief aan de Hebreeën de lont in het kruit geworpen. De gansche theologische wereld geraakte in rep en roer. Heidanus en Coccejus verdedigden, dat de Wet des Heeren, in dit geval ook het vierde gebod, behoorde tot het „foedus gratiae" d. w. z. bij de komst van Christus was opgeheven. Hoornbeeck, en aan zijne zijde Voetius, verdedigde het als een eeuwig ^gebod. Toch is de verwijdering tusschen Heidanus en Hoornbeeck niet van die afmeting geworden, dat Heidanus bij Hoornbeeck's dood in 1666 geweigerd zou hebben, om op dezen de „oratio funebris" uit te spreken. In 1672 hield Heidanus ook de lijkrede op Spanheim. Weldra echter valt Heidanus ten offer aan de bestrijders der Cartesiaansche philosophie. 5 Mei 1676 werd hij uit zijn ambt ontzet. Tot het einde ongekrenkt van verstand, oordeel en geheugen, nam hij zegenend van zijné collega's op zijn sterfbed afscheid, zingende met zijne familie den 25**** psalm, verklarende noch Cartesiaan, noch Coccejaan geweest te zijn, doch getracht te hebben alles in natuur en Schriftuur bevestigd te vinden. Met recht mocht Hollebeek getuigen: „sulk een voorganger is een langduurige gedagtenisse weerdig" Het werk van Heidanus „corpus theologiae christianae" is volgens Sepp „te voegen bij het voortreffelijkste, dat en Heidanus en de i7de eeuw op het gebied der polemiek geleverd hebben" *). Wij zagen reeds, dat het Heidanus was geweest, die Johannes Coccejus in 1650 naar Leiden had gebracht, als opvolger van L'Empereur. Zelf had hij zich hiertoe naar Franeker begeven 3), waar Coccejus sedert 1639 de Oostersche letteren had onderwezen, en van Sixtinus ab Amama de „methodus interpretandi" had geleerd. Te Leiden gekomen begon Coccejus zijne colleges met de uitlegging van den 1) J. A. Cramer, <*.»., blz. 56—58. a) Chr. Sepp, Godgeleerd onderwas, DL II, blz. 448. 3) P. C. Molhuysen, Bronnen, DL UI, blz. 40. 54* JOHANNES COCCEJUS profeet Jesaja en kreeg eene jaarwedde van 300 gld. om tegen de Joden te schrijven, die in 1651 tot 500 gld. werd verhoogd2). In 1655 kon hij met Hoornbeeck en Heidanus nog verklaren, dat er onder hen in de theol. faculteit geene „dissentien off oneenicheden" waren 3). De inaugureele disputatie van een zekeren student Theodorus Callerus, een Cartesiaan, bracht in 1659 en 1660 de scheiding echter duidelijk uit. Heidanus en Coccejus gevoelden sympathie voor de nieuwe richting; Hoornbeeck bleef de Dordtsche getrouw 4). Als grondvester der verbondstheologie heeft Coccejus zich een grooten naam verworven; bovenal was hij exegeet en aan zijne exegetische methode, die op eene bijbelsche dogmatiek aandrong, moest de theologia purior hare heerschappij afstaan. Zijne werken in acht folio-banden uitgegeven dwingen eerbied af voor den man, die de grondvester is geweest van de foederaal-theologie in Nederland, over wien men goed zal doen, Sepp's belangrijke karakteristiek nog eens na te lezen 5). De pestziekte, die in ióógzoovelen medesleepte, bracht ook hem ten grave. De curatoren verklaarden van hem 8 Februari 1670 dat hij was geweest: „vir omni laude maior, sanctae theologiae (dum viveret) in hac academia professor longe celeberrimus" 6). Reeds wezen wij op den derden persoon, die naast Heidanus en Coccejus zitting heeft gehad, nml. Johannes Hoornbeeck. Tien jaar lang — van 1644 af — was hij de trouwe ambtgenoot en volgeling van Voetius te Utrecht geweest. In 1654 kwam hij naar Leiden, om daar aan de studie der theologie voor het eerst eene historische richting te geven. Hij is de eerste geweest, die wat wij zouden noemen, de kerkgeschiedenis te Leiden heeft onderwezen. Zijne „Summa controversiarüm" getuigt evenzeer van zijn streng rechtzinnigen 1) P. C. Molhuysen, Bronnen, DL III, blz. 52. 2) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. III, blz. 43, 54. 3) P- C. Molhuysen, Bronnen, Dl. III, blz. 108. 4) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. III, blz. 146, 147, 155, 156, 95* 97*, 102* ~n8* 5) Chr. Sepp, Godgeleerd onderwijs, Dl. II, blz. 61—69. Zie ook: Register op dit werk. 6) P. C. Molhuysen, Bronnen, DL III, blz. 227*. JOHANNES HOORNBEECK. — JOHANNES VALCKENIER. 55* als historischen geest; zijn „de conversione Indomm et Gentilium" is in historische lijn geschreven. Van de mystieke theologie was hij geen vriend; de Remonstranten, alsmede Coccejus en Heidanus heeft hij fel bestreden. Strijdensmoe blies hij in 1666, drie jaar vóór Coccejus, den laatsten adem uit. Zijne nagedachtenis leefde nog vele jaren in de Kerk voort, want 19 Dec. 1675 schreef de classis van Zuid-Beveland aan Curatoren, dat het zeer te beklagen is „dat vele weelderige verstanden, als zat sijnde van 't manna der welbeproefde oude rechsinnige waerheyt" tot „aenstotelicke nieuwigheden" overhelden. Als het God beliefd had professor Hoornbeeck in het leven te sparen „hij sou sijn klachten vry vermenigvuldight hebben, want de licentie na die tijt seer is doorgebroken, de discipulen wel erger als haer meester zijnde, gelijck de dwalinge selden blijft, daer sy begonnen heeft"1). De vacature, ontstaan door het overlijden van Hoornbeeck, waarvoor men Johannes Henricus Hottinger, hoogleeraar te Zürich, had aangezocht, die echter op de reis naar Leiden jammerlijk om het leven was gekomen 2), werd nu vervuld door den uit Franeker overgekomen hoogleeraar Johannes Valckenier, die zijdelings aan Coccejus te kennen had gegeven, wel gaarne, ook met het oog op den gezondheidstoestand van zijn zoon, naar Leiden te willen overkomen. Hij hield den nden Juli 1668 zijne inaugureele oratie en stierf reeds in December 1670, korten tijd nadat Coccejus de eeuwige rust was ingegaan 3). Groot is zijn roem en invloed niet geweest. Thomas Crenius, die in zijn „De Furibus Librariis" met scherpen blik naar plagiatoren zocht, getuigt van hem, , dat hij voor zijne „quaestiones philologico-theologicae" veel aan Spanheim's „Dubia Evangelica" heeft ontleend, en in zijne „Roma Paganizans" de „instructiones historico-theologicae" van Johannes Forbesius heeft geplun- 1) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. III, blz. 255*. 2) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. III, blz. 206, 210, 215, 227, 229, 204*—205*, 205*—207*, 208*—210*. 3) Matthijs Siegenbeek, Geschiedenis der Leidsche Hoogeschool, Leiden 1829—1832, Dl. I, bl2. 184, 189 ; Dl. II, Toevoegselen en Bijlagen blz. 139—140. 56* FRIDERICUS SPANHEIM JR. derd. Men recht kan Crenius van hem zeggen: „Academiae praeter nomen non multum amisisse mihi videntur in isto viro" Het zal den senaat niet te veel gekost hebben, om 9 December 1670 met den laatsten wensch van den overledene mede te gaan, nml. dat er absoluut geene lijkrede op hem zou worden gehouden 2). Opvolger van Coccejus werd Fridericus Spanheim Junior in 1670 uit Heidelberg geroepen. Toen aan den senaat gebleken was, dat hij niet „door lichamelijke swackheyt in zijne studie wert belet" 3), bood men hem zelfs een traktement van 2000 gld. als hij maar wilde komen 4). Op 1 Nov. 1670 hield hij zijne oratie 5); hij was een deftig man, van afkomst en goede manieren, die 31 jaar lang de reputatie van zijnen vader te Leiden heeft hooggehouden. Jac. Trigland zegt in zijne „Oratio funebris" over hem, 6 Juni 1701 uitgesproken: „Ubi genus politioris doctrinae est, quod non Spanhemius vel animo complexus fuit, vel scriptione attigit, vel elaboratissimis paginis pertractavit ? Decet theologum scrutinium Scripturarum? Genesin, Exodum, Leviticum, Epistolam ad Romanos elegantissimis observationibus practicisque, domestica tractatione explicuit. Amatis defensionem Veritatis? Evangelia, Epistolam ad Hebraeos, et difficillima S. S. Literarum loca, nullo numero, contra Socinianorum caeterorumque detorsiones et strophas publice vindicavit". Viermaal is hij rector-magnificus geweest6). In 1672 werd hij bibliothecaris van de universiteits-bibliotheek te Leiden, maakte een nieuwen catalogus, deed inkoopen van boeken — o. a. werd in zijn tijd de beroemde Vossiuscollectie verworven — gelastte dat de uitgeleende boeken en handschriften werden opgehaald, en verheerlijkte de bibliotheek in een rede op 29 October 1674 „de bibliothecae 1) Thomas Crenius, De furibus librarüs dissertatie-, Editio secunda, Lugd. Batav. 1716, p. 145. 2) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. III, blz. 239. 3) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. III, blz. 235. 4) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. III, blz; 242. 5) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. III, blz. 238. 6) Jacobus Triglandius, Laudatio funebris celeberrimi atque safientissimi viri Frid. SpanhemiiF.F., Lugd. Batav. 1701, p. 32. CHRlSTOPHORUS WITTICHIUS 57* Lugduno-Batavae novis auspiciis" Voorstander van de theologia traditiva, moest hij van de Cartesiaansche filosofie niets hebben, doch ging in het voetspoor van Hoornbeeck en gaf lessen in de kerkgeschiedenis2). Als hij in 1675 deze lessen wenschte „in particuliere collegien" te geven, instede van in „publycque lessen", en daarvoor reeds eene handleiding „een bequame introductie ad historiam ecclesiasticam, chronologiam et chorographiam sacram" ter perse had gelegd, gaven de curatoren hem toch te kennen, dat zij er prijs op stelden, dat hij die publieke lessen zou blijven geven, omdat deze „de luyster ende de renommee van de universiteyt veel meer releveren, dan wel doen de particuliere ende domestycque institutie", en voorts, omdat mannen van aanzien en ontwikkeling wel misschien zouden komen luisteren naar de „voorsegde Ecclesiastycque Historiën" doch niet „in privatis collegiis" zouden verschijnen „met een volcome collateraliteyt nevens de gemeene studenten" 3). De curatoren hielden, hoe Spanheim ook tegenspartelde, aan die publieke lessen vast. Tot 1701, dus één-en-dertig jaar lang, is hij te Leiden werkzaam geweest; een anti-Coccejaan, die echter zijn voorganger Coccejus in een brief aan curatoren als „virum supra laudes meas et invidiam seculi" geprezen heeft 4). Vooral de geschriften van Coccejus waren het onderwerp der studiën van Christophorus Wittichius geweest, toen hij in 1671 uit Nijmegen als hoogleeraar naar Leiden werd geroepen. Aan Coccejus had hij geschreven: „atque ingenue fateor, me ex lectione tractatus tui de Foedere (ut eius solius hic faciam mentionem) plus hausisse doctrinae salubrioris, quam 1) P. C. Molhuysen, Geschiedenis der Universitetis-bibliotheek te Leiden, Leiden 1905, blz. 27, 28-34; Fridericus Spanhemius F. F., Ofera, Lugd. Bat. 1703, Tom. II, col. 1426—1433. 2) P. C. Molhuysen, Bronnen, DL III, ■ blz. 293: „Ende heeft D. Fredericus Spanhemius seer geexpostuleert tegens de conduitte dergeenen, die de Carthesiaensche Philosophie waren toegedaan"; Dl. III, blz. 296. 3) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. III, blz. 308. 4) P. C, Molhuysen, Bronnen, DL IIJ, blz. 228». Zijne „Opera omnia» zijn in drie lijvige fojianten te Leiden in 1701-1703 uitgegeven; een fraai portret bevindt zich vóór in het eerste deel. 58* STEPHANUS LE MOYNE ex spissis aliorum voluminibus, non nisi mole sua et verbis hominum super bientibus" Hij werd na zi3ne oratie al spoedig van voorliefde voor de Cartesiaansche filosofie verdacht en Pierre Bayle schreef over hem, dat hij zijne colleges gaf „avec le concours d'un grand nombre d'auditeurs; a quoi contribuoit non seulement la clarté de son esprit, mais aussi rattachement qu'il avoit au Cartesianisme et au Coccéianisme, qui est le Parti a la vérité le moins en faveur auprès des Puissances en Hollande, mais le plus au goüt de la jeunesse, et de ceux qui se piquent d'esprit" 2). Reeds in 1672 besloten de curatoren om Stephanus le Moyne, doctor in de theologie en predikant te Rouaan, aan te zoeken, om als hoogleeraar naar Leiden over te komen; ^ zij boden hem 1700 gld. traktement, benevens 300 gld. huishuur 3). Le Moyne, hoewel ongehuwd, maakte toch „eenige reflexie op den droevigen toestant van desen staet", al was hij wel geneigd eene benoeming te aanvaarden. De curatoren lieten hem vrijheid, wanneer hij wilde komen, óf aanstonds, óf als het land uit den oorlog door Gods genadige hand was gered 4). Le Moyne draalde meer dan twee jaar, afgeschrikt door allerlei geruchten die er over Leiden in het buitenland rondgingen. De curatoren lieten hem 15 Augustus 1675 schrijven, „dat al hetgeen uyt dese stad off van elders raekende de desordre van dese Universiteyt ende de feytelijkheden, daermede de Professoren alhier soude(n) werden bejegent, soude mogen wesen overgeschreven, niet anders sijn als valsche en onwaraghtige verdigselen, alleen bij eenige quaadwillige gedissemineert om den voorn. Le Moyne ende alle orthodoxe theologi van de professio Theologie in dese Universiteyt te doen afschricken, om alsoo des te veyliger te doen indringen ende predomineren de nieuwigheden, die eenige jaren herwaarts in dese ende andere Academiën sijn opgekomen"; zij verzochten hem 1) Johannes Coccejus, Opera Anekdote theologica et fhilologica, Amstelodami 1706, Tom. II, p. 710 (Epistola CCXXII). 2) Pierre Bayle, Dictionaire historique et critique, cinquième edition, Amst. 1740, Tom. IV, p. 509. 3) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. III, blz. 260. 4) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. III, blz. 272. AJjrrONIUS HULSITJS 59* dus dringend over te komen, hetgeen zij 19 Januari 1676 herhaalden1), Le Moyne antwoordde 30 Januari 1676, dat allerlei hem weerhouden had, als de liefde van zijne gemeenteleden en familiebetrekkingen, maar ,mea nunc est Hollandia, nee patriam aliam agnosco meam quam Lugdunum Batavorum" 2). Hij hield eindelijk 3 Juli 1676 zijne inaugureele oratie 3). Hij was van eene strenge rechtzinnigheid en van eene grondige geleerdheid, zooals zijne „Prolegomena ad candidum Lectorem", vóór in zijne „Varia Sacra" duidelijk bewijzen. Hij gaf o.a. de brieven van Polycarpus en Barnabas uit, en schreef hierop doorwrochte „notae et observationes", die mede in zijn reeds genoemde „Varia Sacra" voorkomen 4). Evenals voor Le Moyne had Spanheim ook voor de aanstelling van Antonius Hulsius geijverd. Deze was in 1668 van Waalsch predikant te Breda benoemd tot regent van het Staten-College, en was door de curatoren om hem eenigermate tegemoet te komen, waar hij „voordeeliger conditiën* te Breda verlaten had, aangesteld tot „extraordinaris sanctae of Hebraeae linguae professor" op een traktement van 400 gld., terwijl hij uit zijn regentschap 1200 gld. jaarwedde zou erlangen, terwijl zijn rang als regent „in alle publycque actiën" zoude wezen achter de ordinarii en voor de extraordinarii van de Universiteyt 5). Zoo kwam hij naar Leiden, „olim Germaniarum caput, nunc eruditi orbis ocellum", gelijk Spanheim het uitdrukt, zoo goed toegerust met Semitische kennis „ut deinceps cum Hebraizantium nostro seculo primipilis de palma certaturus esset" 6). In 1669 werd hem opgedragen zekere „loei communes theologici" op te stellen, die de studenten bij de disputatiën zouden kunnen 1) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. III, blz. 311, 312, 254* 259*. 2) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. III, blz. 260*. 3) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. III, blz, 328. 4) Stephanus Le Moyne, Varia Sacra seu Sylloge variorum opusculorumgraecorum ad rem ecclesiasticam spectantium, Lugd. Batav. MDCLXXXV, in twee deelen. Het tweede deel bevat de „notae et observationes in Varia Sacra". 5) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. III, blz. 217, 219, 220. 6) Friderici Spanhemii F. F., Antonius Hulsius oratione funebri laudatus, a.d. XDX Martü A. MDCLXXXV, Lugd. Batav. 1685, p. 6, 13, 19. 6o* JOHANNES TRIGLAND JR. I gebruiken, .dienende de opponenten tot stoffe om daer uyt syllogismos ad rem te formeren''; op die manier kregen zij een tuighuis van goede en bondige argumenten J). Op den i6den Jan. 1676 werd hij tot professor ordinarius in de faculteit benoemd; hij zou regent en hoogleeraar in het Hebreeuwsch blijven en den rang hebben na Le Moyne, wanneer deze gekomen zou zijn 2). Hulsius was streng rechtzinnig, wat ook kan blijken uit het feit, dat hij in 1676 „tractaetges" of twistschriften deed uitgaan tegen de Cartesianen, hetgeen door de curatoren met het oog op haar besluit, dat er over de .twintig positien" niet meer gehandeld mocht worden, werd verboden 3). Spanheim, die hem overleefde, heeft 19 Maart 1685 de lijkrede over hem uitgesproken+). Het oordeel van de curatoren 19 Januari 1676 betreffende hem gegeven, nml. van te zijn ,vir in omni linguarum genere, ut et in orthodoxa theologia versatissimus" kan als karakteristiek voor zijn persoon worden aangemerkt 5). Besluiten wij de rij der professoren, die in onze documenten genoemd worden, met de vermelding van Johannes Trigland Jr., die Hulsius in 1686 opvolgde, die de studie der Hebreeuwsche antiquiteiten krachtig heeft aangepakt, en wiens onderzoekingen — naar Sepp's uitspraak — een stoot teweeg brachten, die aan de beoefening der Hebreeuwsche oudheid een geheel anderen en nieuwen loop zou geven. De zoete droomerijen der typologen werden gestoord ; het oog werd van de drijvende wolken der spelerijen naar den vasten grond der werkelijkheid getrokken 6). Het front van typologische schriftbeschouwingen, door Coccejus en de zijnen verdedigd, werd door deze studiën nog wel niet strategisch doorbroken, maar toch krachtig achteruit geschoven. 1) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. III, blz. 232. 2) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. Hl, blz. 321. 3) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. III, blz. 328. 4) Zie hiervóór, blz. 59*, aant. 6. 5) P. C. Molhuysen, Bronnen, Dl. II, blz. 259*. 6) M. Siegenbeek, Geschiedenis der Leidsche Hoogeschool, Leiden 1832, DL bi. 156—157 ; Chr. Sepp, Godgeleerd onderwijs, Dl. II, blz. 259—263. EEN GOUDEN EEUW 6l* Voorzeker de i7de eeuw is een tijd van bloei geweest, ook op het gebied van het gereformeerd-theologisch denken en handelen. „De zeventiende eeuw — aldus een bekend geleerde — draagt in religieus opzicht in geen geval het karakter van dor dogmatisme. Integendeel, in haar bereikte het Gereformeerd Protestantisme den rijpen manlijken leeftijd. Het gaf zich rekenschap van eigen levensinhoud. Het leerde zich bewust worden van hetgeen het is en wil. Het theologisch leven stond dan ook in de Nederlanden in de i7de eeuw hooger dan in de laatste decenniën der voorgaande; hooger ook dan in eenig later tijdperk. De Nederlandsche theologie verkreeg in de i7de eeuw de leiding. Tal van vreemdelingen bezochten onze Hoogescholen. Het licht der Nederlandsche Godgeleerdheid straalde helder uit. Tal van hoogstaande geleerden, wier beeltenissen nog de senaatskamers onzer universiteiten sieren, waren verre over de grenzen beroemd. Een ongekende energie werd ontwikkeld, zoodat ook op theologisch gebied een gouden eeuw werd doorleefd. Het was geen tijd van dogmatische verdorring en formalistische doodheid, maar van rijke levensontplooiing, van wondere geestkracht en schitterend initiatief" l). Hiervan zullen ook de volgende bladzijden nog getuigenis afleggen. 1) Hugo Visscher, De Gereformeerde Theologie, in: Uit onzen Bloeitijd, Serie II, no. 4, Baarn 1909, blz. 10. — Uit het vele, dat ik zou kunnen noemen, wijs ik nog op twee belangrijke artikelen van Dr. M. J. A. de Vrijer, getiteld : Heimwee naar onzen Gouden Eeuw, iri: Stemmen voor Waarheid en Vrede, Jaargang 56 (1919), blz. 641—660; 736—755. Treffend wijst hij op licht- en schaduwzijden en zegt dan: „De indrukken van het godsdienstig leven onzer zeventiende-eeuwers samenvattende zinkt het kleine, dat hun aanhing in de vormen en woorden van hun tijd ver in 't niet bij den dank, dien ik dien 17de eeuwen schuldig ben. Wat de besten van hen ervoeren en uitspraken van het rijke leven met God, de idealen, om dat leven ook te doen doordringen in het geheele volksleven, geeft richting, doel en stuur ook nog voor ons hedendaagsch leven" (blz. 754, 755). HOOFDSTUK III. De faculteit en de geestelijke stroomingen. Onder de geestelijke stroomingen, waartegen de faculteit, in getrouwe aansluiting aan de meening der Kerk, zich wel het krachtigst in de i6de en i?ie eeuw heeft gekeerd behoort: het Socinianisme. Christophorus Ostorod en Andreas Voidovius hadden boeken, die de leeringen der Socinianen behelsden, uit Polen te Amsterdam ingevoerd. Weldra trachtte men ze over het gansche land te verspreiden. De Staten van Holland en West-Vriesland kregen er de lucht van en zonden eenige aan de theologische faculteit te Leiden om advies. De faculteit antwoordde hierop 12 Augustus 1598, dat zij soortgelijke reeds vroeger in handen had gehad en dus met één enkelen oogopslag den inhoud kon gissen. Het 'waren goddelooze boeken, niet veel verschillende van de leer der Turken: immers de godheid van Christus en die des Heiligen Geestes werd erin verloochend, en aan het verzoeningswerk des Heilands tekort gedaan. Het was overbodig, zoo werd in dezelve gezegd, dat Christus voor onze zonden genoegdoening schenken moest; hij had dit dan ook niet gedaan. De faculteit achtte het dringend noodig, dat een streng toezicht werd gehouden, dat dergelijke boeken niet werden gelezen of verspreid, of soms ook in handen kwamen van menschen, op wie ze, bij hunne onwetendheid of nieuwsgierigheid, ongetwijfeld zeer schadelijk zouden werken. Degenen, die ze in het land hadden gebracht, dienden over de grenzen te worden gezet. Het advies werkte uit dat de Staten-Generaal eene resolutie namen, waarin werd bepaald dat deze boeken moesten worden verbrand *). 1) No. 1 (1598 Aug. 12). DE SOCINIANEN 63* De resolutie van de Staten-Generaal had echter niet de gewenschte uitwerking, vooral ook doordat de Remonstranten' in de i7de eeuw de vertaling en verspreiding bevorderden. Zij werden uit het Latijn in het Nederlandsch overgezet door niemand minder dan den dichter Diedericus Kamphuizen, die remonstrantsch predikant in de provincie Utrecht was geweest, gelijk bleek uit de initialen D. C, geplaatst onder de vertaling van Smalcius' boek „'t Woort is vleesch geweest", in 1631 te Rakaw gedrukt. De boeken werden door de drukkers Jacob Aertsen Colom — „ad insigne columnae" — en ook door den bekenden Willem Jansen Blaeu, „in den Sonnewijser", b*fide „op het Water" te Amsterdam woonachtig, verspreid. Niet alleen boeken van Faustus Socinus, maar ook die van Valentinus en Smalcius werden in de taal der geleerden en die van het gewone volk, in den handel gebracht. In 1631 meende de faculteit, bestaande uit Polyander, Rivetus, Walaeus, en Thysius, ten einde het oordeel en vertoog hunner voorgangers — „onse voorsaten", gelijk zij hen noemden — te volgen, goed te doen met het in 1598 gegeven advies nog eens krachtig bij de Staten-Generaal te adstrueeren. God had de vervallen christelijke kerk „van de superstitiën ende sware dwalingen des pausdoms" gezuiverd, en in deze reformeering was de Staten-Generaal „van de voornaempsste" geweest. Zij toch had voor de ware gereformeerde religie de poorten van steden en kerken geopend, hetgeen wel overal zou hebben plaats gevonden, als de woelende duivel niet den voortgang had pogen te verhinderen door „syne alderschadelicxste instrumenten de Socinianen". Deze loochenden de Drievuldigheid, de twee naturen van Christus, de voldoeninge Christi, de opstanding der afgestorven lichamen; zij werden nu door de Remonstranten, die „een brugge" waren, om die verderfelijke leer der Socinianen „op de baen te brengen", in hun voornemen gesteund. Had men in het jaar 1598 gezegd, dat deze Sociniaansche boeken van de Turksche ende Mahomedaansche leer niet veel verschilden, de faculteit van 1631 achtte die uitdrukking nog te zwak en rekende zich ambtshalve verplicht, waar zij 64* DE SOCINIANEN toch van God den Heere door de Staten waren aangesteld om in de Universiteit en mitsdien ook in alle gereformeerde kerken van Nederland, „waervan dese universiteit een queeckerye is", de heilzame leer voor te staan, zoo mogelijk nog krachtiger tegen deze afgrijselijke ketterijen, waardoor de fundamenten der christelijke leer gansch en al werden omgestooten, op te treden. Zij diende alzoo 22 December 1631 bij de Staten van Holland een „waerschouwinge ende vertooch" in, voor de eere van Christus, tot heil der zielen en om Godes toorn over deze landen af te wenden. De Staten brachten aan de faculteit den dank voor hunne waakzaamheid, en betuigden niet te zullen nalaten om tegen dergelijke onheilen te waarschuwen Op den nden Maart 1653 hebben de Staten, nadat bij hen door de synoden van Noord- en Zuid-Holland was geremonstreerd, nog eens het advies der faculteit ingewonnen, wat men toch tegen dien aanwas der Sociniaansche boeken moest doen2). Volgens het oordeel der gedeputeerden der synoden „groeven" de Socinianen de verouderde dwalingen van Ebion, Cerintus, Samosatenus, Arms en „van dyen grooten Godslasteraar Servetus" weder op; zij maakten van de godzaligheid maar een „heydensche zedenkonst"; zij waren „menschen van veel woorden", die liever een ander bestreden dan zichzelf verdedigden en gingen prat op eigen geleerdheid en eigen gerechtigheid, en trokken hunne meeningen zelfs zóó ver „dat niemant, die de godtheyt Christi beleyt, kan salich werden". Het ware maar te wenschen geweest, „dat Italien (se) in haer eerste uytbroeysel had gesmoort ende Polen in haer opqueecksel het voortsetten had benomen". Er wordt aan -herinnerd, hoe zij uit Polen zijn verdreven, hoe particuliere steden als Leiden, Amsterdam en Rotterdam hunne boeken hebben in beslag genomen en verbrand. Op den i7den Juli 1651 was door de Staten-Generaal geresolveerd, dat' men door plakkaten tegen hen zoude ageeren, maar nog altijd kropen er Socinianen „door den wijnberch des Heeren". Ze trokken 1) No. 55 (1631 Dec. 22). 2) No. 102 (1653 Maart n). DE SOCINIANEN 65* op wagens en schuiten door de steden en langs de wegen van het platte land, vooral in Holland, Friesland en Groningen, hielden vergaderingen, verspreidden boeken en traktaten, in het Italiaansch, Hoogduitsch, Poolsch en Latijn gesteld, of ook wel in het Nederlandsch vertaald, waarbij zij, om de menschen tot koopen te verlokken, lieten drukken: „In Hollant by schepenvonnisse gedoemt, openbaerlijck geëxecuteert ende met vier verbrant". Hun schijn van godzaligheid, die zij in hunne loosheid ten toon spreidden, pakte de harten van de inwoners van ons vaderland in, die toch al „vrij. wat tot nieuwicheyt in religie genegen sijn". Men verzocht dus, dat tegen deze personen maatregelen genomen zouden worden, de conventikelen geschorst, boeken verboden, persen stopgezet en winkels gesloten zouden worden. De Grootmogende Heeren moesten met alle macht het kwaad weren. Op hunne beurt brachten zij deze remonstratie bij de faculteit te Leiden en vroegen om advies J). Hoe heeft nu de faculteit in dezen tijd — Heidanus, Coccejus en Trigland — zich tegenover de Socinianen gedragen? Hoe Heidanus, de man om zijn Cartesianisme later zelf zoo bitter vervolgd, en Coccejus de scherpzinnige tegenstander van Voetius? In het advies, dat zij 3 April 1653 hebben uitgebracht en onderteekend, kan niet anders gelezen worden, dan dat rij deze ketterij ten zeerste hebben gelaakt en aan de Staten hebben aanbevolen met kracht er tegen op te treden. Zij erkennen niet anders te kunnen inzien, dan dat het inkruipen en toenemen der Socinianen is eene zware geestelijke straf over de onbekeerUjkheid en ondankbaarheid van deze landen, welke God de Heere de eere had aangedaan „dat sy het Evangelium gehoort, ende veele haer bloet daerom vergoten ende groote swaricheden geleden hebben, dat sy van het jock des paus' ende des koninckx van Spangnien, tot verwonderinge van de gantsche weerelt verlost, met victorien ende rijckdommen gesegent sijn". • Te constateeren viel echter — God betert — dat Neder 1) No. 101 [1653 Maart], 5 66* DE REMONSTRANTEN land daarvan maar weinig vruchten tot verbreiding der godzaligheid had voortgebracht. De faculteit erkent, dat er niets verschrikkelijker of schadelijker kan bedacht worden dan de leer van Socinus. Onrechtzinnig zijn zij, en hunne leer over Christus is aan die van Joden en Turken gelijk. Zij willen „dat men den Heere Jesum als een bloot mensch adoreren sal, met de papisten ende heydenen creaturen vereerende". Zij houden staande, dat de leer van Christus' persoon en werk een verhindering is voor de bekeering van Joden en Turken. Magistraten beschouwen zij niet al» christenen, als deze het zwaard dragen; zij ontzenuwen de H. Schrift, verdraaien haar „gelijck een wasche neus" en trachten de eenvoudigen in hunne strikken te vangen. Bij Remonstranten en Mennisten, met wie zij vele leeringen gemeen hebben, zooals met Episcopius, die leerde dat het niet precies noodig was te gelooven, dat Christus de eeuwige Zone Gods was, vonden zij een open deur. Altemaal redenen waarom de faculteit aanspoort, om dit „sielengift" zich niet verder te laten verspreiden, ook omdat daardoor de Remonstranten ongeneeslijk zouden worden. Waakzaamheid was van noode, vooral ook om de eere van God, „die het kostelicke juweel der Evangelische waerheyt alhier geplant" had *). De faculteit arbeidde alzoo krachtig mede, om de werking der Socinianen paal en perk te stellen, zeker niet het minst omdat zij, naar hare meening, zulk een verderfeHjken invloed op de Remonstranten hadden. Het verwondert ons dan ook niet, dat wij onder onze bescheiden stukken aantreffen, die op de Remonstranten zelve betrekking hebben. De eerste druk van de „Confessie" der Remonstranten was in 1621 verschenen, door Episcopius in het Latijn opgesteld en door J. Wtenbogaert in het Nederlandsch vertaald. De Zuid-Hollandsche synode voorzag, dat hierdoor niet weinigen zouden worden „begoocheld" en van het pad der waarheid afgevoerd, en het daarom door hare deputaten, bij schrijven van Dibbezius, aan de faculteit 15 1) No. 103 f1653 April 3). CONFESSIE DER REMONSTRANTEN 67* Augustus 1622 verzoeken, om hiertegen eene weerlegging uit te vaardigen *). Namens de faculteit antwoordde hierop Antonius Walaeus, 10 September 1622, dat zij het voorstel van de Zuid-Hollandsche synode ernstig had overwogen, en er ook met de broederen der Noord-Hollandsche synode, inzonderheid die uit Amsterdam over had gehandeld, die het echter voorshands hadden ontraden. Men moest over deze zaak nog eens rustig delibereeren, de meening der Noord-Hollandsche synode inwinnen, waarbij kwam, dat men ook niet geheel zeker was of de Generale Staten daartoe wel hunne toestemming zouden verleënen, en men het niet geraden achtte tegen hunnen wensch in dezen in te gaan 2). Op de synode van Brielle, 1623 gehouden, werd dit antwoord voorgelezen, waarmede men zich echter niet tevreden stelde, doch aan de gedeputeerden opdroeg, om aan de faculteit met nadruk nog eens te vragen om „soo haest mogelijck is, een succincte censura ofte refutatie, dienende tot waerschüwinge van vele ingesetenen deser provincie, te verveerdigen'' 3). De Noord- en Zuid-Hollandsche synoden overlegden, en als zij van de faculteit de verzekering hadden gekregen, dat deze bereid was „de fauten daerin begaen cortelijck ende duydelijck aan te wysen", mits zij van de Staten advies zou hebben verkregen, dat zulks goed en raadzaam werd geacht, wendden zij zich tot dit college met het verzoek een goedgunstig advies te willen verleënen en hun een „favorabel apostille" hierover te doen toekomen. Dit werk toch diende met haaste tot stichting der Kerk en vasthouding der waarheid ondernomen te worden, want reeds werd deze Remonstrantsche Confessio door velen „die niet wel tgeene onder de verbloemde ende op schroeven gestelde woorden is schuy lende, connen onderscheyden" gelezen en geprezen. De Staten antwoordden 10 Januari 1624, dat hun niets meer ter harte ging, dan dat de ketterijen en schadelijke leeringen waardoor de gemeenten 1) No. 16 (1622 Aug. 15). 2) No. 17 (1622 Sept. 10). 3) Zie hierna: blz. 30, aant. 1. 68* DE WIJSGEER ARNOLDUS GEULINCX „verruckt ende misleydt" werden, bestrijding vonden, en gelastten en authoriseerden derhalve de faculteit om „de fauten ende erreuren", strijdende met Gods Woord, in de „gepretendeerde Confessie der Remonstranten" aan te toonen en door den druk bekend te maken1). In 1626 voldeed de faculteit aan dit verzoek en zond eene „Censura" in het licht, waarvan in 1627 eene Nederlandsche vertaling verscheen, die in datzelfde jaar weder eene bestrijding uitlokte van een leerling van Episcopius2). Toen de faculteit met de professoren Abraham Heidanus en Johannes Coccejus was bezet, vierden verbondstheologie en Cartesianisme hoogtij. Een allermerkwaardigste aanbeveling, namens de faculteit, dus ook namens het zeer Dordtsch-rechtzinnige medelid Hoornbeeck afgegeven, en door Heidanus opgesteld, was ten gunste van niemand minder dan van Arnoldus Geulincx. Door de studiën van Victor van der Haeghen, doch bovenal door de onderzoekingen, van prof. J. P. N. Land, die ook Geulincx' werken heeft uitgegeven, zijn wij over dezen wijsgeer, den voorlooper van het latere Cartesianisme, goed ingelicht. Doch hetgeen Van der Haeghen en Land niet vermochten op te lossen, namelijk de vraag: om welke reden Geulincx Leuven had moeten verlaten, vinden wij in dit aanbevelend schrijven op eenmaal opgehelderd. Geulincx was in verzet gekomen tegen de leeringen van de roomsch-katholieke Kerk, en had zich nu naar Leiden begeven, waar hij verwachtte veilig te kunnen leven. Hij wordt beschreven als een jonge geleerde, die te Leuven in het „collegium Lilium" de wijsbegeerte had onderwezen, een schrander, verstandig en ervaren man, bedreven in de theologie en de medicijnen. Hij had de leer van Augustinus over de genade ingedronken, had de ij delheid van transsubstantiatie en misoffer erkend en was diep overtuigd, dat onze gerechtigheid in Christus alleen was te vinden. Nog te Leuven zijnde werd hij door zijne collega's van 1) No. 30 (1624 Jan. 10 en 1624 Febr. 27). 2) Zie hierna: blz. 30, 3r, aant. 1. HEIDANUS EN HET CARTESIANISME 69* ketterij verdacht, omdat hij niet leerde en handelde zooals zij, en toen hij, onder voorwendsel van eene kleine reis te willen maken, naar Nederland was getogen, hadden zij aanstonds in zijne plaats een ander aangesteld; bij zijn terugkeer was hij ternauwernood aan eene levenslange gevangenisstraf ontsnapt Nu was hij in Nederland; de faculteit had gunstige inUchtingen over hem bekomen, waarom zij hem 3 Mei 1658 warm bij Regeering en Kerk aanbeval1). Geulincx werd reeds den 7den Mei 1658 — 33 jaar oud — te Leiden in het „Album Studiosorum" ingeschreven, gaf aanvankelijk lessen in de wijsbegeerte, en overleed als buitengewoon hoogleeraar te Leiden aan de pestziekte in het jaar 1669. Geenszins had Heidanus in 1658 kunnen denken, toen hij dezen aanbevelingsbrief opstelde, dat het Cartesianisme hem nog eenmaal ten val zou brengen. Den weg te beschrijven, die hierheen leidde, zou overbodig zijn, waar wij dien uitvoerig geteekend vinden in de dissertatie vandr. J. A. Cramer over Abraham Heidanus. ( Bovendien bevinden zich onder, de oorkonden ook geen verdere dokumenten, die het Cartesianisme nader toelichten, dan de reeds van elders bekende resolutie van curatoren en burgemeesteren der Universiteit van Leiden, 17 Januari 1676 genomen, waarin scherpelijk verboden werd voortaan directelijk of indirectelijk over een twintigtal stellingen te handelen, die men als leeringen van Cartesius aanmerkte, waarbij zij hunne resolutie van 1672 renoveerden. De Metaphysica van Descartes zou niet meer onderwezen mogen worden en alle overtreders zouden zonder eenige „dissimulatie, verschooninge ofte conniventie" uit hunne ambten worden ontzet2). 1) No. 127 (1658 Mei 3). Zie eene uitvoerige verhandeling van mijne hand hierover: De wijsgeer Arnoldus Geulincx te Leuven en te Leiden, in: Nederlandsen Archief voor Kerkgeschiedenis, N. S., Dl. XV (1919J, blz. 1—24. 2) No. 178 (1676 Jan. 17). HOOFDSTUK IV. De faculteit, hare rechten en de opleiding der predikanten. Toen door de Nationale Synode, gehouden te Dordrecht, in hare navergaderingen was besloten, dat de formulieren van eenigheid — de Heidelbergsche Catechismus, de Confessio Belgica en de Canones van Dordt — moesten onderteekend worden werd hierop door de Zuid-Hollandsche synode, bij monde van twee Leidsche predikanten, ook bij de theologische faculteit te Leiden aangedrongen. Natuurlijk hadden de professoren — het viertal W alaeus-Rivetus-ThysiusPolyander — geen bezwaar; zij beloofden die ook bij alle gelegenheden te zullen doceren, verdedigen en 't contrarie van die te weerleggen 2). Maar er school een addertje onder het gras: de nationale synode van Dordrecht had tevens geeischt onderteekening van „belofte van subiectie van de professoren aan de provinciale synode". En daarin had de theologische faculteit begrijpelijkerwijze geen lust, nog afgezien van het feit, dat de Staten ook niet genegen waren om op die manier indirect de slippendragers der Kerk te worden. Wat te doen? De faculteit zocht een uitweg en berichtte 1622, dat zij met goedvinden van de curatoren, zelf een formulier had opgesteld „in substantie alle hetselve vervatende, uutgenomen de voorsegde subiectie"^ Zij hadden dit gemaakt tot „onderhoudinge van de suverheit der leere ende gemeenschap der kerken", hetzelve onderteekend, en waren van voornemen het ook verder 1) H. H. Kuyper, De Post-Acia, Amst. 1899, blz. 229—231. 2) No. 13 (1622 Juni 25). ONDERTEEKENtNGSFORMULIER DER PROFESSOREN 71* door hunne opvolgers te doen onderteekenen. Dit formulier was in een boek ingeschreven, dat in haar archief was opgeborgen, doch waarvan zij gaarne aan bevoegde personen inzage verleende. Het formulier, dat in handschrift E. is te vinden, en door Kist is afgedrukt, luidde als volgt1): XXV Junii, 1622. Cum Synodus Nationalis Dordracena Ulustriss. ac Praepotentum D. D. Ordinum auctoritate convocata consultum iudicaverit, ut non tantum Ecclesiarum Pastores sed etiam S.S. Theologiae Professores in Belgicis nostris Academiis, Confessionem Ecclesiarum Belgicarum, Catechesin Heidelbergensem et Canones de quinque articuUs, in eadem synodo conscriptos, approbarent; quamvis plerique nostrum in illa Synodo id praestiterint, operae tarnen pretium nos facturos existimavimus, ad unanimem inter nos et cum Ecclesiis nostris consensum testandum, ut in libro, in quo praedicta scripta sub uno volumine, in Archivis Facultatis Theologicae in hac Academia Leidensi reposito, compacta sunt, propriis nostris manibus omnes consignaremus, ut hac ratione omnibus in posterum, ubi opus erit, innotescat, nos doctrinam scriptis illis comprehensam pro Orthodoxa Sacrisque Literis consentanea agnoscere: ac proinde, tum publice, tum privatim, docere ac tueri veile. Quod ut solenniter hac ipsa subscriptione significamus, sic illud nos fideliter praestituros sancte pollicemur, caeteris qui non subsequentur, aut nobis adiungentur, hoe nostro exemplo praeeuntes. Johannes Polyander. Andreas Rivetus. Antonius Walaeus. Antonius Thysius. Verder wilde de faculteit niet gaan, doch zij kon dit, volgens haar zeggen, ook niet, daar het zich onderwerpen aan eene provinciale synode bij Curatoren en Staten afkeuring zou vinden en zij reeds eene contrarie-akte hadden afgegeven, 1) Zie: N. C. Kist, De onderteekening der Formulieren, in: Archief v. Kerk. Gesch., Leiden 1838, Dl. IX, blz. 488—490. 72* FACULTEIT ONAFHANKELIJK VAN DE KERK dat dit niet geschieden kon, alvorens er eene wijze van correspondentie tusschen Universiteit en Kerk was ontworpen *). Men liet dit besluit door commissarissen in 1622 aan de Zuid-Hollandsche synode, die te Gorinchem zitting had, berichten, welke nu op haar beurt aan de faculteit voorstelde een „voet ofte maniere van correspondentie" te willen opstellen en deze vóór den 85ten Mei 1623 te willen inzenden, als wanneer de synode te Leiden vergaderen zou. De synode gaf echter duidelijk te kennen, dat zij met dëze handelwijze van de faculteit geen genoegen nam; volgens de kerkenorde was de faculteit „subject" en behoorde dit te blijven 2). De synode werd echter in 1623 — waarschijnlijk wel met opzet — niet te Leiden, doch te Brielle gehouden. Daar kwam inderdaad ook een schriftelijk ontwerp der heeren professoren ter tafel, dat aan alle classes was toegezonden, waarin de faculteit de manier van correspondentie stelde in: „het compareren (van de professoren) op de synodale vergaderingen". Maar met dit voorstel was de synode alles behalve tevreden; het druischte tegen alle kerkenordeningen in; zoodanige comparitie was den hooggeleerden alleen toegestaan, wanneer de synodale vergadering in de plaats der academie zelve, in dit geval Leiden, gehouden werd. De synode kon ook maar niet inzien, waarom de faculteit zich toch maar niet aan de macht der synode wilde onderwerpen en stokstijf bleef staan op de „vryheit" aan alle gereformeerde academiën door godvruchtige prinsen en overheden verleend. Aan de faculteit werd nogmaals geraden, zich aan het besluit van de Nationale Synode van Dordrecht ten dezen opzichte te onderwerpen en het goede voorbeeld van andere provinciën „specialijck van die van Groningen" te volgen, „dewelcke noyt hierop hebben gedifficulteert" 3). De faculteit, die door - Thysius zelf afschriften van de 1) No. 14 [1622] ; No. 15 [1622]. 2) No. 19 (1622 Dec. 2). 3) W. P. C. Knuttel, Acta der particuliere synoden van Zuid-Holland, 's-Grav. 1908, Dl. I, blz. 73, art 9; blz. 91—92. PRAKTISCHE OPLEIDING DER PREDIKANTEN 73* synodale acta had laten maken heeft hare meening vastgehouden en er voor bedankt om zich onder het juk der Kerk te buigen, weliswaar verloochenende dienaangaande de inzichten -van hare „voorsaten", die medegewerkt hadden op de synode van Dordrecht om een dergelijk onderteekenings-formulier samen te stellen, doch reddende de vrijheid van het wetenschappelijk onderzoek aan de Leidsche Universiteit. In denzelfden tijd, dat de Kerk de faculteit aan zich wilde onderwerpen, kwam deze ook met allerlei wenschen te voorschijn ten opzichte van de opleiding der predikanten. Naar het oordeel der synode werden de studenten veel te weinig voor de praktijk van hun ambt toegerust. Reeds op de synode van Gouda was in 1620 goedgevonden, dat bij de curatoren der hoogeschool zou worden aangehouden op de aanstelling van een professor in de practische theologie. In 1621 werd besloten nog eens bij curatoren daarop aan te dringen, dat dan toch tenminste één der vier hoogleeraren onderwijs zou geven in dit vak, en in 1622 werd goedgevonden, dat hun dit verzoek bij geschrifte zou worden overgebracht. Aldus geschiedde. Op den gden November 1622 werd aan de curatoren der universiteit eene uitvoerige missive gezonden, waarin op het belang der zaak werd gewezen. Het was hoognoodig — zoo werd betoogd — dat de „theologia practica" werd onderwezen, gelijk ook aan andere gereformeerde universiteiten het geval was: eene bewering, die later door de faculteit werd tegengesproken, immers de theologische studie had toch reeds de praxis tot einddoel. Wat de synode onder „theologia practica" verstond heeft zij duidelijk gezegd en aangewezen. Een student, wilde hij met vrucht voor zijn toekomstig ambt worden opgeleid, had niet alleen noodig, dat hij de H. Theologie in den grond verstond, gezond was in het geloof, en den rechten zin van de H. Schrift kon aanwijzen en verklaren, maar hij moest dien ook zoo weten voor te dragen, dat 1) No. 27 (1621 —1622—1623). 74* PRAKTISCHE OPLEIDING DER PREDIKANTEN deze strekte tot vertroosting van de conscientien der hoorders, als ze benauwd waren of aangevochten, en heenleidde tot „beterihge des levens". En aan dit laatste ontbrak naar het oordeel der Kerk alles: de studenten verstonden wel de fundamenten, konden daarvan rekenschap geven, konden teksten „tamelick" analyseren en uitleggen, maar als zij „ad usum et praxin" moesten worden toegepast, dan trokken de gemeenten uit de prediking maar weinig profijt. De studenten schoten „in de stichtinge" te kort; zij wisten niet hoe de onboetvaardigen moesten worden bestraft, de zwakken vertroost, de ongeregelde menschen vermaand en een iegelijk „na synen staet, gelegentheyt ende beroupinghe" onderwezen, waartoe het onderwijs in de praktische theologie eene belangrijke bijdrage zou kunnen leveren *). De curatoren antwoordden, dat zij geen geld hadden, om een vijfden hoogleeraar te benoemen en gaven aan de synode in overweging om hunnen wensch zelf bij de faculteit kenbaar te maken. Dit is geschied. De professoren antwoordden 6 Juni 1623 in eenen zeer karakteristieken brief, die in menigerlei opzicht voor alle tijden hèrlezing verdient. Zij stemden der Kerk dadelijk toe, dat alles diende te worden gedaan en ook gedaan werd, om de theologische studenten voor hun aanstaand ambt zoo goed mogelijk voor te bereiden, maar zij betwijfelden het, of het wel wenschelijk zou zijn, om de theoretische zijde der opleiding zoo sterk aan de praktische op te offeren. Dat deden immers ook de pauselijken (pontificii), die van alles „casus" maakten, zelfs nuttelooze, overbodige, gevaarlijke, ja, schandelijke „quaestiones" behandelden en alles met grooten overmoed definieerden. Geen enkele gereformeerde universiteit had dit voorbeeld gevolgd. Doch men hield toch ook de praktijk wel in het oog bijv. bij de proposities en wat dies meer zij. De faculteit weigerde dus om van de wetenschappelijke opleiding der studenten, vóór alles, afstand te doen 2). Tevens waakte zij bij voortduring, dat aan hare rechten 1) No. 18 [1622 Nov. 9]. 2) No. 20 (1623 Juni 6). J. BOGERMAN OVER DE UTRECHTSCHE HOOGESCHOOL 75* geen afbreuk werd gedaan. Op eene vraag van de curatoren of de regenten van het Staten-college ook zitting mochten hebben in de faculteit — het was Festus Hommius, die deze zaak dreef — antwoordde de faculteit, dat zij hiertegen geen bezwaar koesterde, als maar vast stond, dat deze regenten geen leden van den senaat zouden kunnen zijn en derhalve niet in derzelver preëminentie of emolumenten zouden kunnen deelen; alleen in zaken het opzicht en de studiën van de theologische studenten betreffende zouden zij zeggenschap hebben, over de particuliere adviezen mogen meepraten, doch nooit ofte nimmer zou een der regenten het decanaat der faculteit mogen bekleeden, daar „de decanus niet alleen het beleyt moet hebben van tgene onse faculteyt in 't besonder aengaet, maer daervan ook aen senaet ende academie de propositie (moet) doen" '). Verdedigde de faculteit haar eigen rechten, zij steunde ook zuster-hoogescholen in het behouden der hare. In het jaar 1637 was er een geschil gerezen, of de Utrechtsche universiteit wel het recht had om hare eigen theologiSchè studenten te examineeren. De Kerk zegde, dat dit haar recht was. Meynardus Schotanus, die in het voorjaar van 1637 hoogleeraar te Utrecht was geworden, meende dat dit zekerlijk niet der Kerk doch der Academie toekwam en stak, om alle zekerheid te verkrijgen, zijn licht op bij niemand minder dan Johannes Bogerman, den voorzitter der Dordtsche synode. Hij zou wel weten en willen inlichten, hoe hierover de synode van Dordrecht indertijd had beslist. Bogerman ontving zijne twee missiven en beantwoordde die in één van 21 Juli 1637, afgezonden uit Franeker. De eertijds zoo krachtige man, met zijne forsche imponeerende gestalte, was ernstig krank en kon dus maar wéinige woorden ten antwoord zenden. Hij dankte voor den Rijnwijn, dien Schotanus hem ter versterking had toegezegd, doch waar hij dien reeds van elders had ontvangen, moest Schotanus geen moeite meer doen. Bogerman 1) No. 29 (1624 Febr. xo). 76* J. BOGERMAN OVER DE UTRECHTSCHE HOOGESCHOOL verbaasde er zich over, dat de kerkelijken over dit examen moeilijkheden maakten. De universiteit van Utrecht was toch evenzeer eene „schola theologica" als de andere, had het recht om tot doctor in de theologie te promoveeren en kon toch over vorderingen en gedrag van de studenten een veel beter oordeel hebben, dan de Kerk. Daarenboven had men zich te onderwerpen aan de uitspraken van de nationale synoden. Het besluit van die te Middelburg gehouden was aan Schotanus bekend; dat van de synode te 's-Gravenhage was op de nationale synode te Dordrecht voorgelezen en onveranderd goedgekeurd, aangezien geene der kerken daartegen eenig gravamen had ingebracht. Trigland, Udeman en Bogerman hadden het artikel over de electie der predikanten geteekend, maar over de onderhavige kwestie was met geen enkel woord gerept. Misschien zou Bogerman onder zijne papieren nog wel het een of ander kunnen vinden, maar hij bekende thans te ziek te zijn om er naar te zoeken. Evenwel, de argumenten door Schotanus reeds opgesomd, waren voldoende om de Kerk van haar ongelijk te overtuigen en de gemoederen te kalmeeren. Er was al oneenigheid genoeg in de Kerk. Deze oude strijder verlangde naar vrede en besloot zijnen brief met den wensch, dat God hem en hun allen wilde schenken eendracht, vrede en rust, opdat-gij — zoo schreef hij — met blijdschap Christus moogt dienen. Bogerman belooft nog nader aan zijne collega's te zullen schrijven, indien God hem de gezondheid zou teruggeven, en beveelt zich intusschen bij Schotanus in diens voorbede aan Nu werd ook de theologische faculteit van Leiden in deze kwestie om advies gevraagd. Zij heeft dit openhartig en uitvoerig gegeven en de Utrechtsche faculteit in hare zaak ondersteund. Na de Reformatie toch — aldus de faculteit te Leiden — hadden alle academiën last en recht gekregen om hare eigen studenten te examineeren, hun daarvan attestatie te verleënen, tot licentiaten en doctoren te promoveeren, waarna deze personen dan door de Kerk bevoegd i) No. 79 (1637 Juli 21). LEIDEN STEUNT UTRECHT 77* werden geoordeeld, om tot den kerkendienst voorgesteld en gerecommandeerd te worden. Dit was in Nederland door de synoden uitdrukkelijk vastgelegd. In 1578 te Dordrecht, in 1581 te Middelburg, in 1586 te 's-Gravenhage, en inzonderheid bleek dit ook uit de continueele praktijk der academie van Franeker tot op dezen dag toe. Evenzoo geschiedde het te Leiden, waarvoor voorbeelden uit den tijd van Gomarus zouden kunnen worden aangevoerd; in den tijd van Polyander en Episcopius was dit nog gebeurd met Johannes Seroyen, die in de classis Tiel proponent was geworden. Eene dergelijke handelwijze kende men ook te Groningen. Van vermindering of annuleering dezer rechten was nooit sprake geweest, en zeker wel niet op de synode van Dordrecht in 1619, gelijk de nog overlevenden en de brief van Bogerman konden getuigen. In art. 20 was weliswaar niet over deze zaak gesproken, doch dit was geschied, omdat men deze aangelegenheid in een bijzonder reglement had willen behandelen, dat echter niet was gemaakt, omdat de synode intusschen was uiteengegaan. Doch vreesden de kerken, dat de faculteit te lichtvaardig met het examen zou omspringen, zij behielden toch altijd het recht van verkiezing en beroeping; twijfelden zij aan iemands leer of leven, wat was er tegen, dat de classes met hem eene „conferentie" hielden, alvorens hij als „gerecommandeert" werdt aangemerkt. Hoe het zij, de hoogeschool van Utrecht — „alhoewel de jongste in Nederlant" — had evengoed als de universiteiten van Leiden, Franeker en Groningen het recht, om hare eigen theologische studenten te examineeren '). Eenige tientallen jaren later meende de Kerk weder in het onderwijs der faculteit te moeten ingrijpen, namelijk door te bepalen, dat geen proponent tot het predikambt in eenige kerk ressorteerende onder de Zuid-Hollandsche synode zou kunnen worden toegelaten, dan die den leeftijd van 25 jaar had bereikt en in zijn 26ste jaar was getreden. De synode verzocht aan de Staten van Holland deze be- 1) No. 80 [1637]. 78* LEEFTIJD EN STUDIE DER PROPONENTEN paling door een decreet te willen confirmeer en. Nog twee dingen wenschte de Zuid-Hollandsche synode met betrekking tot de theologische studiën te zien gebeuren, namelijk, dat de scholarchen en rectoren „om te versien tegens de rauwe ende onrijpe studiën der proponenten", niemand tot de studie aan de academiën zouden toelaten dan die volkomen daartoe bekwaam waren, en vervolgens dat de professoren niemand zouden mogen „immatriculeeren" dan op zoodanig een bewijs, of waar het diegenen betrof, die particulier onderricht hadden gehad, op voorafgaand examen. Ten opzichte van het eerste punt besloten de Staten 26 November 1667, dat zij dit in een „decreet van staet" zouden vastleggen, en ten opzichte van de beide andere punten zegden zij aan de theologische faculteit om advies te zullen vragen Aldus werd gedaan. De professoren der Leidsche theologische faculteit nu danken in hun antwoord de Staten voor de zorg, welke zij voor den luister en de autoriteit van het „hoochwaerde predickampt" toonden. Zij zijn het eens, dat de proponenten bij de aanvaarding van hun ambt. niet te jong moeten zijn, en wel in de eerste plaats, omdat zij dan moeilijk den naam van „ouderlingh" kunnen dragen, gelijk de Apostel de leeraars noemt, maar dan ook, omdat zij dan nog niet de noodige levenservaring bezitten voor hun werk vereischt. Een nieuweling wordt spoedig opgeblazen en valt volgens de uitspraak in den brief aan Timotheus (1 Tim. 3 v. 6) in het oordeel des duivels. Met betrekking tot het toelaten van studenten op bewijs van rectoren of na voorafgaand onderzoek, had de faculteit eenige bedenkingen. Men moest toch niet vergeten, dat ons volk „tot de vryheyt gewent", niet lichtelijk te bewegen was, om iets aan te nemen, dat naar zijne meening, zonder evidente noodzakelijkheid eene nieuwe verbintenis oplegde. Hoe gemakkelijk zou het kunnen gebeuren, dat, indien de scholarchen en rectoren de kinderen te lang in de triviale scholen hielden, öf die kinderen zelf, öf ook hunne ouders verdrietig werden, het oordeel der school- 1) No. 167 (1667 Nov. 26). DE TOELATING TOT DE UNIVERSITEIT 79* hoofden niet wilden afwachten, of eene andere school kozen of zich ook op eigen hand ter academie aanmeldden. Hierbij kwam, dat sommige leermeesters, om aan hunne school luister bij te zetten „fraeye ende uytstekende verstanden" gaarne nog iets langer bij zich op school hielden, en de minder-begaafden, om de moeite die zij met deze leerlingen hadden, eerder dimitteerden. Bovendien hoe konden, waar dit alleen voor theologen gold, rectoren of ouders of ook de leerlingen zelf, met zekerheid weten, of, als de scholieren aan de academie waren gekomen, zij zich inderdaad en bij voortduring op de theologie zouden toeleggen; zij zouden misschien na verloop van tijd van studievak willen veranderen, hetgeen men ook dagelijks zag gebeuren. De faculteit achtte het derhalve niet gewenscht dit alleen voor theologen te eischen, want dit zou de studie in de godgeleerdheid niet bevorderlijk zijn. Het eischen van een dergelijk getuigschrift zou de Hollandsche jongelieden achterstellen bij de buitenlanders en die uit andere provinciën kwamen, waardoor de mogelijkheid niet gering werd, dat men de universiteit van Leiden zou gaan mijden. Daarenboven werd voor toelating tot het Staten-college — eigen instelling van de heeren Staten — reeds een testimonium vereischt en een scherp examen afgenomen; wilde men dit ook voor de academische studie opleggen, dan zouden zij, die op eigen kosten studeerden, van de studie der theologie vervreemden, of aan eene andere universiteit de voorkeur geven *). De faculteit vreesde dus, dat door dergelijke maatregelen de studie der theologie aan hare universiteiten zou worden belemmerd, en de Staten van Holland en West-Frieslant hebben zich 19 Januari 1668 bij dit oordeel nedergelegd; zij besloten dat „de voorsz. sake vooralsnoch sal gelaten worden bij 't gebruyck tot noch toe daerontrent geobserveert zijnde" 2). 1) No. 168 [1667]. 2) W. P. C Knuttel, Acta der particuliere synoden van Zuid-Holland, 's-Gravenh. 1912, DL IV (1657—1672), blz. 446. HOOFDSTUK V. De censuur over boeken. Tot de werkzaamheden van de theologische faculteit te Leiden behoorde ook de censuur over boeken. Door wie nu werd deze aan haar opgedragen? Vooreerst door de Staten-Generaal, die het oordeel van de faculteit inwon over een boek, dat de auteur aan de Hoogmogenden wenschte op te dragen, de gebruikelijke manier, om de kosten aan de uitgave verbonden, gedekt te krijgen. Zoo zonden de Hoogmogenden 8 November 1631 het boek van Johannes Spiljardus, predikant te Gorkum, en getiteld: „De Schat der Heilighe Schrifture, ofte Memorie-dichten over de Canonycke boecken des Ouden ende Nieuwen Testaments" aan de faculteit om advies en kregen ten antwoord: „soo ist, dat wy achtervolgende den voorschreven last, het schrift gelesen hebbende, bevinden ende oordeelen tselfde stichtelick ende tot opbouwinge der gemeente in de kennisse der H. Schrift, gedruckt sal kunnen worden" *). Evenzoo 6 Maart 1655 het tractaat van Petrus Wittewrongel, getiteld: „Oeconomia Christiana" ofte „Christelycke Huyshoudinge", waarop zij antwoordde, „dat hetselve nae syne materie nootwendich, nae de maniere van tracteren wel geleerdelick, duydelick ende stichtelick gedaen is" 2). Voor dezen arbeid, op last van de Staten-Generaal verricht, was de faculteit dan gewoon hare declaratiên bij dit college in te dienen. Wij hebben er enkele uit de jaren 1621—1626, waarbij echter niet vermeld staat hoeveel de faculteit voor dit „visiteren ende examineren" der boeken 1) No. 51 (1631 Nov. 8). 2) No. 107 (1655 Maart 6). — No. 108 (1055 Maart 12). BOEKEN VAN BUITENLANDERS 8l* ontvingVoor de beoordeeling van sommige boekwerken door het Hof van Holland opgedragen kwam men eens, voor andere twee- of driemaal, ja somtijds meerdere malen, gelijk voor de beoordeeling van de boeken der Rozekruisers, „collegialiter" bijeen. Zij werden gelezen en vergeleken, terwijl in een schriftelijk rapport het judicium aan het Hof van Holland werd medegedeeld. Dit werd dan door een of twee professoren in persoon naar den Haag overgebracht2). Wanneer buitenlahdsche geleerden hunne boeken aan de Staten-Generaal wenschten op te dragen, dan verzocht deze gewoonlijk eerst het judicium der faculteit te mogen vernemen, alvorens zij de opdracht van het werk aanvaardde. Paulus Testardus, predikant te Blois in Frankrijk, voorstander van Amyrauts leerstellingen, had een boekje geschreven, dat door den heer Van Langerack, ambassadeur aan het Hof van Frankrijk, namens hem aan de Staten-Generaal was toegezonden. De Hoogmogenden verlangden hierover n April 1633 van de faculteit advies te ontvangen 3); zij onderwierp het aan een nauwgezet onderzoek, vond er stellingen in betreffende de bekeering des menschen, die aan zijnen leermeester Camero deden denken, en gaf nu een ongunstig judicium, daar het, naar de meening van de faculteit, de twist en tweedracht in de kerken maar zou bevorderen 4). Remhard Bachman, doctor juris, had eene chronologie op de nieuwe overzetting des Bijbels opgesteld en vroeg nu aan de Staten-Generaal om een octrooi voor 10 of 12 jaar 5). Deze zond het boek 14 November 1659 om advies aan de theologische faculteit te Leiden6). De faculteit adviseerde 21 November 1659 gunstig. Zij had het werk doorgezien en ook nog mondeling met den suppliant besproken en hem bevonden te zijn een man „uytsteekende in geleertheydt, ende sonderlinge in 5j— 1) No. 49 (1626). 2) No. 39 (1626). 3) No. 60 (1633 April 11). 4) No. 62 (1633 April 23). 5) No. 136 (1659). 6) No. 137 (1659 Not. 14). 6 82* REINHARD BACHMAN tijtrekeninge ervaeren", die ook vele „duysterheden en schqnstrydigheden" in de tijdrekening had weggenomen, waarom de faculteit over zijnen arbeid gaarne een gunstig oordeel uitsprak ')• De Staten-Generaal verleende hem nog denzelfden dag (21 Nov, 1659) octrooi voor de eerstvolgende vijftien jaren, verbiedende, dat het boek in dien tijd, hetzij geheel of gedeeltelijk zou worden nagedrukt, op boete van 300 gld., waarvan een derde zou wezen voor den officier die „die calangie" zou doen, een derde voor de armen, en een derde voor Bachman zelf, terwijl de nagedrukte exemplaren zouden worden verbeurd verklaard. Doch alvorens het werd uitgegeven moest Bachman zich nog een „attaché" verwerven van die provinciën, binnen welke hij het zou laten drukken2). Bachman besloot het in de provincie Holland uit te geven en zond dus 8 December 1659 een verzoek aan de Staten van Holland en West-Vriesland hem deze „attaché" wel te willen verleënen. Hij was „in deser lande onbekent" en niet bij machte op eigen kosten het werk uit te geven; dringend vroeg hij dus om hulp in dezen. De Staten van Holland besloten de faculteit te Leiden nog eens om inlichtingen te vragen 3). Wat het moge geweest zijn, maar thans aarzelde de faculteit en draalde zij om een gunstig advies te geven; zij wilde meer „van datselve stoff" zien, en als Bachman niet meer bij de hand had, werd de „attaché" door de Staten niet verleend. Eenige jaren daarna klopte hij ten tweeden male bij de faculteit en inzonderheid bij Heidanus aan, doch daar het hem om het het „grasseeren der sterfte" niet geraden scheen, zich langer te Leiden op te houden, werd ook nu weder de „attaché* door hem niet verkregen. In 1666 kwam Bachman ten derden male bij de faculteit met deze zaak aan. Hij presenteerde haar thans zeven geschriften, alle op de bijbelsche tijdrekening betrekking hebbende, waarvan hij opmerkte, dat het was „een werck van Godt tot hiertoe gespaert, ende in dese laétste eeuwen aen sijne Kercke 1) No. 138 (1659 Nov. 21). 2) No. 139 (1659 Nov. 21). 3) No. 140 (1659 Dec. 8). # JIREMIAS FELBINGER 83* geópenbaert". Alle schijnbare tegenstrijdigheden des Bijbels konden door middel van deze tijdr ekentaf els worden opgelost: ze waren als een sleutel om alle verborgenheden der profetie en voorzegging te ontsluiten. In deze geschriften werden ook de misslagen in vertaling en kantteekening door de Staten-vertalers begaan, verbeterd; deze konden bij eene revisie der vertaling worden gebruikt. De geschriften konden ook dienen „int besonder om die Joden van die komste des beloofden Messiae ofte te onderwysen* ofte te overtuigen", om welke reden er ook bij de faculteit door Bachman op aan werd gedrongen toch een gunstig judicium over zijn werk bij de Staten van Holland te willen uitbrengenr). De faculteit heeft dit dan toch eindelijk ook aan de Staten gegeven. Het verbaast ons niet, dat zij 19 Augustus 1666 volmondig moet bekennen, dat zij de chronologie niet van punt tot punt heeft nageplozen; zij kon echter verklaren, dat het een werk was, dat het zijne zou bijdragen tot bewijs van de „goddelickheit ende suyverheit der Schrifture", waardig om „neffens andere diergelycke wercken gesien ende geconsidereert te werden" 2). In 1661 vroegen de Staten van Holland aan de faculteit om advies inzake de Hoogduitsche overzetting van het Nieuwe Testament door Jeremias Felbinger, waarvan de burgemeesters van Amsterdam aan de Staten van Holland een exemplaar hadden gezonden 3). De faculteit verklaarde 22 Februari 1661, dat de vertaling Sociniaansch was, een vervalsching der Heilige Schrift en ontried de verdere uitgave ten sterkste 4). Maar dan ook waren er particuliere personen, die zich rechtstreeks tot de faculteit wendden, om een judicium over hunne werken te erlangen. De in de Hollandsche taal gestelde boeken beoordeelde de faculteit (Polyander-Rivetus-WalaeusThysius) liever niet, vooreerst omdat, nog afgezien van het feit dat Rivet geen Hollandsen kende, zij het daarvoor te druk had, maar ook, omdat zij dit aan de kerkelijke autoriteiten 1) No. 161 (1666). 2) No. 162 (1666 Aug. 19). ttflSR 3) No. 144 (1661 Febr. 15). 4) No. 145 (1661 Febr. 22). 84* MEURSIUS. — SIXTINUS AMAMA wilde overlaten; voor Kerk en Staat, wanneer deze officieel om een judicium vroegen, wilde zij echter wel eene uitzondering maken Toch zijn nog vrij vele judicia, door particuliere personen gevraagd, in het archief der theologische faculteit te vinden. In de eerste plaats van boeken, geschreven door mede-professoren. Als Meursius in het jaar 1621 een boek over den Prins van Oranje heeft opgesteld, dan oordeelt de faculteit 12 Januari 1621, dat het gedrukt mag worden, al heeft hij ook de katholieke leer daarin „godsdienst" genoemd en aan Maria den titel van „diva" gegeven. De faculteit wil hierover niet struikelen, doch raadt hem aan zich voortaan van eene zoodanige terminologie, al stelt men zich daarbij ook op het standpunt van den tegenstander, te onthouden2). Ook nog van eenen anderen hoogleeraar nml. van Rivetus, werd een boek beoordeeld. Hij had in 1633 een werk samengesteld: „Exercitationes" op Genesis, dat de faculteit om de kennis, ijver en knapheid in het uitleggen van moeilijke bijbelplaatsen, niet alleen bewonderde, maar waarvan zij de lezing ook warm aanbeval 3). Doch niet alleen van de professoren, van de universiteit en faculteit te Leiden, doch ook van die der zuster-universiteiten werden de boeken aan de faculteit, met verzoek om judicium, toegezonden. Te Franeker zetelde als professor in het Hebreeuwsch de bekende linguist Sixtinus Amama. Deze schreef 10 Juü 1623 aan Festus Hommius, dat hij de vijf boeken van Mozes had vertaald, met zijne studenten onder meer Hosea had gelezen, en nu wel gaarne onder de Staten-vertalers van den Bijbel zich een plaats zag ingeruimd. Hij verzocht aan Hommius zijne belangen bij de Synode te willen bevorderen 4). Op den 26sten September 1623 zond hij eene missive aan de faculteit te Leiden, waarin hij berichtte, met zijn boek „de Bijbelsche Conferentie" bezig te zijn. Van Winghen's vertaling deugde volgens hem in het geheel niet. Hij zou nu gaarne zien, dat de 1) No. 50 (1631 Sept 15). 2) No. 4 (1621 Jan. 12). 3) No. 61 (1633 April 15V 4) No. 21 (1623 Juli 10). GUILIELMUS AMESIUS 85* faculteit zijn werk bij de Staten en de synode van ZuidHolland aanbeval, en zond haar hiertoe eenige bladen als proef toe Deze beide brieven werden door een zekeren student in de rechten, Cabeljau geheeten, aan de adressen bezorgd. Eenige dagen later, 11 October 1623, zond hij nog enkele exemplaren van afgedrukte bladen, benevens de inhoudsopgave en de voorrede van zijne „Conferentie" 2). De faculteit antwoordde hem, dat zij het beter zou gevonden hebben, wanneer Sixtinus Amama privatim met de vertalers der Bijbeloverzetting had overlegd en hen had voorgelicht, met welk antwoord de Franeker hoogleeraar niet zeer was ingenomen en om herziening ervan aan de faculteit verzocht 3). Aan dezelfde hoogeschool te Franeker doceerde ook de bekende professor Guilielmus Amesius. Hij had een boek over „het Geweten" geschreven, dat door den drukker aan de theologische faculteit te Leiden was toegezonden. Het oordeel hierover berustte eigenlijk bij de Franeker faculteit; die te Leiden kon voor deze handelwijze, dat haar nu dit boek ter beoordeeling was gestuurd, geen andere reden vinden, dan dat zij dichter bij des drukkers woonplaats woonde. In haar judicium zegde de faculteit het boek te hebben doorgezien en niet kwaad bevonden, al ried zij den schrijver toch ernstig aan om de Anglikanen — die zooals men weet Amesius uit Engeland gebannen hadden — niet meer dan noodig was te prikkelen. Zij gaf den schrijver in overweging ééne bladzijde, waarin bij niet genoeg op het onderscheid en de eenheid van persoon en natuur in Jezus Christus gewezen had, te veranderen 4). Toen Amesius reeds gestorven was, heeft de faculteit nog 9 Maart 1635 over twee van zijne werken, welke hij nog bij zijn leven voor den druk had kunnen gereed maken, een gunstig judicium uitgesproken, nadat om een oordeel dier faculteit door den drukker Joannes Jansonius bij de Staten-Generaal 1) No. 22 (1623 Sept. 26). 2) No. 23 (1623 Ocfc n). 5tóftó 3) No. 25 [1623 Oct]j No. 26 (1623 Oct. 29). 4) No. 72 [1634]. 86* WILHELMUS STEPHANI was verzocht Toen in het jaar 1652 door middel van de Staten-Generaal bij de faculteit (Heidanus—Coccejus— Trigland) een werk van den Groninger hoogleeraar Maresius „Foederatum Belgium Orthodoxum" was ingezonden, heeft zij het geprezen, maar erin gelaakt, dat zijn toon dikwijls te scherp was, dat hij de twistvraag over de praedestinatie weder opwierp en de geschilpunten te veel uitmat2). Onder de overige particuliere personen, die het oordeel van de faculteit over hunne werken inriepen, vinden wij binnenlandsche en buitenlandsche geleerden. Wilhelmus Stephani te Kampen had een boekje geschreven, waarin hij de voorzeggingen van de Anocalypse bewaarheid zag in Frederik v. d. Paltz, den Winterkoning. De gereformeerde faculteit van Leiden was omstreeks 1622 — gelijk alle gereformeerdprotestanten uit de i7de eeuw — met dergelijke bespiegelingen geenszins ingenomen. Met fijnen humor gaf de faculteit hem 8 Juni 1622 in overweging, om met de uitgave van zijn boekje zoolang te wachten, totdat hij zich had kunnen overtuigen, of zijne verklaring al of niet de ware was geweest, en alles naar zijne uitlegging metterdaad was uitgekomen 3). Dan kwamen er geschriften van allerlei personen bij de faculteit in, die de verzoening van remonstranten en contraremonstranten beoogden. Op 31 Maart 1627 ontried de faculteit, na inzage van iemands — de naam wordt niet genoemd, doch waarschijnlijk is het Cornelius Dunganus geweest — „institutum" om dit doel te bereiken, de uitgave. Zijn voorstel om de canones van Dordrecht te verzachten, zou toch niet baten. Men diende bovendien voorzichtig te zijn, want waar men sommigen door het streven naar vrede trachtte te winnen, zou men juist daardoor misschien anderen afstooten*). Deze Cornelius Dunganus was een man,' die steeds naar vrede tusschen de beide partijen zocht, naar een „modus vivendi" zou men kunnen zeggen. Hij had kennis gekregen van de scherpe afkeuring, welke 1) No. 76 (1635 Maart 9). 2) No. 100 (1652 Aug 31). 3) No. 17 (1622 Juni 8). 4) No. 40 (1627 Maart 31). CORNELIUS DUNGANUS 87* Hornhovius' voorstel bij de faculteit had gevonden en was hierover slecht te spreken. Men moest de Socinianen toch vooral niet afsnijden, doch door eenen beminnelijken omgang trachten te winnen*). Op 29 Augustus 1631 vroeg Dunganus dringend aan de faculteit, om nu toch eindelijk eens een judicium over zijn boek tegen de „Apologie" der Remonstranten te willen geven 2). De faculteit had blijkens de „notae" welke zij er op had gemaakt, en die wij nog bezitten, nog al enkele bedenkingen 3), en daarbij geen lust om een oordeel uit te spreken; dat moest de synode maar doen; in de Hollandsche taal gestelde boeken beoordeelde zij niet, dan alleen op last van Kerk of Staat, Hij had zijn boek maar in het Latijn moeten schrijven 4). Dunganus beklaagde zich nu in een brief van 19 Nov. 1631, dat de faculteit hem niet had begrepen, vooral in het stuk van de praedestinatie misverstaan, en verdedigde zich tegen de opmerking, dat hij het boek in zijne moedertaal had opgesteld s). De faculteit berichtte hem, met in te zien waarom de approbatie op zijn boek door hem zoo dringend begeerd werd, doch stelde hem desniettegenstaande een dag van samenkomst voor om de zaak te bespreken 6). Op 27 Februari 1632 schreef Dunganus aan de faculteit een boozeu brief. Waarom met het zenden der approbatie getalmd ? De faculteit had het boek nu reeds een jaar lang onder zich; indien zij aanstonds naar andere visitatoren had verwezen, dan was het al afgedrukt. Hij verwachtte nu spoedig een judicium of anders het boek terug 7). Gunstiger dan over Dunganus' werk tegen de Remonstranten was de faculteit gestemd over een boekje van denzelfden aard, waarschijnlijk geschreven door Isaac Junius8); en over een ander van de hand van Vedelius, hoogleeraar te Deventer, handelend „de arcanis Arminianismi", waarin 1) No. 42 (1627 Dec 6). 2) No. 48 (1631 Aug. 29). 3) No. 49 [1631 Sept.]. 4) No. 50 (1631 Sept 15). 5) No. 52 (1631 Nov. 19). 6) No. 53 (1631 Nov.). 7) No. 56 (1632 Febr. 27). 8) No. 67 (1634 Juni 10). 88* ABRAHAM TROMMIUS EN ANDEREN deze o. a. schreef dat men in Nederland nog al tot nieuwigheden geneigd was !)s Wanneer de secretaris van Hoorn J. van der Beeck zich bij de faculteit heeft aangediend, met het verzoek van den drukker te Hoorn Marten Garbrants, om de „Catalogus testium veritatis" van Flacius niyricus vertaald te mogen uitgeven, en de Staten-Generaal het judicum der faculteit over deze uitgave heeft uitgelokt, dan verleent de faculteit een gunstig oordeel2). Johannes de Bruin's metrische vertaling der Psalmen acht de faculteit in 1651 loffelijk werk, zeer geschikt in handen van theologanten en geleerden, doch voor kerkgebruik minder dienstig 3). Het boek van Jacques Outerman „den bisschop van ' de Mennisten" getiteld: „Een nodighe Christelycke verantwoordinghe" wordt hoofdzakelijk in drie punten door de faculteit als kettersch bevonden 4). Teellinck's vertoog over den bedroefden staat van Gods volk en de remediën om het voor het verderf te bewaren, wordt geoordeeld niet overal even taktvol geschreven te zijn, maar wordt overigens toch warm aanbevolen 5). Men vindt in de stukken ook een tweetal brieven aan de faculteit gericht met verzoek om beoordeeling en aanbeveling van boeken: de eerste is van een schrijver die i zich met den naam van Davides Guibertus Ultrajectinus noemt en de faculteit, maar inzonderheid Polyander, dankzegt, voor hulp en aanbeveling hem vroeger geschonken, en die nu vraagt om een proefdruk te mogen ontvangen van de nieuwe translatie des Bijbels of tenminste mededeeling, wanneer deze verschijnen zal6); het tweede schrijven is van den bekenden Abraham Trommius, gedateerd 9 November 1674, waarin hij de faculteit verzoekt zijne Grieksch-Nederlandsche Concordantie bij de studenten te willen aanbevelen 7). 1) No. 47 (1631 Juni 14). 2) No. 44 (1628 Febr. 28). — No. 45 (1628 Ma^rt 8). 3) No. 97 (1651 Nov. ir). 4) No. 37 (1626 Sept. 18). 5) No. 36 (1626 April 2). 6) No. 78 (1637 Mei 23). 7) No. 177 (1674 Nov. 9). BALTHASAR WILLIUS 89* Doch ook buitenlandsche geleerden zochten het judicium der faculteit over hunne boeken te erlangen. Het door Camero en Tilenus gehouden twistgesprek was in druk uitgegeven. De faculteit kon zich in hoofdzaak met de gevoelens van Camero wel vereenigen, oordeelde dus 21 Januari 1621 gunstig over zijn boekje I), en berichtte dit 31 Januari 1622, in een schrijven van Rivet, waarin Camero in overweging werd gegeven, toch nog eenige wijzigingen aan te brengen2). Samuel Przyplfowski, een Pool, had in 1628 anoniem een boekje in het licht gegeven, waarin hij de groote overeenkomst welke er was tusschen Socinianen en Remonstranten trachtte aan te toonen. De faculteit heeft dit boekje nauwkeurig onderzocht 3). Van een anderen Hongaar Martinus Thaliaeus approbeert de faculteit diens boek „Anatome Samosateniapismi", waarin hjfj de christelijke waarheden tegen de Socinianen verdedigde 4). De vertaling van den Heidelbergschen Catechismus in het Spaansch, opgesteld door Johannes Aventrot, die later in Spanje den marteldood is gestorven, heeft de faculteit geapprobeerd 5). De predikant en hoogleeraar aan het illustre gymnasium te Bremen, Balthasar Willius, een der afgevaardigden op de synode te Dordrecht, had een commentaar geschreven op de profeten Haggaï en Maleachi. Hierover richtte hij 8 December 1637 aan de faculteit te Leiden eenen uitvoerigen brief6). De faculteit schijnt hem te hebben bericht, dat in zijn boek kettersche leeringen voorkwamen, want in zijn antwoord op dit schrijven van de faculteit, gedateerd 15 Maart 1638, verdedigt hij zich. Het deed hem leed, dat vooral de politieken tegen hem opgekomen waren en nu vroeg hij, dat de faculteit hem tegen hun verkeerd oordeel in bescherming zou nemen 7). De faculteit antwoordde 24 Juni 1638, dat de curatoren der universiteit, aan wie Willius 1) No. 5 (1621 Jan. 21). 2) No. 9 (1622 Jan. 31). 3) No. 46 [1628]. 4) No. 73 [1634]. 5) No. 43 (1627 Juni 23). )\- 6) No. 81 (1637 Dec. 8). 7) No. 82 (1638 Maart 15). QO* HEBREEUWSCHE BIJBELS blijkbaar zijn boek had opgedragen, geen boekwerken aannamen, die hun door vreemdelingen waren gededuceerd. Men had er daarenboven ook eene ketterij over Arminius en Gomarus in aangetroffen, en Testardus' boek, zoo zegde de faculteit, was ook niet geaccepteerd *). Op den Juli 1638 verdedigde Willius zich nog eens en betuigde, dat hij door een zekeren Flockenius verdacht was gemaakt2). Een boek, handelende over de Openbaring van Johannes had Balthasar Octavien Amyraut opgesteld. Jan van Wevelichoven, raad van de stad Leiden, had het van Willem Boreel, gezant bij het Fransche hof, ontvangen, om het aan de faculteit ter beoordeeling te geven. Coccejus oordeelde er niet ongunstig over, welke meening door zijn ambtgenoot Heidanus werd ondersteund; hij achtte het ook niet ongeschikt, dat Amyraufs verklaring van de Apocalypse onder de oogen van meer personen zoude komen en heeft het dus geapprobeerd 3). Eenmaal — het zij met den verschuldigden eerbied gezegd — heeft de faculteit (Trigland-Coccejus-Hoornbeeck) — zich bij den neus laten nemen, al kunnen ook alle mogelijke verzachtende omstandigheden worden gepleit. Nisselius wilde eene Hebreeuwsche editie van het Oude Testament uitgeven, in denzelfden tijd, dat ook de Jood Athias een dergelijk plan koesterde. De Staten zonden enkele proefbladen van beide uitgaven aan de faculteit om advies. De faculteit beval beide edities, doch inzonderheid die van Nisselius, aan. Andere geleerden voegden zich hierbij. Wat bleek echter, toen na Nisselius' dood in 1662, zijn bijbel verscheen? Dat de „zeer oude codex" waarnaar hij volgens zijn zeggen dezen bijbeluitgave deed verschijnen, niet anders was dan een zeldzaam geworden uitgaafje van Elias Hutter in 1587 verschenen, en dat hij gewoonweg had gekopieerd 1) No. 84 (1638 Juni 24). 2) No. 86 (1638 Juli 25). 3) No. 116 (1657 Juni 9). 4) No. 131 (1659 Maart 21). HOOFDSTUK VI. Verschillende controversen. Tusschen de beide hoogleeraren der Harderwijksche school Antonius Déusingius en Johannes Cloppenburgius was oneenigheid ontstaan naar aanleiding van Déusingius' vermeende ketterijen over de substantie der ziel, het verband tusschen lichaam en geest, en over de Voorzienigheid, waar tegen Cloppenburgius meende te moeten opkomen. Déusingius schreef nu een brief aan de faculteit welken deze 10 September 1642 beantwoordde met hem den raad te geven om, in den tijd waarin men toch al zoo fel op allerlei nieuwigheden was, dergelijke zonderlinge stellingen als hij ten beste gaf, achterwege te laten en zich met zijnen ambtgenoot te verzoenen Aan de Groningsche Hoogeschool was tusschen de professoren Samuel Maresius en Jacobus Altingius een twist over de kwestie van de viering van den Sabbath uitgebroken, waarin ook weldra persoonlijke gevoeligheden een rol speelden. Nadat de curatoren der hoogeschool van Groningen vergeefsche pogingen in het werk hadden gesteld, om beide hoogleeraren met elkander te verzoenen, schreven zij 7 Januari 1669 aan de faculteit van Leiden om advies in deze zaak; zij voegden bij hunne missive een afschrift van de theses van Maresius en de antwoorden hierop gesteld door Altingius2). De faculteit, betuigde zich 17 Januari 1669 met'de handelwijze van Maresius allesbehalve ingenomen. Men kon de waarheid toch wel verkondigen en verdedigen, zonder iemand persoonlijk daarbij aan te 1) No. 94 (1642 Sept. 10). 2) No. 171 (1669 Jan. 7). 92* MARESIUS EN ALTINGIUS. — PONTIAAN VAN HATTUM vallen. Wat zou er van worden, als een ieder die geroepen was om onderwijs te geven, dadelijk maar de pen opnam tegen hen, die het met hem niet eens waren. Het diende nergens toe om iemand dadelijk tot een ketter te verklaren: dat leerde de christelijke liefde niet. Bovendien, waar was het voor noodig dezen twist in het publiek te brengen, dien men gemakkelijk onderling had kunnen uitmaken. Wat die 31 theses betrof, sprak de faculteit er hare verbazing over uit, dat deze niet korter hadden kunnen gesteld worden. Over verscheidene dacht de eene geleerde anders dan de andere, zoo bijv. over de duizend jaar in de Apocalypse. Ook had de faculteit wel gewenscht, dat Alting, alvorens hij die meeningen had geuit, eerst eens met meer ervaren mannen had gesproken. De faculteit gaf nu den raad, dat Maresius zou verklaren, dat Alting zich van alle ketterij gezuiverd had, dat men voortaan elkander zou eeren en als vrienden leven, en dat Maresius zou beloven niet dadelijk controverse meeningen te zullen opwerpen De predikant van St. Philipsland Pontiaan van Hattem was van ketterij verdacht, inzonderheid wat betreft zijne uitlegging van den Heidelbergschen Catechismus. De faculteit had 10 December 1680 niet minder dan een vijftiental uitspraken voor Sociniaansch, ja godslasterlijk verklaard en geraden hem uit den Heiligen Dienst te ontslaan. Van Hattem herriep echter en nu kon de faculteit 10 November 1681 aan de Staten berichten, dat zij na conferentie met hem gehouden te hebben, bevonden had, dat hij de vermaning der faculteit als billijk had erkend en betuigd, dat hij verder niets in zijnen boezem verborgen hield, dat afweek „van de gesonde leere van alle onse gereformeerde kercken, ofte smaekte nae eenige Socinianery, Pelagianery, Manicheïsche off diergelycke verworpene leeringen". De faculteit verklaarde hem dus voor gezuiverd van alle heterodoxe opiniën 2). In de twist tusschen Leydekker en Vlak, den zonderlingen en 1) No. 172 (1669 Jan. 17). 2) No. 180 (1681 Nov. 10). LEYDEKKER EN VLAK 93* opgewonden predikant van Zutphen, is dè faculteit gemoeid geweest, getuige enkele brieven, welke hierover in de collectie zijn te vinden Een uitvoerig schrijven van Basnage, in het Fransch gesteld, doch zonder dateering verzonden, wordt door de faculteit beantwoord 2). 1) No. 181 (1689 Sept. 19). — No. 182 [1689]. — No. 183 (1689 Oct. 25). — No. 184 (1689 Nov. 19). — No. 185 (1689). — No. 186 (1689 Nov. 29). 2) No. 104 [1653 ?]. HOOFDSTUK VIL Buitenlandsche aangelegenheden. Voor personen, uit het buitenland afkomstig, die zich in Nederland ophielden en in moeilijke omstandigheden verkeerden, of voor buitenlanders die hulp dringend noodig hadden, heeft de faculteit zich steeds en bijzonder geïnteresseerd. Op den 28sten Mei 1620 heeft zij zich tot George Abbot, aartbisschop van Canterbury gewend, met het verzoek om den verbannen geleerde Guilielmus Amesius, bij koning Jacobus I aan te bevelen, opdat diens verbanning uit Engeland zou worden opgeheven;. zij deed dit ook op grond van het feit, dat Amesius in Nederland zulk een kloek bestrijder van de Remonstrantsche beginselen was geweest*). Bij de predikanten en professoren te Zürich en bij de predikanten te Bazel heeft de faculteit het lot bepleit van de beide gevangen gehouden personen Caspar Alexius en Johannes a Porta, en hun toegezegd te zullen bewerken, dat de Jezuïet Livinus Wouters, die te Amsterdam gevangen zat, zou worden vastgehouden, totdat deze beide personen waren verlost. Wouters is op eene wonderlijke wijze uit zijne gevangenschap, in gezelschap van twee Remonstrantsche predikanten, ontsnapt, doch dit was buiten hare schuld, daar zij een schrijven aan den kerkeraad te Amsterdam had gezonden, om zijne gevangenhouding te bepleiten, hetgeen ook door dezen was beantwoord geworden 2). De faculteit heeft zich het lot aangetrokken van den tot het christendom bekeerden Jood Palacius, afstammeling van 1) No. 3 (1620 Mei 28). 2) No. 6 (1621 April 26). — No. 7 (1621 April 26). — No. 8 (1621 Juni 4). / BUITENLANDSCHE AANGELEGENHEDEN 95* eene voorname Portugeesche familie, die een groot gezin ten zijnen laste had; zij richtte daartoe een schrijven niet alleen tot de Utrechtsche predikanten; maar ook tot Henricus Arnoldi, waarin zij hen verzocht het goede voorbeeld, dat sommige classes gegeven hadden door voor dezen bekeerden Jood twintig gulden te geven, te volgen De afgezanten der Boheemsche ballingen, met name David Vechnerus en Johannes Stadius, die ten behoeve van de ballingen, die thans in Polen vertoefden, eene collectereis maakten, heeft zij niet alleen ontvangen, doch hen ook met aanbevelingsbrieven gesteund, waarvoor deze dankzegden en hunnen anderen afgezant Zacharias Cornu bij haar nog eens aanbevalen 2). Op verzoek van de Nederlandsche Mennonieten heeft zij aan de kerk te Zürich 5 April 1664 verzocht, toch vooral tegen de Mennonieten in Zwitserland gematigd en verzoeningsgezind op te treden 3). De faculteit is Herman, landgraaf van Hessen, 27 April 1655 behulpzaam geweest, om diens vertaling van het tractaat van den beroemden Jean Mestrezat „Traitté de rEglise", waardoor hij hoopte het werk der Jezuïeten in Duitschland tegen te gaan, in Nederland bij Elsevier gedrukt te krijgen De faculteit heeft eenmaal zelfs de geheele theologische faculteit van de universiteit van Frankfort aan den Oder van den ondergang gered. Aan deze gereformeerd-protestantsche faculteit was namelijk in 1638 nog maar één hoogleeraar overgebleven met name Gregorius Francus; de overigen waren in de troebelen van den oorlog gevlucht. Francus had nu 16 April 1638 aan de faculteit te Leiden een klaagbrief gezonden, waarin hij om geld en ondersteuning vroeg, daar hij zijn traktement niet eens meer uitbetaald kreeg, en om hulp verzocht bij het onderwijs, 1) No. 54 (1631 Dec. 9). 2) No. 64 (1634 Jan. 13). 3) No. 159 (1664 April s). 4) No. 109 (1655 April 27); No. 110 [1655]. 96* GREGORIUS FRANCUS zoo mogelijk door het zenden van een jeugdig Nederlandsen geleerdeDe Leidsche theologische faculteit stelde dadelijk eene actie in om deze zuster-faculteit te helpen; zij zond naar alle kerken in de provincie Zuid-Holland en daarbuiten- brieven rond, met verzoek om geld. Leiden gat 80 gld.; Amsterdam 50 rijksdaalders. De faculteit had spoedig 200 rijksdaalders bijeen, welke zij per wissel, over Hamburg, in December 1638, aan Gregorius Francus deed toekomen, terwijl in een begeleidend schrijven hem een dergelijk bedrag ook voor de toekomst werd toegezegd. Geen wonder dat de oude en eenzame professor de faculteit hartelijk dankzegde voor dezen geldelijken steun, dien hij zoo noodig had in tijden toen men in Duitschland vanwege den honger honden en katten als voedsel gebruikte 2). In het midden van de i7de eeuw zaten de „Unionsversuche" tusschen Gereformeerden en Lutherschen in de lucht. De persoon, die hiervoor schier de gansche wereld afreisde, was Johannes Duraeus. In de collectie dokumenten vinden wij van hem enkele bescheiden, waarin hij de faculteit in 1638 om steun bij zijn streven verzoekt 3). In 1661 kwam hij hierop nog eens terug en voegde daarbij allerlei brieven, ten bewijze van al hetgene, dat hij vóór dezen tot het oprichten van „collegia pacificatoria" reeds had gedaan 4). Een dergelijk voorstel tot verzoening — een „medium irenicum" — werd door Anna de Coligny, echtgenoote van George van Würtemberg, door de hand van haren hofprediker Johannes Mellet aan de faculteit toegezonden, waarin allerlei wegen en middelen werden aangewezen, om tot dit doel te geraken; de faculteit antwoordde dat dit pogen haar niet onsympathiek was, doch voor Nederland geene beteekenis had, daar de verhouding tusschen Gereformeerden en Lutherschen in dit land toch reeds heel gunstig was en 1) No. 83 (1638 April 16). 2) No. 87 (1638 Aug. 4); No. 88 (1638 Aug. 28); No. 92 [1638 Dec. 6]; No. 93 (1639 Febr. 21). 3) No. 91 (1638 Nov. 1). 4) No. 146 (1661 Mei 16); No. 147 (i66r Juni 10). POGING TOT SAMENSMELTING 97* het dus hier het gewenschte effect niet zou sorteeren *). Een Poolsch edelman, Janussius Radzivill, die te Leiden had gestudeerd en daar om zijn vroolijk leven niet onbekend was gebleven, was na zijne terugkeer in het vaderland, het hoofd van de dissidenten geworden. Deze wenschten 25 Augustus 1644 niet mede te gaan met de pogingen door Wladislaus IV van Polen aangewend, om te Thorn een godsdienstgesprek te doen houden, ten einde Roomschen, Lutherschen en Gereformeerden te verzoenen. In een uitvoerig dokument leggen zij rekenschap af, waarom zij dit weigerden en zonden hiervan ook een afschrift aan de theologische faculteit te Leiden2). In een geschil, dat te Solingen was ontstaan tusschen den magistraat en de predikanten Cochius en Leuneschlosz, waarvan de laatste de kerk van St. Clemens uit handen van den abt Johannes Blanckenberg had ontvangen, waarover de gemeente en magistraat vertoornd waren, werd het advies der faculteit ingewonnen. Deze maande aan tot het bijleggen der twisten; zij schreef zoowel aan den magistraat als aan de predikanten hierover een brief en ontving daarop een schrijven van Cochius, waarin hij zich verdedigde en verzocht, dat deze zijn brief in het archief zou worden gedeponeerd; hij deed dit in de navolgende bewoordingen: „hoe unum est, quod a vobis sollicito, viri clarissimi, responsum hocce meum in vestrum archivum reponere dignemini, ut, si qua posteritas videat querimonias, videat et illam iustam meam defensionem". Na ruim twee-en-een-halve eeuw kan het nageslacht zijne verdediging nog lezen. Zijn wensch is vervuld 3). Met de Anglikanen kon de faculteit1 het goed vinden. Wij wezen reeds bij de bespreking van het judicium door de faculteit op Amesius' boek gegeven 4), dat deze had opgemerkt, dat hij bezadigder over de liturgie en de formulieren 1) No. 143 (1661 Jan. 6). 2) No. 96 (1644 Aug. 25). 3) No. 142 (1660 Nov. 25); No. 151 (1663 Sept. 11); No. 152 [1663 Sept. 12].; No. 153 [1663]; No. 154 [1663]; No. 155 (1644 Jan. 12); No. 156 (1664 Jan. 12); No. 158 (I664 Febr. 12). 4J Zie hiervóór, blz. 85*. 7 98* ANGLIKANEN van de Anglikaansche kerk had kunnen spreken. Maar wanneer de Anglikanen zich in onze kerkelijke aangelegenheden wilden mengen, dan was de faculteit daar vlak tegen. Op den i4den Maart 1633 was door den Raad van State tot de faculteit een schrijven gericht, waarin hij mededeelde, dat er Schotsche en Engelsche predikanten waren, die den ritus van de „Church of England" hier in Nederland wilden invoeren; hij vroeg nu om advies en raad. In haar antwoord van 18 Maart 1633 deelde de faculteit mede, vernomen te hebben, dat men de predikanten in dienst bij de Engelsche Court wilde brengen onder het gezag en de jurisdictie van de bisschoppeüjke Engelsche regeering. Zij, die dit weigerden, zooals de predikant te Delft, zouden naar Engeland worden gevoerd. Terecht merkte de faculteit op, dat dit eene zaak was van wijde strekking en die indruischte tegen de contracten met koningin Elizabeth en koning Jacobus I gesloten, en dat het niet aanging, dat England ons in onze eigen kerk de wet wilde komen stellen. Over de liturgie en formulieren der Anglikaansche Kerk wilde de faculteit zich niet ongunstig uitlaten, maar tegen deze vreemde wijze van doen meende zij dat ernstig behoorde te worden opgetreden De brief van Sartorius tenslotte, die veel stof heeft opgejaagd en Wtenbogaart in eene moeilijke positie heeft gebracht, vindt men in deze collectie dokumenten eveneens afgedrukt2). 1) No. 58 (1633 Maart 14); No. 59 (1633 Maart 18). 2) No. 85 (1638 Juli 24). HOOFDSTUK VIII. Adviezen over kerkelijke zaken» In allerlei zaken, het kerkelijke leven van stad of dorp betreffende, werd de faculteit geraadpleegd. Op het gravamen, dat 17 Juli 1634 bij de Zuid-Hollandsche synode was ingeleverd, of de kerkeraden zich niet eerder tot de classes als hunne competente rechtèrs moesten richten, dan tot de professoren der theologische faculteiten, was tot antwoord gegeven, dat men hun wel om consult en advies mocht vragen, doch dat aan de professoren geene „judicature" werd toegekend Soms brachten de kerkelijke personen, als afgezanten, in de vergadering der faculteit zelf hun verzoek voor, of lichtten daar hunne zaak toe2), maar gewoonlijk werden de casus schriftelijk ingediend. De faculteit was gemeenlijk heel voorzichtig in haar antwoord, wanneer de zaak haar niet recht duidelijk was, of naar zij meende ongewenschte gevolgen na zich kon sleepen. Bovendien verzocht een kerkbestuur ook wel, om bij het advies de gezonden bescheiden te willen terugsturen, hetgeen ten gevolge heeft gehad dat, al zijn er misschien ook aanvragen verloren gegaan, sommige niet meer in het archief aanwezig zijn, aangezien de betreffende oorkonden zijn geretourneerd 3). In welke casus nu gaf de theologische faculteit te Leiden advies ? Wij vinden in onze dokumenten een voorbeeld, dat de faculteit dit deed inzake het beroepingswerk in eene gemeente. Als Prins Maurits 25 Maart 1624 aan de faculteit vraagt, of 1) No. 70 (1634 Juli 17). 2) No. 112 (1655 Aug. 2); No. 132 (1659 April 30). 3) No. 173 f1671 Juni 25). IOO* DANIËL VAN LAREN. — BEROEPINGSWERK hij den predikant Daniël van Laren, die eenige bedenkingen heeft geuit tegen het twintigste hoofdstuk der Apocalypse, benevens tegen de lichamelijke opstanding der martelaren en het duizendjarig rijk, bevorderen kan tot het predikambt in de gemeente Calslagen, onder de classis Woerden gelegen, en hij wenscht te weten of deze dingen het fundament der zaligheid ook raken*), dan antwoordt de faculteit dat hiertegen bij haar geen bezwaar is 2). Omstreeks 1657 is de gemeente Vledder c. a. in Drenthe vacant. Zeven a acht proponenten meldden zich aan ; de deputaten van de classis werden uitgenoodigd, om ria het houden van een bededag daar samen te komen, ten einde de heeren hunne teksten waarover zij prediken moesten, op te geven. De deputaten bleven echter weg, en nu riep de landssecretaris de boeren op. Uit Nijenslijk, dat met Doldersum kerkelijk tot Vledder behoorde, koos hij echter maar twee of drie boeren uit en de rest liet hij ongenoodigd. Toen men bijeen was gekomen, beduidde de secretaris den opgeroepenen, dat zij uit twee bepaalde candidaten moesten kiezen. Eén hunner, Gerhardus Lucae geheeten, weet de boeren in eene herberg te krijgen, waar vrij wat tonnen biers worden leeggedronken. Intusschen ziet hij kans — „met de penne in de vuist" — om de meeste stemmen op zich te vereenigen. Nijenslijk maakte nu. tegen' eene dergelijke verkiezing bezwaar, en vroeg aan de faculteit of de deputaten niet „gepecceert" hadden door niet te verschijnen, of het beroep wettig was en hunne protestatie inderdaad niet was conform den Woorde Gods. Het behoeft geen betoog, dat dit beroepingswerk de goedkeuring van de theologische faculteit niet kon wegdragen 3). Een ander geval, waarin wij sterk de neiging van de faculteit gevoelen, om onnoodig de hand niet in een wespennest te steken, is het volgende. Te Oldemarckt in Overijsel is een oude predikant; zijn zoon is „ad tempus vitale", f 1) No. 31 (1624 Maart 25). 2) No. 32 (1624 Maart 28). 3) No. 121 (1657 Dec. 29); No. 122 (1658 Jan. 17). BEROEPINGSWERK IOI* den vader, tot steun, beroepen, met de toezegging, dat hij na het overlijden van zijnen vader diens opvolger zou worden. Twee predikanten, die daartoe echter niet door de classis waren aangewezen, hadden op eigen hand het beroep geapprobeerd; de landdrdst had het geratificeerd. Tegen deze onrechtmatige wijze van handelen kwamen de lidmaten op. De faculteit zegde in haar antwoord moeilijk eene beslissing te kunnen nemen en liet de afwikkeling der zaak aan de belanghebbenden te Oldemarckt over In een zeer bloemrijk' gestelden brief deelde de kerkeraad van Leeuwarden 23 April 1667 aan de facultéit mede, dat er oneenigheid met de classis was ontstaan over de dimissie van een predikant, waarop dan waarschijnlijk ook de niet gedateerde vraagpunten, welke ik na dezen brief heb afgedrukt, doelen2). De faculteit antwoorde, dat de zaak haar niet duidelijk was, en dat zij daarom lieVer haar oordeel opschortte 3). De moeilijkheid om te oordeelen en een beslissing te nemen werd voor de faculteit dikwijls nog verhoogd door het feit, dat de aanvragers geen plaats of naam noemden, doch het geval in abstracto haar voorlegden. Zoo werd haar oordeel op den 9den September 1673 ingeroepen in zake het beroepingswerk in een niet nader aangeduide gemeente ten plattenlande, die vacant was. Er was daar geen kerkeraad; de classis deed wat des kerkeraads was. De leden bestonden in het geheel maar uit vier manspersonen; twee hunner, voor de classis opgeroepen, waren niet verschenen. Een predikant uit dezelfde classis, die twintig jaar lang de kerk Gods had gediend, stelde zich daar beroepbaar en werd gekozen. Eenige anderen, onder wie de secretaris der gemeente en een naburig predikant, riepen nu in eene herberg de leden bijeen, en wilden den schoonvader van genoemden naburigen predikant beroepen, pretendeer ende deze het jus patronatus voor zijn leven over deze gemeente te hebben. Aan den Raad van State werd 1) No. 130 (1659 Maart 19). 2) No. 164 (1667 April 23). 3) No. 165 (1667 Mei 9). 102* BEROEPINGSWERK. — CENSURA MORUM approbatie van dit beroep verzocht. De classis het een onderzoek instellen. Drie van de vier leden verklaarden misleid te zijn, daartoe te zijn geperst, ja dat een zelfs dronken gemaakt was. Zij verklaarden, niets te hebben tegen den predikant, die door de classis was beroepen. De beroepen predikant zou nu in loco gaan preeken; alles scheen pais en vree. Na drie dagen zou de resolutie door de vier gemeenteleden worden gestuurd, hetgeen zij echter niet deden. De Raad van State keurde het beroep door de classis uitgebracht goed, verleende acte van tractement en zegde reparatie van de pastorie toe. Na de eerste proclamatie verzochten de gemeenteleden echter dat „de geboden (souden) worden geschut", het beroep geannulleerd, verklarende dat zij met zijne overkomst geen genoegen namen en hem niet konden verstaan; zij verlangden eenen anderen predikant uit de classis te mogen beroepen. Nu werd aan de faculteit de vraag voorgelegd, of de proclamatien konden worden opgehouden eh het beroep geannulleerd. De faculteit verklaarde van meening te zijn, dat het door de classis uitgebrachte beroep wettig was, en voegde de opmerking er aan toe, dat gezondheid in de leer en correctheid in den levenswandel een predikant dikwijls meer tot eere strekken dan iemands groote gaven, waar menigmaal maar een spel van wordt gemaakt*). Een andere groep vragen welke aan de faculteit werd voorgelegd betrof de censura morum met betrekking tot het Avondmaal. Gelijk bekend is heeft de Kerk steeds geageerd tegen woekeraars en lombardhouders. Wanneer de kerkeraad van Amersfoort 27 September 1627 vraagt, of een lombardier, die belangstellend bezoeker van de kerk en mild jegens de armen is, aan het Avondmaal mag worden toegelaten, dan antwoordt de faculteit beslist ontkennend2). In 1632 wordt haar door de Zuid-Hollandsche synode nog eens nadrukkelijk verzocht, om eenige theses tegen den woeker te willen opstellen, daar er in dien tijd over deze kwestie vele dis- 1) No. 176 (1673 Sept. 9). 2) No. 41 (1627 Sept. 27). PATRONAATRECHT puten waren En zelfs betreffende eene vrouw te Enkhuizen, die de bank van leening heeft verlaten, in de eerste plaats wel gedrongen door de begeerte naar de viering van het H. Avondmaal, weet de faculteit in 1656 nog niet met zekerheid te zeggen, of zij kan adviseeren om deze vrouw en hare dochter tot den H. Disch toe te laten; zij laat dit aan het oordeel des kerkeraads over 2). Zeker merkwaardig is de vraag uit Veere tot de faculteit gericht en door ds. Petrus Laovicus in eigen persoon overgebracht, hoe te handelen was met iemand, die zoo afkeerig was van den wijn, dat hij geen droppelken ervan over den tong kon krijgen en om die reden aan het Avondmaal niet kon deelnemen. Het antwoord op deze vraag vinden wij in de documenten niet 3). Ook heeft de faculteit uitspraak moeten doen, of iemand die aangenomen was, nu ook kon gelden als een lidmaat van de Kerk van Jezus Christus 4). Nog een andere casus gold het patronaatrecht. Iemand in de Meyerij van Den Bosch had van een roomsch-katholiek eene heerlijkheid gekocht, waaraan het jus patronatus verbonden was. De streek bevond zich in handen van de roomsch-katholieken. De vraag werd nu gedaan, of hij zijn recht mocht gebruiken, om één- of tweemaal een pastoor aan te stellen, en dan zoo langzamerhand een predikant der gereformeerde religie die plaats bij vacature te doen innemen. De faculteit kon dit niet goedvinden; het patronaat kwam der Kerk toe, en een gereformeerde mocht de afgoderij niet bevorderen; hij moest dan maar, zoolang hem dit verhinderd werd, zijn patronaatrecht niet doen gelden 5). In de zaak tusschen twee personen A en B, ambachtsheer respectievelijk over E en K, deed de faculteit uitspraak6). Ook met de aangelegenheden van kerkelijke personen heeft zij zich ingelaten. Den om zijne Remonstrantsche gevoelens afgezetten predikant Nicolaus Bodecherus, die te 1) No. 57 (1632 Maart 24). 2) No. 114 (1656 Maart 21); No. 115 (1656 April 1). 3) No. 112 (1655 Aug. 2). 4) No. 157 (1664 Febr. 8). 5) No. 74 [1635]; No. 75 (1635 Febr. 3). 6) No. 148 [1662 Tan.]; No. 149 (1662 Jan. 19). IOd* LUTHERSCHEN TE DORDRECHT Leiden vertoefde, heeft de faculteit bij de Zuid-Hollandsche synode weder krachtig voor het predikambt aanbevolen *); den woeligen Regnerus Berckel te Rotterdam, heeft zij tot tweemaal toe op het beantwoorden van een vijftal door hem ingezonden punten laten aandringen 2); den candidaat Jacobus Blocq, die twee propositiën had gehouden, Waarin hij naar het getuigenis der faculteit, verstandelijk en grondelijk den Bijbel had uitgelegd, een goede hollandsche taal had gebruikt en met „een beweechlijcke manyere" had gesproken, heeft zij met warme aanbeveling voor subsidie bij de Hoogmogenden voorgedragen 3); en de twee predikanten uit Breda, die persoonlijk inlichtingen kwamen inwinnen, hoe zij handelen moesten met Cornelis van Houte, die bij een nachtelijk opstootje tegenwoordig was geweest, waarbij iemand gedood was, heeft de faculteit tot voorzichtigheid aangemaand en hun geraden om dezen Van Houte aan te sporen tot een anderen staat des levens over te gaan 4). In nog eenige andere kwestiën van kerkdijken aard heeft zij haar advies moeten geven. In 1634 begonnen de Lutherschen te Dordrecht, niet tegenstaande het verbod om conventikelen in te richten, onder den schijn van een pakhuis te willen bouwen, een kerk te stichten. Een brief hierover, werd door ds. Crucius eigenhandig aan de faculteit overgebracht. Onze dokumenten berichten niet wat de faculteit hierop geantwoord heeft 5). Wanneer in 1680 eenige personen anderen verwijten, dat deze in den Franschen tijd in den winkel van iemand, met den letter B1 aangeduid, kaas en waren verkocht hebben — een smokkelpartij dus —, en de aangeklaagden, voor den kerkeraad gedaagd, in dezen geen competenten rechter zien en zeggen, dat de magistraat moet beslissen, dan stemt de faculteit met dit gevoelen in, en beslist dat de kerkeraad 1) No. 10 (1622 Maart 20). 2) No. 63 (1633 Juni 17); No. 68 (1634 Juni 28); No. 69 (1634 Juli 2). 3) No. 77 (1635 April 20). 4) No. 132 (1659 April 30). 5) No. 66 (1634 Mei 18). STICHTING VAN DE KERK TE HEEMSTEDE 105* alleen, overeenkomstig het besluit van den magistraat, inzake de censura morum kan handelen J). Zoo ook hebben de professoren Hoornbeek, Heidanus en Coccejus over de Sabbaths-kwestie, waarover men zich in de i7de eeuw warm maakte, hun oordeel gezegd 2). Eens is zelfs de geheele faculteit bij de stichting van eene nieuwe kerk tegenwoordig geweest. Dit was in 1622 te Heemstede, op uitnoodiging van den ambachtsheer Adriaan Pauw. Onder den blooten hemel, tusschen de puinhoopen der oude kerk, hebben de faculteitsleden Polyander, Walaeus, Thysius en Rivetus medegeholpen aan de grondvesting eener nieuwe kerk; zij hebben deze plechtigheid blijkbaar zoo interessant gevonden, dat zij niet konden nalaten haar in het notulenboek aan te teekenen, feitelijk de eenigste notule, die van de zijde van de faculteit, uit de 17de eeuw, meer aanwezig is 3). 1) No. 179 (1660 Oct. 8). 2) No. 133 [1659]; No. 134 [16591]. 3) No. 12 (1622 Juni 17). HOOFDSTUK IX. Adviezen over huwelijks-aangelegenheden. In de zeventiende eeuw waren er allerlei casus met betrekking tot het huwelijk, waarin nog geene definitieve beslissing was verkregen. De Kerk en de magistraat tastten nog veelal in het onzekere rond. Zoo leverde vooral de kwestie in welken graad van bloedverwantschap de bruid en bruidegom tot elkander mochten staan, onderscheidene vragen aan de faculteit op. Soms kwamen deze in van de zijde van de Staten-Generaalsoms van wege den kerkeraad eener gemeente2) soms ook van particuliere personen 3). Aldus de vraag naar de graden van de bloedverwantschap: een weduwnaar wenscht te huwen met zijne schoonzuster *); iemand wenscht te trouwen met de vrouw van zijn oom van moeders zijde 5); weer een ander wil trouwen met de weduwe van zijn stiefvader6); nog iemand wil een huwelijk aangaan met de weduwe van den halfbroeder zijns vaders 7); allemaal gevallen waarin aan de faculteit wordt gevraagd, of dit wel was overeenkomstig de Levitische geboden, en alzoo kon worden geduld. Gewoonlijk heeft de faculteit dergelijke vragen in ontkennenden zin beantwoord, grondende haar oordeel op de volgende overwegingen: vooreerst, omdat zoodanig een huwelijk óf direct óf bij analogie in Leviticus 18 verboden 1) No. 89 (1638 Sept. 17)No. 105 (1654 Nov. 28); No. 111 (1655 Juli 23). 2) No. 33 [1624]. 3) No. 126 (1658 Maart 2). 4) No. 106 (1665 Maart). 5) No. 45 (1643 Juni 6); No. 123 (1658 Jan. 24); No. 126 (1658 Maart 2). 6) No. 160 (1666 Juni 26). 7) No. 175 (1672 Sept. 24). GRADEN VAN BLOEDVERWANTSCHAP 107* werd'); ten tweede omdat het de- „ordo societatis" verstoorde en tot een publiek schandaal aanleiding zou kunnen geven, aangezien de „publica honestas" was gekrenkt — men behoorde zich ook van den schijn des kwaads te onthouden, zelfs al werd zoodanig een huwelijk in den Bijbel nu niet direkt verboden2); ten derde, omdat, wanneer men huwelijken in zoo nauwen graad van bloedverwantschap toeliet, de omgang van zwagers en schoonzusters die bij ontstentenis van man of vrouw de behulpzame hand boden, niet meer beveiligd zou zijn tegenover allerlei onkiesche gedachten en achterklap van de buitenwereld 3). Voorzeker een merkwaardig argument. Ook over de vraag of eene verbintenis overspel dan wel bloedschande was, moest de faculteit haar oordeel uitspreken. Zoo werd gevraagd, of N. N. bloedschande pleegde, als hij overspel bedreef met de dochter van den echtgenoot zijns zusters, of ook met de dochter van den broeder van zijne eigen vrouw. De faculteit concludeerde, dat deze gevallen alleen als overspel en niet als bloedschande dienden te worden aangemerkt 4). Ook werd de meening der faculteit ingewonnen, of een gescheiden vrouw weder een ander huwelijk mocht aangaan, wat de faculteit afhankelijk stelde van de vraag, wie van beiden schuldig was, en of de man reeds weder was getrouwd 5); dan, of een overspeler met de vrouw in kwestie ook een wettig huwelijk mocht sluiten, hetgeen de faculteit liever niet wilde toestaan, om aan de boosheid geen voet te geven 6); vervolgens of scheiding tusschen • man en vrouw kon worden uitgesproken, waar de man in overspel met de meid leefde en de vrouw het hield met den knecht 7); 1) No. 113 (1655 Sept 20); No. 126 (1658 Maart 2); Nó. 150 (1662 Mei 30); No. 175 (1672 Sept 24). 2) No. 35 (1624 Juli 22); No. 71 (1634 Nov. 16); No. 90 (1638 Sept. 27); No. 150 (1662 Mei 30). 3) No. 106 (1655 Maart); No. 126 (1658 Maart 2). 4) No. 24 (1623 Oct 13). 5) No. 2 (1620 Maart 15). 6) No. 33 [1624]; No. 34 [1624]; No. 35 [1624 Juli 22]. 7) No. 135 (1659 Oct. 29). 108* HET KNIELEN OP KUSSENS BIJ HUWELIJK wanneer twêe personen in affiniteit verbonden, uit een vorig huwelijk kinderen hadden, dan werd de zaak, zoo deze met elkander huwen wilden, nog al ingewikkelder, weshalve ook door den jurist Hanedoes een dergelijk huwelijk ontraden werd *). Was echter een huwelijk aireede voltrokken en werd er bijvoorbeeld na jaren nog captie op gemaakt, en de toetreding tot het . H. Avondmaal daarom verboden, dan adviseerde de faculteit, dat men toch zoodanige personen, na vermaning, maar zou toelaten; de zaak was nu eenmaal niet anders 2). De faculteit staafde hare adviezen met uitspraken niet alleen ontleend aan de Schrift, Joodsche auteurs, aan Calvijn en Beza, maar zelfs met die, welke genomen waren uit heidensche schrijvers als Papinianus en roomsche auteurs als Petrus Lombardus en uit de besluiten van Trente 3), en vroeg ook soms de juridische faculteit om advies *). Curieus was zeker de vraag waarmede dr. Gansefoort, predikant te Westerwieuwert, zich tot de faculteit wendde nml. of het wel geoorloofd was, dat een bruidegom en bruid bij de inzegening van hun huwelijk in de kerk op kussens nederknielden. Sommige gemeenteléden meenden, dat er van een gebruik van kussens, bij het knielen, in den Bijbel geen sprake was, dat het met eenvoud en deemoed streed, hoogmoed aankweekte, en bij minder gegoeden schele oogen gaf. Andere lidmaten zegden, dat men voor eene beslissing in zoodanige zaken den Bijbel toch niet moest gebruiken; wat deed het er toe, men kon even nederig van harte zijn met een kussen als zonder een kussen. De predikant wist niet hoe te handelen; die kussens-historie zat hem dwars, en zeker om eene autoritaire uitspraak te verkrijgen vroeg hij aan de faculteit of eene huwelijks-inzegening op kussens tegen Gods wet streed, en of die in classicale of synodale verordeningen was vermeld, 1) No. 150 (1662 Mei 30). 2) No. 71 (1634 Nov. 16); No. 123 (1658 Jan. 24); No. 126 (1658 Maart 2). 3) No. 160 (1666 Juni 26); No. 106 (1655 Maart). 4) No. 150 (1662 Mei 30). DE LIEFDESHISTORIE VAN ARNOLDUS BORNIUS 109* terwijl hij op een antwoord liefst voor 21 Jan. e.k. aandrong. Niemand minder dan de groote Coccejus heeft het antwoord in deze futiele aangelegenheid moeten opstellen. Hij zegt hierin dat het te Leiden, Amsterdam en 's-Gravenhage gewoonte was, om bij de huwelijksinzegening kussens, ja zelfs tapijtversiering en orgelspel te gebruiken, doch dan bij allen en niet alleen bij de rijken. Geraden werd eenerzijds met voorzichtigheid te handelen, doch anderzijds de wenk gegeven, dat dergelijke dwaze vragen in de gemeente niet moesten worden aangekweekt, want anders zou men wel kunnen vragen, of men op kussens mocht zitten, of een predikant voor het bed van een zieke op een kussen knielend mocht bidden en dergelijke meer. Dat zou worden een juk leggen op de consciehtiën der menschen I). Op den dag vóór Kerstmis 1658 zond de kerkeraad van Schiedam een merkwaardigen casus matrimonialis bij de faculteit in. Een der burgers van Schiedam was negen a tien jaar geleden, naar Spanje of Italië varende, in handen van de Turken van Algiers gevallen. Hij had zich bij hen laten besnijden en was van het christelijk geloof afgevallen. Na dien was hij weder op een Hollandsen schip beland en nu bij zijne ouders te Schiedam teruggekeerd. Hij wilde nu met een christenmeisje trouwen. De kerkeraad vroeg advies aan de faculteit, die in haar antwoord zegde, dat genoemde persoon eerst berouw moest toonen en dan pas toestemming voor het huwelijk zou kunnen krijgen 2). In dezelfde maand van het daaraan voorafgaande jaar (1657) maakte eene liefdeshistorie tusschen den Delftschen predikant Arnoldus Bornius en de 18-jarige dochter van den Delftschen burgemeester Welhouc, die met eene zuster van Jodocus van Lodenstein was getrouwd, en wiens grafmonument (een pilaar-tablet) nog in de Oude Kerk te Delft te zien is, zeer veel opspraak. De zaak was „in ore omnium". Bornius was weduwnaar, had Agatha Welhouc op de huiscatechisatie leeren kennen en liefkrijgen, en zijne betuiging van liefde was niet onbeantwoord gelaten. Doch 1) No. 98 (1652 Juni 10); No. 99 (1652 Juni 26). 2) No. 129 (1658 Dec. 24). II O* DE LIEFDESHISTORIE VAN ARNOLDTJS BORNIUS de vader van het meisje verzette zich krachtig tegen een huwelijk. Welhouc vroeg nu 19 December 1657 aan de faculteit of het meisje die verloving wel, tegen den zin van haren vader, mocht doorzetten, öf zij daardoor niet in overtreding kwam van het vijfde gebod van de Wet des Heeren, en of deze handelwijze van zijne dochter, waarin 'het kind tegen de ouders opstond, niet er op wees, dat wij waren in het laatste der tijden. Verder vroeg hij, of ds. Bornius niet van de Tafel des Heeren moest worden geweerd. Welhouc betuigde er een eed op te hebben gezworen, dat hij het huwelijk nooit zou toestaan De faculteit antwoordde, dat zij zich bij het oordeel van Welhouc aansloot; eene dochter moest — dat leerde ook het concilie van Trente — aan hare ouders onderdanig zijn 2). Ongeveer terzelfder tijd kwam er bij de faculteit een schrijven in van Bornius zelf, waarin hij vroeg of deze dochter nu „de vervloeckinge Chams" waardig was, en of zij, nu haar vader het huwelijk weigerde, den magistraat niet in deze aangelegenheid kennen mocht 3). De faculteit antwoordde ook hem in denzelfden geest als den burgemeester Welhouc 4). In 1658 zond Welhouc nog eens een stel vragen in, die door de faculteit 26 Januari 1658 werden beantwoord 5). In de bescheiden bevindt zich ook een uitvoerig dokument, behelzende eene vraag, met toelichting, door den Leipziger rechtsgeleerde Junghans aan de theologische faculteit te Leiden gericht, nml. of een eunuch wel huwen mocht. Deze zaak had zich als volgt toegedragen. Een Italiaan, van Milaan geboortig, Bartholomaeus de Sorüsi geheeten, hoffelijk van omgangsvormen, roomsch-katholiek van geloof, in gunst bij den keurvorst van Saksen, was eunuch. Hij had zich in Saksen gevestigd, wilde een landgoed koopen en wendde zich om bemiddeling tot den rechtsgeleerde 1) No. 117 (1657 Dec. 19). 2) No. 119 (1657 Dec. 29). 3) No. 120 (1657 Dec. 22 en 29). 4) No. X20 (1657 Dec. 22 en 29). 5) No. 124 (1658 Jan. 26). HET HUWELIJK VAN EEN EUNUCH lil* Junghans. Deze bood de, behulpzame hand bij den aankoop van de ridderhofstede Schmiedeberg voor tienduizend gulden. Doch wat gebeurde? De Sortisi sloeg een welgevallig oog op de bekoorlijke 16-jarige stiefdochter van Junghans, Elisabeth Cüstererin, en wilde haar huwen. Zijne liefde wordt beantwoord. Junghans houdt zoo lang hij kan tegen; doch de eunuch en het meisje willen elkander niet loslaten. De opperhofprediker Weller wordt geraadpleegd, het consistorie gevraagd: zij vinden er niets tegen. Het huwelijk is immers niet alleen „liberorum procreandorum causa", maar ook „mutui adiutorii causa" ingesteld. De keurvorst geeft zelf eindelijk toestemming, en te Satisdorff, op zijn landgoed Schmiedeberg, wordt het huwelijk voltrokken. De eunuch besloot uit dankbaarheid, voor de stichting van eene Luthersche kerk en de aanstelling van een predikant te willen zorgen. Doch als het huwelijk voltrokken is, opponeert het opperconsistorium en verklaart deze verbintenis onwettig. De gehuwden willen elkander nooit verlaten en zeggen liever zelfmoord te zullen plegen. Wat te doen? Bedreven zij nu eene doodzonde en mocht de vrouw des eunuchen niet ten Avondmaal gaan?1) De faculteit stelt zich 28 September 1668 in haar antwoord op het standpunt, dat deze verbintenis naar Gods wet geen huwelijk is, omdat God het huwelijk „liberorum procreandorum causa" heeft ingesteld, waarvan in deze verbintenis natuurlijk nooit sprake kon zijn. Ook zou het oordeel van Voetius en Maresius ten overvloede nog worden ingewonnen, en zoodra dit was ingekomen zou het worden toegezonden2). En hiermede wil ik mijn overzicht besluiten. Mijne bedoeling was niet om de stof uit te putten; slechts heb ik de gegevens ietwat gegroepeerd, en eenige groote lijnen aangewezen. Mogen ook deze oorkonden den wetenschappelijken historievorscher op het gebied van het Gereformeerd Protestantisme welkom zijn. Wellicht ook kunnen zij over de 1) No. 169 (1668 Mei 20). 2) No. 170 (1668 Sept. 28). BESLUIT hedendaagsche kerkelijke problemen nog eenig licht verspreiden; want de woorden van den kerkeraad van Leeuwarden, meer dan twee-en-een halve eeuw geleden geuit, hebben ook thans nog niets van hun kracht verloren: „hoewel het wel ware te wenschen, soo en sal het evenwel niet werden verworven, dat in den bou der Kercke Godts geen gedruysch van bylen en hameren, geen verscheidenheit van opinien en oirdelen, vernomen sal worden"; zoo zouden „de onpartydige ende wyse advisen van Gods yverige ende hoochgeroemde professoren der Academie van Leyden" ook nog voor onzen tijd hunne beteekenis hebben *). i) No. 164 (1667 April 23). 1598 Augustus 12 I. 1598 Augustus 12. — De theologische faculteit te Leiden verklaart, dat eenige Sociniaansche boeken welke haar om advies zijn toegezonden, godslasterlijke leeringen bevatten en verwacht dat de verkoop en de verspreiding zullen worden verboden '). Amplissimi domini. Exemplaria quae nostrae facultati iussistis exhiberi, modo destrinximus, ut quorum partem aliquam iam ante vidimus, et alia eiusdem argumenti esse comperimus. Ne longiores simus, censemus scripta ista ad Turcismum proxime accedere, et veram aeternamque deitatem Christi, filii Dei et Spiritus Sancti, officium Christi, beneficia eius salutaria, et baptismi sancti institutionem et nostrum religiosum erga eum officium evertere, quum eum coli atque invocari ut Deum aeternum et verum Creatorem oportere negant. Exempli causa in Ubro de Jesu Christo servatore haec ipsa habentur verba: Nullam Dei iustitiam omnino postulasse, ut peccata nostra punirentur. Item: falsam esse sententiam istam, quod Christus morte sua Deo sive eius iustitiae pro pec(c)atis nostris satisfecerit. Item: Christum, poen ar um quas nos ex lege Dei subire tenebamur, solutione divinae iustitiae pro nobis satisfacere non potuisse. Item: Christum, eorum quae nos ex lege Dei facere debebamus, praestatione divinae iustitiae pro nobis satisfacere non potuisse, et similia multa adeo blasphema, ut sine gravissima impietate nee credi, nee in vulgus spargi, nee inter Christianos 1) Het iudiciam betreft de boeken van Ostorod en Voidovius. Zie: J. C. van Slee, De geschiedenis van het Socinianisme in de Nederlanden, Haarlem 1914, ■blz- 49—51, 299—300. I i620 Maart 15 2 ferri possint. Quae cum ita sint, amplissimi viri, speramus A. V. pie sapienterque dispecturas cum ut homines illi, qui scripta ista circumferunt, non diu apud vos haereant, tum ut scripta ipsa non veniant in cuiusquam manus, cui deinceps fraudi per imperitiam aut curiositatem esse possint. Amplissimi viri, Deum oramus, ut vos spiritu veritatis et prudentiae donet magis ac magis, et vobis tum in rebus omnibus, tum in hac ipsa causa, quae ad Dei veritatem et communem salutem pertinet, adsit e coelo, ut quae pia, sancta et iusta sunt, per vos commode procurentur perficianturque in Domino. Actum Lugduni Batavorum, die Mercurii XII Augusti, anno MDXCVIII. V. A. studiosissimi: decanus et facultas t(h)eologica Lugdunensis Academiae. (Geen adres). (Zonder onderteekening). C, No. 1. Copie. 2. 1620 Maart 15. — Iudicium van de faculteit over de vraag of het niet aan eene gescheiden vrouw is geoorloofd te hertrouwen, nadat gebleken is dat ook de echtgenoot weder in het huwelijk is getreden. De faculteit stelt de beslissing afhankelijk van het feit aan wie de oorzaak der echtscheiding ligt Ad quaestionem propositam: An mulieri per divortium a magistratu approbatum non liceat alteri vironubere, cum ex publico testimonio constat maritum eius post impetratum utrimque divortium alteram uxorem legitime duxisse. Respondemus: Si iusta causa divortii fuerit penes maritum, coniugii iterationem mulieri secundum Dei legem 1) Dit is de eerste van de vier „Iudicia facultatis theologicae in Acad. Leidensi" welke in tdber H, fol. n—15 rijn aangeteekend. 3 ió2o Mei 28 permitti posse. Si vero prima divortii causa sit a muliere, iterationem coniugii ipsi non temere esse concedendam. Sed si maritus ab ea legitime separatus, iam aliam coniugem legitime duxerit, ac proinde nulla mutuae cum nocente reconciliationis spes amplius supersit postque iusti temporis probationem haec se donum continentiae non habere declaret, interposita magistratus cognitione atque auctoritate, posse ipsi repetendi coniugii potestatem dari. Datum 15 Martii 1620. Subscripserunt Joh. Polyander. Antonius Walaeus*. Antonius Thysius. H, fol. 11. Copie. 3- l6ao Mei 28. — De faculteit verzoekt aan George Abbot, aartsbisschop van Canterbury, om bij den koning van Engeland, Jacobus I, de voorspraak te willen zijn voor Gut'Helmus Amesius, die in ongenade is gevallen en in Nederland vertoevende, voor hoogleeraar te Leiden wordt voorgedragen 1). Illustrissimo ac reverendissimo domino Georgio, Archiepiscopo Cantuariensi et totius Angliae Primati =). Illustrissime ac reverendissime domine Archiepiscope. 1) Dit is de eerste van zes brieven, welke in copie in Liber H, fol. 83—96 staan aangeteekend. Deze brief is van de hand van Walaeus en door Festus Hommius naar Engeland overgebracht Het antwoord was ongunstig. Zie: P. Jzn. Wyminga, Festus Hommius, Leiden 1899, blz. 312. 2) George Abbot, geb. 1562, was van 1611 tot 1633 — het jaar waarin hij stierf aartsbisschop van Canterbury. Zie over hem: S. R. Gardiner, History of England, London 1883—1884, 10 vol., in de „Index" achter Vol. X; Vol. II, p. 121: „Thoroughly imbued with the Calvinistic theology, Abbot had made it the business of his life to oppose the doctrines and principles of the Church of Rome. At the same time, he had no wish to see any change in the Church of England, and he was prepared to defend the authority of the Sovereign in ecclesiastical matten, in the maintenance of which he saw the. strongest bulwark against Popery and heresy". IÓ20 Mei 28 4 Cum inter praesules verae religïonis ac patronos theologorum orthodoxorum primarium locum apud Britannos merito obtineas, Illustr. Tuae Reverentiae non ingratum fore arbitrati sumus, si ei fratris nostri afflicti Guilelmi Amesii *), viri pii ac pereruditi, negotium reverenter commendaremus. Idque eo magis nobis faciendum putavimus, quod ab aliquot retro annis te strenuum veritatis a nobis contra Vorstium a) aliosque novatores assertae antistitem demonstraveris, certissimaque tui erga nostras ecclesias favoris indicia ab aliquot retro annis aliquoties animadver- x) Guilielmus Amesius, in het jaar 1576 te Ipswich in Engeland uit Puriteinsche ouders geboren, wilde de Engelsche kerk zuiveren van alles wat nog aan Rome denken deed. Zijn afkeer van ritualisme en hiërarchie, ook in geschrifte betoond, en daarbij zijn fel optreden te Cambridge tegen dobbelspel en Zondags vermakelijkheden, welke laatste van hooger hand waren voorgeschreven, haalden hem den toorn van bisschop en koning op den hals en stelden hem bloot aan vervolging. Amesius vluchtte — waarschijnlijk in het jaar 1610 — naar Holland en werd aangesteld om op de synode van Dordrecht den voorzitter van raad en voorlichting te dienen. Ka het sluiten van de synode van Dordrecht, vestigde de Zuid-Hollandsche synode de aandacht van de Curatoren van de Leidsche Hoogeschool op hem voor een professoraat in de „Ethica Christiana (daerdoor men Theologia Practica verstaet)". De Curatoren beloofden de zaak „in naerder bedenckinge te nemen*, doch de invloed van de vijanden van Amesius in Engeland was te sterk voor de Hollandsche vrienden. De theologische faculteit, die hem zeer genegen was, deed blijkens den hier afgedrukten bnef nog een goed woord voor hem, welke brief door Festus Hommius persoonlijk aan den aartsbisschop werd overgebracht; doch naar luid van het antwoord, dat Festus Hommius mede terugbracht, was de poging vergeefsch. Zie: Hugo Visscher, Guilielmus Amesius, Haarlem 1894, blz. 54. Over de ontvangst van het voorstel der Zuid-Hollandsche synode ter vergadering van Curatoren der Leidsche Universiteit, zie men: P. C. Molhuysen, Bronnen tot de geschiedenis der Leidsche Universiteit (8 Febr. 1610—7 Febr. 1647), 's Grav. 1916, Dl. II, blz. 85—-87. In het antwoord op dezen door mij afgedrukten brief (Molhuysen, Bronnen, Dl. II. blz. 169*) wordt d.d. 24 Juni 1620 door Thomas Goad aan de theologische faculteit o.a. bericht: „Verum quod ad praesentem attinet Amesii conditionem ac leniendam Serenissimi nostri Regis de eo conceptam opinionem, frustra fore omnem sequestri aut intercessoris hac in parte operam, si sibi deesse pergat üle, qui matrem suam ac nutricem Ecclesiam haud leviter temeravit, scriptis nempe alüs ab Ulo, de quo nuper actum, libello in eandem vibratis preloque divulgatis. Haec vestra cum reputarit prudentia, facile statuet Regi nostro aliisque, quibus haec Ecclesia curae, non minus iustum ut de eo, donec se vel purgaverit vel reconcUtaverit, durius sentiant quam vobis pium ut ei, qui vestrae Ecclesiae bonam navarit operam, bene velitis ac intercessoria charitatis officia porrigatis". 2) Zie een excerpt uit een brief van George Abbot, aartsbisschop van Canterbury aan -S. Lubbertns, inzake Vorstius (10 Sept. 1611) bij : P. C. Molhuysen, Bronnen tot de geschiedenis der Leidsche Universiteit, 's Grav. 1916, Dl. II, blz. 29*—30*. 5 i62o Mei 28 terimus, tuaque 111. Rev. non ignoret vestrum quoque Amesium non male de iis esse meritum, ob fidelem sanae doctrinae adversus Remonstrantes defensionem, quam variis scriptis hic evulgavit cuique symmystarum nostrorum suasu atque hortatu coronidem ") imposuit. Miseret nos vicem illius vitam privatam in egestate degentis. Dolemus vehementer, quod in tantam criminis suspicionem apud Regem vestrum incurrerit, ut ipsum munere pastorali amoveri iusserit, ideoque ad aliam functionem a nobis promoveri nequeat 3). Nee aptius remedium ad eum in gratiam Regis sui clementissimi restituendum reperire possumus, quam in summa 111. Tuae Reverentiae humanitate ac benignitate, ad quam solam nobis ipsius nomine confugiendum esse duximus. Tuam ergo 111. Rev. obnixe rogatam volumus, ut causam Amesii apud Regem vestrum tam agat benigne, quam miserabilis atque extrema ipsius necessitas efflagitat, quae nos, ne dona eximia, quibus Deus ipsum exornavit, maneant sepulta atque ecclesiis nostris inutilia, ipsius intercessores, pro nostro officio, esse cogit. Qua in re, praeterquam quod 111. Tua Rev. se Deo Patri misericordiarum officium av/maS-sfag Christianae longe gratissimum praestiturum probe intelligit, non tantum fratris nostri afflicti, sed nostrarum quoque ecclesiarum viscera maximopere refocillabit, tantique beneficii memoria apud nos erit sempiterna. Interim Deum Opt. Max. ex animo comprecamur, ut 111. 1) De Arminii sententia, qua electionem omnem particularem fidei praevisae dacei inniti, discepiatio sckolatHca inier Nic. Grevinchovium et Guil. Amesium, Amst. 1613. — Guil. Amesius, Rescriptio scholastica et brervis ai Nic. Grevinchevii responsum Mud prolixum, quod cpposuit dissertationi de redemtione generali, et cleciione ex Jute praevisa, Lugd. Bat 1617. Zoowel van het eerste als van het tweede boekje is een exemplaar in de Univ. Bibl. te Leiden; beide, uitgaven zijn verschenen in 1658 te Amsterdam bij Joannes Janssonius. Zie eene opgave van Amesius' werken in: E. L. Vriemoet, Athenarum Frisiacarum libri duo, Leovardiae 1758, Lib. II, p. 218—220. 2) Guilielmus Amesius, Coronis ad Collationem Hagiensem, qua argumenta pastorum Hoüandiae adversus Remonstrantium quinque articulot de divina praedestinatione, et capitibus ei adnexis, producta, ab horum exceptionibus ■ vindicantur, Lugd. Batav., 1618. (Univ. Bibl. te Leiden). 3) Namelijk tot het professoraat te Leiden. iÓ2i Januari 12 6 T. Rev. ad ecclesiae suae bonum quam diutissime incolumem conservet. Datum 28 Maii 1620. Hl. T. Rev. observantissimi S.S. Theologiae professores im Academia Leydensi Joh. Polyander. Antonius Wallaeus*. Antonius Thysius. H, fol. 83—83. Copü. 4- 1621 Januari 12. — Johannes Meursius heeft een boek uitgegeven over Prins Willem van Oranje. Sommigen hebben aanstoot genomen aan enkele uitdrukkingen daarin vervat betreffende den roomschen godsdienst en de maagd Maria. De faculteit verdedigt hem met er op te wijzen, dat hij van het standpunt der tegenstanders heeft gesproken, doch geeft Meursius tevens den raad zich voortaan voorzichtiger uit te drukken. Iudicium de scripto D. Meursii, cui titulus est Gu. Auriacus1). Cum ex nostro collega D. Joh. Meursio intelligeremus nonnullos, qui historiam de Hl. Principe Auriaco evolverunt, ex eo offendi, quod religionem Pontificiorum, nunc avitam, nunc Maiorum nostrorum religionem, ac Virginem Mariam interdum Divam nuncupet, ideoque nostram super hac re sententiam peteret, respondendum ei existimavimus, quam vis utramque illam loquendi formam vitari mallemus, priorem, qua Ecclesiam Romanensium denotat, ut dubiam et ancipitem, quae tam in bonam quam in malam par tem accipi possit, posteriorem qua B. Virginem designat, ut peregrinam ab Ethnicis profectam, nee a Patribus Latinis usurpatam, nos tarnen arbitrari eadem qua apud nos usus est interpretatione ipsum apud alios posse excusari, quod Pontifi- 1) De volledige titel van het boek is: Joannes Meursius, Gulielmus Auriacus, sive de rebus toto Belgio tam ab eo, quam eius tempore, gesüs, ad excessum Ludovici Requesensii, Lugd. Batav. 1621. 7 ió2i Januari 21 ciorum, scilicet, religionem non ex sua sed ex adversariorum mente — (quod et nonnunquam facit sacra Scriptura) — avitam ac Maiorum nostrorum religionem vocaverit, quodque Virgini Mariae nomen Divae tribuerit ad quorundam seculi nostri scriptorum orthodoxorum imitationem, qui ex usu communi atque inolito ipsos quoque Apostolos Divos appellant. Ipsum interea monendum duximus, ut in aliis suis scriptis ab huiusmodi phrasibus abstineat. Dat. Leydae, 12 Jan. 1621. Subscripserunt professores ac doctores S.S. Theologiae Joh. Polyander. Andreas Rivetus. Antonius Wallaeus*. Anthonius Thysius. U, foL 12—13. Copie. 5- 1621 Januari ai. — De faculteit geeft een gunstig iudicium over het boek, waarin het door Camero en Tilenus gehouden godsdienstgesprek staat aangeteekend, behoudens enkele punten, waarmede de faculteit niét instemt, welke zij ook voornemens is, ter verandering aan te wijzen. Iudicium de disputatione sive collatione i n t e r DD. Cameronem1) et Tilenum2). 1) John Camero, omstr. 1579 te Glasgow geboren, studeerde aanvankelijk te Glasgow, doch ging in 1600 naar Bordeaux en werd in 1601 tot hoogleeraar in de filosofie te Sedan aangesteld. Na te Bordeaux ook als predikant werkzaam geweest te zijn, werd hij in 1618 als professor in de theologie naar Saumur geroepen. In 1622 keerde hij naar Schotland terug en werd in ditzelfde jaar tot professor in de theologie te Glasgow aangesteld. In 1623 moest hij om zijn episcopale neigingen het vaderland verlaten, vestigde zich weder te Saumur en kreeg in 1624 verlof om aan de Academie te Montauban onderwijs te geven. Bij een opstootje gewond, stierf hij aldaar in 1625. Een man van mild orthodoxe richting leerde hij o.a. dat God de gelukzaligheid van alle menschen wil, en dat de door God gewerkte verlichting des verstands noodzakelijk ook de verandering van wil met zich medebrengt. Zijn leerling Mozes Amyraldus leerde het „hypothetisch universalisme". Zijne .Opera" met eene levensbeschrijving vóórin, zagen te Genève in 1642 het licht. Verscheidene zijner werken bevinden zich in de Univ. Bibl. en Bibl. Thysiana te Leiden. « 2) Daniël Tilenus, geb. 1563 en gest. 1633. Afkomstig uit Silesië werd hij iÓ2i Januari 21 8 Cum a studiosis quibusdam et bibliopola Salmuriensï Mignonaeo oblatus nobis esset liber, continens disputationem inter D. J. Cameronem et D. Tilenum, habitam in suburbano Lisleano ad Aureliam J): de gratiae et voluntatis humanae concursu in vocatione et quibusdam annexis 2), et rogati fuissemus iudicium ferre, num liber nobis videretur talis, qui non solum sine offendiculo excudi posset sed etiam cum ecclesiae aedificatione, id a nobis una requirente nobili viro D. Theophilo Bracheto Milleterio 3), uno ex iisr qui conferentium verba exceperat 4), qui attestabatur operam -professor te Sedan en was de eerste buitenlander die tegen Arminius schreef. Weldra ging hij tot diens partij over. Omstreeks 1619 of 1620 uit zijn ambt ontzet ging hij naar Parijs, vanwaar hij door Jacobus I naar Engeland geroepen werd, ten einde de reformatie der Episcopalen, in tegenstelling met die der Presbyterianen te bevorderen. Van ketterij in Engeland verdacht, keerde hij naar Parijs terug waar hij in 1633 stier! Zie: C. G. Jöcher, Allgemeines Gelekrten Lexicon, Leipzig 1751, Th. IV, col. 1197, 1198. Ook: A. a Cattenburgh, Bibliotheca Scriptorum Remonstrantium, Amst. 1728, p. 130—133. Een opgave van zijn werken welke zich in de Remonstr, Bibl. te Amsterdam bevinden (16 in getal) bij : H. C. Rogge, Beschrijvende Catalogus der Pa rnfletten - verzameling van de boekerij der Remonstrantsche kerk te Amsterdam, Amst. 1864, Stuk II, Afd. II, blz. 139—141. Zie ook; G. Brandt, Historie der Reformatie, Rott. 1704, Dl. IV, Register. 1) Orleans. 2) De volledige titel is: Amica Collatie de Gratiae et Voluntatis humanae Concursu in Vocatione et quibusdam annexis, instituta inter Cl. V. Danielem Tilenum et lohannem Cameronem, Lugduni Batavorum, sumptibus Benedict! Mignonii, Bibliopolae Salmuriensis, Anno MDCXXII (Remonstr. Bibl. te Amsterdam), Het gesprek duurde van 24 tot 28 April 1620. (pag. 1). Zie over dit godsdienstgesprek nog: G. Brandt, Historie der Reformatie, Rott 1704, DL IV, blz. 145. 3) Theophilus Brachet Milleterius (de la Milletière), geboren omstr. 1596, werd in den hervormden godsdienst opgevoed, studeerde te Heidelberg, werd advocaat te Parijs, doch ging, na het verlies van een proces, dat hij zich erg aantrok tot de studie der theologie over. Aanvankelijk bij de protestanten in hoog aanzien, werd hij in 1642, na zijne pogingen om roomsch-katholieken en protestanten te vereenigen door de protestanten geëxcommuniceerd; hij .ging in 1645 tot de roomsche kerk over, schreef fel tegen de protestanten en stierfin Mei 1665. Zie over hem en zijne werken: C. G. Jöcher, Allgemeines Gelekrten Lexicon, Leipzig 1751, Th. III, col. 535—537. 4) Bij dit gesprek waren behalve Milleterius tegenwoordig: Hector Vailaeus Merovillaeus en Ludovicus Capelhis. De „Theses a domino Camerone proposïtae sequenti disputatione ventilandae ex articulis 21 & 22 Confessionis Ecclesiarum Gallicanarum" waren: I. Fides proficiscitur ab iUuminatione Spiritus S(ancti). II. Haec porro illuminatio quibusdam peculiaris est, quibus nempe Deo libuit tan tam lucem indulgere. III. Itaque hac in parte caeteris praeponuntur, unde et electi dicuntur. IV. Quod non est ita accipiendum ac si tantum benificium temporarium esset, 9 iÓ2i April 26 D. Cameronis approbatam fuisse a Synodo Andegavensi !), cupere autem approbatione nostra muniri, ut privilegium a DD. Ordinibus impetraretur, ne fraus fieret bibliopolae, qui, cum per temporum iniuriam non potuisset Salmurii eam praelo subiicere, id suis impensis fieri iam curaret in hac urbe Leydensi. Nos, omnibus rite et mature expensis, respondimus operam quidem D. Cameronis nobis valde probari in eo quod theses orthodoxas, ex confessionibus ecclesiarum excerptas, apte et ex earum sensu posuisset, easdem contra Tilenum ad summam rei, quod attinet, et praecipuam conclusionem, docte simul et acute defendisset, et ita ad hominem egisset, ut, nostro iudicio, adversarius causa cecidisse nobis videretur; atque adeo talem esse collationem, cuius editio usui posset esse Reipublicae Christianae. Esse tarnen privatas quasdam interpretationes, et nonnullas positiones, de quibus inter doctos non conveniret, quaeque a D. Camerone ita viderentur decidi, ut in eo non liceret nobis per conscientiam ipsi suffragari, ac proinde non posse nos vel generalem approbationem sine exceptione concedere, vel expressam et specialem nisi notatis articulis, in quibus nobis aliter sentiendum aut loquendum videtur, quod a facultatis nostrae decano ipsis petentibus significatum voluimus, ut ii aliam rationem ineant, qua possint editionem illam suam inchoatam munire, ita ut facultati nostrae nullum fiat praeiudicium, quae ne in minimis quidem ab oq&oöo£(cc deflectere, aut aliquid vel exiguum, quod in sensum ambiguum trahi posset, suo calculo comprobare statuit. Actum in consessu eiusdem facultatis, XII Kal. Febr. MDCXXI. ff, fol. 14—15. Copie. (Zonder onderieekening). 6. 1621 April 26. — Missive door de faculteit gezonden aan predikanten en professoren te Zürich betreffende de zich aut eïusmodi quod amitti penitus possit, quando author beneficii idem beneficii sui conservator est. V. Caeterum haec fides non est inanis speculatio, sed tam efficax cognitio summi et veri Boni, ut voluntatem ita afficiat, ut .non possit summo Bono non adhaereacere. Unde sequitur non posse eam seiungi a studio bonorum operum. Zie: Amica Collatie, p. i. x) Anjou. iÖ2i April 26 10 in de gevangenis bevindende Caspar Alexius en Johannes a Porta, alsmede over een Jezuïet, die te Amsterdam gevangen zit. Reverendis, clarissimis et doctissimis dominis et fratribus, pastoribus et professoribus ecclesiae et scholae Tigurinae. S. P. Innotuerat quidem nobis, reverendi clarissimi et doctissimi domini ac fratres in Christo plurimum observandi, D. Caspari Alexii et D. Johannis a Porta miserabilis captivitas, et eorum casui indolueramus pro christiana charitate et vestris illius responsionis necessitatem multis persuadeamus; quantum nunc ab ea ecclesiis reformatis, praesertim Belgicis, periculi sit metuendum, RR.ae vestrae pro singulari ipsarum eximiaque pietate atque prudentia habent perspectissimum. Quam ob rem eas iussu ac nomine praedictarum Suythollandicarum ecclesiarum etiam atque etiam rogamus atque obtestamur, ut in Confessionis praedictae refutationem nervos intendere velint, eamque, quantum fiéri potest, maturare. Si nunc móra illi, praesertim longior, cöncedatur, futurum omnino videtur, ut — (quod gratiose avertat Deus) — virus illud et gangraena errorum latius serpat, infirmorum labefactetur fides, fuco atque imposturis illius confessionis oculi praestringantur eorum, qui minus in discretione boni et mali sunt exercitati, et non pauci a veritate abducantur: ii vero qui adversariorum praestigiis sunt fascinati, magis magisque in malo obdurentur. Vos ergo, RR.11" viri, cum ad veritatis divinae arcem tuendam atque asserendam et debel- 1) De eerste druk van de Confessie der Remonstranten verscheen in 1621 onder den titel: Bclydcnisse ofte Verklaringhe van 't ghevoelen der Leeraren, die in de Gheunieerde Nederlanden, Remonstranten worden ghcnaemt, over de voornaemste Articulen der Christefycke Religie. Ghedruckt in 't jaer ons Heeren 1621. Zij was in het Latijn opgesteld door S. Episcopius en vertaald door J. Wtenbogaert. 2) W. P. C. Knuttel, Acta, Dl. I, blz. Ji, 52 (Art. 26). 29 i622 September 10 landa errorum monstra turn vocatione turn donis eximiis instruxerit Deus, opposita Confessioni Uli iusta necessariaque responsione seu confutatione, operam date, ne ecclesiae Belgicae quicquam ab ea capiant detrimenti. Id Deo, veritatis auctori gratissimum, ecclesiae veritatis illius columnae ac stahüimento, et piis omnibus veritatis filiis acceptissimum utilissimumque futurum. Valete, viri RR.™ clarissimique ac salvete plurimum in Domino, quem ex animo precamur, ut sanctis vestris laboribus cumulate benedicat ad sanctissimi sui nominis gloriam et ecclesiae aedificationem. Dordraci XV Augusti Ao MDCXXH RR.arum vestrarum in Domino studiosissimi delegati ecclesiarum Suythollandicarum eorundemque iussu ac nomine subscripsi J. Dibbezius, ecclesiae Dordracenae pastor. (Adres:) Reverendissimis, clarissimis pietate ac prudentia viris, DD. doctoribus et professoribus Sanctae Theologiae in Academia Lugduno-Batava, DD. ac fratribus plurimum honorandis. Leyden. C, No. 5. Origineel. 17- 1622 September 10. — De faculteit geeft op het verzoek van de Zuid-Hollandsehe synode een weerlegging te willen opstellen van de „Confessie" der Remonstranten, ten antwoord dat zij bereid is zulks te doen, doch niet alvorens zij het eenparig advies heeft van de Gen. Staten en de Noord-Hollandsche Synode. Reverendis, doctissimis ac spectatissimis viris deputatis Synodi Suithollandiae, dominis ac fratribus colendis. Reverendi, doctissimi ac spectatissimi viri. Literae vestrae, propter absentiam venerandi collegae nostri D.D. Polyandri nobis non ita pridem fuerunt redditae, in quibus nomine Synodi Suithollandiae, nuper Gorechomii congregatae, rogamur, ut Confessionem Remonstrantium ante aliquot menses publicatam, examinare atque eidem refutationem solidam velimus opponere, adiunctis quoque nonnullis argu- 1) Zie hiervóór, No. 16, blz. 27—29. IÓ22 December 2 34 habita, est concepta, ac DD. doctoribus ac professoribus S. Theologiae ad subsignandum praescripta, amphssimi DD. consüiarii exposuerunt a nobilissimis dominis Ordinibus Hollandiae et Westfrisiae rescriptum quoddam vestris RR> esse exhibitum, cuius exemplar a praedictis DD. consiliariis synodo etiam praelectum fuit. Narraverunt etiam fratres Leydenses, certam quandam formulam a vestris RR> conscriptam et provisionaliter, ut loquuntur, subsignatam, re et substantia cum ea, quae in Synodo Nationali est constituta, convenientem, donec scilicet super correspondentia inter theologicam facultatem et utramque huius provinciae synodum, approbantibus nobilissimis DD. ordinibus, certi quid ecclesiis statuere visum fuerit. De hac correspondentia cum multis in utraque synodo tum Gorcomiensi tum Amsterodamensi actum esset, tandem decretum est VV. RR.85 fraterne rogandas atque monendas esse, ut huius correspondentiae modum ipsae scripto concipere et synodo explicare vehnt, qua ratione eam optime commodissimeque coli et servari cum utraque synodo posse arbitrentur. Quam ob rem vestras RR.« etiam atque etiam rogamus, ut hac de re serio cogitare ac suum de praedicta correspondentia iudicium, deque modo illius colendae, nobis ad VIII»™ mensis Maii proxime futuri — (quo tempore, si Deus volet, Leydam venturi sumus) — scripto exhibere dignentur, ut utrique synodo, quae hanc nobis RR.as vestras hac de re compellandi provinciam imposuit, satisfacere queamus. Valete ac salvete, RR>, prudentissimi, clarissimique viri domini ac fratres in Christo honorandi. Dominus Jesus sanctis vestris laboribus cumulatissime ad nominis sui gloriam et ecclesiae exaedificationem benedicat. Amen. Dabaritur Hagae Comitis in conventu nostro habito postridie Cal. DecembrisAo MDCXXn. RR.arum vestrarum in Domino studiosissimi atque observantissimi deputati Suyt et (Noort) Hollandicae synodi et eorundem iussu J. Dibbezius. RlPPERTUS SlXTUS. 35 1623 Juni 6 (Adres :) Reverendissimis, pradentissimis, clarissimis viris ac dominis Sanctae Theologiae, doctoribus ac professoribus in Academia LugdunoBatava, dominis ac fratribus plurimum honorandis. Leyden. Aen mijn heere doctor Polyander. C, No. 4, Origineel, 20. 1623 Juni 6. — De faculteit antwoordt op het verzoek der Zuid-Hollandsche synode, om de „theologia practica" te doen onderwijzen 1). Reverendi viri et fratres in Christo dilectissimi, ac plurimum nobis observandi. Dudum est, quod vos, a reverenda synodo Gorchomü postremum habita *) ad facultatem nostram theologicam ablegati, cum ea de usu et necessitate theologiae practicae — (cuius professio adhuc ad plenam theologiae institutionem a synodo requirebatur) — communicaveritis, ac simul nomine eiusdem synodi scriptum ad nobilissimos et amplissimos Academiae Curatores, quibus idem iisdem rationibus poscebatur, ab ülis nobis exhibitum sit, ad quae reverentüs vestris ita tum responsum est, et speremus iis abunde tum a nobis satisfactum esse. Verum quandoquidem et tum et etiam nunc ea ipsa scripto a nobis consignari petüstis, iteratae petitioni vestrae non potuimus non obsecundare Nos itaque, fratres reverendi et observandi, hanc curam synodi, qua nullam theologiae partem, quae faciat ad perfectam eius institutionem, in theologica professione desiderari percupit, summopere amplectimur, ac contestamur eandem nobis quoque assertum(!) idemque 1) Zie hiervóór, No. 18, blz. 31—33. 2) In de synode te Brielle, in 1623 gehouden, deelden de deputati mede, dat de curatoren geen geld hadden om het nieuwe professoraat te bekostigen, en dat de professoren, zoowel mondeling als schriftelijk hadden medegedeeld de zaak niet zoo noodig te vinden „dewyle hare E.E. in hare lessen soo aensteUen, dat altijt de praai by de theorie verclaert ende aengewesen werde". Zie: W. P C Knuttel, Acta, Dl. I, blz. 67 (Art. 1); P. C. Molhuysen, Bronnen, II, blz. io7-I08, in-112. 1623 Juni 6 36 studium esse, paratissimos ea omnia, quantum quidem in nobis est, praestare, quae studiis theologicis et rerum sacrarum studiosis promovendis, commoda et oportuna fuerint. Quod autem theologiam practicam attinet, eam vobiscum perutilem imo necessariam ducimus, ut qui universam usu quoque ac magna insuper sui parte materia subiectoque practicam esse dicimus. — (Quod enim in ipsa traditur et fidei et morum praxin spectat, adeoque se per totum theologiae corpus diffundit, et, qua certam eius partem constituit, ad decalogum singulariter referenda est). — Sed an practica a theoretica disiungenda et seiunctim tractanda sit, — (ut pontificii faciunt, qui eam partem, quae de decalogo ac virtutibus agit, ac in casibus, ut vocant conscientiae disciplinaeque ratione versatur separantes, plurimum inutiles, supervacaneas, curiosas, periculosas et scandali plenas quaestiones nectunt et magna cum audacia definiunt) —, id magnopere dubitamus. Certe nullam antehac reformatam Academiam novimus, quae id institutum secuta sit. Interea tarnen, quod synodus deposcit usquè adhuc fecimus — (etiamsi non illa ratione et mbdo) — cum doctrina passim eius usum et praxim coniungentes, et monitione ac petitione Synodi tanto diligentius porro faciemu& Nos quidem, qui in Veteris Novique Testamenti interpretatione versamur pro oblata occasione et sparsim, is vero qui locos communes explicatione versatur singulis locis absolutis, usum et praxin demonstrare uberius coepimus Quin in exercitio propositionum, et ad sacrum ministerium progymnasmatis, ut vocant, ubi illustrior eius tractatio et exercitatio est ad eam, studiosis praeimus Haec summa petitionis vestrae ac responsionis nostrae fuit, in qua synodum acquieturam persuasum habemus. Valete fratres in Christo dilecti ac reverendi viri. Magnus et summus Pastor vobis in opere suo abunde benedicat. 6 Junii Anno 23. Vestris Reverentiis C, No. 15. Concept. [Zonder onderteekening). 1) Door de vele doorhalingen is de constructie van deze zin onjuist, geUjk op nog meer plaatsen het geval is, hetgeen zich uit den aard van het stuk — nameüjk een concept — gemakkelijk verklaren laat. 1623 October 13 48 34- 1633 October 13. — Judicium van de faculteit betreffende de vraag, of iemand bloedschande pleegt door omgang te hebben met de dochter van den echtgenoot zijns zusters, of met de dochter van den broeder van zijn eigen vrouw. De faculteit ontkent dit, doch acht een dergelijk huwelijk niet overeenkomstig Gods geboden. Iudicium facultatis theologicae in Academia Leidensi: Ad quaestionem an N.N. incestum commiserit, abutens consuetudine N.N. filiae sui sororii, seu fratris suae coniugis. Resp(onsu m). Quandoquidem in verbo Dei coniunctio avunculi cum nepte uxoris ex fratre vel sorore, verbis expressis non prohibetur: idcirco quibusdam theologis videtur huiusmodi copulam non posse propriissime aut strictissime incestum appellari. Unde nonnulli quoque scriptores orthodoxi ad quaedam Romanorum/ exempla respicientes, nihil de illis absolute definiunt. Interim tarnen, cum de ipso iure divino quaeritur, plerique statuunt huiusmodi matrimonium, per analogiam firmamque ex ea consequentiam, lege Dei esse prohibitum et cum aliqua incestus specie coniunctum. Quorum sententiae bis moti rationibus suffragamur: I. quia Deus expresse vetat, Levitici 18 : 14 Nuditatem patrui tui ne retegito, ad uxorem eius ne appropinquato, amita tua est. Ex quo Dei interdicto evidenti consequentia colligitur, nepti non licere amitae aut materterae suae marito nubere, cum uterque sit in eodem propinquitatis gradu. Cuius consequentiae firmitas ex consimili analogia apparet, secundum quam alia coniugiorum genera ibidem prohiberi intelliguntur, tametsi verbis disertis non prohibeantur, puta: patrisconiugium cum filia, avi cum nepte, aviae cum nepote, nepotis cum uxore avunculi etc. Cuiusmodi tarnen necessitudines eodem modo quo expresse vetitae, sese mutuo ex pari analogia respiciunt. Accedit eo, quod ordo societatis humanae ac verecundiae perturbatur, si muiier illi nubat quem 49 [1623 October] in primo affinitatis .... »)nere patruum aut avunculum nuncupavit, ac proinde par[entis] l) loco habere debuit. Ex quibus concludimus huiusmodi adulterium, etsi pro incestu proprie ac stricte sumpto non habeatur, simplex tarnen adulterium censendum non esse. Cuius diiudicatibnem aequitati ac prudentiae christiani magistratus committimus. Datum Leidae, 13 Octobris 1623. C, No. 14. Concept. (Hand van Walaeus). 25- [1623 October]. — Antwoord van de faculteit aan Sixtinus Amama betreffende diens „ Bijbelsche Conferentie" »). Clarissime et doctissime vir. Literas tuas ad facultatem nostram datas, Hbrumque tuum praeferentem titulum collationis Biblici seu Hebraei authenticique contextus cum versione nostra ex Lutheri translatione reddita, abs te institutae et typis expressae accepimus. Eam, ut legendam nobis exhibes atque insuper de annotatis tuis iudicium nostrum autsaltem instituti tui approbationem exposcis, ita et legimus eo fine operis tui partem aliquam; omnium enim lectione ac discussione ad id quod petebas nihil fiiït opus. Neque etiam totum transmissum fuit, ut ita de universo a nobis iudicium fieret. Sententiam autem nostram de toto hoe negotio, uti petis, ita et libere atque amice tibi exponemus. Duo sese hic offerunt: primum quidem enotatio et emendatio sphalmatum graviorum in versione Lutherana admissorum, idque eo fine instituta ut emendationis necessitate 3) perspecta reddatur, et ecclesia eiusque pastores ad eam urgendam et procurandam iuxta Dordracaeni Synodi decretum alacriores et praepotentes DD. Ordines ad hanc adornandam et perficiendam sua authoritate pronioresque. Postremis vero operis huius in publicum editio. Illud sane non possumus non probare, uti operam huiusmodi, in qua tu, vir clariss. praeclaram sacrarum literarum peritiam, erga publica ecclesiae bona iudicium insigne, dihgentiam quoque et accurationem sin gul ar em adhibueris 1) Er is op deze plaats een opening in het papier. a) Zie hiervóór, No. 22, 23, blz. 42—47. 3) Lees: necessitas. 4 IÓ2I—IÓ22 IÓ23 54 faxo, uti nee in immemorem, nee indecorem, ut sic loquar, beneficium illud, quod prolixe interpretabor, collatum deprehendatis. Valete, rev. viri, cum familiis vestris. Deus O(ptimus) M(aximus) diu servet incolumes bono eccl(esiae) et acad(emiae). Franekerae, 29 Octobris 1623. RR. VV. addictissimus S. Amama. (Adres :) Reverendis, piis, clarissimis ac celeberrimis viris, SS. Theologiae doctoribus et professoribus in illustri Acad. Leidensi, dominis suis colendis. C, No. g. Origineel. VJ. 1621—1622—1623 0. — Extracten door Antonius Thysius gemaakt uit de acten van de synoden te Rotterdam, Gorcum en Brielle, respectievelijk in 1621, 1622 en 1623 gehouden, betrekking hebbende op het onderteekeningsformulier der professoren. Synodus Roterodamensis, Anno Domini 1 6 2 1. Artic. 61 2). Nadien oock die professoren der H. Theologie, regenten ende subregenten, gehouden sijn te onderteekenen de Nederlandtsche Confessie, Catechismum ende Synodale Canones, volgens de formulieren in den laesten Nationalen Synode gestelt: soo sal oock de kereke van Leyden de professores Theologie, regenten ende subregenten der Academie aldaer tot eenparige onderteekeninge als voren vermanen. 1) Achterop stond met dezelfde hand, als waarin dit afschrift uit de synodale acten is gemaakt, geschreven: Apographum ex facultatis nostrae actis expressi et cum iis contuli Antonius Thysius; deze woorden zijn, waarschijnlijk door Thysius zelf, doorgestreept. 2) Afgedrukt bij: W. P. C. Knuttel, Acta der particuliere synoden van ZuidHolland (1621—1700), 'sGrav. 1908, DL I, blz. 29. Synodus Gorcomensis, Anno 1622. Artic. XI 1). De broeders des classis tot Leyden hebben gerapporteert, dat de kercke van Leyden volgens den last haer in den 61 articul opgeleyt, de E. professoren der Heilige Theologie, ende den regent met den subregent van het Theologische Collegie in de Universiteyt van Leyden hadden aengesproken ende tot teekeninge van de formulieren van eenicheyt in de kercke a) vermaent ende dat se altesamen hadden verclaert, daertoe bereyt ende willich te sijn, niettegenstaende dat se meest alle de voors(egde) formulieren voor desen hadden geteekent. Hebben oock voorgelesen een schriftelij ck antwoort van de voorschreven professoren, waerinne sy verclaerden, dat se de leere in de voors(egde) formulieren begrepen, in alles Godes Woort houden conform ende derhal ven geresol veert sijn deselve leere voor te staen ende by alle gelegentheyt te doceren, ende t' contrarie van dien te wederleggen ; dat se oock tot dien eynde deselve formulieren in een boeck hadden doen binden, ende tot onderhoudinge van de suyverheyt in de leere ende eenstemmicheyt met de kercken deser provincie onderteekent, met voorder intentie van alle degene, die haer voortaen in de professie voors(egt) ofte theologische faculteyt sullen bygevoecht werden, deselve formulieren oock te laten onderteekenen, d' welck boeck ende onder teekeninge in de archiven van hare faculteyt sal werden bewaert, om een yegelijck sulx wettelijck versoeckende daervan contentement te doen. Doch alsoo het formulier van onderteekeninge in de laeste synode nationael beraemt, mede vervatet belofte van subiectie aen de synode provinciael, ende de Edele Mog.e Heeren Staten van Hollant ende West Vrieslant den professoren voorschreven) ter hant hadden gestelt sekere andere acte, om hun nae den inhout van dien te reguleren — (die by de acht- 1) Afgedrukt bij: W. P. C. Knuttel, Acta, DL I, blz. 46—47. 2) Bij W. P. C. Knuttel, Acta, DL I, blz. 46 staat: leere. IÓ2 I—IÓ22—IÓ23 56 bare heeren Commissarissen is voorgelesen) —, dat se met goetvinden van de heeren Curateurs by provisie hadden geteekent op een formulier in substantie alle hetselve vervatende, uutgenomen de voorsegde subiectie — (d' welck formulier mede van de heeren Commissarissen is gelesen) —, totdat op de correspondentie van de theologische faculteyt met de respective synoden van Suydt ende Noorthollant in de voors(egde) acte van de heeren Staeten vermeit, onder t' goetvinden van deselve naerder sal sijn gelet. Over welcke correspondentie, naedat in synodo verscheyden deliberatien sijn gehouden, is eyndelijck goet gevonden, dat de professoors voorsch(reven) sullen vermaent werden, dat deselve souden willen ontwerpen ende voorslaen een voet ofte maniere van correspondentie, die daernaer aen de classes van Suyten Noorthollant overgesonden sal werden, om derselver advys daerover verstaen hebbende, daernaer by de respective synoden met goetvinden der Ed. Mog.e Heeren Staten ende der Heeren Curateurs voorder in dese saecke gedaen te mogen werden, als tot meeste stichtinge der kercken sal bevonden werden te behooren. Mits dat de synodus verstaet buyten twyfel te sijn, dat de professoren voors(egt) aengaende het stuck der leere het order J) der synoden volgens de order der kercken subiect sijn ende behooren te blijven. Ende aengaende dese hare teekeninge met deselve en was de synodus noch niet vergenoecht, alsoo deselve niet en was gedaen conform de resolutie des Synodi Nationalis, d' Welck de synode verstaet noch te moeten gheschieden. Synodus Briellensis, Anno 1623. Artic. IX =). Aengaende de correspondentie der professoren Theologiae met de synodus van Suydt ende Nordt Hollant, waervan een voorslacht verwacht was sedert den laesten synodum, wert nu verstaen uut 3) het rapport der ghedeputeerden 1) W. P. C. Knuttel, «. s»., Dl. I, blz. 47 leest: oordeel. 2) Afgedrukt bij: W. P. C. Knnttel, a. w., Dl. I, blz. 73. 3) W. P. C. Knuttel, a. w., Dl. I, blz. 73 leest: in. 57 [i623] ende schriftelijck ontwerp der heeren professoren allen classen toegesonden, dat de gemelte heeren professoren de maniere der correspondentie stellen in het compareren op de synodale vergaderingen; welcken voorslach de broederen meenen niet te connen fynaellijck alhier aengenomen werden, dewyle de ghepretendeerde comparitie is buyten onse kerckenordeninge r), ende 't gebruyck van andere provinciën, dewelcke alleen toestaen soodanige comparitie in casu, wanneer de synodus in de plaetse daer de Academie is, gehouden wert. Waerenboven de broederen niet en connen verstaen de conditiën van de voorgeslagene correspondentie voor de kercken dienstich te wesen, ofte met de kerckenordeninge te accorderen, insonderheyt wanneer gestelt wert, dat de synodus geene macht over de theologische faculteyt en ususpere, die daer preiudicieere de vryheyt ende authoriteyt allen ghereformeerden Academiën van godvruchtige prineen ende magistraten vergunt. Werdt goetgevonden, dat onse ghedeputeerde, neffens de ghedeputeerde van de Northollandsche synode, sullen wederom de heeren professoren vermanen, dat haer doch gelieve de goede intentie van de Synode Nationael te voldoen ende niet langer weygeren het formulier ten overstaen selffs van de professoren deser provinciën aldaer gestelt, te onderteekenen, volgende het exempel van andere provinciën, specialijck van die van Groeningen, dewelcke noyt hierover gedifficulteert hebben, ofte eenige andere comparitie op de synoden vereyst, dan dewelcke in de kerekenordeninge uutgedruckt staat. C, No. 13. Origineel. 38. [Zonder jaartal. (1623?)] — Approbatie voor een boek van Nicolaus Bodecherus, door de faculteit opgesteld. Approbatio Facultatis Theologicae. Librum hunc diligenti ac sedula cura a reverendo viro D. Nicolao Bodechero ex Socino et Socinianorum scriptis 1) W. P. C. Knuttel, a. w., DL I, blz. 73 leest: alle kerekenordre. 77 1627 Maart 31 Salutem a Christo Domino nostro. Reverende vir. Literas tuas dudum ad nos datas redditasque lëgimus et expendimus, quibus institutum tuum, nempe de Remonstrantibus, saltem quibusdam, reducendis et reconciliandis ecclesiae, proponis; modum quoque, quem ei rei accommodatissimum arbitraris, exponis, nostramque super eo sententiam exquiris. Propositum studiumque tuum nemo non laudaverit, ut pium. Modum autem non perinde omnes probaverint. Sententiam autem hic nostram, non facile, nisi publica ecclesiae aut reipublicae authoritate rogati, edere in praesentia consultum duximus. Sed quoniam id quod agis, nimis vehementer agere videri possis, est quod te R. V. fraterne moneamus et rogemus, ut hic tum causae, tum ecclesiae, tum tui ipsius rationem habere velis. Causam quidem quod attinet, cum deliberatio haec sit de modo accommodato huic instituto, quae prudentiae christianae et ecclesiasticae actio est, ibidem ea saltem prudentia requiritur, ne singuli pastores suo privato iudicio tantum tribuant, ut illo ipso aliis praeiudicium ullum adferant, atque ita reliquis fratribus et ordini ecclesiae derogare videri possint. Illud sane animi confidentioris, hoe inordinati fuerit, secus Apostolus: Spiritus prophetarum prophetis subiiciuntur. Nam Deus non est author dxmaatctatag sed pacis, ut in omnibus ecclesiis sanctorum et omnia decenter et ordine fiant. Ecclesiae vero ea habenda ratio est, ut, dum pacis studio, paucos, ratione, quae cuiquam videatur certa, ad ecclesiam pertrahere tentamus, plurima ecclesiae membra non offendamus, ecclesiam in partes trahamus, pacemque eius perturbemus. Neutiquam boni medici est, vulnus vulnere curare, neque boni civis pacis studio, domi pacem amittere. Tui denique ipsius tibi ea habenda est ratio, ne quicquam ita geras, ut ecclesiae tuae, collegis et sacro collegio opinionem de te ut contentiosi iniicias, secus Apostolus : Quod si quis videtur contentiosus esse, nos huiusmodi die tegen deze conclusie pleit. Het hierna volgende No. 42 lijkt mij Dunganus' antwoord te wezen op dit judicium van de faculteit. Zie over hem: hierna, blz. 81, 82. 1627 September 27 78 consuetudinem non habemus, neque ecclesiae Dei; adeoque et ministerium tuum minus utile reddas, reprehensionemque boni ordinis violati, ut et ipse subvereris, in te porro concitare pergas. Hoe est, frater in Christo observande, quod te monitum rogatumque voluimus, ut quemadmodum hanc laudem in ecclesia Dei dudum obtinuisti, quod veritatis acerrimus semper fueris assertor, ita et pacis sis, non tantum cum veritate, sed et cum bono ordine coniunctae in ecclesia Dei stabilitor. Princeps pastorum Jesus Christus tibi tuoque ministerio ampliter benedicat ad Dei gloriam, ecclesiae aedificationem, tuique sanctificationem et salutem. Amen. Datae Lugd. Batav., pndie Kal. April, anno reparatae salutis MDCXXVTI. Suo et collegarum nomine et assensu Antonius Thys(ius). C, No. 20. Copie. 41. 1627 September 27. — De faculteit antwoordt op twee brieven door den kerkeraad van Amersfoort, bij schrijven van den predikant Amoldus Oortcampius gezonden. Het betrof de vragen of een houder van de tafel van leening, en voorts of een man, die met de dochter van de zuster zijner overleden ■vrouw is gehuwd, tot het H. Avondmaal konden worden toegelaten. De faculteit antwoordt in ontkennenden zin. Reverendi viri et fratres in Christo observandi. In binis vestris literis facultati nostrae scriptis, duplex a vobis quaestio proponitur, super quibus sententiam eius exquiritis I). 1) Amoldus Oortcampius, predikant te Amersfoort, had 2 Juli (O. S.) 1627 aan de theol. fac. te Leiden geschreven betreffende den wensch van zeker „tafelhouder van Leeninge", met name Jan Baptist, om tot het H. Avondmaal te worden toegelaten. Ook wenschte de predikant advies betreffende de rechtmatigheid van het tweede huwelijk van een man met de dochter van de zuster zijner overleden vrouw. Jan Baptist bracht dezen brief zelf over naar Leiden en stelde dien aan Polyander ter hand. Toen er echter geen antwoord van de faculteit kwam, drong Oortcampius hierop 24 Aug. (O. S.) 1627 aan. Onze brief nu is het antwoord van de theologische faculteit op beide bovengenoemde brieven. Deze drie. brieven zijn afgedrukt te vinden in: Antonii Thysii, S.S. Theol. dum viveret Doctorü et in Academia Lugduno-Batava Profemris, De Usura et Foenore, Ex Antiguitate et 79 1627 September 27 Prior quidem est de faeneratore *), quem Lombardum vulgo vocant, qui. secus atque reliqui, loco triginta duorum in centena annuatim, sedecim in centena tantum accipit; quique sua vita pietatem et religionis amorem prae se fert, in concionibus sacris satis frequens, erga pauperes item beneficus est.: an huiusmodi deposcenti ad caenam Domini admitti, id concedi possit? Ad quam respondemus, quum is faenerator sit proprie sic dictus, ut qui praeter ") pignus in securitatem sortis et indemnitatem sumptuum atque interesse acceptum, etiam rem ex mutuo cum pauperibus faciat, eamque mordacem et gravem, cum quibus tale faenus exerceri lege prohibet Deus, Exod. 22 v. 25 ; Levit. 25 v. 35, 36; Psalm. 15. Quam et Christus repetiit, Luc. 6. Quin quum et publicum professumque usurarium agat, quibus tantum permissione quadam superioris magistratus id conceditur, quod alias contra leges etiam patrias et municipales est; denique quum diserte usura Catechesi nostra in explicatione praecepti de furto, ad furti speciem referatur, adeoque a caena Domini usurarii omnes in caenae Dominicae formula iubeantur abstinere, totaque ecclesiae praxis et disciplina eum a sacra coena arceat, non videmus quomodo hic admitti possit. Neque obest quod sedecim tantum in centena accipiat, quo quidem a tanta, non tali culpa eximitur, neque tale vitae genus cum pietatis professione, quicquid praetendatur, consistere potest. Altera quaestio est de coniugio, quod quis iniit cum uxoris defunctae sororis fiha, seu cum nepte ex affinitate, Concikis et Patribus, nee nou Reformatae Religionis fublicis frivatisque scriétis tractatus posthumus Traiecti ad Rhenum, Typis Gisbeiti a Zyll & Theodori ab Ackersdgck, MDCLVIII, p. 48—54; in 4». (Univ. Biblioth. te Leiden). Do „Lombarden" mochten volgens besluit van de algemeene en particuliere synoden niet tot de tafel des Heeren worden toegelaten. Zie: H. H. Knyper, De Post-Acta, blz. 422, 451—452, 465; Reitsma en Van Veen, Acta, Dl. II, blz. 148; W. P. C. Knuttel, Acta der Portie. Syn. v. Zuid-Holland, DL I, blz. 19 (synode van Rotter— 1621). En vooral ook, inzonderheid om de literatuuropgave: L. Knappert, Geschiedenis der Neder landsche Hervormde Kerk gedurende de 16e en 1■je eeuw, Amst. 191X, blz. 178—182. 1) De naam van dezen persoon was: Jan Baptist. Zie: Ant. Thysius, De usura ét/oenore, Traiect ad Rhen. 1658, p. 48. 2) In den gedrukten brief: propter. 1627 December 6 90 certis et firmis habeant, quae a prisca Ecclesia adversus Pelagium haereticum olim statuta et decreta sunt. Quae utraque ipsorum declaratio quum tam clara atque manifesta sit, ut nulla fronte negari, vel ad illam tantillum excipi possit, non erit res magnae operae, ex ipsorum scriptis evincere, quam multa huic declarationi contraria adserant, quae si revocent, certa penes nos erit Victoria, sin secus, foedabunt et se et sectam suam macula non eluenda. Ad alterutrum vero quum nobis non'obscure hic pateat fenestra, ex re nostra esse iudico, si ex ipsorum postulatione aliquo cum ipsis colloquio congrediamur. Quo si modo conferamus animos pacem Ecclesiae anhelantes, pietatem spirantes, inque Deo mansuetos et providos, triumphabit in nobis in tantum Deus, ut laborantem Ecclesiam suam, si non omni, saltem aliqua ex parte, restitutam visuri simus. Neque nos hic terreat aut difficiles faciat cogitatio haec, quod ipsi hactenus candorem suum Ecclesiae non ita probarint, ut ex hoe novo congressu ahquid ab ipsis boni expectandum sit, nam ut ut sint qui sunt, subsunt tarnen Deo, penes quem stat, animos quorumvis hominum flectere, tanquam aquarum rivos; saltem videaraus nos, ne non faciamus quod nostrum est, at potius quod quantumque in nobis est, illud omne ad pacem contribuamus, existimantes cum Scriptura hanc gloriam nostram, si desistamus a lite, rehqua Deo fideli committamus, expectantes in patientia et spe, quis porro futurus sit exitus. Separat enim aliquando Deus in ira, quae firmius postmodum coniüngit in misericordia. Si quidem qui divisionem fecerat inter Manasse et Ephraim, hosque simul opposuerat Juda(!), tandem ipsorum misertus, dixit: faciam eos gentem unam, et rex unus erit super omnes ipsos, et non dividentur ultra in duo regna. Sic qui semel erexerat integerrimum parietem inter populum et populum postmodum eius septum solvi[t] et fécit ex duobus unum. Quin et de Onesimo Philemoni suo sic scribit Apostolus: Propterea forsitan recessit ad tempus, ut eum recipias in perpetuum. Non vero — (quod credamus) — abbreviata adeo est manus Domini, ut hic non possit in uno, quod ante potuit in multis. Quare exploremus, rogo, ultro haec sese 9i 1627 December 6 offerentia media, saiictificabimus enim ad minimum Dominum piis animorum nostrorum studiis et votis, et si alii muneri et promissioni suae desint, aut in re tam sancta et seria impostores se praebeant, vel nobis illudant, confundet eos in vindicta sua Deus ad gloriam nominis sui et bonum Ecclesiae nostrae. FortasSis autem hic rogaveritis: quid ego haec ad vos? Quibus Academiae cura in primis commissa est; ubi satagen dum sit rerum v es trarum: haec mea communicanda cum aliis, quorum partes hae propriae sunt, ut de talibus consilia ferant, aut penes quos ea autoritas est, ut haec et similia ex debito expendant, et si consultum iudicent, promoveant. Nolo detractum huic ordini. Sed dum hic vos compello, viri clarissimi, scio in causa Hornhoviix) postulatum a Potestatibus vestrum iudicium, idque ita a vobis prolatum, ut a facultate vestra theologica alienum non iudicaveritis, in tali subiecto suasorias aut dissuasorias partes agere, ita ut abs re non sit hic in subiecto simili, vestra iudicia explorare. Sin autem haec a vobis exigi desideretis ab iisdem, ut ante, Potestatibus? Fatebimini saltem eatenus causam hanc ad vos pertinere, ut si modo istac ad vos deferatur, iudicium vestrum illi debeatis. Esto ergo hic in eo solo discrimen, ut quod per me hic fit, expectetis fieri per superiores illos. Sed quid si mihi haec interclusa sit via? Dum apud nos statutum est, cum nullo tale quid communicandum, nisi prius communicatum sit cum Classe nostra et Deputatis Synodi. Quo quidem statuto seu decreto tametsi vos excipiamini, cum quibus, utpote de Ecclesia optime meritis, eidemque etiamnum non minus volentibus, hcitum nobis est consilia nostra communicare; tarnen nobis quam maxime interdictum est üs, qui reipublicae praesunt, aut quibus patriae regimen commissum est. Quo tanquam frenum nobis iniectum est, ut nihil Potestatibus nostris in causa hac vel commendemus, vel communicemus — (quantumvis ea conditione, ut cum doctis piisque viris vel etiam cum ecclesia latius expendatur) — nisi prius consultis illis, quos vel aliquando I) Zie hiervóór, blz. 75. 1627 December 6 nee tutum est, nee morae damnum permittit, sic primo consulere, vel quibus plerumque quaelibet pacis consilia cum Remonstrantibus suspecta sunt, vel apud quos vix unum aut alterum invenias, cum quo citra suspicionem aut famae laesionem, vel verbum de eiusmodi reconciliatione misceas. Ou are quum illa, quam dixi, via hic nobis praeclusa sit, quae vobis adhuc patet, aequitatis iure ad vos me confero, ut ponderatis hisce meis rationibus, aut illas, si noxias iudicetis, omnino reiiciatis, aut si quid boni continere videatis, quod ex re Ecclesiae aut reipublicae sit, illas ita saltem commendatas habeatis, ut suffragio vestro eas apud DD. Ordines propitii iuvetis, hoe est, vel declaretis, vel declarari per alium curetis: non videri vobis non operae pretium, ut res a me istis rationibus proposita paulo altius in dehberationem veniat, ut tandem in casu hoe, in quo nobis tantum momenti et ponderis situm est, quid facto aut consulto opus sit dispiciatur. Res mihi haec, fateor, ita cordi est, ut sine inquietudine et conturbatione conscientiae, silentio eam transire non possim. Tento itaque, quod possum, et tentabo porro pro virili. Compello autem et imploro operam vestram, hoe est vestrum tum consilium tum auxilium. Quodsi mihi contingat, gratulabor mihi in Domino, gratum vero me praestiturum recipio usque dum vixero, sin minus, acquiescam in christiana patientia cordis mei, et tentatis porro omnibus, quae vel hic, vel alibi potero, liberabo animam a morsu hoe, sub certa spe Deo non nisi gratum fore laborem hunc animae meae, quo, servatis veritatis fundamentis integris, et reiectis omnibus, quae cum unione Reformatarum Ecclesiarum consistere non possunt, ad hoe, tanquam ad rem summe necessariam, contendo, ut christianae paci et unitati pro virili studeam, cum vere Christianis pacem, quam possum colam, quam non possum, ad minimum desiderem, in Ecclesia Christi propaganda pro modulo laborem, et inter eos, qui seducti a nobis misère desciverunt, plurimos, quoad fieri poterit, Christo lucrifaciam. Scio quidem ab eo tempore, quo me huius consilii esse, aut in hunc finem aliquid meditari, innotuit aliis, nonnihil detractum esse existimationi 93 1627 December 6 meae apud nonnullos, sed quod ita ferendum esse duco, ut conscientiae meae tranquillitatem omnibus aliis in mundo rebus, quantumvis charissimis, praeferam. Neque tarnen hic velim consilium hoe meum, vel ut tutissimum, vel ut optimum, uïli hominum, nedum ecclesiis nostris obtrusum, sufficit enim mihi, si aliis me doctioribus et prudentioribus ahquod saltem calcar addam, quo sese ad rem Ecclesiae nostrae gnaviter procurandam atque promovendam excitent, quaeque sese huc divinitus offerre videtur occasio, eam ut supini non negligant, at cum Apostolo tempus oportunum redimant, quia dies mali sunt, observantes quo modo vel optime adversariorum technas dissipent, unitatem ipsorum frangant, divisionem inter ipsos excitent, aliquos ipsorum reducant, perque illos turbas ecclesiarum nostrarum nonnihil compescant, trahendo simpliciores cum omni benignitate et christiana prudentia ad derelictam sui aggregationem, quo ita nobiscum tandem coalescant, ut in puritate verbi educati et Christo per fidem superaedificati, ipsi et fideliter vivant et salutariter moriantur. Quo si simul omnibus viribus contendamus, aderit proeul dubio conatibus nostris Deus, utpote cui hoe super omnia gratissimum atque acceptissimum est, membra habere curam membrorum suorum condolendo si patiantur, iuvando si infirmentur, congratulando si integritati restituantur, christianos christiano dolo capere capiendos, seu captura idoneos, avertere peccatorem ab errore viae suae, ut servetur anima ipsius a morte, pacem sectari cum omnibus illibata conscientia aut san ctimonia, et prospicere ne quis deficiat a Dei gratia, manus remissas et genua soluta surrigere, ne quod claudum est deflectat a via, sed ut sanetur potius, aliquorum misereri habito delectu, eosque ex flamma eripere, vigilare denique et confirmare moribunda etc. Quae omnia, ut pertinere scimus ad christianae nostrae professionis et pietatis munia, ita nefas nobis esse iudicemus, si in illis sordida aliqua torpe amus negligentia, fas vero, ut in hisce pro ratione vocationis nostrae, vigilanter atque alacriter tentemus omnia, praesertim quum proh dolor! videamus, undiquaque in dies tam misère lacerari ecclesiam, conglomeratisque per totum 1627 December 6 94 christianum orbem hostibus, iugulum peti veritatis, spirari vero etiam in nos, tanquam postremas Christi reliquias, caedes et vastationes funestissimas, ita ut, positis simultatibus intestinis, ad pacem aliquam christianam, tanquam ad sacram anchoram confugiendum nobis esse omnino videatur, nisi alioquin omnes certo perierimus. Non quod propterea velim ad nostri conservationem quicquam tentandum esse pace inordinata aut iniqua, miscendo scilicet cum tenebris lucem, aut cum veritate mendacium; nequaquam: sed quod ne tantillum virium apud nos esse aut superesse iudicem, nisi in christiana pace nostra concurrant sibique mutuo succurrant consilia. Quo si modo nos contingat muniri in hac virium nostrarum exiguitate, invicti stabimus adversus quantasvis hostium machinas in Domino salutari nostro, experiemurque re ipsa verissimum esse illud Publ. Syri.: Auxilia humilia firma consensus facit; atque illud Sil. Italici: Pax custodire salutem, Et cives aequare potens. In summa: uno hoe opus est, quod et principio dixi, sc(ilicet) ut cum veritate christiana caelitus nobis concessa, iungamus et pacem christianam, tamque huius quam illius ius dicamus, denique omnes nostras cogitationes, meditationes, sermones, consultationes et scripta huc dirigamus, neque quicquam proponamus, aut in medium proferamus, quod non tam hanc pacem spiret, quam ipsam veritatem. Quo nomine mihi etiam hactenus valde placuerunt edita vestra cum scripta tum iudicia. Alius vero aliorum mihi omnino videtur genius, qui quidem pro veritate quandoque scribunt nonnulla, pacis tarnen aut conservandae aut recuperandae raro dant consilia. Quin imo scribendo nonnunquam etiam proscribünt tales tamque nobis vicinos et propinquos, ut praestaret ipsos blande una nobiscum conscribere unoque fraternitatis albo inscribere, quam ita indigne proscribere. Quibus ego sic scribentibus et proscribentibus non equidem lubens subscribo. Hisce valete, viri clarissimi, patresque venerandi in Domino, quem precor, ut vos Ecclesiae et Scholae incolumes servet, in omni opere bono sanctificet, sancta denique consilia pacis vobis inspiret, ad nominis sui gloriam et salutarem multorum reductionem. Amen. 95 [1627] Juni 23 Traiecti ad Rhenum. VHI Idus Decemb. MDCXXVII. V. Rev. observantissimus C, No. 32. Origineel. Corn. dunganus, P(astor) Eccl. Traiect. 43- [1637] Juni 33. — De faculteit geeft een gunstig iudicium over zekere vertaling van den Heidelbergschen Catechismus in het Spaansch, ten behoeve van de Indianen in West-Indië 1). Eersaeme voorsienige Heer. Alsoo van U.E. de Theologische Faculteyt ter handen gesteld is een seker schrift, daarop U.E. verwacht derselver advys ende ordeel: soo ist, dat de voorsegde faculteit t' selve overlesende heeft vooral een goet genoegen aen U.E. christelijck gemoet ende besonderen iever, daermede U.E. de Indianen in West Indien, sittende nae siel ende lichaem onder de tyrannie van den koninck van Spanien, soeckt die daervan te bevryden, ende naementlijck uut t' jock ende slaverny haerer sielen daermede sy onder den Antichrist verstrickt sijn, ende poocht se tot de ware ende rechtsinnige kentenisse Christi onses Salichmakers te brengen, daertoe gebruyckende dusdanighe middelen die daertoe bequaem mochten sijn, te weten, neffens een christelycke 1) De samensteller, hier bedoeld, is vermoedelijk Johannes Aventrot, die in 1627 den Heidelbergschen Catechismus in het Spaansch vertaalde, ten behoeve van de Peruanen in Zuid-Amerika; hij liet deze in een „Letter to the Peruvians" vervat, in 1628 door de Staten - Generaal van Holland in 3000 ex. naar Buenos Ayres zenden, heimelijk ook met de bedoeling om de Peruanen tegen den koning van Spanje op te zetten, hen in hunne zucht naar vrijheid te versterken en een verbond tusschen Holland en Peru tot stand te brengen. Aventrot werd in Toledo in Spanje, als slachtoffer van de inquisitie, 2 Mei 1632, om des geloofs wille verbrand. Een afzonderlijke uitgave verscheen in 1628 bij Jores van Henghel te Amsterdam (volgens den herdruk van: 1885, onder den titel: El Catecümo de Heidelberg, publicado por Jtian Aventrot en 1628, Ahora fielmente reimpreso. Madrid, Libreria nacional y extranjera, 188$). Prol James I. Good, die ons dit in zijn boek: The Heidelberg Catechitm in its newest light, Philadelphia 1914, p. 27—31 mededeelt, zegt wel: „We have recently been able, after considerable search, to unearth the life of this strange but interestmg man, whose name was John Aventrot" fp. 27), doch vertelt niet waar hy zijne gegevens heeft gevonden. Deze Spaansche vertaling van den Heid. Cat. wordt tegenwoordig gebruikt „in the German Protestant missions in Spain, founded by Fliedner" (p. 31). Prof. Dr. H. M. van Nes te Leiden vestigde mijne aandacht op de plaats in dit boek. Zie ook: Nieuw Nederl. Biograf. Woordenboek, Leiden 1911, DL I, blz. 200—201. Knuttel geeft hier 12 Mei 1632 als sterfdatum aan. 1628 Februari 28 96 deductie uut Godes Woort van eenige poincten van onse religie van U.E. ingestelt ende bevesticht, de oversettinge van onsen christelycken Catechismus in Spaens, als sijn de een seer treffehjck boeck in dewelcke de rechtsinnighe leere grondelijck vervat is, d' welck wy alle goet vinden ende toestaen. Doch beneffens dat wy niet en willen intreden ofte voor ons konnen aennemen, tgene U.E. voorgeeft van eenige besondere openbaringe, en mogen insgelycke de politycke middelen ons daertoe voorgestelt, nae de gelegentheyt van onse vocatie niet aentrecken, maer stellen deselvige geheel aen de Heeren Polytique ende regeerders onser Republycke, welcker wijsheyt ende voorsichticheyt wy deselfde laten bevolen sijn, niet twyfelende ofte sullen U.E. voorslagen overwegende, daerin doen tgene strecken sal tot meesten dienst ende welvaren van Godes Kercke ende der Republique. Desen hiermede eynT digende, eersame wyse, voorsienige heer ende broeder den Heere in syne genadige beschuttinge bevolen. Den 23 Junii. C, No, 160. Copie. {Hand van Walaeus). (Zonder onderteekening). 44. 1628 Februari 28. — Gedeputeerden van de stad Hoorn vragen aan de faculteit haar advies te willen geven over een werk van Flacius Illyricus „ Cathalogus testium veritatis", aangezien een boekdrukker te Hoorn met name Marten Garbrants het in het Nederlandsch wenscht te doen vertalen r). 1) Catalogus testium veritati*, qui, ante nostram aetotem, Pontificum Romanoruin Primatui variisque Papismi suferstitionibus, erroribus, ac impiisfraudibus réclamarunt: nova hac editione emendatior, et prioribus duplo auctior redditus, ordine digestus, et in libros XX tributus, studio et cura S. G. S In officina Iacobi Stoer, & Iacobi Chouët 1608. in-fol. (Univ. Bibl. te Leiden). — Matthias Flacius Illyricus (1520—1575), een der vervaardigers van de Maagdenburger Centurionen, bestreed de van Luther afwijkende beginselen van Melanchthon in zake noodwendigheid van goede werken, avondmaal en synergisme. Tegenover Melanchthon en de zijnen, de „Philippisten", stonden de „Gnesio-Lutheranen" met Flacius, een bemind leerling van Luther, aan het hoofd. „Er war der letzte schöpferische Kopf unter den Reformatoren, nnübertroffen an Talent, Fleisz, Reinheit und Unbeugsamkeit des Charakters, freilich zugleich ein heimatloser Halbbarbar, dessen Maszlosigkeit die eigene Partei zerrüttete". Zijn hoofdwerk: Catalogus testium veritatis zag in 1556 het licht. Karl Heussi, Kompendium der Kirchengeschichle, Tübingen 1913, S. 398—399. 97 1628 Februari 28 Eerwaerde, welgeleerde, godsalige, goede vrunden. Naedien Marten Garbrants ende onse inwoenend burger van de Hoge Mog. Heeren Staten Generael deser Geünieerde landen, vercregen heeft octroy omme te mogen doen irucken seecker boeck genaemt: Cathalogus testium veritatis, gemaeckt by Flacius Illiricus ende laetst gedruckt inno 1608 tot Geneve, welck boeck deselve Marten GarDrants van meeninge is te doen translateren uyt den Latyne n Nederduytsche spraecke, ende dat hem de voors(egde) :oncessie is verleent, doch de brieven van octroy uyt te ^even opgehouden, totdat hy soude hebben verthoont acte iran advys der faculteyt theologiae tot Leyden, oft tselve boeck niet kettersch, ende onstichtehck soude sijn, maer iienstich voor yegelick sich daermede by alle occurrentien :egens de Paepschgesinde te behelpen, daertoe tselve geacht wert seer dienstich te wesen. Soe is ons vrunthck irersoeck, dat U Eerw. gelieve d'voors. onsen burger met U Eerw. advys sulcx te voorsien, dat wy voer hem ende tot iienste van alle lieffhebbers der waerheyt tvoors(egde) Dctroy moegen becomen, omme danvolgens voorts int werck te moegen treden met de eerste de beste gelegentheyt. Welcke onse letteren wy op sijn ernstich versoeck hem hierop aebben verleent, om hem te strecken tot beter expeditie van syne reyse ende sal ons aengenaeme vruntschap geschieden, die wy by alle occurrentien gaerne sullen erkennen. Hiermede God in genade bevolen. Geschr(even) in den Hage den XXVHIen February anno 1628. U Eerw. geaffectioneerde Vrunden, de gedeputeerden des stadts Hoern, ter vergadering van de Grootmog. Heeren Staten van Hollant ende Westvriestlant, By my Secretaris der Stede Hoern, In den eenhoren. j. van der Beeck. (Adres:) Eerwaerde, achtbare, welgeleerde, godsalige mannen, professores der Faculteyt Theologiae tot Leyden. — Per vriendt. J.*»■»$. C, No, 35. Origineel. 7 i62 8 Maart 8 98 45- 1628 Maart 8., — Op verzoek van de Staten-Generaal, geeft de faculteit een judicium over den „Catalogus testium veritatis" van Matthias Flacius Illyricus, dat door den Hoornschen boekhandelaar Marten Gerbrands, in het Nederlandsch vertaald, ter perse zal worden gelegd. Het oordeel van de faculteit is gunstig. Ad illustrium et praepotentum dominorum Ordinum Generalium apostillam, ut vulgo vocatur, iuxta marginem libelli supplicis Martini Gerbrandi, librarii Hornani adscriptam 1), et facultati theologicae Academiae Lugdunensis exhibitam, quo petebat üle privilegium librum sibi Belgice edendi concedi, hoe titulo: Catalogus testium veritatis, qui ante nostram aetatem Pontifici et Pontificiis erroribus restiterunt, subinde Latine excusum et postremum Genevae A°. 1608 recusum, atque ad eorundem dominorum Ordinum Generalium apraedicta facultate consultum postulatumque de hoe ipso libro eiusdem iudicium: ea ipsa ita censet, librum hunc, prius quidem conscriptum a viro antiquitatis ecclesiasticae studiosissimo peritissimoque D. Matthia Flacio, et post a reverendo viro Simone Goulartio, pastore Genevensi, recensitum et maxima parte auctum ampliatumque — (quantumvis quaedam in eo occurrant forte minus apte accurateque adducta) — ad pontificios tarnen de Antiquitate et Catholicismo sibi mire, at nullo iure meritoque applaudentes refutandos accommodatissimum esse. Adeoque sicut Latine saepius, ita et eidem fini Belgice e Latino sermone, secundum Genevensem editionem versum utiliter et ex ecclesiae Belgicae aedificatione edi evulgarique posse. Quod suo et collegarum nomine testatur Antonius Thysius. S.S. Theolog. d(octor) et professor et pro tempore facultatis theolog. decanus. Datum A°. Domini MDCXXVIII, die VIII Martii. 1) 23e hiervóór, No. 44, blz. 96—97. 99 [i628] Ad libellum supplicem hi apostoli dati sunt: Het versoeck van den suppliant wert geaccordeert, mits dat hy alvorens octroy uut te geven, sal uutbrengen het advys van de theologische faculteyt tot Leyden. Actum den 24 Febr. a(nno) 1628. C, No. 33. Concept. 46. [1638]. — Opsomming van eenige gegevens, waaruit zou moeten blijken dat de ,Apologie" der Remonstranten overeenkomst vertoont met zeker Sociniaansch boekje, dat in 1628 anonym is verschenen r). Catalogus in quo nonnulla enunciata conformia cum quodam libello Sociniano de Ecclesiae pace excerpta sunt ex Apologia Remonstrantium nuper edita contra Censuram Facultatis Theologicae Leidensis. Editum est — (ut fert quidem libelh facies) — anno 1628 scrip tum, sub specioso titulo De Ecclesiae pace, cuius disseminatio incoepit fieri ante dies non ita muitos, quibus Amsterodamo varia exemplaria sunt allata. In Ulo libeUo, haec duo ubique inculcantur: 1. Errantes omnes in Christianismo exceptis Idololatris posse Deum et Christum ad salutem amare, cap. 3 et 4. Errantes Ulos non carere obedientia, nee esse incredulos, cap. 5. 1) De anonyme schrijver was de Poolsche edelman Samuel Przypkowski (Przipcovius), geb. 159a, in 1616 te Leiden gekomen, waar hij onderricht van Episcopius ontving. Hij gaf in 1628, onder 't pseudoniem Irenaeus Philalethes een boekje in het licht: „Dissertatio de pace et concordia ecclesiae" Eleutheropoli [Amsterdam] typis Godfridi Philadelphi 1628, in 120, waarvan in 1630 een tweede druk verscheen. Wegens de overeenkomst met verscheidene zinsneden en uitdrukkingen in de „Apologie van de Confessie der Remonstranten" meende men, hoewel ten onrechte, Episcopius voor den schrijver te moeten houden, waaruit dan zou blijken, dat de Remonstranten Socinianen waren. Sandius zegt ervan: „Opusculi -huius, multi Simonem Episcopium S. Theologiae apud Remonstrantes in Hollandia professorem, auctorem esse rebantur". Hij overleed, ongeveer 80 jaar oud, in 1670. Zie: Chr. Chr. Sandius, Bibliotheca Anti-Trinitariorum, Freistadii 1684, p. 123 126, waar een uitvoerige opgave van zijn werken voorkomt. Zie vooral ook, tegelijk met de aldaar genoemde literatuur : J. C. van Slee, De geschiedenis van het Socinianisme in de Nederlanden, Haarlem 1914, blz. 109, 206—208. [i628] IOO Inter pauca ad salutem scitu necessaria et simplicissima, omnibusque simplicissimis cognitu facilia, dogma vulgatum de Trinitate non esse, cap. 6. Ad generalem Apologiam Socinianorum, Socinianos non sentire quae sentiunt, ambitionis, avaritiae, voluptatum, aut superstitionis gratia, nee ulla malitia, sed nudae salutis suae cura, cap. 8. 2. Ex opinione ecclesiarum nostrarum de praedestinatione plures et magis pudendos errores erui quam ex libris Socinianorum. Contumeliosius esse Deum inducere punientem homines, quod ea non fecerint, quae eius ipsius opera ipsis factu sunt impossibilia etc. — (quae ilü calumniose affingunt orthodoxis) — quam Deum tam in persona, quam in essentia unum constituere; ubi post multas calumnias atrocissimas concludunt. Profecto, si rem penitius introspiciamus, Socinianorum de sancta Trinitate doctrina, non tam sua natura prava atque impia, quam imperfecta et mutila censenda est. At hoe de fatali. singulorum praedestinatione dogma, non defectu aliquo, sed manifesta pravitate laborat, cap. io. Quia autem libellus ille, etsi ab iis scriptus sit qui manifestissime testantur ipso facto se cum Remonstrantibus sentire, anonymi autoris titulo prodiit, posset in dubium vocari, et negari aut abiici a Remonstrantibus tanquam foetus alienus; cum illi anno 1629 ediderint, et dominis delegatis 111. DD. Ordinum inscripserint suum examen ad Censuram professorum Leidensium, in qua eadem dicunt et saepe atrocius et immodestius, hic e multis pauca delibabimus, quae ad haec eadem duo capita revocabimus* Ad primum: errantes omnes posse Deum et Christum amare, non carere obedientia nee esse incredulos, pertinent sequentia fol. 19, pag. a et b: Haec est gloria societatis Remonstrantium, hac tessera discriminari gaudent a caeteris omnibus sectis, in primis ab istis, ubi pene omnia licent, praeterquam dissentire. Hic limes, hic terminus eorum est: neminem pium a se excludere, nee profanum admittere, dissentientes omnes ferre, atque amplecti. Deus illis hunc terminum figit, eum refigere in gratiam cuiusquam, nee debent, nee volunt. Addunt: quos Deus coelo ac throno suo glorioso dignatur, eos cur illi non dignentur societate ioi [1628] sua? Quos ille non excludit domo sua, cur illi eos excludant coetu suo? Dixerat autor libelli de pace ecclesiae, pag. 73: Neque vero quos Deus in aeteraae beatitudinis consortium recepturus est, eorum communionem repudiare aut aspernari possumus; nee licet eos in terris ochsse, quibus in coelo aeternus amor debetur. Quae ab eodem spiritu efflata esse videre facile est. Pergunt: Dissentientes aut errantes a se separare, aut se ab illis segregare, nuspiam mandatum sibi legunt. Nee referre putant Remonstrantes, in quocumque dogmate sit dissensio, dummodo dogma istud Deum et pietatem non laedat, et qui istud profitetur, pacem cum dissentientibus colere, ex animo paratus sit. Dixerant paulo ante: propter meras opiniones, quibus nulla superstitie», nulla idololatria, nulla impietas cohaeret, hostiliter in partes ire, pro nudis merisque sectarum quarumdam placitis pugnare, non aliter quam pro vero ac puro Dei cultu, id vero probrosum christiano nomini putant. Haec illi, qui in eadem praefatione agnoscunt et probant librum editum contra N. Bodecherum, fol. 2. in quo cum professores Leydenses in sua Censura eis obiecissent haec verba reperiri: Eum qui in errore versatur, quicumque demum is sit — (quae verba ad errorem referri debent, ut ipsi explicant his verbis, qui rehgiónem quomodocumque concernat) — esse tarnen posse pium et innocentem, atque inprimis Christi servum. Ex quibus intelligenda sunt quae habent foho supra notato, pag. b: Certam rem esse omnes et solos pios ac fideles Dei cultores, omnes pacificos Christi filii imitatores, Deum coelo et domo sua dignari veile. Tales autem ipsis sunt, etiam qui in errore versantur, quicumque demum is sit, error. De quibus dicebant: Hinc neminem sic a se dissentientem aut fugiunt aut fugant, si modo pie in Christo et pacifice cum ipsis velit vivere, fol. 1 q, pag. a. Non se desperare quin futuri sint pii et probi inter omnes sectas, qui non sint improbaturi consilium eorum. fol. 20, pag. a., qua porta nullus est, qui non videat, quemlibet Socinianum etc. ingredi posse Remonstrantium coetus et in communionem eorum recipi. 1 [i62S] 102 Quod autem in primo articulo ex. libello anonymo dicitur de vulgato Trinitatis dogmate, non necessario ad salutem: Remonstrantes, ad caput 3, fol. 53, pag. a et b, cum eis obiectum fuisset a professoribus Leydensibus, cur cum agerent de dogmate praedestinationis et sententia synodi Dordracenae, non modo xax dvtC&eaw reiicerent doctrinam ecclesiarum reformatarum, sed eam quoque impietatis ac blasphemiae condemnarent, agentes autem de Trinitate, nullum contrarium dogma improbarent, damnarent aut anathemate percuterent? Respondent: se graves habuisse caussas, cur dogma de praedestinatione ita perstringerent, inter quas non solum dicunt patronos illius sententiae professores Remonstrantes exautorasse, proscripsisse, incarcerasse, sed etiam exe(c)rasse et quantum in ipsis fuit, ad sanguinem usque crudelitatis omni genere persecutos fuisse, — (de quo viderint quibus datum est in his provinciis ius gladii, an his accusationibus sint consensuri) — ideo dicunt, se debuisse sententiam illam suis coloribus depingere, et haereses circa hoe caput anathemate damnare. Ad obiectionem autem de non notatis erroribus circa doctrinam de Deo et sacrosancta Trinitate, respondent, stetisse in animo eorum hanc sententiam, nulli homini, nulli doctrinae anathema dicere, nisi cui Deus ipse anathema dicit, vel expressis verbis, vel sic, ut per consequentiam omni exceptione maiorem et cuivis obviam, id Deum dicere colhgi possit. Ex quibus verbis: per consequentiam omni exceptione maiorem et cuivis obviam, sequitur, Remonstrantes autores Apologiae non credere Deum anathema dixisse ulli errori circa doctrinam de Trinitate, cum ideo nullum anathemate percutere voluerint ob eam causam. Subiungunt quidem nonnulla quae a scholasticis in hac materia subtilius fuerunt disputata, quae nemo exigit a simplicibus Christianis sub anathematis poena, quorum nulla quoque confessio nostrorum meminit, nee de eo etiam quaerebatur. Quaestio vero erat an Deus non damnaret in verbo suo eos, qui nolunt filium unius et eiusdem esse cum patre essentiae, sed vel hominem tantum essentia, vel Deum factitium, et spiritum sanctum non esse veram personam. Quid autem de eo sentiant, missis subtihoribus disquisitionibus, IQ3 [1628] indicant verba sequentia: et profecto veterem Christianorum ecclesiam cum iis qui circa tempora Justini credebant Jesum Christum non esse nisi hominem ex hominibus, communionem coluisse, dummodo Jesum verum Messiam esse et per eum Deum colendum esse, firma cum ipsis fide crederent, colhgitur ex Justini Dialogo cum Tryphone. Verba ipsa Justini citant, sed ex quibus nulla consequentia probabili, nedum necessaria colligi potest, veterem Ecclesiam tales haereticos in communionem suam recepisse, nisi fortasse illis verbis abutantur, ubi autor dicit esse quosdam ex genere nostro dno tov ypwéQov yêvovq, qui hoe dicerent Vocat autem ex genere suo, quosdam qui sub Christiano nomine vivebant, quod potuit apud Judaeum hominem, non quod illis ecclesiae communionem concederet, quos tota vetus Ecclesia semper excommunicavit. Ex detorto hoe testimonio, quid illi venari voluerint etiam „per consequentiam omni exceptione maiorem, et cuivis obviam" apparet. Item ex eo, quod cum nostri omnes adversus negantes Christi propriam Deitatem opponant: id quod Christus vocet patrem suum tov Vdiov aov^)nar£qa proprium patrem suum, dicunt fol. 48, pag. b. impossibile esse probare ob solam aeternam generarionem hoe dici, unde concedunt Socinianis, Christum esse proprium Dei filium, etiam ob aliam causam quam ob aeternam generarionem. Praeterea cum et olim, et nostro tempore quicumque de Christo vero Deo recte sentiunt, argumentantur ab honoribus divinis quos Scriptura tribuit Christo, et inter eos ab adoratione divina — (de qua ipse Christus respondebat Satanae: scriptum est, Dominum Deum tuum adorabis et ei soli servies) et cum non solum homines, sed etiam angeli adorare debeant fUium Dei, Hebr. 1, sequi ostendant eum esse verum cum patre Deum: respondent Remonstrantes, non sine sarcasmo: Eheu, quantum periculum! Et postea argumentum ülud appellant plumbeum et frigidum, fol. 155, a. Dixerant a'ntea fol. 50 b, a cultu divino argumentum irrefragabile ad probandam aeternam Christi deitatem peti non posse. Fol. 39, pag. b ubi agunt de divino cultu Christi, fundamentum illius suae sententiae iecerant, se securos esse illarum quaestionum, an [i628] 104 cultus ille substantia idem sit cum cultu Dei, an fundamentum illius sit natura Christi divina, an aha quaedam dignitas, cuius etiam particeps sit natura humana. Tum, an in personam terminetur qua talem, an in personam quatenus in ea est natura divina. Haec cum dicunt ab otiosis doctoribus necti esse vanitates, quas non curant, sed oderunt: eos Socinianis manum dare quoad hunc articulum, citra iniuriam et calumniam, sole meridiano clarius est, pag. 51 a, b. Idem dicunt de Spiritu Sancto, se non potuisse argumentum a cultu divino, ad probandum Sp(iritum) Sanctum esse Deum, afferre, quia de Patre et Filio adorando Scriptura plena est, de Spiritu autem Sancto ne hilum quidem occurrit, Negaverant paulo ante se posse uti hoe argumento, nisi ex Scriptura adorationis S(piritus) Sancti mandatum, exemplum aut indicium aliquod manifestum proferrent. Cum dicunt nihil tale esse in Scriptura, ne indicium quidem, quid sub his audacibus assertionibus aut negationibus, non tam occultent, quam aperte moliantur, iudicium esto eorum qui ahquid in talibus vident. Cum hactenus in Ecclesia inter fundamenta Christianismi positum sit illud, quod Christus natus sit ex Maria virgine, ita ut sit ex semine mulieris immediate, ex semine Davidis secundum carnem mediate, qua ratione factus est particeps carnis et sanguinis: Remonstrantium Apologistae fol. 93, pag. b. errorem eorum, qui negant, Christum ex Mariae substantia conceptum, tanti faciendum esse non putant, ut propter eum quis in fundamento errare censeri possit aut debeat, dummode fateatur Christum hominem natum esse, quia modus nascendi humanitatem non constituit, quod docet exemplum Adami, qui ex terra formatus fuit, et verus tarnen homo fuit, eademque qua caeteri homines humanitate praeditus. Aliud esse negare Christum hominem esse, aliud negare Christum ex substantia matris suae natum esse. Istud sine periculo salutis fieri non posse: hoe posse, tum maxime, cum creditur nullos homines, quicumque tandem sint ex substantia matris suae nasci, prout Anabaptistae non pauci credunt. Quodsi Christum esse verum Deum eiusdem cum patre essentiae, et esse verum hominem ex ipsa matris [1628] substantia credere non sit ad salutem necessarium quid tandem necessarium erit de Christi naturis credere? 2. Ad secundam hbelli thesim quod attinet, in qua comparatur Socinianorum doctrina cum reformatarum ecclesiarum de praedestinatione sententia, non solum eadem dicunt Remonstrantes, sed multo atrociora: et qui in omnes sectas tam sunt benigni, in ecclesias illas ex quibus egressi sunt adeo suntsaevi, ut nullam spem salutis relinquant credentibus doctrinam praedestinationis, ex sensu Dordracenae synodi, ut id probetur, cum in praefatione suae Confessionis obiectum iis fuisset, quod dicerent, synodum Dordracenam articulos perperam stabihvisse quos reiiciunt, tanquam infoelix lohum et zizania verae pietati et sanctimoniae perquam noxia, imo foedas verae rehgionis maculas atque vibices, quas pü omnes non aliter aversari debeant, quam abscessus et apostemata, probitatis omnem succum, sanguinem et vigorem prorsus exugentia, quod idem doctrinae orthodoxorum ohm obiectum fuisse, conquerebatur August, contra Juhanum hb. i, cap. 13: ,quod eos deprimerent et dicerent, quod dubium non- sit, eversionem sanctitatis, contaminationem pudicitiae, morum labem eorum convenire, imo inesse dogmatibus', additaque fuissent verba Tileni in libello suo famoso contra illustriss. Ordines, celsissimum beatae memoriae Principem, ac synodum Dordracenam, ubi post alia multa effutita contra statum Reipubhcae nostrae, Principem et Synodum, haec inter alia evomebat: se repudiasse dXXóxotov dogma, tam horrendum ut existimaret, si coacto apud inferos immundorum spirituum concilio, eorum princeps diabolus, a paredris suis angelis, sive singulatim, sive per saturam rogatis sententiis exquirat, quonam commento odium hominum ad versus Deum vehementius incendi, atque intendi queat, nihil posse a quoquam excogitari compendiosius etc. addidissetque Censura post tam horrendas calumnias haec verba angeli apud Zachariam et Judam: Increpet te Deus, 6 satan, neque diu patiatur tam virulentas linguas abuti sanctissimo pietatis nomine atque ita desperate de proximo suo mentiri eodem loco et tempore, quo' ad pietatis exercitia, omnia se referre gloriantur. Remonstrantium [1628] 106 apologistae dicunt fol. 18 pag. a: non censendos esse levem causam habuisse cum doctrinam istam appellamnt infoelbx lolium et apostema etc, quinimo quod de ea clariss. vir Tilenus censuit scripsitque, meritissimo iure censuisse ac scripsisse credendum esse, nee esse quod metuat illud, increpet te Deus, ö satan! Istud non metuere qui credit doctrinam istam arcem esse, ex qua Satanas potentissime Deum et religionem eius oppugnat, simul et expugnat etc. Addunt pag. b: Ecclesiam calvinisticam, quae synodi Dordracenae placita nuper sancivit, veritatis et pacis hestem esse, cum qua pax et concordia coli non potest, sine manifeste salutis periculo aut disriendio. Ita est, inquiunt, hoe profitentur palam publiceque, fieri non posse ut salutem consequatur is, qui iuxta axiomata ecclesiae illius vivit. Paulo post: neque igitur iure, a concordiae et pacis studio alienus censeri potest, qui cum istis pacem et communionem, sine salutis periculo coli non posse, ait: Pacis enim et concordiae studium non debet excedere limites divinae permissionis. Haec illi. Dixerant in praefatione suaeApologiae: Nullam esse sectam, quae impietatem validius firmet ac stabiliat — (etiamsi aliter ipsi videatur) — quam praedestinationis fatalis magistra secta. In sua praefatione scribunt, eos qui reclamant libertati arbitrii qualem praedicant, oppido paucos esse, nee alios quam quos vel scholarum praeiudicia fascinarunt vel vitae impietas in sensum egit reprobum, scurrae, nebulones, athei qui cauterio isto fati opus habent, quo conscientias suas inurant, ut sineremorsu peccent, et fortiter in ganeis lustrisque aut, ut ille ait, clam et in scrobe, virtutem omnem eiurent. Praeter hos, si aliqui sunt, ii aut ipsi parum recte sapere aut aliorum exemplo desipere. Qui taha in publicum proferunt, quid credendum est eos apud suos mussitare. De ecclesiis Galliae, a quibus nulla iniuria affecti sunt, cap. 6. scribunt, quod in synodis suis nationahbus Aleziana et Carentonensi, ubi Dordracenam synodum approbarunt, eam ita evexerint, ut Satanas non potuerit altius aut subhmius attollere humanam formulam, pag. 6, a. In praefatione Apologiae sub finem, ita suos animant: Non discedamus modo, sed fugiamus quam possu- io7 1631 Juni 14 mus longissime et citissime a sanguinariis istis coetibus, ne cum iis pereamus. Servari non potest, qui istis coetibus, non dico favet, sed non se opponit, non refragatur, non reclamat. Totus Christi spiritus, tota regia charitatis christianae lex, tota anima Evangelii simul et sèmel, isto axiomate suffocatur et ehditur. Eo usque etiam procedunt, ut eos qui pacifice se gerant retinentes quidem sententiam quinque articulorum, sed contentionibus non indulgentes, reprehendant, tanquam adeo segnes et socordes ut praeter inanem adfectum, sterilemque iuvandi voluntatem, nihil conferant, indignos utique qui sub Christo mereant et stipendium melioris vitae faciant. Imo, ut in introductione ad Apol. p. 1 b. non verentur de iis dicere, quod prodigioso silentio conscientiam et bonam mentem eiuraverint. Si tales vita aeterna indignos pronunciant, quid de iis adversus quos tam odiose insurgunt censendum est? Ex his itaque liquet, eos ab omni pace cum ecclesiis refórmatis abhorrere, eamque impossibilem iudicare, qui tarnen cum aliis omnibus sectis in Christianismo communionem servare non detrectant. Haec pauca e multis, quibus totus ille liber scatet, ut suo tempore, Deo favente, planum fiet. C, No. ijo. Concept. (Hand van Rivet). Al- 1631 Juni 14. — Missive van Nicolaus Vedelius, hoogleeraar te Deventer, welke hij aan de faculteit gezonden heeft, als begeleidend schrijven bij zijn „De Arcanis Arminianismi", dat hij aan het oordeel van de faculteit onderwerpt 1). S. in Christo. Mitto ad vos, reverendi et clarissimi viri, domini fautores ac in Christo fratres aeternum observandi, tractatum meum: 1) Nicolaus Vedelius, geb. te Hegenhausen in de Paltz in 1596, bezocht Heidelberg en Genève, in welke laatste stad hij hoogleeraar en predikant werd. Op den 3osten Maart 1630 werd hij tot hoogleeraar in de theologie en hcbreeuwsche taal te Deventer beroepen. Nov. 1639 ging hij als hoogleeraar naar Franeker, waar hq 26 Sept. 1642 overleed. Hij was een fel bestrijder der Remonstranten. He: B. Glasius, Biograpkuck Woordenboek van Nederlandxcke Godgeleerden, 's Hert. 1856, Dl. in, blz. 477—479. Ook Van der Aa, Biogr. Woordenboek, Haarlem 1876, 1631 Juni 14 108 De Arcanis Arminianismi Idque in eum finem, ut accuratissimi vestri iudicii limam subeat, et eas patiatur vices, quas ex utilitate Ecclesiae, bono Reip(ublicae), salute animarum, conservatione veritatis, incremento regni Christi esse videbitis. Non dubito quin, plura desiderari possint in eo labore, in quo non rerum solum, sed etiam personarum, nee veritatis tantum divinae, sed etiam Reip(ublicae) habenda ratio est. Ut mirandum non sit, si in re tam gravi infirmitas mea forte hic vel isthic succumbat, etsi certus sim, me veritatem divinam unice ante oculos habuisse. Supplete igitur tenuitati meae vestra prudentia, iudicio, charitate, sapientia. Utimini iure vestro, quod non solum hortamenta vestra, quibus impulsus eum laborem suscepi vobis in me conciliaverunt, sed etiam insignia merita in Ecclesiam Dei, quae nunquam vobis sat dignam illis gratiam referre potent. Dl. XIX, blz. 43—45. Zie vooral ook: Chr. Sepp, Het godgeleerd onderwys in Nederland gedurende de ibe en ije eeuw, Leiden 1874, Dl. II, blz. 60, 117—120, 129, 188, 210; j. C. van Slee, De illustre School te Deventer, 1630—1878, 's-Grav. 1916, blz. 73—75, 17, 21, 33. 4°. 64, 91. Mi- Zie zijne werken bij: h. C. Rogge, Beschr. Catalogus der Pamfl.-vcrz. van de boekerij der Remonstr. kerk te Amsterdam, Stuk II, Afd. I, blz. 59-60. 1) De Arcanis Arminianismi, Libri duo, seu Quaestio, Quaenam sit Religio et fides Tkeologprum Remonstrantium, decisa ex Confessione et Apologia ipsorum, per Nicolaum Vedelium, S.s'. Theol. Doet & Professorem Illustr. Schola Daventriensi. Lugduni Batavorum, Apud Franciscum Hegerum, Anno MDCXXXI. (Rem. Bibl. te Amsterdam. H. C. Rogge, Catal. v. Pamfl., Stuk II, Afd. I, blz. 59)- Vóór in dit boekje staat de „approbatio facultatis theologiae Leydensis" in de volgende bewoordingen: Libros duos clariss. theologi Nicolai Vedelii de Arcanis Arminianismi, quae ex Confessione et Apologia eorum eruit et collegit, vidimus. In quibus, praeter ea quae antea fuerant a nobis carptim animadversa, multa alia fideliter, et industrie congessit; et quid adversarii circa religionem moliantur ita aperuit, ut nemo deinceps qui non sponte caecutire velit, de eorum ad Libertinismi, et omnium sectarum confusionis introductionem scopo, dubitare possit Cuius cum solide fundamenta subvertat, et prudentissime pericula detegat dignum iudicavimus eius laborem publica luce, et omnium quibus veritatis secundum pietatem conservatio curae est, lectione et commendatione. Lugduni Batavorum, X Kalend. Septemb. MDCXXXI. johannes polyander. Andreas Rivktus. Antonius Walaeus. Antonius Thysius. Zie voorts nog over Vedelius' geschrift en de weerlegging door Episcopius: j. Tideman, De stichting der Remonstrantsche broederschap, Amst. 1872, Dl. II, blz. 236. Van Slee, a. »., blz. 73 zegt: „Episcopius heeft hem, bij wien het .odium theologicum' zulk een hoog woord voerde, in zijn .Vedelius Rhapsodus* behoorlijk afgestraft". 1631 Juni 14 Nam, ut caetera, quae in vobis plurimum suspicienda sunt, taceam, vestrae pietati, diligentiae, prudentiae post Deum acceptum ferendum est, quod serpentes illi tandem e latebris suis extracti prodierunt. Unde, si quid vel ego vel alii in ea re laboramus, quod forte in Ecclesiae ac Reip(ublicae) utilitatem cedere queat, id vestro inprimis beneficio est tribuendum, absque quo virus illud adhuc extra hominum conspectum insidiose lateret. Nos igitur aut spicas legimus post messem vestram *), aut pestilentissimum corpus a vobis ita ex antro suo extractum aliis cavendum ostendimus, dum illud a vobis plane in partes caedatur atque enecetur. Quod si iudicaveritis opellam istam meam Ecclesiae et Reip(ubhcae) salutarem esse, rogo eam typographo commendetis, qui commodissima in forma eam typis suis subiiciat. Ubi cognovero utile esse ahquo modo studium atque affectum meum, manum forte cum bono Deo aliis laboribus in hac causa necessariis admovebo. Video Belgii nostri mala in Ecclesia ex insano novitatis amore nasci. Studium autem novitatis nascitur ex contemtu principiorum religionis, quae tam ad veritatis quam unitatis fidei conservationem et essentiam necessaria sunt. Unde in minimis habent homines nostri discedere ab illis principiis, unde negligenter versantur, ut Augustini verbis utar, in ipsa cathohca fide, et quod est gravius et multum dolendum, cum in catholica fide negligenter versentur, haereticis diligenter aures accommodant. Quam rem ex professo iam ipsos docent turbones nostri, qui fere omnia principia religionis ac fidei christianae variis rationibus et argumentis everterunt in Confessione et Apologia sua, eo praetextu, quod non nisi scholarum hypotheses sint, a quibus si discedatur, iacere doctrinam nostram etc. Quare operae pretium erit, meo iudicio, diligenter et solide 1) De faculteit had een weerlegging gegeven van de Confessie der Remonstranten, zie hiervóór, blz. 31, en in 1630 een aanval op de Remonstranten gedaan, in het werk: Specimen calumniarum atque heterodoxarum opinionum ex Remonstrantium Apologia excerptarum instar prodromi ad praemonendos omnes veras Christianos, in 1631 gevolgd door een Appendix. Zie: Chr. Sepp, Godgeleerd onderwijs, Dl. II, blz. 35—36; H. C Rogge, Beschr. Ca tal. der Pamfl.-verz. v. d. Boekerij der Remonstr. Kerk te Amsterdam, Stuk H, afd. I, blz. 34. 1631 Juni 14 110 ostendere adversus istam impietatis et haeresium matricem opinionem, principia illa non esse hypotheses scholasticas, sed ipsum verbum Dei. Ut adeo impudentiae et nequitiae humanae praetextus ille plausibilis tollatur, et novitatibus ansa illa praecidatur. Video etiam non paucos homines Arminianismi studiosos, cum ,deprehendant Remonstrantes — (sub quorum pallio Remp(ublicam) et Ecclesiam hactenus turbarunt) — magnum errorem errasse, dum Eleusynia sua sacra ita prodiderunt in Confessione et Apologia sua, haud gravatim reiecturos esse horrendas et execrabiles opiniones reliquas theologorum suorum, et conaturos efficere, ut ipsi eas reiiciant. Ne tarnen triste hoe vulnus patriae coire possit, nutrire perpetuo conabuntur dissidium hoe, fovendo Remonstrantium sententiam circa articulos de praedestinatione etc. Huic pestilentissimo conatu obviam eundum est, et ostendendum id quod res est, nimirum execranda ista dogmata — (quae in meo Ulo tractatu, quem nunc ad vos mitto, ante omnium oculos pono), — fluere necessario ex doctrina Remonstrantium circa articulos ülos notorios. Quare ista dogmata horrenda abiici non posse, nisi et sententiae ipsorum de famosis articulis nuncius mittatur, nee hanc retineri posse absque ilhs. Et profecto Remonstrantium novum et solidissimum argumentum, ista sua impietate nobis adversum doctrinam suam de praedestinatione etc. suppeditarunt. In haec igitur et similia nobis laborandum est, coniunctis ut precibus, ita viribus et studiis. Quo sic omnis ex religione ansa praecidatur schismatis lamentabilis continuationi et factiosornm hominum mohminibus, contra vero Ecclesia Dei pacem domi habere, regnum Christi promoveri, veritas coelestis conservari, atque ad posteros propagari, ipsa denique Respublica ab excidio praeservari possit. Veniam date mihi, qui gravissimas occupationes vestras diutius interrumpo, non aho fine, quam ut sciatis me sanctis vestris iussis et consiliis plurimum tribuere. Deum Opt. Max. toto animo veneror, ut personis et laboribus vestris sanctis in posterum quoque largiter benedicat. Valete in Domino, reverendi atque clarissimi viri, meque benevolentia vestra, III 1631 Augustus 29 ut coepistis, porro prosequi dignemini. Scripsi Daventriae, A± Junii 1631. Vestrarum Reverendarum Dignitatum observantissimus Nic. Vedelius. (Adres :) Inclytae Facultati Theologicae eximiis Dei servis, reverendis, clarissimis viris, dominis doctoribus et professoribus S.S. Theologiae in alma Universitate Leydensi, dominis et fautoribus meis plurimum observandis. C, No. 36. Origineel. 48. 1631 Augustus 39. — Cornelius Dunganus richt een dringend verzoek tot de faculteit, om het door hem aan haar gezonden geschrift, nog vóór de eerstvolgende Synode te willen beoordeelen. Clarissimo D.D. Thysio, S.S. Theologiae doctori, atque facultatis theologicae decano dignissimo. S. P. Iterum ego J) ad te, vir clarissime, pulsans idem quod soleo ostium, repetensque petitionem eandem, quam ante non semel tum per D.D. Festum, tum litteris per cognatum Cannerbeeckium, R.T. qua potui humanitate obtuh. Instat apud nos nimirum post octiduum nostra Synodus, cui, procul dubio, praeter nostrates, intererunt diversi deputati ex ahis provinciis, apud quos, partim ex actis nostris Synodalibus, partim ex relatu iam dudum constitit, me adversus Apologiam Remonstrantium operam aliquam sumpsisse, istiusque partem iam anno praeterito Synodo exhibuisse, praeterquam quod pro more resümentur, atque repetentur haec ipsa acta in Synodo, ubi tum demum observare erit, quid scripti a me anno praeterito acceperit Synodus, quidque a me porro petierit, nempe ut omni adhibita diligentia in coeptis pergerem. De quo, ubi mihi ratio reddenda erit, non potero subticere me iam elapso Paschate scriptum illud absolvisse, pleraque ilhus ab ordinariis visitatoribus a Synodo delegatis X) Zie hiervóór, No. 42, blz. 81—95. ii3 CI°3I September] Notae meae in observatie-nes Cornelii Dungani in Apologiam Remonstrantium. Pag. 3a, lin. 8, ante ultimam gegest. Vocem illam puto male scriptam a). Pag. ja, lin. 44. Billycker wil. Verbum meo iudicio obsoletum et nimis obscurum a). Pag. 13a, lin. 13. Atheismus. Cur non Atheisterie aut Godtloosheyt ? a). ,x\ Pag. 15^, lin. 14. Dat de toelatinge Godes voorgaen moet. Non distinguit decretum permittendi peccatum ab ipsa permissione, quae distinctio maiorem lucem huic argumento adferret. Pag. 20b, Hn. [...] 40. So gewapent was tegens de doot etc. Male videtur dici corpus in statu integritatis armatum contra mortem, cum huic nullum periculum fuerit a morte tanquam ab hoste. Pag. 37a, lin. 2. Botte saecke. Sufficit ongerijmde, aut potius plompe videtur addendum a). Pag. 48^, lin. 9. Dubito an Remonstrantes simpliciter negent communicationem fidei manare ex Christi merito. Pag. 49a, lin. 22. Negat author 1 Tim. 4:16 Servareidem significare quod salicheyt toe te brengen. Quod tarnen nostri asserunt nempe id fieri instrumentaliter per fidos pastores. Sic quoque exponunt locum, Rom. 11 : 14. Pag. tob, Hn. 2. Soude moeten geloven, nempe absolute et simpliciter sine ulla conditione aut restrictione. Quod apprime [....]. Pag. bob, lin. ultima. Videtur author negare nos iustificari per fidei nXijQotpoQtav a). In secundam partem. Pag. ja, lin. 12. Minder force. Est Gallicismus a). Pag. Sb, lin.. 34, 35. [Op den rand: spectat ad 3tiam partem.] 1) Zie hiervóór, blz. 81, aant. 3. — Deze notae zijn gemaakt door Polyander. Door de vele veranderingen enz. in het handschrift is de text van dit geheele dokument hier en daar duister. 2) Deze regels sijn in het H.S. doorgeschrapt. 8 [ 1631 September] 114 Ait quosdam vere fideles non esse certos de sua salute et mori in ista incert(it)udine, ac dubitatione etc. Pag. 13a, lin. 47. Periculosa locutio haec de Christo: Dat hij mach een ander Godt zijn als die Godt die men mach ende moet aanroepen. Pag. 15a, lin. 25. Ait Deum neminem reiicere aut reprobare nisi ob peccatum et nisi ipse restiterit media sufficientia ad salutem et in eam finem ipsi data et oblata, ut se convertat et servetur et se hac ratione iis dignum reddiderit. Pag. 16Ó, hn. 38. Quid opus est hanc proferre ineptam interpretationem de gloria Mediatoris ab aeterno Christo assignata., cum omnes orthodoxi recte et sohde demonstrant ibi agi de gloria aeterna quam ratione Deitatis Christus communem habuit cum suo Patre? Pag. 23a, Hn. 1 et 2. Genoechsaem ordinaris; cur non dicit simpliciter ordinaris, cum id semper eveniat? Pag. 39a ut annotavi ad marginem : nimium videtur mediis adscribere. Pag. 40a, Hn. 14. Sufficientem gratiam aliter videtur definire quam nostri Theologi eam definiunt. Sic et pag. 47a, lin. 10. Pag. 53a, lin. 30 distributive gerechticheyt. Prima vox est latina. Pag. 54^, in media. Dubiam statuit sententiam. Pag. 56^, Hn. 37. Multum largitur Remonstrantibus. Pag. 57, sub finem. Exiguam statuit differentiam. In partem tertiam. Pag. 5a, lin. 13. Als den groten Herder geschonken zijn. Nova est interpretatio; dicitur enim electum in Christo ab Apostolo tanquam in Mediatore salutis a Deo ordinato ut nos redderet inculpatos per fidem iustificantem et sanctos etc. Pag. 20b, Hn. 39, 40. Non est sufficiens probatio sumpta ab admonitione ut de reprobatione sobrie agatur ad demonstrandum nostros non duriter loqui de reprobatione etc. Pag. 42^, lin. 3. Frigide loquitur de errore Remonstrantium et Socinianorum circa doctrinam V. T. de vita et morte etc. H5 ['631 September] In quartam partem. Pag. ia, lin. 37. Ibi videtur statuere reprobis dari gratiam sufficientem ad salutem et adscribere iis statum gratiae in quo si permanerent constanter usque ad mortem, salvari possent etc. Pag- 5a> ün' 35- Ibi mitius loquitur quam nostri Theologi et ponit ob graves errores haereticos non posse eiici ex civitate etc. Pag. 6b, lin. 20. Concedit aliquos ex nostris Theologicis longius progressos esse atque extra lineas S. Scripturae in scriptis suis de haereticis puniendis. Pag. 27a, lin. 13. Statuit in rebus quas Ecclesiastici possunt immediate exequi Christi nomine, regimen pertinere praecipue ad Ecclesiae administros. Cur non tantum? (In dorso :) Notae in scriptum D. Dungani adversus Apologiam Remonstrantium. C, No. 158. Origineel. In parte prima 1). P. 14, 1. 11. Indien de sonde niet en geschiet met ofte uut eenighe wille Gods. Melius forte: naer eenigen wille Gods. Walaeus. P. 15, 1. 19. Dat de sonden geschieden konnen van de creature sonder opsicht van Gods toelatinge. Dit is hart> geseyt, dat de sonden geschieden connen van de creature sonder opsicht van Gods toelatinge. W. Equidem creatura cum omni sua potentia divinae providentiae subiicitur. Addit hic D. Polyander: Non distinguit satis decretum permittendi peccatum ab ipsa permissione, quae distinctio magnam lucem huic argumento adferret. P. 20, 1. 40. Soo gewapent was tegen de doot etc. Male videtur dici corpus in statu integritatis armatum 1) Deze notae zijn Tan de hand Tan Thysius. [1631 September] 116 fuisse contra mortem cum huic nullum periculum fuerit a morte tanquam ab hoste. P(olyander). Addiderim, dat het lichaem in sijn natuer als bestaende uut verscheyden humoribus, ende tsamengevoecht wel sterfflijck was, quod componitur dissolvi etc. maer dat het niet coste sterven als gescapen in sulcken constitutie ende temperament dat het selvighe niet sterfflijck en was neque principio insito neque externo. P. 24,, L 36. Maer wanneer se deselve niet en verliesen, potius: maer dat se deselve niet en verhesen. W(alaeus). P. 49, 1. 22. Ad verba toegeschreven worden addi potest. Ende hoewel het voor saligheyt toebrengen genomen worden, is oneygentlijck geseyt, dewijl het instrument toegeeygent wort, hetgene dat de principale oorsaeck toekomt, dum fideles pastores officium praestantes sibi et aliis subiiciendo evangelium, se et alios ser- vare Sic et Rom. 11 v. 14 et iustificare P(olyander), W(alaeus), T(hysius). P. 60, 1. 2. Soude moeten gelooven. Addi potest soude moeten absolutelijck ende enckelijck sonder eenighe conditie ofte restrictie. In partem secundam. P. 13, 1. 47. En can evenwel in allen gevalle niet dan een ander God sijn. Periculose dictum, de Christo omitti debet omitti debet (sic) dan, l(atine) quam, vel legendum loco een legendum geen, et mox ende op geen ander wyse God sijn als dese is. P. 16. 't Is wel soo dat dese spreuke Joh. 17 etc. Inconstanter author hic loquitur; quid opus est hanc proferre ineptam interpretationem de gloria mediatoris ab aeterno Christo assignata et decreta, cum omnes Orthodoxi recte et solide demonstrent ibi agi de gloria aeterna quam ratione Deitatis Christus communem habuit cum suo patre. Qua quodam modo se exuit factus homo in statu humilitatis. Joh. 1 v. 14. Phil. 2. dicit sese exinanisse.. .. ii7 £1631 September] P. 23, 1. 1. Genochsaem ordinaris potius simpliciter ordinaris, cum id semper fiat et in omnibus ordinarium sit. P. 38. Dat God niemant en verwerpt dan om syne sonde wille. Dat hy oock niemant om de sonde Adams noch om syne oorspronkelycke verdorvenheyt dan voor sooveel daeraen vast is syne eygene dadelycke sonde, ongehoorsaemheyt ende wederspannelijckheyt etc. asserit Deum neminem reprobare nisi ob peccatum actuale, potius Deum neminem reprobare nisi peccatorem neque tantum peccatorem in Adamo et originali lue contaminatum sed prout originale peccatum ut fons cum suis fructibus consideratur P. 39, 1. 13. Ordinarie ende genoechsame middelen syner genade sijn, waerdoor de menschen niet alleen tot geloove gebracht kunnen worden, maer oock in der daet gebracht worden. Nimium videtur adscribere exter- nis mediis. P(olyander). Jae soe sufficientem gratiam, de genochsame genade in allen die door het Evangelium geroepen worden. . P. 43. Rursus agit de sufficiënte gratia quam aliter videtur definire quam nostri theologi definiunt. P(olyander). Item p. 44 & 45. P. 47. Dat door de selve genade daerdoor d' een bekeert d' ander niet bekeert wort, ende dat de werkinghe in de bekeeringhe niet en is onwederstandelijck. Vide et p. 48 en 49 locis notaris. P. 54, 1. 22. Of de verkiesinghe ter heerlijckheyt van eewicheyt geschiet is, ofte in der tijt, daervan wort van de theologen nu dus nu zoo geoordeelt. Dubiam statuit sententiam. At res clara, si accipiatur pro decreto electionis ab aeterno et, si pro exequutione nihil aliud quam vocatio. P(olyander). T(hysius). Sic pag. 56. Dat de verkiesinge ende verwerpinghe in der tijt geschiede. Largitur Remonstrantibus et p. 57 tandem exiguam statuit differentiam inter Remonstr. et Orthodoxam sententiam. 1) In margine: Aliud peccatorem, aliud ob peccata ita nemo reprobaretur. [1631 September] 118 In partem tertiam. P. 5, 1. 13. Als geseyt wort dat wy in Christo verkoren sijn etc. nova interpretatio; dicit enim electum in Christo ab Apostolo tanquam in mediatore salutis a Deo ordinato ut nos redderet inculpatos per fidem iustificantem et sanctos etc. P(olyander). Interpretatio non videtur absonaquam dat scriptor. Pag. 8, 1. 34, 35. Datter vele ware gelcovighe sijn, welcke oock tot den eynde hares levens haer niet en derven versekeren harer sahcheyt. Ait quosdam vere fideles non esse certos de sua salute et mori in ista incertitudine ac dubitatione. W(alaeus). P(olyander). Unica haec fides, at dicit credo vitam aeternam. A. Pag. 15, 1. 25. Bekennen dat God niemant en verstoot dan om der sonden wille (omnes itaque reiicerentur) allen welcke hy de middelen syner genade laet bedienen ende dat hy niemant dier ter eewiger verdoemenisse en verwerpt dan die deselve middelen, die welcke noodich, dienstich ende genoechsaem sijn ter sahcheyt, jae die daerenboven omdat hy hem soude bekennen en salich worden geschoncken sijn, versmadehjck kompt te verachten. Iterum de sufficientibus mediis hic agit. W(alaeus), P(olyander). Non distinguit inter reprobationem decreti et eius exsequutionem, seu reprobationem sumptam- relate ad electionem et illam quae absolute. Th(ysius). P. 25 et 26. Sententiam nostram de reprobatione non tam ex nostra quam sua recenset, quam facit nostram. Praesertim quae hic dixit de intentione Dei in salvandis reprobis et sufficiënte gratia salutis. .... D. Polyander hic notat quasi non est satis sufficiens probatib sumpta ab admonitione ut de reprobatione sobrie agatur ad demonstrandum nostros non duriter loqui de reprobatione etc. P. 32, 15 1. a fine. Wij laten toe, nihil opus, alsoo het een fundamentale plaetse is. p. 33 niet sonder waerscbijnhjckheyt omittatur. P. 370, 1. 15 a fine met inwendighe roepinghe, scripserim: met eenige ofte eenigerley uutwendighe roepinge. iiq [1631 September] P. 37^i 1. 5 et 38a. Doch alsoo hier gehandelt wort van de kercke die wy seggen te bestaen uut vercorene ende onuutverkorene etc. Omnia fuse hic exposita omitti poterant. In quibus de sufficiënte gratia et de causa revertionis suam particularem sententiam exponit, omitti possunt aut sane communi ecclesiarum expositione subiici. Nos dicimus causam sine qua non seu requisitum et antecedens in subiecto peccatum esse. P. 38^. Spreeckt deurgans van de dwalinghen der Remonstranten te sacht ut hic qui Christum sine subditis nobis regem sine regno in hoe mundo. p. 42. Frigide loquitur de errore Remonstrantium et Sorinianorum circa doctrinam V. T. de vita et morte aeterna quid ait 'tselfde gaet te verre, imo non caret blasphemia potius loopt tegens Gods woort. P. 45, 1. 3. bereyt de waerheyt alsins te wyeken nae behooren: quid eo opus, res clara sufficit. Wij sullen hooren, ende nae behooren daerop antwoorden. P. 49. Daer de gemeenten aan den doop t' eenenmael gewent is ende verstaet dat de Heylighe daer niet tegen maer veel eer mede is. Haec a Baptismo puerorum fieri problematice facit et rem disputabilem utrimque ex verbo Dei. P a r t e 4. P. 1, 14. Gelooven dat de verkorene oock soo verre connen komen te vervallen, addiderim qui tarnen neque plena voluntate peccant, aut semine pietatis scelera ex.... dunt. et 1. 36. Dat se de onvolkomene deur de middelen der genade Gods wel soo verre komen dat se in den staet daer in sij sijn blijvende ende stervende gewisselijck souden salich werden. Statuitur hisce verbis reprobis dari gratiam sufficientem ad salutem iisque statum gratiae talem adscribere in quo si permaneant constanter usque ad mortem servari possint iustificantem itaque fidem, per regenerationis non modo quoad mentem sed et affectum pietatis verae et salutaris. 123 1631 November 19 De Schat der Heylighe Schrifture, ofte Memorie-dichten over de Canonycke boecken des Ouden ende Nieuwen Testaments, gestelt door johannes Spiljardus, Bedienaer des Godelycken Woorts tot Gorchem »), Opdat hetselve van ons mochte oversien ende geapprobeert worden: soo ist, dat wy achtervolgende den voorschreven last, het schrift gelesen hebbende, bevinden ende oordeelen tselfde stichtelick ende tot opbouwinge der gemeente in de kennisse der H. Schrift, gedruckt sal kunnen worden. Datum in Leyden, den 8 Novemb, Anno 1631. Wt naem van onse Theologische Faculteyt antonius Thysius, derselver voor deser tijd decanus. C, No. 42. Concept. 52. 1631 November 19. — Cornelius Dunganus verdedigt zich tegenover een brief, dien hij van de faculteit te Leiden betreffende zijn boek ontvangen heeft, als zoude hij niet zuiver zijn 0. a. in het stuk van de praedestinatie <*). Hij verzoekt aan de faculteit hem zijne dwalingen aan te wijzen, opdat hij die kan verbeteren en op die wijze een gunstig judicium van de faculteit over zijn boek mag erlangen. De zaak van Païacius zal bevorderd worden. S. P. a Domino. Clarissime D.D. Thysi, vir Dei in Domino venerande [ ] 3). Litteras nomine facultatis theologicae mihi a R. T. scriptas [ ] dolore legi. Videre enim in iis non sine ratione vide [ ] hactenus imploratos, ut, si ahcubi ij Johannes Spiljardus werd in 1618 predikant te Gorinchem en was ook tijdelijk te 's-Hertogenbosch werkzaam. Zie: Van der Aa, Biogr. Woordenboek, DL XVII, Stuk 2, blz. 913—914. Ook: A. C. Duker, Gisbertui Voetüu, Leiden 1897, Dl. I, blz. 267, aant 2; 304, aant 3; 319, 325, 327, 327, aant 2; 329, 329, aant 5. Bijlage CUI, CXIII, CXIV, CXVIII, CXXI; Dl. II (1910), blz. 271, aant 1. 2} Zie hiervóór, No. 50, blz. 121—122. 3) De rand van dezen brief is zeer beschadigd. 1631 December 9 130 rem, acquiesceres, sine ulla nostri ulterius ad id sollicitatione. Neque sane videmus, quid nostra approbatione sit opus, neque nos privatis sententiis etiam intra metam pietatis consistentibus, libenter subscribimus ne aliorum privatas sententias faceremus nostras. Si tarnen urgere pergis, et . . . •% neque etiam huiusmodi htnitatam approbationem tibi gratam aut utilem fore, arbitramur, praesertim in tali scripto quid iudicii... exponetur, donec ahunde illi prospiciatur poteris si ita volueris die Mercurii proxima ad nos excurrere, ut die Jovis inter nos conferamus et dispiciemus, an inter nos de quisbusdam convenire possit, aut sane die Marris sub vespera, ut inter nos agamus die proxima, die nobis feriato. Haec habui T. R. scribenda. Insuper addo et alterum rogamus tuam reverentiam omni nomine, ut apud dominos tuos intercedat pro ex Judaeo Christiano D. Palacio »), ut illi ex publico pecuniam sustentandae LUius famihae assignatam prorog are et continuare dignentur. Certe laborat famiha eius et si id subtrahatur se tutari nequibit. Feceris rem te dignam, si tua intercessione apud primores Christi viscera refociUentur, cum uxor ipsius partui sit proxima et familiam habeat satis numerosam. Leydae, Anno 1631, Nov. C, No. 42 (keerzijde). Concept. (Hand van Thysius). 54- 1631 December 9. — De faculteit schrijft aan Henricus Arnoldi, predikant te Delft, dat hij toch vooral zorg drage, dat het op de laatstleden synode genomen besluit, inhoudende, dat de tot het Christendom bekeerde jood Isaac Palacius met een geldelijke bijdrage zal ondersteund worden, ten uitvoer worde gebracht. S. P. a Domino. Reverende vir, et frater in Christo observande 2). D. 1) Zie over Palacius, hierna: No. 54, blz. 131. 2) Henricus Arnoldi was praeses op de particuliere synode Tan Zuid-Holland, 1631 December 9 Palacius I), ex Judaeo Christianus, postremo habita synodo a), a singulis classibus viginti florenos sibi contribuendos obtinuit aegestati eibs sublevandae, isque, quum a nobis peteret, ut et nos ei rei conficiendae, aliquem e ministris classis Delphensis compellaremus, tua reverentia occurrit, cuius operam hic deposceremus. Rogamus itaque, ut pro communione sanctorum huic, e rehquhs Judaeorum uni, operam tuam impendere cum cohegis non graveris, quo id, quod synodo vestra decretum est, ratum sit, effectumque detur. Homo est Hebraeae Arabicaeque linguae doctus, qui indignationem suorum parentum incurrit ob Christianam religionem susceptam, planeque ab illis desertus est. Famiham quoque habet onerosam, uxorem brevi puerperam, ita ut benefica manu sit opus. Praeiverunt ad eam rem Hagiensis classis, neque dubitamus, quin et ecclesia classisque vestra eius aemula, paria cum ea faciet. Vale," vir reverende, cum reliquis fratribus symmystis in Domino et refocillate Christi membra, in vero hoe Judaeo et Christi professore. Valete welke van 22 Juli tot 22 Oct. 1631 te Schiedam gehouden werd. W. P. C. Knuttel Acta der portie, syn. van Zuid-Holland, 's-Grav. 1908, Dl. I, blz. 372. ' 1) Isaacus Palacius, een van de vier zoons van Joseph Palacius (Pallache — de Palache), die langen tijd agent van den sultan van Marokko bij de StatenGeneraal is geweest. Zie over de familie Palacius: K. Heeringa, Een bondgenootschaf tusschen Nederland en Marokko, in: Onze Eeuw, Jaarg. 7 (1907), DL III, blz. 88—119. Isaac werd te Leiden student in de Hebreeuwsche en Oostersche talen, en komt voor als lector in die talen aan de Leidsche Hoogeschool. Toen hij tot het Christendom overging (vóór 1633) was zijn vader hierover zeer vertoornd, onthield hem zijns moeders erfdeel en wendde zich tot de Staten-Generaal om het tweejarig zoontje te mogen hebben. Een langdurig proces volgde. Isaac bleef in groote armoede met een vrouw en zes kinderen achter. Telkens werd de milddadigheid der kerk voor hem ingeroepen. In 1639 wordt vermeld, dat hij naar Barbarije is vertrokken, zijne familie aan de zorg der kerk aanbevelende. In en na 1640 hepen er allerlei kwade geruchten over zijn persoon, waarover hij zich op de particuliere synode van Rotterdam (1641) had te verantwoorden. W. P. C. Knuttel, Acta, DL I, blz. 400; DL II, blz. 29, 140, 169, 208, 249, 299. Ook: C. A. van Sypesteyn, David Palache een „singulier brutale jood" als afgezant van den koning van Marocco in Frankrijk en Nederland, in Haagsche Stemmen, 's-Grav. 1888, Jaarg. 1887—1888, blz. 438: D. Henriques de Castro Mz., Keur van Grafsteenen op de Nederl.-Portng.-Israël Begraafplaats te Ouderkerk aan den Amstel, Leiden 1883, blz. 91—94. 2) De particuliere provinciale synode te Schiedam, in 1631 gehouden, Art. 49. Zie: W. P. C. Knuttel, Acta, DL I, blz. 400. 1631 December 22 132 et salvete in Christo Domino. Datum Lugd. Batav., IX die Decembris, Anno Domini MDCXXXI. Nomine facultatis theologicae Antonius Thysius, p. t. decanus. (Adres:) Reverendo viro et insigni Christi servo D. Henrico Arnoldi, fratri in Christo observando. Delphos. C, No. 41. Copie. 55- 1631 December 22. — De faculteit zendt in dezen brief een „ waerschouwinge ende vertooch" aan de Staten van Holland en West- Vriesland, om het drukken. en verspreiden van Sociniaansche boeken, dat zijdelings door de Remonstranten bevorderd wordt, met kracht tegen te gaan. Aen de Edele ende Grootmogende Heeren, de Heeren Staten van Hollandt ende West-Vrieslandt Edele ende Grootmogende Heeren, Vaders des Vaderlants ende voesterheeren der gemeente Jesu Christi. Het heeft God door syne uutnemende genade belieft de vervallene christelicke kercke van de superstitiën ende sware dwalingen des pausdoms, niet alleen in andere conincrycken ende provinciën, maer oock in dese landen te suyveren ende te a) reformeren, ende te brengen tot de waere ende salichmakende kennisse onses Heeren Jesu Christi, daertoe ghebruyckende vele voortreffelicke, godsalige ende geleerde mannen, die tsamen ende byna op eenen tijt door synen H. Geest verweet zijnde, met eenen sonderlingen yver, wonderbaerlicke cracht ende voortganck, de gantsche Christenheyt hebben beweegt, ende de herten der menschen also 1) Er zijn nog twee concepten van dezen brief: i°. C, No, 43 en 2°. C, No. 44, die in spelling eenigszins afwijken. Ook zijn sommige uitdrukkingen in het thans afgedrukte concept, dat blijkbaar, daar het door de vier professoren Polyander, Rivetus, Walaeus en Thysius is onderteekend, gediend heeft als voorbeeld voor den brief, die verzonden moest worden, doorgehaald. 2) suyveren ende te, is doorgestreept. i33 l03i December 22 ingenomen, dat niet alleen het gemeen volck, maer oock de hooge ende leege overheden in vele plaetsen de suyvere leere Jesu Christi . aengenomen, voortgeplant, ende gehanthaeft~hebben. Onder dewelcke uwe GrootM(ogenden) wel van de voor» naempste zijn, als die voor de waere gereformeerde religie de poorten van uwe steden ende kercken geopent hebben, waerdoor het rijck des Antichrists zoude overal verstoort geweest zijn, ten waere de woelende J) duyvel, door verscheydene scheuringen ende ketteryen den vorigen loop des H. Evangelii hadde gepoogt op te houden ende te verhinderen. Waertoe hy voornaementhck gebruyct heeft syne alderbequaemste ende <*) alderschadelicxste instrumenten de Socinianen, die de heylige dryevuldicheyt der personen, namelick des Vaders, Soons, ende heyligen Geests in het eenich Goddelick Wesen, in wiens naem ende bekentenisse wy gedoopt zijn, als oock de vereeninge der twee natuyren, goddelicke ende menschehcke in eenen- persoon, mitsgaders de verdienste ende voldoeninge Jesu Christi, door wien ende door dewelcke wy van de sonden ende toren Gods verlost sijn, haer niet en ontsien te loochenen. Van welcke afgryselicke ende goddeloose leere, Godt door syne sonderlinge genade ende Uwer GrootM(ogenden) goede toesicht ende 3) authoriteyt, dese kercken eenen langen tijt bevrijt ende bewaert heeft. Maer 'tsedert dat de Remonstranten door hare openbare schriften tegen de geheele •Christenheyt hebben durven dryven, dat de voornoemde leere der Socinianen magh ende behoort in het Christendom geduldt te worden, als een leere die met de sahcheyt ende oprechte godsahcheyt wel can bestaen: soo is daermede een brugge gelegt om de voorschreven verdervelicke leere oock in ons vaderlandt op de baen te brengen. Waerdoor het onlancx geschiet is, dat in eenige steden ende namenthck by eenige boeckdnjckers tot Amsterdam, verscheyden boecken van Faustus Socinus, Valentinus, Smalcius 1) woelende, is doorgestreept. 2) alderbequaemste ende, is doorgestreept. 3) goede toesicht ende, in: Concept, No. 40. 1631 December 22 134 ende diergelycke, niet alleen int Latijn, maer ook int Nederduytsch gedruct, uutgegeven ende overal verspreyt zijn. Onder andere int Latijn: Dissertatio de pace et concordia Ecclesiae, die naer ende tegens r) Uwer GrootM(ogenden) verbodt, wederom van nieuws gedruct is van denselven drucker, soomen houdt, die de Commentarios Conradi Vorstii in epistolas Apostolicas gedruct heeft, daer de plaetse ende naeme des druckers by staet. Item, uut het Latijn int Nederduytsch overgeset: Socinus, Van de authoriteyt der H. Schriftuyre; Socini Theologische Lessen, waerin benevens andere ketterien geleert wort, dat Godt niet alle toecomende dingen en weet, ende dat Christus voor onse sonden niet en heeft voldaen. Item, Smalcii Tractaet van de Goddelicheyt Jesu Christi (merct Goddelicheyt, niet Godtheyt, invoerende alsoo eenen nieuwen gemaecten Godt, voor den waeren eewigen Sone Godts). Smalcii Thien predicatien over t'eerste capittel Johannis. Ende: Het Woort is vleesch geweest. Mitsgaders Van den standt der dooden, ende van den straffe der verdoemden na dit leven, waerin gedreven wort, dat niet alle de dooden en zullen opstaen »), ende meer andere, die tot onse handen noch niet gecomen en zijn, waermede men alsnoch besich is om te drucken. Welcke voorschrevene boecken wy houden voor seer lasterhcke 3), schadehcke ende onlydehcke schriften, wekker gelycke over dertich jaren, te weten int jaer 1598 van eenen Oosterodius ende Vaydovius van Polen hier te lande gebracht zijnde van de HoochMogende H(eeren) Staten Generael, met voorgaende oordeel ende op het vertoogh der Dieologische Faculteyt tot Leyden, als boecken van de Turcxsche ende Mahometische leere niet veel verschillende, — (wy seggen nu oock in sommigen deele noch erger) — solenneehck zijn verboden, ende om te verbranden veroordeelt, ende den inbrengers der voorschreven boecken is geboden het landt te 1) ende tegens, is doorgestreept. 2) dat niet alle de dooden en zullen opstaen, is doorgestreept, en in de plaats hiervan is gezet: „dat de siele met het lichaem sterft, ende dat niet alle menschen en sullen opstaen". 3) ergerliche, is doorgestreept. 135 I^3I December 22 ruymen. Waerom wy oock in dese 1) gelegentheyt van gelycken saken 2), noodig geacht hebben, de voorschreven professores onse voorsaten na te volgen, ons van amptswegen daertoe verplicht vindende, als die van Godt den Heere door Uwe GrootM(ogenden) daertoe gestelt zijn, om in Uwer GrootM(ogende) Universiteyt, ende volgens dien oock in alle de kercken deser landen — (waervan dese Universiteyt een queeckerye is)— Godes waere endeheylsame leere voor te staen, ende Uwe GrootM(ogenden) te waerschouwen van sulcke afgryselicke ketteryen, ende uutgestroyde boecken tot voortplantinge derselver dienende, door dewelcke de fondamenten der christelicke religie t'eenemael verstoort ende omgestooten worden. Ende houdende ons daervan wel versekert 3), dat Uwe GrootM(ogenden) dese onse waerschouwinge ende vertooch ons ten besten zullen afnemen, ende volgens haren wysen raedt ende gewoonhcke sorge voor den welstandt der kercke Godts, voor de eere Jesu Christi des eenigen ende eeuwigen Soons Godts onses volkomen Salichmackers Jesu Christi, ende 4) tot voorcominge van alle onheyl ende Godes toorn over dese landen daarin zullen voorsyen. Datum 22 Decembris 1631. U. EE. GrootMog. ootmoedige dienaeren, de professoren der H. Theologie in Uwe Universiteyt tot Leyden, Johannes Polyander. Andreas Rivetus. Antonius Walaeus. Antonius Thysius. Is hierop in de eyndinghe der vergaderinghe der Grootmogende H. Staten van Hollant ende Westvrieslandt gearresteert, dat men ons soude bedancken van onse trouwe 1) In plaats van dese is: „gelycke" geschreven. 2) Van gelycke saken, is doorgestreept. 3) In plaats van Ende houdende ons daervan wel versekert is: „Voorders houden ons wel versekert" geschreven. 4) Christi ende, is doorgestreept. 139 1633 Maart 14 eenen grooten dienst doen, hetweleke deselfde met allp danckbaerheyt sullen erkennen, ende wederom sullen soucken te verschulden, waerop ons verlatende: eerweerdige, godtsahge, wyse, seer voorsienige, hoochgeleerde heeren domini doctores ende professores, sijt den Heere in genade bevolen. In den Hage, den 24 Martii, Anno 1632. U. EE. dienstbereyde, de gedeputeerde des SuytHollantschen Synodi ende uut aller name Samtjel Gruterus. Petrus Vligerius. (Adres:) Eerweerdige, godtsaüge, wyse, seer voorsienige, hoochgeleerde domino doctori Johanni Polyandro, professor in de H. Theologie tot Leyden. Om voorts te communiceren met de heeren doctoren ende professoren der theologischer faculteyt tot Leyden. Port. C, No. 46, Origineel. 58. 1633 Maart 14» — De Raad van State vraagt aan de faculteit advies, hoe men zal handelen tegenover Engelsche en Schotsche predikanten, die eenige nieuwigheden, welke in de kerken van Engeland gebruikelijk zijn, tegen de order van de Nederlandsche Kerken in, hier te lande willen invoeren. Den Raedt van State der Vereenighde Nederlanden. Eerweerdige, hoochgeleerde, wyse, voorsienige, lieve besondere. Wy worden bericht, dat eenige Engelsche ende Schotsche predicanten heur souden vervoorderen eenige nieuwicheden in te voeren, die in de kercken van Engelant gebruyckelick sijn, maer tegen d'ordre van de kercken hier te lande 1). Waervan alsoo wy dienen rechte kennisse 1) Zie over de geschiedenis der Engelsche en Schotsche kerken in Nederland: Notices of the other Britüh Churches in the Netherlands, te vinden in: William Steven, The history of the Scottish Church (in) Rotterdam, Edinburgh 1833, p. 257—344Vergelijk ook over deze zaak: Lieuwe van Aitzema, Saken van Stoet en Oorlogh, 1633 Maart 18 140 te hebben, soo begheren wij dat U.L. ons willen berichten van tgene hun desen aengaende bekent mach sijn, ende met eenen oock ons daarop laten weten U.L. advys, namelijck wat desen aengaende van 'slants wegen soude behooren gedaen te worden. Waerop wy sullen antwoort verwachten by brenger deses. Eerweerdige, hoochgeleerde, wyse, voorsienige, lieve, besondere, blijft Godt Almachtich bevolen. In den Haghe, den 14 Meert 1633. Henr. van der Capellen. Ter ordonnantie van den Raedt van State, M. Huygens. (Adres:) Eerweerdige, hoochgeleerde, wyse, voorsienige onsen lieven besonderen, de professoren van de faculteyt der Theologie tot Leyden. C, No. 48. Origineel. 59- 1633 Maart 18. — De faculteit antwoordt aan den Raad van State, dat zij het invoeren van die nieuwigheden der • Anglikaansche Kerk in de Engelsche kerken van de Nederlanden zeer bedenkelijk vindt, wanneer dit geschiedt zonder authorisatie der HoogMogenden of medeweten der Synode. '5 Grav. 1669, Dl. I, blz. 765—768: „De Clerge of Geestelijckheyt in Engelandt verstondt ende dreef seer een conformiteyt ende eenigheydt in de ceremoniën ende liturgie: alle hetwelcke ende wat de Engelsche ende Schotsche predicanten daerop hebben geantwoordt, is te sien uyt het volgende. Haer Ho. Mog. om verscheyden redenen vonden goet deselve predicanten te belasten, om haer te reguleeren volgens ordre van het landt" (blz. 765). Over de Engelsche predikanten in Nederland wordt gehandeld bij: W. P. C. Knuttel, Acta, Dl. I, blz. 48, 84, 137, 171—172, 207, 379—380; op de partic synode te Schiedam 1631 deelde D. Luderus Vogelsang uit de synodale resolutiën van den lande van Utrecht dit aan de leden der synode mede: „Uyt art. 8 sessio 7, hoe de Engels predicant van het garnisoen tot Aemersvoort hem sal draghen in end over 't versouck van den grave van Oxfort: i«. dat hy de gewoonlicke gebeden in Engelandt hyr oock soude doen; 20. van den grave het Sacrament al knielende te geven: is geantwoort dat denselvigen predicant in alle beyden zal blyven by de gewoonlicke order der kercken alhyr te lande. — Uyt Art. 9, sessio 7, dat men tot verhoedinge van alle swaricheden, die daer voorvallen met de Engelsche kercken, zal an Haer Ed.Mog. versoucken dat enige best bequaemste ende van de meest apparente personen mochten naer Engelant gesonden werden, die de sprake aldaer mochten leren en so daermede de kercken deser landen ten dienste namaels staen" (I, blz. 379—380). Een „project van Reglement voor d'Engelsche predicanten" bij: W. P. C. Knuttel, Acta, DL II, blz. 326—328. i4i 1633 Maart 18 Edele, mogende, wyse ende voorsienige Heeren, Wy zijn, achtervolgende TJ EE. Mog. begeerte ende last, vergadert geweest, om te antwoorden op de missive ons van U EE. Mog. toegesonden, dewelcke dese twee onderscheydene poincten begrijpt, naementhck, dat wy U EE. Mog. souden berichten van 't gene ons bekent is, aengaende sommige Engelsche ende Scotsche predicanten, die hun vervorderen souden eenige nieuwicheden in te voeren, in de kercken van Engelant gebruyckelick, maer tegen de ordre van de kercken hier te lande, ende wat wy van dese saecke ordeelen i). Waerop wy, na de gelegentheyt des tijds, die wy gehadt hebben om ons daerover naerder te informeren, U EE. Mog. voor antwoorde geven, van verscheyden geloofweerdige persoonen verstaen te hebben, dat men in Engelant geresolveert soude zijn, de predicanten, die hier in dienst zijn van de Engelsche Court ende Regimenten, te brengen onder 't gesach ende jurisdictie van de bisschoppen ende geestehcke regieringe aldaer, ende volgens dien, deselve predikanten te verbinden haere beroepinge van daer te brengen, ende de Engelsche liturgie in deselve kercken allenskens in te voeren. Tot welcken eynde twee colonellen van 't leger door de secretaris van 's Conincs wegen aengeschreven is, dat se haere predicanten, die hier in weigerich zijn, derwaers souden senden, om rekenschap van haer doen te geven, ende daerover beter geinstrueert te worden, of dat se deselve souden hcentieren, ende andere, die tot 't gebruyck van die Engelsche formulieren souden willen verstaen, in haere plaetse stellen. Gelijck oock de Heer Ambassadeur van syne Maiesteyt van Engelant hier residerende, airede den predicant van de Engelsche Court tot Delft aengesproecken heeft, om hem te persuaderen de reyse na Engelant aen te nemen, om sulcke instructie aldaer te ontvangen, ofte hem te verantwoorden a). j) Zie hiervóór, No. 58, blz. 139, S40. 2) Deze predikant was John Forbes, hier in 1621 gekomen, „who died in Holland about the year 1634, after he had been removed from his charge at Delft by the 1633 Maart 18 142 T welck wy, na rype deliberatie, in de vrese Gods overwogen hebbende, voor een saecke houden die seer verre siet, ende noyt tot noch toe in dese landen is gebruyckt. Ende oock, so wy geinformeert zijn van degene die daervan goede kennisse hebben, strydich is tegen de contracten ende verdragen, die van 't begin daervan onderling gemaeckt zijn, ende, so van de coninginne Ehsabeth, als van den coninck Jacobus, hoochloflicker gedachtenisse, toegestaen zijn, gehjck de twee respective kerckendienaers van Delft ende Hage U EE. Mog. seekerder ende naerder sullen connen berichten. Daerenboven soude het zijn een saecke van seer quaet gevolg, dat de kercken, die hier staen onder de souverainiteyt der Hoog Mog. Heeren Staten deser gëunierde provinciën, van haere beroepinge ende ordre diese volgen, souden rekenschap moeten geven aen de persoonen, welcke, noch in geestlycke, noch in werreltlycke regieringe hier te lande eenich deel hebben, gelijck wy oock houden, dat sulcx niet conform is met het gebruyck van eenige gereformeerde kercken, noch oock met het gebruyck der primitive kercken, welcke sulcke herschappie van vremde bisschoppen ofte kercken over andere, noyt en hebben willen toestaen, totdat se daertoe van den paus van Romen eyndhjck zijn gedwongen. Niet dat wy hiermede de liturgien ende formulieren van Engelant willen censureren, ofte veroordelen, maer alleen de vremde maniere van doen,, door dewelcke men deselve alhier soeckt in te voeren, sonder authorisatie van de Hoog Mog. Heeren Staten ofte kennisse der synoden onder haerer Hoog Mog. opsicht hier te lande gehouden. Dit is, edele, mogende, wyse ende voorsienige heeren, dat wy voor dese tijdt U EE. Mog. hebben connen advyseren, altijt bereyt zijnde, jealous interference of the English government". Zie: W. Steven, a. te., p. 294. Zie: Dictionary of National BiograpKy, London 1889, Vol. XIX, p. 401—402: „After a ministry of ten years at Middelburg, where he was greatly respected, he became pastor of the British church at Delft. In 1628 Charles I, influenced by Land, began to interfere with the worship and discipline of the English and Scots churches in ' the Netherlands, and Forbes was ultimately removed from his charge (p. 402). Zijn opvolger te Delft was Robert Parkel. Zie: W. P. C. Knuttel Acta, DL U, blz. 326—328. 145 1633 April 23 voluimus. Testamur itaque, ipsum in his suis exercitationibus eximiam suam eruditionem, singularem industriam ac dexteritatem loca sacrae Scripturae difficihora recte enodandi ac perspicue explicandi nobis abunde probasse, ideoque persuasissimum habemus, omnes aequos lectores magnum ex istarum exercitationum lectione fructum atque emolumentum percepturos. Datum Leidae, 15 Aprilis 1633. Joh. P(olyander), p. t. decanus facultatis theologiae suo ac coll(egarum) suorum nomine. C, No. 47. Concept. 62. 1633 April 23. — De faculteit bericht aan de StatenGeneraal, dat het boekje van Paulus Te star dus wel met sorg is opgesteld, doch aanleiding zal kunnen geven tot gevaarlijke twistgesprekken in stede van een weg tot verzoening met de Remonstranten te openen. Illustrissimi ac praepotentes domini. Synopsin doctrinae de natura et gratia, a D. Paulo Testardo Blaesensis ecclesiae pastore conscriptam, iuxta 111. et Praep. V. DD. mandatum perlegimus, nostrumque de ea iudicium ad 111. et Praep. V. DD. mittimus. Cuius haec summa est, auctorem istius Synopsis suas quidem assertiones de natura et gratia methodice et diligenter explicare, multaque de gratiae Dei efficacitate ad fidem salvificam in eaque perseverantiam electis ingenerandam ex praevia Ipsorum ad salutem electione recte asserere, sed nova ipsum ratione sententiam orthodoxam Canonibus Nationalis Synodi Dordracenae declaratam, adversus Remonstrantes tueri, privatamque praeceptoris sui Cameronis opinionem de conversione hominum, hactenus ab ecclesiis reformatis non receptam, ita proponere ac defendere, ut hoe 1) Zie hiervóór, No. 61, blz. 144, 145. IO 1633 Juni 17 146 scripto viam potius ad novas disputationes periculosas in nostris ecclesiis, quam ad conciliationem cum Remonstrantibus aperiri iudicemus. Datum Leidae, 23 Aprilis 1633. ' V. DJ. ac Praep. DD. obsequentissimi S. Theologiae doctores ac professores in Academia Leidensi. Misi hoe nostrum iudicium ad r) R. nostrum collegam D. Rivetum, ut illud quoque manu sua consignaret. C, No. 50. Concept. (Hand van Walaeus). 63. 1633 Juni 17. — Regnerus Berckel, predikant te Rotterdam, zendt in naam van den kerkeraad aldaar, aan de faculteit een vijftal „poincten", waarover hij hare „attestatie" hoopt te ontvangen. Eerwaerdige, wyse, voorsienighe, hooghgeleerde. Weynighe daeghen geleden sijn wy van Uwe Ed. soo gescheyden, dat wy onse poincten — (waerover wy Uwe E. attestatie versoucken) — schriftelijck souden oversenden, op welcke wy Uwe E. attestatie wederom souden ontfanghen. Dient derhalven: ten eersten, off de EE. heeren professoren eenighe kennisse, memorien ofte suspicien hebben, dat de gecommitteerde van den kerekenraet van Rotterdam in haere consulten verder sijn gegaen als alleen om advys voor haer particulier collegie te versoucken, sonder haer selvighen daermede in het eene ofte in het andere quaet te 1) H.S.: ac 2) Zie over Regnerus Berckel, in 1616 pred. te 't Woud, in 1619 pred. te Schiedam, in 1632 als predikant naar Rotterdam vertrokken, alwaar hij in 1656 is gestorven: Het Protestanttcke Vaderland, TJtr. 1903, Dl. I, blz. 422 423. Over den twist tusschen magistraat en kerk van Rotterdam betreffende de beroeping van predikanten enz. zie men: W. P. C Knuttel, Acta, DL I en DL II, Register van Personen, s. v. Berckel (R.). 147 1633 Juni 17 behelpen, ofte oock het recht des classis — (hetwelcke die soude moghen pretenderen) — te verkorten? Ten tweeden, off de heeren professoren eenighe kennisse, memorien ofte suspicien hebben, dat deselvighe gecommitteerde haere consulten hebben voorgestelt bedenckensgewyse, even off den kerckenraet in het stuck van rehgie desen aengaende eenige scrupulos soude hebben gehadt? Ten derden, off de heeren professoren niet alsnoch kennisse ende memorie hebben, dat de gedeputeerden soodaenighe questien hebben geproponeert niet volghens het gevoelen van den kerckenraet, als off deselvige in effect in soodaenigh een gevoelen stonde, maer ex sententia adversarii ahcuius, die sulcx somwylen tegens haer heeft gesustineert ende alsnoch soude moghen sustineren? Ten vierden, off de heeren professoren uyt alle de redenen ende handelingen, by den gedeputeerden des kerckenraets in desen voor haere E. gebruyckt, wel eenighsins kunnen besluyten ofte ten minsten suspiceren, dat den kerckenraet sulcx soude hebben gedaen, om haer met het advys van haere AA. heeren professoren tegens den classem te behelpen ? Ten vijfden, off den kerckenraet by haere AA. wel eenighe suspicie ofte naedencken heeft gegeven, van mede te staen in het gevoelen D. Middelhovü, nopende syne gecontroverteerde poincten, ofte hem in deselvighe te defenderen? Sullen Uwe EE. antwoort ende attestatie over dese dinghen volghens ons iterativelijck versouck met de eerste gelegentheyt verwachten, eensdeels tot voorstantvan onse eere, anderdeels tot conservatie van de kracht onses dienstes. Sullen oock deselvighe danckelijck ontfanghen, met belofte van alle erkentenisse en vrienschap. Waerop wy ons verlaetende, eerwaerdighe, wyse, voorsienighe, hooghgeleerde bhjft Gode in genaeden bevolen, die uwe EE.ten dienste syner kercke in langduyrighe gesontheyt ter salicheyt spaere. Amen. ' In Rotterdam, desen 17 Juny, 1633. Uwe E. dienstbereyde Regnerus Berckel. 1634 Januari 13 148 (Adres:) Eerwaerdighe, wyse, voorsienige, hooghgeleerde D.D. Anthonio Thysio, professor in de H. Theologie, wonende op Raepenburgh, by de Universiteyt. Leyden. De schipper is betaelt. C, No. 52. Origineel. 64. 1634 Januari 13. — De „principalen" van de Boheemsche ballingen 1), die zich te Lesna in Polen ophouden, danken de faculteit voor de hulp reeds vroeger bij het houden van een collecte in de kerken van Nederland, ondervonden. Echter hebben nog enkele niets bijgedragen, waarom de faculteit wordt gevraagd, hunnen afgevaardigde Zacharias Cornü te willen steunen en voorthelpen. Gratiam et Pacem a Deo Patre et Domino nostro Jesu Christo. Admodum reverendi, clarissimi viri, domini et fratres in Christo plurimum observandi. Cum non ita pridem delegati nostri ad vos abirent, subsidii pro egentibus coetus nostri rogandi causa, etsi nos in multam spem erigebat charitatis studium, quod apud ecclesias vestras est singulare, eandem tarnen nonnunquam illud x) Uit Bohème waren omstreeks 100 predikanten en 4000 leden, om des geloofs wil, verbannen. Zij hadden een toevluchtsoord gevonden te Lesna in Polen en zonden nu de afgezanten Johannes Stadius en David Vechnerus naar Nederland, die hunne belangen bepleitten op de synode te Brielle in 1633 en daar vroegen om de intercessie der synode bij steden en kerken, opdat er eene collecte zou worden gehouden. De synode keurde dit goed en besloot, dat men de gelden zou inzenden bij de gedeputeerden der synode, die ze naar de kerk van Amsterdam zou sturen, opdat deze ze naar Lesna zou kunnen overmaken. De ingezamelde gelden werden verzonden, waarvoor 10 Oct. 1635 een brief van dankbetuiging inkwam, nadat er bij den afgezant Zacharias Cornu op was aangedrongen, dat bij goede ontvangst bericht zou worden gestuurd. De classis van Buren, die nog niets had gegeven, werd door gedeputeerden van de partic. synode van Woerden 1635 hiertoe aangemaand. W. P. C Knuttel, Acta, DL I, blz. 500, 506, 507 ; Dl. II, blz. 48, 83—84. 149 1634 Januari 13 videbatur debilitare, quod aditus difficilior dicebatur ad eos, qui in foederato vestro Belgio eo loco sunt, ut ecclesiae suam erga fratres benevolentiam eorum approbatione et autoritate iure velint munitam. Itaque cum apud praepotentes vestros Ordines illustrissimam Academiam vestram summe gratiosam esse animadvertissemus, iisdem nuntiis nostris hortatores eramus, ut non suis tantum ipsi verbis, sed nostris etiam literis, quas a nobis habebant, saltem vos Academici illius Ordinis celebratissimos viros sibi conciliarent, quorum consiliis autoritateque in re nostra agenda feliciter possent uti. Sic enim cogitabamus, vos pro pietate vestra non defuturos rogaturis, pro autoritate autem non exiguo adiumento futuros sciebamus. Quae spes, quod iudicium nostrum quod nos minime fefellit, tanto maius nobis ex eo partum gaudium est, quanto pientissimae vestrae solertiae uberiorem fructum universus coetus noster nobiscum sentit. Nam quod non paucis nunc ex afflictissimo grege nostro suppeditare possumus, unde vivant, unde se suosque vestiant, unde exilii miserias aliqua ratione levent, vobis acceptum ferendum est, qui tantam curam atque operam posuistis, in gratia Procerum Vestrorum nobis concilianda. Vos inter primos in Belgio vestro fuistis, qui delegatos nostros benevolentissime exceptos, bene sperare de rei, cuius causa venerant, optato successu, iussistis, vos iisdem literis vestris fidem apud venerandam synodum Brielanam r) fecistis. Vos, semel, iterum, non sine aliqua molestia ad ipsos praepotentes Ordines cum iisdem adiistis, miseriaeque nostrae eam mentionem fecistis, quae ad rem, quam obnixe rogabamus, expeditius impetrandam magnum attulit adiumentum. Sic certe eximio nos beneficio affecistis, cui quanquam gratiam tantam referre non possumus, quantam debemus, habebimus tarnen 'semper quantam maximam animi nostri capere possunt Atque etsi vos ea indole sitis, ut, dum testem benefacti conscientiam habetis, praecones eius non ambiatis, abundeque vobis satisfactum putetis, si Deo gratiae agaritur tantam 1) Zie: W. P. C. Knuttel, Acta, Dl. % blz. 506—507. 1634 Januari 13 bene de nobis merendi facultatem vobis et materiam danti: nobis tarnen hae ad vos scribendae erant, ut intelligere possetis, nos non diffiteri vestra in nos promerita multas gratias mereri. Sed ut infelicitatis nostrae non êxigua pars est, quod non nisi verbis gratum nostrum animum vobis oppignorare possumus, ita vestrae felicitatis documentum est, quod etiam a reditu delegatorum nostrorum denuo benevolentiam a vobis et studium exspectamus. Nam quia quibusdam Belgii vestri rebuspublicis et ecclesiis, procul dubio per gravissimas causas, nondum licuit ipso opere diligere, quos iam dilexerunt promisso, recte nos facturos arbitrati sumus, si nationis nostrae quenquam legeremus, cuius verbis illae nonnunquam oportune in memoriam factae spei revocentur. Is ergo Zacharias Cornu 1) est, iuvenis vestropte iudicio eruditus, probus et prudens. Itaque, si ea in re consilium aut etiam ad ecclesias hteras commendatitias vos, qua par erit observantia, rogabit, ut iis ipsum benevole instruatis, petimus a vobis vehementer. Quod, quemadmodum vobis per christianam avftna&stav non difficile, ita nobis semper erit grati animi invitamentum. Deus et Pater Domini nostri Jesu Christi, vos diutissime sospites esse iubeat, Spiritus sui gratia locupletet, pace muniat, quo vacare asserendae orthodoxae veritati- formandisque ad pietatem plurimorum animis porro sine impedimenta multo cum fructu possitis. DabamusLesnaePolonorum.Idib. Januar.A°.MDCXXXIV. RR. Dignitatum VV. observantes in Domino fratres Georgius Erastus. Matthias Praevius. flip johan AMOS comenius. Paujlus Fabricius. Wenceslaus Lochavius, suo et totius coetus nomine etc. 1) Zie: W. P. C. Knuttel, Acta, DL II, blz. 48, 83—84. i5i 1634 Mei 18 (Adres:) Admodum reverendis, doctissimis, clarissimisque viris, D. Johanni Polyandro, D. Antonio Valaeo, et D. Antonio Thysio, S.S. Theologiae doctoribus et in celebri Lugd. Academia professoribus et dominis fratribus et fautoribus, in Domino honorandis. C, No. 21. Origineel. 65. 1634 Mei 18. — De gereformeerde predikant te Dordrecht Johannes Westerburg vraagt, uit naam van den kerkeraad, advies aan de faculteit, wat men moet doen tot wering van de conventikelen der Lutherschen, onder wie zich ook wel Arminianen ophouden *). Alsoo eenige seer weynige ende ongeachte persoonen, met de tegenwoordige yeverloose tyden haer prouffijt doende, meer uyt twistgiericheyt ende lust tot oproer ende scheuringe van de seer bloyende ende eendrachtige gemeente Jesu Christi alhier binnen Dordrecht, als drift van consciëntie of religie, onder de naem van te zijn van de Augsburgsche Confessie ofte Luterschen *), haer onderstaen hebben nu onlanx nyet alleen opentlycke conventiculen te houden, maer oock onder het decksel van slechts een packhuys te maecken, een nieuw aedificium uyt den gront op te timmeren, met predickstoel ende bancken te voorsien, ende 1) In 1616 en 1617 hadden de Lutherschen te Dordrecht pogingen gedaan om hulp te krijgen van een Rotterdamsch predikant, maar dit was niet gelukt; 7 April 1617 moest ook Amsterdam hun schrijven, dat zij nog wat geduld moesten hebben, daar men hen niet helpen kon om alle veertien dagen dagen dienst te hebben. In Augustus 1620 echter krijgt Dordrecht in Rudolphus Heggerus, haren eersten predikant en aanvaardt tevens dankbaar den steun, dien Amsterdam gaf, nmL 100 daalders per jaar. Zie: J. W. Pont, Geschiedenis van hei Lutheranisme in de Nederlanden tot 161S, Haarlem 1911, blz. 553. In 1585 vinden wij een zekeren dr. C. Baten te Dordrecht, als Lutheraan (blz. 433). In 1627 huurden de Lutherschen een kamer bij zekeren Verplancken van „meyninge hunne ordinaris conventiculen te houden". De gereformeerde kerkeraad vervoegde zich bij den burgemeester, die echter zeide verder niets tegen hen te kunnen doen. In 1634 „approprieerden sy sich een huys tot oefeninge van hare godsdienst, en waren soo vermetel, dat sy haer maintineerden in hare voornemens''. Na nieuwe klachten bij het Bewind, beloofden de Lutherschen, „van in geen drie weken te zullen prediken, waarna zij, bij formeele resolutie van den Oudraad, werden afgeschaft". Zie: G. D. J. Schotel, Kerkelijk Dordrecht, Utr. 1841, Dl. I, blz. 353—357. 1634 Mei 18 tot haere gemelde conventiculen te approprieren, daer nochtans deselve Lutherschen noyt van de beginne der Reformatie zijn toegelaten in dese onse stadt, maer ter contrarie wanneer se aldereerst in den jaere 1621 haer verstouten publycke vergaderinge te houden, geweert zijn, nyet alleen achtervolgens de resolutie van de Groot. Mogh. Heeren Staten van Hollant ende Westfr(ieslant), medebrengende dat de Lutherschen nergens sullen toegelaeten worden daer se nyet en sijn, alhoewel sy getolereert worden daer sy sijn, ofte van den beginne geweest zijn maer oock geweert sijn by formele resolutie by de volle magistraet genomen a° 1621, waerin dan haere conventiculen haer expresselijck verbooden sijn, selfs tegens de wederhoorige by datelycke executie is geprocedeert, ende de geapproprieerde plaetse, bancken ende predickstoelen etc. wechgenomen: soo ist, dat de bedienaeren des H. Evangehi ende ouderlingen der gemeente Christi binnen Dordrecht, als voorstanders ende opsienders over des Heren cudde nyet ledich gestaen hebben, om zoodanige onnodige ende scandaleuse conventiculen, waeronder sy mercken, dat mede schuylen de Arminianen ende andere tegens de kercke ongesinde persoonen, door alle behoorlycke ende dienstelycke middelen tegen te gaen, ende insonderheyt alle devoiren te doen by haere Achtb. Heren Magistraten, dat deselve gelieve oock het haere te doen. Doch alsoo de halsterricheyt ende t' quaet opstel van de voorseyde oproerige geesten, buyten twyfel van sommige heymehjck gestijft wordende, zulx is, dat de gemelte opsienderen der chr(istelyck)e gemeente, door haer voortvaren, meerder ende swaerder strijt naer alle apparentie sal aengebooden werden: soo werden de eerw(eerdige), godtsal(ige), hoochgeleerde heeren doctoren ende professoren der H. Theologische faculteyt binnen Leyden, die wy verstaen goet recht te hebben de kercke Christi in alle voorvallende swaricheden met haere consulten ende goeden raet te dienen, 1) Zie over de maatregelen tegen de Lutherschen: W. P. C. Knuttel, Acta der portie, syn. van Zuid-Holland, DL I, blz. 6, 42, 110—Hl, 148—149, 156. 153 1634 Mei 18 seer eerbiedelijck versocht, in desen oock onse kercke met haer wijs ende goet advies te dienen, nam(entlijck) wat deselve tot volcome weringe van de meermaels genoemde schadelycke conventiculen door alle gevoechlycke middelen vorders toestaet te doen, opdat in dese bedroufde coniuncture van tyden waerheyt ende vrede in dese loflycke gemeente vorders geheel ende ongeschent mochte bewaert worden. Actum met eendrachtige toestemminghe in onse kerckelijcke vergaderinge binnen Dordrecht, den XV1TI"1 May xvicxxxiin. Ende uyt last derselver Joannes Westerburg, bedienaer des H. Evangelii binnen Dordrecht. C, No. 23. Origineel. 66. 1634 Mei 18. — De kerkeraad van Dordrecht committeert zijnen predikant Nicolaus Crucius naar de faculteit, om mededeeling te doen over het optreden der Lutherschen aldaar en den raad der faculteit in deze zaak in te winnen »). - Wy, bedienaeren des H. Evangelü ende ouderhngen representerende de kercke Christi binnen Dordrecht, getuygen hiermede, dat wy gecommitteert hebben, ende committeren by desen, onsen seer heven, getrouwen, welgeleerten medebroeder D. Nicolaum Crucium bedienaer des H. Evangelü onser kercke, om in onsen naeme ende van onsentwegen sich te addresseren aen de eerweerdige, godtsahge, welgeleerde heeren doctoren ende professoren der H. Theologische faculteyt binnen Leyden, om aldaer by deselve soo mondeling te remonstreren als schriftelijck over te leveren, de voorgevallene swaricheyt in onse kercke van de nieuwe Luthersche conventiculen — (welkers voortgang, by coniunc- 1) Zie hiervóór, No. 65, blz. 151—153. 2) Nicolaus Crucius, omstr. 159$ geboren, werd in 1619 predikant te Bleiswijk en 16 Nov. 1628 predikant te Dordrecht Zie: G. D. J. Schotel, Kerkelijk Dordrecht, Utr. 1841, Dl. I, blz. 365—371. IÓ34 Juli 2 sal worden afgenomen. Het sijn eenighe daeghen i), dat wij Uwe E. hebben toegesonden onse articulen, over welcke wy het getuygenisse der EE. Heeren Professoren der H. Theologie, nopende onse consulten, hebben versocht. T' is also, dat ons aen deselvighe attestatie niet weynigh sy geleghen, dien volghende, soo is ons iterativelijck versouck, dat deselvighe ons met de eerste gelegentheyt — (indien uwe E. menighvuldighe occupatien sulcx konnen gelyden) — soude moghen gewerden. Sonderlinge vrienschap ende dienst sal ons geschieden. Waerop wij ons verlaetende, eerwaerde, wyse, voorsienighe, hooghgeleerde, wenschen Uwe E. mitsgaders de andere heeren professeren Godes rycken ende milden zeeghen, die Uwe E. alle ter salicheyt wil spaeren. Amen. In Rotterdam, desen 28 Juny 1634. U we E. geaffectioneerde vrunden, de kerckenraet der gemeynte Jesu Christi binnen Rotterdam, ende uyt aller naeme. Regnerus Berckel. (Adres:) Eerwaerde, wyse, voorsienighe, hooghgeleerde D.D. Anthonio Thysio, professor der H. Theologie, in de universiteit bynnen Leyden, woonende op Raepenburgh, niet verre van deselvighe Universiteyt. Leyden. De schipper is betaelt. C, No. 53. Origineel 69. 1634 Juli 2. — Regnerus Berckel, predikant te Rotterdam, schrijft uit naam van den kerkeraad aldaar aan de faculteit, dat men hare „attestatie over eenige articulen" gaarne met de eerste gelegenheid ontvangen zou. 1) Hieruit zou men afleiden dat de brief van Regnerus Berckel d.d. 17 Juni 1633, moest zijn gedateerd: 17 Juni 1634 (zie hiervóór, No. 63). Er staat echter duidelijk : 1633. i57 [1634] Juli 17 Wyse, voorsienige, hooghgeleerde. Den Uwen is behandight, soude die eerder hebben beantwoert, dan en hebbe geen gelegentheyt gehadt desen den kerckenraedt te communiceren. Dient derhalven uyt de naeme derselvighe, dat in desen van my niet en is geschiet sonder last van dien. Sullen oversulcx de versochte attestatie over de gestelde articulen a facultate theologica verwachten, ende sulcx — (soo veele mogelij ck is) — met de eerste gelegentheyt. Waerop wy alle ons verlaetende, wenschen Uwe E. den zeghen des Heeren. Met haest, in Rotterdam, desen 2 July 1634. De kerckenraet der gemeynte Jesu Christi binnen Rotterdam, ende uyt aller naeme Regnerus Berckel >), bedienaer des H. Evangehi. VOLCERUS OOSTERWrjCK, ecclesiastes ibidem. Gerret Damen Cool, als ouderlyn(g). C, No. 54. Origineel. 70. [1634] Juli 17. — Gravatnina ingediend bij de Zuid-Hollandsche synode te 's-Gravenhage betreffende de „judicature der Kercke" in verband met het consulteeren der professoren. Gravamina ad synodum te houden in 'sGravenhage, den 17 July [1634] a). 1. Ofte niet alle kerckendienaeren, kercken, ende kerckenraets-collegien, gehouden sijn over bedenckingen van religie ofte ordre, haer in die materiën te refereren tot haere 1) Zie hiervóór, No. 63, 68. 2) In het H.S. staat alleen de datum, zonder jaartal, aangegeven. Dit moet blijkens het vervolg wel 1634 zijn. 1634 November 16 158 classen, conform de vorige onderteeckeningen, ende de synoden, als haere competente rechters, sonder eenige consulten te versoecken aen de professoren ofte theologische faculteiten, opdat met ter tijt niet de judicature den kercken ende kerckelycke collegien ontrocken mocht werden. 2. Of men niet en behoort op de Ed. Grootmog. Heeren Staten, ofte haere Ed. Mog. Gecommitteerde raeden, ootmoedehjck te versoecken, dat deselve geheven alle doleantien, daer eenige kerckelycke proceduren tegen opgeheven werden van wegen kwade leere ofte leven, te remitteren tot de kercken daer onder sy staen, omme de executie van de kerckelycke discipline in dese ongeregelde tyden haer kracht te laeten, volgens de resolutie van haere Ed. Grootmog. in !586 genomen, daervan een extract achter de kerckenordre van hetselve jaer gedruckt staet 1). C, No. 144. Copie. 71. 1634 November 16. — De faculteit geeft advies in den casus matrimonialis van den weduwnaar Pieter Jansz., die wenscht te huwen met zijn schoonzuster de weduwe Geertjen Gerrits. Pieter Jansz. is getrouwt geweest met Trijn Pieters, ende deselvige overleden sijnde, soeckt te trouwen met Geertjen Gerrits, tegenwoordigh weduwe van Michiel Pietersz, die zijn overleden huysvrouwen broeder was. Maer alsoo gemelte persoonen zijn geaffectioneert tot de ware christelyke gereformeerde religie, de vrouwspersoon sijnde lidtmaet van de gereformeerde kercke hier te lande, 1) Het antwoord der synode was: „Op het derde gravamen is verstaen, dat de kerckendienaren, kercken ende kerckenraets-collegien over bedenckingen van religie ofte ordre, wel consulten aen de professoren ofte theologische faculteyten mogen versoecken. Edoch dat de judicature verblyve by de kercke. Dat oock geen consulten mogen versocht werden tegens de religie". Zie: W. P. C. Knuttel, Acta der part. tyn, v. Zuid-Holland, 's-Grav. 1909, DL II, blz. 25—26. 159 1634 November 16 ende de manspersoon wel genegen, om sich tot de gemeynschap van de gereformeerde kercke te begeven: soo ist, dat syluyden, hoewel sy uyt de advysen van de rechtsgeleerde verstaen, dat het voorgenoomen houwelijck wel soude mogen bestaen nae keyserlycke ende canonycke rechten ende nae de pohtycke ordonnantie van de Ed. GrootMogende Heeren Staten van Hollant, nochtans tot gerusticheyt van haer gemoet, daerop eerbiedelijck versoecken t' advys van de hoogweerde ende welgeleerde professoren in de Godtheyt tot Leyden, ende dienvolgens off zyluyden met den anderen in alle eerbaerheyt trouwende, daeromme oock by de gemeente bestraft souden mogen worden, ende met reden beschuldight van schandael. Alhoewel dese casus niet en wordt gevonden onder die, dewelcke in Godts wet uutdruckehjck verboden zijn, ende derhal ven noch bij keyserlycke rechten, noch by de pohtycke ordonnantie van de Ed. GrootMogende Heeren Staten van Hollant verboden wordt, soo is nochtans in denselven yet, dat geen kleyn bedencken geeft. Als dat Pieter Jansz. in desen gemelt, met zijn overleden huysvrouw Trijn Pieters, gelijck oock Geertjen Gerrits — (met dewelcke de voors(egde) Pieter Jansz. soeckt te trouwen) — met haren overleden man Michiel Pietersz, die des voorn(oemden) Trijn Pieters broeder was, door den bandt des houwelijcks een vleesch zijn geweest. Sulcks dat Pieter Jansz. ende. Geertjen Gerrits, die met malcander soecken te trouwen, door hare voorgaende houwelycken, daermede hy aen de suster ende zy aen de broeder getrouwt is geweest, met malcander swagerschap hebben gehadt. Waerom oock de gereformeerde kercken hier te lande, deurgaens in soodanige houwelycken swaricheyt hebben gemaeckt, ende geweygert deselve voor de gemeente te bevestigen, soo om der eerbaerheyts wille, als om vele swacke geen aenstoot te geven ende de mont niet open te doen. Te meer alsoo den Apostel ons vermaent, 1 Thess. 5, dat wy ons sullen onthouden van allen schijn des quaets, ende dat men in saecken, die niet sonder reden in bedencken getrocken worden, lichtelijck sich kan / [i634... •] 160 vergrijpen in te veel toe te geven. Niettemin als zoodanige houwelycken — (die doch van de Hooge Overheyt hier te lande toegelaten worden —, volgens hare Ed. Groot Mogende Ordonnantie zijn voltrocken, ende die getrouwde eerbarlijck ende godvruchtelijck levende haer begeeren te houden aen de gemeynschap van de kercke Christi, soo ist dat de gereformeerde kercken hier te lande, siende dat deselve houwelycken niet en. konnen gescheyden worden, soodanige getrouwde persoonen niet en willen beletten in haren godsdienst ende in haer gemoet niet al te seer beswaren, ende daerom deselve tot hare gemeynschap ende tot het gebruyck des H. Avontmaels toelaten. Waerom wy oock. volgens ons advys, de voorgemelte persoonen om redenen hiervoor verhaelt souden raden, indien de saecke noch staet in haer geheel, dit houwelijck achterwege te laten. Dan by aldien eenige saecken mochten voorgevallen sijn die den voortganck van hetzelve houwelijck t' eenemael souden vereysschen, sullen zy desselfs bevestiging ende solemnisatie nae ordre van den lande wettelijck bevoordert hebbende, in een eerbaer ende godvruchtigh leven haer stichtelijck konnen houden ende dragen in de gemeynschap der christelycke gereformeerde kercke. Aldus geadviseert den 16 Nov., Anno 1634. A. Thysius, decanus, suo et collegarum nomine. C, No. 58. Copie. 72. [1634.....] — De faculteit heeft het boekje van Guilielmus Amesius „De conscientiae casibus" gelezen en keurt dit goed. Zij geeft hem echter den raad, de Anglikanen niet meer dan noodig is te vertoornen, en een bladzijde te laten herdrukken, omdat hij zich daar niet duidelijk genoeg over eenige christelijke waarheden heeft uitgesproken. Guilielmo Amesio r). Clarissime et reverende vir, et frater in Christo obser- z) Zie over Guilielmus Amesius, hiervóór blz. 4, aant. x. i6i [1634....] vande. Dum typographus, incomraodo suo occurrere satagens, libro tuo de Conscientiae casibus x) iam excuso, ita ut praeter liminarem primam faciem et praefationem nihil restaret, ab Ordinibus Generahbus deposcit ei privilegium, nescimus, qui factum sit, quod libri tui inspectionem approbationemque ad facultatem nostram et reverendum doctorem D. Festum, collegii Ord. praesidem — (quae tarnen res vestrae Academiae et facultatis fuerat) — devolverint, nisi forte nobis, ut vicinioribus, id negocü dan dum censuerint. Legimus et recognovimus scriptum tuum lubentes, prout a nobis in tanta acceleratione urgentis typographi fieri po tuit, et negocia nostra tulerunt. Institutum et opus ipsum perplacet, ac tale est, qualia sunt tua omnia, docta sane et utilia reipubhcae christ(ianae). Veruntamen id dissimulare nequimus, ibidem in quorundam casuum abs te explicatione et definitione occurrere nonnulla, de quibus inter orthodoxos antehac disputatum est et adhuc disputatur, in quibus, dum tu quidem tuam sententiam libere exponis, id ita abs te fieri arbitramur sarta pace et salvo aliorum iudicio. Quum sunt quoque in iis complura, quibus statum ecclesiae Anglicanae non leviter videris tangere et arguere, forsitan et isthic, ubi necessitas id non admodum videbatur deposcere. Sed haec tuae prudentiae relinquimus. Interim vide, ne te, plus satis apud tuos gravatus, amplius oneres. Caeterum, vir clarissime, inter ea, quae nos in tuo Ulo opere observavimus, hoe illud est, quod lib. 4 titulo: De fide, quaestione tertia, ubi quaeris: Quis modus et gradus cognitionis necessarius est in istis, quae expheite creduntur? dicas: satis est ad salutem, si intelhgatur Patrem, Filium et Spir(itum) S(anctum) esse unum Deum, Christum esse verum Dei Filium, verumque hominem, quamvis de essentiae, naturarum, et personarum distinctione aut unitate nihil constet. Quod heet ex mente tua ita interpretemur: Patrem, Filium et Spir(itum) Sanctum tres personas et unum Deum esse, ut praeter Arrii etiam Sabelhi haeresis reüciatur; et Christum esse verum Dei z) Zie: H. Visscher, Guilielmus Amesius, Haarlem 1894, blz. 168. 165 1635 Februari 3 soude connen 1), vermidts de feytel(ycke) proceduren ende militaire resistentie van den vyandt, een parsoon van de gereformeerde religie aldaer stellen off mainctineren, ende dat hy in sijn gemoet niet verseeckert en is, off hy met goeder consciëntie voor eenige reysen, om sijn recht niet te verliesen ende aen anderen doen devolueren, een paepsche pastoir zoude mogen presenteeren: soo wort op dese casus consciëntie gevraecht advis der theologanten, off B. dusdanige presentatie soude mogen by voortganck van de coop in 't werck stellen, soo niet, off hy sulcx niet en soude vermogen te doen, met insichte van hyerdoor maintinerende zijn gerechticheydt ende voor d' eerste ofte tweede reysen een pastoir nominerende, daerna in tyden ende wylen, uyt crachte van sijn voorsegde recht te connen comen tot presentatie van een parsoon van die gereformeerde religie, dan off geraetsaemer sy tvoorsegde recht te abandonneren, ende aen anderen te laten devolueren, die welcke paepsch sijnde, paepsche priesters sullen presenteren. C, No. 168. Origineel. 75- 1635 Februari 3. — De faculteit beantwoordt in ontkennenden zin de vraag, of een gereformeerde in de Meyerij van Den Bosch zijn „ius patronatus" mag gebruiken, om een roomschkatholiek priester aan te stellen, waar hij door den oorlogstoestand verhinderd wordt een gereformeerd predikant te benoemen. Legimus et expendimus quaestionem facultati nostrae theologicae propositam, qua quaerebatur: an viro pietatem et religionem reformatam professo, fundo sibi comparato, qui ius patronatus habeat annexum, hceat bona conscientia illud ipsum ius exercere et conferre in parochum aut similem personam pontificiam cuiuscunque ordinis et gradus sit, idque eo loei, qui dicitur vulgo De Meyerij, seu in colonia seu praetura villi ca Buscoducensi, ubi propter infestationes militares aliter illud usurpari, et in orthodoxum pastorem conferri nequit? 1) ELS.: comen. 1635 Februari 3 166 Ad quam propositam quaestionem antequam respondeamus, primum illud praemittimus, nos de iure patronatus, quale illud sit et qualiter habendum in ecclesia Dei, in presenti non disputare; saltem id dicimus, illud ius, qualecunque demum sit, nunquam aut uspiam, cum praeiudicio aut imminutione potestatis a Christo ecclesiae suae in perpetuum tributae, id est, sine consensu et authoritate Ecclesiae accedente, pie exerceri posse aut debere. Non enim invitis dari et obtrudi pastor debet ex indubitata formula. Neque haec potestas, sub obtentu cuiuscumque beneficii a quocunque in ecclesiam collati, ei adimi eripique potest; alias beneficium non beneficium sed maleficium et inducta servitus foret. Equidem secundum Dei verbum et antiquam Ecclesiae praxin, omnes vocationis partes dependent a tota Ecclesia, puta: vocatio, electio, institutio, videhcet a primoribus popuh, populo ipso et presbyterio, quemadmodum consentienter sacris literis, recte post Cyprianum Leo pronunciavit, quod in ordinationibus sacris, vota civium, testimonia populorum, honoratorum arbitrium, electio clericorum, id est, eorum qui sunt in sacro ministerio, requirantur. Ergo patronus eo suo iure, iuri Ecclesiae perpetuo praeiudicare neutiquam valet, quicquid de iure patronatus sit. Eo autem praemisso ad quaestionem propositam ita respondemus. Licere quidem ius patronatus, qualecunque illud sit cum bonis emptitiis coemere, attamen reformatae rehgionis fautorem eamque professum, id exercere et conferre in parochum pontificium, et antichristianum, qui falsam doctrinam populum sit docturus, sacramenta Domini sit profanaturus, maxime qui panem et vinum transsubstantiata ut comminiscuntur, in corpus et sanguinem Domini, elevata, in pompa circumgesta, verum (?) ad adorationem sit expositurus, et coenam Domini in missae sacrificium expiatorium pro vivis et mortuis, in purgatorio poenam luentibus, deformaturus, cum insigni et manifesta idololatria, et iniuria in meritum et satisfactionem Christi, id inquam omnino, sub quocunque cuiuscunque boni praetextu, non hcere. Equidem hoe ex verbo Dei testimoniis gravissimis, doctissimorum verbi divini servorum iudicio evictum constitu- i67 1635 Februari 3 tumque est, neminem, ecclesiam reformatam ac synceram eius doctrinam professum, idololatricis et superstrabsis sacris cultibusque, adeoque neque pontificiis, sine violatione et pollutione conscientiae communicare posse; Psal(m) 16 v. 4; 1 Cor. 10 v. 14 etc; 2 Cor. 6 v. 14 etc. At vero in hoe facto esse quandam communionem cum alienis peccatis adeoque et sacris pontificiis, docet Apostolus, dum ait: Manus cito ne cui imponito, neque communicato peccatis alienis. Teipsum purum serva 1 Timoth. 5 v. 22. Quod quidem heet proprie de perfecta suis partibus vocatione intelligatur, tarnen etiam initialen, et primum eius gradum vocationis, in nominatione et praesentatione certae personae, comprehendit. In eo ergo communio aliqua fuerit cum pontificiis sacris. Praeterea talis constituendus est pastor aut presbyter, qualem tota scriptura deposcit, videlicet qui idoneus sit huic sacro ministerio, id est, qui retineat mysterium fidei in bona conscientia. 1 Timoth. 3 et 2 Timoth. 2; Titus I etc. Unde contra huic sacro muneri indignum, et quidem ipsius patroni iudicio idololatram, nee nominare, praesentareque fas est. Est enim nominatio ahqua vocationis pars; dum ad nefanda sacra ihum patronus initiat, aut initiandum tradit, idque suo permissu, imo commendatione. Neque hic quicquam facit prudentia carnis, qua nescio quahscunque boni species, aut maioris mali evitandi spes praetendi solet; utpote quod si ius illud taliter a patrono exerceatur, minus malus parochus institui possit, quodque ita sibi reservet ius nuncupandi bonum aliquando pastorem. Nam malum faciendum non est, ut bonum aliquod eveniat. Rom. 3. Imo etiam ab omni specie mali abstinendum, I Thess. 5, nedum a tali malo, quod cum Dei iniuria et proximi laesione manifesta coniunctum est. Verum quidem est necessitatem, ut vulgo dicitur, legem non habere, quahs hic perhibetur vis mihtaris, quae isthic in praesentia prohibet, ne alius quam pontificius instituatur, et cogere interdum ut ea ab aliis fieri permittantur, quae alias nee impediri neque emendari queunt, sed ea ipsummet gerere et committere non perinde est licitum. Quamvis magistratus similibus quibusdam malis modum quan- 1635 Maart 9 168 doque ponat, ne ultra modum evagentur, ut olim in divortio et polygamia etc, quae Moses permisit propter duritiam cordis Judaicam Matth. 19 v. 8, et hodie in faeneratione publica etc videre est. Ad haec aha est necessitas, quum summus magistratus pontificius est, exempli gratia in regno Galhae, ubi publice superstitie», per totum illud regnum obtinet, ac proinde magistratus aut dominus quilibet subalternus cogitur prout potest hic suo iure patronatus uti, aut illud abdicare. Quod tarnen potius fit permissione, conniventia et dissimulatione Ecclesiae Dei, quam approbatione consihoque aut decreto ex Dei verbo facto; aha vero eius ratio, ubi bona huiusmodi subsunt magistratui pio, aut controvertitur sub cuius ditione sint, ut in hac quaestione proposita, illustriumne et praepotentum Ordinum Generalium sint, an vero ducis Brabantiae. In tali casu foret contra bonam conscientiam quemquam praeiudicium praepotentibus Ordinibus et bonae causae hoe suo facto adferre. Quare in tah rerum statu praestat cessare a iure patronatus exercendo et conferendo, quam tale aliquid admittere quo conscientia cuiusquam laederetur. Maxime cum cessatione nominationis tantum pro Ulo tempore ülud ius devolvatur ad ecclesiam vel episcopum, iure patroni deinceps salvo permanente. Ita sentimus et censemus nos infrascripti S. Theologiae professores in Acad. Leydensi. Datum 3 Non. Febr. Anno ^1635. (Zonder onderteekening). C, No. 62. Copie. (Hand van Thysius), 76. 1635 Maart g. — Judicium van de faculteit, waarin zij goedvindt, dat twee boeken van den reeds overleden Guilielmus Amesius gedrukt worden. Iudicium Facultatis Theologicae clarissimi viri sanctae memoriae Guilielmi A m e s i i f. Legimus utrumque librum: unum quidem Catecheticam 169 1635 April 20 Interp(retationem) 1), alterum vero enarrationem in Ps. Davidis 3) continentem, nobis a typographo Joanne Jansonio, iussu praepot(entum) et illustrium DD. Ord. Generalium nobis oblatum, deposcentium de iis iudicium nostrum. Atque omnibus bene expensis iudicamus utrumque illud posthumum scriptum, quamvis mor te praeventus illis cur as s ecu n das passim adhibere nequiverit, tarnen cum Ecclesiae bono et piorum aedifïcatione in lucem emitti posse. Ita censemus sacrae theologiae doctores et professores in Academia Leydensi. Martii IX, Anno 1635. Antonius Thysius, pro tempore facultatis, suo et collegarum suorum nomine. C, No. 63. Copie. 71- 1635 April SO. — Testimonium voor den candidaat Jacobus Blocq, door de faculteit afgegeven. Copye. Alsoo Jacobus Blocq, SS. Ministerii Candidatus van ons heeft versocht onse getuygenisse noopende sijn leven ende wandel als mede syner bequaemheyt ende gaven om de kercke te stichten, so hebben hem sulcx met geen reeden connen weygeren. Overmits wy hebben altijt vernomen, dat hy seer eerhjck ende godvruchtehjck op dese universiteyt heeft verkeert ende syne studyen getroulijck ende vlytehjck waergenomen. Sijnde al voor eenige jaren by de 1) Bedoeld zal zijn: Christianae Caiecheseos sciagraphia, Fran. 1635. Zie: E. L. Vriemoet, Athenarum Frisiacarum libri duo, Leov. 1758, Lib. II, p. 218. 2) Bedoeld zal zijn: Leetionetin CL Psalmos Davidis, Amst. 1635, dat na zijn dood door den Engelschen predikant te Rotterdam, Hugo Petri, werd uitgegeven en opgedragen aan de vroedschap van Rotterdam, waarvoor de hulpbehoevende weduwe 29 April 1635 nog tweehonderd gulden ten geschenke kreeg. Zie: Hugo Visscher, Guilielmus Amesius, Haarlem 1894, blz. 78. Ook: Chr. Sepp, Godgel. Onderwijs in Nederland gedurende de 1 ode en tyde eeuw, Leiden 1874, DL II, blz. 57. i635 April 20 170 ■•. classe van Rijnlant ende Nederrijnlant praeparatorie geexamineert ende tot den H. kerckendyenst bequaem geoordeelt, ende tot de publycke oeffeningen van predicken voor de gemeente toegelaten. Ende d' wijl hy tot noch toe tot den H. kerckendyenst niet en is bevoordert, so hebben wy hem om naerder kennisse te nemen van sijn bequaemheyt twee propositien over 2 verscheydene texten der H. Schrifture gegeven ende in onser aller tegenwoordichheyt doen laten. In dewelcke hy hem soo heeft gequeeten, dat wy gantschelijck oordelen, dat hy wel bequaem is om de gemeente met sijn gaven te stichten, hebbende de materye, die hy voorhadde verstandelijck ende grondelijck verhandelt, gebruyckende een goede duytsche tale met een beweechlycke manyere van spreecken. Waeruyt wy vaste hope geschept hebben, dat de goede God, die die gaven in hem geleyt heeft, oock deselve mettertijt tot den dyenst van sijn h(eylige) gemeente gebruycken sal. Maer dewijl het hem ondertusschen swaer valt sonder ordinaris tractement te leven, ende daerom voorneemens is by de Hooch Mog(ende) Heeren Staten oft hare Ed. Gecommitteerde Raden om eenich subsidie aen te houden: so hebben wy niet connen laten hem dit warachtigh getugenisse op sijn versoeck mede te deylen. Verhoopende dat hare Ed. Groot Mogende met sijn ongelegentheyt mededoogen sullen hebben, ende dat het versochte subsidie maer voor een cleynen tijt sal behoeven gegeven te werden. Waertoe wy hem met onse bevorderinge na ons vermogen gaerne willen behulpich sijn ende God bidden, dat hem geheve genadichlijck sijn voornemen te seegenen. Aldus gedaen by de EE. professores der H. Theologie in de Universiteyt tot Leyden, den XX April 1635, by my gesien ende onderschreven. Uyt last ende name aller professoren Jacobus Triglandius, SS. Theol. professor et p. t. decanus. C, No. 60. Copie. 1637 Mei 23 78. 1637 Mei 23. — Missive van een zekeren Davides Guibertus uit Amsterdam aan Johannes Polyander, waarin hij dezen dankzegt voor de approbatie van eenige werkjes, welke hij, zonder vermelding van zijn naam, had willen uitgeven. Een ander werk heeft hij aan de Utrechtsche synode ter approbatie aangeboden; dit is nog niet gedrukt. Hij vraagt om een exemplaar van de nieuwe vertaling des Bijbels, die weldra zal verschijnen, of bericht wanneer deze denkelijk uitkomt. Laus Jehovae. Amsterdami, anno post Virginis partum 1637, 23 Maii. Mijn Héér. De meer dan gewoonlyke vriendelijkheyt ende behulpsaemheyt, die U.E. my bewesen heeft anno 1633, 24 Aprilis, als ook een sekeren tijt tevooren, omtrent het vorderen van d'approbatie eeniger werken door my gedaen, ende U.E. t'oversien gepraesenteert, is voornamentlijck gebleken by U.E. brief aen de Dienaers des Woorts in de Nederduytsche gemeente deser stede gesonden. D'oorsake waerom sy sulx hebben geweygert t'aenvaerden, is geweest, dat ik mijn naem niet gesint was bekent te maken, voor ende aleer uyt sommiger geleerder personen haer oordeel my mochte bekent werden de saeke de moeyte waerdich te wesen; also dusdanige hoope mijnder capaciteyt by mijnselven noyt hadde geweest. Doch twee jaeren daernaer, — (hebbende so allenskens hier als elders uyt deftige geleerde mannen haere monden verstaen, dat het kleyne werk, 'twelk U.E. gesien heeft, waerdich was in druck te gaen) — seker grooter sake te wege gebracht sijnde, die lang was voorgenomen, hebbe my verstout sulx te praesenteren aen 't synodo Ultrajectinae, ende dat om twee redenen: eerstehjck, overmits dat het oordeel eens synodi het werk grooter achtinge soude geven dan eener classicale vergaderinge; ten anderen, also ik niet konde bedencken aen wien sulx met meerder vrymoedig- ió37 Mei 23 172 heyt mochte voorgestelt werden dan mijn eygen patriae; niet hebbende de stoutigheyt U.E. meer lastich te vallen, overdenckende U.E. menigvuldige occupatie. Sulx aldus van my voorgewent wesende, is daerop het judicium gevolgt, waeraf ik mijn heere de copie sende. Hetselvige werk is al twee ofte drie maels gereet geweest onder de persse te gaen, doch is door verscheyden impedimenten nocb niet begonnen, 't voornaemste sijnde noch niet gevonden te hebben sodanige personen, die my nae bhhjkheyt — (nae 't oordeel van geleerde) — voor de copie hebben willen handelen. Dit hebbe ik goet gevonden U.E. te schryven, om in geen suspicie te vallen van vergeetsaemheyt der weldaden door mijn heer aen my bewesen; wachtende voorts gelegentheyt om voor deselve behoorlyke dankbaerheyt te betoonen. Doch eer ik een eynde make, — (verstout wesende door d'ingebooren goetaerdigheyt ende hertelyke genegentheyt tot vorderinge der liefhebbers van waere wetenschap, die ik in U.E. hebbe bevonden) — doe noch een vriendelyk versoek, 'twelk ik vertrouwe my niet afgeslagen te sullen werden, also ik U.E. op 't hoogste daerom bidde, my om de liefde Godts daerin behulpich te willen sijn. De sake is dese, als dat ik seker voornamelijk werk voorhebbe in Duytsch te schrijven, 'twelk aireede over langen tijt tot een goet beginsel ende voortganck is gekomen — (gehjk sulx door enige geleerde is geoordeelt) — maer ben gecüscourageert daerin voort te vaeren, merkende de menichvuldige vitia die in de gemeene Nederlantsche translatie bevonden werden, stellende daerom de saeke uyt tot d'uytkotnste van d'overgesiene Bybel, die ik nu lange hebbe verwacht, sonder noch te weten wanneer deselve in 't hcht sal komen. Sodat ik op het hoogste een deser twee dingen van mijn heere versoeke: ofte dat ik een exemplaar mochte bekomen, alwaer het vry seer dier, met protestatie daer niets anders mede voor te hebben, dan voorseyt is; ofte so sulx niet en mach geschieden, dat mijn heer doch de moeyte wilde nemen my met den aldereersten te schryven, wanneer deselve Bybel ten voorschijn sal geraken, opdat ik onder- 173 1657 Juli 21 tusschen rekeninge mochte maken, ende door uytstel desselve Bybel mijn tijt elders besteden; 'twelk doende sal mijn heer my een uytnemende groote vrientschap ende faveur bewysen, waerdoor ik hoe langs hoe meer sal verplicht werden tot der doot toe te blyven, die ik van herten gaerne ben U.E. ootmoedigen ende gewilligen dienaer Davtdes Guiberttjs Ultrajectinus, wonende in de Rée-straet, in de vergulde gekroonde Ploeg. (Adres :) Aen den seer godtsaligen, wijtberoemden ende hooggeleerden heere, mijn heere Johanni Polyandro, der heylige theologie doctori ende professori in d' Universiteyt tot Leyden. Cito j Cito ( Cito j Franco C. No. 67. Origineel, Zegeltje in roode was, met letters: V. G. B. in een hart. 79- 1637 Juli 21. —. Missive van Johannes Bogerman uit Franeker aan Meynardus Schotanus, hoogleeraar te Utrecht. Bogerman is ernstig ziek. Hij deelt mede de twee brieven van Schotanus ontvangen te hebben en zegt dank voor zijne bemoeiingen in zake den rijnwijn. De Utrechtsche theologische faculteit heeft wel degelijk recht om examens af te nemen, al wordt dit door de kerkelijken betwist. Clarissime, venerande, symmysta D. Scotane. Quamvis per morbum, quo nunc me Dominus affligit, aegre val eam, non potui tarnen, quin bi nis tuis humanissime script is litteris pauculis responderem. Ad priores nihil magnopere est, quod respondeam. Deus te corroboret in sanctis tuis laboribus, et adversariorum multitudinem compescat et reprimat, ut inoffense et cum fructu copioso veritatem omni- 1637 Juli 21 174 bus annuntietis. De vino Rbenano non est-quod sis sollicitus; aliunde enim aliquid accepi, quo dum utor tibi molestus non ero. Interea pro humanissima officii oblatione tibi gratias maximas ago, eoque utar, cum me necessitas urgebit. Ad posteriores quod attinet, miror vestros ecclesiasticos vobis controversiam movere de examine theologico, cum et vos sitis ecclesiastici, et Academia vestra respectu facultatis theologicae nihil aliud sit quam schola theologica candidatis S. Ministerii potissimum destinata, vobisque iuventutis theologicae institutio commissa, vosque eius profectum et mores optime noveritis, et uti scribis, doctores ecclesiae examinandi et promovendi potestatem habeatïs. Sciunt praeterea fratres vestri se subesse decretis synodorum nationalium. Vidisti, cum hic esses, decretum synodi Middelburgensis. Hagiensem ipse citas, quae in Synodo Nationah fuit praelecta, et in hoe nihil fuit immutatum, cum nulla re eo ab ecclesiis essent transmissa gravamina, nee a quoquam controversia mpveretur. Ita haec relicta fuere in integro. Quae D. Triglandius, D. Udemannus et ego, tanquam deputati Synodi Nationalis, Ultraiecti signavimus, pertinent ad electionem pastorum, hoe vero argumentum neutiquam attingunt, nee a quoquam tum temporis hac de re quicquam fuit motum. Inter chartas meas fortasse alia ad hanc rem pertinentia reperirem, sed per morbum eas nunc perlustrare non Heet. Existimo vestras rationes, quas accurate perscripsisti, eius esse momenti ut in iis merito possint acquiescere. Satis controversiarum in Ecclesia. Deus vobis et nobis largiatur concordiam, pacem et tranquilhtatem, ut cum gaudio Christo serviatis. Hisce te divinae benedictioni commendo, utque Deum pro me preceris fraterne rogo. Deus te quam diutissime servet. Salutem officiose rev. tuo collegae, et rev. D. Teeckmanno, cuius litteras amicissimas accepi, et, si Deo visum fuerit me instaurare ad pristinam mediocrem valetudinem, respondebo '). Datum Fran(ekerae), 21 Julii 1637. T. Rev. addictissimus in Domino JOANNES BOGERMANNUS. 1) Bogerman is kort daarop, ir Sept. 1637, overleden. 175 ["637 ••••] SuperscripHo : Eerweerdighen, hooghgeleerden heere D. Meynardo Scotano i), doctor ende professor der H. Theologie in de Universiteyt van Utrecht. Utrecht. Port. C, No. 66. Origineel. 8o. [1637 ]• — De faculteit geeft haar oordeel over de kwestie of de theologische faculteit te Utrecht gerechtigd is hare eigen studenten te examinceren 2). Van outs hebben alle academiën den last ende het recht gehadt, omme den studenten der theologie haere sorge betrout sijnde te examineren, ende attestatie in forma daervan te verleenen, ook licentiaten ende doctoren te promoveren, op welcke attestatien de gemelde studenten by de respective kercken aengesien ende erkent souden werden, als soo verre in de theologie gestudeert ende toegenomen hebbende, dat se tot den kerckendienst mochten voorgestelt ende gerecommandeert werden, ende tot dien eynde haere gaven laten hooren, ofte andersins, wanneer haer sulcks by yemant gevercht ofte vergunt werde, in het prediken haer te oeffenen voor de gemeynten. Dit recht ende gebruyck is den academiën gebleven, jae geconfirmeert nae de Reformatie, gelijck sulcks het onverbreeckelijck gebruyck van alle academiën, daer de Reformatie ingecomen is, kan bewysen: specialycken in ons Nederlant, daer dit recht by onse kercken gevonden, alsoo gelaeten ende toegestaen is, alst blijckt uyt den 4 artic. synodi Dordrac, anno 1578, ende uyt de antwoorde synodi Middelburg., anno 1581 ad quaest. partic. 3, ende uyt den 18 artic. synodi Hagae-Comit. Anno 1586, insonderheyt uyt de continueele pracktycke der academie van Franiker tot op desen dach; item de 1) Meynardus Schotanus, geb. 1593, was in het voorjaar 1637 hoogleeraar te Utrecht geworden. 2) Zie: H. H. Knyper, De opleiding tot den dienst des Woords bij de Gereformeerden, 's-Grav. 1S91, Dl. I, blz. 511—522, en hiervóór: No. 79, blz. 173—175. [i637 ••••] 176 practycke der vermaerste ende ouste academie tot Leyden daervan exempelen sijn ten tyden D. Gomari, endedaernae ten tyden D. Polyandri et Episcopii in examine praeparatorio Johannis Seroyen, die door dit examen proponent geworden is in classe Tielana; ten lesten de practycke van de academie tot Groeningen. Soodat tot op desen dach van verminderinge, veel min wechneminge deses rechts in de gemeyne vergaderinge der Nederlantse kercken niet een woort gesprooken is, specialycken niet in synodo Dordracena, anno 1619, gelijck de broederen, die daer geweest sijn, ende noch leven, best weten ende tot overvloet gedoceert wert met desen bygaenden brief D. Bogermanni *). Het is waer dat in den 20 artic. der kerkenordre, soo die aldaer wat geschaeft is, geen mentie gemaeckt wert van het examen der academiën, nochte oock der classen, overmits dat de geheelen handel van de proponenten, ende haere examina praeparatoria gereserveert wierden tot een besonder ordre of reglement, daervan gesproken wert in Post-Actis, d'welck vermits het scheyden des Synodi, noyt uytgebrocht ende te voorschijn gecomen is. Doch indien men vreest, dat de academiën met haere studenten te licht souden oversien, ende niet trouwelijck genoech in dit werck gaen, en konnen de kercken daerby geen swaricheyt hebben, dewyle altijt het recht der verkiesinge ende beroepinge by de kercken staet. Behalven dat in cas van twyfehnge ofte exceptie aengaende d'een of d'ander student sijn leere ofte leven, van nieus soo niet een examen, tenminsten een conferentie met de selven door de classen of haere gedeputeerden aen gestelt kan werden, eer hy voor gerecommandeert wert aengenoomen, ende dit alles sonder praeiudicie van het academische examen of eenige promotie van hcentiaetschap etc. In allen gevalle wat van den eerw. synodo in dese saecke gestatueert mochte werden, en kan het examen der academie tot Wttrecht — (alhoewel de jongste in Nederlant) — met geen meerder praejudicie beswaert werden, als de 1) Zie hiervóór, No. 79, blz. 173—175. i8i 1638 Maart 15 mei nondum exhibiti traductionem per malevolos apud vestrates procuratam, veram causam fuisse cur non satis humane eum acceperint. Quis enim vel suspicionem eiusmodi facti de viris prudentibus et summis rei literariae patronis concipiat, quo, pro honore sibi delato, ignominiam homini peregrino, favorem sibi promittenti, absque ulla causa intentent? Gratias autem maximas R.V. habeo, quod ea, quae in mei diffamationem cedere potuissent, quantum in ipsis fuit, avertere voluerunt, dum eundem denuo offerendum sibi retinuerunt. Omnia pro ista benivolentia ipsis vicissim promitto officia, ratamque et aeternam memoriam. Porro ex iis itidem, quae ad me perscripsistis, subanimadverto, suspicionem quandam heoodogtag et metum per eundem R.V. facta, quae ut diluam, ad singula paucis respondeo. Quod Arminii et virorum aliorum de vestris ecclesiis bene meritorum mentio in carminibus et aliis additamentis libri mei coniunctim facta est, illud velim, ne ita interpretemini, quasi hi eodem loco vel a clarissimo meo collega vel a me habeantur, quo Arminius eiusque sectarii et novatores. Spectat illa mentio ad meam contra calumniatores defensionem, non ad virorum clarissimorum et optime meritorum contemtum. Quia enim crimen Arminianismi et amor Lutheranismi mihi obiecta et quidem publica diffamatibne, hinc ista facta sunt, ut ostenderetur me nudam et simplicem veritatem Deique auctoritatem, posthabita hominum, sequi. Hinc illud: Nee tibi pro Arminio. Hinc ista citatio loei Pareani. Quum enim simili prorsus ratione et iisdem fere verbis istum I. ad Corinth. locum pro concione publica explicassem et ad mutuam concordiam hortatus fuissem, hinc turbarum amatores me differebant, quasi monstri aliquid contra orthodoxiam alerem et confusionem aut desertionem religionis verae suaderem. Talibus ut os obstruerem locum illum praefixi. Publice autem hoe faciendum fuit, quia diffamationem pubheam esse iam tum certus eram. Hoe de me R.V. sibi persuadere firmissime possunt, me magni illius Calvini virtutes, dona et merita de ecclesia Dei insignia amare, suspicere, praedicare, nee, quamvis moderatas sententias amplectar et rehquis praeferam, ullam ipsi aut ignominiam aut contemtum im- 1638 Maart 15 182 properare. Sufficientem gratiam ad salutem in - sola lege naturae aut etiam scripta esse, haereticum agnosco, nee unquam statui aut ullibi asserui. Hoe assero autem: Deum externa salutis media praecipue per splendorem ecclesiae, lege et evangelio radiantis, toti hominum generi largiter subministrare et subministrasse, quae non modo ad dvanoioyrjGCav ipsis sufficiant mortalibus, sed quibus et uti debent ad salutem, et non nisi sua culpa abutuntur: illos autem quibus in specie gratia haec non fit, iusto iudicio eius privationem pati. Efficaciam gratiae evangelicae, cur hic potius, quam ille credat, ad solum liberi arbitrii meliorem usum haud refero, nee quod mihi quidem occurrat, ullum indicium hoe de me suspicandi, dedi. In illa constans sum sententia, quod illi, qui vera fide Christi gratiam amplectuntur nee coacte nee per moralem suasionem credant, sed singulari et efficaci Spiritus S. gratia, qua ex nolentibus volentes arcano et imperscrutabili motu fiunt. Analysin cap. IX ad Roman, quod attinet, non hoe illa spectavi, ut docerem fidem ceu conditionem electionem praecedere. Illam enim Arminianorum sententiam improbavi diserte in praefatione mea et etiamnum reiicio. Neque enim propter fidem, sed ad fidem electi sumus, estque illa electionis consequens non antecedens. In eo vobiscum totus consentio, apostolum demonstrare, promissiones divinas proprie non esse factas carnali semini Abrahami, sed spirituah, quod Deus per singularem electionem et Spiritus S. singularem gratiam erat excitaturus tam ex Iudaeis, quam gentibus, reliquis in sua pertinacia relictis. In eo aliquantulum vario, quod R.V. sentiunt tractationem illam eo fine institui, ut occurratur scandalo, quod ex Iudaeorum contumacia poterat nasci; ego vero oppositam iudico scandalo, quod ex ultimis verbis capitis octavi poterant arripere Iudaei quasi contra veritatem promissionum divinarum statuerentur reiecti, si in Christum non crederent, sed inter duo haec nulla pugna, si quidem posterius primum includit. Eo autem fine illam analysin adduxi, ut ostenderem apostolum inibi causas electioni et reprobationi haud assignare absolutum Dei amorem aut odium, sed docere eos solummodo esse filios Dei, qui iuxta i83 1638 April 16 propositum eius aeternum, vera fide promissionem evangelü amplectantur, idque per Dei gratiam et electionem ad illam fidem. De loco autem hoe ad Romanos prolixius cum R.V. adhuc agam, antequam illam epistolam publicae luel daturus sum et cum iis meditationes meas commünicabo, quod modo ob festinatibnem satis commode fieri haud potuit. Haec mea in universum circa illa, de quibus a vobis monitus sum sententia et declaratio est, quam neminem itsQoêo^tag arguere posse crediderim, nisi contentipse contra mentem meam verba mea detorquere, et consequentiis aut praeiudicüs ea gravare sustineat; vestras vero R. imprimis, ut iudices cordatos et aequos ac pacis et tranquilhtatis amatores in ea acquieturas persuasum habeo, idque eo magis, quo certius me nihil nisi regni Christi aedificationem omnibus meis studiis et conatibus intendere, id quod velim de me unice vobis promittatis atque ita me charum habeatis ut illa mihi longe est charissima. Hisce valete divinae gratiae et protectioni commendati. Dabam Bremae. Anno 1638, d. 15 Martü. Vestr. Rever. et Clarit. addictissimus Balthasar Willius D. Obnixe rogo ut R.V. acceptationem libelli apud dominos politicos iuxta suum promissum urgeant, et responsum, quod parabunt, ad dominum Conradum Coper Amsterodamum transmittant, qui recte illud deferri curabit. (Adres:) Viris, admodum reverendis, darissimis et excellèntissimis Dn. Antonio Walaeo, decano, et reliquis S.S. Theologiae doctoribus et professoribus in academia Lugduno-Batava celebenrimis, amicis aetatem venerandis. Leidam. C, No. 79. Origineel. 83. 1638 April 16. — Missive van Gregorius Francus, hoogleeraar aan de gereformeerde universiteit te Frankfort a. d. Oder, aan de faculteit. Hij beklaagt zich nog maar alleen 1638 April 16 184 in de faculteit te zijn overgebleven, en verzoekt om geldelijken bijstand, en hulp door het zenden van onderwijskrachten 1). S. Admodum reverendi, pietate, doctrina, virtute atque autoritate spectatissimi clarissimique viri, domini, fratres et fautores summa observantia colendi. Quia honoratis Deum praecipua quadam et singulari orthodoxae religionis cura et cultu, ideo Deus quoque vos honorat exaltando gentem vestram, ut cunctis propemodum nationibus praeemineatis: veritatis divinae propagatione, armorum potentia, amplitudine gloriae, navigationum frequentia et rerum quarumque affluentia. Quae decora, ut Deus vobis propria faciat, toto cordis affectu precor! Nos contra Germanos pravis aemulationum studiis distractos, et incuria religionis caecatos ostentui dat Dominus, facitque incurrere omnia, quae d^qijvrndmv Jeremias suae olim genti evenisse queritur. Nihil opus est verbis, nam stupescit 1) Een brief van denzelfden inhoud is te vinden: Liber C, No. 64 en No. 65. Op de achterzijde van het hier gedrukte ezemplaar staat geschreven: „Desen brief beantwoort den 6 Decemb. ende den 14 D.D. Gregorio Franco per cambium toegesonden op Hamborch, de twee hondert Ryckdaelder aen Nicolaes van der Willigen coopman aldaer, om voorts bestelt te worden op Francfort aen den Oder. Hebben hem toegeseyt continuatie totdat God een beters versie, altijt voor het toekomende jaer?'. Gregorius Francus (Franckej, geb. 1585 (1583?), leermeester van de markgraven Johann en Johann Georg, een voorstander der gereformeerde religie. Hij werd in 1615 professor in het Grieksch aan de Universiteit te Frankfort a. d. Oder, in Z617 doctor en professor in de theologie. Hij bekleedde een voorname plaats aan deze hoogeschool en beijverde zich de twistpunten, die er in den boezem der kerk waren, bij te leggen. Hij overleed ia'1651. Zie: Allgemeine Deutsche Biografhie, Leipzig 1878, Bd. 7, S. 236. Voor de lijst van zijn werken zie men: Joh. Christoph. Becmanus, Catalogus bibliothecae publicae Universitat. Francofurtanae, Francof. ad Viadrum, anno Jubilaeo Universitatis Ildo, Christi MDCCVI, p. 109. Hij was rector-magnificus van de Univ. te Frankf. a. d. Oder in 1616, 1624, 1633, 1640, 1645. Zie: E. Friedlaender, Aeltere Universitdis-Mairikeln. I. Univcrsitat Prankfurt a. O., Leipzig 1887, Bd. I, S. XV, XVI. Ook: P. Freherus, Theatrum virorum eruditione clarorum, Noribergae 1688, Tom. I, p. 554 en 555. Doch vóór alles zie: Wolffgang Jobst, Kurtze Beschreibung der alten löblichen Stat Franckfurt an der Oder, Franckf. a. d. Oder, 1706, p. 163—165; 57, 58. Een afbeelding van het Universiteitsgebouw in: J. v. Pflugk—Harttung, lm Morgenrot der Reformation, Hersteld 1912, Th. II, S. 457. i85 1638 April 16 .orbis, insultat Rabschake, maledicit Simei, colaphisat et cribrat nos Satanas immanissime, adeo ut etiam a pura parentis mensa ad siliquas porcorum et in Sodomam atque Aegyptum, ubi Dominus noster Jesüs Christus quotidie crucifigitur, multi catervatim revertantur. Nee cessat Behemothus, confisus totum Jordanem ingressurum in os suum, rictum dilatare, et os suum distendere, ut gurgite suo voraginoso, quod rehquum est, absorbeat. Servamus tarnen nos, qui sumus in hac Marchiae Brandenburgensis urbe Francofurtana Oderae assita, ex singulari Dei gratia, libertatem confessionis orthodoxae, quamvis nunc luctemur cum tantis necessitatibus, ut nuüa eas lingua satis explicare valeat. Ipse ego ex omnibus theologiae sanctae professoribus — (caeteris aut fato suo functis, aut propter inopiam stipendiique defectum dilapsis)— solus adhuc reliquus, cogitavi aliquoties excurrere, ut faciem vestram, viri fratres, coram intuerer, et quae sit rerum nostrarum conditio exponerem. Sed longinquitas itineris, exquisita latronum immanitas, et aetatis meae — (sexagenario enim propior sum) — infirmitas obstitere, quominus desiderium meum implere potuerim. Interea solus fero pondus diei et aestum, doceo, disputo, fulcioque Ecclesiae Reformatae coetum, quantum possum. Quod si et ego hinc discederem, evanesceret protinus tota facultas theologica, dissiparetur ac difflueret coetus orthodoxus, triumpharent Papistae et Lutherani, et quicquid hactenus per 24 annos in hac vicina Marchia nostraque academia plantatum estl), fere eradicaretur. Tantisper dum supersunt apud nos pietatis studiosi ab ore meo pendentes, rehgio mihi est, stationen, hanc relinquere et alio abire quietis et commodioris vitae caussa. Qua de re plurima haberem dicere sed imxtpdvva, ideoque Harpocrates aurem mihi vellit. Quia igitur praeter CasseUanam eamque novam academiam sola haec nostra rehqua est in Germanico Imperio, in qua confessio pubhca et libera religionis reformatae exercetur, ideo vobis, exoptatissimi fratres, domini ac fautores, reve- 1) De Universiteit te Frankfort a. d. Oder werd in 1506 gesticht en bestond tot 1811, toen zij naar Breslau werd overgebracht. E. Friedlander, a.w., 3d. I, S. V. i97 1638 Juli 25 patrono summo, domino D. Bergio et mihi benefactori veteri, quos tres praecipue causas esse suspensionis credidit, Vatinianas intentaverit inimicitias. Ergo nobis insciis, quum vindictam in nos pararet et de moribus haud posset, sinistros varios rumores de nostra heterodoxia sparsit et adhuc spargit, qui si cum nostris sententiis conferantur purae putae sunt calumniae. Res diu clam gesta, tandem per quosdam amicos nobis revelata est. Nos fraterne ipsum primum monuimus, ut a calumniis et nefaria iuventutis seductione abstineret, quam legitimis praeceptoribus subtrahens, contra nos incendebat quasi meri haeretici, Sociniani, Papistae, Arminiani essemus; quum vero in dies malitia cresceret schola nostra Ulustris communi nomine de privatis coUegiis contra leges scholae et calumniis questa, ad apologiam suos, si qua accusandi causa esset, paratos obtulit. Magistratus autem illius accusationes bene longas, diversis ut fertur, scriptis oblatas, hactenus supprimens et aeterno silentio sepehendas statuens, quo illas loco habeat non obscure ostendit. Nos interim pacis et tranqui Uitat is studio gravius illum, quod poteramus, premere omittimus, et dissentientem forte ahcubi aut praeter receptum etiam heic loei doctrinae genus aliquid novantem, — (dum non evidenter et pertinaciter nimium modestiae terminos excedat) — fraterne tolerando, studii serio irenici exempla praebere, quam novare quicquam aut de receptis etiam in suggestu odiose contendere malumus. Ex collegis haud novimus, qui eius iniuriis faveat aut nos heterodoxos habeat, praeter unum forte, quem ab effectu et credulitate magis, quam iudiciosa ipsius causae consideratione metuere cogimur. Rogandi ergo mihi videmini, ne posthac isti homini quicquam respondeatis, quod in nostrum praeiudicium cedere possit et monendi, ut iudicetis annon utihus, et magis ex pace et aedificatione nostrarum sit ecclesiarum, si cautius imposterum agatis et praeoccupetis omni studio, ne novum turbarum et calumniarum subsidium subministretis per vestras literas, quas ille detruncatis, ut nobis relatum, capite et cauda 1) Konrad Eergius was van 1629—1642 predikant aan de Ansgarraskerk te Bremen. Zie: Allgem. Deutsche Biographie, Bd. 2 (1875), S. 385. 1638 Juli 25 circumfert, de condemnatione nostri ob Pelagianismum triumphans. Considerate, viri clarissimi et fratres, quid de hoe facto pronunciandum et, quod unice rogo, si imposterum deferimur cum nobis ipsis agite, ne viros bonos iniustis calumniis contra intentionem vestram subiiciatis. Sed vestrae prudentiae et pietati regulas haud praescribere opus erit. Ignoscetis mihi, si paulo prolixius haec, quae videbantur ad causae meae iustam defensionem et declarationem necessaria, ad vos perscripsi. De caetero pro vestro in me studio, quod literis testamini, gratias ago et vestro favori me etiam imposterum commendo. Aequo animo ea, quae contra spem ac vota mea eveniunt ferre didici, eoque aequiore libri mei refusionem fero, quo certior sum coram Deo ac conscientia mea me nullam illius reiectionis causam dedisse aut praevidere potuisse et etiamnum videre iustam et honestam. De libri mei exemplaribus clar. eruditorum lumini Salmasio, D. Festo Hommio et M. Hatzfeldio, cui illud eveniente occasione tradi poterit, unum unicuique communicari peto cum officiorum meorum denunciatione, et si alios apud vos nossem viros bonos theologos libenter etiam illis munusculum hoe destinarem. Quoniam vero nemo mihi praeter hos notus, reliqui libri divendi possunt, si absque detrimente famae meae fieri queat. Precium unius tribus quadrantibus imperialis veniet. Si vero venditio cum divulgatione illius ignominiae, quae mihi facta, coniuncta futura est, hberum vobis relinquo, ut eos vel Vulcano consecretis. Salutem vobis, viri reverendi, clarissimique, fraternam renunciat clariss. D. Crocius vosque mecum divino favori et benedictioni commendat in bonum ecclesiae Christianae et amplificationem. Valete. Datae Bremae. Anno 1638. Die ipso Iacobi. Vestrarum reverentiarum observantissimus Balthasar Willius D. C, No. 73. Origineel. 199 1638 Augustus 4 87. 1638 Augustus 4. — Brief door de theologische faculteit te Leiden opgesteld en gericht tot de voornaamste kerken in de provincie, om den nood van Gregorius Francus en de Universiteit te Francfort a. d. Oder aan te bevelen Eerweerdighe, welgeleerde ende seer geliefde broeders in den Heere Jesu Christo. Onse theologische faculteyt is toegesonden ende toegekomen eenen sekeren brief, geschreven van den heer Gregorius Francus, doctor ende professor der theologie in de Universiteyt van Francfort aen d' Oder, door haere keurvorstelycke doorluchticheyt gereformeert. In denwelcken syne E. verclaert ende beclaecht den bedroevelycken ende erbermelycken toestant van geheel Hooch Duytslant, ende in besonder des keurvorstedoins Brandeborch, en in hetselve der stadt ende academie aldaer. In voegen, dat de professoren voornemehjck in der theologie ofte gestorven, ofte by hoochdringende noot, onbloot sijnde van alle gasie en noodige onderhoudinghe, geweken sijn. Edoch, dat syne E. van de professoren in Godes Woort alleen aldaer verbleven is, niet tegenstaende, dat hy een merckelycke somme van syne besoldinghe ten achteren sijnde, genootsaeckt is geweest het syne meest te verteeren, sahger achtende in armoede te leven, dan dat hy in dese gelegentheyt ende synen grooten ouderdom syne beroepinghe der professie soude verlaten, ende daermede oorsaeck geven, dat hét werck der Reformatie, soo loffelijck aengevangen, ende grootelijckx gevoordert in de kercken ende Universiteyt desselven keurvorstedoms soude verloopen, ende daerentegen deselve den Lutheranen wederom ofte den Papisten ingeruymt en in handen soude gestelt worden. Om welcks voor te komen heeft syne E. eyndehjck geraden gevonden, synen toeganck tot ons ende onse kercken te nemen, biddende ende begeerende dat deselve tot een soo go(d)delycke 1) Zie hiervóór, No. 83, blz. 183—187. 1638 Augustus 4 200 ende beylighe saecke, hem believen in desen hoogen noot de handt te bieden, en te ontfangen ende aen te nemen onder deghene, die voordesen vele weldadicheyt genoten hebben. Dit is, eerweerdighe broeders, het sommairen inhout synes schryvens, waervan wy UE. hiermede een copye ofte afschrift synes int Latijn geschreven toeseynden. D' welck schryven ende begeerte deses geleerden ende godsahgen mans — (die met verscheyden schriften in druck uutgegeven de waerheyt ende rechtsinnighe meeninghe des Avontmaels des Heeren, ende andere poincten verdedicht heeft) — wy ter herten nemende, hebben, met communicatie der kercke van Leyden, goet gevonden, dat wy tot behoudinghe der voorschreven gereformeerde Universiteyt, souden schryven aen de voornaemste kercken deser Provincie, om, ten eynde voorschreven, syne E. voor dit jaer te versien van eenich onderhoudt, opdat syne E. alsoo bestandich verbly ve, ende gestadich voortvare in desen 1) synen dienst van de professie in Gods Woordt. Ende en twyfelen oock niet ofte de gemeynten Christi, betrachtende de gemeenscap der heyligen, ons van Christo soo hooch bevolen, daervan wy oock belydenisse doen, dit ons voornemen sullen voor goet bekennen ende houden, ende nae haer christelycke mildadicheyt en vermogen geern ende gewilhch het haere toebrengen, gelijck de kercke van Leyden van ons daerover eerst aengesproken sijnde, niet tegenstaende haren swaeren last daermede sy beswaert is, doch insiende de tegenwoordighe gelegentheyt, ende eysch der saeke, heeft met een milde gave willen voorgaen, toeleggende tachentich onser guldens eens, om desen trouwen dienaer Jesu Christi moet te geven tot voorstandt ende handthoudinge der waerheyt door een volstandich aenhouden van desen synen arbeydt. Bidden ende begeeren insgelijcks, dat de voortreffelycke kercke van a) believe nae haeren yver tot voortplantinge der rechtsinnighe leere, daeraen het welvaren der gemeene Gereformeerde Kercke Christi groote- 1) In H.S. staat „in desen" tweemaal geschreven. 2) Open ruimte in het H.S., waarin de plaats der kerk kon worden ingevuld. 201 1638 Augustus 28 lijckx gelegen is, haer segeninghe te contribueren. Twelck doende sal daermeede Christo onsen Heere eenen aengenamen ende behaegelycken dienst geschieden, int verquicken van desen synen dienaer, bestandich blyvende in een soo goet ende groot werck. Die 'tselfde weder ryckelijck met synen overvloedigen segen uut genade sal vergelden. Uut Leyden, den 4 Augusti des jaers des Heeren 1638. U.EE. seer toegenegene toegedaene vrinden ende broeders in den Heere Christo, de professoren der H. Theologie in de Universiteyt van Leyden Ende uut last en in aller naeme, Antonius Thysius, decanus tegenwoordich der theologische faculteyt. C, No. 70. Concept. 88. 1638 Augustus 28. — Jacobus Laurentius, predikant te Amsterdam, schrijft namens den kerkeraad, aan de faculteit dat de kerk van Amsterdam bereid is, óm ten behoeve van Gregorius Francus en de Universiteit te Francfort a. d. Oder de som van vijftig rijksdaalders bij te dragen, en vraagt hoe hij het geld verzenden zal. Reverende ac clarissime vir. Literae facultatis theologicae Leydensis a R.T. subscriptae, praeterita die Iovis in conventu nostro ordinario publice fratribus sunt praelectae, et quamvis in diuturna hac calamitate ac dispersione fratrum exterorum quotidie nimis satis' gravamur, tarnen tum propter facultatis vestrae instantiam ac commendationem, tum etiam ut comprobemus in veram orthodoxiam contra omne heterodoxias periculum in academia ista Francofurtensi ad Oderam nostram affectum, assignati sunt D. Georgio (!) Franco imperiales quinquaginta, qui penes me servantur, dum ex R.T. inteUexerimus, num 1638 Augustus 28 202 eos ad vos transmitti, vel hinc cum aliis nummis, pro eodem D. Franco ab aliis ecclesiis obtentis, Francofurtum ad Oderam transmitti a nobis velitis. Ad hoe ergo responsum R.T. exspectantes, eam bono Deo commendamus, et universae facultati theologicae salutationem honorificam nomine presbyterii nostri per R.T. fieri officiose rogamus. Scripsi raptissime ad diem 28 Augusti 1638. Jacobus Laurentius i), presbyterii Amsteldamensis praeses. 80 van Leyden. 125 van Amsterdam. 100 van den Haghe. 50 van Roterdam. 50 van Delft. 160 van Dordrecht 565 Haerlem niet ontfangen 50 R. 515 (Adres): Eerwaerdige, godsaligè, seer geleerde D. Antonius Thysius, professor in de H. Theologie in de Academie van Leyden. Port. Op den achterkant van dezen brief staat een concept van het antwoord: V.R. et Clariss. Ad hteras tuas datas 28 Augusti tardius respondeo, etiamsi monitus a reverendis pastoribus D. Heyd(ano) et Dermoutio, quod pecuniam illam destinatam Cl. viro D. Franco nondum omnem ab ecclesiis illis receperim. Gratias habemus et tibi et fratribus collegis tuis ipsisque et presbyteris et diaconis de liberah vestra erogatione ad refocillanda Christi membra in viro Ulo, qui hactenus voluit potius pauper quam vadimonium veritatis et stationen, in nobih acad(emia) Francof(urtensi) ad Oderam deserere aut 1) Jacobus Laurentius, was van 1621 tot 1642 predikant te Amsterdam. 203 1638 September 17 aliis prodere. Pecuniam apud te relinquemus dum quod reliquum est acceperimus, ut tota summa inde per cambium transmittatur. Caeterum, dum moror feriis nostris Hagae Comitis, forte incidi in librum tuum apologeticum, scriptum Belgice pro defensione Catecheseos nostrae, legi non pauca. Perplacuit. Tui semper similis, ut et contra hominem illum, qui Excalvinizatum Catechismum z) dedit. Et dum primam quaestionem aliaque contemplor quae causam Remonstranticam spectant, abs te sohde tractata, sane amphus in te ferre nequeo, quin pedo tuo pastorah lupos illos graves ecclesiam tuam vastantes, contundas, scriptis tuis Socinianos. Christi hostes, volo et Remonstrantes academicos et scepticos. Audio dissipato detrahere. In Polonia, Racoviae, ministros et scholas ad vos usque excurrere, discentes . . . a) ut et vos et nos turbent et proinde animos. Tu itaque vir clariss. invigila, ne depredentur caulam Domini, cui te Deus proposuit. C, No. p. Origineel. 89. 1638 September 17. — Schrijven van de Staten-Generaal aan de theologische en juridische faculteit te Leiden, ten geleide van een request van Willem Engelss. Visscher, waarop een schriftelijk advies van de faculteiten wordt ingewacht. De Staten Generael der Vereenichde Nederlanden. Eerwaerdige, godtvruchtige, hoochgeleerde, wyse, voorsienige Heeren. Wat Willem Engelsz. Visscher, inwoonder van Bergen op Zoom ons heeft vertoont ende versocht, sullen UL. cunnen sien uyt de bygevouchde requeste3), ende alsoo wy over dit casus bevinden te sijn verscheyden 1) De Duitsche Dominikaan Coppenstein had uitgegeven: Excalvinizata Catechesis Calvino-Heidelbergensü. Zie: A. J. v. d. Aa, Biogr. Woordenboek, Dl. XI, blz. 208. 2) Onleesbaar. 3) Betreffende een casus matrimonialis. Zie hierna: No. 90, blz. 204—205. 2ii 1642 September 10 contra lernaeam illam scurrantium hydram publicatis, iudicium et censuram vestram admodum iuvabit cognoscere. Iterum iterumque valete et salvete exoptatissimi domini ac fratres. Addere quoque placuit disputationem de absoluto decreto, hac solum de caussa, quia non nemo respondent! meo, et mihi, nuper litem movit super assertione contenta in thesi 40 et 41, ubi afhrmamus, ipsius quoque actus negativi seu desertionis in decreto reprobationis caussam reddi posse, nempe desertionem reproborum qua Deum deserunt. Firmavimus thema rationibus, et ad ius tahonis LUud revocavimus. Fuere tarnen, qui nos hac in parte a Synodo Dordrechtana discedere pertenderunt, eo quod iudicia theologorum ferme universorum, qui inibi fuerunt, statuant, actus negativi causam nullam dari posse aut requiri debere. Sed nos Cameronis distinctione, qua imprimis contra Tilenum usus est, nostrum thema munivimus, dictitantes, reprobationem aliter absolute, aliter comparate accipi, etc. Distinximus rursum inter reprobationem et reprobabilitatem: huius caussam asseruimus esse peccatum, etc. Iuvabit de his quoque, si aliquando vobis vacaverit, nos erudiri. C. No. 85. 94. 164a September 10. — De faculteit aan Antonius Deusingius, hoogleeraar te Harderwijk. Zij raadt hem aan zich met zijnen ambtgenoot Cloppenburgius te verzoenen 1). S. Redditae nobis fuere, vir clarissime, ante paucos dies 1) Antonins Deiisingius, geb. 1612, beoefenaar der wiskunde, uitnemend kenner der Oostersche talen, inzonderheid van Arabische schrijvers over geneeskunde. Hij werd in 1639 te Hardenrijk benoemd tot hoogleeraar in de wis- en natuurkunde, vanwaar hij in 1647 naar de hoogeschool te Groningen als hoogleeraar in de geneeskunde vertrok. Hij geraakte te Harderwijk in twist met zijn ambtgenoot Cloppenburgius naar aanleiding van vermeende ketterijen. Deusingius schreef nu een boek: Apologia contra Joannti Cloftenburgii Casuum fosittones, Harderov. 4«. Paqnot, die het als No. 10 onder zijne 56 werken noemt, zegt ervan: ,J'ignore 1642 September 10 212 litterae tuae, quibus conquereris de iniuria tibi facta, occasione quaestionum quarundam ad nos a clarissimo viro D. D. Cloppenburgio transmissarum, et petis ut suspendamus iudicium nostrae facultatis donec te nobis stiteris, instantibus feriis vestris, et te apud nos purgaveris. Officii vero nostri existimavimus, tibi significare, dolere nobis aé&óa&v illam, quae tibi cum reverendo collega tuo intercedit, et nos maximopere exoptare, ut istud vel sententiarum tantum, vel animum (!) etiamsi quod est, divortium, interventu vel synedrii vel collegii vestri, placide componat(ur), quod intererit et famae vestrae et Gymnasii vestri. Nee enim res ista nostri est, nee nostri est ccXXotqCovc, (?) tsxonsïv, quum hic personalia misceantur realibus et thesis revocet(ur) ad hypothesin. Hoe tantum audimus (?) utut de orthodoxia tua nolimus ex charitate christiana, et ea quam apud nos profiteris submissione, dubitare, maluisse nos tarnen multas positiones novas, quare (?) occasion e ista inter vos exorta est disceptatio, nunquam a te fuisse in pubheum emissas, hoe seculo plus satis ad novitates prono; et quia taha ad contentiones potius faciunt quam ad aedificationem, id etiam a te, vir clarissime, maiorem in modum petimus, ut omni animi moderatione in tui defensione utaris, et collegam tuum, — (qui conscientiae suae hberandae causa se taha dissimulare non potuisse profitetur) — omnibus studiis et officiis tibi conciliare et demereri coneris. Quae concertatio et coniunctionem vestram in eadem schola decet, et utrique vestrum utilis erit et honorifica. Vale vir clarisia date précise de cette pièce". (Paquot, Memoires pour servir a Vhistoire litteraire des dix-sept provinces des Pays-Bas, de la principauti de Zdègc et de quclque:. contrées voisines, Louvain 1768, Tom. XII, p. 6). Joannes Fabricius, Historiae Bibliotkecae Fabricianae, Wolfenbuttelii 1722, Pars V, p. 22, spreekt over de beroering die deze twist veroorzaakte, en die niet bedaarde „postquam iudicio facultatis theologicae uterque se submiserant". Volgens de capita der „Apologia" door Fabricius vermeld, zouden de dwaalbegrippen bestaan hebben in opvattingen over: de substantie van de menschelijke ziel, en het verband tusschen ziel en lichaam; over de voorzienigheid Gods; den aard der sterren; den geest Gods die over de wateren zweefde; de eenheid der menschelijke en goddelijke natuur in Christus. Zie ook: E. L. Vriemoet, Athenarum Frisiacarum, Leovardiae 1758, p. 383, waarin de titel vermeld is van het geschrift dat Cloppenburgius had uitgegeven: Bes ludicata de falce misset in messent theol. ab Ant. Dettsingio, Phys. Mathes. Prof. Harderoviceno; voorts A. J. van der Aa, Biographisch Woordenboek, DL IV, blz. 137—139 en de daar genoemde literatuur; Nieuw Ned. Biog. Woordenb,, Dl. I, blz. 613—614. 213 1643 Juni 6 sime, et nos caeteroquin tuae virtuti favere tibi persuade. Scriptum Lugd. Batav., X Septembris MDCXLILT. T. studiosissimi Jacobus Triglandius, S. Theol. Professor. Fridericus Spanheimius, S. Theol. Professor. Joh. Polyander a Kerckhoven, p. t. decanus. (Adres :) Viro clarissimo, doctissimoque D. Antonio Deusingio, philosophiae professori in gymnasio Harderviceno, amico nostro colendo. Hardervicum. D, M- 73—75- Copie. 95- 1643 Juni 6. — Verzoek van Harman Jansen Bitter en Aeltie Eetsum aan den Prins van Oranje, om den kerkeraad en het gerecht van Utrecht te gelasten, hunne huwelijksproclamatiën te doen plaats hebben. Deze hadden geweigerd wegens de vermeende verboden graad van bloedverwantschap, zvaarin beide personen tot elkander stonden. De prins heeft hun verzoek ingewilligd. Aen sijn Hoocheyt den Prince van Oraengien. Geven oidtmoedehjck te kennen Harman Jansen Bitter ende Aeltie Eetsum, weduwe van Goort Cornelisz., woonende tot Utrecht, dat syluyden naer voorgaende trou-beloften met den anderen vleeschelycken hebben geconverseert. Sulcx, dat sy Aeltie van den voorn(oemden) Harman Jansen Bitter bevrucht is geworden, dat sy supplianten willende haer troubeloften naercomen ende deselve in facie ecclesiae doen solemniseren, volgende de ordonnantie van de Ed. Mog. Heeren Staten 's Lants opt stuck van den houwelycken staet gemaeckt, erschenen sijn geweest voor den E. kerckenraet tot Utrecht ende aldaer haere houwelijckse procla- JÓ43 Juni 6 214 matien ende geboden hebben doen aenteeckenen, dat syluyden een gebodt oft proclamatie hebbende gehadt, ende den voorseyden kerckenraet daernaer in ervaringe sijnde gecomen; dat hy Harman Jansen is een heel susters soon van den voorn(oemden) Goort Cornehsz., haer Aeltiens eerste man, gerefuseert hebben de voordere proclamatien te doen, dat daernaer Jofnckheer) Frederick Ruysch, eerste borgem(eester) der stadt Utrecht als becleedende het vacerende schoutampt der voors(eyde) stadt, belieft heeft requeste te presenteren aan den E. gerechte derselver stadt, ende daerby te kennen te geven, dat sy supplianten onderstaen hadden niet alleen metten anderen houwelijck te contraheren, maer oock vleesselycken te converseren ende sonder voorgaende solemnisatie in huyshoudinge te treden, seggende voorts soodanigh houwelijck ende conversatie in Godes Heylige Woort als na rechten, ende speciahjck oock by de voorseyde ordonnantie verboden ende incestieux te syne, ende dat sy supplianten daerover aen den lyve waren strafbaer, versoeckende dienvolgende tegens de supphanten apprehentie corporeel ten minsten citatie in persoon. Dat de citatie in persoon den voorn(oemden) Jo(nckheer) Frederick Ruysch, by den voors(eyden) gerechte sijnde geaccordeert denselven dienvolgende de supplianten in persoone heeft doen citeren, dat de supphanten, sijnde slechte ende onervaren persoonen ende haer de rechten ende manieren van procederen niet verstaende, seker procureur voor den voors(eyden) gerechte hebben belast gehadt, omme voor haerheden in judicio te compareren ende te aenhooren den eysch van den voornoemden) Jo(nckheer) Frederick Ruysch, dat den voorseyden gerechte (na) der supplianten non comparitie gelieft hebben tegens henheden te verleenen apprehentie corporeel, dat dienvolgende de supplianten in hechtenisse 'gehaelt sijnde, daerna uytter detentie wederomme op haerheder versoeck sijn ontslagen op hantastinge met penale interdictie van niet meer metten anderen in huyshoudinge ende vleeselycke conversatie te continueren, breeder als by deselve acte desen annex. Dan gemerckt de supplianten niet en weten, dat soodanig houwelijck by Godes heyhge Woort Levit. 18 ende 215 1643 Juni 6 20 is verboden, dat syluyden oock van verscheyden rechtsgeleerden onderricht sijn soodanigh huwelijck nochte by de key(serlycke) oft canonycke rechten, noch oock by de voorseyde ordonnantie verboden te sijn, ende dat ter contrarie sodanige huwelycken meermaels sijn toegelaten, ende ghepermitteert, soo by den voors(eyden) gerechte, als namenthjck den persoon van eenen Jacob van Herrewaerden, notaris tot Utrecht, die getrout heeft gehadt tot sijn tweede huysvrouwe sijn eerst overleden huysvrou geheele susters dochter. Item den persoon van doctor Evert van Merevelt, gewoont hebbende tot Ammersfort, mitsgaders eenen Hendrick Dierksen Sphnt, woonende aen den Meertensdijck buyten Utrecht, die getrout is met Marietge Aerts syne overledens huysvrouwens susters dochter, ende noch onlancx eenen Frederick Visscher met sijn overleden huysvrouwen halve broeders dochter. Gelijck oock by U. Hoocheydt op den 24en Augusti 1634 geconsenteert is eenen Niclaes Blommart te trouwen met de dochter van Frederick van Reynigum, gelycken grade van affiniteyt den anderen bestaende als de supplianten, niettegenstaende die van den gerechte ende kerckenraet van Utrecht gerefuseert hadden deselve persoonen in den heyligen echten staet te bevestigen, ende want het blijckt uyt het voorverhaelde, dat die van den voorsfeyden) gerechte ende kerckenraet van Utrecht refuseren der supphanten geboden ende proclamatien voort te laten gaen ende alsulcx henluyden mede te bevestigen in den echten staet: soo keeren de supplianten haer tot U. Hoocheydt, oodtmoedelycken biddende, dat deselve geheven uyt syne aengeboorne goedertierentheydt ende christelycke mededoogentheydt de supphanten te permitteren met haer aengevangen houwelijck voort te varen, ende alsulcx voor soovele de rechten ende ordonnantiën van de Ed.Mog. Heeren Staten s' Lants van Utrecht soodanigh huwelijck eenichsints souden mogen tegenwesen — (als men ignoreert) — daerinne te dispenseeren, ende dienvolgende die van den voorseyden gerechte der stadt Utrecht te bevelen de voorseyde penale interdictie weder af te doen, mitsgaders die van den kerckenraet van Utrecht te injungeren, dat sy 1644 Augustus 25 216 met de begonnen proclamatien voortvaren ende hun supphanten in den begonnen echten staet te bevestigen. Dit doende etc. In mergine stont geappostuleert: sy dese gestelt in handen van de heeren presiderende ende andere raden sHoefe van Utrecht, omme deselve advies gesien verders in de saecke gedisponeert te werden. Actum in den Hage, den 25e» May 1643 ende was onderteeckent mettet hanteecken van den Prince van Orangie. In mergine stont noch leeger geappostuleert: Sijn hoocheyt ghesien hebbende den inhout deser requeste, ende daerop gehadt het advis van de presiderende ende raden 's Hoofs van Utrecht, heeft den supplianten gepermitteert ende permitteert hun midts desen met haer aengevangen houwel(ijck) voort te varen. Lastende dienvolgende die van den gerechte der stadt Utrecht de penale interdictie daertegens gedecerneert af te doen, ende het voorseyde houwelijck synen voortganck laten genieten. Gedaen int fort Nassau, op de voorn, den 6« juny ï643 ende geteeckent met het merck van den Prince van Orangien met eenen segel van rooden wassche. Onder stont ter ordonnantie van sijn Hoochheyt, geteeckent: Huygens. (Met andere hand:) Deese acte van sijn Hoogheyt verkregen hebbende zijn deese personen van Utrecht vertrocken nae Amsterdam, hebben haer daer op een nieuw laten aentekenen, zonder haren casus ofte de acte van sijn Hoogheyt bekent te maken. C, No. 94. ) D, fol. 215-216. \G^U- 96. 1644 Augustus 35. — Adtwoord, door de dissidenten aan Wladislaus IV van Polen gegeven, op sijn versoek tot bijwoning van het godsdienstgesprek te Thorn, waar dese vorst hoopte alle partgen, soowel Roomschen, Lutherschen als Gereformeerden met elkander te verzoenen 1). Sacrae Regiae Maiestati Domino Domino VTadislao IV, 1) De persoon, die dezen brief in het copieboek inschreef, heeft blijkbaar eenige 1652 Juni 10 232 non insedisse credibile sit, imo nee ipsum Salomonem in initiatione templi, 1 Reg. 8 v. 54 et 2 Chron. 6 v. 13; 2. Nee ullibi talium pulvinarium mentionem fieri; 3. Pugnare cum humilitate, quae a supplicantibus coram divina maiestate requiritur summa; 4. Gignere superbas cogitationes, quibus sponsorum mentes, quorum tune est praecipue orare, quorumque causa preces istae instituuntur, a vera cordis devotione abalienentur; 5. Esse praesertim infirmis scandalo et tenuioribus, quibus ob remunerationis inopiam non supponuntur, despicatui, contra Jacobi Apostoli sententiam cap. 2 sub initium, vel si supponuntur oneri quod invitis extorqueatur id, quo carere non possint, ab iis, qui forsan sint abundantiores; 6. Esse ml, nisi turpis lucri aucupium, in unius hominis avari commodum redundans; 7. In aliis aliarum provinciarum ecclesiis non fieri, et si quae sunt alia plura. Pars vero affirmans inquit: t. Esse rem adiaphoram, et ideo admittendam; 2. Scripturae exempla non magis valere contra quam pro pulvinaribus supponendis et pro circumstantiarum diversitate diversimode esse accipienda; 3. Scripturam nusquam vetare; 4. Posse hominem aeque humihter in pulvinaribus quam sine üs orare; 5. Nee ullum scandalum dari iam assuetum etc. Hinc duo emergunt, quae me ex reverentiis vestris famihariter quaerere veritatis cogit desiderium et rei necessitas. Primum est utrum in urbe vestra et reliquis provinciae vestrae ecclesüs neogamis coram fade ecclesiae Deo inter copulandum supplicantibus pulvinaria supponantur? Num id moris sit et fiat? Alterum est, utrum satis decorum et pium sit, anne aliquam in Deum irreverentiam sapiat et arrogantiam pariat? Et hinc, si indecorum, nee satis pium iudicetis, tertium ^rrifta exoritur, utrum reprehensionem et collatoris sui tune praesentis viri nobilis indignationem, iram, et odium meruerit minister copulans, quod ea ex improviso et sine praevia ecclesiae ordinatione supponentem iusserit ante rursum toUere quam copulationem veht exordiri? eo 1. quod nulla classicali, nulla synodali,. nulla consistoriali constitutione suffultum; 2. ibidem loei inusitatum et ante hac semper, ne 6eret, a ministro vetitum; 3. privati hominis et quidem militis ad istam ecclesiam non 233 1652 Juni 26 pertinentis audax inceptum et facinus, et nil nisi avarum turpis lucri aucupium; 4. et denique contra sponsorum voluntatem et magistratus, qui et collator, interdictum, singulariter ad id a sponsis impetratum, et per praedictum ministrum duabus vicibus publice ante octiduum promulgatum. Nam si tale lucrum cauponari non Heet extra templum in via, multo minus in templo durante cultu divino coram Dei facie etc. Ad haec si ex conscientia, viri admodum reverendi et celeberrimi responderitis, feceritis Deo et bonis gratissimum, qui pro isthac in ecclesiam suam gratificatione gratiose vobis rursum benefacturus est, quod ut faciat, bonorum omnium fontem Deum istum vivum supplex veneror iugiter. Utinam ante 21 Junii iuxta stylum veterem ad me redeat responsum! Tune enim hac de re classicahter agetur. Vos singulos et universos, viri reverendi, celeberrimi et summe honorandi, divinae gratiae animitus commendo, qui vos in sui honorem propagandum, in bonum ecclesiae suae promovendum et famihae vestrae emolumentum diu incolumes sospitet. Amen. Westerwytwerdiae in Omlandia, sesquimiliare ultra Groningam septentrionem versus. Ultimo Maii, stylo Iuhano, anno 1652.' RR. VV. omni cultu et officio addictiss(imus) Gerh. Gansefoort, ecclesiastes in Westerwytwert. C, No. 81. Origineel. 99. 1652 Juni 26. — Antwoord van de faculteit op de door Gerhardus Gansefoort gestelde vraag of bruidegom en bruid bij de huwelijksinzegening op kussens knielen mogen i). S. P. Reverende et doctissime vir, frater in Christo plurimum colende. 1) Zie hiervóór, No. 98. Dit antwoord, 'door Coccejus opgesteld, is te vinden in: Opera Cocceji, AmsteL. 1673, Tom. VI (Consilia), p. 4. 1652 Juni 26 234 Quod iudicium nostrum super facto quodam, quod nuper in ecclesia vestra se vobis obtulit, et quod novitate et insolentia quadam vos perculit, scisciteris: illud denegare nee voluimus, nee potuimus. Recte vero rem totam ad duo capita reyocas, dum quaeris a nobis: 1. Utrum in urbe nostra, et reliquis provinciae nostrae ecclesiis, neogamis coram facie ecclesiae, Deo inter copulandum supplicantibus pulvinaria substernantur? Et num id moris sit et fiat. 2. Deinde utrum satis decorum et pium sit, anne aliquam in Deum irreverentiam sapiat, et arrogantiam parere natum sit? Ac primum quidem tuum £ym>fia quod attinet: diffiteri non possumus, morem illum supponendi pulvinaria sponsis honoratioribus, muitos retro annos invaluisse in hac nostra ecclesia Leydensi, et maiore etiam cum pompa et non sine noXXy yavxaalff eundem ritum usurpari quandoque in ecclesiis Amstelodamensi et Hagiensi — (nam de aliis non ita nobis constat) — idque sine ulla contradictione, aut cuiusquam scandalo. Quin saepe vidimus, Amstelodami praesertim, pictis etiam tapetibus exornatum locum, ubi honoratiores sponsi sedebant, atque ad eorum exitum e templo, pulsari etiam organa. Atque apud nos quidem, cum animadverteremus ditioribus tantum pulvinaria subiici, pauperibus veronegari, custodi nostro in mandatis dedimus, ut si plures adessent matrimonio iungendi, vel nuUi, vel omnibus promiscue pulvinaria substerneret, quia iniquum nobis videbatur, custodi id deferre, ut apud se discrimen illud faceret, et iudex fieret iniquarum cogitationum. Neque vero uhi nostrum hactenus in mentem venit, de re illa htem movere, aut contentionis serram cum quoquam reciprocare. Quod in ea simus sententia, non esse super re adiaphora, qualis nobis haec, de qua consuhmur, videtur, nimis satagendum aut conscientiis iniiciendum scrupulum; ut scilicet omnem mdividuum actum existiment esse necessarium, id est vel necessario exercendum vel omittendum. Quod quid aliud esset, quam iugum imponere conscientiis Christianorum, quo perpetuae trepidationi subücerentur? Nam dum cogitant aliquid facere aut omittere, de qu© nihil in S. Literis praeceptum inveniunt, quonam se convertent conscientiae, et ubi securita- 245 1653 April 3 Hollantsche synoden aen ons geaddresseert, houdende deselve doleantie over den aenwasch ende de proceduren van de Sociniaensche secte binnen dese landen, ende insonderheyt, over de licentie vant divulgeren ende debiteren der Sociniaensche boecken ende geschriften binnen deselve landen, ende is onse goede meyninge ende begeerte, dat UE. ons daerop sullen dienen van UEd. advys, opdat wy hetselve gesien, vorder mogen disponeren sooals wy tot ruste van den lande, ende naer der saecke gelegentheyt sullen vinden te behooren, ende sulcx verwachtende, Eerwaerde, hoochgeleerde, vrome, discrete, goede vrunden, bevelen wy uwe Ed. de bescherminge Godes. Gescreven in den Hage, den Xlden Martii 1653. Ter ordonnantie van den Staten Herb. van Beaumont. 1653. (Adres:) Eerwaerde, hoochgeleerde, vrome, discrete, goede vrunden, de professoren van de Theologische faculteyt ende Universiteyt tot Leyden. C, No. 83. Origineel. D, fol. ng—120. Copie. I03. 1653 April 3. — Advies van de faculteit aan de Staten van Holland en West-Friesland betreffende de Socinianen l). Edele Groot Mogende Heeren. Wy hebben met reverentie ontfangen U Ed. Groot Mog. missive gedateert den 11 Martii, waerby U Ed. Gr. M. ons communiceren Copie van de Remonstrantie, wegens de Gedeputeerden van de Zuyt ende Noort Hollantsche synoden aen U Ed. Gr. M. geadresseert, inhoudende doleantie over den aenwas ende de procedueren van de Sociniaensche secte i).JDit advies is gedrukt bij: Petrus de Witte, Wederlegginge der Sociniaensche dwalingen, DL I, Achter de Voor-reden. Ook bij: D. Gerdes, Verschelde documenten, blz. 28—32. Zie: J. C. van Slee, De geschiedenis van het Socinianisme in de Nederlanden, Haarlem 1914, blz. 259—260. i6s3 April 3 246 binnen dese landen, ende insonderheyt over de licentie van het divulgeren ende dediceeren r) der Sociniaensche boucken, ende daernevens begeeren, dat wy U Ed. Gr. M. daerop sullen dienen van advys, hetwelcke niet konnende weygeren aen onse van Godt verleende, ende voor den welstant der kercke ende des landts getrouwehck sorge dragende overheyt, hebben wy de saecke in Godts vreese overwogen, ende geoordeelt, dat U Ed. Gr. M. groote redenen hebben, om nae alle mogelickheyt te waecken ende toe te sien, dat de leere van Socinus niet gestroyt ende voortgeplant en werde, want daer niet schadelicker en schricklicker ter weerelt kan bedacht werden als dese ketterye. Met de Joden, die den Heere Christum, om het belyden van de contrarie waerheyt gedoot hebben, loochenen sy de Godtheyt Christi, ende de persoon des H. Geestes, de verlossinge door de welrieckende offerhande Christi, om welcke Godt de zonden niet toe en reeckent, het priesterlicke ampt Christi, de waere gerechticheyt, dewelcke in Godes gerichte alleene bestaen kan, ende stellen de rechtveerdicheyt met de selvigen in haer eygen doen, verydelende de wet, ende daermede nemen sy wech de openbaringe der heyhcheyt Godts, in de wet ende consciëntie geopenbaert, ende den yver, welcken Godt heeft tegen de sonde, waerom hy hemselven oock noemt eenen yverigen Godt, die de sonden straft, ende geensints sonder wraecke laet voorbygaen; de kennisse der sonden, de vreese Godes ende de toevlucht tot Godes genade, versierende dat Godt den ongerechtigen gerecht oordeele uyt eenich doen, hetwelcke hy nae sijn welbehagen den mensche opleght, hetwelcke eene lasteringe Godts is, ende de substantie van 't Jodendom, Pausdom, Heydendom, ende aller valsche religiën. Want Godt kan hem selven niet verloochenen ende geene andere gerechticheyt voor goet kennen, als alleene die, die nae de wet is, waerinne het beelt Godts uytgedruckt wert. Sy verloochenen het evenbeelt Godts ende seggen, dat de mensche van Godt gemaeckt is sonder natuerlicke kennisse Godts 1) Gerdes, Verschelde documenten, blz. 29 en Petrus de Witte, a. nr., Achter de Voor-reden hebben: debiteren. 247 1653 April 3 ende des rechts, geinchneert tot dat, dat de mensche hem achte goet te zijn. Ende soo seggen sy inderdaet, dat Godt den mensche onwijs ende boos gemaeckt heeft. Sy stellen de oorsaecke van het goede te doen met de Pelagiaenen in de vryheyt des menschen, sluyten de genade der wedergeboorte, ende der heyhchmaeckinge uit, nemen alsoo wech het gebedt ende de dancksegginge. Sy loochenen Godts voorsienicheyt, eeuwigen raedt ende besluyt, ende de wetenschap der toekomende dingen. Sy willen, dat men den Heere Jesum als een bloot mensche adoreren sal, met de Papisten ende heydenen creaturen vereerende. Sy seggen men mach den Heere Jesum wel aenroepen, wanneer men wil, alsof wy hem niet van doen en hadden, ende niet nodich en ware van hem yets te bidden, ofte mogehek waere tot den Vader sonder den Soon te komen. Dus nemen sy wech het geloove ende alsoo oock de lieffde, dewelcke alleen uyt het geloove voorkomt, ende met eenes de hoope, dewelcke by haer niet meer en is als een vermoeden, dat sy mogelijck konnen salich werden, ofte eene vermetelheyt van te hebben gedaen watter geeyscht wert. Sy loochenen dat alle waere boetveerdige salich werden; met de Saduceen loochenen sy het leven van de ziele nae de doot des lichaems, ende de opstandinge der godtloosen. Is derhalven te recht geseyt, dat haere leere ten naesten de Turckxe leere is — (hetwelcke sy selffs niet konnen loochenen, die staende houden, dat de leere van Christi persoon eene verhinderinge is van de bekeeringe der Joden ende Turcken) — ende verschilt ofte niet ofte weynich van het heydendom, eene leere uyt veele dwalingen t' samen gesmolten, een exstirpatie van het Christengeloove. Daerby komt, dat sy de Magistraten niet konnen beminnen, niet voor Christenen houdende dewelcke het, sweert nae Godts Woort gebruycken. Sy sijn stout om de Schrifture, gelijck «en wasche neuse te verdraeyen ende te ontsenuen, jae *) onder het vooroordeel van haer verstant te leggen, arghlistich de slechte ende eenvoudige i) De woorden jae — leggen ontbreken bij Petras de Witte, a. w., Achter de Voor-reden. 1655 Maart 260 nochtans niet gelochent worden, ofte zy zijn met den echten bant aen malckanderen verbonden geweest. Daernae, dat wy verstaen, dat Levit. 18 v. 16 met dese woorden: Ghy en sult de schaemte der huysvrouwe uwes broeders niet ontdecken, het is de schaemte uwes broeders; te gelycke verbieden zy de vermenginge des mans met syner vrouwen suster. Waerinne wy geerne volgen de uytlegginge ende redenen van Calvinus: si retegitur fratris turpitudo, ubi frater eius viduam ducit, non minus retegitur turpitudo sororis, quum eius marito post viduitatem nubit altera soror. Wy weten wel, dat de Joden sulck een houhck toelaten nae het afsterven van de vrouwe, maer sulcks comt daervandaen, dat sy niet hebben verstaen, dat haer inden i8en vers alle polygamie verboden was. Waeromme sy oock van den propheet Malachia int 2 e capittel, ende van Christo Matth. 19 v. 4, 5, 6, 8, 9 bestraft worden. Nu wat dan den requirant aengaet, daervan geseght wort, dat hy noch voor noch nae de trouwe met Agatha eenige vleeschelicke conversatie gehadt hebbe, ende dat sommiger doctoren seggen geallegueert wort, als ofte daer geene affiniteyt konde zijn, daer geene vermenginge van gebloete is, connen wy ons oock op sodanige redenen niet genouchsaem verseeckeren, omme dergelycke houwehjck t'approberen, overmits de letter spreeckt van: Vrouwe, ende kennelick "is, dat consensus ende niet concubitus een houwelick maecken, aangesien een man ende wijff een vleesch zijn van dien tijt aff dat Godt haer tesamen gevoucht door het verbondt tusschen haer beyde, Matth. 19 v. 5, 6, Malachia 2 v. 14, waeromme oock die, die eene beloofde beslaept als een echtbreecker gestraft wort Deut. 22 v. 24, ende de maget Maria Josephs vrouwe int Evangehum genaemt wort. Jae de redenen die van sommigen — (soo seyt P. Lombar dus, 4, dist. 27, quidam tanien asserunt, vere coniuges non esse ante quam inter cedat commixtio sexus) — bygebracht wort, is seer swack, namentlick, dat een ondertroude sonder toestaen van den bruydegom soude connen een belooffde van maegdschap op haer nemen, strydende met de leere Pauli 1 Cor. 7. Ende is openbaer, dat de eerbaerheyt eene grooten kreuck 1655 Maart lyden soude, indien de kennisse, vrientschap, gemeinschap, lieffde ende bystandt van swagers ende swagerinnen soude met suspitie van ontuchtige gedachten besmet moeten zijn. Hetwelcke eyndelick volgen soude uyt approbatie van diergelycke houwelicken, gemerckt dat van exempelen gebruycken, van gebruycken wetten werden plegen. Wy connen wel gelooven, dat desen man int eersten met syner vrouwen suster als syner swagerinne ommegaende sich tot andere gedachten heeft laten bewegen, door hoope van dispensatie van off elders te bekomen, hetwelcke hem eenichsints tot excusatie mocht strecken. Maer daeruyt blijckt, dat sulcke dispensatien tenminste nergens anders toe connen dienen, als tot aenporringe omme diergelycke dingen te attenteren tot scandaleuse fornicatien, ende dat de heden nae veranderinge van haer lusten of dispensatie of dissolutie gaen soecken, gehjck aen Henricus VTH coninck van Engelandt is gesien. Konnen derhalven voor ons deel tot sulcke dispensatie niet raeden. Des niet tegenstaende sullen wy U Hoog Mog. laten oordeelen off het eerhek leven ende onnoselheyt van dese heden m erit er en, dat hare kinderen het ius legitimum principali autoritate gegont ende gegeven worde. Hebben dit onse geringe advis U Hoog. Mog. in ootmoedigheyt niet connen bergen, dewelcke wy in de genadige protectie Godes hertehek bevelen. Leyden a) Martii 1655. U Hoog Mog. ootmoedigen dienaeren, de professoren theologicae facultatis aldaer Abrahamus Heydantjs. Johannes Coccejus. Johannes Hoornbeeck. (Adres :) Hoogh Mogende Heeren, De Heeren, General Staten der Vereenigde Nederlanden. D, fol. 759—165. Copie. jfiiP*! 1) Open plaats in het h.s.; Op. Cocceji: Roemen. 2) Datum is niet ingevuld. 1655 Maart 6 262 107. 1655 Maart 6. — De Staten-Generaal zendt aan de faculteit een boek van Petrus Wittewrongel, getiteld n Oeconomia Christiana" met verzoek om advies. De Staten Generael der Vereenichde Nederlanden. Weerdige, erentfeste, hooch ende welgeleerde, vrome, heve besondere. Wy hebben goetgevonden UL. mits desen toe te senden het hiernevens gaende tractaet, geintituleert Oeconomia Christiana, ofte Christelycke Huyshoudinge, beschreven door Petrum Wittewrongel 1), bedienaer des goddelycken Woorts tot Amsterdam, met versoeck ende begeerte, dat deselve het voors(eyde) tractaet willen visiteren, examineren, ende ons soo haeste doenlycken laten toecomen hun advis, of£ het selve met goede stichtinge door den druck soude connen werden gemeen gemaeckt. Waertoe ons verlatende, bevelen UL. in Godes heylige protectie. In den Hage, den 6^ Martii 1655. johan van FvEEDE. Ter ordonnantie van de hoochgemelte Heeren Staten Generael N. Ruysch. (Adres :) Weerde, erentfeste, hooch ende welgeleerde, vrome, onse lieve besondere, de professoren van de theologische faculteit op de Universiteit tot Leyden. C, No. 8g. Origineel. IO8. 1655 Maart 12. — Judicium van de faculteit over het haar om advies toegezonden boek van Petrus Wittewrongel „Oeconomia Christiana". 1) Petrus Wittewrongel, geb. te Middelburg, predikant te Renesse, Zierikzee en Amsterdam (1638—1662), in welk laatste jaar hij overleed. Het hier genoemde werk was zijn: Christelycke Huyshoudinge, Amst. 1655, 8°. Zie: A. J. v. d. Aa, Biogr. Woordenboek, Dl. 20, blz. 399. 263 1655 Maart 12 Hoogh Mogende Heeren. Het hierby gevougde. tractaet geintituleert Oeconomia Christiana, geschreven door D. Petrum Wittewrongel, bedienaer des goddelicken woorts tot Amsterdam *), is, naervolgende U Hoogh Mog. versouck by de professores van de theologische faculteyt doorgesien ende bevonden, dat hetselve nae syne materie nootwendich, nae de maniere van tracteren wel geleerdelick, duydehck ende stichtelick gedaen is, hetwelcke deselve hebbe geoordeelt U Hoogh. Mog. voor advys te behooren gerescribeert te worden, U Hoogh Mog. in Godts heyhge protectie ootmoedelick beveelende. Leyden, den i2en Martii 1655. Nomine Facultatis Theologiae Johannes Coccejus, p. t. decanus. D, fol. 156. Copie. 109. 1655 April 27. — Herman, landgraaf van Hessen a), verzoekt aan de faculteit hem te willen melden, of eene door hem zelf vervaardigde Duitsche vertaling van een tractaat van den Franschen godgeleerde Johannes Mestresatus in Holland zou kunnen worden gedrukt en uitgegeven. Hermannus, Dei gratia landgravius Hassiae, princeps 1) Zie hiervóór, No. 107, blz. 262. 2) Herman IV, landgraaf van Hessen, zoon van Moritz van Hessen-Kassei en Jnliane, gravin van Nassau-Siegen, werd in 1607 te Kassei geboren. Daar hij met een misvormd linkerbeen was geboren, was hij voor den krijgsdienst ongeschikt. Hij legde zich toe op wetenschappelijke stadiën, vooral astronomische-metereologische, bestudeerde voorts de topographie van zijn land, en de muziek. Hij kende verscheidene talen en ondersteunde milddadig kerken, scholen en hospitalen. In zijnen laatsten wil bestemde hij zijn lichaam voor medische sectie „nicht aus Hoffarth, oder Aberglauben, sondern zur Belehrung der Aerzte", en wenschte bij zijne begrafenis geen lofredenen: „es genüget, dasz wir ein Kind Gottes gewesen". Hij stierf te Rotenburg in 1658. Zie: Christoph. v. Rommel, Geschichie von Hessen, Cassel 1837, Bd. VI, S. 342—345; Allgemeine Deutsche Biographie, Leipzig 1880, Bd. XII, S. 128—130; Chr. Sepp, Het Godgeleerd Onderwijs in Nederland gedurende de 16e en ije eeuw, Leiden 1874, DL II, blz. 466. i655 April 27 264 Hersfeldiae, comes Cattimeliboci, Deciae, Eigenhainae, Niddae et Schauwenburgi etc. Theologis Leidensibus celeberrimis salutem et gratiam. Viri reverendi admodum clarissimi et excellentissimi, singulariter dilecti. Quo feracius est seculum hoe hominum nutantium, fidei naufragium facientium et, deserta veritate EvangeUca, in castra pontificiorum transeuntium, cuius rei sub effoetam hanc mundi senectam tristia ubivis extant specimina, eo magis studuimus nos pro eo, quod divinitus nobis concreditum est talentum ac munus, tum nos ipsos, tum alios, in veritate semel tradita confirmare, et pro illa ad beatum nostrum obitum et abitum usque virihter et constanter, in quo proposito nostro Deus pro forti suo robore nos stabiliat, decertare. Studuimus id facere sedula et attenta lectione divinarum hterarum, quae nos possunt sapientes reddere ad salutem, per fidem quae est in Christo. Ulis subiunximus bonos et probatos hbros virorum doctorum, qui Scripturam ducem sequuti, veritatem divinam, quam in ëcclesüs nostris profitemur, asseruerunt et a cavillis adversariorum vindicarunt. His cogitationibus et rebus cum unice intenti essemus, commodum se nobis obtulit sohda et prolixa informatici insignis Theologi et Ecclesiastae Parisiensis Johannis Mestresati 1), de ecclesia Domini nostri Jesu Christi, qua articulum illum inter Catholicos et Papistas admodum controversiosum tam dilucide, perspicue et sohde e Sacris Literis etpia antiquitate exposuit, ut omnibus Christianis, qui exercitatos sensus habent ad discretionem boni ac mali, abunde satisfacere 1) Jean Mestrezat (Johannes Mestresatus), geb. te Genève in 1592, gest, te Parijs in 1657, waar hg predikant is geweest, Pierre Bayle, Dictionaire historiquc et crittque1, Amst, 1740, Tom. m, p. 380: „ses conférences avec les Catholiques Romains, ses Députations, ses Sermons, ses Tivres, le firent paroïtre 1'nn des plus habiles hommes que les Réformez eussent en France". Zie ook vooral: Eug. et Em. Haag, La France Protestante, Paris 1856, Tom. VI, p. 397—400, waar 24 werken van hem, alle vrij zeldzaam, worden opgenoemd. Het hier genoemde boekje wordt daar aangehaald als: „XV. Traitté de PEglisc, Gen. et Char., 1649, in 4°; trad. en allem. Cassel, 1649, in 4', et en latin, Brem. 1676". 265 i655 April 27 credamus. Tractatus ille adeo nobis legentibus arrisit, ut operae pretium duxerimus, si è Gallico in Germanicum transfunderetur idioma. Commisimus igitur illum cuidam verbi divini ministro, linguae Gallicae probe gnaro, verten* dum, qui etiam id operae haud ülubenter in se recepit. Cum translatio ad umbihcum perducta et typis excusa esset, deprehendimus collatione facta ad exemplar GaUicum, non solum plurima irrep(s)isse menda et sphalmata, verum et virum illum non in omnibus sensum authoris assecutum esse, non illis verbis reddidisse, quibus decebat, integros omissos esse paragraphos et sectiones et allegationes non rite citatas. Id cum videremus, admodum doluit nobis, opus tam praeclarum, ita vitiatum et mutilum, in hominum manus venisse. Anne incuriae, an vero typothetae pontificii, qui tune temporis in typographio Cassellano haesisse dicitur, malitiae tribuendum sit, asseverare non possumus. Vereor tarnen, ne diversae partis homines, cum primis Jesuitae Herbipolenses, qui refutationem huius operis moliri feruntur, ansam calumniandi inde arripiant, et totum librum suspectum reddant, qui sane dignus est, ut ab omnibus legatur. Laborem igitur ipse in me suscepi, priorem versionem revidi, correxi, mendas sustuli, omnia secundum proprietatem verborum transposui, neglecta inserui et testimonia ex aliis addita rite enarravi, plane statuens, versionem iam eiusmodi esse, quae cum fructu legi queat, et dolendum esset, si libro isto emendato boni carere deberent Cum autem priora exemplaria distracta nondum sint, neque facile, imprimis memoratis naevis animadversis, divendi possint, neminem fore credimus in superiore nostra Germania, qui nostram a vitiis repurgatam versionem suis sumptibus et impensis excudi curet. Ad vos igitur, veritatis orthodoxae et rei literariae amantissimos, nobis abeundum esse duximus, clementer et enixis precibus vos obtestantes, ut rem hanc vestra ope provehere dignemini. Est apud vos vir integerrimus, e libris ahis pubhei iuris factis nobis de nomine notus Franciscus Hegeren, quem laborem et impensas hasce in se suscipere exoptamus, et quidem, si fieri possit, in minori forma. De cuius, ut et vestra voluntate, si certibres redditi [i655?] 266 fuerimus, librum pure descriptum nostris sumptibus per dominum Wickefordium transmittemus. Facietis eo ipso rem vobis dignam et ecclesiae valde proficuam. Multi exinde exaedihcabuntur et ad versus strophas Lojolitarum praemunientur, qui praesumunt, sua de ecclesia heterodidascalia, totum aedificium Evangelicae Religionis subruere et evertere. Si operam vestram hac in re Ecclesiae Dei locaveritis, magnam, sat scio, apud plurimas inibitis gratiam, sicut et apud nos. Nostra vicissim vobis constant mutua, et nullo non tempore gratum animum nostrum vobis declarabimus. Deus O. M. vos omnes et singulos Ecclesiae suae plus satis afflictae bono, virtute sua invicta sustineat, praesidio hieatur, et laboribus vestris sanctis ubertim benedicat. Datae Rotenbergae ad Fuldam, in arce nostra, d. Aprihs Anno 1655. Vobis clementer bene cupiens Hermannus, Hassiae Landgravius. (Adres:) Viris, maxime reverendis, clarissimis et excellentissimis, decano doctoribus et professoribus S.S. Theologiae in Academia, quae est Lugduni-Batavorum, celeberrimis singulariter nobis dilectis Leiden. C, No. 87, Origineel. Met opliggend rood zegeltje. • VLO. [1655 ?]. — De faculteit antwoordt aan Herman, landgraaf van Hessen, dat zij zijn boek aan den universiteitsdrukker Elzevier heeft voorgelegd, die bereid is het te drukken, mits de landgraaf eenige honderden exemplaren voor zijn rekening neemt. (Van andere hand:) Ad Hermannum, Hassiae Landgra'vium. Celsissime Princeps. Eo quo decuit animo atque reverentia accepimus Cels. T. litteras, scriptas Rotenberg, ad Fuldam, d. XXVTI Aprilis, 267 i655 Juli 23 quibus Christianam et heroicam suam er ga sacra studia et doctrinam Evangelicae veritatis, eiusque promotionem curam facit manifestam, vultque ut typographum conveniamus, qui librum a Cels. Germanicum conversum typ is excudat, et publico exponat. Quod certe lubentes egimus, cum propter rei usum et praestantiam, tum ut Cels. quacunque in parte animum officiaque nostra probemus. Franciscus iste Hegeren cuius placuit mentionem facere in litteris, secessit et adivimus academiae nostrae typographum, virum celebrem atque arte sua praecellentem D. Elzevirium, qui quidem non detrectabit hoe quidquid operis in se suscipere, modo Cels. T. placeat aliquot centena exemplaria, eo quo divendentur pretio accipere, sua in ditione divulganda, quo facihus rehqua — (quum vel nulla vel pauca his in regionibus propter diversum idiotiSmum) — distrahere possit et se sublevare sumtibus. Tum et hoe petit, ut Cels. T. nomen in libri frontispicio appareat, quod magnum ei momentum allaturum omnes confidimus, atque ut forma portatili commodaque imprimatur in quarto. Quare, si haec nostra Cels. T. placeat opera, humihter petimus, ea ut porro uti ne dedignetur, cui L. M. omnia nostra servitia offerimus et consecramus. Cels. T. Ex omni officio et obsequio S. Theologiae Profess. in Acad. Leyd. D, fol. 144—145. Copie. ra. 1655 Juli 23. — Schryven van de State n-G ener aal aan de faculteit gezonden bij eenige stukken die betrekking hebben op het huwelijk van Jan Peters en Maria Thomas. De Staten Generael der Vereenichde Nederlanden. Weerdige, erentfeste, hooch ende welgeleerde, vrome, lieve besondere. Wat Jan Peters, borger tot 's Hertogenbosch, ende Maria Thomas mede woonende aldaer, ons hier bevoorens hebben 1655 Augustus 2 268 vertoont ende versocht, ende wat den Raet van Brabant daerop heeft geadviseert, sullen UL. connen vernemen uyt de hier nevens gaende bylagen, daerop wy versoecken ende begeeren, dat deselve ons willen laten toecomen haer advis. Waertoe ons verlatende, bevelen UL. in Godes heyhge protectie. In den Hage, den 23™ July 1655. Jacob Veth. Ter ordonnantie van de hoochgemelte Heeren Staten Generael J. Spronssen. i) (Adres :) Weerdige, erentfeste, hooch ende welgeleerde, vrome, onse lieve besondere, de Professoren van de Theologische faculteit binnen Leyden. C, No. 86. Origineel. Met opliggend zegel. 112. 1655 Augustus 2. — De kerkeraad van Veere vraagt door middel van Petrus Laovicus aan de faculteit haar advies, hoe men handelen zal met een persoon, die lidmaat wenscht te worden en aan het H. Avondmaal begeert deel te nemen, doch die verklaart, „sijn nature soo te abhorreren van den wijn, dat hy het minste droppelken daervan niet en can genieten*. Eerweerdige, hoochgeleerde, en zeer godtvruchtige Heeren. Alsoo seker persoon, wonende tot Veere, hebbende goede getuygenisse van sichselven christelijck en stichtelijck in synen wandel te draegen, van den kerckenraet derselver stede alhier versocht heeft de belydenisse sijns gelooffs te doen, en tot een lidtmaet der gemeynte aengenomen en tot de gemeenschap des H. Avontmaels toegelaten te worden, onaengesien hy verklaert sijn nature soo te abhorreren van 1) Onder staat nog: „Aen de Theologische faculteit tot Leyden". 269 1655 Augustus 2 den wijn, dat hy het minste droppelken daervan niet en can genieten. Den gemelten kerckenraet heeft geoordeelt denselven persoon sijn versouck om belydenisse sijns gelooffs te doen en tot een lidtmaet haerder gemeynte te worden, niet te con(n)en affslaen, en als hem om de gemeynschap der heyhgen so veel in haer is t'onthouden, en niet te laete genieten die privilegiën, weldaden, schatten en gaven, die Christus syne geloovigen vergunt heeft; edoch is alleen becommert geweest, off hy tot de gemeenschap des H. Avontmaels mach toegelaten worden, en so jae op wat wijse. Heeft derhalven goet gevonden haeren weerden medebroeder Mr. Petrus Laovicus *) — (die occasie hadde om nae Leyden te gaen) — te versoucken, dat sijn E. gelieve desen casum eens voor te stellen de achtbaere, hoochgeleerde Heeren, de professoren van de H. Theologye aldaer, ten eynde U Achtb. gelieve dese saecke eens in bedenckinge te nemen, en daer over t* a(d)viseren, en f oordeelen, en door den gemelten D. Laovicum den gemelten kerckenraet door eenich schriftelijck bescheet dat te notificeren, waermede den gemelten kerckenraet, grooten dienst sal geschieden, en sal bereyt zijn dat tot alle tyden met groote danckbaerh(eyt) t' erkennen. Hiermede eerw., hoochgel., zeer godtvrachtfige) Heeren, zijdt Gode en (den) Woorde zyner genade bevolen. Uut Veere, den 2 Augusti 1655. Uut naeme en last des kerckenraets tot Veere CORNELIS BeuCKELAER, ecclesiastes et scriba consistorii 2). (Adres:) Achtbaere, eerweerdige, hoochgeleerde, godtvruchtige heeren, de Heeren de professoren van de H. Theologye tot Leyden. Amica manu. Leydam. C, No. 88. Origineel. 1) Petrus Laovicus (Lodewijkscn) was predikant te Veere van 1640 tot 1658, in welk jaar hij naar Essequebo is vertrokken, waar hij 1659 overleed. J. Renier, Nieuwe naamlijst der predikanten in de hervormde gemeente van Vere, Midd. 1834, blz. 5, 6. 2) Cornelis Beuckelaer was predikant te Veere van 1627 tot 1665 in welk jaar hij emeritus werd. J. Renier, a. w., blz. 5* 1655 September 20 270 n3- 1655 September 20. — Advies van de faculteit betreffende een casus tnatrimonialis tusschen Jan Pietersz. en Maria Thomas Hoochmogende Heeren. Op Uwer Hoog Mog. missive van den 23en July deses jaers ende ingeslootene requeste ende casus matrimonialis, tusschen Jan Pietersz. <*), burger tot 's Hertogenbosch, met Maria Thomas 3), nagelate weduwe van sijn halve susters soon, oordeelen wy, de grade van affiniteyt te nae te zijn, ende te stryden tegen 't goddelicke recht, dan dat daerin houwelick van ons soude kunnen voor goet gekeurt ende toegestaen worden, soo dewijl halve suster in de wet gereeckent wort voor suster, Levit. XX v. 17 : Ende als een man syne suster, de dochter sijns vaders ofte de dochter syner moeder sal genomen hebben etc. hy heeft de schaemte syner suster ontdeckt; cap. XTX v. 9 4): de schaemte uwer suster, der dochter nWes vaders ofte der dochter uwer moeder, te huys geboren ofte buyten geboren, haere schaemte en sult ghy niet ontdecken, de schaemte van de dochter der huysvrouw uwes vaders, die uwen vader geboren is, sy is uwe suster, ende cap. XV lil v. 11; als oock dewijl man ende vrouw een sijnde bekent is, dat niemant trouwen mach met syne susters kinderen, vers 10. Aen d'ander syde, deese weduwe heeft met haren man een sijnde, oom moeten seggen tegen den voorsfeyden) Jan Pietersz. als moeders halven broeder, in welcken graad van affiniteyt houwelick verboden is, Lev. XVIH v. 12, 13, 14: ghy en sult de schaemte van de suster uwes vaders niet ontdecken, sy is uws vaders nabestaende; ghy en sult de schaemte van de 1) Dit advies is ook afgedrukt in: Opera Cocceji, Tom. VI (Consilia), p. 6. 2) In: Opera Cocceji, Tom. VI (Consilia), p. 6 is de naam niet ingevuld, doch staat „N. N. burger tot 's Hertogenbosch". 3) Aldaar, staat in plaats van den naam der vrouw: „M. M.". 4) In H.S. een vergissing voor: Lev. XVIII; juist in: Opera Cocceji, Tom. VI (Consilia), p. 6. 271 1656 Maart 21 suster uwer moeder niet ontdecken, want sy is uwes moeders nabestaende. Van gelycke niet de schaemte van vaders ofte moeders broeder, dewijl het een graad is. Wederom Levit. XX v. 19, 20: daertoe en sult ghy de schaemte der suster uwer moeder, ende der' suster uwes vaders niet ontdecken, dewyl hy syne nabestaende ontbloot heeft, sullen se hare ongerechticheyt dragen, als oock een man by syne moeye sal gelegen hebben, hy heeft de schaemte synes ooms ontdeckt, sy sullen hare sonden dragen, sonder kinderen sullen se sterven. Hetgeene ontrent de moeye is ongeoorlooft, is oock ongeoorlooft omtrent den oom. Uyt welcke redenen wy niet en konnen oordeelen, dat yemant met syne halve susters soon soude mogen trouwen. Hiermede hooghmogende heeren Uwer Hooghmogende onderdanige dienaren De Professoren der H. Theology. Leyden, den 20"» Sept. 1655. D, fol. 136—138. Copie. 114. 1656 Maart 21. — Jacobus Hovius, predikant te Enkhuizen, vraagt aan de faculteit om advies, of een zekere vrouw, die in een bank van leening is betrokken, aan het H. Avondmaal mag deelnemen, en hoe hij handelen moet met hare dochter. Eerwaarde hoochgeleerde Heeren. Sekere vrouspersoon, dewelcke met baar overleden man in dese stadt enighe jaren de tafel van leninghe heeft opgehouden ofte liever voor een derde deel daarin geparticipeert heeft ende getrockken van een pont Vlaams 1) een halve stuyver ter week, bedragende stijf twintich ten hondert int jaar, doch hebbende jaarlijx moeten geven tot pachtpenningen aan de magistraat deser stadt de summe van 18 hondert guldens, derhalven verclaart ende rekent, dat se boven de 16 guld. niet heeft mogen houden, van welke 1) Een pond Vlaams = zes gulden. 1656 Maart 21 272 alle andre oncosten dan noch hebben moeten afgaan, een vrouwe andersins buyten het voorgenoemde van een onbesproken, zedighen ende eerlyken wandel, versoeckt instantelijk tot het H. Avontmaal te moghen worden ontfanghen, ten welke eynde sy 00c uyt een enkele sucht tot hetselve, airede voor een groot half jaar deselve tafel van leninghe gehel(ijck) heeft verlaten, ja verklaart noch direct noch indirect, noch hier noch elders daar aan te participeren. Onse E. kerkenraat wenschende, dat wy in alles over dit geval ten vollen mochten gerust gestelt worden, heeft de vrymoedich(eyt) genomen, om het wyse advys van UE. eerw. hoochgeleerde faculteyt hierover te versoeken ende vraacht volgens dien, of de voorschreven persoon sonder iets anders van haar te vorderen, als sy airede heeft gedaan, tot een lidtmaat der kerke soude connen aangenomen worden ? Ende dewyle het ons goetgedacht heeft over dit bovengestelde UE. Eerw. raat te vraghen, versoecken wy met enen UE. antwoort, hoe behoort gehandelt te worden met de dochter van de voorschreven vrouspersoon welke weynich weken te voren eer de moeder haar van gemelte bank heeft ontslaghen doort houwelyck mondich is geworden ende nu 00c te gehjk met haar moeder versocht heeft tot een htmaat der kerke te mogen worden aangenomen ? UE. Eerw. geheven ons christelijk versoek in desen te billikken, ende met UE. Eerw. wijs advys met de eerste gelegentheyt te beantwoorden, waarop ons verlatende bevelen UE. Eerw. Gode ende den Woorde syner genade, die UE. personen ende diensten segene tot eer sijns Naams, opbouw syner kerke ende veler ewige behoudenisse. Uyt Enchuysen, desen 21 Martii 1656. Uyt name ende last des E. kerkenr(aadts) UE. dienstwillige broeder in Christo Jacobus Hovius, syned. p. t. scriba 1) Jacobus Hovius, predikant te Enkhuizen 1652—1674, in welk jaar hij aldaar is overleden. A. J. van der Aa, Biogr. Woordenboek, Haarlem 1867, Dl. VIII, blz. 1362. 273 1656 April 1 (Adres :) Eerw., godsalige, hoochgeleerde D. Joannes Hoornbeek, S.S. Theol. doctor et professor in de vermaarde Accademie. Om te communiceren met de Theologische Faculteit tot Leyden. C, Ho. go. Origineel. D5- 1656 April I. — Advies van de faculteit aan Jacobus Hovius, predikant te Enkhuizen, inzake eene vrouw, die in een bank van leening betrokken is geweest, en die aan het H, Avondmaal wenscht deel te nemen Aan D. Jacobus Hovius, predikant tot Enchusen. Eerweerde Heer en Broeder. Op de casus welcke U.E. uyt naem uwer eerwaerdige consistorii ons voorstelt aengaende seeckere vrouwe, voor dese aen de taefel der leeninge geparticipeert hebbende die versoeckt ten H. Avontmale toegelaten te worden, ten welcken eynde sy alreedts de voors(eyde) tafel verlaten ende directelick nochte indirecteHck daeraen deel heeft, off sodanigen haer versouck mach ingewilhcht worden, sijnde voorts onbesproocke van leven, dan offvan deselve nochyets meer te vorderen sy? antwoorden wy te inhereren dies aengaende de oude ende veelvuldige resolutien onser synoden op dat stuck genomen, waeraen wy oock sien, dat uwe kercke sich hout, dewijl niet anders die vrouw in haer versouck gehoort wort, dan resignerende de voorige tafel-handel, ende wat vorders van haer bysonderhck gevordert soude mogen worden is niet wel in specie te determineren, dewijl alle omstandigheden ons niet bekent zijn : 't berouw over haer vorigh doen, ende restitutie aen haer gemoet, ende uwe wyse directie bevelende. Ende gelijck met de moeder, alsoo is met de dochter te l) Zie hiervóór, No. 114, blz. 271—271. Dit advies is afgedrukt in: Opera Joannis Cocceji, Tom. VI, (Consilia), p. 6. 18 «557 Juni 9 274 handelen, voor sooveel deselve kennisse ende deel in de voors(eyde) tafelhoudinge gehadt heeft. Leyden, den len April 1656. Nomine FaculL Theol. Joh. Hoornbeek. D, fol. 134. Copie. 116. rt>57 Juni 9. — Judicium van de faculteit over Amyraufs geschrift „Introduction a Pexposition de VApocalypse en septante six propositions" 1). Quum amphssimus vir D. Johannes a Wevelichoven 2) syndicus reipublicae Leydensis, professoribus theologicae facultatis communicasset scriptum D. N. Amyraldi, hoe titulo: Intro duction a fexposition de PApocalypse en septante six propositions 3), et nomine illustrisviri D. Wilhelmi Borelii, ad Galliae regem legati 4), petivisset id legi, et iudicium ipsorum super eo sibi tradi, professores Heidanus, Coccejus, Hoornbeeck id legerunt, et super eo d. 6 Junü 1657 sententias contulerunt, eorumque nomine sequens iudicium D. syndico exhibitum est. Introductionem in Apocalypsin, comprehensam Septuaginta sex propositionibus, adornatam a D. N. (!) Amyraldo, professores facultatis theologicae, quae est Lugduni Batavorum, legerunt, eorumque de eo studio et libro hoe iudicium est. 1) Dit judicium is ook te vinden in: Opera Joannis Cocceji, Tom. VI, (Consilia), p. 6, 7. 2) Jan van Wevelinckhoven, raad en pensionaris der stad Leiden, volgde 10 Febr. 1620 Hogerbeets als secretaris van curatoren der Leidsche hoogeschool op en bekleedde dien post tot 1661 en werd opgevolgd door zijn zoon. A. J. v. d. Aa, Biogr. Woordenboek, Haarlem 1877, Dl. XX, blz. 163—^4. 3) Een zekere Balthasar-Octavien Amyraut gaf een werk uit getiteld: JtntroducHon a l'exposition de VApocalypse en forme de traités géometriques, en propositions et preuves,la.S»ye, 1658, in 40. Waarschijnlijk is dit werk bedoeld. Zie: Eug. etEm.Haag, La France Protestante, Paris 1846, Tom. I, p. 79. Haag noemt het „un ouvrage bizarre". 4) Willem Boreel was gezant aan het Fransche hof van 1650—1668, in welk jaar hij stierf. A. J. v. d. Aa, Biogr. Woordenb., Dl. II, 2, blz. 915—918. 275 i657 Juni 9 Primo, studium explicandarum prophetiarum Veteris et Novi Testamenti necessarium esse, quippe quum in prophetiis Christus et doctrina eius, et regnum eius, atque ecclesia Novi Testamenti et omnes eius 'exercitationes per varios hostes ac dolos Satanae proponantur. Quae, sine dubio, negligit, qui ad propheticum sermonem non attendit. Deinde, secundum prophetias iudicandum esse de doctrina, quae debuit audiri in Novo Testamento, et de falsitate contraria, deque veritatis cultoribus et sectatoribus falsitatis, atque adeo posse sibi ecclesiam recte gratulari, si propter veritatem ab hostibus eius, prout ab eis descriptum est, persecutionem patiatur, et in illis persecutionibus a Deo conservetur, et ex illis liberetur. Proinde tutum esse, ea, quae in mundo dicuntur et fiunt, ad ea, quae praedicta sunt, referre, et ex illis, ad quod genus quae dicta et facta, ipsaeque adeo afflictiones et liberationes, tanquam exempla, pertineant, demonstrare. Quamvis autem in Canone prophetiae et ordine rerum praedictarum designando sit aliqua difficultas, et imprimis illa, quae necdum constat esse impleta, quoad tempus, locum, modum, personas, non possint determinari, nisi Scriptura alicubi subveniat, atque in utroque, nempe in ordine ac serie rerum praenunciatarum, distinctioneque prophetiarum iam impletarum et adhuc implendarum, ac harum, quae futuri temporis sunt, eventibus, diversorum diversae possint esse sententiae, tarnen non inutile esse, ut et scrutatio diligens circa illa instituatur, et coniecturae rationesque omnium modeste in medium proferantur. Nempe ut ne quis suam interpretationem tanquam legem alteri proponat, sed vicissim alios libenter audiat, et nemini occasio praebeatur temere ahquid inceptandi sine vocatione et claro Dei mandato. Ita enim secundum dvaXoytav rijg ntxttsutg prophetabimus, si nulla coniectura nostra movebimur ad ahquid faciendum non in fide. Quod vero attinet librum D. Amyraldi, eum multiphcem habere doctrinam, et in eo nihil contineri, quod observa ver in t doctrinae orthodoxae contrarium ipsaque exempla rerum gestarum non male suis generibus adaptata esse; et in eo extare propositiones, quae indubie sint utiles ad res propheticas digerendas, caeteras vero observationes esse 1657 December 19 276 consideratione dignas, nee inutile futurum, si publicentur et plurium examini subiiciantur. Scriptum Lugduni Batavorum d. 9 Junii A. D. 1657. Nomine facultatis theologicae professorum Johannes Coccejus, p. t. decanus subscripsi. Hoe iudicium, absente D. Hoornbeek, approbatum est a D. Heidano. D, fol. 167—168. Copie. H7. 1657 December 19. — Missive van Geraldo Welhouc, burgemeester van Delft, aan de faculteit, waarin hij haar eenige vragen stelt, welke betrekking hebben op eene door hem niet gewenschte liefdesbetrekking tusschen zijne dochter Agatha en den Delftschen predikant Amoldus Bornius 1). De seer eerwaardige en hooghgeleerde Thëologis Faculteyt binnen Leyden wert by mijn ondergeschreve gants gedienstelijck versocht en gebeeden haer christelijck advys en responsiven conform Godts heylige woort op de naevolgende vragen te stellen, ende my deselve, als daeraen tot mijn innerlijck hertsseer ten hoogsten gelegen sijnde te laten toecomen. I) Geraldo Briell van Welhouc, geb. 593, was in het jaar 1640 burgemeester van Delft geworden; hij had eene minderjarige dochter Agatha geheeten, op wie de vele jaren oudere Amoldus Bornius, predikant te Delft, verliefd werd. De vader was zeer tegen het huwelijk gekant, maakte er een kerkeraadszaak van, en verzette zich dermate, dat Agatha 1661 de ouderlijke woning ontvluchtte. Zelfs het Hof van Holland kwam er aan te pas. Welhouc overleed 7 Febr. 1665. Bornius werd naar Alkmaar beroepen, waarheen Agatha hem volgde, met wie hij 13 JuH 1670 te Schermerhorn in den echt verbonden werd. Men zie over deze liefdeshistorie, die veel beroering wekte — welke H. de Veer in zijn: Agatha Welhoek, Delft 1860, als een dilettant, half historisch, half romantisch heeft medegedeeld — de uitvoerige literatuur in: Nieuw Ned. Biogr. Woordenboek, Leiden 1914, Deel Dl, kol. 145—147; Deel I, kol. 462. Over deze zaak werden verscheidene pamfletten uitgegeven. Zie: W. P. c. Knuttel, Catalogus van Pamfletten, Deel H, St. I, No. 8017—8024, waaronder ook is een pamflet met deze vragen van Welhouc, en de beide antwoorden, welke de theol. fac. van Leiden 29 Dec. 1657 en 26 Jan. 1658 gezonden heeft (No. 8019). Deze missive is afgedrukt in: Opera Joannis Cocceji, Tom. VI, (Consilia), p. 7. 277 1657 December 19 Of Godes Weth beschreven Exod. 20 totv(ers) 17 incluis, de eenige regel is van alle rechtmaticheyt, rechtvaerdicheyt ende eerhjckheyt. 2. Of kinderen haere ouderen niet gehoorsaem sijnde, tegen dese weth sondigen. 3- Of oyt eenige creatuyren in hemel, ofte op aarden is geweest, ofte comen sal, die den overtreder deser weth van de straffe des ewigen doots can bevryden. Rom. 7 v(ers) 14. 4- Of een dochter geoorlooft is, een huwehck aen te gaen, tegens wil en danck van haere vader, die een eerlijck, vroom en darenboven een hefhebbende vader van syne dochter is, die haer voor haere achtten jaeren, noyt een hardt woort en heeft gegeven. 5- Of het een predikant geoorlooft is eene dochter ten huwelijck te nemen, tegens wil en danck van haer vader, die soodanich een man is? Welcken vader den predikant (syne dochter maer achtien jaren en twee maenden out sijnde) — den ingangh van sijn huys en frequentatie van syne dochter iterative seer stricktehjck verboden heeft, met byvoeginge dat nimmermeer in 't huwelijck en soude consenteeren. Of het de maechdelycke eerbaerheyt wel betaemt, haer selven een man te verkiesen. Of den apostel Paulus moet gehoort werden, als hij secht Rom. 1 v(ers) 28, 30 dat de kinderen die haere ouderen niet en 1657 December 19 278 gehoorsamen, doen dingen, die niet en betamen, omdat Godt door sijn rechtvaerdich oordeel haer heeft overgegeven in eenen verkeerden sin, ontbloot van alle oordeel. 8. Of de tyden, waerin dat wy nu leven, sijn de laetste ende moeyelycke tyden, in welcke denselven Apostel 2 Tim. 3 v(ers) 1, 2 ende vervolgens segt, dat de kinderen haere ouderen ongehoorsaem sullen sijn? O overgroot schelmstuck, soo men den Apostel geloof geeft. 9- Offer in de gantsche Heyhge Schriftuyre wel eenich tael ofte teycken gevonden wert van eene maecht, die haerselven een man verkoosen heeft ende met hem tegens des vader(s) wil en danck getrout is? 10. Of de maechden of jonge w(eduw)en wel doen, en haerselven wel beraeden, als sy haer reguleeren in 't aengaen van de trouw, naer de exempelen van Rebecca, Rachel en Ruth 3 v(ers) 5, 6? 11. Of hy, die een dochter vrijt tegens haer vaders wil en danck, en niet achter wegen noch onbesocht laet, om haer te trouwen, selfs in weerwil van de vaeder, of hy waerdich is aen de Tafel des Heeren te verschynen? Of de wet Godes geduyrich en perpetuel is ? soodat noch den competenten ouderdom, noch eenigen trap van digniteyt iemant can ontslaen van de gehoorsaemheyt, die wy den ouderen schuldich sijn? 13- Waerom in de wet Godes niet bevoolen werden de plichten der ouderen tegen de kinderen? 279 1657 December 29 14. Offer eenich ondërscheyt is tusschen het goddelycke recht en menschelycke rechten ? tusschen de immuniteyten die daer sijn in de burgerlycke vierschaer, en in de vierschaer der consciëntie? tusschen de immuniteyt van de straffe voor de menschen, ende tusschen de schuit voor Godt? 15- Of gehjck men den keiser moet geven dat des keyser(s) is, alsoo oock Goode dat Godes is? en of men Godt niet meer moet gehoorsaemen als de menschen? 16. Of het sevende artyckel van de belydenisse des geloofs der Gereformeerde kercken in Nederlant, noch in vigeur is ofte niet? Ten oirconde hebbe dese onderteeckent in Delft, den 19 December 1657. Geraldo Welhouc i). D, fol. 160—172. Copie. Il8. 1657 December 29. — Begeleidend schrijven van de faculteit bij haar antwoord aan burgemeester Geraldo Welhouc betreffende de liefdesbetrekking tusschen diens dochter Agatha en den predikant Arnoldus Bornius »). .Mijnheer, Wat myne weerde collegen neffens my beraeden hebben, uyt Godes Woordt te antwoorden op de vragen van U Achtb. ons voorgestelt, is in deesen ingeslooten. Vertrouwen, dat U Achtb. daermede voldaen is, ende gelijck wy over 't hertseer van hetwelck U Achtb. heeft gelieven gewach 1) In Opera Cocceji Tom. VL (Consilia), p. 7 i» de brief onderteekend met .N.N." 1) Zie hierna j No. 119. 1657 December 29 280 te maecken, van herten bedroeft sijn, alsoo vinden wy ons soo bereyt als geobligeert, U Achtbaerheyt ende syne aengehoorige te presenteeren ende te presteren alle raeden ende reeden, door dewelcke hetselve hertseer, onder den zegen des Alderhoogsten, mochte wechgenomen werden. Hetwelcke niet hebbe connen naelaten U Achtb. te kennen te geven. Verblyvende mynheere, U Achtb. dienstwillige Johannes Coccejus, p. t. Facult. Theol. decanus. Leyden, den 29 December 1657. * w ■ (Adres :) Aen den achtbaeren, seer voorsienigen ende hoogwysen heere, mynheere Geraldo Welhouc, burgermeester der stede Delft. D,fol. 176. Cop te. no. 1657 December 29. — Antwoord van de faculteit op de missive van burgemeester Geraldo Welhouc, betreffende de liefdesbetrekking tusschen diens dochter Agatha en den predikant Amoldus Bornius r). Wy ondergescbreven, professores der Theologische faculteyt in de Universiteyt tot Leyden, rypelijck overwogen hebbende de bovenstaende vraegen, siende op de vaederlycke macht ontrent het trouwen van eene dochter: hebben goetgevonden, sonder in particulariteyten ende feyten, dewelcke ons niet voorgestelt sijn, te treden, distinctelijck nae Godts Heyhge Woordt te antwoorden, dat gewisselijck tot de eere, dewelcke eene dochter haeren vaeder schuldich is, oock gehoordt, dat sy sich syner macht onderwerpe, ende sonder synen raedt, consent ende wille niet doe, wat 1) Dit antwoord is afgedrukt in: Opera Joannit Cocceji, Tom. VI {Consilia), P- 7—8. — Zie hiervóór, No. ri7, 118. 281 1657 December 29 sy met goeder consciëntie wel laeten mach, bysonder in soo gewichtigen saecke als daer is het houwelijck. Ende hierin wederspreecken wy in conformite van alle gereformeerde theologanten, het concilium van Trente, hetwelcke segt, dat een houwelijck ingegaen van kinders, noch in harer ouderen huys en gewelt sijnde, bestandich sy, met verdoeminge van die het tegendeel segt, Concil. Trid., sess. 24, decret. de reform, matrim. cap. 1. Oock de Joden, dewelcke seggen, dat een houbare dochter sonder consent van haeren vader trouwen mach. Wy gebruycken hier sonderlijck die reeden, dat beyde in 't Oude ende in 't Nieuwe Testament van den vaders wert gesegt, dat se haere dochters uytgeven, gelijck als cortelijck te sien is Exod. 34 v. 16; Deut. 7 v. 3; Jud. 14 v. 2, 3, 5, 10; Jer. 29 v. 6; 1 Cor. 7 v. 36, 37, 38. Item, dat de wet expressehjck heeft gewilt Exod. 22 v. 16, 17, dat, soo eene maecht ofte ongetrouwde dochter sich hadde laten bereeden omme by eene(n) manne te slaepen, het nochtans by den vader soude staen, of de man haer tot een vrouwe behouden soude ofte niet. Oock dat Godt Num. 30 v. 3, 4, 5 heeft den wille der dochter in 't voltrecken van haere beloften aen den wille ende auctonteyt des vaders onderworpen. Dit dient dan op de 4, 6, 9 ende 10 vrage. Connen oock niet syen, ofte eene dochter anders doende, doet tegen het vijfde gebodt, hetwelcke sonder twyfel in groote achtinge te houden is, dewyle hetselve, niet alleene het eerste ghebodt is met belofte, maer oock de overtredinge van dien door Christum in den Jooden scherpelijck is bestraft Matth. 15 v. 3, 4, 5, 6. Achten daeromme, dat geene wet, van menschen gegeven, can goet sijn, dewelcke de eere, welcke kinders aen ouders schuldich sijn, soude kreucken en krencken. Ende houden dit genoech ter antwoorde op de 1, 2, 3, 7, 8, 12, 14, 15 ende 16 vraegen. Soo wie dan, hetsy predikant of iemant anders, tegen wille, raedt ende danck van vader ende moeder, ende veel meer vermaent sijnde van 't selve achterwegen te laeten, sochte eene maecht te vryen, te bereeden, ende tot belofte van trouwe aen te porren, ende ten houwlijck te nemen, dat soo een aen 1657 December 29 282 de dochter oorsaecke van sich tegen het gebodt Godts swaerlijck te versondigen, ende aen Godts gemeente ergernis soude geven. Hetwelcke dient tot antwoort op de 5 ende 11 vraege. Wat dan aengaet de 13 vraege, can daerop gesegt worden, dat het Woordt Godts in veele plaetsen handelt van de plichten der ouderen neffens de kinderen, ende dat Godt in het corte begrijp der 10 gebooden de summa alder plichten heeft willen voorstellen aen de consciëntie, ende noch daerenboven oock specialijck van veele der phchten in synen Woorde leeren. Maer hier comt oock toe, dat daer connen tyden ende gelegentheden sijn, in dewelcke een kindt niet can reeden van syne ouders eyschen, als alleene met vaeder ende moeder te doen hebbende. In welcken gevalle gewisselijck een kindt synes vaders wille plaetse geven moet, soo 't immers in goeder consciëntie ende sonder sonde geschieden mach, nae het bevel des Apostels, Col. 3 v. 20 Gij kinderen sijt uwe ouderen gehoorsaem in alles. Want dat is den Heere welbehaeglijck. Daeruyt oock blijckt, wat de eere der ouderen in sich vervattet. Ende worden in de Schriftuyre de vorsten, onder welcke de kinderen Israëls gestaen hebben, vaeders genoempt, dewelcke sy in allen hebben moeten, sooveel als moogehjck was, obedieren. Oock werden onder vaders de magistraten ende heeren verstaen, dewelcke de ondersaten ende knechten alle gehoorsaemheyt schuldich sijn. Ende, hoewel daer connen gelegentheden voorcomen, dat een vaeder oock aen de voorstanders van de republycke schuldich is reeckenschap te geven van sijn doen, omme syne vaderlycke macht niet te misbruycken: soo moeste het doch een groote ende onverd(r)aegelycke injurie sijn van een vader sijn kint aengedaen, daerover het mochte voor de door 't volck gecoosene vaders synen natuurlycken vader aenclagen ende voor haere vierschare trecken. Godt heeft genoechsaem te verstaen gegeven, dat hem liever is de gehoorsaemheyt tegen de ouderen, als iets, datter schijnt eene gifte aen hem te sijn, daermede, dat hij verclaert heeft te willen vergeven, soo eene dochter in haere belofte niet te volharden door haeren vader beweecht waere, Num. 30 283 1657 December 22 en 29 v. 5. Concluderen derhal ven, dat eene maecht wijslij ck doet, dewelcke oordeelt, dat het Godt belieft, haer als in anderen dingen, alsoo oock in 't houwelijck door der ouderen hant te regeeren. Gedaen in Leyden, den 29 December 1657. Abrahamus Helt»anus. Johannes Coccejus. Johannes Hoornbeek. D, fol. 173—Copie. I20. 1657 December aa en 39. — Missive van Amoldus Bornius, predikant te Delft, behelzende eenige vragen aan de faculteit betreffende zijne liefdesbetrekking tot Agatha Welhouc, met het antwoord van de faculteit over deze zaak '). Eerwaerdige, godtsalige, hooggeleerde, voorsienige heeren en weerde mede-broederen in Christo. Ick hadde gedacht myselven tegen alle lasterlycke naespraecke in Godt en een goede gewisse te troosten, sonder de alderminste tegenweer buyten de collegien, daertoe ick hoor oft daervoor ick betrocken ben te doen, maer alsoo ick bericht wordt, dat seeckere bedenckelycke theses aen U. E. Eerwaerdicheden souden gesonden sijn, die albereedts onder de gemeente alhier gestroyt ende tot naedeel van onse goede naem misduyt worden, soo hebbe ick niet connen stil sitten omme my ter behoorlycke defensie te prepareeren en hebbe derhalven tot dien eynde in alder ijl geprojecteert deese bygaende erotemata op dewelcke eerbidel(ijck) en instantel(ijck) versoecke, dat U. E. Eerwaerdicheden believen op het spoedichste ons te dienen met Uwer Eerweerd. goet ende welberaeden advys, waeraen ons en onse kercke l) Zie hiervoor, No. 117—119. — De vragen, met het antwoord van de faculteit, zijn afgedrukt in: Opera Joannis Cocceji, Tom. VI, (Consilia), p. 11—12. 1657 December 22 en 29 284 sonderlinge dienst geschieden sal. Daertoe ons dan verlaetende eerw., gods., hooggeleerde, voorsienige heeren en medebroederen, beveele U Eerw. Goode ende het Woort syner genaede, blyvende onder toewenschinge van alle heyl en segen over U. E. E. parsonen hooge en heylige bedieningen, U. E. Eerw. toegeneygde en dienst bereyde medebroeder Arnoldus Bornius, eccl(esiaste)s Delphensis. Tot Delff, den 22sten Decemb(er) 1657. Of een dochter, die tot haer jaeren is, beswaert sijnde in haer gemoet, besonderlijck in casu matrimoniali, naerdat alle middelen van accommodatie bij haere E. vader door vrienden en bekenden, kerckelycke ende politycke persoonen, ja selfs van de kerckenraet aengewent, te vergeefs en desperaet waeren, niet vermach, ja gehouden sy, haer toevlucht te nemen, naer de kerckelycke ende burgerlycke wetten, tot de christelycke magistraet, om door derselve inductie ofte consent, tot de solennizatie van een gewenst ende eerlijck houwhjck te geraecken? 2. Of deselve, sulcks doende in alle modestie, vermach geseyt te werden het vijfde gebodt te overtreden, ende der heyliger communie onweerdich ja godloos te sijn? Of deselve, door noot, geopenbaert hebbende eenige gevreesde onheylen, over harde en schrickelycke bedreygingen, wenschingen, ende ongelegentheden, daerom mach geseyt werden verdient te hebben de vervloeckinge Chams ? 285 1657 December 22 ea 29 4- Of een predikant, gevrijt hebbende een eerlycke religieuse dochter, welcke hy vermits de exorbitante hevicheden haers vaeders, meermaels heeft getracht te diverteeren in affectie ende sulcx onmogelijck bevonden hebbende, niet tegenstaende hy door het geheele landt schandelijck berucht en beschuldicht wert over Sijn eerlycke vryagie, wyders gepresenteert noch een jaer a twee, met de voltreckinge des houwehjcx te superseedeeren, om te sien wat de tijt soude willen geven, op haer iterative aenclachten van beswaeringe, en dit of geen gevreesde onheyl, mitsgaders ernstich versoeck van de alderspoedichste expeditie in deesen, daer en boven oock selfs, beneven de gemelte swaericheden genootsaeckt alle schandelycke rugspraeck te stuyten, en sijn consciëntie te voldoen, niet en vermach, nu het anders niet weesen can, sich van kerckelycke ende politique ordonnantiën te dienen, om, op het spoedichste sijn houwelijck voltrocken te sien? 5' Of een predikant, predickende, dat de quade eeden de consciëntie der mensche niet constringeeren tot het geene onbetaemelijck is, veel min tot grouwelycke moorderyen etc. mach geseyt werden godlooselijck gepredickt te hebben ? 6. Of een predikant, schriftelijck versoeckende van een godsalige ende religieuse dochter consent, om haere ouders te mogen begroeten, ten eynde hy met hun kennisse en believen, haer geselschap nu en dan mocht frequenteer en, om te sien of uyt die conversatie een gewenst houwelijck mocht werden gecontraheert, sonder oyt meer van vrijagie met haer gesproocken te hebben, en daer op des dochters affectie sonder eenige naerder aenspraecke soo verre becomt, dat deselve, hebbende van kintsbeen aen tot modestie en stilheyt, en van 't begin der jaeren van discretie tot soo een stijl van leeven gein dineert, niet hem, maer haer ouders 1658 Januari 17 290 iaa. 1658 Januari 17. — De casuspositie betreffende het beroepingswerk in Vledder c. a., met bijgevoegde bijlagen, waarover het advies van de faculteit wordt gevraagd, benevens het antwoord der professoren d. d. 17 Januari 1658 dat hierbij ts aangeteekend I). Casuspositie. Seecker dorp genaemt Fledder in de lantschappe Drenthe is door het overlijden van haer predicant komen te vaceeren, waerop sich omtrent seven a acht proponenten hebben opgedaen, om hare gaven — (volgens kercken-ordre deszelven lantdschaps, namentlick na het houden eenes beededaghs) — aldaer over de texten by deputaten classis volgens bygaende resolutie sub litera A. te laten hooren, op welcke bededagh de deputaten tot complacentie van de secretarius des lantschaps haer last van texten te injungeeren niet hebben gevolght, maer de kercke ettelicke weecken leedigh ende sonder godtsdienst laten staen, na welcke de secretarius voorn(oem)t in het dorp verscheenen zijnde, de boeren heeft bijeengeroepen, — (want de keur aen de gantsche gemeynte is staende) — uytgeseyt die van Nijenslijck, waer uyt maer twee a dry, die hem wel gevielen, heeft uytgepickt, doch niet en zijn verscheenen, en twee der proponenten voorgestelt, seggende dat se een van die twee, sonder haer te hooren prediken, souden moeten kiesen. Dit dorp in dry gehuchten verdeelt zijnde, Fledder, Doldersum, Nijenslijck, hebben de meeste kerckgangers van Fledder ende Doldersum sulx toegestaen, waerop eene van de beyde proponenten genaemt Gerhardus Lucae sich ter herberge met de boeren heeft begeeven, alwaer ettelicke tonnen bier opgeleght ende gedroncken zijnde, hy proponent de penne in de vuyst genomen ende met bidden ende smeecken omtrent de meeste stemmen op sijn persoon heeft weten te dirigeeren sonder eenigh byzijn der deputaten clas- 1) Zie hiervóór: No. 121. 2QI 1658 Januari 17 sis ende syne gaven voor de gemeynte volgens classicale resolutie voorseyt te laten hooren, waertegen die van Nijenslijck ernstigh met een versoeckschrift aen de deputaten classis hierby gaende sub htera B. hebben geprotesteert — (welckers antwoort hier scherpehck te mogen geexamineert worden, wort versocht) — ende haer daerop gesamenthck verbonden sodanige keure tegen te staen, als te sien sub htera C. ende D. Q(uaeri)t(u)r: 1. Off deputaten classis door sodanigh nalaeten van texten te injungeeren tegen haere classem 'niet en hebbe gepecceert? 2. Off sodanigh verkrygen van stemmen wettelick zy? 3. Off sulcken proponent wel voor beroepelick soude konnen gehouden wor(d)en? 4. Off die protestatie by die van Nijenshjck niet rechtmatigh, bilhck ende conform Godts woort zy gedaen ? A. Copia Copiae. Copia van 't geene op de classe — (den 7 Septembris tot Dwingeloo gehouden) — aengaende de gemeente van Vledder is verhandelt. Artic. 4. De volmachten van Vledder en Doldersum, te weeten Pieter Jan Bartels ende Jan Braals, sijn gecompareert, welcke nieuwe instantie hebben gedaen op den bededagh, om also wederom te mogen treeden tot beroepinge van een nieuwe prediker, 't welck haer- is veraccordeert, nadat se van te voren by hanttastinge hadden belooft te willen nakomen sodaene resolutie, als het aenstaende synodus op het bekende gravamen aengaende het genadenjaer mochte komen. De WelEedele Heere Halquett met Velmer Lamberts verthoonende volmacht van eenige eygenerffde uyt Nijenslijck 1 zijn verscheenen, versoeckende, dat de beededagh tot den naesten synodus mochte uyt gestelt worden, 't welck sy voorgaven ha est té sullen gehouden worden, bekleed ende haer versoeck met eenige waerschynelicke reedenen. Maer 1658 Januari 17 292 nadat hierop de volmachten van Vledder en Doldersum ingeeyscht en over de geallegeerde redenen gehoort waren, so hebben de broederen sodane contentement gedaen, dat se by haer voorgaende resolutie gebleven zijn. Vorders is geresolveert, dat de deputati classis D. Sichterman, Pott, Appeldoorn op aenkomstigen Woensdagh over 14 dagen den bededagh tot Vledder sullen houden, ende de proponenten dieder sullen prediken, een text injungeeren, die se op de vaceerende plaetse sullen verhandelen. Actum Dwingeloo in classicali nostro conventu, den 7 Septemb. 1657. Was geteyckent Gerhardus Benthem, p. t. scriba. B. Copia. Eerwaerdige, hoogh-geleerde, godtsalige broederen in Christo. Wy leedematen ende toehoorders der kercke Jesu Christi tot Fledder en konnen niet nalaten, met inwendige droeffheyd onses herten, U Eerw. bekent te maken de onrechtmatige proceduren, die van eenige van onse kercke worden gepleeght ende in het werck gestelt, namenthck dat men hier besigh is met het stemmen en verkiesen van een predikant ende leeraer sonder overstaen van U Eerw, deputaten onser classis volgens kercken-order, ende eenige predicatie en uytdeehnge der texten aen de proponenten, volgens de resolutie van de eerwaerde classis op den 7 Septembris deses jaers tot Dwingeloo genomen, ja in het tegendeel hetselve doet in het huys van den pander tot Vledder met slempen ende dempen ende kuyperyen, alwaer den proponent Gerhardus Luc(a)e Fledderus selve met de penne in de handt de stemmen is colligeerende op sijn persoon, 'twelck alles strydigh zijnde tegens Godts woort, die wettelick ende op een heylige wyse sijn dienaeren wil roepen. So ist, dat wy van sodaene enormiteyten een 293 1658 Januari 17 affschrift hebbende, onse toevlucht tot U Eerw. broederen en heeren deputaten deses classis, als tot een heyhge ancker van onse christelicke hope hebben, ja moeten nemen, versoeckende eerbiedighlick U Eerw. gelieve een dagh aen te stellen, op dewelcke sy in onse kercke willen verschynen, om de proponenten, die van de gemeynte sullen voorgestelt worden, texten te injungeeren, volgens de resolutie voorseyt, ende acht dagen daerna de predicatie by de proponenten gemaeckt aen te hooren, opdat men alsdan in den name ende vreese des Heeren tot een heyhge, wettelicke ende goddelicke keure magh toetreeden, waerop wy een lettertje van antwoort verwachten. Beveelen U Eerw. Hooghgeleerde de voorsienige bescherminge des Alderhoogsten. Actum Nieuwenshjck, den 20 Novemb(ris) 1657. Was onderteeckent: G. Halkeet. Dit is het merck (-j-) Jan Evers Bous. van Harmen Martens. Alert Michiels. Dit is het merck (-{-) Harmen Lamberts. van Jan Claeszen. Geert Lambers. Dit is het merck (-f-) Lucas Lambers. van Bralt Ellen. Jan Hendrix. Dit is het merck (-{-) Geert Jacobs, van Hendrick Luytjes. Elle Brals. Dit is het merck (-f-) Jan Jacobsz. van Albert Jansz. D. van VrjFHUYSEN Dit is het merck (-{-) van selven ende in van Helper qualiteyt. Andries. Dit is het merck (-J-) van Andries Wolters. 1 » » i (+) » Helper Mensen. n » f „ (•+-) » Helper Jan Peters. » n I 1 (+) „ Jan Hendrix. 1 » „ I) (-{-) | Kerst Jacobs. „ „ „ „ (-|-) „ Egbert Kersten. Jan Geerts. Dit is het merck (-J-) van Albert Geers. Geert Jacobs. 1658 Januari 17 294 Hendrick Meynen. Dit is het merck (-J-) van Jan Peters. , , , „ (+) „ Albert Hendrix. ■>.»'# » (+) » Jan Lambers. » » » » (+) » Jacob Lambers. Dit is (-|-) Geert Jonckers merck. Dit is het merck (-f-) van Bekent Harms. Dit is (-{-) Jan Peters eygen getogen merck. Dit is het merck (-{-) van Ilken Lüytjens. Marten Jansz. Dit is het merck (-|-) van Geert Andries. Lager stondt: Alsoo ick oordeele 't versoeck van de respective hier boven gestelt niet ongefun deert, doch alsoo die van Fledder en Doldersum 't versoeck contradiceeren ende aan den heer secretarium gestelt communicativ als mede geërfde goetgevonden, dat dominus Genade off Gerhard Lucae sonder te hooren te beroepen, so vinde ick my beswaert, edoch so 't de personen de(!) onlangs in classe den bededagh hebben versocht, komen versoecken, sal alsdan datehek accordeeren ende pareeren, salvo melioris. Datum Colderv(een) 1657, den 24 Novembris. Was geteeckent: Gerh. Sichterman. In dorso stondt: Aen de Heere Sichterman, Pot ende Appeldoorn, deputati classis. C. Copia. Wy ondergeschr(evene) eygenerfden ende ingesetenen van Nijenslijck beloven malckanderen by mannen waerheyd en trouwe, dat wy voor soveel ons aengaet in het stuck van beroepinge wegens den nieuwen predikant onse stemmen samenthek sullen leggen op een persoon, die ons sal duncken naer consciëntie de beste stichtinge te konnen geven, sonder 295 1658 Januari 17 dat wy hierin in eeniger manieren van malckanderen sullen scheyden, maer malckanderen als broeders in den Heere trouw sijn. Sonder argh off list is dit by ons onderteeckent op den 20 Novembris 1657. Was geteeckent: G. Hat.kf.kt. Jan Evers Boüs. Elle Brals. Harmen Lambers. Alert Michiels. Geert Lambers. Lucas Lambers. Jan Hendrix. Jan Jacobs. D. van VrjFFHUYSEN voor sijn selven ende in qualiteit. Dit is het merck (-{-) van Harmen Martens. Dit' is het merck (-f-) van Kerst Jacobs. Jan Geers. Dit is het merck (-|-) van Albert Geers. Dit is het merck (-|-) van Egbert Kersten. Dit is het merck (-{-) van Jacob Lambers. Geert Jacobs. Dit is het merck (-|-) van Bekent Harms. Hendrick Meynen. Dit is (-|-) Bralt Ellen eygen getogen merck. Dit is (-{-) Albert Jans eygen getogen merck. Dit is (-|-)andrieswolters eygen getogen merck. Dit is (+) Jan Claessen eygen getogen merck. Dit is het merck (-{-) van Hendrick Luytjes. Dit is het merck (-f-) van Jan Hendrix, met eygen handt getogen. Dit is het merck (-|-) van Helper mensen. Dit is het merck (-{-) van Helper Jan Peters. Dit is het merck (-|-) van Helper Andrtesz. Dit is het merck van Jan Lambers. Dit is (-}-) Geert Jonckers merck. Dit is het merck (-f-) van Jan Peters. Dit is het merck (-|-) van Ilken Peters. (!) Dit is het merck (+) van Jan Peters. Dit is het merck (-f-) van Albert Hendrix. Marten Jansz. Dit is het merck (■+-) van Geert Andries. 1658 Januari 17 296 Copia Copia e. Memorie voor de volmachten van Nieuwenshjck. Alsoo onse nabuyren van Vledder die van Nyenslijck door de pander, van daegh zijnde den 15 Decemb. 1657, hebben laten aenseggen, om eenige volmachten te Vledder te komen, om neffens die van Vledder naer den rechldagh te gaen wegen de beroepinge so eenige van Vledder gedaen hebben op de persoon van Gerhardus Lucae Fledderus, ende also wy verstaen dat hetselve beroep onwettelick ende buyten kerckenordre is geschiet. So willen die van Nijenslijck van sodanigh onwettelick beroep geprotesteert hebben, doch by aldien onse mede kerckgenoten van Vledder haer beneffens ons believen te voegen en naer kerckenordre eenige proponenten te hooren prediken, ende alsdan in den name des Heeren een wettelick beroep te doen, sullen wy t'allen tyden gereet zijn, versoeckende hiervan acte van insinuatie. Laager stondt: Ick ondergeschr(evene) bekenne dese de ingesetene van Vledder voorgelesen te hebben, en gaven ten antwoorde, dat sy hare stemmen van Vledder ende Doldersum ten eenemael aen Fledderus hadden gegeven en bleeven daerby. Datum den 15 Decemb. 1657. Was onderteeckent Peter Jan Bartels. Wy 1) ondergeschrfevene) professores der H. Daeologie in de Universiteyt tot Leyden, gesien hebbende de overgesondene casuspositie, geteyckent by den decano derselver faculteyt, ende presupponeerende de waerheyt van dien, hebben, na rypen rade, op de voorgestelde vragen in goeder consciëntie goetgevonden, also te antwoorden. Op het 1. Dat de deputati classis nalatende, wat na kerckenordre ende solenneele gebruycke expresselick van 1) Dit advies van de theol. fac. te Leiden is afgedrukt in: Optra Joannit Cocceji, Tom VI, {Consilia), p. 12. 1659 November 14 330 hy, suppliant, door Gods genade, kan ende oock begierigh is goede diensten, daeraen desen staet, ende sonderlingh die wellstandt der kercken Christi, in desen landen, merckelick gelegen is, te doen: noopende seker nieuws geinvenüerde project van die chronologie offte tijtreckeninge over die nieuwe oversettinge des Neerduitschen Bibels. In welckers tijtreckeninge niet alleen, aetas mundi, offte ouderdom des werlts, maer oock alle, des ouden ende Nieuwen Testaments perioden, als onfeilbare weghwysers op Christum, den eenigen en waerachtigen Messias der werlt, perfectehck helder en claer gecatalleert, oock met die cyclis ofte ommelopen van sonn en moon als waerachtige getuigen des tijts, ende ouderdom des werlts, dusdaenigh vergeleeken sijn, als noit voor desen gesien noch gehordt en is, waerdoor niet allenigh die nieuwe oversettinge verbetert werden kan,, maer oock den dienaren godheken woorts, tot leeren en vermaenen seer stichtelick, ende tot verklaeringe der prophetischen schriften, ende andere duistere passasien der H. Schriftuir nuttehek en gedienstigh wesen sall, als U Hoogh Mog. in dit kort annexerde project van Messias eerste komste, offte menschwerdinge Jesu Christi sien konnen. Darom so versoeckt suppliant ootmoedigh acte van dienst en octroy vor 10 offte 12 jaeren, om dit werck, sijnde een saecke van importantie, ende nu eerst door hem, ohn rum gemelt, ant hcht gebracht, onder U Hoogh Mog. protectie, tot Gods loff, prijs en eehr, ende ten dienste van deese landen, te mogen voltrecken en uit te wereken. Dit doende etc. U Hoogh Mogh. ootmoedige onderdaenige dienaer Reinhard. Bachman. Dr. C, No. 100. Origineel. «87- 1659 November 14. — Missive van de Staten- Generaal aan de faculteit, ter begeleiding van een request van Reinhard Backman betreffende eene Bijbelse he Chronologie, welke kif wenscht uit te geven. 33" ió59 November 21 De Staten Generael der Vereenichde Nederlanden. Weerdige, erentfeste, hooch- ende welgeleerde, vrome, seer discrete, heve besondere. Wat Reinhardt Bachman ons heeft vertoont ende versocht, sullen UL. connen vernemen uyt de hiernevens gaende req(ues)te ende 't cort project daernevens geëxhibeert r) versoeckende ende begeerende, dat deselve ons daerop willen laten toecomen haer advis. Waermede eindigende bevelen UL. in Godes heyhge protectie. In den Hage, den 14"1 November 1659. C. van Gent Vt. Ter ordonnantie van de hoochgem. Heeren Staten Generael N. Ruysch. Theologische Faculteyt tot Leyden. C. No. 95. Origineel. I38. 1659 November 21. — Advies van de faculteit betreffende het geschrift van Reinhard Bachman over de Bijbelsche Chronologie. Aen de Hooch Mogende Heeren, Mijn Heeren die Staten Generael der Vereenighde Nederlanden. Hoch Mogende Heeren. De professoren der H. Theologie, in die universiteyt tot Leyden, U. Hoog Mog. onderdaenigste dienaers, ontfangen hebbende U. Hoog Mog. last ende beveel, om ons advys over een nieuws geinventeerde project van Chronologie ofte Tijtrekeninghe, over die nieuwe oversettinge des Nederduitschen Bibels, ter handt genomen van den hoochgeleerden D. Reinhardus Bachman, der rechten 1) Dit project van de chronologie heeft tot titel: Chronologia sacra de primo adventu Messiae seu incarnatione Jesu Christi filii Dei, door Reinhardus Bachmannus gemaakt, en uitgegeven: Lugduni Batavorum, Apud Johannem Elsevirium, Acad. Typographum. MDCLX. Cum privilegio. Het bestaat uit 2 bladen, waarvan t verso en i recto is bedrukt. Een exemplaar in ons handschrift: Liber C, No. xoi. 1659 November 21 332 doctor, aen haer Hoog' Mog. te laeten toekomen: hebben terstont op den ontfanck des missives, niet alleen dat geannexeerde project, by des supphants requeste, met malkanderen geexamineert en overwogen, maer oock om te meerder hchts in desen te mogen hebben, mondelinge conferentie met den supphant voornoemt over verscheyde saeken. gehouden, ende daeruyt bevonden, dat voorn(oemde) D. Reinhardus is een man, uytsteekende in geleertheydt, ende sonderhnge in tijtrekeninge ervaeren, ende die groote naerstigheyt int ondersoeken van de H. Schriftuyre heeft aengewent, ende veele duysterheden en schijnstrydigheden in de tijtreckeninge voorvallende vergeleeken en weghgenomen, in allen desen niet gaende buyten de Schrifture. Uut welcken alle 't gene ons is gebleeken, wy goede hoope scheppen, dat desen synen arbeyt, well neffens anderen, die haer in desen geoefent hebben, sall mereteren gelesen ofte 00c voorgetrocken worden, ende nuttelijck voor dengenen, die oock in dit deel gerne haer verstant uut de H. Sclirifture scherpen, bevonden worden. Waermede verblyven U. Hoog Mog. onderdaenigste dienaers, de professoren der H. Theologie tot Leyden ende in aller naeme geteykent Abrahamus Heydanus, facultatis pro tempore decanus Lectum, den 21 Nov. 1659. Accordeert met syne principale N. Ruysch. (In dorso:) Copie van 't advys der professoren tot Leyden. Lit. C. C, No. 103. Copie. C, No. 146. Concept. 139. 1659 November 21. — Octrooi door de Staten-Generaal gegeven voor het drukken van de Chronologie van Reinhard Bachman I). x) Zie over dit octrooi: hiervóór, No. 136, aant. 3. 333 1659 November 21 De Staten General der vereenighde Nederlanden, allen dengeenen, die desen sullen sien ofte hooren lesen, salut. Doen te weten, dat wy geconsenteert, geaccordeert, ende geoctroyeert hebben, gehjck wy consenteren, accordeeren ende octroyeeren by desen, aen Reinhard. Bachman, omme voor den tijt van vijftien naestcomende achtereenvolgende jaeren, met seclusie van allen anderen, binnen dese geünieerde provinciën, lantschappen, steden, ende leden van dien, te mogen doen drucken, venten en vercoopen, sekere Chronologie ofte Tijtreckeninghe over die nieuwe oversettinge des Neederlantschen Bybels, verbiedende allen, ende eenen iegelyken, van die voors(egde) vereenichde Nederlanden, lantschappen, steden ende leden van dien, binnen den voors(egden) tijt van vijftien naestkomende jaeren de voors(egde) Chronologie in 't geheel, ofte tendeele nae te drucken, doen naedrucken, uytgeven ende vercoopen, ofte elders so naegedruckt, binnen d' opgemelde landen te brengen, om vercocht te werden, opte verbeurte van alle de naegedruckte exemplaren, ende daerenboven van een somme van driehondert carolus guldens t* apphceeren, daervan een derdendeel ten behoeve van den officier, die die calengie doen zall, het tweede derdendeel ten behoeve van den armen, ende het resteerende derdendeel ten behoeve van den voors(egden Bachman; behoudehjck nochtans, dat denselven Bachman gehouden sal zijn op desen onsen octroye te versoeken, 00c te obtineeren attaché van die provincie off provinciën, daer hy de voors(egde) Chronologie sal willen doen drucken, venten ende vercoopen. Gedaen ter vergaederinge van de hochgemelte Staeten-Genera(e)l, in den Haege, den een en twintigsten Novembris, XVIC negen en vijftigh. J. DE MERODE. Ter ordonnantie van dieselve (Locus Sigilli). N. RUYSCH. (In dorso :) Copie van 't octroye der Hoog Mog. Heeren Staten Generael. Lit D. C, No. 99. Copie. 1659 December 8 334 140. 1659 December 8. — Verzoek van 'Reinhard Bachman aan de Staten van Holland en West- Vriesland, om den druk van zijne Chronologie te willen bevorderen, met het antwoord van de Staten erbij gevoegd. Aen de Edele GrootMogende Heeren, Mijn Heeren de Staten van Hollandt ende West-Vrieslandt. By de geannexeerde stucken, onder de let(ters) A en B r), geeft reverentelijck te kennen Reinhard. Bachman suppliant in deser, wat hy ten dienste van dese landen by haere Hogh Mogh. de Heeren Staten Generael ootmoedigh versocht he(e)ft. Ende dat hy, met advys van de theologische faculteit van Leyden, octroy verkregen hebbende, geremitteert is aen de provinciën, om te versoeken ende 00c te obtineeren attaché, gehjck blickt uyt het geannexeerde onder die let(ters) C ende D =). Ende sijnde suppliants dienste deser staet ende sonderlingh de kercke Christi nuttelick ende orbaer, als hy vastelick vertrouwt, ende by het request ende dien geannexeerde project, onder de let(ters) A en B wijtloopiger gedemonstreert heeft. So is het nochtans tegenwoordigh buiten suppliants vermoegen, als in deser lande onbekent sijnde, dit werck op syne kosten, te konnen, door een openen druck — (hoe gern hy 00c sulx ten dienste van dese landen ende de goede ingesetenen van dien doen wilde) — gemeen en bekent te maeken, tensy dat hem daertoe van goeder handt geassisteert werde. Daerom so keert sich suppliant tot U. Ed. Groot Mog. ootmoedelijck versoekende, dat dieselve geheven willen hem, neffens verleenen van a(t)tache tot voltreckingh van dit goede werck, de helplicke handt te bieden, hetwelck supphant altoes met danckbaerheyt erkennen sall, sich U. 1) Zie hiervóór, No. 136, 137. 2) Zie hiervóór, No. 138, 139. 335 i66o Ed. Groot Mogh. gebiet en protectie gehoorsaemlijck onderwerpende. Dit doende etc. U. Ed. Groot Mogh. ootmoedige, onderdaenige dienaer Reinhard. Bachman Dr. Aan den rand staat geschreven : De Staten van Hollandt ende West-Vrieslant vinden goet, dat deze request gestelt sal worden, in handen van den professoren van de theologische faculteit in haere Edle Groot Mogh. Universiteit tot Leyden, omme naer examinatie van des suppliants geschriften in de voors(egde) requeste geroert, te dienen van haere consideratien ende advys. Actum den 8 December 1659. Ter ordonnantie van voorn(oemde) Staten Herbt van Beatjmont 1659. (In dorso :) Copia. Request aen de Ed. Groot Mog. Heeren Mijn Heeren de Staten van Hollandt ende West-Vrieslandt voor Reinhardt Bachman Dr. Lit. E. C, No. 98. Copie. 141. 1660. — Aanmerkingen van de hand van Coccejus op de Hoogduitsche overzetting van het Nieuwe Testament door Jeremias Felbinger vervaardigd. Aenmerckingen op de Hooghduytsche oversettinge des Nie(u)wen Testaments door Jeremias Felbinger 1), 1660. 1) Jeremias Felbinger was in 1616 te Brieg in Silezië geboren. Als Sociniaan week hij naar Holland uit In 1660 staat zijn verblijf hier te lande vast De Amsterdamsche kerkeraad vernam toen, dat er een Nieuw Testament met aanteekeningen van een Sociniaan gedrukt werd op kosten van een persoon „die Sociniaens is ende hem behelpt met uyt te gaen, om de Latynse en Grieksche tale te leeren"; i66o 336 Doorgaens in de voorreden toont hy sich een Sociniaen. Pag. 13. zeyt hy, dat de huydendaagse rehgions verschillen een recht Christen niet aen en gaen etc. Meine meinung. Pag. 14 stelt hy de Rehgion los ende presenteert allen vrede. Joan. Cap. 1 vers 1. Im anfang, op de cant staet Mare. 1 : i, alsof het van den beginne des Evangehums te verstaen was, ende J. C. niet eerder soude geweest zijn. Zeyt 00c de rede in plaats van Woordt, en zeyt war ein Gott, daer der absolut Godt moeste overgezet worden. Vers 3, staet alle dingen geschapen etc. in plaats van Alle dingen zijn door hetzelve gemaeckt. Joh. 3 : 13 staet der in der Himmel war, daer in 't Griex staat o mv, dat is: is. Act. 20 : 28 staat: durch das eigen blut in plaets van: door sijn eigen bloet. Rom. 1 : 4 staet: der verordnet ist etc. in plaats van: crachtelick bewesen is. Rom. 9 : 5 verdreyt de gantsche text, ende gaet de Godheit J. C. tegen door verkeerde interpunctie, ende voegt er sei tusschen, om zulcks goet te maken, daer het in het Griex niet staet. 1. Joan. 5 : 7 stelt hy met een ander letter, alsof het daer niet behoorde, maer ingefiickf was, ende zet over eins voor een. Want in 't Griex is êV «/ff*. 1 Joh. 5 : 20, voeght hy met grote ongevoeghcheit tu(s)schenbeide het woordt warhafftige, dat in het Griex hij kwam spoedig tot de wetenschap, dat het in de Hoogduitsche taal door Jeremias Felbinger was uitgegeven bij Christoffel Koenraad op de Egelantiersgracht. De kerkeraad vond er ketterijen in en zond het ter beoordeeling aan de magistraat. Deze zag in dit Hoogduitsche N. Testament geen gevaar, doch verbood een Nederduitsche vertaling. De kerkeraad, niet tevreden, zond het nog eens naar de inmiddels vernieuwde magistraat, die het verdachte Testament zond aan de theologische faculteit te Leiden om advies. De aanmerkingen er op vinden wij in dit stuk. De faculteit adviseerde het „op te halen", hetgeen de magistraat eerst deed, toen zij vernomen had, dat er ook een Hollandsche vertaling bij den drukker Pieter de la Bourgh ter perse was; nu ontving de heer officier last „de schandaleuse boeken te supprimeeren". Zie hierover en de verdere levensgeschiedenis van Felbinger: K. O. Meinsma, Spinoza en zijn kring, 's-Grav. 1896, blz. 195—197 en vooral J. C. van Slee, De geschiedenis van het Socinianisme in de Nederlanden, Haarlem 1914, blz. 216—219, en de daar aangehaalde literatuur. 337 i66o November 25 niet is, om de woorden, die op den Soon slaen op den Vader te verdrayen. D, fol. 332. 143. 1660 November 35. — Johannes Blanckenberg, abt van het Cisterciënzerklooster B. Mariae Virginis de Veteri Monte, draagt als collator van de St. Clemenskerk te Solingen, deze kerk met aanhoorigheden over aan Abraham Leuneslos. Nos Joannes Blancquenberg, S.S. Theol. doctor, monasterii B. Mariae V(irginis) de Veteri Monte abbas S. Cisterciensis ordinis progeneralis. Universis praesentes visuris, lecturis, legive audituris, ac quorum interest, notum fidemque facimus, cum parochialis ecclesiae S. Qementis in Solingen eique annexae capellae, curae et administrationis collatio ad abbatem monasterii Veteris Montis, uti patronum et ordinarium collatorem pleno iure spectare dignoscatur, idcirco nos abbas, pro tempore dictae ecclesiae Solingensis ac modernorum temporum praesertim anni millesimi sexcentesimi quinquagesimi primi sta- z) Bij Chr. Henriquez, Fasciculus Sanciorum ordinis Cisterciensis, Brusellae MDCXXIU, Liber 11, p. 406 wordt dit klooster in de diocese van Keulen aldus Termeid: „Veteris Montis Abbatia, in Ducatn Montensi, sub Brunone III Archiepiscopo". Aub. Miraeus, Chronicon Cisterciensis ordinis, Coloniae Agrippinae 1614, zegt over dit klooster, p. 185: „Adolphus primus Comes de Altenae fratrem habuit Gerardum, cui in divisione patrimonii cessit castrum Aldenbergense ad Dunum fluvium. Gerardus postea factus monachus in Morimundo: quo petente castrum Aldenbergense in Cistertiensis ordinis coenobium comrnutavit, quod Vetus Mons nuncupatur, apud Rhenobercam, sepulcris ducum Montensium olim nobile. F actum id tradit Cratepolius, et alii temporibus Brunonis III Archiepiscopi Coloniensis, qui relicto Archiepiscopatu, in dicto monasterio pie vivens, defunctus ac sepultus est. Visitur ibidem tumulus Adolfi fundatoris". Dit klooster Vetus Mons (Altenberg) werd in 1133 gesticht; overblijfselen van de oude kloosterkerk zijn teruggevonden. Zie: R. Dohme, Die Kirchen des Cistercicnserordens in Deutschland wdhrend des Mittelalters, Leipzig 1869, S. 77 en vooral: F. Grond, Die aufgefundenen byzantinischen Rette der wahrscheinlich attesten Abteikirche SU Altenberg, in: Jahrbücher des Vereins von AUerthumsfreunien im Rheinlande, Bonn 1847, Bd. X, S. 142 — 146. Op de daar bijgevoegde plattegrond (Tafel III) ziet men de overblijfselen der kerk, met de aanduiding van de begraafplaatsen van Bruno III (gest 1200), Gerhardus I (gest 1359) en Adolphus VIII (gest 1348). 22 i66i Januari 6 338 tum attendentes, curam et administrationem eiusdem ecclesiae et capellae in Solingen, una cum reditibus et appertinentiis, prout de anno 1651 eisdem annexae et attributae fuerunt, erudito D. Abrahamo Leuneslos conferendam et assignandam duximus, prout per praesentes conferimus et assignamus. Iniungentes dicto D. Abrahamo, ut quantocius (apud) serenissimum principem comitem Palatinum Neoburgicum ac Iuliae, Cliviae et Montium ducem se cum praesente nostra collatione sistat, ac clementissimum placitum serenitatis suae, pro collationis nostrae executione humillime petat et obtineat. Omnes et singulos ad quos id spectat, debite cum hoe requirentes, ut praedictum D. Abrahamum virtute nostrae collationis admittant ac in possessionem curae et administrationis ac appertinentiarum praementionatae ecclesiae parochialis et capellae Solingensis iuxta annum quinquagesimum primum inducant et inductum defendant, deque eisdem respondeant et responderi faciant et procurent realiter et cum effectu. In quorum omnium et singulorum fidem praesentes manu nostra subscriptas expediri et sigillari iussimus. Coloniae, die 25 Novembris, anno mihesimo sexcentesimo sexagesimo. Joannes Blanckenberg Dr, abbas Vet(eris) Montis, q. supra manu propria. C, No. 104. Copie. , L(ocus) Sftgiui). H3- 1661 Januari 6. — Missive van Johannes Melkt, hofprediker van Anna de Coligny, echtgenoote van George van Würtemberg, betreffende vereenigingspogingen tusschen Lutherschen en Gereformeerden, benevens antwoord van de faculteit op dit „medium irenicum". Medium irenicum, quod serenissimae ac celsissimae Dominae, principis Annae Colhgniae serenissimi ac celsissimi principis Georgii ducis Wirtembergici et Teccii, comitis Montisbelhgardensis etc. coniugis dilectissimae nomine, a Iohanne Mellet, celsitudini suae a concionibus sacris, simul- 339 i66i Januari 6 que Ecclesiae Reformatae SantMarianae Alsaticae pastore primario, Evangelicis Reformatis praesertim proponitur i). Si colloquii desiderati in eer tum eventum et ti}v dxaqnCav ex actis praesumant omnes pie docti theologi, non male factum putamus, si alia quaepiam eaque commoda tentetur via; quod enim uno modo et medio difficile, illud ipsum alio modo et medio facile aut saltem minus difficile esse poterit. Admodum mala et periculosa esse haec tempora nemo non videt. Quo autem peiora et periculosiora, eo magis ad dvtms^Ctitaatv sive potius dvtmsqiatatixd, id est necessitate obsessa ac arctata consilia confugiendum, inter haec sane eminere videtur mutua eaque mansueta ac prudens inter Evangehcos communicatio controversiarum, sententiarum, status, momentorum per scripta, ea vero non privata, quae semper fere aliquid vel labis, vel apud caeteros non probati secum vehunt, sed pubhea, id est ab omnibus, quarum interest, ecclesiis — (aut earum deputatis)— profecta, visa, ac probata, quorum nihil quidquam, antequam utraque pars consenserit, typis exprimendum mittendumve in pubheum etc; possent autem in utraque Evangehcorum parte, authoritate supremorum magistratuum, piorum ac eruditorum congruis suffraghs, in quolibet loco docti iique pacifici ac idonei theologi eligi, ac solenni iuramento certis et arctis conditionibus necessariis onlinatisame constitui, qui tab* communicationi incumberent, et penes quos secundum Dei verbum, et confessiones ecclesiarum probatissimas de omnibus articuhs controversis pie et fidehter decidendi plena potestas esset etc. Sic tarnen i) Johannes Mellet uit Bern, was .hofprediger" bij Anna de Coligny, echtgenoote van George van Würtemberg. Zelf warm voorstander van Duraeus' pogingen om de Lutherschen en Gereformeerden te vereenigen, stelde Mellet dit „medium irenicum" op. Kort na het verschijnen ervan ging Anna de Coligny tot zijne groote droefheid, plechtig tot de - Luthersche kerk over; zoo werden voor Würtemberg alle plannen tot hereeniging voorloopig verijdeld. Zie: Carl Wilhelm Herbig, Geschichtc der kirchlichen Unionsversuche seit der Reformation bis auf untere Zeit, Leipzig 1838, Bd. IL, S. 134—135; Karl Brauer, Die Unionstatigkeii John Duries unter dem Protektorat Cromwelis, Marburg 1907, teekent op S. 109, Anm. 4 aan, dat zich in het „Staatsarchiv" te Zürich (E. II, 457»*) „eine reiche Sammlung von Mellet-Briefen" bevindt. i66i Januari 6 34° quaelibet regio suos haberet delectos et constitutos theologos irenicos, ut interim omnes cuiuscunque loei unam harmonicam propositionem, confirmationem ac responsionem via aliqua idonea ac ordine certo constituerent ac componerent, eamque celsissimae dominae nostrae principi irenicae — (aut electis ad hoe, iuratisque theologis, ac politicis quibusdam, qui iunctim notarios et referendarios agerent) — alteri Evangelicorum parti communicandam tradere tenerentur etc. At, inquiat quis, via haec dispendiosa! Imo vero compendiosissima. i°. Proponeret enim quivis ac responderet (a) In musaeo inter MSS. sua, libros necessarios et scrinia sibi ad manus habens; (ö) absque affectu; (c) praevio rei exactissimo examine imo et adhibita cum aliis, non electis, continua — (si opus) — consultatione; (d) et sic congrua ac debita cum accuratione diceretur, quod diceretur semel, citra sophismata, extra omnem quam vocant retractationem, litera namque scripta manet, imo obsignari singuli paragraphi possent etc. 24. Non solum certitudini consuleretur ac evidentiae, sed et tempori parceretur ac sumptibus. 30. Occurreretur liticulis quam plurimis, pavoribus, metui circa titulos, locum, praerogativam, aliaque huius generis. 40. Serenissimi ac celsissimi domini Electoris Palatini ardens hoe in negotio studium, authoritas, sumptus — (qui tarnen ubi ita procederemus, respectu alias requisitorum perquam essent exigui) — mirum quantum et quidem ultra nos ex parte iuvarent. 50. Hoe pacto omnes in universum theologi ac cordati viri, utut a se invicem maximis locorum intervallis dissiti, manus ad hoe sanctum opus, facili negotio, optime coniungerent. Et tandem si actio et communicatio haec interrumperetur, foret absque sumptuum dispendio, nee tanto scandalo, quanto in Synodo et Colloquio, possetque post ahquod temporis spatium ac intervallum resumi et pergi, inde ubi desitum esset etc. Hanc viam priori — (colloquio) — longe certiorem, personarum, rerum, temporum et locorum statui accommodatissimam, adeoque valde sl^nvonotoven verboden huwelijk moet beschouwd worden. • A. soon van B. heeft ten houwelyck versocht C, die weduwe is van D., halve broeder van B., sonder te weten, dat soodanigh houwehjck soude stryden tegen Godes Woort; daeromme sy na lange conversatie hun aen den anderen tot trouw hebben g'obligeert, doch vermits de leeraren na het doen van de voors(egde) belofte hun hebben, willen toonen, dat soodanigen houwelijck Lev. 18 : 14 mede soude verboden sijn, soo hebben sy geresolveert over deselve casus te versoecken het advys en antwoort van UE. E. de theologische faculteyt tot Leyden, dewyle de gemelte leeraren hun op de navolgende poincten niet hebben connen voldoen: Eerst dat geen, uitdruckelijck verbodt wert gevonden jegens het houwelijck tusschen A. en C. voorgenomen, noch oock jegens het houwehjck van vrunden welcke elcander in deselve forme bestaen. 455 [1672 September] Ten tweeden, soo en wert by geen theologanten de graden van maegh en swagerschap — (tusschen welcke 't houwelijck is verboden) — verder g'extendeert als tot het houwehjck van een man met de dochter van sijn overleden vrouws suster, sonder te spreken van halff oom off moeye, gelijck wel geschiet in reguarde van broeders en susters, bewysende 't verbodt met sijn heele suster uit het 9, ende met sijn halve suster uit het 11 vers, van het voorlegde) 18 Cap. Ten derden, soo bevint men in de annotatien op het sesde vers van het selve cap(ittel), dat het verbodt van houwelijck alleen streckt tot de graden off trappen der maegschap en swagerschap, die uit deselve door gelijckformigheyt des bestaensels besloten connen werden, sonder te seggen, dat daer het houwelijck van heel maegschap verboden is, 'tselve oock van halff soude moeten verstaen werden; consequentehjck soo blijft het houwehjck tusschen A, en B. buiten het voors(egde) verbodt, temeer alsoo uit het 9 en 11 vers blijckt, dat tusschen heel en halff is onderscheyt van bestaen, ende by dien niet en is gelijckformigheyt van maechschap, boven dat de natuirlycke reden sulcx notoir leert, dewyle de moeder van B. en D. elcander t' eenemael vreemt sijn, in voegen oock, dat A. ende D. niet en sijn geweest als door toedoen van een tweede vremde, 't welcke oock is in reguarde van neeff en nichte, daerbycomende. Ten vierden, desen regel, dat hetgene niet uitdruckelyck wert verboden, geacht is toegestaen te sijn, temeer dewyle in het vierde capittel) van Deut. aen het 2 vers, uitdruckelijck staet: gy en sult tot dit Woort niet toedoen, noch daer niet van affdoen, daerom het houwehjck van susterlingen, alsmede van een man met de wed(uwe) van sijn overleden vrouws broeder toegestaen wert. Ten vijfden secht Axnesius in sijn vijffde boeck van de consciëntie en haer recht off gevallen, in het 35 hooftstuck, 1672 September 24 456 articulo 19, dat die trappen in 't gemeyn verboden sulcke uitnemingen connen toelaten. Alle welcke reden A. en C. doet gelooven, dat het houwelijck tusschen hun voorgenomen, niet en strijdt tegen het Woort Godts, daeromme sy wedersijts soo wel swarigheyt vinden in het nalaten als in het voltrecken van dien. Derhalven versoucken sy beyde ootmoedelijck hierop UE. E. antwoort ende advys, met de reden, die tot vaststellingh van het een off 't ander noodich sijn. C, No. 772. Orgineel. 175- 1672 September 24. — Advies van de faculteit op de voorgaande vraag of het huwelijk van een persoon, met de weduwe van den half-broeder zijns vaders, als een verboden huwelijk moet worden beschouwd. Op de voorgestelde vrage — (of A. soon van B. soude mogen een huwelijck aengaen met C. de weduwe van D., halve broeder van B., also A. en C. niet meynen, hetselve met Godes Woordt strydigh te sijn ? Dat is: Of yemand mach met syne aengehuwlickte halve moeye trouwen, ende of sodanich huwelijck met Godes Woordt is strydende ?) — geeft de theologische faculteyt tot Leyden tot advys: Dat wel sodanich huwelick niet en is te rekenen onder de allerhoochste graden van bloetschande, nochtans f eenemael strijdt tegen het Woord Gods Levit. 18 : 14, Ghy en sult de schaemte van den broeder uwes vaders niet ontdecken, tot syne huisvrouwe en sult ghy niet naederen, sy is uwe moeye. De Wet seght immers vers 9: De schaemte uwer suster, der dochter uwes vaders, ofte der dochter uwer moeder, te huis geboren ofte buiten géboren, haere schaemte en sult ghy niet ontdecken. Waerdoor dan verstaen werdt ymands halve suster van vaders ofte van moeders syde, 457 1672 September 24 wordende hier half in gelycken graedt gestelt van vol, ende selfs onder halve suster oock de volle verstaen. Soo meught ghy dan oock niet ontdecken de schaemte van uwen halven oom noch van uwe halve moeye, ende alsoo de huisvrouwe van uwen halven oom uwe aengehuwlickte halve moeye is, moet ghy dan oock om deselve reden haere schaemte niet ontdecken, t alsoo wy sien dat vers 9 halve maechschap en vplle wordt gehjck gerekent. Behalven dat daer de wet gheen onderscheidt maeckt, het ons oock niet geoorloft is eenigh onderscheidt te stellen. De wet spreeckt van moeye in 't ghemeen: Ghy en sult tot uwe moeye niet naderen, so moet dan of halve moeye gheene moeye wesen, hetwelcke ongherijmt is, of men moet toestaen, dat de wet verbiedende niet te naderen tot uwe moeye, u oock verbiedt tot uwe halve moeye te naderen. So is oock sodanich huwehck strydende met de eerbaerheidt ende gheeft quaedt exempel ende argernisse, gehjck selfs by de voorgestelde vrage aengetrocken wordt, dat de leeraren onder wiens directie dese heden staen sodanich huwehck niet voor goet vinden, om welcke ende dierghelycke andere redenen het dient naegelaten worden. Ende aengaende de redenen, die om het tegendeel te bewysen worden voortgebracht, sijn onses oordeels niet krachtig omme hetselve te besluiten. Want wat de eerste belanght: Daer werdt immers een uitdruckehck verbodt gevonden, in hetwelcke sodanigh huwehjck is verboden Lev. 18 : 14 ende C. 20 : 20. Als oock een man by syne moeye sal gelegen hebben, hy heeft de schaemte synes .ooms ontdeckt; sy sullen haere sonde dragen, sonder kinderen sullen se sterven. Maer eene halve moeye is oock eene moeye. Ten tweeden. De Schriftuir, die maeckt gheen onderscheidt tuschen swagerschap die van halve broederen ende halve susters ontstaet, noch tuschen die van volle broederen ofte susters, ende dieshalven maken de theologanten oock gheene: soo moet dan hetghene in 't ghemeen geseidt wordt soo van de theologanten als van de Schriftuire oock in 't ghemeen verstaen worden; de reden oock die van de Schriftuir wordt aengetrocken Levit. 20 : 20 is 1672 September 24 458 ghemeen. Want waerom mach ick myne moeye, die mynen oom gehadt heeft, niet trouwen? De wet seidt, omdat ick soude ontdecken de schaemte van mynen oom., Nu mijn halven oom is ook mijn oom, alsoo hy met my is van een en hetselve bloet, gehjck oock mijn volle oom. Ten derden. Dewijl in de annotatiën van de Nederlandsche Bibel staet, dat het verbodj van huwelijck alleen streckt tot de graden of trappen der maegschap en swagerschap, die uit deselve door gelijckformigheidt des bestaensels besloten konnen werden, soo kan men uit deselve niet trecken, dat het tegen woordighe huwehjck soude sijn toegelaeten. Want hier is gelijckformigheydt ofte veel meer, hier is hetselve bestaensel tuschen halve moeye ende volle moeye. Ende uit het 9 en 11 vers blijckt niet, dat tuschen vol en half is onderscheidt van bestaen; daeruit bhjckt wel, dat voll niet half is, maer daeronder is nochtans niet sooveel onderscheidt van bestaen, dat daer het eene het huwehjck beiert, het andere hetselve niet soude beletten, omdat het mindere verboden sijnde, oock het meerdere moet geacht worden verboden te sijn. Ende of wel de moeders van die twee halve broederen malkander t'eenemael vreemd sijn, soo hebben deselve nochtans eenen vader gehadt, door dewelcke sy bloetvrienden sijn. Ten vierden. Soo is uitdruckelick verboden niet alleen hetghene met deselve woorden wordt verboden, maer oock hetghene door analogie of geUjeJcformigheidt verboden wordt. Nu spreeckt de wet in 't ghemeen van de moeye sonder onderscheidt; ende daer de wet gheen onderscheidt maeckt moeten wy oock gheene maken. Derhalven wordt hier tot het Woordt niet toegedaen, maer men sou daervan afdoen, indien men hier wilde onderscheidt maken, daer de wet gheen onderscheidt maeckt, maer in 't gemeen spreeckt. Hoewel daer oock tot het Woordt niet toegedaen wordt, wanneer men yets door seker gevolgh uit het Woordt treckt, ofte men moeste alle de gevolgen verwerpen, hetwelcke geen gereformeerd leeraer oyt sal toestaen, ende men moeste dan oock seggen, dat broeders en susters aen malkander mochten trouwen, alsoo Levit. 18 : 9 alleenich 459 1673 September 9 mentie gemaeckt wordt van halve broeder ende halve suster. Ten 5. Amesii woorden werden niet ten volle aengetrocken. Hy spreeckt in sijn vijfde boeck in het 35 hooftstuck, /art. 19 aldus: Dat die trappen, in 't gemeen verboden, konnen toelaten, in geval van nootsakehckheidt, sodanighe uitneminghen, welcke in de Schriftuire worden voor goedt gekeurt. Maer in de Schriftuir wordt niet goedt gevonden, dat men'Levit. 18 : 14 de halfe moeye soude uitsluiten, wanneer in 't ghemeen van de moeye gesproken wordt, ende daer is oock alhier gheen geval van nootwendigheidt. Om alle welcke consideratien wy oordeelen, datter gheene swarigheidt behoort te wesen in het naelaeten van dit huwelijck, maer wel in het voltrecken, aengesien het voltrecken strijdt met de wet Levit. 18 : 14, daer nu voorgegeven wordt, dat de belofte van dit huwehjck alleen is voortgekomen daeruit, dat men niet soude geweten hebben hetselve te stryden met Gods bevel. Aldus geadviseert Leiden, den 24 Sept. MDCLXXII. Chr. Wittichius, nomine facult. theol. p. t. decanus. C, No. 131. Concept. 176. 1673 September 9. — De faculteit wordt om advies gevraagd in sake het beroepingswerk in eene niet nader aangeduide gemeente ten platten lande. — Het advies van de faculteit in deze aangelegenheid volgt hierna. Casus. Sekere kercke ten platten lande comende te vaceeren, alwaer geen kerckeraedt sünde, de classis — (volgens kerkenordre) — toestont het beroep te doen: de leeden, manspersoonen sijnde maer vier in getale, van 't houden des classis gewaerschout sijnde ende twee uyt den haren deputerende, om voor 't classis haer belangen te seggen, sijn deselve daervan gediverteert, sijnde aldaer niet ver- 1673 September 9 460 scheenen. Een seker lidt des classis hebbende over de twintigh jaren de kercke Gods met goede stichtinge gedient, op wiens leere ofte leven niets en valt te seggen, stelt sich — (volgens d'ordre in deselve classis gebruyckelijck) — beroepelijck op deselve plaetse, ende wort genoeghsaem met eenparige stemmen tot deselve gemeynte vercoren. De voorschreven ledematen en eenige toehoorders door 't beleyt van een secretaris, geen litmaet sijnde' ende een naburigh predicant niet onder 'tselfde classis gehorende, worden door den vorster of gerechts-boode in een herberge geciteert ende aldaer maeckt men een ondertekeninge op den schoonvader van den voorschreven nabuerigen predicant, voegden haer soo gesamentlijck met den roomsgesinden heer der plaetse, die pretendeert te hebben een ius patronatus clericale, hem, so hy seidt, by sekeren abt voor sijn leven gecedeert. Gaen daermede nae den Raet van State der Vereenighde Nederlanden), versoeckende approbatie van dit haer pretens beroep oft collatie, ende houden daermede op de versochte approbatie des classis op haer gedane beroep. Hierop laet de classis door drie van hare gedeputeerde een ondersoeck doen van de geschapentheyt der sake in loco, voor dewelcke drie van de voorschreven vier ledematen verclaren misleyt te sijn, alsoo se den man op denwelcken sy geteyckent hadden, noyt en hadden gehoort, dat se daertoe geperst, ja oock den eenen droncken gemaeckt was; dat se oock tegen den persoon, van den classe beroepen, niets en hadden, als dat wel hadden gewenscht oock andere hare gaven te hooren. Dit alles remonstreert de classis aen den Raet van State, dewelcke desselfs stucken stellen in handen van den heer ende gemeynte aldaer, om daerop haer belangh te seggen. De classis ondertusschen ordonneert op 't versoeck van de voorschreven ledematen, den beroepenen predikant, dat hy in loco sal gaen predicken, voeght nevens hem een deputatus classis om te sien of het werck aldaer in loco in minne conde gevonden ende bygeleght worden. Deselve doet een goet rapport van de predicatie, dat hy oock niemandt heeft gevonden, die deselve tegensprack, alleen haer 461 1673 September 9 excuseerden op de absentie van den secretaris, dewelcke present sijnde, sy genoeghsame hope gaven, dat'et werck soude bygeleght worden: beloofden binnen drie dagen hare eyndelycke resolutie den classi te sullen laten toekomen, doch hebben niet minder gedaen, schoon naderhandt nochmael door een deputatus classis daertoe aengemaent sijnde. Dit alles de classis aan den Raad van State bekentmakende, hebben haer Ed. Mog. nae rype deliberatie de beroepinge van de classis gedaen, geapprobeert, den beroepenen predicant acte van tractement verleent en ordre gestelt op de reparatie van 't pastorye huys: 't welck alles den classi gebleken sijnde, heeft hetselve haer wel laten gevallen, heeft ordre gestelt op des beroepenen proclamatien ende bevestinge. Doch na d'eerste proclamatie geven die van de plaetse een schriftelycke insprake over aen de classis, by hetwelcke sy versoecken, dat de geboden mochten werden geschut ende 't beroep geahnuleert, voor reden allegeerende niet anders als 't geene voorhenen af by de classis ende voor den Raedt van State was geventileert, dat nam. sy geen genoegen hadden in des beroepenen gaven, omdat sy hem niet en konden verstaen, ende van haer eersten man aftredende noemen met eenen een seker lidt des classis, dewelcke al bereyts in des voorschreven beroepen plaetse' was geeligeert, ende deselve beroepinge hadde aengenomen, denwelcken sy tot haren predicant versoecken, welck gei schrift ondertekent is door twee ledematen in loco wonende, van dewelcke de eene sich noyt voorhenen den beroet penen van 't classis ongenegen hadde getoont, maer integendeel hem gevende de rechterhandt hadde geluckgewenscht, waejby sich voeghde een hdt van die plaetse, dewelcke met dese kercke is gecombineert, doch die noyt den beroepenen heeft hooren predicken; nevens noch ses toehoorders, onder dewelcke oock insgelijcks een is, die hem' noyt gehoort en heeft, ende oock een a twee, die maer selden aldaer te kercke komen : sijnde de andere twee manspersonen nevens drie vrouwen tsamen uytmakende de helft van de ledematen den beroepenen seer genegen ende met allen ernst insteerende tot desselfs bevestinge. 1673 September 9 462 Quaeritur. Of op sulcken insprake, ende op geen ander fondament gegrondt, ende van sulcke personen, die op sulcke wyse hebben geprocedeert, voortcomende, behoorden de proclamatien van den beroepenen te worden opgehouden? ofte deselve beroepinge sus verre gebracht, eenighsints can werden geluxeert ofte geannulleert, en dat op desen generalen grondt, dat men geen gemeynte tegen haren danck eenen predicant vermach op te dringen? De professoren van de Theologische) Faculteit) in de Universiteyt tot Leyden, versocht zijnde van een classe deser provincie, haer advys te geeven over seker voorval in 'tstuck van een beroepinge aldaer voorgevallen, hebben nae onderlinge communicatie en overleg van 't gene haerl. daerover schriftelick was overhandigt, eenparichlick geoordeelt : Dat gepresupponeert — (gelijck wy vertrouwen) — alle tgene hierover omstandelick is neergestelt, waerachtigh is en inderdaet alsoo gepasseert zijn, geene swaricheyt maken voor onsen hoofde te verklaren, dat wy de beroepinge van N. wettelick houden. Eerst ten ae(n)nemen van degene, die de beroepinge gedaen hebben, volgens kerkenordre geschiet van den E. Classe, bekleedende de plaetse van den kerckenraet, daer geene is, en ^roorts geapprobeert van den Raet van State, en daerop volgens ordre gestelt van den E. Classe op des beroepenen proclamatien en bevestinge. Daernae oock ten aensien van de beroepene persoon selve, als hebbende over de 20 jaeren de kercke Gods met stichtinge gedient, en op wiens leere en leven niet valt te seggen, en zijnde doch tegenwoordigh een lit desselve classis, soodat sy met kennisse daervan konnen getuygen. Oock te meer, omdat hy op 't versoeck van de ledematen van die kercke aldaer in loco door ordre des classis, in bywesen van een deputatus classis, gepredickt hebbende, met contentement van denselve, en sonder eenige inspraeck van de gemeynte is gehoort geweest. Sulcx dat 4° 3 1673 September 9 wy ons niet genoechsaem en konnen verwonderen boe 't mogelick is geweest, dat die 4 mannen die eerst N. voornoemt genoechsaem met eenpaerige stemmen verkoren hadden, daernae door een secretaris, geen lidmaat zijnde en een naebuurigh predikant, niet onder 'tselfde classe gehoorende, tsamen geroepen in een herberge, haerselve soo plotselick hebben laten bewegen, om op een ander predikant, de schoonvader van den voors(egden) naebuurigen predikant te gaen, en de novo te beroepen, voorts trachtende die door den heer van de plaetse, een Roomsgezinde, pretendeerende jus patronatus clericale — (by ons van geender werde) — hem, soo hy seyt, by sekeren abt voor sijn leven gecedeert, door abusive wegen en recommendatie by den Raet van State door te dringen. 'Twelck sijnde een besluit van (quaden) beleyt en quaden gevolge, seer voorsigtelick van den E. classe is tegengegaen, en van hare H. Mog. den Raet van State geimprobeert en gecesseert Dit alles hoewel haer wel hadde behooren wijs te maken, om in 't eerste gedaene beroep te acquiesceren, en niet verders tot cassatie desselven tepractiseeren: soo ist, dat sy echter integendeel sich hebben vervordert, aftredende van haer eersten man, een tweede, sijnde een lidt des classis, die derhalven niet konde ignorant wesen van 't gene in den classe in desen was gepasseert en derhalven sich wel hadde behooren te wachten van sulcken onordentlicken wech in te slaen, in wekken hy niet als tegenstant en opsprake te verwachten hadde, te eligeren en de classe voor te stellen, met versoeck om de proclamatien — (daervan de eerste al, gegaen was) — te willen schutten en 't beroep annuheren, voor reden gevende, dat sy geen genoegen hadden in des beroepenen gaven, omdat sy hem niet konden verstaen. Een sake van seer quaden exempel. Dewyle soo onder dit pretex een wettelicke beroepinge soo verre gebracht soude konnen werden geannulleert voorsichtigh en geleerdt predikant soude konnen werden instalhch gemaeckt en de kercken van goede directie berooft en alsoo menichmael een groot spreker, rycker in woorden als saken, geprefereert, voor een deftigh en voorsienigh leeraer. In allen gevalle het getuyge- 1674 November 9 464 nisse te hebben van in leere ende leven gesont te sijn, gaet veel vaster en belooft meer stichtinge, als alleen de lof van uyterlicke gaven, daer menichmael seer mede gespeelt wert, en bevonden is dickmaels niet anders als een pretext te sijn om syne passien daermede te bekleeden en de beste te weyren, en hangt dickwils aen 't oordeel die geene bequaemheyt, om daervan te konnen oordeelen. Wy en konnen dan niet anders als deze voorschreven beroepinge voor wettelick oordeelen. C, No. 143. Concept. Leyden, 9 Sept. 1673. 177. 1674 November 9. — Missive van Abraham Trommius aan de faculteit, waarin hij haar verzoekt zijne Grieksch» Nederlandsche Concordantie bij de studeerende jongelingschap te willen inleiden en aanbevelen I). 1) Abraham Trommius, geb. 1633, gest. 1719, werd 11 Oct. 1657 te Haren, in de provincie Groningen, als predikant bevestigd.. In 1671 ging hij naar de stad Groningen, waar hij gedurende 48 jaar het leeraarsambt bekleedde. Zie over hem: S. D. van Veen, Abraham Trommius, in : Historische Studiën en Schetsen, Gron. 1905, blz. 445—478. Deze "Concordantie draagt den titel: Volkomene Nederlandtsche Concordantie ofte Woordt-Register des Nieuwen Testaments, aengevangen door wylen den eerwaerdigen, Dn.fokannem Martinum, Dantiscanum, ende nu voltrocken door desselven Schoon-sone Abrahamum Trommiunf , jGrontnganum, beyde bedienaers des H. Evangeliunts in de Gemeynte Jesu Christi tot Groningen, Groningen ió'js. fol. Vóórin staat, behalve de „Waerschouwinge", om het werk in 15 achtereenvolgende jaren niet na te drukken, de „Dedicatie aen de Edele-Mogende Heeren, de Heeren Staten der Provincie van Stadt Groningen ende Ommelanden*, waarin, vrij naar Jos. Scaliger, door Trommius wordt gedicht: Is 't dat oyt Rechter wil een schamper oordeel vellen, Waerdoor hij allermeest can den Misdader quellen; Die laet hem nimmermeer in 't naare Rasp-huys gaen, Noch oock van dach tot dach aen 'tsware Berck-werck(I) staen Maer leg hem op, dat hy gae WOORT -REGISTERS maken. Dus sal hy alle soort' van straffe teffens smaken. Dan volgt een „Voor-reden" aan den lezer 20 Febr. 1672; vervolgens vindt men: Academische adviezen (Leiden, Utrecht, Franeker); adviezen van S. Maresius en Jac. Alting ; kerkelijke adviezen van : de synode van stad Groningen en Ommelanden en de classis van Groningen. Het „advys van de theologische faculteyt der Academie tot Leyden" luidt als volgt: „Quamvis omnis circa S. Literarum culturam labor non minus authoris laudi ac solatio quam Ecclesiae commodo cedat, superfluumque 469 1680 October 8 Gelijck mede ten reguarde van , de philosophie curateuren en burgermeesteren renoverende alvorens hare resolutie van den jaere 1672, ende willende, dat deselve in alle deelensal werden agtervolgt, ende mitsdien, dat niemant eenige van de voors(egde) stellingen, de philosophie concernerende, nogte eenige andere, daerby de auctoriteyt van de H. Schriftuyr geraeckt, tegengesproken, ofte geinfringeert soude werden, ofte die van deselve eeniger maten soude komen te devieren, publice nog privatim sal mogen disputeren, doceren, schryven, ofte verhandelen. Daerenboven dat nog publice, nog privatim in de voors(egde) Academie sal werden gedoceert de Metaphysica van Renatus Descartes, ofte van diegene, die desselfs opinien soude mogen hebben geamplecteert, nog uyt deselve, nog uyt eenig gedeelte van dien eenige stellingen, theses, ofte quaestien publice of privatim geventileert, gedisputeert ofte verhandelt. Alles op poene dat diegene, die hiertegens sig directelijck ofte indirectelijck sullen komen te vergrypen, hetzy in't publycq ofte onder de hand, sullen als wederhoorigen, en schaedelycke leeden en leeraers van de universiteyt, sonder eenige dissimulatie, verschooninge ofte conniventie van haere ampten en bedieningen werden gedeporteert, ende de leeden van deselve universiteyt uyt deselve gerelegeert, geëxtraheert uyt het register van de resolutien, ende voor sooveel 't geëxtraheerde aengaet, daermede bevonden te accorderen. In kennisse van my P. BURGERSDIJCK. (In dorso:) No. 15. C, No. 134. Copie. 179. 1680 October 8. — De faculteit wordt door den kerkeraad Van zekere gemeente om advies gevraagd, hoe hij moet handelen met eenige personen, die elkander van smokkelarij in den f i68o October 8 470 Franschen tijd beschuldigen en den kerkeraad niet als competenten rechter willen erkennen. — Het advies van de faculteit volgt hierna. Casus-Positie. Den kerkenraat van sekere hoge Heerlijkheyt komt ter ooren, als souden A. ende B. egteluyden ende ledematen der gemeente aldaar beschuldigt hebben C. ende D. ook egteluyden ende medeledematen derselver kerke, hy sijnde dyaken, dat se in de Franse tyden — (als B. doenmaels weduwe gevlugt was) — souden gestaan hebben in den winkel van B. ende aldaar haaren kaas ende waren verkogt hebben. De kerkenraat citeert partyen voor haar. C. en D. beklagen sig over de beschuldinge tegens haar gedaan door A. ende B. Dese gesommeert sulcks te bewysen, segt A. of ik dit al gesegt hadden, wat soudet dan wesen? versoeken tijd om t' antwoorden, 't Wort haar vergunt. Partyen wederom geciteert, antwoorden A. ende B. dat hare sake voor den competenten regter moesten dienen. Dattet sake van injurye waren. Gevraagt of se den kerkenraat voor haaren competenten regter niet en erkenden, seydt A.: vraagt my niet, ik en sal daar niet op antwoorden. Haar wort geseydt, dat de saak aan den kerkenraat aanhangig is en daar behoort, vermits sy alle ledematen waren ende de ergernisse uyt de gemeente moeste geweert worden, ende dat sy daarom haare bewysen of getuygen tegen de naaste reyse moesten by der hant hebben. Wederom kerkenraat gelegt, compareert E., lidtmaat der gemeente, voorgevende gehoort te hebben, dat A. aan D. huysvrouw van C. in toornigheyt verweet, dat sy met C. haaren man gestaan hadden in den winkel van B. sijn tegenwoordige huysvrouw, en daar verkogt etc. en dat hy A. sulks met vier getuygen soude bewysen; getuygen de gecom(m)itteerde des kerkenraadts, dat F. bekent hadde sulks mede uyt de mont van A. gehoort te hebben. A. en B. wederom geciteert compareeren niet, , doch hebben door een geschrift gesonden door een dochtergen laaten weten, 47i i68o October 8 dat sy haar beriepen op den seculairairen (!) en competenten regter, daartoe allegerende de kerkenordeninge de anno 1618 ende '19. Den predikant krijgt last de kerkenordre op te soeken, om daarvan berigt te doen, tot welken eynde partyen weder worden geciteert. Den dag verscheenen leest den predicant op den 71 artic. van de kerken-order, als die by den advocaat was geallegeert om de declinatie van 't kerkelyke forum te sustineeren. De kerkenraadt overweegt dien artycul, hoort daarover den predikant en inhereert haare voorgaande resolutie, zijnde bedroeft over de hartnekkigheit van A. ende B. Partyen worden wederom geciteert. A. ende B. compareeren niet. Rapporteert den predicant, dat hy ten huysen van den koster met A. ende B. hadde gesproke van dese sake. En dat B. in tegenwoordigheyt van des predicants huysvrou, van den koster en sijn huysvrou en van haer eygen man, op haare borst slaande verklaart hadde, dat sy het hadde gesegt, ende met drie getuygen konde bewysen, die se ook noemde. De koster gehoort, betuygt sulx so gepasseert te zijn. Wederom vergaderinge gelegt compareert G., confirmeerende 't selve • dat boven van E. ende F. verhaalt is. De dry genommineerde getuygen worden gehoort, maar geen van alle getuygen 'tgene B. geseyt hadden, dat se soude getuygen. Partyen worden op de naaste vergaderinge wederom geciteert. C. en D. beschuldigde, versoeken dat haare saaken mogte veerden afgedaan, vermits A. en B. iterativelijk geciteert, niet compareerden, ook geen bewysen inbragten, maar persisteerden by haare exeptie van non compotentie, waarop gevolgt is, dat A. en B. by den kerkenraadt worden gesuspendeert van het H. Avontmael, als sich swaarhjk tegen C. en D. en tegens de kerke besondigt hebbende ende dat voor so lange totdat se haar met de kerke en met C. en D. sullen hebben versoent. Op dese casus-positie wordt versocht het advys van de theologische faculteyt de(r) Universiteyt binnen Leyden, dewelke aldus i68o October 8 472 Antwoort. Dat d'eerw. kerkenraat wel heeft gedaan dese sake als sijnde van een seer quaat gevolg, verwekkende groot misverstane, oneynigheyt ende ergenisse onder de ledematen der gemeente naukeurig t'ondersoeken, ende dat tot geen ander eynde, als om alle dese ongemacken te verhoeden docasie daarvan weg te nemen ende de ledematen onder malkanderen te versoenen. Maar siende, dat de versoeninge met en konde te wege gebragt worden, maar dat A. en B dechneerende het kerkelyke forum de sake wilde laten komen in proces, soo moeste den kerkenraat met het verder ondersoek hebben gesupersedeert, of ten minsten wilden zy in d' ondersoekinge ten eynde voorschreven) contmueeren, de judicature daarvan haar niet hebben angematigt, maar moesten die hebben gelaten aan den polityken regter, dien sy ook van haare gedaane ondersoekinge - (al hoewel, sulx eygentlijk, de saak aan een ander forum bankvast zijnde, haar amt niet meer en was) - tot narigtmge hadden konnen dienen. En terwijl de saak litispendent soude geweest sijn, schoon sy al meenden genoegsaam (c)onsteeren, dat A. en B. ongelijk hadden, soo moesten sy niet te min de suspensie van 'tH. Avontmaal soo lang hebben gesuspendeert totdat den polytyken regter het vonnis soude hebben uytgesprooken. Alles wat den kerkenraadt middelenwyle soude hebben konnen doen, soude geweest siin niet alleen A. en B. maar ook C. en D. broederhjk te vermanen, haar alle te willen onthouden van des Heeren Avontmaal, sonder nogtans een van beyde partyen of beyde in t ongelijk te stellen, maar alleen om d'ergernisse te verhoeden by de gemeente, dewelke de sake nog indecys zijnd^ soude soowel op d'eene als op d'ander partye haare reflectie hebben konnen nemen tot opvattinge van ergernisse. Ende was betamelijk in dese sake alsoo te procedeeren met alleen ten opsigt van 't respect en gehoorsaamheyt die men de overheyt schuldig is, maar ook vermits de welgestelde kerkenorden sulx vereyst. Waarvan den 7i»te» articul van 't Synodis Nationaal aan den kerkenraat gealle- 473 i68o October 8 geert ende voorgelesen genoegsame informatie geeft, daar men sich na hadden behooren te reguleeren. Want daar gestatueert wordt, dat gelijk de christelyke censure ofte kerkelyke tugt geestelijk is en niemant en ontrekt van het oordeel ende straffe van de magistraat, dat alsoo ter contrarie de kerkelyke cencures nodig sijn beneffens of buiten de polityken straffen, om den sondaar met de kerke en met den nevennaasten te reconcilieeren. Waaruyt klaarhjk blijkt, dat de judicatuere van den polytyken regter by den kerkenraadt niet en mag werden uytgeslooten, maar wel ter contrarie d'eene by d'ander gevoegt, ja selfs de kerkelyke aan de polityken gesubordonneert, gelijk sulx nader verklaart is by de kerkenorder der provintie van Utregt, die daarvan kan gelesen worden. Gelyke verklaringe doet de faculteyt op den tweeden casum, daar A. schepen ende lidtmaat der kerke van deselve plaatse gesegt wordt beschuldigt te hebben den predicant, dat hij is een leugenaar, leugens in 't kerckenboek geschreven en geen consciëntie en heeft, waarover hy hdtmaat by den kerkenraadt aangesprooken maar prevoierende tot den polityken regter, hadde den kerkenraadt met haare sententie tegens hem moeten supersederen tot uytwysinge van het vonnis, 'twelk van den regter soude uytgesprooken werden. Sic ad utrumque casum propositum sententiam rogata iudicat theologica facultas Academiae Lugduno-Batava. En was onderteeckent: Friderictjs Spanhemius, S. Theol. Prof. Acad. p. t. Rector. Datum Leydae, Christophorus Wittichius, S.S. die 8 October 1680. Theol. Professor. Le Moyne, S.S. Theol. D. et Professor. Antonius Hulsius, S. T. D. et Professor et facultatis p. t. Decanus. C, No. 120. Copie. i68i November 10 474 180. 1681 November 10. — De faculteit geeft een gunstig bericht betreffende de rechtzinnigheid van Pontiaan van Hattem, nadat zij' hem gehoord heeft en zijne zaak heeft onderzocht 1). Edele mogende Heeren. Wy hebben met behoorlycke respect U Edelmogenthedens missive van den f Novemb(er) laestleden, met de nevensgaende stucken, over de saeke van D. Pontianus van Hattem, predicant tot Philippiland, wel ontfangen, en volgens derselver begeerte, niet tegenstaende de veelvoudige besicheden van onsen dienst, soo hebben wy aenstonds in verscheydene conferentien, soo met malkander als met D. Pontianus van Hattem gehouden, syne geredresseerde schrift ende de daerin begrepene stellingen rypelijck geexamineert ende overwogen, 't Is waer, Edelmogende Heeren, dat wel waer te wenschen geweest, dat hy in syne verklaringen over den Heydelbergsche Catechismus, ende in het stellen van de leere die nae godtsaligheyt is, hadde getracht, volgens de vermaeninge van den Apostel 1 Cor. 1 v. 10 hetselve met syne broeders te spreecken, ende te vermyden selfs alle woordenstrijdt, tot geen dingen nut, 2 Tim. 2 v. 14, als tot misverstandt, twistingen en scheuringen, 't Is oock 1) Pontiaan van Hattem, geb. 1641, gest. 1707, predikant te St. Philipsland werd van onrechtzinnigheid verdacht, en zijne zaak 2 Juli 1680 in de vergadering van de classis Tholen en Bergen-op-Zoom gebracht. Op 9 Juli 1680 had er visitatie in zijne gemeente plaats, werd hij over 8 stellingen gehoord en werd hem gevraagd het „mergh syner gedaghten eens sommierlijck ende compendieuselijck" op schrift te brengen, en werden hem zijne Lessen over het Kort Begrip van den Heidelbergschen Catechismus afgevorderd. De zaak van Van Hattem werd tot een kerkelijke procedure gemaakt, waarin het oordeel van de Leidsche en Utrechtsche faculteit van godgeleerdheid werd gevraagd. De Leidsche somde 10 Dec. 1680 een vijftiental uitspraken van Van Hattem op en oordeelde dat zijn geschrift was kettersch en sociniaansch, ja godslasterlijk en goddeloos. Men zou wel doen hem uit den heiligen dienst te ontslaan. Van Hattem werd geschorst. Toen men echter met hem gesproken had, kon de theologische faculteit het hier afgedrukte gunstig' getuigschrift over hem geven. Deze brief is afgedrukt achter: Verantwoordinge van P. van Hattem, blz. 22—24. Zie over hem: W. C. van Manen, Pontiaan van Hattem, in De Gids, 1885, Derde deel, blz. 357—429 ; 1885, Vierde deel, blz. 84—115, en dezelfde over de kerkelijke procedure uitvoeriger De procedure tegen Pontiaan van Hattem (2 Juli 1680—8 Juli 1683), in: Archief voor Nederlandsche Kerkgeschiedenis, 'sGrav. 1885, Dl. I, blz. 273—348. Op blz. 312 is deze brief gedateerd: „10 December", gelijk inderdaad ook in de Verantwoordinge staat aangegeven. 475 1681 November 10 waer, dat wy in syne laetste schrift, aen ons door U Edelmogenth(eden) toegesonden, diergelycke nieuwen en twyfelaghtigen manieren van spreecken noch .hier en daer hebben gevonden, gelijck uyt desen neffens gaende marginaliën, en bygevoeghden explicatien en additien sal te sien sijn. Nochtans, naedat gem(elte) D. Van Hattem over alles is van ons gehoord geweest; naedat hy onse aenmerckingen voor goed gekeurt, en onse vermaeningen heeft plaets gegeven; naedat hy met syne eygene handt, vrywilliglijck en volgens sijn eyge overtuyginge de voors(eyde) declaratien geschreven en aen ons overgegeven heeft; eyndelijck naedat hy ons, als in Godes aengesichte, heeft betuycht ende versekert, dat hy verders niets en hadde in synen boesem verborgen, dat soude afwycken van de gesonde leere van alle onse gereformeerde kercken, ofte smaeken nae eenige Socinianery, Pelagianery, Manicheische off diergelycke verworpene leeringen: Soo is het Edelemogende Heeren, dat wy geseyde D. Pontianum van Hattem hebben van alle diergelycke ketteryen, en van soodanige heterodoxe opinien, die met den kerkendienst in dese landen souden incompatibel sijn, met eenparige stemmen geabsolveert ende vry verklaert, mits beloften aen ons gedaen van te willen sigh met de Eerw. Classis in de behoorlycke maniere vereenigen, en aen deselve voortaens noyt meer occasien te geven, door sijn leeren en catechiseren, handel en wandel, van offensie off kerckelycke censuren. Edoch dit is hetgene, dat door U Edelmogentheden alderbest en op het stichtelijckste sal kunnen worden uytgevoert, dewelcke wy hiermede aen Godes heylige protectie beveelen, verblyvende Edele Mogende Heeren, U Edelmogentheden ootmoedigste dienaeren de professoren der Theologische Faculteyt alhier Fredericus Spanhemius, Leyde' p. t. decanus. den loden Nov. 1681. CHRISTOPHORUS WlTTICHIUS. Le Moyne. Antonius Hulsius. C, No. 135. Copie. 1689 September 19 476 181. 1689 September 19. — De faculteit zendt aan D. Johannes Vlak te Zutphen haar oordeel over diens „Trias" en spreekt haar afkeurend gevoelen uit over zijn twist met Leydekker 1). Reverende vir, frater in Christo honorande. Dissertationes primum tuas, irarum in virum fratrem atque animi plenas, tum et epistolam commotiore mente scriptam, in qua falsi crimen impingis Ultraiectinis fratribus, nee sine mordace sale, recte accepimus. Indoluimus vero, maiorem in modum collidi inter se viros eximios, quorum et amicitiam colimus, et dotibus assurgimus. Cumprimis aegre admodum fuit factum his temporibus, quibus omnia fraternae concordiae vinculum fortius adstringere, ac iam languescere priores controversiae, videbantur. Nunc, pro dolor, itur in nova certamina, et quidem de gravissimis fidei capitibus, quasi minus explorata hactenus ista fuissent plerisque theologis, a quibus tarnen- vel ipsa in hisce dissensionis suspicio abesse debuit, nisi ludos paramus adversariis. Tentatam sic quidem a te fuisse concordiam causaris, inter eos qui cum clariss(imo) Cocceio ircj> (taxaqtvn aut sentiunt, aut loquuntur, et inter fratres caeteros. Sed fecisti, iis assertis vel hypothesibus, quae ab utrisque discedunt, et lineam ducis, quam neutri facile sequantur. Nee accidit raro, ut non advocati Palaemones novas lites commoveant, atque in se arma convertant, in acie tertii. Equidem concihationis studium iis potissimum incumbit, qui praelucendo scholasticae iuventuti norunt secernere pretiosum a vili, et ostenso in praecipuis consensu, quoad rerum summam, in reliquis prudens silentium suadent, aut moderatam tradendi rationem. Hanc nos viam pridem institimus, neque per Dei gratiam fructu caruit. "Nunc causam inter te et clariss(imum) 1) Zie over den Zutphenschen predikant Johannes Vlak, zijne bijzondere gevoelens over de leer der rechtvaardigmaking en zijn strijd met Henricus Brinck en M. Leydekker: A. Ypey en I. J. Dermout, Geschiedenis der Nederlandsche Hervormde Kerk, Breda 1822, Dl. U, blz. 566—570 en de daarbij behoorende Aanteekeningen. 477 r689 September 19 Leydeckerum quod attinet, num pari fide aut tu, vir reverende, eius altiduata, aut ille positiones tuas, distuleritis, iis decernendum relinquimus, ad quos causa utriusque delata est. Id aegre observamus, provocatum a te videri primo eum virum literis ad eum datis, gavisuro te habituroque rem gratissimam, si scripto in aciem contra libellum tuum descenderet, ita praefationis tuae paragrapho 13. Haec initia bellorum esse consueverunt et sic praeire in pugnam solent. Nosti retractatores hodie inveniri paucos, Pelidas vere omnes esse, nescios cedere, et certare pares, et respondere paratos. Ac tandem desinunt huiusmodi certamina, aut in litigia verborum, dum quisque négat hanc fuisse qualem vellet accusator mentem, aut in chartas cruentatas, et personale odium. Dumque Traiectensium tu fidem desideras in tuis vel citandis, vel reddendis oratione vernacula, isti indignantur, pari lege, vim a te non semel admotam seu verbis clariss(imi) Leydeckeri, seu sententiae praestantium theologorum. Videsis quae vir ille hanc in rem graviter expostulat, Dissertationis Apólogeticae pag. 31, 34, 57 etc. Et ut de advocatis a te in consensum theologis — (decisis eorum verbis a reliquo contextu, vel mutilata oratione) — addamus exemplum, confer modo quae adducis ex celeberrimo Voetio pag. 162, cum iis quae leguntur disputationum parte H, pag. 254. Taces enim quae exertim veteranus ille theologus, de infinito valore, seu infinita dignitate meriti Christi, eiusque sufficientia in se spectata infinitis si darentur hominibus redimendis, premere autem ea visus es, quod tuae hypothesi ista non quadrarent. Sed vero, reverende frater, num cl. Leydeckerus falso et fraudulenter, ac falsarii manu compositis a se mendaciis, affinxerit tibi positiones sex in charta illa expressas, quam literis ad nos tuis adiungere placuit, nostrum iam non est pronunciare. Collatis certe tuis ad singula illa specimina nondum fraus illa pellucet. Tu omnium optime in publica luce collocabis, si quae Traiectini censuerunt vix ferenda, certe ad offensionem nata, probaveris sic a te esse scripta, atque etiam declarata, ut cum recepta hactenus in Belgio doctrina, atque symbolicis scriptis, explicate consentiant. 1689 September 19 478 Qua re nulla nobis accidet gratior, quo sumus erga te affectu propensissimo certe. Ac ne in ambigue haereas quae communis sententia fuerit, quae etiamnunc nostra sit de sex illis capitibus, circa quae fidiculis admotis torsisse tratres tuam mentem quaeritaris ecce illam summatim, procul mvolucris aut captiunculis verborum 1). 1. Videlicet satisfactionem Christi esse infiniti valoris vel infiniti meriti, ratione subiecti patientis, et aequivalentJae' soluü pretii, et effectuum illius, in ordine ad peccata infinita quae sustuUt, et poenas infinitas a quibus liberavit. 2. Paulinum illud, non iustificari ex operibus legis plus veile quam liberatum esse a lege Mosaica et ritibus Iudaicis Imo vero removen censent theologi iustificationis nostrae coram Deo - (qua non imputantur peccata, imputatur vero mstitia credenti) - seu materiafi causa, seu formali, seu impulsiva, opera nostra quaecunque, etiam quae postulat lex moralis, seu sint facta illa ante gratiam, ex liberi arbitrii vinbus, seu ex gratia sive gentilium opera, sive Judaeorum sive ad legis innatae normam, sive etiam scriptae, idque ex natura foederis Evangelici cum peccatore initi, fluere arbitrantur. 3. Negamus iustificationem nostram coram Deo, sensu modo dicto, eoque proprio, fieri etiam ex operibus,' et secundum opera, sive olim legis Mosaicae, sive hodie legis novae, ut loquuntur. Quo sensu Protestantium theologorum assertum est, iustificari nos fide sola, ut fides sola apprehendit, recipit iustificationis gratiam, et Christi obedientiam applicat credenti, licet non existat solitaria, a charitate seiuncta. 4- Hlud, fidem imputari ad iustitiam, nolunt theologi eo sensu, quo ipsa fides censeatur esse iustitia, aut pars illius, considera, ut virtus est, ut opus, ut obedientia, cuius vi aut propter quam iustificemur. Est igitur, fide iustitiam consequi, ex gratia credenti imputatam, quo sensu theologi fidem dixere instrumentum. 5. Christi omnem iustitiam vel obedientiam nobis impu- 1) Zie hierna, No. 182. 479 tari, seu censeri quasi nostram quasi a nobis praestitam ex natura sponsionis et expromissionis Christi, in pacto illo aeterno inter Patrem et Filium. Eandemque Christi iustitiam a Servatore impletam esse nostrae iustificationis causam uti meritoriam, sic formalem prout nobis imputatur. Et sic peccata nostra Christo sponsori fuere imputata. 6. Ita Christum sua satisfactione sustuhsse, ut omnia peccata nostra, quatenus damnant, sic omnem poenam peccatis debitum, etiam,iUam mortis temporalis, nempe uti poena censetur ex comminatione legis, uti fluens ex Ulo: morte morieris, uti stipendium et ipsa peccati. Habes, vir reverende, quae de vexatis modo capitibus sentiant nostrates theologi, prout sensit non ita pridem facultas nostra ad quaesita nonnulla clariss. iurecons. in argum.: De iustificatione et de sensu Paulino in Epist. ad Romanos. Ut tua omnia, quae passim in dissertationibus tuis, quantum sivit distractus animus occupationum varietate, observavimus illubentes, componas cum superioribus, metuimus sane. Quod si tarnen feceris verbis explanatis, et in consensum nobiscum veneris, quoad rerum momenta procul latebris verborum, eo candore qui theologum decet, et quem in te exosculati hactenus sumus, gratulabimur Ecclesiae, tibi, tuis, atque etiam nobis. Si etiam retraqtaveris scripta fqrte quaedam imprudentius, sinceram in te pietatem, et antiquam fidem ac concordiae verissimum studium, omnes boni depraedicabunt amabuntque. Haec vota nostra sunt, qui te animitus complectimur, ac valere in Ion gum aevi et in Ecclesiae commodum iubemus. Lugduni Batavorum, XIX Sept. Gregor. Anno Aerae Vuig. MDCLXXXIX. C, No. 136. Concept. 182. 1689 — Eenige specimina uit het boek van den predikant J. Vlak, getiteld „Trias' I) Zie hiervóór, No. 1S1. 1689 480 Eenige specimina of staalties genomen en getrocken uyt 't jonxt uytgegeven tractaat van de heer Vlack genaamt „Trias". 1. Stelling. Dat 't seer ongerijmt is te seggen, dat Christus lyden van een oneyndige waardy is. Elogiurn illud infiniti valoris non concipio, quia finitus sum; vellem ex aliquo dicto Scripturae huiusmodi themata clare probentur. Pag. 145 § 316. b. dit staat pag. 390 § 200. 2. Stelling. Dat de woorden des Apostels Pauli: niet gerechtveerdight te worden uyt de wercken der wet, niet anders te seggen is, als niet gerechtveerdight te worden uyt de wet Mosis en Joodse instelling. 3. Stell(ing). Non ex operibus legis iustificari est: liberatum esse a lege Mosaica et ritibus Judaicis. pag. 329 § 69 confer p. 325. Dat men seggen mach, dat de mensch voor Godts vierschaer uyt de wercken Word gerechtveerdight, als men door de wercken de zoodanige verstaat, die den mensch doet in den staat der genade. 4. Stell(ing) Justificatio etiam ex operibus et secundum opera fit Pag- 337 § 88 II—IV confer Pag- 349- Dat 't valsch is, dat Christus gerechtigheyd den geloovigen word toegereeckent. Dat 't belachlijk is te seggen, dat 't geloove in 't stuck van de rechtveerdig- Fides imputatur ad iustitiam, ubi Deus fidem laudat, iustitiam nuncupat, mercedem promissam attribuit. pag. 328 § 63. Dinstinctio illa, qua virtus 1689 October 25 making sy aan te mercken als een instrument, maar dat 't daar een duegd is. et qua instrumèntuiri, ridicula est, nam fides, qua instrumentum in remissione peccatorum tantum rationem virtutishabet. pag. 387 § 391. Stell(ing). Dat 't niet alleen valsch is, maar onmogelijck, dat Christus gerechtigheyt door toerekening de onse zy. Deinde Christi iustitia nobis non imputatur, quasi illa formaliter esset nostra a nobis peracta, quod impossibile. pag. 376 § 170. 6. Stell(ing). Dat de tijdlycke dood en verdruckking voor de geloovige verblyven als eygentlyke straffe van de zonde voor dewelcke Christus niet voldaan heeft. C, No. 141. At vero si vir cl. hoe ita intelligat, ablata per Christum nostra culpa, non potest remaneri poena fideli infligenda, hoe mihi falsissimum videtur, si hoe intelligat de omni quacunque poena. pag. 389, 197- 183. 1689 October 25. — De predikant J. Vlak aan professor 7. Trigland te Leiden. Clarissime vir et honorande in Christo frater. Gisteren of voorlede Zaturdag avond is my toegekomen van Amsterdam de gedrukte brief der theologische faculteit van Leiden. De wereld most weten, dat die de zyde van Leidekker had gekoozen, zonder een eenige letter te willen uitten over die schoone duidse specimina. Ik had gewenscht, zoo veel notoire misslagen daarin niet te vinden. Speciaal in de citatie van onze oude heer Voetius. Ik kan niet wel gelooven, dat men die pagina onderaan eens heeft nagezien, die ik getrouwlijck, maar die my van ontrou 3i 1689 October 25 482 beschuldigde, jaa crimen falsi, met recht van vijf a ses zulke crimina met waarheid beschuldigd konnen worden. Hier had ik geoordeeld, dat de heer Spanheim, de uitstekentste godgeleerde onzer eew, te voorzigtig toe geweest zoude zijn. En UE., die ik als mijn hert liefheb, most dit ook tekenen? 1) Wat moet ik nu doen? Zal ik der wereld dit thoonen, en U beide kwaad maken? Dit doet my zeer in mijn ziel, God weet het. Is U Leidekker en Brink zooveel waard, dat men my ongelijk doet in den hoogsten graad, met beschuldingen daar af abhorrere. Zal ik nu swygen, gehjck ik gemeent had, daar dit gedrukt is ? en zoo vitieus, dat het na de heer Spanhemius niet gelijkt, dat ik over Utrecht ontfangen heb van de heer De Vries door mijn zoon, Waerachtig, ik geloof niet, dat dit der heeren oogmerk en wil geweest is: maar dat heeft et weg. Om my ketter te maken is Leidekker, al had hy al de dragonders van Louis, niet machtig. Ik zal mijn consideratien over die brief nog inhouden. En verlang, wat UE. of de heer Spanheim in mijn verklaring meer begeert. Voorts bedank de heeren, dat nog blyken van genegentheid speur, die in my zeeker zoo groot zijn als tot eenige in de wereld. Van my oordeeld en verwacht die brief niet kwalijk, en na mijn naturel, maar ik wacht ook wat de heeren van die ses duidse specimina, UE.E. toegezonden, oordeelen. Brink, die onbeschaamste booswicht, derft die voor de zyne erkennen en aanneemen, die staande te houden, nadat my zoo verklaart had. Och, dat my dit een Jesuit gedaan had, ik zoud het konnen schikken! maar een predikant van Utrecht! Waar wil dit heen! Be sterf liever op een schavot als schuldig aan die laster. God zal my helpen, mi Triglandi 1), maakt u dog tegen my ende de myne niet schuldig, zulke te styven en my in 't graf te helpen. Ik smelt meenigmaal in mijn tranen, dat ik zoude stellen: ,,'t is valsch dat Christus gerechtigheid ons werd toegerekent, jaa onmogelijk !" dat konnen de heeren leeren, zonder een woord dairvan aan my te schryven. Mijn God zal my helpen. Dat my 1) Hieruit blijkt wel, dat de andere onderteekenaar, prof. Trigland, is bedoeld. / 4^3 168g November 19 mijn Knibbe ook vergeet, voor wie mijn leven zoude gestelt hebben, die weet, wat voor hem tot Purmerend gedaan heb, bedroeft my. Dewijl mijn vrinden, die ik liefheb my verlaten tegen reden, zal evenwel nog wachten, eer na elders omzie. Ik schrijf aan U niet als professor', of R. M. maar als aan mijn vriend. Ik bid, dat 'ghy deeze dadelyk verbrand en daarvan aan de heer Spanheim niets meededeeld als mondeling. Ik verwacht geen antwoord als vrinderaad, en daar niemand zal afweten, alzoo ik aanbiede die dadelijk te willen scheuren. Ik verzeker u, dat geen copy heb noch houde, en ik meende, dat ik beter te boek stond en geloove het nog, zoo men de tijd had alleen de specimina na te zien. Eer ik mijn consideratien dan uitgeeve zal een briefje als van een vrind wachten, die ik liefheb, mits dat niemand dat wete of in handen kryge, dat het publyk werde. Mijn duids tractaat, de justificatie werd gedrukt. Ik heb daarin niets als de methode en dat van de werken der wet; ik weet niet, dat dit kettery is. Ik wil 't die faculteit wel laten approberen. 'tGeen bevonden heb aanstootelijk, zal volgens mijn verklaring duidelyker en duldelyker voordragen, om U verwachting te voldoen. Groet my de heeren Spanheim, Knibbe en u lieve wijf. Vaarwel, mijn vrind. De Heere zegene u, de uwe en • u arbeid, terwijl blyve Zutven, Zondagavond Tuissimus afgezonden ff October 1689. j. V(lak). C, No. 138. Origineel. fflÊÊk 184. 1689 November 19. — De predikant J. Vlak aan de faculteit. Admodum reverendi, celeberrimi et honorandi in Christo fratres. 1. Necessitatem ad vestros respondere literas mihi earum imposuit editio publica. Hacten»s tarnen non libet ad omnia 31* 487 1689 November 29 professoren deeze fraaiigheden voor novelles te zenden. Voorts hoe accuraat dit vertaald is en inzonderheid de 4 boven aan, ende dan het 5. Anathema, dits erger als Paaps en louter Sosiniaans, haereticum devita. Buiten twijffel eerstdaags — (zoo 't niet al geschied) — roept men op Dam en Beurs: hier heb je nu de ses extracten uit het boekje van D. Vlak om een oortje. Dats yver! Voor my, ik dank God, men kon my geen grooter dienst doen, maar wee der wereld van ergernis! Is men daar zijn goede naam moede, en meent men 't zoo te winnen, ik ben des getroost. Excuseer mijn slordig en haastig schrijven. Ik verzoek gedienstig, in Christus naam, oordeel na waarheid. Want dit gaat te hoog. Altijd door sulke wyze van doen word ik gesterkt. Ik most juist voorlede Zondag 'smorgens prediken Ephes. VI : 10—n, 12, hebbende des avonds te vooren dit niews eerst door de heer Heekeren voornoemt ontfangen, die 'tzijn vrou moeder al had medegedeeld, dat liefst niet gewild had. Godlof, noit beter gemoet, als die dag. Maar moet afbreken. Mijn ootmoedigste gebiedenis en alle heil en zegenwensch, verblyvende Hoogeerw. en wijdvermaarde heeren U.EE. en en V.V. aller verplichtste dienaar in Christus Zutven, den §£ {maand niet ingevuld) 1689. J- Vlak. C, No. 140. Origineel. 186. 1689 November 29. — De faculteit aan den predikant 7. Vlak. Literae responsoriae ad D. Joh. Vlak, pastorem Zutphaniensem, 29 Nov. 1689 Facultatis Theol(ogicae) nomine. Missae eodem die per tabellarium publicum. 1689 November 29 488 ■ Reverende in Christo Frater. Responsionem priorem cum transmissae a te dissertationes, nostro quoque submissae arbitrio, tum urgentiores literae tuaé, nobis expresserant, consulturis fraterna plane voluntate, procul affectu alio quocunque, saluti publicae, et tranquillitati atque existimationi tuae. Ac nullo nostro facto descriptam illam fuisse Amstelodamensibus typis, vel ex autographo ipso longe dissimillimo isti ectypo, tum ex editionis loco, et ex librario quoque, quam exploratissimum esse tibi potuit. Nunc iteratis literis ad clariss(imum) Triglandium primo, hinc ad ordinem totum, atque in his praecipue, spiras animum scriptione nostra offensum, sed et praepostere suspicacem, ut iniuriam prope aliquam expostulare nobiscum videri velis. Atque in ambiguo adhuc haeres, quae sententia nostra sit, nee sine captatione verborum, ac specie quadam 'non unius vocilitigii. Hinc tu modo, verba tua habes, necessitatem tibi impositam respondere, modo epistolam nostram magis declinatoriam, quam responsoriam esse, modo de versione vernacula Ultraiectina, quae stomachum tibi moverat, nihil respondisse nos, modo non libüisse nobis attendere ad discrimen inter satisfactionem infiniti valoris, et mortem atque obedientiam infiniti valoris, vel inter meritum infinitum, et valorem infinitum, quorum tarnen alterum neget vener(abilis) Voetius: tum istud, infinitum quoad aequivalentiam soluti pretii, nusquam te legisse in libris symbolicis, sic nee legisse peccata infinita esse et ut nostra interpretaris, numero aut gravitate intensiva, quod epistola non habet. Posita deinceps thesi tua, quae ordine prima fuit, quaeris, asseriturne, vel inficiatur ahquid? Tandem meministi tuorum in nostram epistolam annotatorum, quae corrigenda etiam submissurus sis, ut qui colas nostram de te existimationem, optesque: Deus nos benedicat, et studia nostra etc. Ne vero defuisse nos fraternae responsioni causari possis, vir reverende, quanquam publicis curis plus satis distractos, nee eos, qui operam abutamur In iis, quae ad aedificationem parum, ad contentiones verborum magis faciunt, paucis ita habe. Primo ex literis nostris cognovisse 4§9 1689 November 29 poteras, nihil nos de mente tua statuisse adhuc iniquius, qui suaderemus modo, ut quae Ultraiectini dicerent vix ferenda et ad offensionem nata, sic explicares, et eo candore, qui theologum decet, ut a te ipso amolitus esse invidiam, et ab ecclesiis nostris materiam novarum contentionum, censeri posses apud aequos rerum arbitros. Deinde amice monebamus, non esse nostri moris, sed nee fori, iudicio grammatico de versione qualis Ultraiectina illa, pronunciare, quae te iudice imposuisset toti isti synedrio, a quo tu ad classem provocares, intellecturus ecquod Ultraiecti adversus falsarios iuris praesidium esset. Agebatur enim de crimine falsi, Ultraiecti, ut causabare admisso, authoribus isthic loei a te pertrahendis in iudicium, causam tuam dicturo coram iis profecto arbitris, qui et Latine sic satis docti et vernacule, ut praeoccupare sententiam eorum Leydenses theologos nihil necesse videretur. Tertio, si quidem nuncupatoria tua profitebaris theologorum praecipue munus esse, etiam atque etiam cavere, ne quid orthodoxa doctrina detrimenti accipiat, et circa positionum tuarum mentem in sex gravissimis capitibus, cum haererent viri non obesae naris, etiam qui quam maxime favent studiis tuis, tum laboraremus nos ipsi, pertinere ad officium nostrum existimavimus paüculis in summam contrahere, procul captiunculis verborum, dum res cum fratre nobis esset, quae theologi de iisdem capitibus statuerent, cum adversariis disputando congressi. Ut, si quas elucidationes tuarum assertionum dares, tollendae Ultraiectensium fratrum suspicioni, ad nostras quam proxime Hlae accedere, certe quoad rerum summam, viderentur. Hicprioris responsionis cardo fuit, cum prolixa significatione nostri in te amorfs, et votorum, ne quisquam deinceps fratrum sufficere tibi materiam vel doloris, vel indignationes(!)posset, ad Ecclesiam ornandam praeclaris dotibus nato. Nunc, honorande frater, an ex iis vel specie aliqua concepèris iustam causam offensionis, et an ex aequo nostra interpreteris, arbitrandum tibi ipsi relinquimus. Et quid istud cavillationis est, da veniam voci, mortem et obedientiam Christi, satisfactoriam utique, esse infiniti valoris, non vero satisfactionem, quae in obedientia et morte consistit? 1689 November 29 490 Vel aliud esse, Christi sppnsoris infinitum valorem, aliud infinitum meritum, in se spectatum, ratione subiecti patïentis, et soluti pretii, et effectuum illius in ordine ad suorum poenas infinitas, quas sustulit, et peccata infinita, quae expiavit? Id vero, eo quo diximus sensu, negatum exertim venerando Voetio fuit? Id a librorum symbolicorum, aut theologorum cum Socino dimicantium mente scilicet alienum? Et hoe volebat illud Ultraiectensium decus Gisb. Voetius, locis a te expressis, disputat. parte II, pag. 254, 255? Ubi sane lis tota cum patronis universalis gratiae, de extensione meriti Christi obiectiva, in ordine ad reprobos, deque intentione Christi merentis aut satisfacientis, num illud suum meritum aut lutrum voluerit esse valoris infiniti, extensive vel obiective, in ordine ad damnatos et damnandos? Lstud vero quod negatum veterano theologo est, quod quotidianae nostrae exercitationes negant, quod libris symbolicis reprobatum est, nostra ad te epistola affirmate posuit, aut erat istud to xgipó/iepop? Tum et peccata nos infinita voluimus numero aut gravitate intensiva, huiusmodi fortasse, quae tibi physica sit, aut quae gradus peccatorum non admittat? Equidem, vir reverende, si hic tibi animus sederet, aut torta re nostra in sensum alienum, aut in vocibus ludere, vel rogitando etiam fatigare, et si aliquid in his operae posthac consumeres tuae, nae tu profecto discederes, ab eo candore, qui theologum decet, et quem in te exosculati nuper fuimus. An vero expediat tibi et rebus tuis, an tuae apud bonos plurimos existimationi, an animi tui tranquillitati, an coetui cui praees, an Ecclesiae Batavae, et his quidem affiictissimis temporibus, probare litigandi quendam animum, ac forte nimis tui amantem, vel industriam quandam in captandis vocibus, aut latendi conatum sub phrasium involucris, ordine Leydensi ad partes vocato, qui nee vocari se patietur in fraterna certamina, iudicio rursum tuo permittimus. An eo etiam promoveatur magnopere, quae obtendi solet, gloria Divini Nominis, an haec sit talenti tibi concrediti parienda Domino tuo foetura, et an iuvetur sic causa orthodoxa, in suspicionem erroris iam adducta, vel oscitan- 491 i68q November 29 tiae in primoribus ante nos theologis, et eo quidem in argumento, a quo vel suspicio dissensionis abesse debuit, 'tecum quaesumus attentiore mente pensitato. Si vero priusquam exeant tua, discutieridis illorum .nebulis, qui vix ferenda nonnuha in dissertationibus tuis crediderunt, ea nobis perlegenda prius et corrigenda, ut scribis, amjca manu et mente submiseris, intelliges equidem nostram] InieCxstav, qui sumus Christiano affectu Reverendi tui nominis studiosissimi Datum Lugd. Batav. III Kal. Dec. F. Spanhemius. Greg. A. Jul. MDCLXXXIX. J. Triglandius. C, No. ifl. Copie. 496 REGISTER Comenius (Johan Amos) 150 Conventiielen 151—153, 153—154 Cool (Gerret Damen) 157 Coper 180 Goppenstein 203 Cornelii (Amoldus) 43 Comelisz (Goort) 213—216 Cornu (Zacharias) 148—151 Correspondentie I*—2* Cottiere 257 Cramer (J. A.) 29*, 51*, 69», 322, 466 Crellius 243 Crenius (Thomas) 55* Crocius (Ludwig) 188, 189, 192, 195. 198 Cradger(Nic) 17*, 104*, 153—154 Curcellaeus 249, 347 Cüstererin (Dor.«Elis.) 111* 413— 445 Cyricius (R.) 316, 319 D. Danaeus (Lambertus) 12*, 13* 16*, 17* Dathenus 229 David (Jacobus de) 316, 319 Davidis (Franciscus) 191 De Arcanis Arminianismi 107—lil De Champvernou 257 De Ecclesiae pace 99—107, 162 Dedaralien 73—76 Delft 98*, 141, 142, 276—279, 279—289, 302—311 Dermoutius 202 Deusingius (Ant.) 91*, 211—213 Deutelius (Hear.) 316, 319 Deventer 107 Dibbezius (J.) 66*, 29, 34 Dimissie 398—399 Diodati (Joh.) 39, 42 Disputaties 32* Dobbelspel 4 Dohme (R.) 337 Domna (Henricus) 397 Dordrecht 37*, 104*, 4, 16, 21, 26, 33, 42, 49, 54, 105, 145 151—153, 153—154 174. Doreslaer (A. a) 17, 61, 244 Douay 11* Dresden 427 Drusius 37 Dudithius 243 Duisburg 378 Duker (A. C.) 82, 190, 405 Dunganus (C.) 86* 76—78,81— 95, in —112, 112—121, 121— 122, 123—129,129—130,136— 137 Duraeus (Joh.) 1*, 96*, 205—206, 339, 349—357 E. Ebersberch (Joh. Bergerus van) 80 Eed 19* Eeranes 75 Een nodighe Christelycke Verantiooor- dinghe 69—73 Eetsum (Aeltie) 213—216 Elizabeth (Koningin) 25*, 98* 142, 353 Elzevier 95*, 266—267, 331 Emden (synode van) 43 Empereur(Constantinl') 16*, 45*— 46*, 49*—50* Endegeest 51* Engeland 139—143 Engelberts (W. J. M.) 68 Enkhuizen 271 Eunuuch 413—445 REGISTER 497 Ephraïm 90 Episcopius (S.) 66* 28, 31, 99, 108, 176, 249 Erasmus 10* Erastus (Georgius) 150 Erfurt 10* Erpenius (Thomas) 16*, 33* 41* 42*, 49*, 37 Essen (van) 14* Euihychiani 72 Ewssum (Van) 14* Examens 6*—7* 173—174, 175— 177 Exegese 30*—35* Erjsinga 14* Fabricius (Paulus) 150 Fagius 438 Fayus 37* Felbinger (Jeremias) 83* 335— 337, 344—345» 345~349 Ferdinand II 22 Feugueraeus (Guill.) 16* 32* Feyth 14* Flaman 136 Flockenius (Henricus) 90*, 192, 196 Florisse (Jan) 360—365 Foederatum Belgium Orthodoxum 236—239 Foerstemann (C. E.) 11* Forbesius (Joh.) 55* 141 Francus (Adamus) 192 Francus (Gregorius) 95*—96* 183 — 187, 199—201,201—203, 207—208, 208—210 Franeker 19*, 53*, 84*, 85* 37, !07, 174, 177 Frankfort a. d. Moezel 354 Frankfort a. d. Oder 95*—96*, 183—187, 199—201, 201—203 Fredericq (Paul) 22* 35* Frederik Hendrik 38*, 42* Frederik Willem van Brandenburg 349—357 Freherus (P.) 184 Friedlander (E.) 184 Fruin (Robert) 15* Fullenius 43 Gallus (Carolus) 13*, 32* Gansefoort (Gerhardus) 108*, l 231—233, 233—236 Garbrants (Marten) 88*, 96—97, 98 Gardiner (S. R.) 3* Gebed 21* —22* Genève 10*, 11*, 12* 47* 7, 39, 42, 43, 98, !07, 354 Gennep 13* Gent (C. van) 331 Gerdes (Daniël) 239 Gerrits (Geertjen) 158—160 Gerrytsz. (Wouter) 327 Geyer (Martin) 417 Geulincx (Am.) 52* 68*—69* 313—315 Gibeoniten 307 Glasgow 7 Glasius (B.) 107 Goad (Thomas) 4 Goeters (Wilhelm) 30* Goethals (Georgius) 395 Golius 50* Gomarus (Fr.) 16* 32* 36*, 39* 77*, 90*, 39, 4i, 43,44, 51, 52, 176, 180—183, 188, 192, 193 Good (James I.) 95 Gorinchem 72*, 27, 28, 31, 33, 35, 54, 55—56, 123 498 REGISTER Gouda 31 Goulartius (Simon) 98 Graeff (Jacob de) 14* 's-Gravenhage 34, 157 Gray (Johanna) 384 Grevinchovius (Nic.) 5 Grevius 13 Groningen 19*, 72*, 176,446—452 Grotius 43* Gruterus (Samuel) 139 Guibertus(Davides) 88*, 171 —173 Gustaaf Adolf 22 H. Haag (Eug. et Em.) 143 Haar (H. W. ter) 46* Haarlem 70 Hachtingius (J.) 68 Haersma 14* Haggai 177—180,187—189,192— 198 Halquett 291 Hamburg 96*, 184, 207 Hanedoes (Joh.) 108*, 360—365 Harderwijk 19*, 49*, 52* Hardy (Anthoine) 302 Harmensz (Pieter) 258—259, 259—261 Hasenphurter (Laurentius) 226 Hattem (Pontiaan van) 92*, 474— 475 Hatzfeldius 198 Haussleiter (Joh.) 32* Hautz (J. F.) 12* Hebreën 31* Heemstede 105*, 23—24 Heeringa (K.) 131 Hegenhausen 107 Hegeren (Franciscus) 108, 265, 267 Heggerus (Rudolphus) 151 Heidanus (Abrah.) i*, 28*, 29*, 39*, 49*i 51*, 69*, 105*, 202, 236,238, 250, 261, 274, 283, 289, 299, 304, 311, 313, 315, 319, 321, 322, 324, 332, 344, 348, 375, 377, 385, 403, 405, 445, 452, 465 Heidanus (Maria) 407 Heidelberg 10*, 11*, 12*, 19*, 52* 8, 107 Heiden (baron de) 379 Heinsius (Dan.) 16* Heldius (Ant.) 3* Helmichius (Wemerus) 14*, 43 Hemmingius 437 Hendrik VIII 23* 261 Henriquez (Chr.) 337 Herborn 347 Hering (C. W.) 339, 349 Herman IV 263—266, 266—267 Herodotus 389 Herrewaerden (Jacob van) 215 's-Hertogénbosch 123, 164— 165, 165—168, 267—268 Hessen (Herman, landgraaf van) 95* Het predick-ampt (1660) 391—395 Hiëronymus 50 Hoen (Cornelis) 24* Holland (synode van Noord-) 17, 29, 33, 56, 57, 59-6i Holland (synode van Zuid-) 25, 26, 33, 35, 56, 59—6i, 62, 157—158 Hollebeek 29*, 53* Hommius (Festus) 49*, 75*, 84*, 3, 4, 19, 37,4i, 47, 58,161,198 Hongarije 163—165 Hooft 15* Hoorn 96—97 Hoornbeeck (Joh.) 28*, 53* 54*— REGISTER 55* 68* 105* 76, 261, 274, 283, 289, 299,- 304, 311, 313, 315. 319- 321, 322, 344, 348, 375. 377. 385 Hornhovius 87*, 75, 83, 91 Hotomannus 385 Hottinger (Joh. Henr.) 55* Hout (Jan van) 15* Houte (Comelis van) 104*, 321 — 322 Hovius (Jac.) 271—272, 273—274 Hugenoten 21* Hulsius (Antonius) 59*—60* 473, 475 Hulsius (Barth.) 3* Hulst 299—302, 311— 313 Hutter (Elias) 90* Huzvelyk 4*, 22*—23*, 106*—ui* 48—49,64—68,158— 160,213— 216, 258—259, 259—261, 267— 268, 270—271, 276—279, 279— 289, 299—302, 302—311,311 — 313, 316—317. 360-365, 384— 385, 413—445, 454-456, 457_ 459 Huygens (M.) 140 I. Illyricus (Flacius) 88* 96—97, 98 Indianen 95 Inneleydinge 16*, 20*, 36* Innsbrück 12 Inquisitie (Geneefsche) 17* Iperen (Josua van) 227 Ipswich 4, Isselburg 188 J. Jacobi (J. C. Schultz) 11* 12* Jacobus I 94* 98* 3, 8, 22 Jacobsz (Laurens) 75 Jans (Anneken) 258—259, 259— 261 Jansz (Willem) 258—259, 259— 261 Jansz (Pieter) 158—160 Jansonius (Joannes) 85*, 5, 169 Jehna 351, 352 Jena 10* Jennings (H.) 76 Jephta 307, 310 Jezuïeten 10—II, 13—14 Jobst (Wolffgang) 184 Joden 49* — 50* Jöcher (C. G.) 8 Johann Georg 425, 427 Josephus 389 Judicature der Kerke 157—158 Junghans (M.) 110*—111* 413— 445 Junghannszin (A. D.) 424 Junius (Franc.) 13*, 32*, 39, 42 Junius (Isaac) 87* 154—155 Jus patronatus, zie: Patronaatrecht Justinus 103 Jutfaas 81 K. Kaajan (H.) 37, 42, 188 Kampen 20, 21 Kamphuizen, zie: Camphusius Kempis (Thomas a) 29* Kerkgeschiedenis 57* Keulen 10* Kirchhoff (Peter) 367 Kist (N.C.) 2* 3*, 71* 24, 33 Kleef 13* Kleerkooper (M.M.) 75 Knappert (L.) 79 Knibbe 483, 486 Knielen op kussens 108*—109*. 231—236 REGISTER Knuttel (W. P. C.) sparsim Koelhagen (Gabriel) 369 Koningsbergen 10* Kühne (Mathes) 418 Kuyper (A.) 23*—24* Kuyper (H. H.) 21, 24, 42, 188 L. Lagnellus (Petr.) 5* Lamberts (Velmer) 291 Land (J. P. N.) 68* 314 Langeraad (L. A. van) 53 Langerack (heer van) 81* 143 Laovicus (Petrus) 103* 268 Laurensz (H.) 75 Laurentius (Jacobus) 201—203 Laren (Daniël van) 100* 61 — 64 Laurman (M.) 397 Leeftijd (proponenten) 77*—78*, 407, 410—413 Leerdam 154 Leeuwarden 101*, 112*, 395— 399» 403—405 Leeuwius (Theod.) 244 Lehr (Henry) 21* Leiden 3, 17, 34, 47, 54 Leipzig 10* 353, 416, 420, 425 Leo Judae 39 Leonardi (Petrus) 316, 319 Leopold 11, 12 Lesna 148—151 Lesur (Joh.) 13* Leuneschlosz (Abraham) 97*, 337— 338, 365—381 Leuven 10* 11* 19*, 313—315 Leydekker (M.) 92*—93*, 476— 491 Libertynen 50, 52 Liere (Willem van) 48* Liesveldt (Van) 43 Linden (A. von der) 76 Livius 389 Lobe (George) 424 Lochavius (Wenceslaus) 150 Lombardhouders 22*, 78—81, 271 274 Lombardus (Petrus) 108* 260 Londen (Aartsbisschop van) 349— 357 Long (Isaac le) 43 Louise Juliana 22 Lubbertus (Sibr.) 14*, 4 Lucae (Gerhardus) 100*, 290, 292, 294, 296 Lucius Anst. Const 391—395 Luder (J. W.) 289 Luther 30*. 38, 40, 46, 49, 50, 96,. 441 Lutherschen 104*, 151—153, 180— 183, 199 Lydius (Jacobus) 395 Lynden (Van) 14* M. Magirus (Johannes) 186 Magirus (Tobias) 186 Maleachi 177—180, 187—189, 192—198 Malecoodt ^Absalom) 405 Malecoodt (Henricus) 405—407 Manasse 90 Manen (W. C. van) 474 Marburg 10* Marck (Joh. a) 4* Marcus (Jacobus) 18 Maresius (Sam.) 86* 91*—92* in*, 236—239, 381, 446—437, 448—452 Maria (maagd) 84* 16 Marocco 131 504 REGISTER Slichtingius 243 Smalcius 63*, 134, 243 Smith ( John) 31* Smokkelarij 469—473. Smoutius (Adrianus) 13—14 Socinianisme 39*, 48*, 62*—66*, 83* 87*, 1, 18, 20, 57, 58, 70, 8i—95. "4. 132—135. 190— 191, 197, 239—244, 244—245, 245-250, 335-337. 345—349. 381, 405, 487, 490 Socinus (Faustus) 133, 243 Solingen 337—338, 365—381 Sophocles 8* Sortisi (Barth. de) 110*—111* 413-445 Souter (Daniël de) 20 Souvereiniteit Gods 20*—21* Spanheim (Fred.) 4*, 34*, 37*,* 47*—48*, 49* 213, 226. 253, 255 Spanheim Jr. (Fred.) 56*—57* Specimen calumniarum 109 Spener 34* Spiljardus (Joh.) 80*, 122—123, 244 Spinula 11 Sportarius (Theod.) 5* Splint (Hendrick Dierksen) 215, Spronss'en (J.) 268 Stadius (Joh.) 95*, 148 Statencollege 58 Stechmannus 243 Steenwijk 315—316, 318—319 Stephani (Wilhelmus) 28*, 86* 20—23 Stematski (Paulus) 346 Steven (William) 139 Straatsburg 10* Studie der proponenten 408—409, 410—413 Suevus (Gottfr.) 12* Swencfeld 28* Synopsis purioris theologiae 44*—45* Sypesteyn (CA. van) 131 T. Tacitus 389 Taffin (J.) 306 Tallyai zie: Thaliaeus (Martinus) Teeckmannus 174 Teellinck (Willem) 88*, 68—69 Tenis (Cornelius) 5* Tertullianus 66, 396 Testardus (Paulus) 81*, 90*, 143— 144, 145—146, 188, 194 Teunisd. (Grietgen) 327—329 Thaliaeus (Martinus) 163—164 Theokratie 21* Theologia practica 73*—74*, 31 — 33. 35—36 Tholuck (A.) 12*, 30*, 34* Thomas (Maria) 267—268, 270— 271 Thorn 97*, 216—226 Thijm (Alberdingh) 14 Thysius (Ant.) 1*, 3*, 14*, 15*, 40*—41* 43*—44* 47* 49* 71* 72* 3, 6, 7, 11, 14, 23, 4i> 50, 54, 58, 59. 73, 75. 76, 78, 78—79, 98, 108, ui — 112, 115, 123, 132, 135, 137, 143, 148, 151, 155, 156, 160, 162, 164, 169, 189, 201, 202, 205, 326 Thijssen (P.) 397 Tiberius (Guil.) 5* Tideman (J.) 82 Tiel 176 Tilenus (Daniël) 89*, 7—9, 15— 17, 105, 211 REGISTER 505 Tilly 22 Tiresias 8* Toledo 95, Trelcatiïts 31*, 32* Tremellius (Immanuel) 12*, 39 Tremoille (De la) 42* Trias 476—491 Trigland (J.) 4*, 41*, 45» 50* 52*> 5°*, 60* 17, 164, 176, 174, 213, 226, 236, 238, 250 Trigland (Jac.) Jr. 60*, 481—483, 490 Trommius (Abr.) 88*, 383, 464— 466 Tübingen 10* Turken 62*, I, 240, 248, 316—317 u. Udemannus 174 Ulrich (J. J.) 383 Universiteit (stichting) 15* Uplewert 14* Uria 67 Ursinus 12* Utrecht 19* 64—68, 8r, 112, 137, I7I-I73.173-174, 175— l77, 213—216, 299, 482, 486, 488 V. Valckenier (Joh.) 55*—56*, 445, 452, 465 Valentinus 133 Valera (Cypr. de) 40, 42, 75 Vatables 438 Vechnerus (David) 95*, 148 Vedelius (Nic.) 87* 107—111, i55 Veen (S. D. van) 322,464 sparsim Veere 103* 268—269 Veeris (Melchior) 24 Verbondstheologie 54*, 68* Verplancken 151 Verstegus (Samuel) 5* Veth (Jacob) 268 Villiers (Petrus Loiseleur de) 17* Viret 30* Visscher (Frederick) 215 Visscher (Hugo) 2* 26* 6i* 4, 161, 169 Visscher (Willem Engelsz.) 203 205 Vlak (Joh.) 92*-93* 476-491 Vlaardingen 360—365 Vlamingh 381 Vledder 100* 289—299 Vligerius (Petrus) 139 Vlissingen 62 Voetius (Gijsb.) 29*, 49* 53», 190, 484, 488 Vogelsang (Luderus) 140 Voidovius 62*, 1, 134, 240, 241 Volckelius 243 Volcerus (Jul.) 3*, 61 Vollenhove 315—316, 3x8—319, 452—454 Voltelen (Salomon) 316, 319 Vorstius 4, 134 Vossius-collectie 56* Vriemoet (E. L.) 5, 169 Vries (Herman de) 13*—15* Vrolikhert (G.) 62 Vrij (Fr. de) 74 Vrijer (M.J.A. de) 61* Vulcanius (Bon.) 16* W. Wal (J. de) 13* Walaeus (Ant.) 1* 2*, 3* i4», 15*. 28* 39*-40*, 43'—44*,' 50* 67* 71* 5o6 REGISTER Walaeus (Ant.) 3, 6, 7, ij, 23, 30, 31, 41, 58, 64, 68, 73, 75, 82, 96, 108, 120, 122, 126, 135, M3, 164, 180, 183 Walen College 58 Wassenburgus 81 Wechnerus 191 Weeras (Henncus) 13* Weerus (Theod.) 13* Weigel 28* Welhouc (Agatha) 109* — 110*, 276—279, 279—289, 302—311 Welhouc (Geraldo) 109*—110* 276—279, 279—289, 302—311 Weller (Jacob) 415 Werkhoven 75 Wesbusch (Passchier van) 74 Weshemius (Ger.) 13* Westerburg (Johannes) 151—153 Westerwijtwert 108*, 231 Westerwold (Am.) 13* Wevelichoven (Johannes a) 90*, 274 Wickefordius 266 Widmar 446 Willem I (Prins) 10* 15* 16», 23»—24», 35* 42* 84*, 6, 22 Willem II 45» Willigen (Nicolaas van der) 184, 207 Willius (Balthasar) 89*177—180, 180—183, 187—189, 192—198 Wilmerdonk (Joannes) 5* Wilna 217 Wfltens (N.) 322 Winghen (Godfried van) 84* 43 Winkelmann (Ed.) 12* Witte (Petrus del -76. ->ic\ SUA i Wittenberg 10*, 11*, 12* Wittewrongel (Petras) 80*, 262— 263 Wirachius (Chr.) 52* 57*— 58* 459, 473, 475 Wladislaus IV 97* 216-226 Woeker 102*, 138—139 Wolff (Co. van der) 61 Wolffertsz (Clemensen) 367 Woud ('t) 146 Wouters (Lieven) 94* 13—14 Wtenbogaert (Joh.) 12*, 14*, 46*, 66*, 98* 28, 74, 190, 191 Würtemberg (George van) 96* 338—344 Wyminga (P. Jzn.) 3, 19, 37, 43, 58 Wyn 103* 268—269 Wijngaarden (J. D. de Lind van) 2*, 31 Z. Zanchius 12* Zichem (Eustatius van) , 34* * Zondagsvermakelijkheden 4 Zscharnack (L.) 76 Zuid-Beveland 55* Zürich 34* 94*, 95* 9—ix, 12-13, 14, 381—382 Zutphen 476—491 Zwingli 23*, 24*