mm GESCHIEDKUNDIGE PÜBLICATIËN UITGEGEVEN IN OPDRACHT TAN Z. EXC. DEN MINISTER VAN ONDERWIJS, KUNSTEN EN WETENSCHAPPEN. KLEINE SERIE 21. FREDERICQ, CODEX DOCUMENTOEUM SACRA.TISSIMARÜM INDULGENTIARUM NEERLANDICARUM (1300—1600). 'S-GRAVENHAGE MARTINUS NIJHOFF 1922. f\/L YbO tü°c ^\ 4z£^ -TT CODEX DOCUMEKTORUM SACRATISSIMARUM INDULGENTIARUM NEERLANDICARUM VERZAMELING VAN STUKKEN BETREFFENDE DE PAUSELIJKE AFLATEN IN DE NEDERLANDEN (1300-1600) UITGEGEVEN DOOR DK. PAUL FREDERICQ (t), IN LEVEN HOOGLEERAAR AAN DE STAATSHOOGESCHOOL TE GENT, EN ZIJNE LEERLINGEN. 'S-GRAVENHAGE MARTINUS N IJ H O F F 1922. INHOUD. Blz. Een woobd vooraf vu Verzameling tan stukken betreffende de pauselijke aflaten in dk Nederlanden (1300—1600) 1 Aanhangsel 636 Chronologische lijst der stukken 643 Index van plaatsnamen 681 EEN WOORD VOORAF Reeds in 1887 was het mij ingevallen, dat er eene belangrijke verzameling zou te maken zijn van stukken betreffende den aflaat in de Nederlanden; maar destijds was ik bezig met de bouwstoffen bijeen te brengen voor mijn Corpus docicmentorum Inquitionis haereticae pravitatis Neerlandicae en werd ik door nog andere werkzaamheden in beslag genomen. In 1899 gaf ik in het Bulletin der Kon. Academie van België een stukje uit, getiteld: La question des indulgences dans les Pays-Bas au commencement du XVI siècle, waarin ik de hooge beteekenis van den aflaathandel voor het ontstaan van het protestantisme in onze gewesten trachtte te bewijzen. Te dier gelegenheid vestigde mijn goede vriend, de Utrechtsche Rijksarchivaris Dr. Sam Muller Fzn., mijne aandacht op oorkonden, die in het voormalig archief van den Dom onder zijn toezicht berustten en die hij mij naar Gent in bruikleen overzond. Het was voor mij eene groote en blijde verrassing, want voor geen land van Europa werden tot hiertoe zulke belangrijke aflaatrekeningen teruggevonden. Onder den titel van Les comptes des indulgences en 1488 et en 1517—1519 dans le diocese d' Utrecht gaf ik ze zonder uitstel in 1899 uit. Deze vondst te Utrecht bleef niet alleenstaande. In 1902 liet mijn oud-leerling der Gentsche Hoogeschool, Dr. Alfred Hansayx), mij weten, dat hij in het staatsarchief te Luik eenen bundel stukken aangetroffen had, waarin rekeningen en andere bescheiden over eenen nog ouderen aflaathandel te vinden waren. Ook hij stelde ze mij edelmoedig ter beschikking en in 1903 gaf ik ze uit onder den titel: Les comptes des indulgences dans les PaysBas. Deuxiètne serie: Les comptes des indulgences papales, émises au profii de la cathédrale de Saint-Lambert a Liège(1443—1446). 1) Destijds adjunct-archivaris te Luik, thans rijksarchivaris dér provincie Limburg te Hasselt (België). rni EEN WOOBD VOORAF. In 1905 vernam ik, dat het stadsarchief te Mechelen eenen even rijken schat aan aflaat-rekeningen der 15de eeuw bezat, waarvan reeds enkele stukken waren uitgegeven in de inventarissen der stadsarchivarissen Gyseleers, Thys, Van Doren en Hermans, wat mij tot dan toe geheel onbekend was gebleven. Mijne oud-leerlingen Dr. V. Fris en Dr. P. Tack hielpen mij wakker in het uitbuiten dier nieuwe goudmijn van stukken en, na allerlei opsporingen en aanvullingen, kon ik in 1909 eenen derden bundel laten verschijnen: tekeningen en andere stukken van den pauselijken aflaathandel te Mechelen in 't midden der 15de eeuw (1443-1472). Die vier reeksen aflaatrekeningen, waarvan iedere op zichzelve onvolledig was, vulden elkander nochtans op eene verrassende wijze aan. Uit de stukken van Luik over de jaren 1443—1446 kon men leeren, hoe de aflaatbrieven aan den man gebracht werden door de tusschenkomst der pastoors en monniken, die er geheele stapels van in commissie ontvingen en een zeker percent op de geplaatste exemplaren wonnen. Uitgaven en inkomsten worden er zorgvuldig te boek gesteld. Uit de stukken van Mechelen over de jaren 1443—1472 kon men zien, hoe omslachtig en hoe kostbaar het verkrijgen van eenen pauselijken aflaat in eene bepaalde plaats buiten Rome was en wat al voordeelen, onkosten, uitgaven en moeiten er aan verbonden waren, vooral wanneer de aflaat gedurende enkele jaren werd verlengd. Uit de stukken van Utrecht over 1488 kon men tot in de minste en schilderachtigste bijzonderheden te weten komen, hoe in het meest uitgestrekte bisdom der Nederlanden de bussen van den grooten aflaat door rondreizende geestelijke ontvangers gelicht werden van stad tot stad en van dorp tot dorp, zelfs op de armoedige eilanden der Zuiderzee, als Ameland en Terschelling. Uit de andere stukken van Utrecht over de jaren 1517—1519 leerden wij eindelijk eene nog ingewikkelder boekhouding der financieele onderneming kennen, doch ditmaal slechts voor een klein gedeelte van het bisdom Utrecht. Ook daar geschiedde opnieuw de lichting der bussen en kisten door rondreizende commissarissen, behoorende tot de geestelijkheid. Allerlei fooien, drinkgeld (propina), reis- en verblijfkosten komen in mindering der baten. Iets nieuws valt er bij op te merken: de talrijke te EEN WOORD VOORAF. 7X verhandelen aflaatbrieven worden niet meer geschreven, maar gedrukt. De uitgave van die vier reeksen werd voorbereid in mijnen practischen leergang van vaderlandsche geschiedenis der G-entsche Hoogeschool. Met eene kleine keurbende studenten in de historische wetenschap trachtte ik tegelijk de voornaamste bullen en andere oorkonden bijeen te krijgen, die (te beginnen van den eersten jubelaflaat te Rome in 1300 tot omstreeks 1600) met den aflaathandel binnen de grenzen der voormalige Nederlanden in verband staan. Ook uittreksels uit gelijktijdige kronijkschrijvers en anderen verzamelden wij, om de officieele stukken der pausen, vorsten, stadsregeeringen en geestelijke overheden toe te lichten. Vooral op de aflaatbrieven maakten wij jacht, dewijl de ingevulde namen dergenen, die ze zich aanschaften, in menig opzicht van belang moeten geacht worden. Daar het mij gebleken was, dat die aflaatbrieven in het binnenzoowel als in het buitenland veel talrijker waren dan men vermoeden zou, zond ik in Augustus 1900 een Nederlandsch-Fransch rondschrijven aan ruim 250 bibliothekarissen en archivarissen van Europa en Noord-Amerika, om hen beleefd te verzoeken mij te laten weten, of in hunne inrichtingen „aflaatbrieven of andere „acten, bullen, rekeningen enz., geschreven of gedrukt, te vinden „waren, die de pauselijke aflaten betreffen, welke in de voormalige „Nederlandsche gewesten tijdens de 14e onverwachte verovering van België door de Duitsche legers in Augustus 1914 zette op eens ons rustig wetenschappelijk leven stil en sloot de poorten der Hoogeschool van Gent. Van den eersten dag af van de vreemde bezetting der stad (October 1914) werden de gebouwen der Universiteit in Duitsche kazernes herschapen. De studenten stoven uiteen en snelden naar het slagveld, om het vaderland te verdedigen; de hoogleeraren bevonden zich in een gedwongen onbepaald verlof. Van dit otium sine dignitate maakte ik gebruik, om deze verzameling in orde te brengen, tegelijk met nog ander achterstallig werk, .dat sedert jaren naar voltooiing was blijven wachten. Zoo ik mij niet bedi-ieg, bieden de hier nu afgedrukte stukken eenen tamelijk volledigen voorraad bouwstoffen aan voor eene wetenschappelijke geschiedenis van de groote pauselijke aflaten en van den aflaathandel in de Nederlanden tijdens een drietal eeuwen (1300—1600). In ieder land van het Roomsche West-Europa der middeleeuwen zijn de aflaten, groote en kleine, ontelbaar geweest gedurende een drie a vier honderdtal jaren vóór Luther's optreden, De kleine aflaten werden gewoonlijk tot plaatselijk6 doeleinden gebruikt, als het onderhouden, het herbouwen en het herstellen van afgebrande of anders beschadigde kerken en kloosters. Al die kleine „pardoenen" in oogenschouw te nemen, was zoo goed als ondoenlijk, al zijn er zeer eigenaardige onder geweest1). "Wij hebben ons bepaald tot de groote pauselijke aflaten, die men sacratissimae indulgentiae placht te noemen. Evenals voor de Inquisitie, beschikken wij reeds voor de geschiedenis van de pauselijke aflaten over enkele voortreffelijke algemeene werken; maar zoolang de oorkonden niet overal zorgvuldig land voor land bijeen zijn gebracht, zal men het einde der polemieken niet zien, die onvermijdelijk tusschen de Roomsche 1) Wij verwijzen naar A. Eekhof, De queslierders van den aflaat in de Noordelijke Nederlanden (1909), en naar het stuk Tan W. Moll, Gozeunjn Comhaer. een Nederlander aan liet hoofd der kerk van IJsland, in de: Studiën en Bijdragen op 't gebied der historische theologie, deel IV, bh. 145—206, waar zonderlinge aflaatbrieven worden medegedeeld van eenen vijftiende-eeuwschen IJslandschen bisschop, geboortig van Deventer. EEN WOORD VOORAF XI en de Protestantsche schrijvers sedert lang aan den gang zijn x). In de allerlaatste jaren heeft men in de meeste landen van West-Europa een onderzoek ingesteld naar de bronnen, om eindelijk de geschiedenis der Inquisitie op hechte grondslagen te vestigen. Hetzelfde mag ook wel gebeuren met de pauselijke aflaten, die de aanleiding waren tot de uitbarsting van het groote onweder der 16ae eeuw tegen Rome. Hun ontstaan, hunne weelderige ontwikkeling en de tegenstand, dien zij meer en meer uitlokten, kunnen ons alleen uitleggen, wat er tusschen de tijdgenooten van Luther en .Tetzel is voorgevallen. Het doel dezer verzameling is, die onmisbare bouwstoffen voor onze Nederlandsche gewesten, zoo goed mogelijk, onder ieders's bereik te brengen. Ook in andere landen zal men wel behoefte hebben aan iets dergelijks en zal, meenen wij, ons voorbeeld weldra gevolgd worden. Dankbaar herdenk ik hier de studenten, mijne oud-leerlingen van den practischen leerlang, die mij jarenlang ter zijde stonden in het opsporen, afschrijven en bestudeeren dezer meer dan 400 stukken s). Onder de talrijke geleerden en vakgenooten, die mij in meerdere of mindere mate geholpen hebben, noem ik tevens met innige erkentelijkheid de heeren rijksarchivarissen J. F. Bijleveld (Arnhem), Th. H. E. van Riemsdijk en Colenbrander ('s Gravenhage), J. Finot (Rijsel), C. J. Gonnet (Haarlem), Van Neuss (Hasselt), 1) De voornaamste dier algemeene werken zijn van katholieke zijde: P. A. Maurel, Die Ablasse, ihr Wesen undihr Gebrauch (1860), Gröne, Der Ablass, seine Geschichte und Bedeutung (1863), N. Paulus, Johan Tetzel der Alblassprediger (1899), Aloys Schulte, Die Fugger in Bom (1904), Gottlob, Kreuzablass und Almosenablass (1906), Dezelfde, Ablassenéniwicklung und Ablassinlia.lt (1907); — en van protestantsche zijde: H. Ch. Lea, A history of the auricular confession and indulgences, deel IH: Indulgences (1896), Brieger, Das Wesen des Ablasses ani Ausgang des Mitlelalters (1897), W. Kohier, Dokumente zum Ablassstreit von i51T, met bibliografie (1903), F. Pijper, Geschiedenis van boete en biecht, deel II, 3d« stuk (1908). 2) Het zjjn de heeren (thans leeraren aan Koninklijke atheneums) V. Fris, M. Basse en H. Balieu (Gent), P. Tack (Brussel), A. Blyau (Tienen), A. Van Renterghem (Brugge), R. Verdeyen en G. Lefèvre (Oostende), de archivarissen A. Hansay (Hasselt), W. Des Marez (Brussel), en P. Van den Haute (Brugge), en J. De Nuce, conservator van het Museum Plantijn Moretus (Antwerpen). XII EEN WOORD VOORAF. R. Fruin ('s-Gravenhage), A. J. Flament (Maastricht), L. La Haye (Namen); — de heeren stadsarchivarissen Van Schevichaven (Nijmegen), F. Brassart (Dowaai), V. Van der Haeghen en A. Van Werveke (Gent), V. Hermans (Mechelen), F. Straven (St. Truiden), Ch. M. Dozy (Leiden), A. J. Servaas van Rooyen ('s Gravenhage), E. De Sagher (Ieperen), F. A. Hoef er (Hattem); — de heeren bibliothecarissen E. Gossart, Eng. Bacha en Hosdey (Brussel), R. Van den Berghe (Gent), H. Haupt (Giessen), J. W. G. Van Haarst (Groningen), W. G. C. Byvanck ('s Gravenhage); — verder de heeren Prof. kanunnik A. Cauchie (Leuven), Dom Ursmer Berlière (abdij van Maredsous), A. J. Wauters (Brussel), en Dr. C. Bamps (Hasselt). Weemoedig herdenk ik hier ten slotte mijne bereidwillige helpers, die de dood reeds heeft weggemaaid: Pater Ch. De Smedt S. J., den bekenden voorzitter der Bollandisten; zijnen collega Pater J. Van den Gheyn, bibliothekaris der Kon. Boekerij te Brussel; Léop. Devillers, rijksarchivaris te Bergen (Mons); J. A. Feith, rijksarchivaris te Groningen; A. Telting, adjunct-archivaris aan 's Rijksarchief te 's-Gravenhage; A. Diegerick, rijksarchivaris te Gent; en Ch. Laurent, raadsheer aan het Beroepshof te Brussel. Doch éénen naam stel ik hier op den voorgrond, dien van dengene, die mij zoo onbaatzuchtig in 1899 den schat der Utrechtsche rekeningen afstond en mij aldus op het spoor van de volgende vondsten bracht; en die nu nog de man was, die tijdens de bange oorlogsmaanden, terwijl ik te Gent achter de electrische draadversperring der geslotene grenzen* van mijn diep geteisterd vaderland verlaten voortwerkte aan dezen Codex, met voorbeeldige toewijding de noodige schikkingen nam, om er den druk van te verzekeren: ik noem mijnen ouden trouwen Noord-Nederlandschen vriend Sam Muller. Paul Fredericq. Gent, December 1915. Dit voorwoordje was drukvaardig, evenals het overige handschrift van den Codex, en ik zocht naar de middelen om het naar Den Haag te kunnen overzenden ondanks den oorlog, toen ik op een woord vooraf. xjii 18 Maart 1916 in mijn huis aan mijne studeertafel te Gent om 8 uren 's morgens werd aangehouden op bevel van den Hertog van "Wurtenberg. Zonder eenige uitlegging, ondervraging noch mogelijke verdediging vertrok ik te 2 uren 's namiddags als krijgsgevangene naar Duitschland, waar ik gebleven ben tot einde November 1918, gedurende twee jaren en negen maanden. Nu eindelijk kan mijn Codex in druk verschijnen. Gent, 1919. P. F. Zoo schreef onze vriend Fredericq nu bijna twee jaren geleden, op 18 Februari 1919; hij meende, dat hij den druk van zijn boek toen eerstdaags zou zien beginnen. Maar de tegenspoed was nog niet ten einde. Onze commissie, wier pers geheel bezet was, kon niet aanstonds met den druk doen beginnen. Zoodra het mogelijk was, is het handschrift echter ter perse gelegd, en Fredericq heeft het geluk gehad, de eerste zeventien vellen te zien en te corrigeeren. Maar toen, den 30 Maart 1920, is hij onverwachts overleden, en de zorg voor den verderen druk bleef geheel aan onze commissie. Deze bijzonder moeilijke taak hebben wij zoo goed mogelijk verricht, maar toch niet zooals wij wenschten. Verscheidene afschriften toch, die Fredericq ons voor den druk toegezonden had, schenen ons niet zeer nauwkeurig, en slechts uiterst zelden was het mogelijk om de oorspronkelijke teksten, die zich veelal in België bevonden, te raadplegen of door belangstellenden te doen raadplegen, zooals Fredericq zelf, als hij geleefd had, stellig zou hebben gedaan. In opdracht der commissie heeft de ondergeteekende nu echter gedaan wat hij kon, om de moeielijkheden bij de correctie der proeven uit den weg te ruimen. De commissie heeft den heer P. H. van Hinsbergen, ambtenaar van het Utrechtsche rijksarchief, belast met het samenstellen van een index van plaatsnamen; een index van persoonsnamen scheen voor dit werk niet belangrijk genoeg te zullen zijn, om de moeite van het samenstellen te rechtvaardigen. Utrecht, 1921. S. Muller Fz. 1. 1800, FEBRUARI 22, ROME. — Bul van paus Bonifacius VIII tot instelling van het jubilaeum en van de daaraan verbondene aflaten. Bonifacius episcopus, servus servorum Dei, ad certitudinem presentium et memoriam futurorum. Antiquorum habet fida relatio, quod accedentibus ad honorabilem basilicam principis apostolorum de Urbe eoncessae sunt magnae remissiones et indulgentiae peccatorum. Nos igitur, qui, iuxta officij nostri debitum, salutem appetimus et procuramus libentius singulorum, huiusmodi remissiones et indulgentias omnes et singulas ratas et gratas habentes, ipsas auctoritate apostolica confirmamus et approbamus et etiam innovamus et praesentis scripti patrocinio commanimus. Ut autem beatissimi Petrus et Paulus apostoli eo amplius honorentur quo ipsorum basilicae de Urbe devotius fuerint a fidelibus frequentatae, et fideles ipsi spiritualium largitione munerum ex huiusmodi frequentatione magis senserint se refertos, nos, de omnipotentis Dei misericordia et eorundem apostolorum eius meritis et auctoritate confisi, de fratrum nostrorum consilio et apostolicae plenitudine potestatis, omnibus in praesenti anno millesimo trecentesimo a festo nativitatis Domini nostri Jesu Christi praeterito proximo inchoato, et in quolibet anno centesimo secuturo, ad basilicas ipsas accedentibus reverepter, vere poenitentibus et confessis, vel qui vere poenitebunt et confitebuntur, in huiusmodi praesenti et quolibet centesimo secuturo annis, non solum plenam et largiorem, immo plenissimam omnium suorum concedemus et concedimus veniam peccatorum; statuentes, ut qui voluerint huiusmodi indulgentiae a nobis eoncessae fieri participes si fuerint Romani, ad minus triginta diebus continuis seu interpolatis et saltem semel in die, si vero peregrini fuerint aut forenses, simili modo diebus XV ad basilicas easdem accedant, unusquisque tarnen plus merebitur et indulgentiam efficacius consequetur, qui basilicas ipsas amplius et derotius frequentabit. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostrae confirmationis, approbationis, innovationis, concessionis et constitutionis infringere, etc. Datum Romae apud sanctum Petrum, viy. Cal. Martij, pontificatus nostri anno sexto. Corpus Juris Canonici, Extravagantes Communium, lib. V, til. 9, cap. 1. — Potthast, Regesta, n°. 24917. Ook bij Eus. Amort, De origine, progressu, valore ac fructu indulgentiarum (1735), pars I, sectio III, blz. 79 en 80. 1 2 2. 1300, ROME. — Uittreksel uit de gelijktijdige Annales Gandenses van den Gentschen minderbroeder over den aflaat van het jubeljaar. Per totum istum annnm [MCCC] fuernnt indulgentie plenissime Rome visitantibus limina apostolorum a papa Bonifacio VIII concesse; unde maxima multitudo peregrinorum ad curiam properavit.' Annales Gandenses, uitgegeven door F. Funck-Brentano (1896), blz. 12. . 8. 1300, DOORNIK. — Uittreksel uit de kronijk van den tijdgenoot Aegidius Li Muisis, abt van St. Maarten te Doornik, over den jubelaflaat en over zijne bedevaart naar Rome te dier gelegenheid met twee monniken zijner abdij en vele andere geestelijken en leeken van Doornik. — Twijfel over den aflaat, door den paus bestreden. Et ante annnm MCCC, dictus dominus papa [Bonifacius VI1IJ et cardinales fuerunt informati per registra et per antiquas personas, quod quolibet anno centesimo a retroactis temporibus fuerunt iustitutae indulgentiae generales in Romana civitate, et super hoe edidit de consilio fratrum unam decretalem, quae fuit promulgata ubique inter Christianos 1). In illo anno visitaverunt limina beatorum apostolorum Petri et Pauli tanta multitudo populi christiani virorum aut mulierum, nobilium et ignobilium, regularium et secularium, senum et juvenum, quod nullo modo possent credere andientes, nisi qui fuernnt et viderunt, et hoe scio testificor, quia fui in illo itinerecum duobus nostris commonachis; et de Tornaco fuerunt plnres tam clerici qnam laïci, quia communis opinio erat peregrinorum, quod indnlgentia erat a poena et a cnlpa; sed multi de ordinibus mendicantium contrarinm tenebant et sentiebant, et propter hoe aliqni dubitabant; unde aecidit, quod ego, existens Romae, confessus fni cuidam domino episcopo, domini papae poenitentiario, doctori in theologia, et super dubitatione peregrinorum ipsum consului, qui mihi respondit gratiose: quod snper ista dubitatione pluries fuerant omnes poenitentiarii requisiti, et sic omnes poenitentiarii diversorum linguarum, collatione invicem habita, de consensn omnium iverunt communiter Anagniae ad dominnm papam, ubi erat, et sibi peregrinorum dubitationes et questiones, quas faciebant, retnlerunt, declarationem suam super hoe supplicantes; dominus autem papa, auditis eis, dicitnr respondisse admirando: ,0 dilectissimi filii, ista proveniunt de mendicantibus ordinibus, qui ex quo fuerunt instituti, contra nos et ecclesiam Romanam opiniones diversas habuerunt; nos autem in praesenti materia, super qua a vobis sumus requisiti, 1) Volgt de tekst der bul van Bonifacius VIII (22 Febr. 1300). 3 intentionem nostram sic declaramus et volumus quod cunctis snper hoe facientibus qaaestionem intimetis, quod omnibus vere poenitentibus et confessis, accedentibus pront in decretali continetnr, qui venerunt, qui sunt et qui venient, concessimus et concedimus indulgentias et plenam, pleniorem et plenissirnam remissionem et quantum claves possunt". Sic mihi fuit testificatus episcopus et doctor supradictus. Aegidii Li Muisis, abbatis Sancti Martini Tornacensis, Chronicon majus, bij J. J. de Smet, Corpus Chronicorum Flandriae, dl. II, blz. 187—-189; vergelijk daarmede Chronicon minus, aldaar blz. 338, alsook het Chronicon Jacobi Muevin, abbatis Sancti Martini Tornacensis, aldaar blz. 456. In hnt Chronicon minus, blz. 338, zegt Li Muisis: ,,Ego autem, yEgidius, humilis abbas antedictus, jam septuagenarius octavus [ten jare 1349] consideravi, quod habebam aliquos coaetaneos et contemporaneos, qui mihi contradicere possent, si vera aut falsa enarrarem, licet fuerim in diversis regionibus, videlicet usqne ad Romanam civitatem, quara non pertransivi, ubi fui peregrinus in anno MCCC ratione indulgentiarum generalium, quas sanctissimus pater Bonifacius papa ordinavit, et sanctissimorum apostolorum Petri et Pauli limina visitavi". 4. 1300, ROME EN DE NEDERLANDEN. — Uittreksel uit den Spiegel Historiael van den tijdgenoot Lodewijk van Velthem, die zich ongunstig uitlaat over de bedevaart van het jubeljaar naar Rome. In 't ander jaer [1300] ward groete verd om aflaet te Romen werd; want men saide doe al openbare: dat groet aflaet daer ware, omdat men XIII hondert jaer screef. Op desen wech oec menich bleef doet, van omgauer spisen. Dese vard hor ic lettel prisen van den genen, die daer waren. Hier af te spreken lat io varen. Lodewijk van Velthem, Spiegel Historiael, IVe Boek, cap. 59, blz. 291 (uitgave van le Long; Amsterdam, 1717). — In de Chronijcke van Nederlant van den jaere 10-21 tot den jaere 1525, van twee monniken van Roode Clooster bij Auderghem, uitgegeven door Piot, Chroniques de Flandre et de Brabant, leest men (blz. 17): „In tjaer MCCC doen track groot volck te Rome weert om aflaet." — Zie ook Cornelii Zantfliet Chronicon, bij Martène en Durand, Amplissima colleclio, deel V, kol. 141. 6. 1300. — Uittreksel uit de Annales van Meyerus over den aflaat van het jubeljaar. Toto isto anno Jubileum suum, a se tune primum institutum [MCCC] Romae, Bonifacius cum grandi undique mortalium concursu celebravit. Jacobus Meyerus, Annales rerum Flandricarum (Antwerpen 1561), fol. 88 verso. — N. Despars, wiens bron Meyerus voor deze plaats was, zegt nagenoeg hetzelfde 4 (Cronijcke van Vlaenderen, uitg. de Jonghe, deel II, blz. 57): ,,Twijle dat men hiermede in heidenesse ende in Vranckerijcke besich was, zo reisde alle die weerelt naer Roome, makende hem zeiven daer mede deelachtich (elc int zijne) van die voorscreven pardoene van den jaere van gracie, daer die paeus voorzeit [Bonifacius VIII] d eerste inventeur ende instituteur of was." 6. 1306, MEI 27, ROME EN MECHELEN. — Uittreksels uit de rekening van uitgaven, gedaan te Rome, voor de aflaten door Meester JBachterhalle, die vóór het pauselijk hof de zaken van Brugge moest verdedigen. Item, pro dicto domino Guidone notario pape, pro indulgenciis, quas impetravit a papa pro hospitalibus sancti Johannis et sancti Spiritus et pro ecclesiis sancti Marie, sancti Basilii Brugis et pro monasterio sancti Trudonis, XLI florenos I Turonensem grossum. Item, pro nota predictarum indulgentiarum facienda XII Turonenses grossos. Item, pro grossa predictarum indulgentiarum facienda II florenos XIV Turonenses grossos. Item, IX Turonenses grossos pro bulla. Gilliodts-Van Severen, Inventaire des archives de la ville de Bruges, deel I, blz. 211 en 212. — Niets bewijst, dat die uitgaven in rechtstreeksch verband staan met den grooten pauselij ken jubelaflaat van 1300. Nochtans hebben wij deze posten uit de Brugsche rekeningen opgenomen, omdat we zoo weinig weten over de aflaten in 't begin der 14a« eeuw. 7. OMSTREEKS 1330, ANTWERPEN. — Ongunstig oordeel van Jan van Boendale in Jan» Teestye over de aflaten. Die papen oec, dat verstaet, prisen den volke dat aflaet; maer men sietse selden lopen yegherinc om aflaet te copen, ghelijc dat die leke liede dat aflaet halen ende gheven miede. Jan» Teestye, uitg. door Snellaert in Nederlandsche Gedichten van Jan van Boendale en Hein van Aken, blz. 359, vs. 3639. 8. OMSTREEKS 1340? — Sterke afkeuring der aflaten door Jan de Weert in zijnen Nieuwen Doctrinael ofte Spieghel der Sonden, Desen selven graet [van ghiericheit] es oec ghestelt den ghenen, die prediken om ghelt ende hueren 't woert Gods om voert te vercopen, als dese questeerts, die omme loopen ende loven aflaet ende scelden quite al tsmenschen sonden om een mite. 5 Wee hen! ende tot hoerre scanden ende oec der gheenre, diese uutsanden dat si tfolc aldus bedrieghen, haer ghelt aftuyschen ende ontliegen! Die Nieuwe Doctrinael (v. 405—414), uitgegeven door Ph. Blommaert, Oud- vlaemsche gedichten der XII; XIII' en XIV» eeuwen, deel III, bh. 79 (Gent, 1851.) 9. 1343 januari 27, avignon. — Bul van Clemens VI, het jubilaeum op vijf tig jaren verkortend en den aflaat van het tweede jubilaeum afkondigend. Clemens episcopus, servus servorum Dei, ad perpetuam rei memoriam. Unigenitus Dei Pilius de sinu Patris in uterum dignatus est descendere Matris, in qua et ex qua nostrae mortalitatis substantiam divinitati suae, in suppositi unitate, ineffabili unione coniunxit id, quod fuit, permanens, et quod non erat, assumens, ut haberet, unde hominem lapsum redimeret, et pro eo satisfaceret Deo Patri; ubi enim venit plenitudo temporis, misit Deus Pilium suum natum ex muliere, factum sub lege, ut eos, qui sub lege erant, redimeret, et adoptionem reciperent filiorum. Ipse namque factus nobis a Deo sapientia, iustitia, sanctificatio et redemptio, non per sanguinem hircorum aut vitulorum, sed per proprium sanguinem introivit semel in sancta, aeterna redemptione inventa. Non enim corruptibilibus auro et argento, sed sui ipsius agni incontaminati et immaculati pretioso sanguine nos redemit, qui in ara crucis pro nobis innocens immolatus, non guttam sanguinis modicam, quae tarnen propter unionem ad Verbum redemptione totius humani generis suffecisset, sed copiose velut quoddam profluvium noscitur effudisse, ita ut a planta pedis usque ad verticem capitis nulla sanitas inveniretur in ipso. Quantum ergo exinde, ut nee supervacua, inanis aut superflua tantae effusionis miseratio redderetur, thesaurum militanti ecclesiae acquisivit, volens suis thesaurizare filiis pius pater, ut sic sit infinitns thesaurus hominibus, quo qui usi sunt, Dei amicitiae participes sunt effecti. Quem quidem thesaurum non in sudario repositum, non in agro absconditum, sed per beatum Petrum, coeli clavigerum, eiusque successores, suos in terris vicarios, commisit fidelibus salubriter dispensandum, et pro piïs et rationabilibus causis, nunc pro totali, nunc pro partiali remissione pcenae temporalis pro peccatis debitae tam generaliter quam specialiter (prout cum Deo expedire cognoscerent) vere pcenitentibus et confessis misericorditer applicandum. Ad cuius quidem thesauri cumulum, beatae Dei genitricis et omnium electorum a primo iusto usque ad ultimum merita adminiculum praestare noscuntur, de cuius consumptione seu diminutione non est aliquatenus formidandum, tam propter infinita Christi (ut praedictum est) merita quam pro eo, quod quanto 6 plures ex eius applicatione trahuntur ad iustitiam, tanto magis accrescit ipsornm cumulus meritorum. Quod felicis recordationis Bonifacius papa viij., praedecessor noster, pie (sicut indnbie credimus) considerans et attenta meditatione revolvens, quanta apud bomines gloriosi principes terrae, Petrus et Paulus, (per quos Evangelium Christi Romae resplenduit et per quos ecclesia religionis sumpsit exordium, qui, facti Ghristiani populi per Evangelium genitores gvegisque Dominici pastores, fidei lucernae, ecclesiarum columnae, prae caeteris apostolis peculiari quadam praerogativa in ipso Salvatore fidei virtute praeeellunt: quorum uni, scilicet apostolorum principi, sicut bono dispensatori, claves regni coelorum commisit; alteri, tanqnam idoneo doctori, magisterium ecclesiastieae eruditionis iniunxit) in speciali veneratione haberi debeant et debita honorificentia venerari, pro ipsornm memoria recolenda crebrius et reverentia a cunctis Christi fidelibus eis devotius exhibenda ipsorumque patrocinio favorabilius assequendo, inconsumptibilem thesaurum huiusmodi pro excitanda et remuneranda devotione fidelium voluit aperire, decernens de fratrum suorum consilio, ut omnes, qui in anno a Nativitate Domini M.CCC. et quolibet anno centesimo extunc secuturo, ad dictorum apostolorum basilicas de Urbe accederent reverenter, ipsasque, si Romani, ad minus triginta, si vero peregrini aut forenses fuerint, quindecim diebus continuis vel interpolatis, saltem semel in die, dum tarnen vere poenitentes et confessi existerent, personaliter visitarent, suorum omnium obtinerent plenissimam veniam peccatorum. Nos autem attendentes, quod annus quinquagesimus in lege Mosaica, (quam non venit Dominus solvere, sed spiritualiter adimplere), Jubileus remissionis et gaudij, sacerque dierum numerus, quo lege fit remissio, censebatur, quodque ipse quinquagenarius numerus in Testamentis, veteri quidem ex legis datione, in novo ex visibili Spiritus Saneti in discipulos missione, per quem datur peccatorum remissio, singulariter honoratur; quodque huic numero plura, et grandia divinarum adaptantur mysteria scripturarum; et clamorem peculiaris populi nostri, Romani videlicet, hoe humiliter supplicantis, ac nos ad instar Moysi et Aaron per proprios et solemnes nuntios ad hoe specialiter destinatos orantis pro toto Christiano populo, et dicentis: „Domme, aperi eis thesaurum tuum, fontem aquae vivae";desiderantesbenigniusexaudire, non quidem ut sicut illius Israelitici populi indnrati cesset murmuratio, sed ut istius praedilecti populi, et cunctorum fidelium augeatur devotio, fides splendeat, spes vigeat, charitas vehementiusincalescat; volentesque quamplurimos huiusmodi indulgentiae fore participes, cum pauci multorum respectu propter vitae hominum brevitatem valeant ad annum centesimum pervenire, de fratrum nostrorum consilio praedictam concessionem ejusdem indulgentiae ex suprascriptis et aliis iustis eausis ad annum quinquagesimum ducimus reducendam, statuentes de fratrum 34 cum absolvendi et dispensandi facultatibus, sub modis et forma specificis concessit, quemadmodum in literis desuper confectis plenius continetur. Ut autem salubriter concessa hujusmodi cunctorum nocione deducta saluti proficiant, nos, de circumspectione tua in Domino plurimum confidentes, te per Hollaudiam, Zelandiam et Flandriam, Trajectensis diocesis, indulgenciarum et facultatum earundem principalem executorem nostrumque commissarium, extra revocationem aliorum executorum, per nos bactenus constitutorum, quos una tecnm in solidum constituimus per hec nostra scriptamandando, quatenus auctoritate nostra, per te seu alinm, vel alios vite approbate viros, in eisdem locis verbo Dei prepositos, indulgencias et facultates predictas, ubi et qu otiens expediënt, juxta earum et presencium formam publices et exsequaris ac publieari et exsequi, offertoria quoque exinde, auctore Domino, proveniencia juxta traditam tibi in dictis indulgentiarum literis et alias instruccionem colligi ac, detractis inde pro tuis expensis admodum parvis porcionculis, residuum conservari facias diligenter. Et nihilominus ut a publicatoribus et predicatoribus hujusmodi per te, tot quot tibi videbitur, ac eciam a truncorum et capsarum clavigeris collectorumque depositariis, secundum tenorem literarum earumdem deputandis, et aliis in hac re obsequentibus exigendi ac recipiendi de fideliter operando juramentum, ipsosque et quoslibet alios contradictores forsan renitentes et obloquentes, cujuscumque status, gradus, ordinis vel condicionis existant, eciamsi pontificali prefulgant dignitate, exempcione quacumque, sub quavis verborum forma quomodolibet concessa non obstante, per censuratn ecclesiasticam fructuumqne et emolumentorum quocumcunque suorum sequestracionem aut substractionem et alia remedia, de quibus tibi videbitur, invocato eciam, si opus fuerit, ad hoe anxilio brachii secularis, appellacione postposita, compellendi et constringendi aut coram nobis evocandi, ad suscipiendum alias condignas, vel de quibus nobis visum fueriti in terminis competentibus penas, recogniciones quoque tradendi offerentibus et facultate explicita libere juxta dictum tenorem confitendi, absolvendi et dispensandi oportunas, aliaque faciendi quecunque, que ad prefatorum execucionem debitam accomoda tibi videbuntur, omnimodum tenore precencium potestate largimur. Volentes ut circa premissa omnia et singula conjunctim et divisim te sic discrecione perfecta exhibeas, ut Christi fidelium animabus salus ac laus et gloria Altissimo de villicatione tua hujusmodi uberius procurentur. Datum Basilee II Idus Ianuarii, anno a Nativitate Domini millesimo quadragentesimo tricesimo septimo. N. Deeanus Lubicensis. Oorspronkelijke brief ontdekt door Dodt op de Utrechtsche Bibliotheek; afgedrukt door Kist, Nalezing, in het Archief voor Kerkelijke Geschiedenis, deel III, bli. 457 (Bijlage D). — In Cornelis Block's Kronijk van het regulierenklooster te Utrecht (uitgegeven door Joosting in de Bijdragen en mededeelingen van het 35 Historisch Genootschap te Utrecht, deel XVI, blz, 50 en vg., 1895) komen allerlei niet zeer stichtelijke bijzonderheden voor over onzen Johannes Passert, die de goederen van het klooster verkocht en verpandde tijdens het Utrechtsche schisma. Hij stierf gebanvloekt in 1446. Zie nog over Passert: W. Moll, Kerkgeschiedenis, deel II, 1ste stuk, blz. 205, 370 en vg.; en J. C. Pool, Frederik van Heilo, blz. 67. 44. 1437, maart 14, 's-gravenhage. — Ontwijkend antwoord gegeven door den stadhouder en het hof van Holland aan Pieter Passert en zijnen broeder Jan. op hunne vraag om den aflaat van het Concilie van Bazel te mogen afkondigen in Holland en Zeeland. Andtwoirde mijns heren van Santes milten Rade. Also heer Peter Passert ende her Jan znn broeder voir mijnen here van Santes ende den anderen Kade mijns genadigen heren hier na gescreven gecomen zijn in den raetcamer mit eenen beslotene bulle ven den heyligen Consilium van Basel, sprekende an mijnen here vau Santes ende Rade voirs. van gelove op broeder Jan Passert voirs., roerende van aflaet bij den Concilium gegeven hier in den lande, daer hij van opdede zijn gelove, ende begeerde tvoirs. aflaet te mogen kondigen, etc. Daer mijn here van Santes voirs. him bereyet mitten gemenen Rade ende gaff him ter antwoirde, hoe dat mijne genadigen here van Burgonien nyet jegenwoirdich en waer, ende om der twiste wille, die stonde tusschen den Paeus ende 't Concilium, soe en wiste hy him geen consente daertoe te geven, mer hy ginge ende beweerde, als hij meynde, dat hij wail dede. Gedaen xim dage in Maerte anno xxxvi secundum cursnm bij mijnen here van Santes, den joncher van Gaesbeke, den her van Yselsteyn, Abele, Florens van Borssel, her Geryt van Zijl, Z wieten, Rentmeester, etc. Algemeen Rijksarchief te 's-Gravenhage, reg. Memoriaelhouck van daghelijckxe saecken gevallen voor denhove van Hollant, Zeelant ende Vrieslant (1434-J438), fol. 149: niet gansch nauwkeurig ontleed bij P. van Limburg Brouwer, Boergoensche charters, blz. 36. 45. 1441, mei 27, leuven. — Uittreksel uit de verbalen van den senaat der Hoogeschool over de herroeping opgelegd aan eenen minderbroeder, die verdachte Stellingen aangaande den aflaat enz. gepredikt had. Anno predicto [1441], mensis Maii die xxvij, fuit congregatio Universitatis apud Augustinenses, post lectiones doctorum, per juramentum, super hiis articnlis: Nota bene. De quadam declaratione per quendam Minorem super seditiosa predicatione accusatum fieri decreta. 36 Item frater minor exeusavit se in Universitate, pront in certa cedula continetur, cnjus tenor sequitur: Ad primum articulum respondeo negative, quod scilicet simpliciter non est peccatum mortale vesci carnibus quarta feria. Ergo non tarnen excuso eum, qui vovit aut cui pro penitentia imponitur aut, cum Ecclesie evenerint statuta jejunia, sine dispensatione solverit. Ad 2nm articulum ex allegatione asserentium quarte ferie derogatum per contrariam consuctudinem, dico illam abstinentiam relinqui devotioni et consciëntie voleutis abstinere de consilio, juxta assertionem glossatomm. Ad repondeo negative, quia dixi quod propter sacerdotis confessoris ignorantiam ac negligentiam animas contingit in purgatorio puniri post hanc vitam, patet libro 4° dist. 2a. A qua pena potest quis liberari mediante penitentia et indulgentia in hac vita, discreti confessoris utens consilio. Item circa bullam indulgentiarum dixi indulgentias relaxare contriti et confessi penitentias injunctas juxta tenorem litterarum. Non tarnen assero precise relaxari penitentias injunctas a confessore, sed et alias penas, ad quas penitens obligatur, secundum aliquos doctores. Item circa bullam, super verbo „relaxamus de injunctis penitentiis", dico quod, licet incertum sit ad quantam penam purgatorii peccator contritus et confessus judicio dominico maneat obligatus, ista tarnen est certa, quod minor penitentia minus tollit de tali pena, et major majus, in hac vita. Quare major videtur tutior, cum discretione tarnen injuncta. Hii sunt articuli declarandi populo juxta mentem vestram. Primus de esu carnium feria quarta, an sit peccatum mortale cum aliis circumstantiis. Secundus de glossatori antiquo Johanni, glossatore Decreti, et aliis doctoribus, quo ad conscientiam largam 3BB de impositione penitentie, an presbiteri imponentes parvam penitentiam perdant plures animas, cum alliis circumstantiis allegatis circa bullam super verbo „de injunctis penitentiis relaxamus". 4US ex quo verbo dixistis tutum esse magnam penitentiam imponere, quia qui non sunt ligati, non possunt relaxari. Item utrum quis non meretur indulgentiam, cui non est imposita penitentia. Item de comparatione illa odiosa doctorum circa stipendia sua, cum legant in libris, vos autem omnia que predicatis, vocetenus exprimitis, etc. Universitas conclusit, quod ipse Minor predicabit cras in sancto Petro et ibidem declarabit mentem suam de articulis suprascriptis. Actes ou proc'es-verbaux des séances tenues par le Conseil de VUniveisité de Louvain, uitgegeven door E. Reusens, deel I, blz. 416—418 (1904). 37 46. 1441, AUGSUTUS 21, ('S-GRAVENHAGE ?). — Bevel van hertog Philips van Bourgondië aan de geestelijke en wereldlijke overheden van het graafschap Holland, hun voorschrijvende den predikheer Willem van Assor en zijne helpers bij te staan in den pauselijken aflaathandel tot vrijkooping van de christenen, door heidenen en Sarracenen gevangen genomen. Phillips, etc. Allen onsen lieven getrouwen ende gernynden prelaten, baenridzen1), ridderen, knapen, officieren ende ondersaten onser landen van Holland, van Zeelant ende van Vrieslant, binnen steden ende dairbuyten ende eiken bysonder, saluijt. Want broeder Willem van Assor van der Prediker oirden, bacularius in der heiligen scriften, geordineert ende uutgesent is om te kondigen ende te openbaeren die afflaten ende verdienten, die onse heilige vaderen paeusen van Romen gegeven hebben alle den genen, die hair ailinissen geven in enigen cloisteren van der voirseiden oirden, die geordineert ende geset sijn, om te vervolgen die kersten menschen, die van den heydenen ende Sarracenen gevangen worden ende die dairmede te lossen, 't welke een grote ailmisse is, als men waill sien mach an den bullen ende copien van den bullen, die die voirnoemde broeder Willem by hem heefft ende thonen sall; Soe hebben wy den voirnoemden broeder Willem ende sijnen medegesellen thoonres van desen onsen brieve geconsenteert ende consenteren mit desen onsen brieve te trecken overall in onsen voirseiden landen binnen steden en de dairbuyten, om die voirseiden bullen te tonen ende die afflaten te condigen. Ende ontbieden U dairom U allen ende eiken van U, dat gij den voornoemden broeder Willem off synen medegesellen, tot allen tijden als sy by U comen sullen ende sy der an U versoecken, laet ende gedoecht die voirseide afflaten te kondigen, ende hem oick gehulpich sijt, dat sy daeraff crijgen die aelmissen van onsen ondersaten, updat sy alle gader meede deelachtich wesen moigen der afflaten ende verdienten in den bullen van onsen heiligen vaderen den paeusen van Romen, die dat gegonnen ende gegeven hebben, begrepen. In oirkonde desen brieve ende onse signet hierup gedruct, up ten XXIen dach in Augusto int jair ons Heren MCCCC een ende veertich. Rijksarchief te 's-Gravenhage, Reg. Commissiones Burgundiae (f425—1453). Cas. N. van de Leen- en registerkamer der graaflijkheid van Holland, fol. 123 verso. 1) Baenrits (baenrotse) = baanderheer. 38 47. 1441, (ZüTPHEN?). — Op perkament geschreven aflaatbrief, onder pauselijke goedkeuring, door broeder Anthonius de Corduba, overste der Orde van O. L. Vrouw van Genade, verleend aan Aleydis Willemsdochter en haren zoon Hendrik. Frater Anthonius de Corduba, saere theologie humilis professor ac procurator ordinis beate Marie de mercede redemptionis captivorum, omnibus Christifidelibus salutem in Domino Jhesu et spiritualem consolationem. Cum enim fratres nostri ordinis pro redemptione fratrum nostrorum Christiauorum captivorum totis viribus elaborent transcundo ad partes ultramarinas, et corpora sua mortis pericnlo subjacere non verentur, attendentes hoe quod plurimi summi pontifices et quod ad ea exercenda propter diversarum onera expensarum proprie non suppetaut facultates, et quod ad id opus tam pium et laudabile peragendum elemozine fidelium plurimum sunt oportune, ideo de omnipotentis Dei miserieordia et beatorum apostolorum Petri et Pauli auctoritate confisi omnibus corde contritis et ore confessis, quod de bonis sibi a Deo collatis contribuerin t, concèditür, quod confessor ydoneus, quem duxeriut eligendum, omnium peccatorum suorum in mortis articulo remissionem plenariam concedere valeat, quam vulgariter dicimus a pena et culpa; et quia Aleydis Wilhelmi et Henricus filius ad tam salubres et magnificas indulgentias acquirendum manus porrexerint adjutrices, ideo eos predictarn graciam promeruisse deelaramus per presentes. In quorum testimonium presentem litteram sigilli nostri, quo in talibus utimur, duximus appensione muniri. Anno Domini M°CCCC0XLI°. Forma absolutionia. Misereatur tui etc. Dominus noster Jhesus Christus per meritum sue passionis te absolvat, et ego auctoritate ipsius ac beatorum apostolorum Petri et Pauli et ex speciali gracia, a summis pontificibus mihi commissa et tibi concessa, absolvo te ab omni sententia excommunicationis, suspensionis et interdicti et restitno te unioni et participationi fidelium; et eadem auctoritate absolvo te ab omnibus peccatis, de quibus corde contritus et ore confessus es et confiteri velles, si memorie occurrerent, remittendo tibi omnem penam purgatorii, quam propter offensas . . . . 1) contra Deum et proximum commissas, incurristi et restituo te illi innocentie et puritati, in qua eras, quum fuisti baptizatus, inquantum claves sancte matris ecclesie se extendant et hoe, si de presenti infirmitate discederis ac qualiter salva sit tibi gratia, donec 1) Hier is eenige ruimte open staande, vermoedelijk wegens het uitkrabben van een woord. 39 fueris iu mortis articulo constitutus. In nomine Patris et Filii et Spititus Sancti. Amen. Rijksarchief te Arnhem, afdeeling Zutphen. Op perkament geschreven aflaatbrief. Het zegel is weggevallen. 48. 1443, APRIL 24, SIENNA. — Bul van Eugenius IV, waarbij hij ten bate der St. Lambertus-kerk te Luik eenen driejarigen aflaat instelt (tot in April 1446). Eugenius, servus servorum Dei, dilectis filiis decano et capitulo ecclesie Leodiensis, salutem et apostolicam benedictionem. Etsi de cunctis orbis ecclesiis earum statum salubriter dirigeudo, pront ex debito pastoralis nobis ineumbit officii, sollicite 'cogitemus, ad ea tarnen, per que Leodiensis ecclesie, cui singulariter afficimuret in quam Domino deservitis, indemnitatibus consulitur, necnon decus et honor propagari possint, nostri vota cordis desiderantes exponimus, ut ipsa quibus indiguerit Christi fidelium temporalia dispensantium fulciatur impendiis, et illi, spiritualibus inde referti donis, suarum peramplius contingant salutem animarum. Cum itaque, sicut accepimus, testudines sive volte supra chorum dicte ecclesie, quo divina dietim officia peragi consueverant, adeo scisse fracteque sint quod nisi subtus lignis et asseribus sustentarentur, ipsius ecclesie ministris periculosum plerumque dictis foret officiis interesse, nee ad reparationes et structuras ibidem necessarias fabrice predicte ecclesie sufficiunt quomodolibet facultates, sed ad eas suffragia fidelium existunt plurima opportuna; nos, cupientes ut reparationes ac structure condecenter fiant, et fideles Christi sincerius expiati celestis mercantur inde fieri patrie possessores, et etiam nostris in hac parte supplicationibus inclinati, vobis ac singulis ydoneis, quos ad id assumpseritis personis, ut infra triennium a data presentium computandum omnibus et singulis fidelibus predictis utriusque sexus, qui, si in facultatibus habundant, per triginta, alioquin per XV dies, pro reparationibus et structuris hujusmodi laborari fecerint, aut de suis bonis salarium equivalens ad opus personaliter laborantium, vel alias pro illis, quos ad hoe deputaveritis tantumdem pro necessariis ibidem predictisque reparationibus, structuris et fabrica ministraverint, quod confessores ydoneos, quos duxerint eligendos omnium peccatorum suorum, de quibus corde contriti et ore confessi fuerint, semel tarnen in mortis artyculo plenam remissionem eis in sinceritate fidei, universitate sancte Komane ecclesie ac obedientia et devotione nostra et successorum nostrorum Romanorum pontificum canonice intrantium persistentibus, auctoritate apostolica concedere valeant indulgere possitis, eadem auctoritate tenore presentium concedimus facultatem; sic tarnen quod ipsi confessores de iis, de quibus alteri satisfactio impen- 40 denda, illam fidelibus eisdem sic confessis, per se, si supervixerint, aut per suos heredes, si tune forsitan transierint, faciendam injungant quam illi facere teneantur et ne, quod absit, propterea fideles ipsi procliviores reddantur ad illicita in posterum committeuda, volumus, quod si ex confidentia remissionis hujusmodi aliqua forte commiserint, quoad illa nullatenus eis predicta remissio suffragetur; quodque singuli fideles predicti, postquam laboraverint seu laborari fecerint vel salarium hujusmodi, etc- per annum unum singulis feriis sextis, impedimento cessante legitimo, jejunent, et si in dictis feriis, etc. Datum Senis, anno Domini M» CCCC» XL III0, VIII» kalendas Maii, pontificatus nostri anno tertio decimo. Chronique de Jean de Stavelol, uitgegeven door Ad. Borgnet, blz. 513 en 514. 49. 1443, augustus 11, luik. — Uittreksel nit de gelijktijdige kronijk van den monnik Jan van Stavelot over het afkondigen van den pauselijken aflaat in de St. Lambertuskerk door den minderbroeder Lowy (Lodewijk). Et de mois d'Awoist le xie jour [1443], frère Lowy der Meneurs, par manière de sermon, expoisat en l'englieze Saint-Lambert a peuple la assembleit la tenure d'une certaine bulle par le pape Eugène concédée, que quiconque, dedens le terme de trois ains overat personelement a ses frais entour la réfection dehour deldite englieze de SaintLambert a Liège xv journéez, ou qniquonques, qui point ne vorat personelment ovreir, commetterat une ovrier suffisant a ses frais pour ovrier entour ledit hour xxx journéez et junerat par i an tous les venredy, porat en 1'artncle de la mort choisir i prestre, qui mies ly plairat et a ly confesseir, et, s'ilh est repen tan s des ses péchiers deutement, ilh serat absouls de paine et de culpe, comme ladite bulle en fait mention. Chronique de Jean de Stavelot (uitgave van Ad. Borgnet), blz. 513. Een oude Benedictijner monnik, die evenals Jan van Stavelot tot de abdij van SaintLaurent te Luik behoorde, de kronijkschrijver Adriaan van Oudenbosch (de Veteri Bueco), zegt ook (uitg. van C. de Borman, blz. 20): „Anno MCCCCXL1II concessit papa Eugenius plenariam indulgentiam omnibus contritis et vere confessis, qui per xv dies operarentur vel facerent operari ad fabricam Leodiensis ecclesiae, semel in articulo mortis." 50. 1443? luik. — Instructiën voor den kapellaan der Sint-Lambertuskerk te Luik en voor zijne twee helpers, monniken der predikheerenorde, in de zaak der pauselijke aflaten te Luik. Auisamentum pro commissione concedenda capellano ecclesie Leodiensis et fratribus predicatoribus indulgentiarum fabrice eiusdem ecclesie. Primo quod sigillum detur capellano ecclesie eligendo et quod illud non dimittat a se nee tradat alicui alteri. 41 Item quod ipse capellanus recipiat omnes pecunias et ministret fratribus et sibi expensas necessarias, quas etiam scribat in quolibet hospitio factas. Item quod pecunias ultra expensas receptas reportet integraliter Leodjj apud ecclesiam Leodiensem, diuidendas tune per deputatos ecclesie iuxta formam concordie cum ipsis desuper facte x). Item quod ipse capellanus non sigillet nee recipiat pecunias nisi in presentia dictorum predicatorum uel saltem alterius eorumden. Item quod fiant duo registra, quorum unum maneat apud capellanum jn quo ipse scribat expensas, et fratres vel alter eorum eadem scribat in suo registro. . Item quod exacte seruent formam bulle in recipiendis dietis, quia secus faciendo deciperentur christifideles. Item de moderatione dietarum sciendum est, quod operarij de maionbus dietis communiter recipiunt tres aydans, medij vero duos et minores unum aydant Brabantiae seu valorem. Item quod capellanus et fratres predicti scribant in registris suis ) nomina et cognomina singulorum, a quibus recipiunt pecunias, cum distinctione expressa maiorum, mediarum et minorum dietarum. Item quod extra dioeesim Leodiensem nullident litteras, nisi receptis promptis pecungs; ita quod non reportent aliquid in debitis. Item quod etiam in diocesi Leodiensi nullident deincepsi litteras cum dilatione, nisi jurent infra sex menses solverefabrice ecclesie Leodiensis vel reportare litteras eidem deputato, expensis eorum proprijs. Item quod honeste se habeant et quod unus non vagetur ab aho, quodque ad minus unus predicatorum semper sit apud capellanum. Staatsarchief te Luik, los papieren blad, btf een Reg. over den aflaat; afgedrukt bij P. Fredericq,' Les comptes des indulgenecs papales émises au profit de la cathédraU de St.-Lambert a Liège, 1443-i446, blz. 17, in de Mémoires, in 8». der Kon. Academie van België, deel LXIII, 1903, waar over dat Register van het Luiksch archief gehandeld wordt. 51. 1443, LUIK. — Regels over het verdeelen der aflaatgelden vastgesteld door het kapittel van St.-Lambertus en de drie inzamelaars. Item fuerunt dominj decanns et capitulum cum illis tribus missis coneordes, quod expense rationabiles debent capi de communi bursa; defalcatis expensis, debent totum residuum tradere et deliberare dominis et fabrice, de quo residuo debent habere illi predicatores quartam partem pro laboribus et penis eorum, et de alijs tribus partibus remanentibus fabrice debent dominj et capitulum provideri domino Johanni de suo salario, etc. 1) Zie het volgende stuk. 2) Die registers ontbreken. 54 61. (1444, SEPTEMBER 5—1445, AUGUSTUS, LUIK.) — Rekening der ontvangsten over aflaatbrieven binnen de stad. Recepta de indulgentiis in anno xliiij0 secundum registra. Primo de Nycolao de Suwin de Dyonanto de xv dietis xv lb. Item dicta die de Kath[er]ina, vxore dicti Nycolai, de xv dietis xv lb. Item qninta Septembris de xv dietis de domicella Katherina, vxore Conradi de Lardir, xlvij lb. v s. Item ixa Septembris de xv dietis de Michaeli de Fauz et sua vxore Fra... xlv bodd. Item x Septembris de xv dietis de domiuo Rudulpho de Emechouen, canonico Saucti Pauli, xlv bodd. D. Item xiij Septembris de xv dietis de Collardo de Rabosee prope Balhonville lx bodd, de quibus soluit iu promptu domino Nycolao xij lb.; residuum infra Martinj; soluit mihi personaliter xix lb. Item viij Octobris de xv dietis de Jehenna de Boye xlv bodd. Item xvj Octo[b]ris de domicella Katherina Monfrat de xv dietis lxiij lb. Item xviij Octobris de domicella Maria de Lamael de Huyo pro xv dietis xvl bodd. Item xxv Octobris de Maria de Chayna, beguta Sancti Christofori, de xv dietis xlv bodd. Item xviiij Nouembris de domino Reynero, jnuestito de Hoesselt, de xv dietis j nobile Flandrie, val. iiij griff. x bodd. quia nimis leue, etc. Item xxviij Decembris de tribus litteris pro Egidio Bertrandi et Johanne Melardi et sua vxore simul de xv dietis fac. vj griff. et xv. bodd. Item dicta die de Beatrice de Leone de xv dietis xvl bodd. Item xxma Januari de xv dietis de Margareta de Heleres de ciuitate Leodiensi xvl bodd. Item viij Februarij de triginta dietis de Margareta, filia Vrbani, xlv bodd. Item dicta die de Maria, vxore Nicolai de Auraca (?), de xv dietis xlv bodd. D. Item ix Martij de Beien Betgarst de xv dietis xlv bodd.; quinque bodd. infra Johannis, quia soluit flor. Renen. Item xj Martij de Henrico de Tombal de xv dietis xlv bodd. !ltem xij Martjj de Johanne firlm de quindecim dietis, pro dieta vj bodd., fac. iiij griff. et dimidium infra Martini. Item dicta die de Odilia, vxore Johannis Pirlin de Villa, de xv dietis, pro dieta iiij bodd., fac. iij griff. infra Martini. Item dicta die de domicella Maria, filia dicti Johannis Pirlin, de xv dietis, pro dieta iiij bodd., fac. iij griff. infra Martini. Item xxvij Martij de Collardo, filio Wilhelmj de Bobemont de Londoys, de xxx dietis ix griff. 55 Item recepi vltima Martij de Bertrando Bouielet, opidano Dyonen., de xv dietis xxxij lb. Item recepi xxva May de domino Kasoni de Gavre per Greppj de xxx dietis ij cor., val. xxxvij lb. xvj s. Item xxvj Maij de Thomas de Oyhas de xv dietis, commorante in paruo, etc. xlv bodd. D. Item xxviiij Majj de Yngelberto de Quercu de xv dietis j flor. postulat, in promptu et j flor, similem infra Remigij futur. et j flor. similem infra Remigij ad annum post, etc. Item vltima Maij de Gerarda, filia Gerardj de Beyden, de xv dietis xlv bodd. Item xij Junij de jnuestito Santi Germani Hoyensis de xv dietis lij bodd. Item dicta [die] de Juwetta Jordanj, thenca, de xv dietis bodd. {Onderaan) viiy0 vj lb. ij s. iltem de domicello Wilhelmo de Breraede et eius vxore de ijbus litteris triginta dierum ij nobilia Angh[l]ie et vnum Burgund. necnon vnam cor. roijnet cum xiiij blafF. cum dimidio, val. simul viij** xiij lb. ij s. Item dicta die de Aleyda Wynrichs de xv dietis duo scuta Philippi, val. xxxij lb. Item dicta die de Elizabeth de Mieeghen de xv dietis xxx lb. Item iij Augusti de Henrico de Ferme Fa10 duodecim de xv dietis xlv bodd. Non soluit. — (Item dicta die habuit dominus Johannes Surlet j litteram de xxx dietis.) Item lenaui de vj personis de villa de Horion, ut patet in vna cedula *), lxxvj lb. Item leuaui de plebano de Zeuemen lxiij lb. Nota. — Item de domicello Wilhelmo de Kessel ad bonum compütum lxiij lb. 1) De hier vermelde cechila is een los blad papier bij het Register gevoegd, waarop te lezen staat: „Elizabeth de Stexhe (?) xj aid. Katherina, vxor Egidij de Quatrefosset, xj aid. Maria, vxor Johannis le Rossiaul junioris, xj aid. Elizabeth, vxor Egidij de Bouilhon, xj aid. Egidius de Bouilhon, xj aid. Katherina, vxor Johannis del Crois, xj aid. Recepi de manu Egidij de Buyllön prima Aprilis de prenominatis nominibus pecunias superius scriptas de villa de Eorion, etc. (Op de keerzijde, in een hoekje): „iiij0 iiij" xv lb. «iiij s. vj d." en „Somma totalis : xiij j lb. xvj s. vj d." 56 Item de Jacobo Hennon cnm vxore xlv lb. (Onderaan:) Summa pagine : iiijc iiij" xv lb. xiiij s. vj d. Summa totalis annj xliiij est : xiij0 j lb. xvj s. vj d. Staatsarchief te Luik, Reg. over den aflaat, fol. 4 en verso; afgedrukt bij P. Fredericq, Les Comptes de Liège, bl. 32—34. 62. (1444—1445, LUIK.) — Rekening der ontvangsten over aflaatbrieven buiten de stad. Recepta de indulgentiis in 'anno xliiij secundum registra ecclesiarum. Primo de fratribus predicatoribus in Traieeto supra Mosam, jn presentia dominorum meorum Wjjc, Meckinc, Jordani Baest et Franconis, 1 flor. Rerfen., val. centum griff., fac. mille 1 lb. pag. Leodien. Item recepi de fratribus Jobanne de Saraneo et Philippo predicatorum, crastina Thome apostoli 1), de c litteris sigillatis et ipsis deliberatis ad bonum computum xxxv flor. Renen., fac. lxx griff., val. simul vijc xxxv lb. Item recepi in vigilia natiuitatis Christi2) de domino Nycolao Waldere, jn presentia dominorum meorum, etc. petias subscriptas: Primo duo nobilia Flandrie, val. iiij" xij lb. xij s. Item j corona dicta regina, val. xxvj lb. viij 8. Item duos petros Burgundie, val. xl. lb. Item xij scuta Guilhelmi leuissima, val. ijc lij lb. Item xxix flor. Renen., val. lviij griff.,fac. vj° ix lb. Item tres flor. Bauarie val. xliiij lb. ij s. Item tres flor. ar. Arnoldj, val. xxxiij lb. Item lij flor. postulat., val. viij0 xxxij lb. Item v flor. Renen., valen. cv lb. Item j petrum Burgundie, val. xx lb. Item j scutum Gnilhelmj, val. xxj lb. Item j flor. Bauarie, val. xiiij lb. xiiij s. Item ij flor. ar. Arnoldj, val. xxij lb. Item in moneta xxiij stuueros bonos, val. xxv lb. vj s. Item xlvüj denarios dictos Valensin, petia de xix s., val. xlv lb. xij s. Item ix blaffardos antiquos, val. xij lb., etc. 3). Item j flor. de Va[lJkenborch, val. xij lb. ƒ Summa omnium istorum est: jjHI yC yj ]D_ jüij per hauisum, etc., fac. ij° x griff. iij bodd. j prixken. 1) 22 December 1444. 2) 23 December 1444. 3) Op een los blad papier leest men nog: „De quibus pecuniis habuit dominus Thomas iij flor. postulat, de mandato magistri Franconis." 57 Xota. — Recepi in noete octaue sancte Aguetis1) de domino Johanne Seillinx petias subscriptas: Primo vj equitatores, val. viil*1 ▼ lb. Item iiij01 coronas Francie non de pondere, val. iüj** xiiij lb. x 8. Item viij flor. Renen., val. viij" viij lb. Item iiij01 scnta Guilbelmi, val. iiij" iiij lb. Item xj flor. postulat., val, quia ij petros, simul viij" viij lb. Item vnum petrum Burgundie, val. xx lb. Item dimidium scuturn Philippi, val. viij lb* Item quarta pars vnius nobilis, val. xij lb. xij s. Item lxiij eydans bonos, val. lxix lb. vj s. Item xx xiij bodd. Brabantie Louanienses, val. xxxiiij lb. xiij s. Item recepi die Gertrudis *) recepi petias subscriptas de domino Nycolao Walderee: Primo x flor. postulat., val. viij" lb. Item duos flor. postulat., val. xxiiij lb. I jjjc x jD f fac Item vnum flor. Gelrie dictum ra[in]pans, val. xij lb. ( xxjx griff. x. Item duos flor. Arnoldj, val. xxij lb. I bodd. v s. Item quinque scuta Philippi, val. iiij" lb. Item adhuc j flor. postulat.de Valkenborch, val. xij lb. J Recepi nona Aprilis de fratre Heinrico de Pomerio petias subscriptas : Primo iij equitatores, val. iiij" ij lb. x s. j .-c , •• jU Item duos flor. Renen., val. xlij lb. I ^ac xxT Item septem flor. postulat-, val. cxij lb. I '!y- ' ^ Item iij flor. postulat. de Valkenborch, val. xxxvj lb. ) ^n Et ego perdidi propter restitutas domino Nycolao ad permutandum viij lb., etc. Nota. Reddidit. — (Rehabuit dominus Nycolaus Waldre iij scuta Guilhelmj. j Hor. Juliacen. et j flor. de Valkenborch, etc.) (De istis pecunijs habuit frater Thomas xix stuueros bonos, fac. xxj lb. Item habuit de pecunijs Waldree de vltima resa de mandato Franconis iij flor. postulat. Rem habuit per hospitem suum de mandato dicti dominj Franconis iij griff.). (Extra portam Sancte Margarete: Pro Johanne Moyngoy pro se j littera et pro vxore sua Johauna j littera. Johannes de Nuyt et Johannes Melar, eius famuli, vnicuique pro j littera. Deliberauit dictus Johannes diuersis vicibus iij ferr. dictos agrapz vndecim cruces, fac. cxj lb. ferri. pro lb. xij s.) Computata et registrata". 1) 21 Januari 1445. 2) 17 Maart 1445. viij0 xxiiij lb. xij d. fac. lxxviij griff. ix bodd. j prixken. 58 Recepi in nocte translationis Sancti Lamberti1) de domino Johanne Schillinck petias subscriptas: Primo vij equitatores, val. ix" xij lb. x s. \ Item vij flor. Renen., val. vij" vij lb. I Item quatuor flor. postul., val. lxiiij lb. I vclxvj lb. iiij Item ij flor. postulat., val. xxvij lb. vj s. \ s., fac. Hij Item iiij01" scuta Philippi, val. lxiiij lb. | griff. xviij Item ij flor Bauarie, val. xixx lb. viij s. I bodd. v s. Item \j flor. Gelrie Arnoldj, val. xxij lb. Item vnum petrum, val. xx lb. / Item vnum an[n]ulum aureum, val. xiiij lb. Item vnum sigiljum argenteum, val. xiiij lb. viij s. ix d. Summa premissorum extra ciuitatem est simul: vm ixc lxiiij lb. ixs., fac. v° lxviij griff. ix s. Staatsarchief te Luik, Reg. over den aflaat, fol. 63—64; afgedrukt bij P. Fredericq, Les Comptes de Liège, blx. 35—37. 68. 1446, augustus 22—1446, april 7, luik. — Gedeelte van de rekening der ontvangsten over de aflaatbrieven in en buiten de stad. Recepta de jndulgentijs in anno xlv*. Primo recepi xxij Augusti de duabus litteris de xv dietis de Bertrando, filio Symonis, de Reppe prope Hoyum, iiij griff. et dimidium. D. Item quarta Septembris de j littera de xv dierum Reynardo Sartori de Boyllant xlv bodd.; mansit Arnoldus Pictor proeoetbabet dilationem usque Omnium Sanctorum. Item xxvja Septembris de j littera xv dierum de Gerardo de Trouille de Hambron xlv bodd. (Item 2a Octobris de Beatrice, vxore Johannis dicti Long Jehan de Polleur, xiiij eyd. de xxij, quia soluit viij alijs); stat in fine registri eum alijs creditis, etc. Item de j littera xv dierum de Sente Parar de Chestilmia (?) xlv bodd. Item die Thome ») de vna littera xv dierum de Agnete de Herke xlv bodd. D. Item xvüf Januarii de vna littera xv dierum de domino Arnoldo, jnuestito de Nigromonte in Brabantia, vlv bodd., de quibus soluit in promptu xvj lb.; residuum soluet dominus Vincentius, plebanus Nostre Domine, infra Johannis Baptiste. Item prima Februari) de j littera xv dierum de Agnete Gijbaers de Borde de Tongris iiij griff. et dimidium. 1) 18 April 1445. 3) 21 December 1445. 59 Item dicta die de j littera xv diernm de Johanna Gijbaerts de Tongris iiij griff. et dimidium. Item xvj Februari) de vna littera xv dierum de Gert[r]ude, vxore Theodriei Tilmannj procuratoris, iiij griff. dimidium. Iltem xiij Martij de j littera xv dierum \ jnde soluit in de fratre Theobaldo de Brolego xvj lb., I promptu xv lb.; Item dicta die de j littera xv dierum i residuum jnfra de domina Oda de Broyleio xvj lb., ] Johannis Baptiste. Item xix Martij de j littera xv dierum de Johanne Badyn de Lattins xxiij lb. ij s. Item xxa die Martij de ijDUS litteris de Arnoldo de Oytey et sua vxore de quindecim dietis iiij scuta Philippi fac. — Item xxv Martij de j littera xv dierum de Johanne de Kamexhe iiij griff. et dimidium. Item xxvj Martij de ijbus litteris de Johanne de Harmael et sua vxore de xv dietis iiij griff. et dimidium, fac — D. Item dicta die de ijD,w litteris de Gerardo, filio Mathie de Platea fabro, de xv dietis iiij griff. et dimidium, de quibus habuit dilationem soluendi infra Penthecost. Item dicta die de Katherina, vxore Henrici Baepsaet, de j littera xv dierum xlv bodd. Item dicta die de ijbus litteris de Petro le Berwir et sua vxore de xv dietis simul iiij61 griff. cum dimidio. D. Item prima Aprilis de ijbns litteris de Johanne Puytman et Maria, vxore eius, de xv dietis iiijor griff. cum dimidio, jnde soluerunt in promptu ij griff. eum dimidio; residuum infra Omnium Sanctorum. Item 2* Aprilis de j littera xv dierum de Margareta Baes, beghuta paupere, xxiij lb. (D.) S. Item 4a Aprilis de j littera xv dierum de sorore Beatricë Wijlremans de Sancto Trudone xlv bodd., de quibus soluit in promptu j. flor. postulat.: residuum infra Omnium Sanctorum, etc. Item vij Aprilis de domino Baldewino de Domo Martin de j littera xv dierum xlv [bodd.]. Item dicta die de Jacobo de Geffen de j littera xxx dierum ix griffon. Item dicta die de vxore dicti Jacobi de j littera xv dierum iiij griff. et dimidium. Item dicta die de sorore dicti Jacobi de j littera xv dierum xlv bodd. Item vij Aprilis de domicella Elizabeth de Hairinck de xv dietis xlv bodd. Item dicta die de domicella Maria, filia Jacobi Scalloffore, de xv dietis xlv. bodd. Staatsarchief te Luik, Reg. over den aflaat, fol. 5—5 verso; afgedrukt bij P. Fredericq, Les Comptes de Liège, bl. 38 en 39. 60 64. 1446, SEPTEMBER 26—1446, JANUARI 12 EN 14, LUIK. — Snipper Tan de rekening der ontvangsten over aflaatbrieven. Recepta in anno XLV, de restantibus summis creditis indulgentiarum. Primo xxvj Septembris de Henrico Broek de Hattima (?) xxiij lb. xij s. vj d. Item in nocte Eemigij *) de Yngelberto de Quercu adhuc vnuin scutum Philippi. Sic anno revoluto tenetur adhuc j scutum Philippi. Item crastina Remigij *) de. Beatrice, vxore Johannis dicti Long Iohan de Polluer de Tectu xiiij eydans, quia soluit viij alijs. Staatsarchief te Luik, Reg. over den aflaat, fol. 75 verso; afgedrukt bij P. Fredericq, Lee Comptes de Liège, blz. 40. 66. 1446? MAART 10 EN VOLG., LUIK. — Andere snipper van achterstallige rekeningen der ontvangsten over aflaatbrieven en beloofde werkdagen. Credita. Item xma Martij de j littera data et deliberata Johanni Lotteij, decalciato Sancti Christofori, quj promisit laborare et facere laborare de xv dietis, etc. citius quo fieri potest, etc, et pro Maria, vxore Johannis Lottey, etiam de xv dietis. Item Colar le Armoyer, ) promisit laborare pro se et muliere et in parochia Sancti Christo- j vult laborare inter duo viagia iuxta fori, Maroie, eius vxor, ' beginagium all Rote. S. Ysabellah de Commexh, in parochia Sancti Mychaelis, xv aid. jnfra Johannis uel promisit operari, Soluit mihi xv d., petia de xixs. Jehenna de Fons, in parochia Sancti Seruatij, xv aid. jnfra Johannis uel operabitur; jnde soluit mihi xvj eydans e. c. Johannes de Houten, ) in parochia Sancti Christofori, iiij griff. Ysabella, eius vxor, ) valorem jnfra Letare uel Pasca. Petrus Sadet, ) de eadem parochia, iiij griff. uel valorem Jehenna, eius vxor, J jnfra Letera uel Pasca. Stassinus Enri, de eadem parochia, xv aid. jnfra Pasca. Wilhelmus le Texeur, ) in parochia Sancti Seuerini, quinque griff. Pentecos[tle], eius vxor, ) jnfra Pasca uel Remigij. D. Domicella Maria Masse, relicta Johannis Renardi Deleml..., in parochia Sancti Martini, dedit iij dietas; dabit residuum jnfra Pasca, pro qualibet dieta iij aid. Staatsarchief te Luik, Reg. over den aflaat, fol. 24; afgedrukt bij P. Fredericq, Les Comptes de Liège, blz. 40 en 41. 1) 12 Januari 1446. 2) 14 Januari 1446. 61 66. (1446?) sint-trhden ? maart 81. — Origineele Dietsche brief van broeder Willem van Erckelentz aan Gozewijn van Stralen, fabriekmeester van S'. Lambertns te Luik, om hem eenen aflaatbrief tegen betaling te bestellen voor zijne geestelijke vriendin, de begijn Beatrix Wylremans te S*. Truiden. [Op den rug :) Dien erwerdigen leenen heren here Goeswijn van Stralen, sinen sonderlingen specialen Henen gemynden heren, woenende te Ludic. Vrede ende ewighe salieheit. Lieue gemynde here, Uwe doechtliker werdicheit gelieue te weten, dat ie eyn sonderlinge geystelike vriendynne hebbe, die begheert, om Gods wille ende om haer geit, eynen brief te hebben van uwen aflaet, geliker wijs dat onse heylige vader den Paes uwer kerken van Sente Lambrecht dat verleent heeft. Ende wel, dat wy v senden eynen postellaens gulden ter gueder rekenyngen. Ende brenger dijs briefs sal v spreken voer dat gebreke tot xlv boetdregbere toe. Ende der gueder joufrouwen name es geheyten suster Beater Wylremans. Ende sendt ons den brief mit desen seinen bode, mit brenger dijs briefs. Lieue gemeynde here, laet my doch weten, wat man dat v lieue nycht heeft: oft eyn Duytsche man sy, of eyu Welsche man sy. Onse lieue Here God moet haer geluck ende vrede genen toe loue endeter eeren Gods. Lieue here, gedenck mijnre doch aen here Arnolt Snoeck, etc. . God sy alle tiit mit v. Géscreuen des Donresdachs nae halften *) of op den letsten dach van Meert. Broeder Willem van Erckelentz, altiit tot uwen besten. Staatsarchief te Luik, los blad papier (bij het Reg. over den aflaat), in den vorm van brief gevouwen; op den rug staat het adres en ziet men nog het spoor van het groene zegel, waarmee de brief gesloten was; afgedrukt bij P. Fredericq, Les Comptes de Liège, blz. 41 en 42. 67. (1446?) october 30, Küik (NOORD-brabant). — Latijnsche origineele brief van Dirk Neve, kapellaan der kerk aldaar, aan Gozewijn van Stralen, meester der kerkfabriek van S'. Lambertns te Luik, hem belovende eenen achterstalligen aflaatbrief te zullen betalen. (Op den rug:) Honorabili viro domino Goeswino de Stralen, magistro fabrice ecclesie Sancti Lamberti, suo domino et amico peramato. Seipsum ad singula beneplacita et grata pro salute. 1) Halfvasten. 62 Honorabilis domine et amice peramate, Recepi vnatn litteram indulgentariura ad me a fratre Henrieo de Pomerio, ordinis Predicatorum, et promisi dare lxxxx stuuer. Supplico, reeipiatis istam obligationem ad vos, quoniam illos realiter et cum affectu vobis sine fallo soluam in accessu meo ad Leodium, quod subito et de die jn diem speroiter arripere, teste Deo, qui vos conseruet prospere et longeue. In Kuic, festisssime in anteprofesto Omnium Sanctorum, manuali pro sigillo The[odoeiJoos Neuk, inuestitus ecclesie jn Kuic, vester totns. Staatsarchief te Luik, los blad papier (bij het Reg.), langer dan breed, in den vorm van brief gevouwen; op den rug staat het adres en riet men nog het spoor van een zegel van roode was; afgedrukt bij P. Fredericq. Les Comptes de Liège, blz. 42. 68. 1447, JULI 10, ROME. — Vertoog van den predikheer(-lnquisiteur) Hendrik Kaltysen, waarin deze bewijst, dat de vier stellingen over de waarde van den aflaat (waaronder het eerste bevestigde dat de jubelaflaat als een aflaat a pena et a culpa moet beschouwd worden) van de leer van den H. Thomas vanAquino afwijken en derhalve als valsch te veroordeelen zijn. — De bedoelde stellingen waren door den karmeliet Bernardns en den minderbroeder Remigius in hun verhoor voor de hunne erkend en door den bisschop van Luik (Jan van Heinsberg) voor onderzoek aan Kaltysen naar Rome gezonden. Frater Henricus Kaltysen, ordinis Predicatorum, magister sacri pallacij, qui pro laboris mercede legentis optat devocioni recommissus haberi. Responsurus ad articulos per reverendissimum patrem dominum Johannem, episcopum Leodyensem, michi transmissos Romam, confessatos in examine per fratres Bernardum, ordinis Carmelitarum, et Remigium, ordinis Minorum, regulam servabo per sanctissimum patrem dominum papam Nicolaum quintum miehi iniunctam, et, que iam per ecclesiam determinata sunt manutenendo, in nondum ante determinatis, non obstante varietate opinionum contrarium in hac materia scribencium, doctrinam sancti Thome, que jam per ecclesiam dudum canonizata dinoscitur, ymitando. Qui consequitur indulgenciam per eos predicatam, est liberatus a Culpa et pena. Qui consequitur indulgenciam per eos predicatum, evolat, si in effectu illius moritur, sicut beata Virgo evolavit, sine medio, non senciens purgatorium. Maritus et uxor eius consequentur plenariam indulgenciam per hoe, quod pro eis insimul datur illa pecunia, que taxata est in bulla. Contradicens predicacioni prefate est excommunicatus, peccans mortaliter, nee ad baptizandum pueros idoneus. 63 Premittam pro clariori responsionia intelligencia sex notabilia: Primum est, quod iu Veteri Testamento uou poterant dari indulgencie, eo quod sacerdotes illius temporis non habebant claves regni celorum, non enim poterant ligare aut solvere homines a peccatis neque a pena peccatis debita. In Novo autem Testamento, quasi novum divine gracie munus, potestas ista promissa est Petro et in eo eius successoribus. Maithei xvi: „Tu es Petrus et super hanc petram edificabo ecclesiam meam, et tibi dabo claves regni celorum; quodcumque ligaveris super terram, erit ligatum et in celis, et quodcumque solveris super terram, erit solutum et in celis". Hanc enim dedit, dum sibi ter dixit: „Pasce oves meas! Pasce aguos meos!" Johannis 20 *). Ex quibus sic arguit dominus Innocencius papa iiijus De penit. et remiss. j° Quod autem remiss.: „Si papa, ex illo privilegio preallegato sibi in persona Petri concesso, potest facere constituciones que ligant, eadem racione que solvant; sed primum potest, quia per constituciones pape ligautur multi, qui non sunt ligati de jure naturali, sicut apparet in illis, qui sunt in sacris ordinibus constituti, qui ligautur peccato, si contrahant, nee aliter ligarentur, nisi esset constitucio". Similiter de illis, qui portaut arma Sarracenis, ut in titulo De judic., capitulo Significant. Et sicut papa potest istud, ita eadem racione ac auctoritate aliud, quale est istud, stat uturn: quicumque ierit *) ultra mare, habebit talem indulgenciam; parifortiter pro aiia causa pia idem posset fieri. 2"1, quod relaxaciones, que indulgencie appellantur, non sunt noviter adinvente, sed a Christo, apostolis et sanctis patribus institute et fundate. A Christo fundate sunt, dum eos, quos curavit corpöre, curavit et mente, fidei virtutem formatam caritate eis infundens; nee umquam penam satisfactoriam imposuit, quam eis, ut pie creditur, plene remisit secundum qualitatem fidei sue et devocionis, quam conceperunt ad Christum sicut mulieri adulteri penam dimisit dilapidacionis, quam Moyses talibus inflixit, inquiens: ,Nemo te condempnavit", scilicet: ad penam legis sustinendam" nee ego te condempuabo: vade, „scilicet: liberata ab illa pena, „et amplius noli peccare" s). Continuata est hec indulgencia in sanctis apostolis, qui similiter fecerunt ut Christus eorum magister et dominus; unde apostolus 2a Ad Corinthios 2°: „Si quid donavi, propter vos in persona Christi, ut non conveniamur a Sathana" *), ubi, secundum glosam, notat apostolus certitudinem donacionis indulgencie, dicens se in persona Christi donasse. Annectit causam duplicem: unam motivam, que est: propter vos, id est; propter preces vestras, quibus donavi, non temere neque passim omnibus, sed tantum illis, 4) Vuig. Kap. SI, 15—17. 3) Erit. Hs. et. 3) Joannes 8, 11. 4) Cor. 3, 10-11. 64 pro quibus rogarunt eum fratres. Aliam fiualem assignat, scilicet: ne convenfamur a Sathana, dum occasione nimie penitencie faceret homines desperare. Hec enim est causa adinvencionis indulgentie, ut per eas homines releventur a solucione satisfactionis debite pro peccatis, que tanta sunt et tot, ut vix aliquis valeat in tota vita sua pro se solo satisfacere. Et licet non habeamus ista manifesta testimonia ante tempora beati Gregorii, tarnen credendum est secundum Innocencium ubi supra, quod sancti preces eas antea faciebant, licet non ita frequenter, quia ante tempora sua raro poterant fieri ita solempnes convenciones catholicorum. Cuius aliam reddit racionem, pie tarnen putandum et credeudunijinquiens: „Ante tempora prefati Gregorii omnes christiani, qui tune erant, catholici erant adeo perfecti, quod raro hiis indigebant". 3«», quod indulgencia potest sic describi: Indulgincia est remissio pene temporalis debite peccatis actualibus peniiencium, non remisse in absolucione saeramentali facta a prelato potestatem habente, ex racionabili causa, per recompensacionem pene indebite Christi et sanctorum. In hac enim descriptione ponitur remissio loco generis, sed alia, que sequuntur, loco differenciarum. Indulgencia enim est remissio pene, non culpe, quia culpa non potest remitti a prelato nee mediante sacramento ecclesie. Est autem indulgencia remissio pene, non cujuslibet, sed temporalis, non eterne, quia supra eternam penam prelati nicbil possunt, nisi commutando eam in temporalem per sacramentum penitencie in absolueione peccatorum. Et est remissio pene debite, non indebite. sieut sustinuerunt sancti martyres. Dicitur eciam pene debite peccatis, ad dfferenciam pene qua Deus punit aliquos non ex culpa, sed aliqua alia justa causa. Additur peccatis actualibus, ad differenciam pene debite peccato originali, quia ad illam non se extendit remissio, que fit per indulgenciam. Subditur penitencium, ad differenciam non penitencium, in cuius signum indulgencia non [fit] nisi prius contritis et confessis. Insuper dictum est non remisse in absolueione saeramentali, eo quod per talem absolucionem non solum eterna commutatur m temporalem, sed eciam de illa temporali aliquid remittitur virtute clavium et contricionis, immo aliquando tota, si sufficiens sit contricio; ubi autem non remittitur tota pena, ubi penitens manet debitor residue pene, cuius quantitas determinata est apud Deum solum, et absolutus tenetur eum solvere Deo. SoMtur autem aut in presenti vita aut in futuro purgatorio; in presenti, per bona opera voluntare assumpta absque hoe, quod a sacerdoteinjungitur; in purgatorio, si hic non fuerit penitencia sufficiens peracta. Subditur a prelato potestatem habente facta, solus enim papa habet plenitudinem pontificalis potestatis quasi rex in regno, episcopi autem assumunturin partem sollicitudiues quasi judices singulis civitatibus prepositi: propter quod papa solos episcopos in litteris suis fratres appellat, reliquos autem filios; ideoque potestas faciendi indulgencias plene residet in papa, qui potest 65 eas facere prout vult, legittima tarnen existeute causa; episcopiautem et aüj non, nisi secundum taxacionem eis a papa concessam, possunt dare indulgencias ac remissiones prefatas. Additur ex causa rationabili, quia, secundum sanctum Thomam in scripto d.xx*, et in quodlibeto 2° questione xvij, ad hoe, quod indulgencia alicui valeat, tria requiruntur: Primum est causa pertinens ad honorem Dei vel neccessitatem vel utilitatem ecclesie vel Christi, ut dicit in iiij0; nee ex hoe fit nimis latum forum de materia Dei, ut quidam dicunt, nee insticie divine quidquam derogatur, quia per indulgenciam nichil de pena dimittitur, sed unius pena, scilicet Christi et sanctorum, alteri computatur. Ille autem, qui indulgenciam suscipit, non absolvitur, similiter loquendo, a debito pene, sed datur sibi de pena Christi et sanctorum, ut ex illa debitum suum solvat. 2m est auctoritas in eo, qui facit: hanc enim papa habet principaliter, ut dictum est, alij vero inquantum potestatem ab eo accipiunt, aut ordinariam aut commissam seu delegatam. 3*1, ut recipiens indulgenciam sit in statu caritatis, quia neccesse est eum, cui dispensatur, uniri ad eum, qui merebatur, que unio fit per caritatem. Et hec tria signantur in littera papali, in qua exprimitur forma indulgenciarum. Causa autem conveniens designatur in hoe, quod submittitur de subsidio Terre Sancte, aut aliqua alia evidenti; auctoritas autem in hoe, quod fit mencio de auctoritate sanctorum apostolorum Petri et Pauli et ipsius pape; caritas autem recipientis in hoe, quod dicitur: omnibus vere penitentibns et confessis, non dicit: et satisfacientibus, quia indulgencia non excusat a contricione et confessione, sed cadit in locum satisfactionis, ut sanctus doctor dicit in quodlibetis ubi supra. Concluditur autem in prefata descriptióne per recompensacionem pene indebite Christi et sanctorum. Opus enim unius potest esse satisfactorium pro alio, ad quem per intercessionem facientis refertur. Christus pro ecclesia sanguinem suum fudit et multa alia sustinuit et fecit, quorum estimacio est infiniti valoris propter infinitam dignitatem persone. Unde dicitur Sap. 8: Infinitus est thezaurus hominibus, quo qui usi sunt, participes facti sunt amicicie Dei *). Similiter eciam alij sancti intencionem habuerunt in hiis, que passi sunt et fecerunt propter Deum, ut hec cederent non solum in utilitatem suam, sed eciam tocius ecclesie. Totus ergo iste thezaurus sit in disposicione eius, qui preest ecclesie generali. Unde Petro Dominus claves regni celorum commisit, ut ostensum est Matthei xvi. Quando igitur utilitas vel neccessitas ecclesie hoe exposcit, potest ille, qui preest ecclesie, de ista inünitate thezauri communicare alicui, qui per caritatem est membrum ecclesie, quantum sibi visum fuerit oportunum, videlicet usque ad totalem remissionem peccatorum, vel usque ad aliquam certam quantitatem. Ita scilicet quod passio Christi et aliorum 1) Sap. 7, 14. 5 66 sanctorum imputetur tali, ac si ipsemet passus fuisset tantum, quantum sufïiceret ad remissionem sui peccati, sicut cóntingit, quando unus pro alio satisfacit. Et hoe est recompensacio pene pro pena, ut ostensum est. Quod tota racio, cur indulgencie valent, est unitas corporis mistici, in qua multi in operibus penitencie supererrogaverunt ad mensuram debitorum suorum et multas tribulaciones injuste illatas sustinuerunt pacienter, per quas multitudo pen ar urn poterat expiari, si eis deberetur. Horum autem meritorum tanta est copia, quod omnem penam debitam nunc viventibus excedunt, et precipue propter infinitatem meriti Christi, ut pretactum est. Et licet illnd meritum Christi operetor in sacramentis, non tarnen includitur tota efficacia eius in illis, sed per suam infinitatem efficaciam sacramentorum excedit. Et quia regula est, quod anus pro alio possit satisfacere, unde sancti satisfecerunt pro nobis per illam habundanciam operum satisfactionis. Hinc est, quod si sancti fecissent determinate huiusmodi opera pro aliquo, iste iam esset liberatus ab omni pena sibi debita pro peccatis; sed quia non fecerunt, nisi in generale pro ecclesia tota, sicut apostolus dicit se implere ea, que desunt passioni Christi, in corpore suo, pro ecclesia ad quam scribit 2a Ad Carinthios 1°. Unde, quia predicta merita sunt communia tocius eccclesie, ideo oportet ea applicari per illum, qui preest toti ecclessie, illis, qui indigent remissionem. Ex quibus claret, quod, licet causa legittima requiratur ad hoe, ut indulgencie legittime dentur, tarnen nulla causa requiritur ad hoe, ut secundum eius quantitatem debeat mensurari quantitas remissionis pene. Sed illa ideo requiritur, quatenus intencio illorum, quorum merita communicantur, possunt ad aliquem in speciali attingere. Bonum autem unius continuatur alteri dupliciter: unomodo per caritatem, et sic quicumque est in caritate, est, sine indulgenciis, particeps omnium bonorum ecclesie; alio modo per intencionem facientis, et hoe modo per indulgencias, si causa legittima assit, potest intencio illius, qui pro utilitate ecclesie operatus est, ad istum continuari. Et hec continuacio fit per distribucionem specialem illius, qui preest, nam ea que sunt communia sire continua cujuscumque multitudinis, distribuuntur illis de multitudine illa, secundum arbitrium ejus, qui illi multitudini preest. Ex quibus ulterius sequitur, quod, sicut ille consequitur remissionem pene, pro quo alius satisfecisset, ita, si ei satisfacio alterius per eum qui potest, distribuatur, que distribucio fit per oollacionem indulgencie. Quod indulgencie tantum valent, quantum sonant ex vi verborum in littera indulgencie expressorum, dummodo illa tria prenarrata concurrant, patet, quia ecclesia non judicat nisi de sibi notis; non autem innotescit voluntas dantis indulgenciam, nisi per verba littere in qua dat indulgenciam. Igitur seeundum verborum illorum mensuram tenenda est quantitas indulgencie. Unde si plus aut minus predicentur, quam 67 verba exprimant, decepcio, dolus et fraus causautur. Unde licet indulgencie sint large interpretande Extra. De verborum sig. Olim et c. Cum tibi, ubi dicit glosa: „largissime", tuin hoe intelligi debet: salva veritate, observata verborum qualitate; per que indulgencia exprimitur in littera, in qua confertur. Unde prohibentur questores seu indulgenciarum predicatores, ne aliud predicent, nisi quod in litteris sibi concessis continetur, indulgencias sibi concessas duntaxat, insinuando atque caritativa subsidia postulando, et patet c. Abusionibus de peni. et remis. Unde in littera directa predicatoribus crucis per Nicolaum quartum apponitur talis clausula: «Nee tarnen ex verbis vestris concipiant se aut plenam in casibus, in quibus nequaquam conceditur, aut majorem quam conceditur, indulgenciam promereri. „Per hec refelluntur opiniones multorum una dicencium, indulgencias tantum valere, quantum dator intendit, quia plus valent, quam per verba exprimat; nee plus neque minus intendere debet, alioquin deciperet: nam voces sunt note earum, que sunt in anima, passionum: alia dicencium, quod valor indulgenciarum mensurari debeat secundum quantitatem cause, propter quam dautur: nam pro eadem causa quandoque datur major quandoque minor indulgencia, secundum voluntatem conferentis. Dicunt alii eas valere secundum quantitatem laborum eas acquirencium. Contrarium est verum, quia tantum meretur ille, qui habitat circa ecclesiam, sicut qui venit de longinquo, si facit illud, pro quo indulgencia data est. Dicunt plerique eas valere tantum, quanta est devocio et fides acquirentis; quod stare non potest, quia tune ecclesia, predicans indulgencias tantas, non excusaretur a mendacio; nee eciam, ut pretactum est, quantitas indulgencie debet mensurari secundum quantitatem laboris dati aut devocionis acquirentis, sed proporcionari debet valor indulgencie ad merita ecclesie, que semper habundant. Et ideo, secundum quod applicantur ad istum vel illum, secundum hoe talis consequitur remissionem. Yerumptamen, licet, quo ad remissionem pene, dives et pauper parem consequantur indulgenciam, si equaliter faciant illud, propter quod indulgencia data est, tarnen, quo ad meritium premii essencialis, quod excedit remissionem pene, incomparabiliter qui plus laborat aut cum majori devocione accedit, plus acquirit. Hec enim vera sunt, quando datur indulgencia determinate, utpote: qui fecerit hoe vel hoe, tantum de indulgencia habeat; tune si dives et pauper, aut longe distans ab ecclesia aut qui eam inhabitat, faciant equaliter id, propter quod indulgencia data est, equaliter sorciuntur eam. Secus est si indulgencia data est indeterrainate, utpote: qui dat auxilium ad fabricam ecclesie, habent tantam indulgenciam: tune enim intelligitur tale debere esse auxilium, quod sit conveniens ei, qui dat illud auxilium et secundum quod tale auxilium impenditur plus vel minus, talis plus vel minus de indulgencia consequitur. Hinc est, quod pauper, dans unum denarium ad prefatam fabricam, consequitur totam 68 indulgenciam, non antem dives, si dat ita paruin, quia non decet eum ad opus tam pium et fructuosum tam parum dare, sicut non diceretur rex magnus et dives facere illi auxilium, cui daret unum obolum. Quod, licet papa non habeat directam et immediatam potestatem nisi in eos, qui sunt super terram, tarnen ex eonsequenti et indirecte, propter unionem corporis Christi mistiei, extendere potest virtutem indulgenciarum ad eos, qui sunt in purgatorio. Non enim videri potest aliqua racio, cur acclesia possit transferre merita communia ecclesie, quibus indulgencie innituntur in vivos et non in mortuos; verum autem est quod respiciendum est ad formam indulgencie, que, si talis fuerit, qui fecerit hoe, habeat tale; indulgenciam tune defunti non possunt consequi illam, quia non possunt facere illud, pro quo indulgencia data est. Si autem fuerit, qui fecerit hoe, anima patris ejus liberetur a purgatorio; tune, quia ista facit pro anima [defuncti, illa anima consequitur, licet indirecte, talem indulgenciam. In cuius signum quando dat ecclesia indulgenciam, predicando crucem pro redemptione duarum, trium, quatuor aut x. animarum. Et si infertur exemplum prelatum posse pro suo arbitrio animas a purgatorio liberare, non sequitur eo, quod ad hoe, nt indulgencie valeant, causa requiritur legittima indulgencias distribuendi, que non subest ad arbitrium prelati. Ex quibus sequitur male estimasse illos, qui dicunt indulgencias non valere ad absolvendum hominem a reatu pene, quam pati meretur secundum iudicium Dei, sed quod valent ad absolvendum ab obligacione, qua sacerdos obligavit penitentem ad penam aliquam aut ad quam obligatur ex canonum statutis. Hoe enim est expresse contra privilegium Petro datum, ut, quod in terra remitteret, idin celo remitteretur. Et propterea ecclesia faciens indulgencias magis dampnificaret quam adiuvaret, quia remitteret homines ad graviores penas, que sunt purgatorii, absolvendo a penis iniunctis. Valent ergo indulgencie in foro Dei, sicut et in foro ecclesie, ad remissionem pene residue, que debetur pro peccatis post contricionem, confessionem et absolucionem, sive illa sit iniuncta sive non, sive in presenti sive in purgatorio. Ex prehabitis responsio patet ad articulos: Ad primnm, patet illnm esse falsum racione duplici: Prima est, quia, ut ostensum est, indulgencia non extendit se ad remissionem culpe, sed tantum pene, cuius racionem doctor sanctus in quodlibeto preallegato ostendit per hoe, quod indulgencia non est sacramentalis; prelati autem, ut dictum est, non possunt remittere culpam nisi per applicacionem sacramenti; et quod non sit sacramentalis, patet ex eo, quod dacio indulgencie non consequitur ordinem, sed iurisdictionem; in cuius signum eciam sacerdos potest indulgenciam dare, si sit ei commissum. 2a racio est, quia predicacio a pena et a culpa est strictissime prohibita per Clementem in concilio Viennensi: in capitulo 69 preallegato Abusionibus, ubi declarat hunc predicaudi modum esse abusiTum, id est vitiosum. Racio prohibicionis est ea, que tacta est:quia directe remittere culpam spectat solum ad Deum; dum enim peccator conteritur, tune Deus graciam sibi infundit gratum facientem, per quam directe culpa exstirpatur. Et quia solius Dei est graciam infundere, ideo solius Dei est culpam remittere. Sed dico directe, quia indulgencia potest indirecte se extendere ad remissionem culpe. Et hoe duobus modis continger-e potest: uno modo in quantum iudulgencia provocat homines ad conterendum et confitendum peecata sua, nam talis indulgencia non datur communiter nisi contritis et confessis; alio modo pro quanto per indulgenciam datur auctoritas eligendi confessorem, qui sibi impendit plenam remissionem omnium peccatorum, hoe est reservatorum qualitercumque episcopis aut apostolice sedi, quia de illis ille confessor eum absolvere non posset, nisi virtute illius indulgencie per summum pontificem concesse. Si obicis Joannia xx., dictum est apostolis: quorum remiseritis peecata, remittuntur eis; ergo sacerdos in absolvendo peecata dimittit et non solus Deus, in cuius signum dicit: „A[b]solvo te a peccatis tuis. et in bulla papali dicitur remissionem peccatorum; ergo illa indulgencia extendit se ad culpe remissionem; in cuius confirmacionem dicunt juriste Joannes Andree, Zeuzelinus Florentinus cum aliis, quod indulgencia a culpa et pena illa est plenissima, que datur signatis cruce contra 'infideles; et in anno jubileo ergo, indulgencia se extendit ad remissionem pene et culpe. Responsio ad auctoritatem Salvatoris, ut dicit in postilla sanctus Thomas, quosdam dicere solum Deum peecata dimittere, sed sacerdotem ea dimissa ostendere. Sed hoe est insufficienter dictum, eo quod sacramenta legis nove non sunt solum ostensiva, sed eciam effectiva ejus, quod designant: in hoe differencia a sacramentis veteris legis. Ideo concedendum est sacerdotem nove legis veraciter peecata dimittere et ab eis absolvere in sacramento penitencie, si assunt, et non prestatur impedimentum ex parte recipientis. Sed hec remissio aut absolucio differenter se habet ad eam, que fit per Deum. Deus enim absolvit auctoritate, sacerdos tamquam agens instrumentale, sicut eciam in baptismo sacerdos baptizat ut minister, Christus ut magister. Si autum culpa non adest, sed per contricionem penitencia remittitur, tune sacerdos dicens: „Absolvo te", non dicit falsum, sed est sensus: „Absolvo te, id est: sacramentum absolucionis tibi impendo, ut sicut absolutus teneris in foro celi, ita et tenearis in presenti foro". Ideo dixi non directe, sed indirecte se ad remissionem culpe extendere, et sic intelligenda sunt dicta iuristarum aut non tenenda, dicendum ut Lapus et Paulus, quos allegat Florentinus, absolucionem a culpa et pena, de qua mencionatur capitulum sepe dictum De Abusionibus, esse illam, que datur in anno jubileo. Sed quidam ex eis hoe dictum modificant, ita dicentes, quod eadem plenissima non extendat se ad omnem culpam, sed tantum in remissionem 70 illius culpe, que est facta contra Deum aut proximum commissa est; cujus racionem assignant, eo quod papa est sponsus ecclesie, ideo culpam in suam sponsam commissam potest remittere. Indubie, aut hoe est predicto modo intelligendum aut non acceptandum propter raciones predictas; et preterea non est intelligibile, quod aliqua culpa sit in ecclesiam, que non sit in Deum et proximum, cum ecclesia cum Christo capite constituit unum corpus misticum, quod qui cum eam offendit, caput offendit. Et quia ecclesia est collectio fidelium, qui offendit ecclesiam, offendit proximum, qui ad congregacionem spectat fidelium. Hinc Salvator ait: „Quod uni ex minimis meis fecistis, michi fecistis", et per prophetam inquit: „Qui nos tangit quasi pupillam oculi mei". Hinc est, quod papa nunquam ponit in bulla indulgenciam a culpa et a pena, immo si qua talis reperiretur, esset surrepticia de mente pontificis aliena, sed ita in bullis consuevit exprimere: „jn aliquibus xl. vel 1. dies de injunctis penitenciis relaxamus", et tune non remittitur plus quam verba exprimant. Interdum vero non datur sub nomine dierum, sed simpliciter: „3ata vel 4Uto partem peccatorum relaxamus", quod necessario intelligitur de peccatorum relaxacione quantum ad reatum pene, non culpe, ut expresse exponit magister Henricus de Gandavo, in quodlibeto ultimo et elicitur ex prehabitis sancti Thome verbis; cujus racio est, quia non remittitur unum peccatum sive alio, quo ad reatum culpe, pena vero potest totaliter dimitti vel particulariter, totaliter in indulgencia universali, particulariter in absolueione saeramentali et indulgencia particulari. Aliquando continent littere plenam remissionem peccatorum, aliquando plenissimam sieut in bulla Bonifacii pape de anno centenario et in bulla Clementis de anno jubileo, scilicet 50, semper exponendo de remissione peccatorum quo ad reatum pene, non culpe. Unde videndum est, que sitdifferencia inter plenam, pleniorem et plenissimam remissionem. Et certum est theologos non reperisse hanc distinctionem contenti de plena sive plenaria; sed quia in bullis prefatis hec tangitur distinctio, noto cum Petro de Palude in 4*° quod, licet plena indulgencia liberet ab omni pena peccatis debita, et hanc equaliter omnes participant, nisi illi, qui plus dat, plus dimittitur: sed hoe est per accidens; quomodo autem distinguantur predicti gradus, quo ad remissionem pene, non apparet, nisi dicatur plena respectu pene injuncte mortalium, plenior respectu mortalium et venialium, plenissima nisi respectu penitenciarum injunctarum et injungendarum, id est, que fuerunt injuncte et que debuerunt et potuerunt injungi; vel si concederemus indulgenciam se extendere ad culpam, sed non nisi venialem, tune possunt illi (?) gradus predicti sic distingui, quod plena sit respectu pene mortalibus debite, plenior respectu pene mortalibus et venialibus debite, plenissima respectu remissionis culpe venialium ; potest enim remitti pena mortalibus debita, non remissa, pena debita venialibus sicut et culpa; et potest solvi 71 pena unius peccati, alia non soluta, ut dictum est. Et plenior est illa solucio vel remissio utriusque quam alterius tantum potest enim ecclesia, ut quibusdam videtur, in quantum indulgencia hanc racionem cujusdam absoluciouis remittere per eam peccatum veniale quo ad culpam, sicut et fit per confessionem generalem sed non sacramentalem, sed ad hoe requiritur contricio. Et secundum istum modum posset salvari opinio dicencium unumquemque, secundum quod magis vel minus devote accederet, plus vel minus pleue consequi indulgenciam, quod de remissione plenaria pene dici non potest, sed solum de remissione culpe, quam papa non potest ad plenum remittere, nisi homo ad plenum conteratur. Sed aliqua contricio est plena adjuncta papali absolueione, que per se non sufficeret, sicut eciam sufficit conjuncta benedictione episcopali ad remissionem culpe venialis, que per se non sufficeret. Bespontio ad 2m, possibile fore hominem se evolare virtute illius plene indulgencie, si mox absolutus perfecte contritus et confessus decederet et aliud non obstaret. Sed quod additur in bulla, quod talis consequatur plenam remissionem, eciam si pro tune non decedat, ideo falsus est iste articulus, primo quo ad illos, qui supervivunt, qui non durabunt sine venialibus, eciam si se custodianta mortalibus; si autem expost peccant mortaliter, possunt dampnari non obstante quod elfec'tum consecuti sunt illarum indulgenciarum ; 2° est dubius articulus quo ad decedentes statim post absolucionem et hoe propter 4" raciones: prima si qualitercunque expost peccent venialiter, tune oportebit illud veniale purgari per ignem purgatorii; ait enim mellifluus doctor Bernardus: „Strictissimum posuisse Deum portarium ad portam celi, qui non permittet ingredi quemquam eciam cum minima macula, que est culpe venialis"; 2a, si obmisit aliquid peccatum mortale confiteri, quia de tali non est pena dimissa, licet forte sit dimissa culpa per contricionem, nam indulgencia datur solum de illis peccatis, que homo fuerit ore confessus; 3*, si non fuerit contritus sed forte attritus: et vera contricio tam rara est, ut sanctus fatetur Iheronimus plures repperisse, qui baptismalem innocenciam servarunt, quam qui veram penitenciam egerint, indulgencia enim tam stricti juris est, quod non datur nisi contritis, aut de illis peccatis, de quibus fuerit homo corde contritus, secundum tenorem bulle papalis. 4ta, quia peccator est plurium penarum debitor quam illorum peccatorum, que pro tune confitetur, utpote si non feeit confessionem nisi de peccatis, que amplius non fuit confessus et que fuit prius confessus, non pro tune confitetur iterum. Talium enim peccatorum pena non remittitur per indulgenciam illam, quia ibi non remittitur pena nisi peccatorum illorum, de quibus fuerit homo confessus ore et contritus corde. Et quia pro quolibet peccato mortali homo est debitor pene septennis secundum canones, sequitur quod non obstante quod homo est affectum illarum indulgenciarum consecutus, remanet debitor illarum penarum et sic non 72 potest evolare sine purgatorio. Sequitur ex hiis presumptuosam fuisse comparacionem, .qua evolaeionem confitentis assimilabat evolacioni beatissime Dei genitricis: Primo quia beatissima Virgo post filii conceptionem non potuit peccare venialiter propter fomitis ligacionem factam propter Spiritus Sancti supervencionem in eam; et licet ante potuisset, preservata tarnen fuit per graciam inhabitantem, per divinam providenciam eam preservantem ac per liberi arbitrii inflexibilitatem. Sed nullus alius hominum, si aliquantulum supervixerit post acceptam indulgenciam prefatam, potuit se a veniali continere aut custodire, apostolo Joanne dicente: „Si dixerimus:" „Quia peccatum non habemus", nosmetipsos seducimus et veritas in nobis non est;" ergo talis ibit per purgatorium, quod de beata Virgine asserere esset perniciosissimum; 2°, Quia stat hominem consequi talem indulgenciam et tarnen necessario pati purgatorium, ut tactum est, aut quia aliquid peccatum mortale non est confessus, modo quod prius fuit confessus, aut quia est oblitus alicuius, quod nondum fuit confessus: de talibus enim non datur pene remissio per indulgenciam, ut preostensum est. Hec autem largissime a Virgine beatissima sunt aliena: ergo presumptuosissima fuit hec comparacio. 3°. Quia evolacio beatissime Virginis fuit certissima, sed nullius alterius propter indulgenciam, quam consequitur, potest esse certa, eo quod indulgencia non datur nisi contritis, contricio autem 'nulli potest esse certa, quia, licet doleat de peccatis, ait nichilominus Salomon; „Nemo scit an amore dignus sit an odio." Et iterum; „Quis potest dicere: „Mundum est cor neum et purum a peccato?"" Et pater ejus dixerat: „Delicta quis intelligit, ab occultis meis munda me, Domine, et ab alienis paree servo tuo." Et apostolus de seipso dicebat; „Nisi michi conscius sum, sed in hoe non justificatus sum." Ergo falsa et condempnacione dignissima fuit hec comparacio. Ad 3*1. Constanter est tenendum illum esse falsum propter sex raciones. Prima: indulgencia non datur nisi illi, qui facit illud propter quod indulgencia data est. Sed maritus et uxor dando unicum datum, quod statutum est in ltttera papali, non faciant propter quod indulgencia data est, quia in bulla dicitur omnibus et singulis sic dantibus, ergo loquitur de singulis personis, quarum quelibet debet dare per se et pro se propter quod indulgencia data est, hoe autem non sit, si pro duabus personis, scilicet marito et uxore simul dantur, unde nee vir nee muiier illam indulgencium consequitur. 2a. Sicnt in littera papali exprimitur, requiri cujuslibet persone contricionem specialem et confessionem specialem ita et devocionem specialem; sed marito et uxori non sufficit unica contricio et confessio, 73 sed requiritur in ambobus distincta contricio et distincta confessio ita et distincta solucio precii. 3°. Quia indulgencia concernit animas: habent enim animas distinctas, licet censeantur una caro, ergo quilibet debet acquirere pro sua anima indulgencias illas, quod fit, si quilibet eorum facit id, quod prescriptum est. 4ta. In simili jam instat annus jubileus, ubi indulgencia datur venientibus ad Romam vel in itinere morientibus. Yadit illncmaritus et non uxor et einsverso; certe maritus meretur indulgenciam et non uxor eiusverso, cuius racio est, quia una persona facit id, propter quod indulgencia facta est, et non alia. 5ta. Vir et uxor sedent in uno convivio, levatnr solucio de personis ; oportet quod vir solvat pro se et uxor pro se, licet eorum bona sint communia et ipsi ambo una caro; ita est injconvivio, ad quod gnstatur in acquisicione indulgencie. 6ta. Qui promittit marito pallium aut prandium et uxori, numquid satisfacit, si alterum eorum cibat et vescit, alio pretermisso? Certe dices non, licet bona debeant esse communia et ambo sint una caro. Ita in proposito duplex est indulgencia: una viro, alia mulieri necessaria, et ideo requiritur duplex pro ambobus solucio et non sufficit unica. Ad 4m patet responsio ex prediclis, quia qui contradicit falsitati, non peecat nee propterea est excommunicatus. Ait enim apostolus: „Omnia possumus pro veritate, contra veritatem nihil. „Tenentur enim magistri ex jurato prestito erroribus resistere et ita faciendo merentur, secundum illud Ecclesiastici: „Qui elucidant me, vitam eternam habebunt"; et Luce: „Qui non est mecum, contra me est"; et Sapiens: „Veritatem meditabitur guttur tuum, et labra tua detestabuntur impium", prout sanctus Thomas hoe declarat in principio contra gentiles esse officium sapientis. Quod autem subditur talem tanquam excommunicatum esse ac ad baptizandum pueros inidoneum, patet falsum ex fundato eodem prefato. Et propterea, dato et non concesso talem esse excommunicatum, talis licet baptizare publice et solempniter licet sit inidoneus quo ad meritum proprium, non tarnen inidoneus quo ad sacramentum quod confert. Idem est enim baptismus et eiusdem effectus, qui confertur per malum sicut per bonum et excommunicatum sicut per absolutum. Insuper, in causa necessitatis, excommunicatus, si assit solus, tenetur morientem puerum baptizare, quia, si eum permitteret mori sine baptismate, causa esset dampuacionis pueri reusque efficeretur mortalis peccati. Hec sufficiant de prefatis articulis. Anno 1447, mensis Iulii die xa, tempore Nicolae pape 5', per fratrem Henricum Kaltysen. 74 Et finituni per me G. V. W. *), anno eodem (1461) meusis Iunii die 14*. Hs. afkomstig van de Regulares van Utrecht, berustende op de Universiteitsbibliotheek aldaar, n°. 3, kast 4, pl. 4 (Aevum medium, scriptores ecclesiastici, n'. 355), fol. 468 verso- 175 recto. — Blijkens eene aanteekening van Prof. Clarisse (Archief voor kerkelijke geschiedenis, inzonderheid van Nederland, deel I (1829), blz. 381 en 382) zon ons stak ook voorkomen in een HS. der Universiteitsbibliotheek van Groningen (D.d. 33 in quarto), onder den titel: Materia de indulgenciis promerendis. — Over broeder Kaltysen, zie Ripoll, Bullarium, deel III. 122 en noot, alwaar zijne pauselijke benoeming tot magister sacri palatii apostolici (1 Mei 1440) voorkomt en waarbij biografische aanteekeningen gevoegd zijn. 69. 1448, JüLI 1 (FRIESLAND). — Aanbevelingsbrief van de abten Ulbodus van Bloemkamp en Folkerns van Mariendaal aan den blinden en behoeftigen Fries Foppert bij zijne afreis naar Rome om er den jubelaflaat te gaan verdienen. Commendatio data ab Ulbodo et Folkero abbatibus Fopperto cuidam ad Iubileum Romam ituro A. 1448. Universis et singulis Christi fidelibus praesentia visuris seu audituris: Nos Ulbodus, Dei patientia Floridi Campi Cisterciensis ordinis. ac Folkerus, vallis Sanctae Mariae ordinis Praemonstratensis, partis Frisiae Trajectensis diocesis abbates, notum facimus per praesentem commendationem. Ait Apostolus: „Omnes stabimus ante tribunal Christi reeepturi pront in corpore gessimus, sive bonum fuerit sive malum. Convenit nos diem messionis extremae misericordiae operibus praevenire ac aeternorum intuitu seminare in terris, quod cum multiplicato fructu colligere debeamus in Ecclesia Domino reddente; firmam spem fiduciamque tenentes, quod qui paree seminat, paree etiam metet, et qtti seminat in benedictionibus, de benedictionibus etiam metet vitam eternam." Hinc est quod Foppertus, lator praesentium, utroque ut cernitur lumine orbatus, minus tarnen juste, bonisque temporalibus privatus, de sui consilio confessoris et in abolitionem seu remissionem peccaminum suorum limina Sanctorum Petri et Pauli apostolorum, iuxta proximum annum Iubileum firmiter proposuit peregre visitare. Cum igitur ad dictam peregrinationem laboriose faciendam propriae non suppetant facultates, cum bonis et rebus suis, ut praemittitur, sit destitutus, universitatem vestram caritative in Domino exhortamur qualiter de bonis vobis a Deo collatis grata eidem Fopperto caritatis subsidia erogatis, ut per subventionem vestram laboriosum iter arrepturus, tam salubri proposito utilique concilio satisfacere cogatur et acquiescat; 1) De eigenaar en afschrijver van het handschrift was Wilhelmus (of Gulielmus) van Wou man van Gouda, pastoor te Haastrecht. 75 et in via, si necesse fuerit, ut verae fidei catholicae et sacrosanctae matris Ecclesiae obedienti filio ecclesiastica sacramenta cum sepultura non negentur; et vos per haec et alia, quae Domino inspirante feceritis, ad aeterna possitis gaudia pervenire. In fidem et testimonium praemissorum nos, Ulbodus et Folkerus, abbates praedicti, sigilla nostra duximus praesentibns appendenda anno ab incarnatione Domini millesimo quadringentesimo quadragesimo octavo, octava Iobannis Baptistae. Schotanus, Brieven ende Documenten dienende tot de Friesche Historie (1658), blz. 71. — Eene Nederlandsche vertaling bij H. v(an) (R)ijn), Oudheden en gestichten van Vriesland (Leiden 1723), deel I, blz. 419—421; en bij denzelfde, Kerkelijke historie, deel V, blz. 105 en 106 (Leiden 1725). 70. 1449, januari 19, rome. — Bul van paus Nicolaas V, waarbij hij den jubelaflaat van 1450 plechtig uitschrijft. Ad perpetuam rei memoriam. Nonnulli praedecessores nostri Romani pontifices ministri Christi et dispensatores mysteriorum Dei quaedam elegerunt tempora, in quibus fidelibus populis uberius fluenta divinae miserationis affluerent, scientes omnipotentem Deum lapsi hominis vetustatem quibusdam periodis temporum, nunc diluvio, nunc circumcisione, nunc lege, nunc aliis atque aliis modis, novissime autem per incarnati Yerbi mysterium in melius innovasse. Qui cum illuminante Spiritu sancto intelligerent, quod ad vetus testamentum secundum spiritum convenire jubilei anni mysterium, in quo fiebat terrae remissio, libertas servorum, possessionum restitutio, quae pretio fuerant comparatae, christiano populo spiritualiter exhibere curarunt, ut quolibet quinquagesimo anno omnes, quibuscumque etiam gravissimis delictis obnoxii, vere pcenitentes et confessi, qui apostolorum Petri et Pauli limina, ac Lateranensem, et B. Mariae majoris de urbe ecclesias visitassent, sub certis modis et formis, quae in ipsorum literis apostolicis continentur, et praesertim felicis recordationis Clementis VI et Gregorii XI praedecessorum nostrorum (quorum tenores praesentibus annotari, et de verbo ad verbum inseri fecimus) omnium peccatorum suorum plenissimam indulgentiam obtinerent. Tenor vero literarum praefati Clementis sequitur, videlicet: Clemens, etc. Unigenitus Dei filius, etc. (Ascripta est dies XI Kal. Februarii, pontificatus anno primo). Nos igitur qui, lieet immeriti, vices Christi gerimus in terris, et B. Petri successores sumus, eorum vestigiis inhaerentes, praefatas concessionum literas ratas et gratas habentes, eas de venerabilium fratrum nostrorum 8. R. E. Cardinalium consilio, et apostolicae plenitudine potestatis innovamus, approbamus et praesentis scripti patrocinio com- 76 munimus, decernimusque, statuimus et ordinariius, ut omnes Christi fideles, qui vere pcenitentes et confessi juxta formam in ipsis literis comprehensam in anno nativitatis Domini nostri Jesu Christi millesimo quadringentesimo quinquagesimo proximo secuturo praefatas sanctorum Petri et Pauli apostolorum basilicas, ac Lateranensem et B. Mariae majoris ecclesias visitaverint, omnium peccatorum suorum plenissimam indulgentiam consequantur. Praeparent ergo omnes corda sua Domino, et mores in melius commutare conentur, a malefactis abstineant, satisfaciant Domino per contriti cordis sacrificium, cooperantibus eleemosynis et peregrinationibus, ut sanctorum templa visitantes, quorum millia fere innumera una cum gloriosissimis Petro et Paulo in alma urbe requiescunt, qui mortem pro Christi nomine perpessi ejusconspectui semper assistunt, intercessores habere mereantnr. Nulli ergo, etc. Dat. anno nativitatis Dominicae MCCCCXLIX. XIV Kal. Februarii pontificatus nostri anno secundo. Odoricus Raynaldus, Annales ecclesiastici ad annum 1449, n". 15, deel XVIII, blz. 362 en 363. 71. 1449, December 4, bergen (mons). — Brief van Wouter Storm, secretaris der stad Mechelen, den Magistraat aanradende geld te leenen aan de hertogin van Bourgondië, ten einde hare voorspraak ten gunste van Mechelen te bekomen in de zaak van den aflaat. Eerweerdighe, lieve ende zeere geminde heeren ende meesteren, Myn genedighe Vrouwe van Bourgognen heeft my by hair ontboden, my seggende hoe zy nootlic ghelds behoeft, biddende dairom, dat ghy heeren hair wat ghelds zoudt willen leenen ende verlegghen op goede zekerheyt, die u de rentmeester van Brabant doen zoude u dat weder te geven, dien zy dairom nu bij u seyndt, inder manieren dat u meester Bartelmeeus Trotin, secretaris mynder genedigher Vrouwen vorseyt, bringere van desen, dat vorder verclaren sal; aen my begerende mijn vorseyde genedigher Vrouwe hiertoe te helpen raiden: ende zy woude altyd der goeder stad en u heeren wederom vrientschap doen nair haren macht, het ware te scriven in den hove van Rome aen den cardinael van Portingal haren neve, ten onderhouden van uwer gracien, oft anderssins alzoo ghy dat zoudt willen begheren. Ende nair dat ic hair d'armoede ende lasten van der stad gesecht hebbende, verduchtende dat ghy gheen macht en hebt in deser zaiken hair te gelieven, zoo heeft zy begheert, dat ic aen u scriven zoude, en dese zaken vorderen, al zoudet tghelt eenichssins fineren, seggende dat met goeder vasticheyt doch doenlic is ende der stad niet hinderlic; ende want, lieve heeren, nair de disposicie van der werelt nood es, dat de stad hare vrinden houde, zoe ware wel myn advis, dat ghy 77 myne genedighen Vrouwen geliefdet, al soude men dairom moeten rercoopen tot dat men 't wederom afquyte, als 't geit wederom betaelt worde, ende al zoude de stad 't verlies draghen van der loopender renten, behoudelic dat de vasticheyt genomen ende gedaen zoude worden, dat de stad betaelt zoude worden sonder costen oft vervolgh, ende dat men bierop troost ende vordernisse name van mijnder genedigher Vrouwen voir onse gracie aen den vorseyden cardinael, die alzoo ic verstae vele vermach aen den Paus; want ic verducht my, dat eenighe uut sijn, dien ghy betrouwt hebt, om de vorseyde gracie tot Loven te verwervene; anders en weet ic u, lieve heeren en meesteren, op desen tyt niet te scriven.... Tot uwer correctien aldus, eerweerdighe, lieve ende zeer geminde heeren ende meesteren, onze lieve Heere God hebbe u altyt in syne heylige hoeden. Gescreven tot Bergen op desen Maendach iiii dage in December. Stadsarchief te Mechelen; afgedrukt bij Gyseleers-Thys, Additions et corrections d la notice sur les archives de Malines de M. Gachard, deel III, 1« stuk, blz. 50, en bij P. Fredericq, Rekeningen en andere stukken van den pauselijken aflaathandel te Mechelen in 't midden der 15de eeuw (1443—1472), blz. 97 en 98 (verschenen in de Handelingen der Kon. Academie van België, 1909). 72. 1449, rome. — Uittreksel uit het Latijnsche aanhangsel der Fransche kronijk van Jan van Stavelot (f 1449) over het jubeljaar. Eodem anno [1449] dominus Nycholaus papa quintus misit bullam per universum mundum, quod quicunque, vere contriti et confessi, visitarent in urbe Romana ecclesias sanctorum summorum apostolorum Petri et Pauli et Lateranensem ac sancte Marie Majoris ecclesias in anno Domini XIIII°LS quem jubileum instituit, plenissiman omnium peccatorum suorum consequerentur indulgenciam. Unde innumerabilis multitudo hominum utriusque sexus preparavit se ad eundum illuc, ut essent ibi in festis nativitatis Domini et circa illa tempora et per novum annum. CHronique de Jean de Stavelot, uitgegeven door Ad. Borgnet, blz. 606 (Brussel, 1861). 78. 1449, land van diest (brabant). — Uittreksel uit de Luiksche kronijk van Adrianus de Veteri Busco of van Oudenbosch (f 1482) over de bedevaart eener edele jonkvrouw uit het land van Diest naar Rome in eene draagkoets. Eodem anno (1449) publicata est bulla Nicolai papae, de anno jubilaei, quod quicumque vere contriti et confessi, qui in urbe Roma anno Domini MCCCCL quem jubilaeum instituit, ecclesias sanctorum summorum apostolorum Petri et Pauli et Lateranensem et S. Mariae Majoris visitarent, plenissimam peccatorum suorum indulgentiam con- 78 sequerentur. Unde multi utriusque sexus praeparaverunt se, ut essent in Natali Domini, et per totam annum de cnnctis mundi partibus multi iverunt illnc. Inter quos una domicella de partibus Diestensibus fecit ordinationem suam de omnibus, quae relinquere poterat, et quia nee in curru nee pedes illic ire valebat, fecit conventionem cum octo viris, qui, facto gestatorio, eam usque ad Romam portare debebant, tantam devotionem ad visitanda limina habebat; sed in itinere obiit, mutationem aè'ris ferre non valens, sed bajulos suos ibi misit, quibus de laboribus suis satisfecit snperabundanter. Adriani de Veteri Busco, monachi sancti Laurentii, Rerum Leodiensium sub Joanni Heinsbergio et Ludovico Borbonio episcopis bij Martene et Durand, Amplissima collectio, deel IV, kol. 1219 en in de betere uitgave van De Borman. Chronique d'Adrien d'Oudenbosch, bl. 30 en 31 (Luik 1902). — De eerste regels van dit bericht komen blijkbaar uit de kronijk van Jan van Stavelot. 74. 1450, NOVEMBER 30, 'S-GRAVENHAGE. — Brief van Wouter Storm, secretaris der Stad Mechelen, aan den Magistraat over de onderhandelingen met den hertog en het Hof aangaande het verkrijgen van den jubelaflaat te Mechelen. Eerbare, lieve ende zeer beminde heeren ende meesteren, Op dinhouden van den brieve, die my Johann de Leeuw, mijn neve, uwe pensionaris, gescreven ende met Heynen vander Heyden uwen bode, bringer van dezen, gesonden heeft, gelieve uwer eerbairheydt te wetene, dat ic gearbeydt hebbe om te vercrigene dinhouden van zinen brieve; mair dairop heeft mijn gened. heer geordineert te scrivene (aen Angle Tanny), dat hy de bulle hier bringe oft seynde, gelijc de copie van mijns vors. gened. heeren brieven hierinne besloten begrijpt, dairaf ic U oic den principalen brief geteekent met sijnder handt seynde met dezen, om dien vort te bestellene ende dairmede te doene, alzoe U goet duncken zal. Ende oft alzoe ware dat ghy bevondt, dat de bulle hier gebracht zoude worden gelijc mijn gened. heere scrift, zoe es grotelic nood, dat ghij zonder gebrec hier yemont seyndt, die hem der zaken verstae, om dairinne alhier dbeste te doene; want voirwair ic niet en weet hoe ic dairinne spreken zoude, ic en zouds my oic niet dorven bewynden. Vander zaken van Willem de Gortter en can ic tot gheenen eyn de geraken; hij volght aen allen zijden ende bidt gehoirt te worden in rechte; bij bidt oic tot zinen raide te hebbene van den notabelsten heeren van den Raide, om zine advocaten te zine, ende tiegens uwe nieuwe privilegiën met rechte te seggene. Oft hem dat geschiede, zoe moesten wy wederom dingen, ende oic advocaten behoeven ende hebben, dair ic niet toe gestelt en ben van ghelde. 79 Al eest zoe dat ic U dicwijle gescreven hebbe van uwen zaken, zoe en scrijfde my niet wat ghy gedaen wilt hebben, oft wat uwes sins es, int welke ic begaen ben. Ic hebbe U geleent aen dmaken van den brieven te Rome te scrivene, dair ic U lestwerf dé copien af gesonden hebbe, ende die nu om niet gemaect zijn: aen de twee brieven van den toere van Vilvordeu, ende aen dezen brief van Angle Tanny, tsamen xii Rins. gulden. Wilde dat ic hier langer blive, zoe es my nood gheld te hebbene. Wilt oic om Goids wille de goede stad besorgen, sunderlinge de draperye reformeren, dair gebrec inne es, ende int speciale dat de lakenen van eene prise zijn, die gelike segelingen hebben; want dairaf hier vele woorden zijn. Eerbare lieve heeren ende meesteren, onze Heere God hebbe U altyt in zijnre heylige hoeden. Uwe onderdanighe diener, Wouter Storm. Stadsarchief te Mechelen; ontleend bij Van Doren, Inventaire des archivesde Malines, deel lil, blz. 89, n°. 91; en afgedrukt bij P. Fredericq, Bekeningen, blz. 99 en 100. 75. 1460, NOVEMBER 30, 'S-GRAVENHAGE. — Andere brief van Wouter Storm aan den Magistraat van Meclielen, waarin hij klaagt, dat hfj de brieven voor Rome van den hertog niet geteekend kan krijgen. Hij is ontmoedigd en vraagt om teruggeroepen en vervangen te worden. Jubilee 1451. Eerbare, lieve ende zeer geminde heeren ende meesteren. Ic hebbe met allen den weghen, die ic hebbe connen gedincken, gevolght ende dagelikx volge om ontcommert te zine, ende de brieven te Rome wert geteekent te wordene. Nochtan en can iet niet bijgebringen, ende verstae, mids dat der brieven vele is, minen genedighen heer, die dagelix gheerne tsavonts goet geselle is, verdriet die te teekenen; maer hy seecht van avonde tot avonde, dat hijt doen sal. Willem de Gortter ende ic volgen beyde constelic nair onze beste ontcommert te zine, maer wjj en connen der oic niet toe geraken. Aldus, lieve heeren, biddic u alsnoch, gelyc ic u met minen anderen brieven gebeden hebbe, dat ghy yement anders hier seynden wilt, om bat te doene dan ic gedoen can; want voirwair mijn verdriet hier groot is. Miin teergelt nemt oic zeer oirloff. Wilt hier doch seynden ende my ontbieden wes ghy gedaen oft gelaten wilt hebben, om my dairnair te vuegen. Eerbare lieve heeren ende meesteren, de almachtige God hebbe u altyt in sinder heyligen hoeden. 80 Gescreven in den Haglie zeer haestelic, opten lesten dach van November. Eerbare lieve heeren. Dezen morgen naer den scriven van desen brieve is Heyne van der Heyden uw bode hier comen ende heeft my gebracht den brief, die my Johannes de Leeuw gescreven heeft. Dair sal ic nair miin best inne arbeyden, omme te doene dat ghy begeert, alsoe hy my scrijft; maer my verdriet hier aldus lange te zine. Uwe onderdanighe diener, Wouter Stobm. Den eerbaren ende wiisen minen lieven ende zeer geminden heeren ende meesteren commoengemeesters, scepenen ende raed van der stad Mechelen. Stadsarchief te Mechelen, afgedrukt bij P. Fredericq, Rekeningen, blz. 100 en 101. 76. 1450, DECEMBER 9, ROME. — Bul van Paus Nïcolaas V, waarbij hij den grooten jubelaflaat in de Nederlanden verleent aan de stad Mechelen. Nicolaus episcopus, servus servorum Dei, dilectis filiis, nobilibus viris, ducibus, marchionibus, comitibus, baronibus, militibus et militaribus, magistratis civium ac consulibus communitatum et nniversitatum, coeterisque utriusque sexus ecclesiasticis et secularibus Christi fidelibus universis , specialiter vero oppidi Mechliniensis dicecesis Cameracensis, salutem et apostolicam benedictionem. Inter cunctas nostrae sollicitudinis curas, quibus ex nostro desuper injuncto adstringimur apostolatus officio, illa merito eminere debet, qua ecclesiam Christi sponsam, in sanguine immaculati Agni in ara Crucis latam, et nostrae custodiae creditam, quantum in nobis est, maculatam esse non patiamur. Hinc, cum fragilis hominum conditio facile in peccatum ruat, reparationis antidota nobis superno dono credita purgandis et sanandis fidelium animabus necessaria, jussu veri Samaritani applicare constringimur. Quoniam dilectus filius noster Philippus, illustris Burgondiae dux, nobis ad memoriam reduxit, quemadmodum in hoe sacro jubilaeo conspexerimus oculis nostris divinam misericordiam pene innumerabilinm christianorum, qui ad hanc apostolicam ecclesiam cum multis laboribus et pericnlis advenerunt, sub expectatione gratiae remissionis peccaminum, igne Sancti Spiritus inflammasse et purgatas tantae benedictionis capaces fecisse; nobis humili prece suggerens, ut vestrae salutis cnram habentes, similem remissionis gratiam concedere dignaremur. Unde nos, recte per probatam experientiam admoniti, vobis omnibus et singulis utriusque sexus fidelibus, quiqnalitercumque praepediti non advenistis, merito compatimur quando id in voto et interno gessistis 81 desiderio (ut de vobis merito tanquam de bonis christianis praesumimus) et opere non potuistis commode adimplere. Attendimus etiam qua sollicitudine praefatus.... (Philippus Dus) pro vestra salute curam agit.... Hinc precibus ejus moniti, volentes vestrae saluti consulere, ut tenemur: cogitavimus vos ad sancta desideria et capacitatem Sancti Spiritus per remissionis gratiam provocare, ut quibus non fuit concessum sancti jubilaei assequi exuberantis gratiae plenitudinem, quae statuto tempore apud ss. apostolorum Petri et Pauli poenitentibus praestatur, nihilominus tarnen, si velint, peccatorum omnium plenissimam remissionem assequantur. Auctoritate igitur omnipotentis Dei et bb. apostolorum Petri et Pauli, ac meritis Christi D. N. et omnium sanctorum confisi omnibus vobis confessis et contritis, et qui poenitentiam, quam hic inserimus, devote in anno primo post jubilaeum compleverint, aut saltem in illo anno inceperint et continuaverint, omnium suorum peccaminum plenissimam remissionem misericorditer impartimur. Poenitentia vero quam quisque pro assecutione hujusmodi plenissime remissionis cum omni charitate et devotione faeere debet, haec est: ut scilicet omnis persona utriusque sexus fidelis per septem ferias secundas, et septem ferias quartas a carnibns, et septem ferias sextas a lacticiniis abstineat: et illis sextis feriis jejunet. Et per eos 21 dies omni mane cathedralem aut matricem suam ecclesiam adeat; ecclesiam ter circumeai, et pro fidelibus defunctis decem Pater noster et totidem Ave Maria, in ecclesia vero triginta, et totidem Ave Maria dicat, decem pro felici statu ecclesiae catholicae, ac nostro atque omnium ecclesiasticorum statu, decem pro felici statu regis Romanorum, domino loei et pace patriae; decem pro peccatis proprüs. Ac missam audiat, si reperiatur, qui legat. De sero vero etiam ecclesiam frequentet, semel circumeundo eandem, et quinque Pater noster et totidem Ave Maria pro defunctis dicat. In ecclesia vero quindecim, et totidem Ave Maria, quinque pro felici statu ecclesiae catholicas ac nostro atque omnium ecclesiasticorum; quinque pro felici statu Romanorum regis, domino loei et pace patriae; quinque pro proprüs peccatis. Hanc poenitentiam etiam sacerdotes seculares faciant, et totidem, videlicet viginti unam missas legere teneantur: septem pro pace, septem pro peccatis et septem pro defunctis. Religiosi similiter in suis monasteriis agant: qui, nisi votum professionis observent, se indulgentiae esse capaces non credant. Verum, si dies abstinentiae sic ceciderint, quod secundum institutionem ecclesiae foret alias abstinendum vel jejunandum; tune illo die ab aliquo ferculo aut potu alias concesso abstineant, ut a lacticiniis, si conceduntur: si non conceduntur lacticinia, tune a piscibus vel vino abstineant; ut aliquid plus solito fiat. Ultra hauc poenitentiam volumus, quod quisque ex omnibus ad 6 83 hy niet weder en keerde, hy gaf 2 van Jan Craessins kinderen 12 lb. par., int welke zyn wyf niet wel ghepaeit waa; zeide voort, dat Danneel Goudinhoghe ter cause van zinen wive aeldinger es. Staatsarchief te Brugge, Ypres, Chatellenie, Reg. van oorcondschepe, 1450— 1459, fol. 16 verso. 78. 1450, ROME. — Aanteekening uit Facius' De viris illustribus (16de eeuw) over de tegenwoordigheid van den schilder Rogier van der Weyden (de la Pasture) aldaar tijdens het jubeljaar. Quum Rogerius Gallicus, insignis pictor, de quo post dicemus, jubilaei anno in ipsum Joannis Baptistae templum accessisset eamque picturam eontemplatus esset, etc. Bartholomaei Facii De viris illutribus liber (Florence, 1745), blz. 45. 79. 1450, ATRECHT. — Aanteekening uit de gelijktijdige Atrechtsche Mémoires van Jacques Du Clercq over den minderbroeder Jan Fauconnier, bisschop van Beyrouth in partibus infldelium, die te Rome tijdens den jubelaflaat eene rol gespeeld had. Icelly évêque, avant qu'il fust évêque, avoit esté pénitencier du pape a Rome durant 1'an des pardons de Rome, asscavoir 1'an iiij.0 1. Pourquoi on disoit qu'il pooit scavoir moult de choses. Jacques Du Clercq, Mémoires, uitgegeven door Baron de Reiffenberg (Brussel, 1823), deel III, blz. 16—26. — Fauconnier was een der onmeedoogendste ketterjagers in de beruchte gedingen der Vauderie te Atrecht in 1452—1454. 80. 1450, ROME. — Uittreksel uit Tesschenmacher's Annales Cliviae, enz. over de bedevaart naar het Heilige Land en de Romevaart van Jan I, hertog van Kleef, en van Arnoud van Gelderland met hunne gezellen tijdens den jubelaflaat. Ioannis iter sacrum. Post haec Ioannes noster in jubilaeo, paschali festivitate exacta, anno 1450, iter sacrum Hierosolymitanum, singularis seculi istius pietatus documento, inscia matre et sorore Catharina Geldrica, tanquam avunculum Philippum Burgundum invisurus, ingressus est. Et in Groeszbeck affini Arnholdo Egmondano locutus itineris socios Iohannem ab Alpen, Goswinum Ketlerum, Iohannem a Loe, Matthiam ab Eill, praeter Helmichium Bentingium, Bernhardum a Beeck, cubicularios, Henricum praeceptoratus Hauwensis alumnum sacellanum, Ioannem Reineri sartorem, M. Gijsbertum chirurgum assumpsit: Fridericus a Witthen in Brabantia accessit. Bruxellis ubi tres dies substitisset, Hannoniam, Campaniam, Burgundiam, Sabaudiam, Lombardiam transiens, Venetias pervenit, ubi, consensu a Papa impretrato, Gerhardum et Ottonem a Wylich fratres, comitem Hor- 84 nensem, Theodorum Batenburgium Anboltiae dominum, Anthonium ab Eill equitem, Wilhelraum a Flodorpff praefectum Ruremundanum, Wilhelmum a Goer, Adrianum ab Herier et Ioannem ab Hemmerden offendit, et a duce senatuque Veneto honorifice exceptus, circa Pentecostes festum mare ingressus, cum modo dietis sociis, inta mensis spatium secundis velis trajecit, et Joppen appulit, indeque per 60. milliaria loca sacra peragravit: et ubi per 12. dies in Palaestina mansisset, et a domino de Gricqui eques renunciatus esset, eodem equestri gladio itineris socios ipse inauguravit. Hoe feliciter itinere sacro expedito, per Cyprum, Rhodum, Candiam, ubi Ioannis ab Alpen pater cum Toanne Hinsbergio, idem iter ingressus mortuus, et honorifice apud minores, et ante annos aliquot humatus fuerat, regressus, Anconem permeans, Venetias rediit, in coenobium S. Georgii a duce et senatu introductus. Unde Romam ad jubilaeum perrexit, sed itinere in morbum incidens ex illo post tres quatuorve dies Dei beneficio restitutis, Romae pontifice Nicolao salutato, Neapolim ad regem Alphonsum contendit. A quo 16. equis donatus, 14. apud illum diebus rogatus substitit; inde vicissim Romam redux in aedibus magnificis cardinalis Morinensis divertit ibique Arnholdum Egmondanum et Henricum Schwarzenburgium affines, similiter terram sanctam visitatnros, invenit. Roma Florentiam, exinde Pedemontium, super S. Bernhardi montem pergens, Bruxellas ad avunculum tandem regressus, et ab illo anno plus minus detentus, tandem in Cliviam suam delatus, a matre, fratribus et sororibus, proceribus omnibus, et snbditis, laeta acclamatione, legatis obviam missis, ambabus, quod dicitur, ulnis, exceptus est. Annales Cliviae, Iuliae, Montiae, Marchiae, Ravensburgiae antiquae et modernae, auctore et collectore M. Wernhero Tesschenmacher, (Arnhem 1638) bit. 272—273. Zie J. Hansen, Westfalen und Rheinland itn XV. Jahrhundert (Publ. aus dem Preuss. Stadtarchiv, Band 34 en 42) Leipzig 1888, 1890. — Zeer kort wordt die Romevaart ook vermeld in het Chronicon Tielense, ad annum 1450 (ed. van Leeuwen, blz. 552; Utrecht, 1789) en bij Pontanus, Historia Gelrica, blz. 502 (Harderwijk, 1639). — Zie P. Albers S. J., Het Jubilé in de middeleeuwen, in Studiën op godsdienstig gebied, jaarg. XXII, blz. 26—29 (1900). — Over die Jerusalemvaart, die de Romevaart voorafging, bezitten wij een oud volkslied: Van drie lantsheeren geboren wt Nederland: Cleve, Hoorne ende Batenborch, dat voorkomt in het bekende Antwerpsch Liedekensboek van den drukker Jan Roulans (1544), naar het eenig bekend exemplaar der Bibliotheek te Wolfenbüttel door Hoflmann van Fallersleben uitgegeven in zijne Horae Belgicae, deel XI (1855). Over dat lied zie P. Fredericq, Onze historische volksliederen van vóór de godsdienstige beroerten der 16de eeuw, blz. 38 (1894) en C. C. van de Graft, Middelnederlandsche historieliederen toegelicht en verklaard, blz. 84—90 (1904). 85 81. 1450, ROME. — Uittreksel uit Tesschenmaclier's Annales Cliviae over de eer, door den paus tijdens den jubelaflaat bewezen aan Arnoud van Gelderland wegens zijne geleerdheid. Anno 1450 pace vigente Romae jubilaea inita, Arnholdus Hierosolymitauum iter ingressus est. Porro bic princeps ex bonarum litterarum et eruditae doctrinae cultu summis effulsit honoribus, quippe qui eum non tantum in sedem vacantis ducatus Geldriae et comitatus Zuphaniae, jure accedente materno, collocarunt, sed etiam ad conjugium auspicatum cum Catharina Adolphi primi, ducis Clivii filia, promoverunt. Inprimis vero cum veterum quorundain cbristianorum consuetudinem observando, multis heroibus ac aliis ducibus, praesertim fratre Guilielmo, domino Egmundano, et Henrico Swartzenburgio comitatus, anno quo diximus 1450 Hierosolymam iter institueret, solus ob eruditionem magno passim honore fuit affectus. At frater Guilielmus et reliqui, quoniam rudes literarum erant, vulgus indoctum, homines illaudati et ad pocula Germani fratres judicati. Eidem Romam venienti magnificum honorem exhibuit pontifex maximus Paulus II. Latinam enim illius confessionem et eruditam colloquii facundiam exosculatus, tam expolitum ante omnes hospitem regaliter tractavit caeterisque omnibus Germaniae principibus praetulit. Subinde praedicando solum Arnholdum principem esse dignum, qui liberis populis imperaret, cum ita bene, ut qui didicerat, principatum gerere posset. Haec Guilielmi fratris animum, ignorantiae suae sibi conscium, occulto verbere pupugerunt. Unde reversus in patriam filios omnes suos bonis literis imbuendos curavit et Lutetiam missos non ante in patriam redire passus est quam in magistros ut vocant artium evasissent. Fratris exemplo bonus princeps licet sero didicit quanti studiorum laus et honor esse soleat. Quare omnes nervos intendit, ut divinis, qua neglexisset ipse, literarum insignibus exornati liberi et suis et patriae summe esse possent ornamento. Annales Cliviae, enz., auctore W. Tesschenmacher, blz. 516. 82. 1450, GOUDA. — Uittreksel uit de kronijk van den tijdgenoot Hendrik van Arnhem over de Romevaart van Hendrik van Erp, rector van het Fraterhuis aldaar, met den jongen geestelijke Jacob van Utrecht. Tune inimicus omnium bonorum, invidus eidem domino Henrico Erp, grande malum objecit, ita ut pusillanimus factus statum suum mutaverit et locum, et ad almam urbem Romam jubilei, qua fuit tempore Nycolai papa quinti, anno Domini MCCCC quinquagesimo cum Jacobo Trajecti, 86 juniore clerico, (profectus sit,) derelicta hac domo, peregrinus factus et frater minor de observancia in urbe Romana in conventu, qui dicitur Ara celi. Henric van ArnhenCs Kronijk van het Fraterhuis te Gouda, uitg. door Dr. A. H. L. Hensen, in Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap te Utrecht, 20» deel (1899), blz. 23. — Over Hendrik van Erp zie S. Dirks, Histoire littéraire et bibliographique des Frêres Mineurs de VObservance, blz. 7—13. 83; 1450, ROME. — Uittreksel uit de Luikscbe kronijk van den tijdgenoot Cornelius Zantfliet (f 1463) over den jubelaflaat en de smetziekte. Eodem anno [1450] prae multitutine peregrinorum confluentium ad urbem Romam ab extremis finibus terrae, gravissima pestis epidemiae afflixit totam Italiam et aliquas regiones transalpinas, ita quod passim per agros et compita viarum necesse erat eosdem effossa modica terra tumulari Eodem anno Nicolaus papa Y suorum praedecessorum summorum pontificum Clementis VI et Gregoris XII inhaerens vestigiis, ab omni jam tumultu quietus, Romae residentiam faciens personalem, per universa Christianorum regna bullas et litteras destinavit speciales, invitans omnes ad indulgentiam plenariam omnium peccaminum in urbe Roma consequendam, in anno jubilaeo scilicet dumtaxat solitas publicari. Quam ob causam de extremis Christianorum finibus innumerabiles illuc, velut arena quae est in littore maris, f_confluebant], adeo ut ex fcetore morientium, nedum per Italiam, verum etiam trans Alpes, tanta mortalitas ac pestis subsecuta sit, ut per compita et itinera superjecto permodico pulvere, relinquerentur cadavera mortuornm inhumata. Praesertim intra Romana mcenia plerique cardïnales et egregii viri de familia summi pontificis ex hac clade percussi sunt. Chronicon Cornelii Zantfliet, bij Martène en Durand, Amplissima Collectio, deel V, kol. 472. 84. 1450, ROME. — Uittreksel uit de kronijk van S. Agnetenberg over den jubelaflaat en de smetziekte. Anno Domini MCCCC quinquagesimo multi Christi fideles pro indulgentiis Romam transierunt, sicut dominus papa Nicolaus quintus de consilio cardinalium miseratione pia motus per bullam anno precedenti promulgavit. Tune multi christiani viam devote peregrinationis arripientes, sani revertebantur, plures vero in via defuncti sunt, plures in urbe Roma. Chronicon Montis S. Agnetis (toegeschreven aan Thomas a Kempis), uitgave van Heribertus Rosweydus (Antwerpen, 1621), blz. 105—106. 87 88. 1450, rome. — Uittreksel uit het Magnum Chronicon Belgicum over het jubeljaar en de Romevaart van Arnold van Gelderland, Jan van Kleef en Jacob van Hoorn. Anno Domini MC00CL fuit annus jubilaeus Romae, et magnus populus ex omni natione perrexit Romam pro indulgentiis: ut et multi nobiles eodem anno et sequenti transmiserunt mare ad terram sanctam visitandam. Inter quos praecipui fuerunt dominus Arnoldus, illustris dux Gelriae, dominus Ioannes dux Clivensis, dominus Iacobus de Hoeren. Magnum Chronicon Belgicum, blz. 413. — Zoo lezen «ij ook in Werneri Rolevincki fasciculm Temporum (gedrukt te Leuven in 1476, fol. 63 verso): „Jubilaeus cum magna devotione per totam christianitatem celebratur et ingens multitudo ad limina apostolorum conlluit". 86. 1450, rome. — Uittreksel uit de kronijk van Despars over den jubelaflaat en de smetziekte. Ghedeurende welcke communicatie, toghinghen te Rome, ten eersten daghe van lauwe, die groote pardoenen van den jaere van gracie inne, daer hem alle die werelt mededeelachtich of maken wilde, in der maniere datter zulc een ontallicke menichte van volck versaemde, dat zy mencanderen in grootere nombre zom doot ende zom in de reviere van der Tijbere dromden; ic late varen die ghuene dieder bovendien noch van der peste verghinghen, daer of tghetal insghelijck ooc niet cleene en was. N. Despars, Cronijcke van Vlaenderen, ed. de Jonghe, deel IIJ, blz. 465. 87. 1450, rome. — Uittreksels uit kleine kronijken over den jubelaflaat. In den voirs. jair L was dat gulden jaere van jubeleeu te Romen, d'welck van alrehande namen van volcken in groter menichfuldicheit begaen wairt, in groter devoeien bij des vijften paus Nycolaus tijde. Uit een handschrift van Petrus van Os, secretaris van 's Hertogenboscb, die op het einde der 15de eeuw en in 't begin der 16de eeuw (tot 1523) schreef; aangehaald door W. C. Ackersdijck ia het Archief voor Kerkelijke Geschiedenis (1831), deel III, blz. 416. — Het Memorieboek der Stad Ghent (deel I, blz. 233) zegt ook: „Item, in dit djaer was te Roome djaer van gratiën". — Vergelijk ook Piot, Chroniques de Flandre et de Brabant, blz. 42. 88. 1450—1451, argenton bij gembloers. — Uittreksel uit de rekeningen der abdij van Argenton over het aandeel harer orde in de kosten van den jubelaflaat. Item payet pour le contribution assise en nostre ordène a cause des despens pour les indulgences impétrées en lan de jubilé pour no part. Staatsarchief te Namen, Papieren der abdij van Argenton, Reg. Comptes n°. 5, fol. 229 verso (14 mars 1450—1« avril 1451). 88 89. 1450, NOVEMBER 24 TOT 1451, MAART 9, VAN MECHELEN NAAR ROME £N VICE-VERSA. — Rekening dag voor dag van Jan de Leeu over zijne reis naar Rome (heen en terug) en over latere kleine reizen naar Brussel, Brugge en Gent wegens den aflaat. In nomine Domini amen. Anno a nativitate ejusdem Domini millesimo iüï° quinquagesimo, die xxiiij Novembris. Dit syn de costen, die ic Jan de Leeu ghedaen hebbe opten toech van Rome int optrecken met tween peerden. Inden iersten sinte Oateline avendt *) te Bruesele des noenens vi stuvers. Item om een tessche om mine brieve in te stekene viii stuvers. Item om een harnasche van Iedere van minen peerde viii stuvers. Item om twee hantscoen ii stuvers. Item om nog twee hantscoen voer meester Janne Mettenbarde ii stuvers. Item om sine hantscoen te voyerene iiii gd. Brab. Item om eene tafele en nestelen ii stuvers. Item op denselven dach des avonts te Halle . . . viii stuvers. Item op sinte Eatelinendach te Sandekene *) • . v stuvers. Item des avonts te Maboyze *) vüü stuvers. Item op den xxvi8ten dach van November a Pont de Zambra *) iiii stuvers. Item des avonts te Werviin s) viiii stuvers. Item op den xxviiste dach te Amye 6) iiii stuvers. Item om scepen te Bath in Baru *) eenen halven stuver. Item op denselven dag te Ryemen 8) ix stuvers. Item op den xxviii8te dach van November op een cleyn dorpken iii stuvers. Item op denselven dach a Letrees 9) vii stuvers. Item op den xxixste dach a Siissulabe10) . . . . iiii stuvers. Item op denselven dach te Troys **) viiii stuvers. Item om salve om de peerde ii stuvers. Somma C stuvers, üi gd. Brab. val iiii crone viiii gd. Br. 1) 24 November. 2) Sablemon of Sablon, een gehucht van Casteau, bij Roeulx (Henegouwen)? 3) Maubeuge. 4) Pont-sur-Sambre. 5) Verving? 6) Amifontaine ? 7) Bain-en-Barrois. 8) Reims. 9) Lettrée. 10) Arcis-sur-Aube. 11) Troyes. 89 Item op sinte Andriesdacb a Bar sur Seyne 1) . . v blanke. Item opten selren dach a Mussyle Vesque*). . . ziii blanke. Item op den iersten dach van December a Magni sint Lambert *) iiii blanke. Item op denselven dach te Sanseu *) ix blanke. Item op den tweesten dach van December op een dorpken v blanke. Item op denselven dach te Didjon 5) xviii blanke. Item om tghebet van mine peerde 7 cleyn blanke. Item op den in*6 dach van December te sinte Jans te Loene 6) metten scepene vii blanke. Item op denselven dach a Chemin 7) ix blanc. Item om eenen leytsman om der wateren wille . . vi blanc. Item op den üii (iie ?) Summa van deser weken vi lb. xvi 3. iii d. Item saterdach, viii dage in Mey xx s. vi d. Item sondach xx s. iii d. Item maendach xviii s. i d. Item dijsdach xvii s. Item woensdach xvi s. Item donderdach xvi s. Item vrijdach xvi s. iii' Summa van deser weken v lb. xii s. 1) In het hs. volgt nu aan het einde van een pagina de som van de op deze pagina voorkomende posten; deze werd in deze uitgaven hier weggelaten, évenals elders in deze rekening, waar zulk een post voorkomt. 140 Item saterdach, xxi in Oegst iii lb. i d. Item sondach ter wyinghen ten appoerte ende van der beden iii lb. x s. ii d. Item maendach iii lb. ii s. ii d. Item dijsdach op St. Bertelmeeusdach .... iii lb. viii s. i d. Item woensdach iii lb. ii s. ix d. Item donderdach iii lb. ii s. Item vrijdach iii lb. ii s. vi d. xviii8 Summa van deser weken xxii lb. vii s. viiii d.. Item saterdach, xxviii in Oegst ....... ii lb. xi s. Item sondach op St. Jansdach-decollacio. ... ii lb. xii s. Item maendach ii lb. xui s. Item dijsdach , . . . . ii lb. iii s. Item woensdach ii lb. 1111 s. Item donderdach ii lb. ix s- Item vrndach ii lb. x s. xix8 Summa van deser weken xvii lb. in s. Item saterdach, iiii daghe in September.... ii lb. 111 s. Item sondach ü lb- viii s. Item maendach xxxvii s. vi d- Item dijsdach ii lb. iii s. Item woensdach op Onser Vrouwen dach Nativitas ii lb. xvi s. Item donderdach , . . . . ii lb. vii s. Item vrijdach ii lb. x s. xx8 Summa van deser weken xvi lb. x s. vi d. Item saterdach, xi dage in September .... ii lb. ix s. Item sondach . , ii lb. xvii s. Item maendach iii lb. 1 s. Item dijsdach opt heilich Cruysdach iii lb. iiii s. Item woensdach iii lb. v s. Item donderdach iii lb. viiii s. Item vrndach op St. Lambrechtsdach iiiilk. xxie Summa van deser weken xxii lb. iiii s. Item saterdach, xviii in September iiii lb. Item sondach iiii lb. ii s. vi d. Item maendach iiii lb. Item dijsdach op St. Matheusdach iiii lb. ii s. Item woensdach v lb. i s. Item donderdach iiii lb- xviii s. 141 Item vrijdach v lb. i d. xxii8 Summa van deser weken xxxi lb. iiii s. vi d. Item saterdach, xxv in September iiii lb. x s. Item sondach iiii lb. xv s. Item maendach iiii lb. xvi s. Item dijsdach iiii lb. x s. Item woensdach op St Machielsdach v lb vi s. Item donderdach v lb. iii s. Item vrijdach iiii lb. xviii s. xxiiie Summa van deser weken xxxiii lb. xviii s. Item saterdach, ii dage in October iiii lb. xxii s. Item sondach v lb. i s. Item maendach v lb. Item dijsdach iiii lb. xiiii s. Item woensdach v lb. xv s. Item donderdach vi lb. ii s. Item vrijdach vi lb. vi s. xxive Summa van deser weken xxxvii lb. xv s. Item saterdach, ix in October vi lb. viii s. Item sondach vi lb. ix s. Item maendach vii lb. Item dijsdach vii lb. Item woensdach vii lb. xv s. Item donderdach viii lb. iiii s. Item vrijdach x lb. xxv8 Summa van deser weken Iii lb. xvi s. Item saeterdach, xvi in October x lb. Item sondach ix lb. x s. Item maendach op St Lucasdach ix lb. ii s. Item dijsdach viii lb. Item woensdach viii lb. xii s. Item donderdach viii lb- xvi s. Item vrijdach ix lb. xii s. .xxvie Summa van deser weken lxiii lb. xii s. Item saterdach, xxiii in October x lb. iii s. Item sondach x lb. i s. Item maendach viii lb. x s. i4i Item dijsdach xiii lb. ü s. Item woensdach vii lb. v s. Item donderdach op St Symoen ende Judendach vii lb. Item vrijdach viii lb. ii s. xxviie Summa van deser weken lix lb. iii s. Item saterdach, xxx in October ........ vii lb. x s. Item sondach op Alderheilegenavond vii lb. viii s. Item maendach op Alderheilegendach ii lb. vi s. Item dijsdach op Alderzielendach viii s. Item woensdach ii s. vi d. Item donderdach xxi gr. Item vrijdach xv gr. Item saterdach x gr. xxviii8 Summa van deser weken xvii lb. xii s. x d. (Totaal:) •. . . . vcxxxviii lb. ix s. vi d.1). Stadsarchief te Mechelen, afgedrukt bij P. Fredericq, Rekeningen, blz. 43—50. 106. 1451, NOVEMBER 16, BERGEN (MONS.) — Brief van hertog Philips van Bourgondië aan den Magistraat van Mechelen, bevelende, dat de ruime ontvangst der aflaten eerlijk gebruikt moet worden tot herstelling der kerken aldaar. De par le duc de Bourgogne, de Brabant et de Lembourg, conté de Flandres, d'Artois, de Bourgogne, de Hainnau, de Hollande, de Zeelande et de Namur, etc. Trés chers et bien amez. Nous avons sceu que les fabriques des sept églises parrochiales de nostre ville de Malines ont esté et sont trés bien et largement pourveues dargent des bonnes gens, qui nagaires y ont esté gaiguier les indulgences, que nostre saint père le Pape a nostre requeste illecqs avoit données et accordées, dont nous sommes trés bien contens. Et pour ce que nous désirons et voulons qne ledit argent soit loyamment employé a la réfection et réparacion desdites églises selon le contenu des bulles de nostredit sant père le Pape et les lettres apostoliques sur ce faites, nous escripvons par devers vous et vous mandons, commandons et trés expressément enjoingnons que dudit argent vous soingnez tellement par bonne et seure garde, que bien loyamment et le plus atilement que faire se pourra pourlesdites églises, et de bonne saison il soit employé et apliqué a la réfection et réparacion d'icelles églises, et que d'icelui argent 1'on ne face quelque 1) Op het schutblad staat de melding: „Dontfanc vanden offere vanden vii kereken". 143 autre conduicte extraordinaire que taut senleinent pour le bien desdites églises. Et en ce faictes tellement que vous en saiviez a respondre en temps et en lieu. Trés cbers et bien amez, nostre Seigneur soit garde de vous. Escript en nostre ville de Mons en Haynnau, le xvi* jour de novembre 1). (Onderteekend:) Demolesmes. Onderaan-' A noz trèz cbers et bien amez les comunemaistres, eschevins et conseil de nostre ville de Malines. Stadsarchief te Mechelen, origineel stuk: ontleed bij Van Doren, Inventaire des archives de Malines, deel III, blz. 93, n°. 94; en afgedrukt bij P. Fredericq, Rekeningen, blz. 129 en 130. 107. 1451, NA NOVEMBER 25, ARNHEM. — Uittreksel uit de stadsrekeningen over eene zending aan den bisschoppelijken vicaris van Utrecht aangaande de biechtvaders van den aflaat. Item des saterdagh post Katherine, Jan Goderts gereden tot Utricbt aen den Vicarium, dat bi onsen burgemeisteren wolde gunnen, dat si hier soe veel biechtvaders mochten ordinyeren, als noot weer. Stadsarchief te Arnhem, stadsrekening van 1451; medegedeeld door G. van Hasselt, Arnliemschc Oudheden, (1803), deel I, blz. 127. 108. 1461, NOVEMBER EN DECEMBER, DEVENTER. — Aanteekeningen uit de stadsrekeningen over nieuwe, doch vergeefsche onderhandelingen voor den aflaat. (De aflaatcommissaris Gerhard van Randen deed in 't laatst van November een nieuw voorstel, waarop de magistraat de burgers bijeenriep en dien avond 5 lb. 13 kr. verteerde.) (Des vrijdags daarna (3 December) zijn de twee schepen (ten Kollick en van den Wiele) gevaren toe Wyndesym toe spreken van den aflate, dair ons dat eapittel (van S'. Lebninus) des vicarius scrift van gedaen hadde.) (Des woensdags van S'. Nicolaas ging Engbert de bode naar Utrecht) an den vicarius ons heren van Utrecht myd enen brieve, myd der anderen steden boeden, inholdende dat ons dat aflaet alsoe nyet en 1) Op 16 November 1451 bevond de hertog zich te Bergen; zie L. Devillers, Les séjours des ducs de Bourgogne en Hainaut, in: Buil. de la Comm.roy. d'histoire, 4e reeks, deel VI, blz. 348. 144 gadede, also als he dat nvt gesat hadde. (Engbert) die lach twe dage nae der antworde. Stadsarchief te Deventer, stadsrekening van 1451; afgedrukt bij Meinsma, in het Archief voor hel aartsbisdom Utrecht, deel XXXI, blz, 58. — De andere steden, die hunne boden met dien van Deventer naar den aflaatcommissaris zonden om den aflaat te weigeren, waren Kampen en Zwolle. 109. 1451, DECEMBER 27, KEULEN. — Volmacht door den kardinaal van Cusa verleend aan den vicaris-generaal Gerhard van Randen, om den pauselijken aflaat te Zutphen, Arnhem enz. te verlengen tot 1 April na lichting der aflaatkisten. Tegen de stad Bolsward (in Friesland) en andere moet Gerhard onverbiddelijk optreden wegens misbruiken in de verdeeling der aflaatsgelden. Nycolaus, miseratione divina t.t. sancti Petri ad vincula sacrosancte Romane ecclesie presbiter cardinalis, apostolice sedis per Almaniam legatus, venerabili in Christo nobis dilecto Gerhardo de Randen, preposito Aldenzeles Trajectensis diocesis, reverendi in Christo patris domini Rodolphi episcopi Trajectensis in spiritualibus vicario generali, salutem in Domino. Ad nos multa instancia pervenit, in Zutphania, in Aernhem ac aliis plerisque locis, ubi apostolica auctoritate plenarias indulgencias graciose concessimus, devotum populum ob hyemale et pluviosum tempus non potuisse in statuto tempore cursum complevisse et hoe insteterunt magna devocione sibi tempus ülud quod proximo expirat, ad aliquot menses prorogari. Et quia, quantum in nobis est liberaliter precibus talibus condescendimus, quas ad animarum salutem tendere conspicimua, hinc nos discretioni tue committimus, quatenus, si ita est ut prenarratur, habita prius collecta elemosinarum, in tua potestate terminum ubi videris animarum saluti expedire, tam in Zutphania quam Aernhem et aliis locis diocesis Trajectensis prefate ad unum aut duos alios menses nostra auctoritate extendas, quem et nos in eventum quo sic judicaveris ex nunc presentium tenore usque ad primam diem Aprilis prorogamus. Verum quia eciam ad nos devenit in Bolswardia parcium Frisie et in aliis locis nonnullos de elemosinis collectis disposicioni apostolice reservatis se temere intromittere et impedire, quominus tales pecunie, in remedium anime ad pias causas oblate, ad potestatem Romani pon tificis, qui sibi distribucionem earum reservavit, perveniaut; quod cum sit execrabile et intollerabile, nos tibi tenore. presentium committimus et mandamus, ut ubicumque tales rebelles in diocesi Trajectensi esse senseris, cujuscumque condicionis fuerint, ecclesiastice vel secularis, qui aut fraud uien ter sibi attraxerunt ex hiis elemosinis partes aliquas, aut impedimentum prestiterunt, quominus ad deputatam cistam pervenirent aut ex cista haberi possint, per te aut alios, per nos aut te 14? Anno 1453—1454. Voerden ende boodscapen. Item Hendrick van der Heyden gesonden tot Brugghe aen de banckiers van Rome met briven van de stad; was ute iii dage, xvi in April liiii; comt op ix s. gr. M. Item Heinric van der Heyden gesonden tot Maestricht aen eenen gebeeten Her Cornelys van Bergen omme zekere penningen, die wilen de canter Meester Rombout te Rome geleent hadde van Tricht; was ute iiii xxii in Julio liiii; comt op iiii s. gr. M. Item betaelt by overdraghen van Meester Jan de Leeuw eenigen procureerders ende vrienden, die bewerft ende gbeholpen hebben, dat de stad de bulle gbecregen heeft van onsen heyleghen vader den Paus van Rome [ende mede dat Meester Willem de |Bonte bi der macht, die hy hadde van den stole van Rome, den ches van Mechelen afgedaan heeftj, comt op v lb. gr. M. Dit is tboec vanden Indulgentiën. (1451—1454). Dit is tghelt, dat de kereken van Mechelen en de stad geleent hebben te Romewert- Primo de kereke van St. Rombouts 6 van December 1441, xxxv lb. gr. Mechelsch. Item van de kerekmeesteren van Onse Vrouwen over de Dele, ut supra, xxxv lb. gr. M. Item van de kerekmeesteren van Onse Lieve Vrouwen van Hanswijck, ut supra, xxxv lb. gr. M. Item van de kerekmeesteren van Neckerspoele, ut supra, comt op xxxv lb. gr. M. Item van de kerekmeesteren van St. Peters, ut supra, comt op xxxv lb. gr. M. Item van de kerekmeesteren vau St. Jans, ut supra, comt xxxvlb. gr. M. Item van de kerekmeesteren van Ste. Katharina, ut supra, comt op xxxv lb. gr. M. Somma van dese voorseide 7 itemen comen op 245 lb. gr. M. Dit zijn de penningen, die de stad betaelt heeft voor de leste indulgentie ende gerekend zijn. Primo. Dat de stad geleent heeft omme de somme van den pen- 148 hingen vol te doene te Rome boven de penningen, die de kereken hier op dander zijde leenden, comt op xlviii lb. x s. dr. Mechelsch. Item ghegeven Wouter Storm van een reyse tot Bergen in Henegouwe, omme een niwe gratie te verwerven; was ute xv daghe, xxi dach in November anno 51; comt op v lb. xiii s. gr. M. Item Hendrick van der Heyden gesonden met Wouter Storm voirs. te peerde xv daghe; comt op ii lb. xvi s. iii d. gr. M. Item gegeven op een verbeteren den secretaris, die de brieve gemaect heeft aen onsen heiligen vader den Paus, cardinalen en anderen omme der sake willen voirseit, xx guld. postul., val. iii lb. x s. gr. M- Item gegheveu des cancellier barbier in hoefschede, i crone, val. vi s. Item Wouter Storm gesonden aen onseu ghenadighen heere, omme brieven aldaer te verwerven aen den cardinael St. Angeli; was ute iiii dage, xxvii in Nov. anno 1451: comt op xxii s. Item gegheven Jan Costani, camerlinc ons ghenadigen heere, voir de vordernisse vanden zelve eenen brieve; comt op x crone, val. iii lb. pr. Item gegeven Wouter Storm van twe copien te maken vande brieven, die onse ghenadige heer anden Paus schreef, en van iii copien van de drie bullen van den aflate; comt op iii s. gr. Item Wouter Storm gesonden tot Bruessel aen den archidiaken van Brabant, omme der saecke willen voirs.; was ute iiii daghe, xxiiii in December anno 51; comt op xvii s. Item ghegeven Wouteren voirs., omme de brieven, die ons ghenadige heer aen den Paus screef, te dupliceeren, te teekenen ende te ontconden: comt op vii s. g. xvii lb. xii s. ix d. Item Wouter Storm, voir dat hij reet tot Bruessel aen den arebidiaken van Braband en den archidiaken van Troys ii dage, xxix December 51; comt op xi s. Item Jan van Cruybeke, van de kisten met vii sloten voir de vii kereken te sluyten; comt op xxx*ffii gr. Item Heinric vander Heyden, van twe reysen gesonden te Bruessel met brieven van de stad omme der saecke willen voirs.; was ute v daghe, vi in Januario anno 51; comt op v s. gr. Mech. Item Wouter Storm gesonden te Bruessel omme niwe brieven te verwerven van onsen ghenadighen heere aen onsen heylighen vader den Paus: was ute vi dage; ende van brieven te scriven xiiist.jcomt op xxxvi s. ii d. gr. M. Item ghegeven den canter van Mechelen op een reyse te Rome omme den aflaet voirs., lxxv cronen, val. xxii lb. x s. gr. M. Item betaelt Janne Withagen, gesonden tot Bruessel tot iii malen aen Meester Authonys Haneron en den archidiaken van Brabant, v s. Item betaelt yan der kereke com van Neckerspoele te vueren in den Beyaert, comt op xii s. 149 Item Wouter Leliboom gesonden te Bruessel aen Meester Anthonys Haneron: was ute i dach; comt op xii s. Item Jan Roodbos gesonden tot Loven voir vijf dagen bij bevele van commoigniemeesteren, doen de legaet aldaer was omme der saecke willen voirs.: comt op xiii s. ix d. Item Hendriek van der Heyden gezonden in Bourgongie metten canter met sekere lasten, die de stad hem te gheven vergheten hadde, doen hij van Mechelen schiet; comt op ii lb- iii d. Item betaelt Johan de Leeu, van dat hij tot Loven en te Brussel geweest heeft bij den legaet vcir ix daghen; comt op ii lb. ix s. vi d. Item betaelt Jan Peters, van dat hij biden selven Johan de Leeu gesonden was ii daghe; comt op vii s. xxxii lb. xviii s. ii. Item Jan Withagen gesonden tot Bruessel aen Johan de Leeu met brieven van der stad, ii s. Item gegheven Meester Claes Clippel van de bulle te abbrevieren, iiii gulden postul.; des cardinnels secretaris, iii gulden postul.; enden clerc van scrivene, i guld. postul.; van den zegel vi s.; van tperkemeut, corden ende was ende minute te scrivene, ii s. ii d.; comt tsamen al op xxxvi s. ii d. Item betaelt van een maeltijt gedaen te Bruessel bij meester Jan vander Goest en des cardinaels secretaris en meer andere goede mannen; coste iiii s. iii d. Item betaelt eenen boode, die tot Rome trac aen Meester Rombout den canter van Mechelen, ix in Jnnio Iii, 1 gulden postul. val. iiii s. Item betaelt van eenen wisselbrieve, dair meester Rom. de canter last af hadde tot Rome te ontfane c ducaten te liiii groot Vlaemsch den ducaet; comt op xxxiii lb. xx s. Item noch van eenen wisselbrieve ut supra van lx ducaten, den ducaet gerekent als boven, ultima Julii anno Iii; comt op xx lb. v s. Item betaelt eenen boode, die Angeli Tanni, diener Cosmas de Medicis, hier zant, omme te hebbene een somme van penningen, die zijn meester betaelt sout hebben tot Rome als van ix honderd ducaten, xiiii in Oegst anno 52, van 6 dage 8 crone; samen comt op xv s. Item betaelt Angeli Tanni Florentijn, voir eenen wisselbrief van den canters wegen, daeraf Jan van Heffene tot onderborch gesproken heeft inder presentien van Jan Schoof, commoignemeester; comt op iiii6 ducaten te liiii gr. VI.; comt op cxxxv lb. gr. M. Item betaelt eenen boode, die brieven brachte uten hoven van Rome, dat de canter doot was, vii in Jan. anno 52; comt op vi. s. Item gegheven eenen boode, die de macht ende procuratie van der stad tot Romewert droech aen Meester Wouter van Tuernout, van denselven procurator te maken vii stuivers, xv in Januari anno 52; comt xiii s. 150 Item gegeven eenen boode, die Angeli Tanni hier gesonden hadde met eenen brieve van Anese, hoe dat men de penninghen van Rome mocht gecrigen, die onder den canter vonden waren, ende nu onder den Paus zijn, x in Januari anno 52, xiij s. Item gegeven eenen boode, die hier te Mechelen lach ii dage lanc ende zekere brieven van der stad wegen tot Romewert droech, xiii in Febr. anno 52; comt op vii s. Item gegeven eenen boode, die van Romen comen is ende brieven bracht van Meester Wouter van Tuernout aen de stad; comt op ix s. Item ghegeven Johannes de Leeu van zijn coste omme te Romewert te trecken, ix in Julio anno 54, van zijn teergelt; comtopxxlb. ii s. gr. M. Item ghegeven Cornelys Jolyns, omme te Romewert te trecken aen Johannes de Leeu, ii in September anno 54; comt op ii lb. gr. Item ghegeven Cornelis Jolyns wijf te iiii male x peters, valent ii lb. x s. Item betaelt Wouter van Goerle als palfrenier iic ducaten, dewelcke deselve Wouter gegeven hadde te Rome Johannem de Leeu; comt op lxvii lb. v s. Item betaelt den banckieren van Brugge de Medicis ut supra ind groot boec fol. lix; comt op xxii lb. iii s. iii d. Item Johannes de Leeu gesonden te Brugge, omme te protesteren ieghen Angeli Tanni met eenen notaris; was ute iiii dage; comt op ii lb. v s. Item gesonden Cornelys Jolijns, omme dat hij eenen boode gesocht heeft, die te Romewert reet, ende van dat dezelve boode hadde van diverschen brieven te Rome te vuren, die Johannes de Leeu dan zont; comt op xvii s. ix d. Item betaelt eenen boode van den banckieren van Brugge, die brieven gevuert heeft te Rome aen Johannes de Leeu; comt vs. vid. Item gegeven eenen ommeridere van den banckieren van Brugge, die brieven bracht heeft van Johannes de Leeu van Rome; in hoefscheide metten wine; comt op xi s. ix d. Item betaelt van de coste, die Angeli Tanni ende Merct syn geselle gedaen hebben te Jans van Heffene, doen zij hier comen waren ten ontbiedene van der stad; comt te ii male op xv s. ix d. Item ghegeven meester Godéfrid van der Willigen zone ende Jan De Vos de jonge, die brieven bracht hebben van Rome van Johannes de Leeu aen de stad; comt op xx s. Item gegeven meester Mattheus de Smed, die brieven gedraghen heeft te Rome aen Johannes de Leeu, ix in Septemb.; iiii lb. xvi 8. Item betaelt Lambrecht vander Cammen en sijnen gesellen samen mille ducaten, die sij betaelt hebben Johannes de Leeu te Rome en henlieden aldair betaelt sijn; comt op iii0 xxxviii lb. 151 Item betaelt Johannes de Leen voir ii reysen, dat hij geweest heeft aen Angeli Tanni te Brugge, omme der bullen wille met xv s. gr. Mech.; betaelt eenen boode van denzelven Angeli en eenen boode Tan der stad Mechelen aldair gesonden; comt op iii lb. xx s. Item betaelt Johannes van Gouden berge van Bruessel, voir dat hjj bracht bullen ende andere brieven van Rome, iiii ducaten, val. xxv s. Item betaelt Willem Trabukier, die geweest heeft te Brugge aen Angeli Tanni met brieven van onsen ghenadighen heere omme der sake wille voirseid, van iiii dagen; comt op xv s. Item Johannes de Leeu gesonden in Holland ieghen de banckieren van Brugge, die de bulle aldair hadden; was ute xv dage; met 1 guld. Rijnsch, gegeven Meester Mertens Steenbachs clerc, van de brieven te scrivene, die men te Romewert droeg; comt al op v lb. xviii s. Item betaelt van vii brieven te scrivene te Rome aen den Paus ende zijn cardinalen omme der vbirs. sake willen; comt op iii lb. Item betaelt Meester Aerde van den Broecke van i instrument te maken iegen Angeli Tanni; comt op viii s. Item betaelt Johannes de Leeu voir een reyse in Holland omme der gratiën wille voirseid, xviii in Januari, vii lb. x s. Item betaelt van viii brieve ind hof aen onsen heyleghen vader den Paus van Rome, aen den patriarche en zekere cardinalen te Rome; comt op ii lb. xvi s. iii d. Item betaelt Meester Peter van Tuernout, doen hij te Romewert was te ii male, x crone ii riders xii saluyten, val. vii lb. viii s. Item betaelt denzelven van zijnen aerbeyt, die hij gedaen heeft opten wech te Rome in de name van der stad met hem overcomen bij consente van der cameren; comt op xi lb. x s. Item betaelt Johannes de Leeu voir iii reysen, dat hij te Brugge geweest heeft, ende van menigerhande scriftueren, dairvoir hem betaelt bij bevele van der cameren; comt op x lb. xvii s. Item betaelt van zekeren costen, die de goede mannen, geordoneert bi der cameren opte voirs. zaken te spreken, te vele malen verteert hebben; comt op ii lb. x s. Item betaelt Peter Gijsbrechts van zijn coste, die hij gedaen hadde aen een reyse te Brugge omme der sake willen voirseid; comt xx s. Item betaelt voir de coste, die Johannes de Leeu aldair gedaen heeft tot iii malen met drie peerden metten penningen, die men gegeven heeft vander scrifturen; comt op xii lb. xviii s. vi d. Anno 1454—1455. Presenten. (Anthon Haneron en anderen komen verscheidene malen voor. Men onderhoudt de vriendschap.) 153 Item Wouter Storm ghesonden in Holland aen onsen ghenadigen heer, omme aen hem te verwervene brieven van recommandacien aen den Paus en aen anderen heeren in den hove van Rome, omme de gracie ende aflaten tot Mechelen te hebben; comt (met andere kosten) op xxii lb. ii s. gr. M. Item Johannes de Leeu ghesonden tot ii malen te Brugghe, omme van Angeli Tanni te vernemen van de bulle van den aflate en omme den selven Angeli te Mechelen te brenghen; was ute met twe peerden viii daghen tot ii lb. gr. VI.; ende i bode gegheven, die aen hem aldair te Brugghe ghesonden was, v s. gr. M., valent iii lb. v s. gr. M. Item ghegeven Johannes den coster van Coudenberghe, omme dat hi bracbte de bulle van den abuyse van Rome, iiii ducaten, valent xxv s. gr. M. Item gegheven Diederic van Colne, boode, die brieven bracbte van Angeli Tanni van Brugghe, voir syn costen ii guld. VI., valent x s. gr- M. Item Johannes de Leeu gesonden in Holland by onsen genadigen heer ieghen de wisseleeren van Brugghe, die de bullen van den aflate onder hadden; was ute xv dage met ii peerden; comt op (met eenen Rynsschen gulden gegeven Meester Marten Steenbachs clerc, die de brieve schreef, die men zont tot Roome), v lb. xviii s. gr. M. Uutgegeven van diversschen menegerande dinghen. Item betaelt enen bode van den banckieren van Brugge, die brieven gedregen heeft van der stad weegen tot Rome aen Johannes de Leeu, vi in April anno lv Paesschen, vi s. gr. M. Item gegeven eenen ommerydere van den banckieren van Brugge, die briven bracht heeft van Johannes de Leeu van Rome, in hoefsscheyde te verdrincken, ii guld. Rh. met iii g. Beane gedroncken metten selven boode, comt op xi s- ix d. gr. M. Item gegeven Meester God. van der Wilgens zone, die briven brachte van Rome aen de stad van Mechelen; comt op x s. gr. M. Item betaelt Wouteren van Goerele, die men heet Wouter de palfernier, ii° ducaten, die deselve Wouter Meester Janne den Leuw gheleent heeft te Rome, gelyc de wisselbrief onder Meester Johannes sLeeus zegel dat cleerlyc uutwiisde; comt hem dairvoren gegeven lxiii lb. xv s. gr. M. Item gegeven Jan de Vos de jonge, die briven bracht heeft aen de stad van Johannes de Leeuw van Rome; comt op x s. gr. M. Item ghegeven den banckieren de Medicis van Brugghe van der bullen van der relaxacie van den cesse, ende omme enen bode gesonden tot Rome, omme de gracie te vercrighen als van dat de stad hem tachter bleef van de vic xl duycaten, gbelyc dat de quitance ende 154 missive innehouwe, die Johannes de Leeuw onder heeft; comt op xiiii lb. xv s. vi d. gr. VI., val. xxii lb. iii s. iii d. gr. M. Item ghegeven Meester Jan vau Scoenhoven, secretaris ons genadigen heere, voir tmaken van vii brieven aen den Paus, cardinalen ende andere heeren in den hoove van Roome, zynen clerc van scryvene ende Meester Symoen dou Careest, voir dmaken van tween briven aen den cancellier van Brabant ende aen den schouteth van Mechelen, enz.; comt op xii gulden R., valent iii lb. gr. M. Anno 1455—1456. De coste ghedaen in dit boee omme der indulgentiën wille. Primo betaelt Lembrechte van der Tommen en Hubrecht van der Straten, voir dat zy Johannes de Leeu van der stadwege gedaen hebben te Rome x° ducaten, te liiii gr. VI. den ducaet gerekent; comt hem dairvoren gegheven iic xxv lb. gr. Vlaems; valent iii0 xxxvii lb., x s. gr. M. Primo betaelt Pauwels van Kerstinen van eenen wisselbrieve gemaect te Rome voir Johannes de Leeu voirs. van ii° ducaten te Iiii gr. VI. den ducaet gerekent; comt op xxxiii lb. iii s. gr. VI.; val. xlix lb. xiii s. ix d. M. Betaelt Claze van den Driele voir xxic xxv ducaten, eiken ducaet te liiii gr. VI., dair Johannes de Leeu te Rome van der stad weghe hem vore verbonden hadde ieghen Claes geselle voirs.; comt hem dairvore gegeven iiiic lxxviii lb. iii s. gr. VI.; valent viic xvii lb. iiis. ix d. gr. M. Item betaelt by Wouter Storm mynen heer den cancellier van Bourgognie, van dat hem toegeseyt was ind tvercrigen van der gracien, xv in May anno lvi; comt op ii° cronen, maken xl lb. gr. VI.; val. lx lb. gr. M. Item betaelt des coniukx boode van Arragon, die briven gevuert heeft te Rome, ende andere heeren aldair, der stad vrienden; comt op xx s. ix d. gr. VI.; val. xxxi s. ii d. gr. M. Item gegeven den coster van Heffene, voir dat hy te Rome was gesonden nair Johannes de Leeu; comt hem dairvoeren gegeven iilb. xiiii s. iiii d. gr. VI.; val. iiii lb. gr. M. Item gegeven Cornelyus Jolyns, die oic te Rome gesonden wert vau der stad weghe aen Meester Jan de Leeu; comt hem dairvoeren gegeven iiii lb. x s. gr. M. Item betaelt Clase van den Driele, van dat Lembert van der Tommen ende syn geselle Meester Janne de Leeu te Rome geleent hadden; comt op iiii0 ducaten te liiii gr. VI. den ducaet; comt hem dairvoire gegeven xc lb. gr. Vlems, val. cxxxv lb. gr. M. Item betaelt Johanni Barbier, voir ix dagen, die hij in Vlanderen 155 gheweest heeft te Ryssele en elders, omme der indulgentie wille, xxi in Junio anno lvi; comt hem dairvoeren gegeven xxxiii s. gr. VI.; val. ii lb. ix '/2 s. gr. M. Item betaelt Meester Janne de Leeu van viii transcripten, xxiiii vidimi, xiiii permissien, ii° xlvi copien van der bulle alomme te senden: comt op viii lb. v s. vi d. gr. M. Item betaelt brudere Jan Ghandelet, die de indulgentie gepredict heeft in Henegouwen, bruder Andries Horeken in Zeeland, de superior van den Augustynen in Vlaenderen, en Meester Jan van Meerbeke te Bruessel; comt op iii lb- iiii gr. M. Item betaelt Meester Jan de Leeu voir ons heylich vader sPaus baniere, die hy van Rome brachte; comt op xxxix s. gr. M. Item Meester Jan de Leeu van v transcripten, xxviii copien, x commissien, van zegel, wasse, fransine ende papier geleverd, voir scriftueren, ende voir i transcriptie van der cruysvaert; comt op ii lb. iii d. gr. M. Gegeven bruder Andries Horeken, omme dat hy de gracie opte Eempene ende ten Bossche gepredict heeft; bruder Henric van Utrecht, die te Bruessel gepredict heeft; compt op ix s. vi d. gr. M. Gegeven voir dat verteert ward bi denghenen, die dairbi waeren, dair minen heer van Cameryck ghepresenteerd werd de missive ende den brief, die onsen heyleghen vader den Paus denselven heer sont, aengaende der bulle van den abuyse; comt op iiii s. viii d. gr. M. Gegheven heer Claze, cappellaen tot Onser Vrouwen, voir xii transcriptie n in fransine gescreven, aengaende den aflaete, twe cronen, en meester Mertene van ii processen, een vidimus van der cruysvaert ende commissien omme te moegen predicken, twe cronen valent, comt op vxiiii s. gr. M. Item betaelt Janne vander Linde, wagheman, voer dat hi minen heer van Salubry ghevuert heeft tot Bruessel, xvi in Oogst lvi; comt op v s. gr. M. i Item betaelt Meester Janne den Leeuw, voir drie dossinen copien van der bullen van den aflaete te doen scriven; comt op xviii s. gr. M. Item betaelt eenen boode, die onse heyleghe vader de Paus van Rome hier te Mechelen gesonden heeft aen de stad met eender bulle, dairmet dat hy de indulgentie te Mechelen verlenghet heeft, gelyc dat dezelve bulle dat vercleert; comt op xix riders; val. vi lb. iiii s. gr. M. Item betaelt by overdraghen van der ghemeynder cameren meester Anthon Ferrarij in hoesbede ter eeren van onsen arschen vader den Paus, dien hier gesonden heeft omme der gratiën wille, dair hy hem wel inne geqnyt heeft; xx lyoene, val. vii lb. x s. gr. M. Item betaelt Jan Roodbos ende Johannes Cole, notarissen, van xxxvi transcripten vander gratiën te vulscrivene ende tekene, omme dien sy moesten getekend zyn met ii notariis; te weten her Jan 156 voirs. vi grilden, en Jo. Cole, iii guld. R., val. tzamen ii lb. v s. gr. M. Item gegeven bruder Jan Cbandelet voir syne arbeyt, die hy inde gratie gedaen heeft en noch doen zal in predicken ende andersints, xii in Junio anno lvi; comt op xx s. gr. M. Item gegeven den heeren van den capittelen van Mechelen van xxxvi transcripten, die zij gezegelt hebben met haeren zeghele, i lb. gr. VI. Item omme te makene ende te dichtene ende toverscriveu xx viii permissien, vele andere brieven ende transcripten ende te tekenen iiiic copien van der bulle van den aflate; comt op ii lb. gr. M. Item van xxiiii copien te makene van der bulle van der verleeninghe van der gracien, iiii cronen. Item omme te maken ende te scriven xviii brieven van permissie, omme te predicken tverlengen van der gracien; comt op xx s. gr. M.; ende voir twe copien dairaf geset voir de kereken te Mechelen, ii s. Item Heer Dieric, grymier van de processen te maken van der gratiën, ii cronen; comt al op vi lb. viiii s. gr. M. Item betaelt Hubrecht Bac, van iii instrumenten van informacie, iii gul.; eenen bode van Rome, iii guld.; ende voir dappellacie van Van den Dale en Johan van Post, i guld. VI.; comt vii guld.; val. xxxiii s. gr. M. Item gegeveu Meester Arende vanden Broecke, c cronen Vranckx, omme dat by trecken soude tot Rome ende aldair vercrigen confirmacie van der bullen van den abuyse, en dair toewe by alsoe dats van node waer int vercrigen van deselve, de stad te belasten tot 1 ducaten touwe ende mee, gelyck de vorwaerden, daeraf by der ghemeynder cameren ende by hem ghesloten overdraghen, bescreven by Dieric Adriaens, daeraf de stad aldoen copie behielt, dat clerlic uutwyst; ende deselve Meester Aert, treckende in den weghe met Meester Jan van Bosc, comende tot Jvrea in Savoyen, heeft denselven Meester Jan den last bevolen .ende gesonden tot Roome sonder mede te treckene; dwelc meester Jan voirs. ghedaen heeft, ende heeft de confirmacie van derselven bulle gecregen, dairvoeren dat bi heeft moeten financeeren aen de banckieren van Roome; Claes van den Driele geselschap, c ducaten, die de stad denselven Claes betaelt heeft; comt de somme van heyden voirs. sommen (met xii gulden Ryns, gegeven meester Jan van Bosc tot eenen perde) op lxvi lb. xv s. gr. M. Item Meester Aerde van den Broeke, by overdraghen van der ghemeynder cameren, mids dat hy hem beelagende was van de stad in menegerande manieren, dat de stad hem verlaten hadde ende afgeset van synen dienste, ende omme desselfs dienst wille grote costen ende lasten hadde moeten hebben ind comen met synen huysrade uten lande van Zavoyen ende met hem metter minnen te overcomene, opdat niemant van onsen porteren buyten lants by hen ofte by iemant anders van zynen weghen gearresteert oft ghehouden en zouden worden, van denwelcken hy der stad goede quitancie gegeven heeft, ende hem 157 dairinne verbonden de stad nimmermeer te contrariëren, mair hair te dienen, alsmen van hem begheren sal, omme redelyken loen; comt op, ut supra, int cleyn boexken fol. xxxvi, op x lb. xix s. ix d. gr. M. Uutgegheven van menegerhande dinghen. Gegeven eenen bode, die brive brachte vau Rome van Johannes de Leeu, i guld. R., iii in Mey lvi; val. v s. gr. M. Betaelt voir de maeltyt, die de stad ghegeven heeft Meester Anthonys Ferrarii, boode ons heylichs vaders des Paus van Rome, Meester Emelryc de Campo, Meester Jan van Hulshout, Meester JanRyssche, Meester Alexander van Beringhen, beer Anthonys Sanctus, deken, Meester Jan van Boechem ende Meester PauweU?, biechtheeren inder gratiën te Mechelen zijnde, by schouteth, comoengemeesters, scepenen, dekens, rentmeesters ende clercken van der stad, te wijne, te broode, te bier, te hamelevlessche, rentvlessche, pasteyen, reygeren, cappuynen, schouweren, kiekenen, te dobbelen gebacke, te fruyte, te trezyden ende anderen cruyden aldair gebesicht, x Junio anno xiiii0 en lvi; comt al tzamen op v lb. v s. iiii d. gr. M. Betaelt van der maeltyt, die onse heeren daden te Liisbette Van den Laen, doen Meester Anthonys Ferrarii voirs. te Mechelen quam; comt op xiii s. gr. M. Betaelt Johannes Cole van eender procuratie, die hy gemaect heeft voir Johannes Post aengaende der bullen van den abuyse, die hymet hem tot Colen droech, xxiii in Sept., iii s. gr. M. Van vaerden. Primo Hendrik vander Heyden ghesonden in Holland in den Haghe aen Wouter Storm met brieven van der stad; was ute x daghe, iii in Dec. xiv° lv; comt op xiiii s. gr. M. Item Willem Trabukier ghesonden tot Brugghe aen Angeli Tanni met brieven van onsen ghenadigen heer aengaende den bullen van der gracien, onse ghenadige heer begherde te hebben; was ute iii daghen, vii in Decemb. xiiii0 lv; comt op xv s. gr. M. Item Hendrik vander Heyden ghesonden in Holland aen Wouter Storm met brieven van der stad; was ute vi daghe, xxix in December xiv° lv; comt op viii s- gr. M. Item Meester Jan de Leeuw ghesonden in Holland in den Haghe aen onsen ghenadighen heer van Bourgognie, omme brieven te ghecrigen te Rome aengaende der gratiën, enen aen onsen heylighen vader den Paus, enen aen den patriarch, enen aen den cardinael van Aessouwen ende aen den bisscop van Atrecht ende enen aen Meester Peter den Clerc; ende was ute xv daghe met twee peerden, xviii in Januario xiiii0 lv; comt op vii lb. x s. gr. M. io8 Item ghegeven Meester Merten Steenbach, secretaris ons ghenadighen heeren, omme de voirs. brieven te dichtene, iiii galden R. — Item Aerde sinen clerc, omme de brieven te scriven ende copien daeraf te maken, ii guld. R.; ende Meester Peter Milot van deselve brieven te tekenen, i duycaet, ende Johan Martyn, myns heeren cancelier, omme de brieve te doen tekenen met myns heeren hand, ii guld.; ende des canceliers barbier voir sine arbeyt, ii gulden R.; comt al tzamen op ii lb. xvi s. iii d. gr. M. Van voerden. Item Meester van den Broecke gesonden aen den abt van Perke, omme te vervolghen tproces van der bulle van den abbuyse, die onse heyleghe vader den» Paus van Rome der stad van Mechelen verleent heeft; was ute v daghe, iiii in Febr. anno lv, met ii peerden; comt op xxviii s. gr. M. Item betaelt bi denzelven meester Aerde van drie procuratorien, geminuteert ende gemaect drie briven van credencien, eene grote protestacie, die al Johannes de Leuw met hem heeft, aengaende der sake van den aflaete; dezelve minutebriven ende protestacie te doene copieren by zynen clercken ende ind suver te doen setten; comt op iii guld. R. Item van den processe van de bulle van den abbuyse te minuteren ende ind nette te setten, ii peters. Item van deselve bulle twewerve te doen copieren met notariistekenen getekent, omme de copie den executeurs van der bullen voirs. te gheven, i crone. Item den notariis, die proces geexpedieert heeft ende getekent, iiii cronen; voir den seghel, iii saluyten; voir drincgelt, xii stuvers. Item voir tregister opte bulle ende proces ende op Meester Aert macht, requestien ende andereu acten op tvervolghen van den processe ghesciet ende gemaect by notarijs, alsoet beboert, ii guld. R. Item voir ene subdelegatie ende macht, gegeven van den abt van Percke den deken van Encoert wonende te Loven, rechter van den saken van Rome hem bevolen, voir briven, notarijs ende zeghel, ii cronen; comt tzamen al op iiii lb. xvii s. ix d. gr. M. Item meester Aerd van den Broecke ghesonden tot Loven omme des proces wille van der bulle van den abuyse ende voirt tot Bruessel, omme de execusie dairaf te doene en jeghen den officiael ende den promotor van Camerick: was ute iii daghe; ut supra comt op xviii s. gr. M. Item betaelt van denselven proces te duplieeerne, voir notarijs zeghel ende scriven, iiii cronen; van de execucie te doene tjegen den bisscop voir notaris salarys, i peter; ende voir de landdekens, i peters; item teghen den officiael-vicaris promoteur ende teghen enen yegheliken van hen, ii peters. Item voir iiii copien van den processe deen voir den bisscop, een voir den officiael-vicaris promoteur, den heeren van den capittele tot St. Rombouts ende de cureyten ghescreven ende ghe- 159 tekent, iii peters. Item deselve bulle te verduytsschen, ii er. bi bevele van comoegnemeesters. Item noch twe execucies publ. te doene ieghen tcappi ttel ende den curry ten, ii peters; comt al op iii lb. xiii s. gr. M- Item Meester Aerd van den Broecke ghesonden tot Bruessel, omme dantwoirde te hebben van der execucien van minen heer van Cameryck ende sinen officiael ende sinen vicaris; ende was ute iii daghe; comt (met vi s. hem gegeven van vii copien voir de vii kerken van Mechelen) op xxii s. gr. M. Item deselve ghesonden tot Bruessel, omme derselver zaken wille; was ute ii daghe, xxvii in Febr. lv.; comt op xi s. gr. M. Item deselve Meester Aerd ghesonden te Bruessele ende van dair te Loven, omme zekere gheseriften te ghecrigen ende die Cornelys Jolyns te gheven, die te Rome uttrac; was ute ii daghe v Februarii xiiii0 lv; comt op xi s. gr. M. Item Meester Aerd van den Broecke gesonden te Bruessel, omme de appellaeie van der bullen te insinueren den officiael van Camerick; was ute ii daghe; voir synen salarys van de appellaeie metten salarys van den notarys, iiii s. Item voir den salarys van den notarys, die de appellaeie geinsinueert heeft den abt van Perke en voir de copien, met dat Wouter Leliboom hadde viii s. iii d. voir de appellaeie te insinueren den cureyten ende den capittele; comt op v s. gr. M.; comt tzamen . al op ii lb. vi s. iii d. gr. M. Item Meester Aerd van den Broeke gesonden te Loven aen den abt van den heeren van Percke, omme dan(t)woirde van de appellaeie te hebbene in der zake van der bulle van den abuse; was ute ii dage; comt op (met iiii s. gr. Mech. gegeven den notarys voir de appellaeie) comt op xv s. gr. M. „ Item Johannes van Bosc gesonden tot Colene aen Meestér Jan Spulle, omme de bulle van den abuse in haeren state te settene;ende was ute ix daghen, ultima die Mey anno lv. Item voir drie appellacien, xv s. gr. M.; voir tgheleyde ind opwert riden ende in dwederkeeren, comt op x s.; comt tzamen al op ii lb. xviii s. ix d. gr. M. Item Willem Trabukier ghesonden tot Loven, omme meester Janne den Leeuw, doen hi van Rome comen. was; was ute i dach, xv in Mey xiiii0 lvi; eomt op li s. ix d. gr. M. Item Wouter Storm gesouden in den Haghe by onsen ghenadighen heere, omme hem de gratie te coudeghen, die te Mechelen comen was, ende omme tgheleyde te verwerven voir de pelgeremme, die te Mechelen comen souden; daeromme was ute vi dagen. Item ghegeven Meester Aerde van der Porten ende zynen clerc vor den zegel van denzelven gheleyde tontcommeren, v cronen; comt tzamen op iii lb. xv s. gr. M. Item Dieric Adriaens gesonden te Bruessel aen mynen heer den cancellier van Brabant, omme te verwerven gelyc gheleyde van de iéo pelgremroe in gratiën comende; was ute ii daghe. Item gegeven voir tselve gheleyde te gecrigen, iii saluyten: comt xxiiii s. iii d. gr. M. Item Meester Jan de Leeu gesonden te Loven aen Meester Roloef van Beringhe ende omme te spreken met mynen heer van Luydeke, metten bisscop van Atrecht ende met Meester Vernacker, parochiaen van St Peters; was ute iii dage met ii peerden, v in Oegst anno lvi; comt op xvi s. vi d. gr. M. Item gegheven heer Jan Kerstiaens, voir dat hy te Curinghen aen mynen heer van Ludyke geweest heeft, omme een placet van den aflate te cundeghen;' comt op vi s. gr- M. Item Willem Trabukier ghesonden tot Liere ieghen onser ghenedighen vrouwe vau Bourgognie, omme te vernemen, wanneer dat si tot Mechelen comen soude; van enen daghe comt (met enen huerpeerde, dat hi des anderendaechs reet) xxii in Oegst xiiii* lvi; comt Op iii s. iii d. gr. M. Item Meester Jan de Leeuw ghesonden tot Loven aen den abt van Perke, omme hem te presenteeren de bulle, die van Rome comen was, van twe daghen, xxx in Oegst; ende Hubrecht Bac, notarys, oec ii daghe, ut supra; comt op xvii s. gr. M. Item Johannes van Bosc ghesonden tot Colne aen Meester Janne Spul, omme processe te doene maken op de bulle van den abuyse; was ute xii daghe, xii in September xiiii0 lvi; comt op ii lb. v s. gr. M. Item betaelt Meester Janne Spul voirseid, voir syn zeghelinge van denselven processe; comt op xx s. gr. M. Item betaelt den notarys van den voirseiden processe; comt op xvii s. gr. M. Item betaelt van de gheleye te nemen int opweert» riden ende ind wedercomen, omme zeker te riden metter bullen; comt op xviii s. ix d. gr. M. . Item Jan van Beringhen, commoegnemeester, en denselven meester Jan ende Willem Trabukier, ghesonden tot Loven aen den abt van Perke, omme processe van der bulle van den abuyse, ende zyn antworde te hoerne; waeren ute ii daghen met vyf peerden, xxiiii in Octob. lvi. Ghegeven Meester Peteren de Mera, omme arras voir een instrument, iii s. iii d.; ende sinen clercken van de bulle te copieren, xii gr.; Joos Tymmerman omme tproces te scriven ende te tekenen, iii s. gr.; omme was ende zyden coerden, xii gr.; omme den wyn voir tzeghelen, ii s. iii d. gr.; comt op xxxviii s. gr. M. Anno 1456. Dit sijn sekere coste, die de stad ontborst heeft omme der gratiën loille voirseid, anno lv ende lvi- Primo betaelt Pauwele van den Kerstinen, van eenen wisselbrieve 1 ég- Item Johannes voirseid van transcriptien, copien, commissien, zegel, was, fransijn ende papier om te scriven, al tsamen op ii lb. iii d. gr. M. Item bruder Andries Hoereken ende bruder Henric van Utrecht, omme dat sij den aflaet te Bruessele, te Bossche ende alomme in de Kempene gepredict hebben; comt op ix s. vi d. Item Meester Jan de Leeu gesonden te Loven ende Meester Roelof van Beringen aen mijnen heer van Luydeke, den bisschop van Atrecht, iii dage met ii peerden; comt op xvi s. vi d. Item heer Jan Kristiaens, van dat hij te Curingheu aen mijnen heer van Atrecht geweest heeft, om een placet; comt op vi s. Item betaelt Meester Jans Steens cnape, van dat hij te ii male te Bruessel geweest heeft; comt op xviii s. Item betaelt heer Claze, capellaen tot Onser Vrouwen, voir xii transcriptien, in fransine gescreven aengaende den aflaete, ii crone; ende Meester Mertene van ii processen, een vidimus van de cruysvaert ende commissien omme te mogen prediken, ii crone, val. xxiiii s. Item betaelt Meester Janne de Leeuw, voir drie dossine copien van der bullen van den aflaete te doen scriven, comt op xviii s. Item betaelt eenen boode, dien onse heyligen vader den Paus van Rome hier te Mechelen gesonden heeft met eender bullen, dairmet dat hij de indulgentie te Mechelen brenghet heeft; comt op xiv riders, val. vi lb. iiii s. Item betaelt heer Jan Roods ende Johan Cole, van xxxvi transcripten te tekenen met notariistekenen, ut supra, int gr. reg., v in Junio, ii lb. v s. Item gegeven Meester Anthon Ferrarij in hoefschhede, ut supra int gr. boec, ut supra per cameram, xx lyoen val. vii lb. x s. Item van den diverschen costen ende briven ende scriftueren met eender vaert, inne gescreven in tgroot boec fol. cljj; eomt op viii lb. xi s. vi d. Item Jan van Hulshout, te hulpe van sijnen costen omme dep indulgentiën willen van Coelene tot Mechelen; comt op iiii lb. Item gegeven mynen heere den coordeken van St Rombouts, van xvi commissien van der indulgentie te bezegelen; comt op xv s. Item gegeven van eender maeltijt gedaen bij den aertschebisscop ende biechtvader van de stad, xxiiii in Mey; comt op v lb. xi s. Item gegeven denselven bisscop te hulpe tot enen peerde, bi ordonnantie van der cameren, in Mey 56, iiii lb. Anno 1466. Dit sijn de presenten ende ghiften, diemen gedaen heeft met denzelven aflate. Primo betaelt van de maeltjjt, die de stad gegeven heeft Meester 163 Anthonys Ferrarij, boode ons heilichs vaders des Paos van Rome, ende den biechtheeren en der wet van de stad; at supra ind groot register fol. cl viii; comt op v lb. v s. iiii d. gr. M. Item iiii stoopen wijns gepresenteert mijnen heer den coordeken van St. Rombouts, vi s. Item iiii stoopen wijns gepresenteert Meester Roelof van Beringen, ut supra, comt op vi s. Item iiii stoopen wijns meester Emelrijc de Campo, ut supra, vi s. Item iiii stoopen wijns Meester Janne Ruyssche, vi s. Item ii stoopen wijns de zangers in Sinxendaghe, ii s. Item iiii stoopen wijns Meester Jan van Hulshout, vi s. Item viii stoopen wijns Meester Anthony Ferrari, des Paus biechtvader, iiii van Beane ende iiii st. Rijnsch, xxviii in Mey, xiii s. Item iiii stoopen Romenee gepresenteerd denselven Meester Anthony, ut supra, comt op vi s. Item ii stoopen brueder Peter Dyke, ultima May, iii s. Item iiii stoopen Meester Anthony Ferrari, i in Junio anno lvi, vi s. vi d. Item ii stoopen Meester Jan van Hulshout, vi in Junio, iii s. iii d. Item ii stoopen meester Alexander van Beringen, iii s. iii d. Item ii stoopen den ouden gardiaen der minderbroeders, ut supra, iii s. iii d. Item ii stoopen brueder Jan Godhebsdeel, augustijn, iii s. iii d. Item ii stoopen bruder Peter Dyke, (predicare van Antwerpen,) iii s. iii d. Item ii stoopen den superior van Onser Vrouwen broeders, iii s. iii d. Item ii stoopen wijns gepresenteerd bruder Henr. van Boechout, coste iii s. iii d. Item ii stoopen wijns gepresenteert Claeze van den Driele, xiii in Junio anno lvi; comt op iii s. iii d. Item betaelt van der maeltijt, die onse heeren deden te Lysbette van der Laen, doen Meester Anthony Ferrarij te Mechelen quam; comt op xiii s. Item ii stoopen wijns gepresenteert Meester Janne van Meerbeke, doctor, xix in Junio anno lvi, iii s. iii d. Item vi stoopen wijns Meester Anthonyo Ferrarij, doen hij de misse zang tot St Peters, xxix in Junio anno lvi, iv s. ix d. Item iiii stoopen wijns gepresenteert denselven meester Anthonyo, iiii in Julio anno lvi, vii s. Item iiii stoopen wijns gepresenteert denselven meester Anthonyo, ut supra, vii s. Item iiii stoopen wijns gepresenteert Meester Janne van Hulshout, dat hij te Coelne tracht, xv Aug. anno lvi, vi s. Item iiii stoopen wijns gepresenteert eenen artsehebusscop, die 164 bruder van observantie was, i stoop wijns, i st. Bastaert, i st. Romené, i st. van Baune, i st. Rijnscb; comt op viii s. iii d. Item iii stoopen wijns gepresenteert des Paus tresorier,ix in Meerte; comt op vi s. Item gepresenteert denselven bisschop tot iii male xii stoopen wijns, valent xviii s. Anno 1457. Menegerande dinghen. Item ghegeven Peteren van den Briele voir zine arbeyt, omme dat hi des saterdaechs de waghenen en anderen ghereguleert heeft van St. Peters kerkhof tot Onser Vrouwen brueders, omme den wech aldair te openen, dat de pelgrimmen riden souden, die ter indulgentiën comen waeren; comt bi overdraghen van der cameren op iii s. gr. M. Item betaelt van der maeltijt ghedaen opten Beyaert, die de stad gegeven heeft den aersschen bisschop, hier gesonden van onsen alderheylichsten vader den Paus van Roome metten allen den biechtvaderen, die in dese gracie ghebiecht hebben en gepreket, bij bij wesen van onsen heeren de schouteth ende wet van Mechelen, xxiii Mey lvii; comt op v lb. xi s. gr. M. Item betaelt Meester Janne den Leeuw, omme mede te betalen enen bode, die lei tot Rome omme der bulle wille van den abuyse bi overdraghen van der cameren xvi guld. Rijns, valent iiii lb. gr. M. Item betaelt denselven Meester Janne (den Leeuw) voir enen wisselbrief ghemaect tot Rome te betalen bi Claze van den Driel ende Pauwels van Kerstene bi overdraghen van der cameren als boven; comt op lxviii gulden Ryns, valent xvii lb. gr. M. Item betaelt Henrik van der Heyden, voir dat hi uut gheweest es tot Berghe opde Zoem, omme de wisselbrieven te hebben van Pauwels voirs.; comt op iii s. gr. M. Item betaelt den banckieren van Brugghe, voir dat de canter van Mechelen in voirleden tiden te Rome ontfanghen hadde van haeren ghesellen aldair, omme te ghecrigen int hof van Rome zekere zaken van onsen heyleghen vader den Paus ten orboer ende profite van der stad, die deselve conter niet volbringhen en conste, ommedathi aflyvich ward; comt hem dairvoer betaelt cxx lb. gr. M. Presenten. (De „tresoriers ende ambassadeur" van den Paus komen voor; maar er wordt niet uitdrukkelijk gezegd, dat het is „omme der indulgentiën wille".) 165 Anno 1457—1458. Presenten,' Item iii amen wyns van Byane ghepresenteert minen heere van Charloez, doen hi hier ter gracien lach, xxxi April; cost elc ameiilb. xvi s. gr. Mech.; maken viii lb. viii s. gr. M. Item iiii stoope wyns ghepresenteert den heeren den biechtvaderen, doen si tot Meester Jans Steens aten; waeren ghehaelt te ii st. van Byane inden Drake te xiiii g. de ghelte, en ii st. Ryns inden Ram te xii g. de ghelte, ultima Aprilis lviii; comt op vi s. vi d. g. M. Item ii stoope wyns ghepresenteert Meester Janne Operator, biechtvader myns heeren van Oharloes, den enen in den Ram Ryns, den anderen inden Drake, te xiiii g. de gh., i in Mey lviii; comt op iii s. d. gr. M. (Hemelryc de Campo, Michiel Anni, ambassadeur van den Paus, en andere ons bekende namen komen ook voor zonder uitdrukkelyke vermelding der indulgentie.) Menegerande dinghen. Item betaelt Meester Janne van Bosc voir eene copie, die hy gescreven heeft, die men te Rome gesonden heeft; comt ii s. gr. M. Item betaelt Lucas Doncker voir x ducaten, die hy Peteren van den Rode te Rome gegeven heeft van der stad weghe, vermits dat hy een iaer lang gesolliciteert heeft de zaken van de stad aldair. Item noch voir vi ducaten en xiii gulden Ryns, die Peter voirs diversen advocaten ende procureurs gegeven heeft boven ix guld. Rh., die hy van der stad weghe ontfaen hadde int iaer voirleden, den ducaet gerekend voir liiii g. VI.; comt vii lb. viii s. gr. M. Anno 1458-1459. Dit is duy tg heven van dei' gracie van desen jaer anno xiiii0 lviii en lix. Primo ghegevene Reynke van Thuyn, voir dat hy langher lach te Roeme dan hy soude, omme de confirmacie te bringhene van der gracien; comt op viii gulden Rh., valent ii lb. gr. M. Item betaelt denselven, omdat hy de quitancie te Roeme droech van de penninghen, die de banckieren van Brugghe sPaus weeghen ontfaen hadden; comt xx s. gr. M. Item betaelt Lucas de Doncker, van dat hy der stad gheleent hadde aen de expedicie van der bullen van der gracien en confirmacie, boven I ducaten, die Hubrecht Weelmans verleent hadde, noch lxxi ducaten te Iiii g. Vlerasch eiken ducaet; valent xxiii lb. x s. iiii d. gr. M. 166 Betaelt den bode, die de bulle bracbte van der gracien ende de confirmacie van Roeme met anderen brieven; comt op xxi guld, Rh., valent x lb. v s. gr. M. Item betaelt den banckieren van Brngghe, van dat sy verleent hadden van der stad wege aen onsen heyleghen vader den paus Pius van der confirmacie van der bulle van der gracien, xi° ducaten te Iiii gr. Vlemsch den ducaet ; comt op iii° lxiiii lb. vii s. vi d. gr. M. Item ghegeven den suffragaen van Camericke, van de gratiën voirseid te pupplieerne, ii guld. Rh.; Meester Utenhove, ii g. Rh.; de vier ordenen van Brugghe, iiii guld. Rh. en viii stuvers; noch tAntwerpen ende te Loven by Meester Jan van Boechem, ii g. Rh.; den suffragaen van Dornicke, iiii V lb. iiii*; Meester Jan Duuts voir Zeeland ende Vriesland, iiii g. Rh. met viii stuvers; Meester Jan Loys, i rider; voir den parochiaen van der Vere ende Middelborch, xiiii stuvers; ter Sluys ghesonden met enen bode, Meester Claes van Kyexhem, iiii g. Rh. ende iiii st.; den ordinen van Luydeke, iiii g. Rh.; ende den bode, i g. Rb.; Meester Jan Galys, voir Nyvele ende dairomtreynt, iiii g. Rh.; eenen bode ghesonden tot Camericke ende in Henegouwen, iii g. Rh.; comt tsamen op ix lb. vi s. gr. M. Item betaelt voir een sentencie ghegeven te Rome, welke sentencie meester Anthonys Ferrarii ghenomen ende ghelooft hadde te verantwoirdene te Rome ieghen de canonicken van Voirne, die metter gracien te banne ghedaen waren, dwelke hy versoende; comt dairvoir betaelt xii lb. xi d. Item betaelt Meester Janne van Bosc ende Meester Janne Loys, die ghesonden gheweest hebben in myns heeren hof, met anderen costen aldaer ghedaen; comt op iii lb. i s. viii d. Item Meester Henrick Ruyce ghesonden te Berghen opte Zoem ende tot anderen plaetsen, omme de voirseide gracie te puplieerne; comt op xxx s. viii d. Item Meester Jan Loys ghesonden in Artoys, in Pickaerdien, te Dornicke, te Rysele ende andere plaetsen, v in April lix, hem dairvoeren ghegeven x cronen, valent iii lb. i s. iii d. Item Meester Pauwels Lottyn ghesonden om de gracie te publierne te Nyeupoirte, te Voirne en te vele anderen plaetsen, vi guld. Rh., valent xxx s. gr. Item betaelt van veele copien te scrivene van der bulle van der gracien, te weten: her Gabriel van der Poirten, iiii g. Rh. iii st.; Huybrecht van Weesmale, v Rh. g. en v st.; Johanne de Wilde, ffii g. Rh. ende xi st.; Huybrecht Back, iii g. Rh.; Meester Herman,iig. Rh. en viii st.; comt tsamen xviii g. Rh. ende vii st., valent iiii lb. xi s. viii d. gr. M. Item betaelt by Meester Jan de Leeu, voir een maeltyd ghedaen den biechtheeren, doen men St. Rombout omdroecb; comt op viii s. gr. M. 167 Item betaelt voir ii elle tsamijts tot eenen wimpele, omme des paus Pius wapeue daerop te maken; comt op v s. v d. Item betaelt Meester Janne den Hollander, van xiiii paus Pius teekeuen te maken, van eiken xi g., ende vi paus Nicolaus teekenen te makene, ende van de voirseide wimpele te verwene, v s. gr.; comt tsamen op xv s. gr. Item betaelt Hubrecbt Back, notarys, voir ene execucie te Rupelmonde ghedaen den tolneers int Wiel, ende voir de verscriptie vi s. gr. M. Item betaelt Adriaen Persoens voir de costen, die de tolneers te zynen huyse daden, doen zy hier ontboden waeren, xii s. gr.; comt tsamen op xviii s. gr. Item betaelt den amman voir de costen, die de legaet van der gracien aldaer ghedaen heeft, doen hi hier te Mechelen quam; comt op xxxv s. vi d. Item betaelt Cornelys Magherman van xiiii bullen, die by van Rome bracht heeft op xvi8ten dage; comt hem ghegeven xxiii g. Rh., valent x lb. xv s. gr. M. Item betaelt Johanni de Wilde en her Gabriel van der Poirten, van copien te scrivene van der bulle voirs.; comt op xxvi s. gr. M. Item betaelt van dat verteert was in den Beyaert by den beeren van der gracien ende de notarys, doen men de blocken uttelde, vii in Sept.; comt op ix s. vi d. Item ghegeven Johanni De Wilde voir een copie gheset in Meester Guido capelle, xviii g.; ende van eender copie ghehanghen in de kercke van de leste aflate, xxx in Octob., i Rh. g.; comt op tsamen vi s. vi d. Item betaelt van eender maeltyt ghedaen tot Meester Jan Leus, ghedaen by den heeren de biechtvaders opte Alderheylegendach, omme bespreken ende te disputeerne opten eed van de brouwers; comt op xii s. gr- M. Item betaelt van eender copie te scrivene van de bulle, die lestwerf quam met sPaus bode, v s. gr. Item Meester Henric Ruyte ende Meester Huybrecht Robbyns, omme de gracie te predekene te Bergen in de marct ende dairomtreint; comt op xxx s. gr. M. Item betaelt Janne Hergod voir de maeltyd ghedaen in den Beyaert, doen men de blocken uttelde, daer des Paus bode mede was ende andere heeren, die de slotele badden en hulpen tellen met meer anderen, xvi in Novemb.; comt op xv s. gr. M. Item betaelt Meester Peeteren Helmici van Rode tot Rome voir zekeren costen ende arbeiden, die hy ghedaen heeft int vercrighen van der gracie met meer anderen bullen; comt hem dairvoir ghegeven xiv ducaten te liiii g. Vlemsch gherekend, valent xv lb. iii s. ix d. Item betaelt Angelo Tanni van Brugge, van enen reste, dat de canter sculdich bleven was te Roeme voir Diericke van Colene van 168 zynen arbeide; comt op xx ducaten te liiii g. gberekend, valent vi lb. xv s. gr. M. Item betaelt Meester Hubrecht Robbyns, omme de leste bulle te puplierne, ii cronen, ende Meester Jarj, iiii cronen; comt op, xii in December, xxxvi s. gr. M. Item betaelt Jobanni de Wilde voir xxiiii copien van den lesten aflate ende van ii dozynen anderen brieven; comt op xiiii s. g. M. Item betaelt ber Dieric Grymaer ende ber Jan Roboscb, omdat zy te vijf malen omgegaen hebben als nota ys, als men de blocken ruymde, elc van hen xx s. gr.; comt op ii lb. Item betaelt her Rombout van der Beeke ende her Janne de Hond, die ten offer gbeseten hebben in St-Romboutskercke; comt op xxxvi s. gr. M. Item betaelt den luyder van St-Rombouts met synen ghesellen, van luydene ten voirs. aflate; comt op viii s. gr.; ende den grachtmakers, van de kereken te sluytene ende te ontsluytene, ende den biechtvaders te dienene, iii s. gr.; comt tsamen op x s. vi d. gr. M. Item betaelt Willem van Helmont, die in St. Peeters ten offerande gheseten heeft in de gracie; comt op xviii s. gr. M. Summa van de costen van den aflate van desen vier zyden hiervore, comt op iiiic lxxv lb. xviii s. vi d. gr. M. Summa van dat betaelt es van diversen costen metter gracien in de xiiii zyden hiervoren, comt op xiic lxxv lb. xix s. ii d. Mech., valent iiii0 xxv lb. vi s. vii d. out gerekent ten iii lb. Anno 1458—1459. Dontfaen van diversen menegerande dingen. Item ontfaen van dat comen is uten blocken van den vii kerken van Mechelen, als men tghelt daerut ghehaelt heeft \e iiii malen bynnen desen jaer, te weten xii in April, xix in Mey, vii in September en xvi in November anno lix, in presencie van twee notarys ende ghetuygen by de heeren daertoe ghedeputeert; daeraf de rentmeesters van desen boeke ontfanghen hebben van der stad weeghen, als van den derdendeele teghen de costen, die de stad daerom ghedaen heeft, om de confirmacie ende andersins, ghelyc dat blyct hierachter op duytgheven; comt op iii0 lxv lb. xv s. ii d. vi miten Mechelsch. Presenten. Item van i stoop wyns gepresenteert Meester Jan Ruyssche, Meest. Roelof van Beeringen ende Meester Henric den minderbroeder, doctoer, 173 Item betaelt Nieasen Tsambele, rentmeester ons ghenadigen heeren, voir de waghe opte deekenie, daer men de lakene mede weeght, by overdraghen van der cameren van twee jaeren, October dleste lx; comt op xx s. gr. Summa van dat betaelt is van diyersen costen metter gracien in desen xiii zijden hierboven, comt op vi° xii lb. xv s. gr. Mech., valent iic xiii lb. xviii s. iiii d. gr. out gerekent te iii lb. Uutgeghevenen van presenten anno lix ende lx. Item viii stoepen wijns ghepresenteert Robberto, sPaus bode; waeren ghehaelt iiii st. in den Her i ende iiii st. in den Drake, i in November lix; comt op xii s. gr. viii st. wyns ghepresenteert den bisscop van Tarve, legaet; waeren ghehaelt in den Blanekaert, xxi in Mey; comt op xx s. gr. viii st. wijns ghepresenteert denselven bisscop met al den biechtvaders, doen zy Meester Jans sLeus aten; waeren ghehaelt in den Ram, xxiii in Mey; comt op xii s. Item iiii st. wyns gepresenteert den bisscop van Tarve, legaet; waeren ghehaeld in den Drake, iii in Junio; comt op vi s. gr. Item iiii st. wyns ghepresenteert den legaet, doen hy te Romewaert trac; waeren ghehaelt in den Blanekaert, viii in Aug.; comt op vi s. gr. Anno 1460-1461. Dontfaen van diverschen menegerande dingen. Item ontfaen van dat comen is uten blocken van de vii kereken van Mechelen, als men tghelt daeruut gehaelt heeft te iii malen binnen desen jaere, te weten xxvi in April, xviii in Mey ende ultima Junii Ixi, in presencien van notarys ende ghetuygen by den heeren daertoe deputeert; daeraf de rentmeesters van desen boeke ontfaen hebben vau der stad weeghen als van den derden deele ieghen de costen, die de stad daerom ghedaen heeft binnen desen jaer; comt op iic xlvi lb. iiii d. g. M. Presenten. Item ii gelten wyns gepresenteert den cubiculier van onsen heylegen vader den Paus van Roeme; waeren gehaelt in den Drake, xii in Meerte; comt op ii s. gr. Item iiii stoepe wijns gepresenteert mynen heer van Teerve, legaet; waeren ghehaelt in De Coppen, xxvii in Febr.; comt op vi s. gr. 174 Item denselven iiii at wijns gepresenteert; waeren ghehaelt inden Drake, vii in Meerte, comt op vi a. gr. Item een ame Rhynswijns gepresenteert mynen heer van Chairloia, doen hy hier ter gracie was; was ghehaelt in De Coppen, xxxiv in April; comt op ii lb. viii s. gr. Item i ame wijna gepresenteert mynen heer den Dolphyn, doenhy hier ter gracie was; was ghehaelt in De Coppen, xxmi m April, nlb. vii a. gr. Uutgheven van menegerande dinghen. Gracie. Item ghegeven mynen heer den bisschop van Tairve, legaet van Rome, in hoofscheyden tot behoef van zynen costen by bevele van der cameren 1 gulden Vlems; ende den prosst van Tairve, eenen voetboghe, coste xxxix s. gr. met zijnder toebehoirten; comt tsamen op xiiii lb. ix s. gr. Item betaelt voir de costen van den boden, die ghesonden gheweest hebben in Zeeland, in Holland, in Vlaenderen, te Bruessele, m Henegouwen, te Camericke ende te Doirnicke, met dat de cloesteren hadden van de gracie te publieerne; comt x lb. x s. vii d. gr. Item betaelt her Gabriel van der Poirten en anderen, van vn dosynen copyen van der ballen van der gracien te scrivene ende te copieerne; comt op ii lb. v s. gr.; Meester Herman, uotarys, van lxxx sendbrieven te scrivene ende van de copien voirseid te collationeerne ende te subscriberne, xviii s. gr.; comt tsamen op iiii lb. ii s. vi d. Item betaelt Meester Herman voirseid, her Janne Roebosch, Johannes de Wilde, notarissen, omdat zy mede ommeghegaen hebben, als men de blocken uutghetelt heeft te iiii malen; comt op xv s. gr. Item betaelt van eender maeltyd, doen men St. Rombouts ommedroech, tot Meester Jans Leeus bnys, doen de legaet ende alle de biechtheeren te zynen huys aten, metten presentwyne den biechtheeren binnen der gracien ghepresenteert; ende van eener maeltad in den Beyaert, doen men tgheld telde; comt samen op iiii lb. gr. Item betaelt den costers alomme van luydene in de gracie, metten grachtmakers van St. Rombouts van den kereken te sluytene ende te ontsluytene vroech ende spade; comt op xii s. v d. Anno 1461—1462. Dontjaen van menegerande dinghen. Ontfaen van dat comen is uten vii blocken van de vii kereken van Mechelen, als men tgheld daeruut ghehaelt heeft van desen jaer anno lxii, in presencie van notarys ende ghetuyghen bi den heeren 175 daertoe ghedeputeerd; daeraf de rentmeesters van desen boeke af ontfaen hebben van der stad weeghen, als van den derden deele teghen de costen, die de stad daerom gedaen heeft als van publicatie ende anders, welke dragen van desen iaer: xi lb. i s. ix d. gr. M.; blijft met dat de stad ontfaen heeft ii° xxviii lb. xix s. v gr. M. Presenten. Item iiii st. wijns gepresenteert den bisscop van Tarve, legaet; waeren ghehaelt ii st. van Byane in den Ezel ende ii st. Rinsch in den Drake, xxiii in October; comt op vi s. gr. Item iiii st. wijns gepresenteert den heer van Salubri, biechtvader ons genad. heeren; Waeren gehaelt ii Byane in den Ezel en ii Rinsch in den Drake, xxix in April; comt op vi s. gr. Item i ame wijns gepresenteert mynen heer van Chairlois, doen hi hier ter gracien was; was gehaelt in den Drake, xxiii in Mey, ii lb. gr. Anno 1462—1463. Dontfaen van menegerande dingei. Ontfaen van dat comen is uten vii blocken van Mechelen van der gratiën, als men tghelt daernyt ghehaelt heeft van desen jaer anno lxiii, in presencien van notarys ende ghetuyghen ende heeren daertoe gedeputeert; daeraf dat die rentmeesters van desen boeke ontfaen hebben van der stadt weeghen als van den derdeel ieghen die costen, die de stad daeromme ghedaen heeft voor publicatie ende anders, dwelcke draghen van desen iaer: xv lb. xiii s. ix »/2 d.; comt op iic lb. vii s. ix x\2 d. gr. M. Anno 1463—1464. Dontfaen van menegerande dinghen. Ontfaen van dat comen es uten vii blocken van Mechelen van der gratiën, als men tghelt daeruyt gehaelt heeft van desen iaer, xxiii in Junio anno lxiiii, in presentien van notarys ende getuyghen van die heeren dairtoe gedeputeert; dairaf dat die rentmeesters van desen boeke ontfaen hebbene van den derdeele ieghen die costen, die de stad dairomme gedaen heeft van publicatie ende anders, diewelke draghen van desen iaer ut supra int cleyn boxken foLixviii; comt op ii° Ixxxviii lb. lb. iii s. iiii d. gr. M. Anno 1464—1465. Ontfaen van dat comen is ut den vii blocken van der gracien viii in Jnnio lxv, als men tgheldt daeruut ghehaelt heeft by notarys ende 176 ghetuygen ende de heeren daertoe ghedeputeert, daeraf de rentmeesters van desen boeke daeraf ontfanghen hebben van der stad weegen als van den derdendeele teghen de costen, die de stad daeromme gedaen heeft binnen desen iaer op duytgheven ghescreven: comt op iic xxiii lb. iil/2 s. gr. M. Anno 1464—1465. Duytghevenen van der gratiën. Primo betaelt Jannyn Danys knape, Karei Rouchy van Brugge, van eenen wisselbrieve van Roeme per Meester Jan de Leu, die ghesonden was te Roeme om de confirmacie van der gracie van den niwen Pause, vc ducaten te liiii gr. Vlemsch; comt up cxii lb. x s. VI.; en vi post. guld. ghegeven den bode tot zyne costen; comt tsamen op clxix lb. xv s. iii d. Item betaelt Jacop van der Gheelt, van Senrode, die brieven brachte van Roeme van Meester Janne de Leu, vii ,it s. gr. Item Symoen Deekens, ghesonden te Brugge aen Meester Henrick Ruyce; was uut vi dage; comt op vii l/8 s. gr. Item Gielis Ribs, ghesonden te Delft in Holland ende Zeelant; was uut xiii dage; comt op xvi s. iii d. Item Johannes Barbier van cedulen te scriven om de gracie te insinuerne; comt op ii s. iii d. Item betaelt Meester Janne den Hollander, van sPaus banieren ende van diversen banieren voir de biechtvaders te maken; comt op xxxii 'l2 s. gr. Item betaelt her Jan de Rike voir zyn costen van prediken; comt op xxx s. gr. Item betaelt mynen heer Cruyske ix guld. VI-; den leesmeester van Antwerpen, v. guld. R.; comt iii lb. x s. gr. Item Johannes de Wilde, van copien te scriven, ende Jacop Tayaert, xxxii s. gr. Item betaelt van oncosten gedaen te Meester Jans sLeus metten legaet ende den biechtvaders; comt op xiiii '12 s. g. Item betaelt diversen boden ghesonden in Holland per Meester Jo. de Leu, xx s. gr. Item betaelt Cornelys Jolyns, van diensten, ende den grachtmaker, iiii s. gr. Item betaelt Meester Hendric ende Jan Roebos, van de jaer voirleden van instrumenten van den vuttellen, xx s. gr.; ende Meester Henric, van instrumenten van quitancie van desen jaer, xv s.; comt tsamen op ii lb. gr. Item betaelt Janne Hergod, van den maeltijd, doeu men de blocken uttelde anno lxv; comt op xix s. xix/2 d. 177 Item betaelt Meester Jeanne de Leu op zyn reyse van Roeme, xxi in November lxiiii, eomt op xxv lb. gr. Item betaelt denselven voir tverlies van ii° ende xvi ducaten, iii lb. viii1/2 s. gr. Item betaelt van eender bulle, per Meester Jan de Leu gecreghen van den verlengen van der gracien; comt op lx ducaten, va. xix lb. xix s. ix d. Item betaelt Karei Roucby van Brugge, omdat hy quam te Mechelen, om sPaus gheld te ontfaen; comt op xxx s. gr. M. Item betaelt Maturyn Thoraen, der stad procureur, van eender quitaucie de anno lxiiii ut supra, int boexke aldaer fol. liiii; comt op vi lb. gr. Presenten. Item iiii st. wijns gepresenteert den legaet, ii st. in den Ezel ende ii st. ind Molenyser, xix in Junio; comt op v s. gr. Item vi st. gepr. den legaet, ii Beane int Verken ende iiii st. int Molenyser, xix in Sept., vii s. gr. Stadsarchief te Mechelen, Rekeningen over 1451-1465; afgedrukt bij P. Fredericq, Rekeningen van den aflaathandel te Mechelen, blz. 51—95. 111. 1451, MECHELEN. — Uittreksel uit de Kronijk van Cornelius Zantfliet (f 1463) over de voorwaarden en den bijval van den pauselijken aflaat, aldaar verkrijgbaar gesteld op voorspraak van den hertog van Bourgondië. Eodem anno [1451] Philippus, dux Burgundiae et Brabantiae etc. impetravit a sede apostolica eamdem gratiam seu remissionem peccaminum posse obtineri in Machlinia, qnalis in praecedenti anno concedebatur peregrinis in urbe Roma, duraturam spatio quatuor mensium, videlicet a fine mensis Aprilis usque ad finem Augusti mensis, [et ab inde usque ad calendas Novembris sunt prolongatae] et hoe dumtaxat pro se et sua famili a necnon et incolis omnibus sub suo dominio vel protectione commorantibus vel illue aliqua ex causa interim sua domicilia transferentibus, qui, transacto anno, aut per senium aut corporum debilitatem aut aëris intemperiem aut itineris longitudinem aut aliam quamlibet legitimam excusationem Romam peregrinari non valebant, dum in truncis Machliniae reponerentquartam partem expensarum, quas in ipsa peregrinatione Romana secundum exigentiam status sui expendere debuissent. Postmodum haec taxa expensarum moderata est et conscientiis omnium commissum, quantum quilibet de sua voluntate conferre vellet; sicque infinitus illic populus dicitur con venisse. Chronicon Cornelii Zantfliet, bij Martène en Durand, Amplissima Collectio. deel V, kol. 472. 12 196 eorum regularium (quem intime diligebat, et in Saxonia pluribus locis monasteria reformaverat) in vicino positnm, desiderio videndi venit in octavis b. Mariae Viriginis in Windesem. Ubi, congregato conventu in domo capitulari, quidam venerabilis episcopus ex comitiva legati post primas diei pulcbrum sermonem praedicavit, cui dominus legatus statim alterum sermonem subjunxit, et summam missam solemniter, multis ministris astantibus^ cantavit. In refectorio sub silentio cum fratribus pransus est, digno bonore a suis ministris exhibito. Annum jubilaeum et indulgentias plenarias omnibus subjectis capituli generalis contulit, omnes priores rectoresques ordinis ut singuli suos subditos absolverent cum authoritate plenaria, confessores instituit et ob indulgentias promerendas confessionem rite factam repetere non esse necessarium declaravit. Non multo post idem legatus venit Lovanium anno XIV°LII in Januario. Audiens vero quod in suburbio Lovaniensi canonici regulares sub perpetua inclusione Deo famularentur, novitate rei motus venit in Bethleem, cui prior et conventus cum vexillo ad portam usque monasterii obviam facti cum omni honore processionaliter per ambitum ad ecclesiam deduxerunt. Ubi omnesj cantato hymno Te Deum, flexis genibus ab eodem ad presbyterium stante apostolicam benedictionem acceperunt. Inde a priore et senioribns ad cameram Andreae deductus mansit apud nos quasi biduo, celebrans singulis diebus in domo capitulari Multas etiam gratias indulgentiarum concessit in certis solemnitatibus qnibuslibet poenitentibus et confessis ecclesiam nostram visitantibus, etc. Anno XIIII°LH Gandenses a Philippo duce recesseruut, cum jam Mechliniae maximo concursu gratia jubilaei annis decem a die Pentecostes usque ad festum Venerabilis Sacramenti quotannis perduraret. Chronica Petri tnonarchl Bethleemitici, uitgegeven door Kervyn de Let ten hove, Chronigues relatives a Vhistoire de la Belgique sous la domination des ducs de Bourgogne, deel III, blz. 390—393. — Buiten hetgeen het klooster van Bethleem bij Leuven betreft, heeft de kroniekschrijver het relaas van Buschius (Chronicon Wmdeshemense, ed. Gruber, bic 337—340) zeer verkort ingelascht. 125. 1452, JANUARI 7, KEULEN. — Opene brief van kardinaal Nicolaas van Cusa aan de geloovigen van Holland, Zeeland en Friesland, waarbij hij den pauselijken aflaat aan de steden Leiden, Dordrecht, Haarlem, Delft en Amsterdam verleent voor den tijd van ruim tien weken (van 2 Februari tot 16 April). Nicolaus, miseratione divina tt. sancti Petri ad vincula sacrosancte Romane Ecclesie presbiter cardinalis per Almaniam et nonnulla alia regna ac provincias apostolice Sedis legatus, universis et singulis christifidelibus per Hollandiam, Zelandiam et Frisiam ubilibet constitutis, salutem in Domino sempiternam. 197 Quoniam ad nos omnis cura spectat, ut animarum salusprocuretur, et populus Christi sanguine redemptus ad aeternam salutem pacifice dirigatur, hinc zelum devocionis considerantes, quam multiplici signo in Hollandia commorantes ostendunt, non possumus eorum precibus assensum denegare, quin expedire videtur animarum saluti, et ut sic fiat affectuose sollicitamur. Quapropter auctoritate omnipotentis Dei et beatorum apostolorum Petri et Pauli, et sanctissimi domini nostri Nicolai pape quinti, concedimus plenarias indulgencias omnibus et singulis fidelibus in Hollandia, Zelandia et Frisia commorantibus, qui, a festo Purificationis beate Marie Virginis usque ad octavos Passche inclusive prima futuros, confessi et contriti penitenciam et elemosynarum contribucionem in opidis Leydensi, Dordracensi, Harlemensi, Delfensi, Amsterdamensi aut aliquo eorum fecerint, secundum cedulam indulgenciarum in civitate Trajecten si et opido Leydensi publicatam; religiosis viris Wilhelmo Obrecht, priori in Syon prope, et Theodorico, rectori monialium sancte Agnetis in Delf, ordinis canonicorum regularium, et cuilibet eorum insolidum facultatem dantes, confessores (quotquot fuerint necessarii) in quolibet locorum predictorum nominandi et ponendi ac singula ad hoe oportuna secundum tenorem bulle concessionis indulgentiarum, per nos pridem in prefatis opidis concessarum faciendi. Volumus eciam, quod dictus prior elemosinas, que secundum indulgenciarum cedulam contribuentur, fideliter colligi faciat et absque diminucione dilecto nobis in Christo Gerhardo, preposito Oldensalensi, vicario generali domini episcopi Trajectensis assignet, prout hoe onus in se assumpsit et nomine opidorum predictorum caucionem fecit; qui quidem Gerhardus elemosinas illas ad mandatum prefati sanctissimi nostri pape aut nostrorum ulterius ad pias publicas fidei et Ecclesie causas exponendas transmittere curabit. Datum Colonie sub nostro sigillo, die Veneris, septima mensis Ianuarii anno a nativitate Domini millesimo quadringentesimo quinquagesimo secundo, pontificatus sanctissimi in Christo patris et domini nostri domini Nicolai, divina providencia pape quinti anno quinto. (In dorso) Aenoldüs. Io. Stam. Zonder aanduiding van bron of herkomst afgedrukt bij Kist, Nalezing op de verhandeling over Nicolaas van Cusa, in het Archief voor kerkelijke geschiedenis, deel IX (1838). 126. 1452, JANUARI 9, (ZUTPHEN?). — Acte van Gerhard van Randen, vicaris-generaal van den Utrechtschen bisschop, waarbij hij uit volmacht van den kardinaal van Cusa den grooten aflaat te Zutphen tot den l,n April verlengt. Datum per copiam et concordat eum originaM. Wy Gerhardus van Randen, proest van Oldensell ende van Eist, 198 ende vicarius generalis des eerwerdigen vaeders in Goede des heren Bisschop van Utrecht, doen kont allen lueden, dat de allerwerdichste vader in Goede ende here Nycolaus, des heilligen Stoels van Roemen legaet over all Duytsche landt, ons mit synen bullen ende breven bevaelen heft de tijt der versoekingen des Roemschen aflaets te moegen verlengen in den steden van den cresdoem van Utricht totten iersten dach in den Aprill neest kommende voer deghenne, de dat nochnyet versocht en hedden, nae utwysinge deer bullen in desen onsen breif van woerde te woerde bescreven, als hyr naest volgende is: Nycolaus, miseracione divina.... anno quinto Ende want wy dan in der waerheit bevonden hebben, dat voele personen van der graefschop ende heerlickheit van Zutphen ende van der Oelder IJsselen in den lande van Gelren ende ook wt den steden Deventer, Campen ende Zwolle hoer Roemsche aflaet umme redelicke zaeken noch tot nu toe nyet en hebben moegen versoeken ende dat solve aflaet noch geerne vor hem off voer hoer vriende ende maege versoeken ende werven wolden; Soe ist, dat wy volgende onse commissie vorsz. nu hebben ontfangen de offerande, de bynnen Zutphen in de Roemsche kiste geoffert syn tot nti toe, tot behoef der tymmeringe van Sunte Peters kirken bynnen Roeme. Ende ut machten derselver commissien wy verlengen aldaer te Zutphen de tyt des aflaets vorss. totten iersten dach in de Aprill naest komende. Alsoe dat de personen vorg. van der graefschap ende heerlicheit van Zutphen, van Borkel, Wisch ende van den Berge ende van der Oelder IJsselen ende wt den steden Deventer, Campen ende Zwolle hoer Roemsche aflaet voer hem off hoeren vrienden ende maegen bynnen den tyt vorgenoemd, indien sie hoer penitencie doen ende aelmisse geven als dat vanwegen des Stoels van Roeme gesatis. In kennisse deer waerheit hebben wy onse segel an desen breif gehangen ende den solven breif mit onsen hant onderteikent. In den jaer ons Heren dusent vierhondert twee ende vijfticb, des sonnendaeges na der Heilliger drie Eonnynge daege. Gerhardus de Randen, prepositus manu propria: (Collationatum per me Henricum Hoeveken de Monasterio, publicum imperiali auctoritate notarium necnon •pidi Zutphaniensis secretarium juratum, et concordat cum originali, quod protestor hiis propria manu scriptis). Stadsarchief te Zutphen; afgedrukt b\j Meinsma, in het Archief voor het aartsbisdom Utrecht, deel XXXI, blz. 65—68. 127. 1451, EINDE SEPTEMBER—1452, JANUARI 18, ARNHEM. — Aanteekeningen uit de stadsrekening over de maatregelen, genomen door den magistraat met den commissaris van den aflaat Gerhard van Randen. (Groote wijngeschenken voor den commissaris Gerhard van Randen, 1) Zie hierboven ons stuk N°. 109 (27 December 1451). 199 proost van Oldenzaal en Eist en vicarius van den bisschop van Utrecht, 24 en 25 September.) Item Luyken die Bay gesant den heer Henric Bor tot Huessen met enen brieff als dat hi hier wold comen biecht horen, hem gegheven 3 kr. (2 October.) Als meister Gherit van Randen, vicarius myns heren van Utricht, hier gecomen was om bede ende scryften deser stat, doe voir hem betaelt in de herberghe tot Beien van den Poll al dat hi daer had verteert. (Allerlei kosten.) Item des vrydages post Symonis et Jude soe als die vicarius hier was bescreven te comen, noch gezonden voir hem vyftin *) 5 gelage, facit 25 kr. (30 October.) Item in profesto Willibrordi tegen den avent is meister Deriek vander Molen gereden tot Hessen om te bidden her Henrick Bor, dat hi hier wold comen int aflaet ende biecht horen; verdaen 8 kr. (Heer Arnt Gruter, een priester, steeg te paard en in eenen tocht van vijf dagen reisde hij den omtrek van Arnhem af „om dat aflaet te kondigen.") Jan Godertss te paerd gesonden naer den vicarius tütrecht, dat hi onsen burgermeisteren wolde gunnen, dat si hier soe voel biechtvaders mochten ordinyren als noit weer; dat die lude mynsjonckeren van den Berge hier oir afflaet mochten halen; hem gegeven 32 kr. (4 December.) In die Keersheilighe dagen, soe als hier veel vreemds volcs quam om den afflaets will, hadden de scepenen mit veel burgers te waken, 38'/a kr. aen bier. Peter die Bay gesonden naer Keppel aen meister Roloff Bitter, dat hi aen den legaet, die tot Colen was, wold ryden als om des afflaets gelts will. (26 December.) Item des vrydaghs nae Kersdach meister Roloff Bitter gereden tot Colen tot den legaet om die Roemsche kist te werven te volst *) ter tymmeringhe onss kircke, verteert mit den peerd, dat hem die stat scheenckte (want dat peert costen x R. g.) te betalen iii R. g. mit iiii postulaten, simul xix R. g. ende xxv kr. Op sunte Poncien avent syn die soepenen op die camer geweest ende bespraken sich van der Roemsche kiste, soe die vicarius hier was om des gelts will. (13 Januari 1452.) Des saterdages post Agnetis Luyken die Bay gesonden mit eenen brieff aen Willem Tengnegel te Nijmegen, als om te vragen van dat afflaets geit. (13 Januari. Op dienzelfden dag werden heer Wouter Kunt en zijn broeder Dirck van Haren, etc. biechtvaders denkelijk, die 1) Voor hem vijfden d. i. voor hem en vier anderen van zijn gevolg. 3) Ten behoeve. 200 in den drukken tijd geholpen hadden, „samentlick vertaelt van den afflaet." Daarbij schonk men hun op stadskosten 2 quarten wijn.) Stadsarchief te Arnhem, Stadsrekening; afgedrukt by Meinsma, Archief van liet aartsbisdom Utrecht, deel XXXI, blz. 54—57. 128. 1492, JANUARI 16, LEUVEN. — Acte van den kardinaal Nicolaas van Cusa, regelende den pauselijken aflaat, door hem toegestaan aan S*. Truiden, naar het voorbeeld van hetgeen hy te Utrecht en elders gedaan heeft. Nicolaus, miseracione divina tituli sancti Petri ad vincula sacrosante Romane ecclesie presbiter cardinalis, apostolice sedis per Almanniam legatus, universis Christi fidelibus in opido sancti Trudonis, Leodiensis diocesis, et subditis ecclesiarum sub concilio ejusdem opidi, in archidiaconatu Hasbanie, in ecclesia Leodiensi constitutis, salutem in Domino sempiternam. Zelum devocionis considerantes, quem multiplici signo ostenditis, non possumus vestris precibus, quibus spirituali alimento refici desideratis, assensum denegare. Hinc nos vestris devotis supplicationibus inclinati, plenarias indulgentias, per nos Trajecti ac aliis vicinis locis publicatas, omnibus vobis supradictis, qui, a prima die Februarii usque ad primam diem Marcii exclusive, confessi et contriti et Sancti Trudonis, scilicet monasterium, collegiatam parochialem beate Marie, fratrum sancti Francisci, Petri et Jacobi apostolorum, Nicolai in Zerkrughen, Martinique sancti Sepulchri nominatur, Gangolfi martyris, intra extraque dictum opidum sanctorum ecclesias, si intranei XXIIII"1; si vero extranei, tribus (et proprias ecclesias ad hoe XII *) diebus visitaverint aliaque fecerint, que in cedulis Trajecti et alibi datis, continentur, presencium tenore concedimus. Ita tarnen quod, qui ante quadragesimam jejunium et abstinenciam carnium non fecerint, post festum Pasche et ante Penthecostis complere teneantur. Datum Lovanii, dicte Leodiensis diocesis, sub nostro sigillo, anno a nativitate Domini millesimo quadringentesimo quinquagesimo secundo, die quinta decima mensis Januarii, pontificatus sanctissimi in Christo patris et domini nostri domini Nicolai, divina providentia pape quinti, anno quinto. {Get.) Jo. Stam. (Op de onderste vouw leest men:) Continuavimus ad medium quadragesime, sic quod interim confiteantur et incipiant, et poterunt postea continuare. (Get.) N. Card. I. Stadsarchief te St. Truiden, collectie van charters, n«. XXXVIII: handschrift op perkament, met afhangend zegel in rood was; afgedrukt bij E. Piot, Cartulaire de l'abbaye de Saint-Trond, deel H, blz. 304 en bij Fr. Straven, Inventaris van het archief van St. Truiden, deel I, blz. 397. 1) De woorden tusschen haakjes zijn op den rand van 't stuk bijgeschreven. 201 129. 1451, OCTOBER,—1452, JANUARI 19, ZUTPHEN.— Aanteekeningen uit de stadsrekening over den grooten pauselijken aflaat aldaar. Op dinsdagh nae sunte Gallen sijn die pastoer van Zanten ende meesster Henric (Hoeveken) secretarius ghevaren to Utrecht van der stat weghen an den vicarius, dye dat beveel had van den afflaet, als van den legaet; verteert to samen 15 lb. (19 October). Des vrydagh na xim mylium virginum (zond men den bode) Gheryt to Winckel mit 1 brive to Utrecht an den vicarius om den aflaets wil, ende om die kyste, die hie doe mede bracbte, coste te samen mit vrachte ende badeloen 4 lb. 2 st. (23 October). Ghegeven meyster Henric (Hoeveken) onsen secretario, daer hij mede verloenden die copien to schriven, die men doer onse lant zonde, dat aflaet mede te verkundigen, 14 st. (November). Rotgher van Zuren den maelre .... acht paewsteeken te maken mitten wapen, die men besichde in der kereken to den aflaet *). Des saterdagh na Alle hylligen (werd de bode Gherit to Winckel met de noodige copjjen van den aflaatbrief gezonden) an die vier kersspel, als to Vorden, toe Roederloe (Ruurlo), to Zeelen ende to Henghel, van des aflaets wegen. (Des zondags daeraanvolgende (7 November) zond de magistraat den predikheer Andries van Campen te paard naar Lochem om er dat aflaet te verkundigen .... 11 vlemss. (Korten tijd later zond men Henrick Sticker naar Grol en den predikheer Engbert Messemaker te paard naar Doetinchem, ten Berghe ende toe Dremet (Drempt) om dat aflaet to verkundigen .... 16 oelde braspenningen, maket 2 lb. 11 st. 6 d. (Des zaterdags na Sint Andriesdag (4 December) werd Zutphen bezocht door „des legaets neve", wien men eene verlenging van den aflaat vroeg „bent tot Lichtmissen" (2 Februari 1452), hetgeen hij beloofde onder 't genot van eenige quarten wijn.) In de volgende dagen bit men Rotger den maelre nog twee „powes huden" schilderen, en Willem Muter werd „twee reysen te Deventer' gezonden „om meer byechtvaders hier to settene, doe dat hier so dronghe was in den Midwinters hilligen dagen. Item in den Midwinters shilligen dagen, doe dat hier so dronghe was mitten afflaet, doe onse Schepenen mitten schutten wakeden (vijf nachten, telkens van lVj2 tot 18 krumsterten verteerende), maket to samen 3 lb. 10 st. . Verswaren maendach meyster Henric onse secretarius twee dagh to Arnem was om onss afflaets willen (10 Januari 1452). Des donredagh op avent Ponciani (kwam) onss heren van Utrecht 1) Over bet schilderen van het wapen van paus Nicolaas V. 202 sinen vicarius heer Gheryde van Ponden *) (na in Arnhem de kist geledigd te hebben, te Zutphen) om dat afflaet te verlengen (13 Januari 1452). Des wonsdages na Ponciani ging (Gheryt to Winckel naer Gorstel en Almen) om to verkundighen dat nye afflaet (19 Januari 1452). Des sondagh ua Agnetis (gingen de schepenen Henrick Kaelsack en Willem Lerinck nog eens naar Deventer) om dat afflaet te verlengen. Stadsarchief te Zutphen, Rekening 1451 (tot 22 Februari 1452); afgedrukt bij Meinsma, Archief voor het aartsbisdom Utrecht, deel XXXI, blz. 59—64. — Met Or. Meinsma, die van de rekeningen en andere stukken van het Zutphensch archief zoo flink partij wist te trekken, betreuren wij het, dat de rekening over 1452 verdwenen is. Waarschijnlijk bevatte zij belangrijke bijzonderheden over den laatsten tijd van den aflaat en over zijne gevolgen. 130. 1452, FEBRUARI 1, DORDRECHT. — Verordening van den magistraat over vrijgeleide en andere politiemaatregelen tot handhaving der openbare rust tijdens den pauselijken aflaat aldaar. Gracie en Roemsch offlaet. Actum LI prima Februarii. Alsoo uut beveell der gueder lieden van der steden bij sommige uut nernstigen vervolch verworven ende vercregen is gracie ende Roemsch offlaet bynnen deser stede, twelck by den heeren van den eapittel en priesterscep ter groter kerc ende van den cloesteren eerwaerdelic ingehaelt ende ontfangen is, metgaders [van] den goeden lieden van der stede, ende ingaen sall op Onser Vrouwendach te Lichtmisse (2 Febr.) naestcoemende ende sall geduren tot Beloken Paesdach (16 April) toe naestcoemende, en dien dach alldaer, opdat die guede lieden also verre als in hem is verdragen syn, dengeenen te vorderen, die dese gracie ende offlaet alhier verzoecken willen ende verdienen sullen, etc, etc. Ende hebben denselven, die hier comen sullen uut Hollant, Zeelant ende Vrieslant om desen offlaet te verdienen, die geen vyanden en sijn ons genadichs heeren van Burgondien, noch balling sijnre landen van Hollant, noch die in scepenen brieven bynnen onzer stede nyet verbonden en sijn, gegunt ende gegeven, gunnen ende geven een guet vry vast en zeker geleyde veyllich bynnen onser stede te comen, te merren, te keeren ende weder van dese te scheydene, den tijt durende dat dese gracie ende offlaet staen sullen, off hier en binnen dryen dagen na der stede wederseggen, sonder arch ende list. Voert om meere rust ende vrede bynnen der stede te houden, so gebieden de ghuede lieden, dat nyement bynnen der tijt van deser gracie durende twist noch vechterie en maeck, op alsulke boeten als tkeiserboec *) daer off inhout, viervoudt te betalen. 1) Lees: handen.. 2) Lees: 't keurboeck. 203 Voert om dat volc the meer in devotien te houden, so ghebieden die ghuede lieden, dat nyement ten tijt van graecie voern. bynnen der stede dansspul en hantier opter straten, tzij man off wijff, jongh knechten off meyssens, bij nacht off bij daghe, gaende off loepende met zwaerden off met stocken, noch anders in geenre wijs, op correctie van scepenen. Dat geen vroutgens van lichten leven den tijt van gracie durende nergens sitten en sullen bynnen der stede, noch woenstadt hebben dan over die Oude grafft (die buten der stede gaet) noch opter straten nyet comen en sullen, op haer opperste cleedt ende correctie van Scepenen. Dat nyement geen honden en houw gaende opter straten by dage off by naecht, den tijt van gracien durende, op correctie van Scepenen; ende waert dat yemant van pelgryms] van enigen hont gebeeten off gequest worde, dat soude men houden ende verhalen om betering te doen om dengeenen, die die honden onthilden. Dat nyement den nachtghanghers, den tjjt der gracien durende, die van gesetter penitencie haeren omganc ende devotie in der nacht doen sullen, en missdoe noch en ranss noch en misseg, op correctie van Scepenen. Dat nyement na X uren in den avont taveern open en houw, op correctie van Scepenen. Dat nyement van bynnen off van buyten Hokellomsche schilden off penninxcgens hier bynnen en breng noch gancbaer en maeck int ontfangen noch int wtgeven, op X pont ende correctie van Scepenen. Dat nyement ut versteender quaetheyt met een wil ontamelike woerden en spreeck op desen afflaet, op correctie (van Scepenen). Dat nyement, den tijt van gracien durende, bynnen der stede waghenspull noch doeckenspull x) en hantier, op correctie van Scepenen. Dat geen kynderen noch jongh knechts met hoepen en lopen affter straten, op correctie van Scepenen, ende die boeten te verhalen an die ouders, daer sy wonen. Dat die joncwiven des saterdages haer straten schoen maken ende schoen houden, op alsulk boeten als 't keurboeck daeroff inhout, ende correctie (van Scepenen). Dat geen zangers noch ghoechellaers, den tijt der gracien durende, totter luden husen en gaen om zanck ende spull te hantieren, op correctie (van Scepenen). Stadsarchief te Dordrecht, Keurboek gezegd Klepboek. afgedrukt door N. C. Kist, Aflaat te Dordrecht in 1452, bij Kist en Royaards, Archief voor Kerkelijke Geschiedenis, deel IX, (1838), blz. 503—507; nogmaals door G. D.J. Schotel, Gracien of aflaten aan de groote of O. L. Vrouwe-Kerk te Dordrecht verleend, i) Tooneelvertooningen en chineesche schimmen op doek. 204 bij Acquoy en Rogge, Archief voor Nederl. Kerkgeschiedenis, deel I (1884), blz, 165—167; en ten derden male door Meinsma, in Archief van het aartsbisdom Utrecht, deel XXXI, blz. 77—80, naar „een nauwkeurig afschrift" Tan den heer J. L. van Dalen, archivaris der gemeente Dordrecht. 131. 1462, APRIL 14, DORDRECHT. — Herhaling der verordening van den magistraat tot handhaving der vrijgeleide en der andere vroegere politiemaatregelen voor den tijd van den verlengden panselijken aflaat. Actum LU, xiiii Aprilis. Also die gracie ende Roemsch offlaet op desen tijt binnen der stede wesende ende wtgaen sall opten Beloken Paeschdach naestcomende bij den eerwaerdigen cardinaell wtgestelt ende verlenct is tot Ons Heerenhemelvaertsdach toe naestcomende, in sulken schijn als dat in den kerken gecundicht is; ende om dengeenen te vorderen, die dese gracie ende offlaet alhier verzoecken willen ende verdienen sullen; So ist, dat de goede luden alle diegene, die hier comen sullen, wt Wat lande dat sy syn, om desen offlaet te verdienen, die geen vyanden en syn ons genadichs heeren van Burgondiën noch balling sijnre landen van Hollant noch die in scepenen-brieven bynnen onser stede nyet verbonden en syn, gegunt ende gegeven hebben, gunnen ende geven een goet vry vast seker geleyde, veylich bynnen onser stede te comen, te merren, te keren ende weder van dair te scheydene den tijt durende dat dese verlenging van den offlaet staen sall off hier en bynnen drye dagen na onsen wederseggen, sonder arch ende list. Dat alle geboden, die van den lesten offlaet gecundicht sijn, die sullen van waerden bliven, sonderlinge in sulken schijn, als sy lest gecundicht waren, den tijt van deser verlenging durende, op dieselve boete ende correctie, ende ymmer van den stoven l) sonderling. Stadsarchief te Dordrecht, Keurboek gezegd Klepboek, afgedrukt bij Meinsma, Archief voor het aartsbisdom Utrecht, deel XXXI, blz. 81 en 82. 182. 1463, JANUARI 3, DEVENTER. — Brief van den Utrechtschen vicarisgeneraal Gerhard van Banden aan den magistraat van Zutphen om de uitbetaling te vragen van het overschot der aflaatgelden. Den eerberen Borgemeysteren, Schepenen ende Raet der stad van Zutphen, mynen lieven vrenden, etc. Eerbere, lieve vrende, lek hadde corts an u gesant meyster Baldewijn van Randen, omme dat restant van den aflatsgelde te halen, -menende dat nae 1) Badhuizen, dikwijls verdacht als „woonsteden van vroutgens van lichten leven". (Zie de Dordrechtsche verordening van 1 Februari 1452 hierboven.) 205 geloflicken scriften ende woerden, die gy my in voertiden hebben doen geven, ick sonder vertoch *) ende hynder van ymant dat geit vorgh. solde hebben en mogen boren, als dat bilker behoert. Mer als ick nu verstae, soe hebben gy ter antwort gegeven meyster Baldewyn vorgh., dat wes die van Nymwegen ende van Arnhem doende worden, dat willen gy oock doen, etc.; daer my seer vremede toe is, dat van u ter antwort te horen nae geloften vorgh. ende oeck omme ander vrenschappen, die ick in den aflaet vorgh. an uwer stad bewesen hebbe. Ende en weer ghene geloften an my gedaen, soe en solden gy bilker dat up u sylen ■) niet willen nemen, dat geit vorgh. te ontholden anders dan dat te laten volgen, daer dat toe geoffert ende gegeven is. Ende bedenket u, of dat ommer uwe meninge is u deels aflaets te verlesen •) in deser saken ende in des Pauwes ban vallen ende interdict daer omme te liden; want dit weer een groet sacrilegium endeberofnisse der Romscher kerken gode *), ten sy dat gy my bet daerup doet antwoorden myd desen bade; daer ick my voert mede verantworden moge an den collector des Stoels van Romen, die hier te lande gecomen is alle geit van den aflaet te boren, zonder beveel ymant gracie te mogen doen. Ick sege u node belastet te worden. Daeromme soe scrive ick u te voren als mynen vrenden. Als gy dan oeck scriven, te willen doen als die twe stede vorgh., etc., daer wilt up weten, dat te Nymwegen geen geit en is, daer ick van wete; ende datselve, dat tot Arnhem is, dat en wil ick nyet boren, want ick en denke hem ghene gracie te geven, alsoe dat gy u nyet en mogen myd hem verantworden. Ende daeromme begeer ick u bescreven antwort, of hy my dat geit vorgh. willen laten volgen of nyet, sonder vertoch. Deden gy oeck enich wederstant, soe en hadde ick ghene macht gracie te doen, daer ick u lesten van gescreven hadde. Dat weet God, die uwe liefde behoden willen altoes. Scriptum Davantrie, secunda Januarii anno L tercio, etc. Geeabdus van Randen, praest van Oldensel ende van Eist. Stadsarchief te Zutphen, portefeuille 1502—1504;. afgedrukt bij .Meinsma, Archief voor het aartsbisdom Utrecht, deel XXXI, blz. 71 en 72. — Bij 't lezen van bovenstaanden brief sluft men zich gaarne aan bij Dr. Meinsma's verzuchting: „Werd het archief van Gerhard van Randen maar eens teruggevonden!" (blz. 73, noot 3). 1) Vertraging. 3) Verliezen. 2) Zielen. 4) Goed. 206 133. 1454, APRIL 3, (ARNHEM ?). — Op perkament geschreven aflaatbrief, namens paus Nicolaas V verleend door Panlinus Cappe of Chappe, algemeenen gezant van den Koning van Cyprus, aan Haseken de Wye. Universis Christifidelibns presentes litteras inspecturis Paulinus Gappe, ambaciator et procurator generalis serenissimi regis Cipri in hac parte, salutem. Notnm facimus, quod sanctissimus in Christo pater et dominus noster, dominus Nicolaus, divina providentia papa quintus, afflictioni regni Cipri misericorditer compaciens, contra perfidissimos Thurcos et Sarracenos gratias concessit omnibus Christifidelibus, ubilibet constitutis, quod infra triennium a prima die May anni Domini M'CCCC1 quingentesimi x) secundi incipiens, pro defensione catholicae fidei ac dicti regni de facultatibus suis magis vel minus, prout ipsorum conscientiis videbitur, procuratoribus vel nunciis pie erogaverint, ut confessores idonei seculares vel regulares, quos ipsi elegerint, confessionibus eorum auditis, pro commissis, etiam sedi appostolice reservatis, excessibus, criminibus atque delictis, quantumcumque gravibus, proxima vice tarnen, debitam absolutionem impendere et penitentiam salutarem injungere necnon, si id humÜrter petierint, ipsos a quibuscumque ezcommunicationis, suspensionis et interdicti aliisque sententiis, censuris ac penis ecclesiasticis, a jure vel ab homine promulgatis, si forsitan innodati existant, injunctis pro modo culpe penitentia salutari vel aliis, que de jure fuerint injungenda, ac eis vere penitentibus et confessis, vel, si forsan propter amissionem loquele confiteri non poterint, signum contritionis annuendo, plenissimam omnium peccatorum suorum, de quibus ore confessi et corde contriti fuerint, indulgentiam et plenariam remissionem semel in vita et semel in mortis articulo ipsis, auctoritate apostolica, concedere valeant, satisfactione per eos facta, si supervixerint aut per eorum heredes, si transierint sic tum *) quod post indultum concessum per unum annum singulis septem feriis vel quadam alia die jejunent, legitimo impediment» ecclesie precepto, regulari observanda penitentia injuncta, voto vel aliis non obstantibus et ipsis inpeditis in dicto anno vel ejus parte, anno sequenti vel alias, quam primum poterint, jejunabunt et si in aliquo annorum vel eorum parte dictum jejunium commode adimplere nequierint, tune confessor, ad hoe electus, in alia commutare poterit caritatis opera, qui ipsi facere teneantur, alioquin dicta confessio in mortis articulo, quoad plenariam remissionem, nullius est roboris vel momenti. Hinc est, quod cum devota nostra in Christo Haseken de Wye, juxta dictum indultum erogans merito de dietis indulgentiis 1) Lees: quinquagesimi. 2) Onleesbaar wegens een gat in het perkament. 207 gaudere debet. In quorum testimonium sigillum ad hoe ordinatum presentibus duximus appendendum. Datum die tertia mensis Aprilis anno Domini M^CC^L'IHI0 Forma plenissime absolucionis et remissionis in vita. Misereatur tui etc. Dominus noster Jesus Christus per suam sanctam piissimam misericordiam te absolvat et ego, auctoritate Ipsius beatorumque Petri et Pauli apostolorum Ejus ac auctoritate mihi in hac parte commissa et tibi concessa, te absolvo ab omnibus peccatis tuis contritis, confessis et oblitis, eciam ab omnibus casibus, excessibus, cri minibus atque delictis, quantumcunque gravibus, sedi apostolice reservatis, necnon a quibuscunque excommunicationis, suspensionis et interdicti aliisque sententiis, censuris ac penis ecclesiasticis, a jure vel ab homine promulgatis, si quas incurristi, dando tibi plenissimam indulgentiam ac plenariam omnium peccatorum tuorum remissionem in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti, Amen. Forma plenissime absolutionis et remissionis in mortis articulo. Misereatur tui etc. Dominus noster etc. Ego te absolvo ab omnibus peccatis tuis contritis, confessis et oblitis, restituendo te unitati fidelium et sacramentis ecclesie, dando tibi plenissimam indulgentiam et plenariam omnium peccatorum tuorum remissionem in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. AmenRijksarchief te Arnhem, Charters van het oud archief der stad, lade 21, in bruikleen aanwezig; aan de doorgestoken perkamenten strook zijn nog de sporen van het zegel in rood was zichtbaar. — Op het Museum Meermannianum te 's Gravenhage berust een gedrukte aflaatbrief, door denzelfden Paulinus Chappe te Erfurt op 15 November 1454 verleend aan dominus Johannes Kelner presbyter et Catherina Mathildis, Mag. dioc. (stuk n°. 31). — Bij Van Hasselt (.Kronijk van Arnhem, blz. 30) leest men: „In het jaer 1454 gepubliceerd werden die eerste aflaeten gegevenheden Paus aen diegenen, welke het koningrijk van Chipren wilden helpen verdedigen." (Aangehaald door Kist, Archief (1829), deel I, blz. 167 en 168.) 184 1454, MEI 4, DOESBURG. — Op perkament geschreven aflaatbrief door denzelfden Paulinus Chappe verleend aan Geertruid Varwers en hare tegenwoordige medezusters van het klooster Bethlehem te Nijmegen. Universis Christifidelibus inspecturis, nobilis vir Paulinus Chappe, consiliarius, ambassiator et procurator generalisserenissimi regisCypri in hac parte, salutem. Notum facimus, quod vel momenti. Hinc est, quod, cum Ohertrudis Varwers cum sororibus ejus praesentibus *) juxta dictum indultum apponendum. 1) Bij nauwkeurige beschouwing is op het stuk te zien, dat het jaartal later in XVII is veranderd, zooals blijkt uit de kleur van den inkt. 1) De cursief-gedrukte woorden zijn met eene andere pen en inkt later ingevuld. 208 Datum die quarta mensis Maii, anno domini M.CCCC. quinquagesimo quarto, in Doesborch. Forma plenissima, in nomine Patris. Stadsarchief te Nijmegen, oorspronkelijk geschreven aflaatbrief op perkament, met een uithangend in papier gedrukt zegel. Dit is rond en vertoont een kruis, over welks armen de doornenkroon hangt; in het einde van eiken arm is een nagel geslagen. Boven den heraldisch linkerarm, een halve maan; boven den rechter, een vlammende ster. Beneden de armen, rechts en links, een gekroond wapenschild; een kleiner wapenschild, zonder kroon, staat tegen den voet van het kruis. Omschrift in gothische letters: Sigillum indulgentiarum pro defensione (fideil) concessum (elk woord voluit). — Geertruid Varwers was non in Bethlehem, zooals blijkt uit eene acte van 13 Nov, 1468, berustende te Nijmegen. (Mededeelingen van den heer stadsarchivaris van Schevichaven.) — Het formulier is hetzelfde als in het voorgaande stuk. 185. 1454, MEI 4, DOESBURG. — Geschreven aflaat door denzelfden Paulinus Chappe verleend aan Alverit van der Moeien en zijne zonen. Universis Christifide-libus salutem. Notum facimus, quod vel momenti. Hinc est, quod cum Alverit van der Moeien, cum filiis suis juxta dictum indultum apponendum. Datum in Doesborch, die quarta mensis Maij, anno Domini millesimo quadringentesimo quinquagesimo quarto. Forma plenissima in nomine Patris. Stadsarchief te Nijmegen, oorspronkelijk in bijna microscopisch schrift geschreven brief. De tekst is, buiten enkele zeer . lichte varianten, aan dien van den voorgaanden aflaatbrief gelijk en van denzelfden datum; het stuk is ook voorzien van hetzelfde uithangende zegel. 186. 1454, MEI 17 (ROME?), — Verklaring van Jan de Leeuw, waarbij hij erkent te Rome van Wouter van Goerle eene groote som in naam der stad Mechelen geleend te hebben voor den aflaat. Jhesus. Ic, Jan de Leew, pensionaris van de stad van Mechelen, kenne en Uje bi den inhout van desen linien, dat ic sculdich ben in den name als boven Wouteren van Goerle, wonende te Mechelen, twee hondert riders van gouwe, die hi my gbeleent heeft te Rome ende die ic ontfanghen hebbe van Lucas Donker in vele perceelen; dewelke iic riders ic ghebesicht hebbe in der stad oirboir, ende die ic hem ghelove te betalene in goeder trouwen te Mechelen toet siinder manieren, opt verbont van de stad ende minen goede, alle arghelist uytghesloten. In kennissen der waerheyt so hebbic Jan de Leew voirseid desen brief met minder hant ghestelt ende ghetekent met minen handtekene 211 ultra Dyliam ac eiusdem beate Marie de Hanswica necnon sancti Spiritus de Necherspoele et sanctorum Petri et Pauli, sanctorum Johannis Baptiste et Evangeliste, necnon sancte Catherine prefati opidi Macbliniensis ecclesias, videlicet si incole ipsius opidi per octo, si vero alii forenses per quatuor, si pauperes iuxta confessorum predictorum moderacionem per certos dies continuos vel interpollatos semel saltem in die devote visitaverint, et in prefatos presertim adversus dictos Turchas ac perfieiendorum inibi ceptorum edificiorum et structurarum predictorum usus pias elemosinas, oblationes, largitiones aut dona, prout eorum conscienciis videbitur, erogaverint, plenissimam omnium peccatorum suorum remissionem et indulgenciam habeant et consequantur. Volumus autem et eadem auctoritate decernimus ac eciam ordinamus, quod illi, qui ad prefatum opidum peregrinare non poterunt utpote infirmi, decrepiti, divinis aut humanis serviciis mancipati, seu personalis vel realis discriminis impedimento detenti, si dicto termino durante suas voluntarias oblaciones ad prefatas ecclesias miserint, a deputandis ad hoe per confessores prenominatos, ut prescribitur, post lapsum dicti temporis remissionem et indulgenciam ac absolutionem predictas proinde consequi possint atque valeant, acsi modo premisso ecclesias dicti opidi personaliter visitarent, proviso quod talis confessor deputandus expensas et labores corporales, quos ipsi peregrinando ad prefatum opidum et stando ibidem et ecclesias modo premisso visitando, iuxta personarum illarum qualitatem in similes elemosinas et oblaciones similiter ad capsas prefatarum ecclesiarum destinandas ac alia pietatis opera teneantur commutare, quibus et eorum cuilibet in casibus premissis plenam et omnimodam etiam concedimus faeultatem. Volumus insuper et etiam ordinamus pro tuciori eorumdem fidelium sinceritate, quod ipsi fideles contriti et confessi de quibuscunque criminibus, peccatis, delictis et excessibus ac a sententiis et censuris prefatis presencium vigore absoluti, ad quevis ecclesiastica sacramenta eis conveniencia etiam ad extremam unctionem in vita, et post eorum obitum ad eeclesiasticam sepulturam per locorum curatos seu vicegerentes eorundem libere admitti ac illa eis ministrari et exhiberi debeant ordinariorum locorum seu officiariorum eorundem aut aliorum quoruncunque licencia minime requisita, previa tarnen in premissis omnibus satisfactione congrua, si per eos cuiquam alteri de iure prestanda fuerit vel de ea prestanda sufficienti et ydonea cautione data. Preterea volumus et presencium serie etiam decernimus, quod singuli diocesani et ordinarii locorum, necnon parocbialium ecclesiarum rectores et quorunlibet mendicantium ordinum fratres ubilibet constituti presencium literarum publicacionem, insinuacionem et notificacionem in sermonibus et aliis divinis officiis, que in ipsorum ecclesiis fieri contigerit, libere et absque alicuius rei exactione facere teneantur, et quociens super hiis requisiti fuerint, fieri permittant sub excommunica- 212 tionis pena, quam, si secus fecerint, ipsos et eorum quemlibet incurrere volumus ipso facto. Quodque presencium transumptis per duos uotarios publicos et auctenticos subscriptis ac decani et capituli predicte ecclesie sancti Rumoldi quo utuntur ad causas sigillo aut alterius auctentici communitis ubicunque exhibita fuerint vel ostensa, stetur illisque plena fides adhibeatur in omnibus et per omnia, prout ipsis presentibus originalibus literis staretur, si forent presentate vel ostense. Insuper volumus et eciam ordinamus, quod in qualibet dietarum septem ecclesiarum una capsa pro recondendis elemosinis, oblacionibus, largicionibus et donis, que eciam sub quavis rerum specie in ipsis ecclesiis et earum qualibet, tempore indulgenciarum huiusmodi durante, Deo inspirante, offerri contigerit, deputetur, in qua tres claves existant, quarum unam dilecti filii magister Petrus Clerici archidiaconus Brabancie, referendarius, subdiaconus et thesaurarius noster, utriusque iuris doctor, aliam vero Johannes de Poupeto decanus Busuntinus, Antonius Hancion archidiaconus Cameracensis, et reliquam Obertus Trabukier prefate ecclesie sancti Rumoldi operarius aut alii per nos forsan imposterum deputandi teneant fideliter et conservent; quodque etiam de omnibus et singulis elemosinis, oblacionibus, largicionibus et donis predictis omnimodo disponatur et provideatur, prout et quemadmodum in aliis nostris literis de die datarum presencium super hoe confeetis ac magistro Petro, Johanni, Anthonio, Oberto, necnon decano et capitulo predictis, dilectis quoque filiis aliarum parochialium ecclesiarum rectoribus ac magistris communitatis, scabinis et consulibus eiusdem opidi directis et quarum tenorem hic haberi volumus pro sufncienterexpressolaciuscontinetur; et nichilominus ut elemosine, oblaciones, largiciones et dona huiusmodi sincere et integre conserventur, ac de illis iuxta tenorem earundem literarum nostrarum omnimodo disponatur, omnes et singulos cuiuscunque status, gradus, ordinis vel condicionis aut preeminencie fuerint, etiam si archiepiscopali, episcopali, regali, ducali aut alia quacunque ecclesiastica vel mundana dignitate prefulgeant., qui de elemosinis, oblacionibus, largicionibus et donis huiusmodi contra tenorem earundem literarum nostrarum, necnon magistri Petri, Johannis, Anthonii et Oberti prefatorum per nos, ut premittitur, ad claves capsarum predictarum conservandas deputatorum, voluntatem, sub quovis pretextu vel quesito colore, quicquam subtraxerint, abstulerint vel detinuerint aut alias quam per nos ordinatum extitit, disposuerint per se vel alium seu alios directe vel indirecte quovis quesito colore, seu ad hoe faciendum auxilium, consilium vel favorem dederint, excommunicationis sentencia innodamus ac eterne maledictioni, quam misit Dominus super Chore, Dathan et Abiron, quos terra vivos absorbuit, subiacere volumus ipso facto a qua, nisi subtracta, ablata vel detenta infra mensem a die subtractionis, ablacionis vel detencionis huiusmodi integraliter restituerint, preterquam in mortis articulo constituti ab aliquo quam a 213 Romano Pontifice pro tempore existenti absolucionis beneficium nequeant obtinere. Nulli ergo etc. Datum Rome apud Sanctum Petrum, anno incarnacionis Dominice miliesimo quadringentesimo quinquagesimo quinto, undecimo kalendas Septembris, pontificatus nostri anno primo. Archief van het Vatikaan, Reg. 454, fol. 205 verso—207 verso; afgedrukt by Dubrulle, blz. 17—22 en bij P. Fredericq, Rekeningen, blz. 134—139. 138. 1455, DECEMBER 30, ROME. — Bul van Calixtus HE, waarby hij den vollen aflaat bekrachtigt met al de andere geestehjke gunsten door zijnen voorganger Nicolaas V verleend aan alwie rechtstreeks of niet rechtstreeks deelneemt aan den kruistocht tegen de Turken door hertog Philips van Bourgondië ontworpen. Galistus episcopus, servus servorum Dei, ad futuram rei memoriam. In sacra Petri sede meritis licet insufficientibus constituti circa universas orbis regiones aciem nostre considerationis extendimus et que pro christiane fidei defensione animarum Christi fidelium salute necnon Turcorum debellatione a Romanis pontifieibus predecessoribus nostris emanasse comperimus, ut illa et inde secuta omnibus sublatis dubitationum obstaculis firma perpetuo et illibata persistant acoptato mancipentur effectui libenter, prout ex debito pastoralis officii tenemur, nostre sollicitudinis curas interponimus. Dudum siquidem felicis recordationis Nicolaus papa V predecessor noster, nonnullorum predecessorum suorum Romanorum pontificum vestigiis inherendo, universos principes christianos suis litteris hortatus est, requisivit et mandavit eisdem, ut ad christiane religionis et fidei defensionem cum bonis et personis suis viriliter et indesinenter assisterent, omnibus qui in tanta necessitate fidei interessent, plenissimam omnium peccatorum suorum remissionem concedendo. Et deinde per ipsum Nicolaum predecessorem, ex relatione venerabilis fratris nostri Johannis, episcopi Atrebatensis, percepto quod dilectus filius nobilis vir Philippus, dux Burgundie, adversus impiissimum hostem dicte religionis christiane Machometum, Turcorum principem, cum magna nobilium multitudine se opponere, ac illum pro posse impugnare se offerebat, prefatus Nicolaus predecessor eisdem suis litteris adüciendo auctoritate apostolica et ex certa scientia per quasdam inter cetera concessit, statuit pariter et ordinavit, quod non modo ii, qui vere penitentes et confessi in personis et sumptibus proprüs, sed etiam qui in personis proprüs, aliorum tarnen sumptibus et expensis, licet potentes ad ferendos necessarios sumptuB forent, per annum, a die qua ipsorum quilibet signum crucis assumeret computandum, successive vel interpolatim aut, si forsan infra dictum annum contingeret opus hujusmodi congrua terminatione finiri, infra tempus quo ipsius operis prosecutio 214 fieret, in expugnando dictum Machometum illiusque complices, adherentes, fautores, receptatores et sequaces, qui sive ecclesiastici seculares Tèl ordinum quorumcuuque etiam mendicantium regulares, qui de superiorum snorum licentia, sire laïci cujuscunque sexus essent, videlicet ecclesiastici, predicando seu missas et alia divina officia celebrando, vel qui ecclesiastici seu laïci alia bonesta et pia opera exercendo, aut alias ipsis expugnantibus auxilium, consilium et favorem quomodolibet prestando laborarent, prefati Ducis exercitum seu illius sequendo vexillum, prout et quando Dux ipse duceret ordinandum, aut illi ex supradictis, quos forsan post iter arreptum in prosecutione negocii hujusmodi ab hac luce migrare contingeret, seu etiam qui nequeuntes commode aut nolentes premissa in eorum personis adimplere, qui suis duntaxat expensis juxta eorum facultates, super quo idem Nicolaus predecessor illorum conscientias oneravit, unum vel plures idoneos bellatores per dictum tempus prefato operi laboraturos transmitterent seu qui, durante dicti operis prosecutione, ad opus et utilitatem prefati Ducis illiusque exercitus hujusmodi decimam partem omnium fructuum, reddituum et proventuum ex illorum possessionibns et bonis, aut emolumentorum ex mercantiis seu artificiis eorum quibuscunque seu etiam ex quavis eorum industria quomodolibet provenientium prefato Duci seu ad id per eum deputandis ministrarent, plenissimam omnium peccatorum suorum remissionem et veniam et litteris contentarn hujusmodi consequerentur, quodque sie in eorum personis proficiscentes illo privilegio illaque immunitate gauderent, que cruce signatis pro terre sancte subsidio in generali concilio concessa erant; ac postquam recepissent signum crucis, cum uxoribus et familiis ac omnibus bonis mobilibus et immobilibus, et, si ecclesiastici forent, etiam beneficiis, dignitatibus et officiis suis sub ipsius Nicolai' predecessoris et apostolice sedis protectione permanerent locorum ordinariis dominiorum seu sub protectione et guardia prefati Ducis constitutis et cuilibet eorum ac deputandis per eos seu quemlibet ipsorum per quemlibet videlicet in suis provincia, civitate vel diocesi quecunque incerta et male ablata petendi, exigendi et cum eis, quorum interesset, componendi ac solventes quitandi facultatem concedendo. Et subsequenter decimam omnium fructuum quorumcunque beneficiorum ecclesiasticorum, quocunque nomine censerentur, per ipsum Nicolaum predecessorem pro expugnatione dictorum Turcorum in toto orbe christiano reservatam tune forsan in dominiis, protectione seu guardia predictis collectam vel exactam aut imposterum per personas ad hoe per dictum Ducem deputandas colligendam et exigendam, quantecunque quantitatis foret, eidem Duci pro tam pio et laudabili opere per alias liberaliter donavit ac successive quascunque alias indulgentias suspendendo per alias statuit, decrevit et declaravit, quod in dominiis seu protectioni aut guardie subjectis et etiam in quibusvis aliis inter illa inclavatis et adjacentibus 215 civitatibus, diocesis, terris, castris, villis et locis fructuum, reddituum et proventuum ecclesiasticorum duplicata decima secundum taxam reductam et consuetam, aut unica decima secundum verum valorem solveretur et solvi deberet, essetque in optione solvere debentium alteram ex viis hujusmodi in dieta solutione eligere et, si secundum verum valorem solvere elegissent, tune episcopi locorum valorem hujusmodi taxandi facultatem haberent. Et insuper omnes ecclesiasticas personas, qui cum prefato Duce seu illius exercita transirent, ab ipsius decime solutione eximens ipsis etiam in sacris ordinibus constitutis licentiam arma portandi et etiam evaginatis ensibus contra prefatos hostes insurgendi illosque vulnerandi et interficiendi absque alicujus irregularitatis, inhabilitatis et infamie incursu seu nota necnon etiam quibuscunque cum prefato Duce proficiscentibus ecclesiasticis et secularibus durante expeditione exercitus hujusmodi, confessorem eligendi, qui eos a peccatis suis ac quibusvis sentenciis, censuris et penis ecclesiasticis absolvere, et, si ecclesiastici forent, cum ipsis super irregularitate dispen sare posset, necnon ducibus, comitibus, marchionibus, militibus, capitaneis aliisque honestis personis in hujusmodi exercitu militantibus, ut liceret eis habere altare portatile, ac illis quisbusvis sumptibus idoneos transmitterent bellatores aut decimam fructuum, reddituum et proventuum ex illorum possessionibus et bonis seu emolumentorum ex mercantiis vel artificiis aut industria eorum (ut prefertur) provenientium persol verent; etiam ut confessor idoneus, quem quilibet eorum eligeret, plenariam remissionem omnium peccatorum suorum semel in mortis articulo eis concedere posset, ecclesiasticis quoque proficiscentibus hujusmodi ut servitiis prefati Ducis aut aliorum exercitum ipsum sequentium insistendo, quoadusque predictus exercitus rediret, fructus, redditus et proventus omnium et singulorum beneficiorum suorum ecclesiasticorum integre percipere valerent; ac postmodum ipsi Duci necnon universis ejus nepotibus et consanguineis ac ducibus, comitibus, principibus, baronibus, prelatis et militibus ceterisque personis ecclesiasticis et laïcis, qui cum exercitu ipsius Ducis personaliter transirent, quod ultra plenariam et alias per ipsum Nicolaum predecessorem concessas indulgentias et remissiones, postquam inde rediissent, etiam idoneum possent eligere confessorem, qui eis semel in vita et semel in mortis articulo omnium suorum peccatorum plenariam remissionem concedere posset, per alias gratiose indulsit, et etiam postea per alias solventibus integram vel duplicatam decimam supradictam seu illius valorem, aut id, quod ipse Dux in dominiis, gardia seu protectione predictis per focos ordinaret, ut similiter idoneum possent eligere confessorem, qui in mortis articulo dnntaxat similem omnium peccatorum suorum remissionem impenderet, ac postmodum dilecto filio Johanni , sancti Stephani in Beliomonte presbytero cardinali, imponendi humeris prefati Ducis ac omnium et singulorum 216 principum, consanguineorum, baronum et militum aliarumque predictarum personarum signum vivifice crucis per alias facultatem concedens postremo per reliquas suas litteras venerabiles fratres nostros Guillermum Tullensi et prefatum Johannem Attrebatensi episcopos, qui prefato Duci verbo, consilio et opere in directione dicti exercitus assisterent, motu proprio ad Europe et alias infidelium partes ad quas exercitus ipse transiret in eodem exercitu legatos, missos et eorum quemlibet cum potestate legati de latere usque ad ipsius Nicolai predecessoris ac sedis apostolice beneplacitum fecit, constituit et etiam deputavit, certas tune expressas facultates eis concedendo, aliaque fecit, statuit, decrevit et ordinavit, prout in singulis litteris predictis, quarum tenores, acsi de verbo ad verbum insererentur, presentibus pro expressis haberi volumus, plenius continetur. Nos igitur, qui, eodem Nicolao predecessore (sicut Domino placuit) rebus humanis exempto, fuimus divina disponente dementia ad apicem summi apostolatus assumpti, quique hodie nonnulla aliquibus ex eisdem litteris addidimus, et illas sub certis modo et forma ampliavimus, cupientes ut premissa omnia et singula, salvis moderatione et restrictione nostris infrascriptis, plenum et debitum sortiantur effectum ipsasque prenarratas litteras in modum infrascriptum, videlicet quod quoad facultates tam ecclesiasticis et in sacris ordinibus constitutis quam aliis quibuscunque personis in et cum exercitu prefati Ducis personaliter proficiscentibus, per eundem Nicolaum predecessorem concessas et superius enarratas, videlicet ecclesiasticis contra dictos Turcos vel etiam presentaliter vindicandi, hortandi et se defendendi absque alicujus irregularitatis, inhabilitatis et infamie incursu, necnon eis et aliis proficiscentibus hujusmodi confessorem eligendi, qui eos, solum a peccatis suis videlicet et de sedi apostolice reservatis. semel tantum et de aliis totiens quotiens opus fuerit, absolvat, ac cum ecclesiasticis personis etiam solum super irregularitate, si quam forsan excommunicati se divinis immiscendo contraxerint et non alias, dispenset, necnon quoad altaria portatilia solum nobilibus et dominis locorum, qui illo decenter et honorifice uti possint, facultas concessa sit et intelligatur, moderantes et restringentes ipsasque et quascumque alias in favorem Ducis et secum proficiscentium ac exercitus hujusmodi per dictum Nicolaum predecessorem concessas litteras, quarum omnium tenores, acsi de verbo ad verbum insererentur, presentibus haberi volumus pro expressis, contenta quoque in eis et inde secuta rata et grata habentes, illa omnia et singula motu proprio et ex certa scientia ac de plenitudine apostolice potestatis auctoritate apostolica tenore presentium confirmamus et approbamus, ac presentis scripti patrocinio communimus illaque viribus subsistere decernimus, supplentes omnes defectus, si qui forsan intervenerint in eisdem, ac volentes et decernentes quod executores ipsarum litterarum ad illarum executionem fidelium salutem conceditur, in publicum necessitatis christiane religionis vergat detrimentum. Sane dudum felicis recordationis Nicolaus papa V predecessor noster debitos prospectus dirigens ad reprimendam immanem persecutionem, qua sevissimus ille Macbometus Turchorum princeps in christianum debachatur sanguinem ac Christifideles ad repressionem huiusmodi spiritualibus invitans stipendiis singulis, qui personaliter proficiscerentur vel qui alios mitterent adversus ipsum Machometum in exercitu contra ipsum parando, et reliquis qui in expeditione exercitus huiusmodi pia subsidia erogarent, certas indulgentiarum et remissionum gratias concessit, nostra postmodum super hoe approbatione et innovatione cum propensiori accelerationis expeditionis exercitus huiusmodi excitatione subsecuta. Et deinde Nos etc. Christi fidelibus, qui usque ad certum tempus certis diebus etiam tune expressis confessi et contriti quasdam ecclesias oppidi Machliniensis Cameracensis diocesis visitarent et ad usus pios etiam tune expressos pia erogarent subsidia, etiam largas indulgentiarum et remissionum gratias decrevimus concedendas, prout in dicti predecessoris et nostris inde confectis literis plenius continetur. Nos itaque, quorum omnis solicitudinis cura et interni cogitatus circa expeditionem exercitus profecturorum adversus dictum Machometum versantur assidue, ne gratie, remissiones et indulgentie ad dictum oppidum pro illis consequendis confiuentibus concesse quemquam retrahant, ne personaliter in dicto proficiscatur exercitu vel alium ad illum mittat vel expeditioni predicte subsidium prestet aut alias in dispendium expeditionis exercitus huiusmodi pretendantur providere volentes, auctoritate apostolica presentium serie decernimus et etiam declaramus gratias, remissiones et indulgentias per nos ad dictum oppidum confiuentibus et prefatas ecclesias visitantibus concessas ad illos non extendi, qui commode et ex suppetentibus eis ad hoe facultatibus se capaces efficere possint indulgentiarum per litteras predecessoris nostri et nostram approbationem predictas concessarum; quinymo literas et concessionem indulgentiarum posteriores huiusmodi ipsis, qui priorum gratiarum et indulgentiarum predictarum se capaces, ut prefertur, commode constituere possunt, illis alias in suo pleno robore duraturis, nolumus aliquatenus suffragari. Mandantes presentes literas per eos, qui indulgentias posteriores huiusmodi publicabunt, in singulis locis publicationum huiusmodi sub pena excommunicationis late sententie etiam solemniter publicari. Nulli ergo etc. Datum Rome apud Sanctum Petrum anno etc. M0cccc°Lvj° pridie idus Julii, pontificatus nostri anno secundo. Archief van het Vatikaan te Rome, Reg. 450, fol. 220 verso 221; afgedrukt bij Dubrulle, blz. 23—25 en bij P. Fredericq, Rekeningen, blz. 149 en 150. 229 146. 1466, AUGUSTUS 7, ROME. — Bul van paus Calixtus III, waarbij hy zware straffen uitvaardigt tegen alwie aflaatgelden verduistert, met het oog op Mechelen. Calistus etc. dilectis filiis magistro Petro Clerici, archidiacono Brabautie in ecclesia Cameracensi, referendario, subdiacono, thesaurario, familiari ac nuntio nostro, utriusque iuris doctori, ac decano et capitulo sancti Rumoldi opidi Machliniensis Cameracensis diocesis, necnon eiusdemque etiam parochialis ecclesie, et aliarum parochialium ipsius opidi ecclesiarum reotoribus ac magistris, communitatis scabinis et consulibus opidi eiusdem, necnon Nicolao de Driele et Oberto Trabukier, operario ecclesie sancti Rumoldi huiusmodi, salutem etc. Dudum siquidem pia consideratione ducti omnibus Christifidelibus vere penitentibus et confessis certas ecclesias opidi Machliniensis Cameracensis diocesis certis mensibus, diebus et annis turn expressis visitantibus et ad usus tune similiter expressos pias elemosinas, oblationes, largitiones seu dona erogantibus ac etiam illis, qui in causis tune expressis prefatas ecclesias visitare non valentibus elemosinas huiusmodi in usus eosdem convertendas ad ecclesias predictas destinarent, quod confessores sui quos eligerent ipsos a commissis per eos de (wc) criminibus, delictis, peccatis et excessibus, necnon a quibusvis excommunicationis, suspensionis et interdicti sententiis absolutionis beneficium necnon plenissimam omnium peccatorum suorum remissionem impendere et concedere possent, sub certis modis et formis concessimus etindulsimus, prout in nostris inde confectis literis plenius continetur. Volentes igitur ut elemosine, oblationes, largitiones et dona predicta in usus, in quos illa, iuxta mentis nostre propositum, converti disposuimus, fideliter dispensentur, oportune providere, sub interminatione divini iudicii ac eterne maledictionis, quam misit Dominus super Chore, Dathan et Abiron, quos terra vivos absorbuit, districtius inhibemus, ne quis cuiuscunque status, gradus, ordinis vel conditionis aut preeminentie fuerint, etiam si archiepiscopali, episcopali, regali, ducali aut alia quacunque ecclesiastica vel mundana prefulgeant dignitate, de elemosinis, oblationibus, largitionibus seu donis predictis quidquam subtrahat, auferat, detineat aut sibi aliquatenus appropriet vel usurpet per se vel alium seu alios directe vel indirecte, quovis quesito colore, sed due partes omnium elemosinarum, oblationum, largitionum et donorum huiusmodi, que in septem ecclesiis prefatis sive in illarum capsis sive trnncis vel super illarum altaribus aut alibi tempore predicto durante et occasione indulgentiarum huiusmodi erogari vel ofFerri contigerit, nobis per vos in subsidium repriraendarum oppressionum, de quibus in dietis literis nostris fit mentio convertende, per prefatum Nicolaum de Driele depositarium nostrum ad hoe serie presentium specialiter per nos deputatum, realiter assignentur, reliquam vero terciam partem ex illis restantem 230 ia opus fabrice singularum ecclesiarum in quibus erogata fuerint ac in augmentum divini cultus inibi fiende (sic) fideliter et integraliter ad ordinationem et dispensationem magistrorum commnnitatis et scabinorum predictorum, secundum necessitatem singularum ecclesiarum dispensandam, concedimus pariter et assignamus per presentes; boe addito quod prefatus Nicolaus aut alius vel alii per eum forsan deputandi, omnes et singulas elemosinas, oblationes et dona predicta in isto primo anno et termino provenientia ac nobis vel Camere apostolice, ut premittitur, realiter assignanda recipere possint et valeant, ita tarnen quod super tercia parte ecclesiarum predictarum expense capi et deduci possint. Si quis autem in contrarium quicquid attemptare presumpserit, non possit a reatu huiusmodi ab aliquo nisi a Romano Pontifice pro tempore existente et satisfactione debita per eum de illis qui (sic) subtraxerit, abstulerit, detinuerit, appropriaverit vel usurpaverit realiter prius facta, preterquam in mortis articulo constitutus, absolutionis beneficium obtinere. Vos igitur, quibus claves et custodiam capsarum et elemosinarum ac oblationum huiusmodi gerendas commisimus atque committijeontigerit, sitis in commisso fideles, necnon decani, rectores, magistri, communitas, scabini et consules predicti, opem et operam diligenter adhibeatis, ut singule elemosine, oblationes, largitiones et dona predicta in prefatos usus, ad quos eas, ut prefertur, dispensari volumus, quantum in vobis fuerit, integre et absque ulla fraude convertantur, recepturi pro inde eterne retributionis premium ac a nobis et apostolica Sede favores benevolentie et gratie spirituales. Datum Rome apud sanctam Mariam Maiorem anno etc. MCCCCLvj0 septimo idus Augusti anno secundo. Archief van het Vatikaan te Rome, Reg. 458, fol. 221—222 verso; afgedrukt bij Dubrulle, blz. 28—30 en bij P. Fredericq, Rekeningen, blz. 150—153. 147. 1456, AUGUSTUS 7, ROME. — Bul van paus Calixtus III, waarbij hij Pieter Duclerc, aartsdiaken van Brabant, machtigt om de noodige maatregelen te nemen aangaande het aanstellen en vervangen van de biechtvaders en van de bewaarders der kisten en sleutels van den Mechelschen aflaat, enz. Calistus etc. dilecto filio magistro Petro Clerici, archidiacono Brabantie in ecclesia Cameracensi referendario, familiari et subdiacono nostro, utriusque iuris doctori, salutem etc. Cum te nostrum et Apostolice Sedis thesaurarium et nuncium in Bisuntino, Remensi et Coloniensi provinciis ac illarum civitatibus et diocesibus singulisque dominiis et locis dilecto filio nobili viro Philipo duci Burgundie subiectis pro diversis nostris et Romane eccltsie promovendis negociis et inter cetera pro recipiendis ac colligendis Christifidelium erogationibus et elemosinis, que ex indulgenciis et remissionibus, quas visitantibus certis diebus et temporibus certas ecclesias opidi Machliniensis 234 a fine diocesis eorumdem trahere presumant ac duabus dietis in Consilio generali et personis ultra certum numerum ad iudicium non vocandis et aliis constitutionibus apostolicis contrariis quibuscunque; aut si aliquibus communiter vel divisim a dicta sit Sede indultum, quod interdici, suspeudi vel excommnnicari non possint per literas apostolicas, non facientes plenam et expressam ac de verbo ad verbum indulto buiuismodi mentionem. Datum Rome apud sanctum Petrum, anno &c millesimo quadringentesimo quinquagesimo septimo, decimo kal. Septembris, pontifieatus nostri anno tercio. Archief Tan het Vatikaan te Rome, Reg. 461, fol. 291; afgedrukt bij Dubrulle, blz. 32—34 en bij P. Fredericq, Rekeningen, blz. 155—158. 149. 1458, FEBRUARI 13, BRUGGE. — Bevel van hertog Philips van Bourgondië als graaf van Henegouwen, op verzoek der drie Staten uitgevaardigd tegen de aflaatbedelaars, die het graafschap afloopen en het door hunne afpersingen verarmen. Phelippe, par la grace de Dien, duc de Bóurgoingne, de Lothier, de Brabant et de Lembourg, comte de Flandres, d'Artois, de Bóurgoingne, palatin, de Haynnau, de Hollande, de Zellande etdeNamur, marquis du Saint Empire, seigneur de Frise, de Salins et de Malines, a nostre amé et féal cousin, cbevalier, conseillier, chambellan et grant bailli de Haynnau, messire Philippe de Croy, seigneur de Sempy, et aux gens de nostre Conseil par nous ordonnez en nostra ville de Mons, salut. Receu avons humble suplication de ceux des troix Estatz de nostredit pays de Haynnau, contenant que, ja soit ce que ancbiennement aucuns questeurs ne feussent ou ayent esté reeeuz en icelui nostra pays de Haynnau a faire ponrchasser ne demander leurs questes en manière quelconque, se nou ceulx de Saint Jehan de Jhérusalem, Saint Bernard, Saint Anthonne, Saint Hubert, Saint Quentin et d'autres, qu'il nousa pleu estre reeeuz en nostredit pays; toutesvoyes, puis aucun temps en cha pluèseurs questeurs estrangiers et en tres grant nombre, de leur auctorité, se sont advancez et journellement de plus en plus se efforcent et avaiicent venir faire questes et porter leurs fièrtres, relicques et lettres en ieelui nostre pays de Haynnau, et par ce moyen y ont prins, levé et emporté, et encores prendent, lièvent et emportent chacun jour de grans sommes de deniers et tellement que a ceste cause noz povre peuple ct subgectz en icelui pays en sont moult diminuez et déceuz de leurs chevances. Car par les exprez commandemens que les administrateurs des cures en icelui nostre pays de Haynnau font a leurs parochiens de venir a 1'église aux jours que telz manières de questeurs et gens incongneuz y viennent et sont arrivez et hors des 235 festes comniandées, icelui nostre povre peuple, qui est simple, ne ose laissier de y aller et leur est forche de pour ce délaissier et babandouner le fait de leur labeur, dont ilz se doivent vivre et entretenir, et aultrement, se ilz ne obéyssoient aux commandemens des curez et administrateurs desdittes cures et ne alloient a 1'église, ilz seroient par eulx excommenyez, comme ayant désobéy au commandement de 1'évesque; et ainsi par telles voyes et manières icelui nostre povre peuple est journellement tant pressé, mengié, vexé et traveillié que plus ne peult, a son trés grand grief, préjudice et dommaige, et plus seroit, se par nous ne leur estoit sur ce pourveu. Pour coy, nous, ces choses considérées, désirons ponrveoir au bien, relièvement, utilité et prouffit d'icelui nostre povre peuple ainsi vexé et travillié, et obvier aux grans griefz et inconvéniens que, par la permission et conséquence desdittes questes, s'en pourroient ensievir, ainsi qu'il appertient, vous maudons et expressément enjoingnons que vous faittes faire exprez commandement et deffence, de par nous, et par cry publique en et par tout icelui nostre pays de Haynnau, que, d'oresenavant et sur certaines et grosses peines a nous a appliquier, aucuns questeurs ne se ingèrent ou avancbent de faire ou pourchasser leurs questes en icelui nostre pays et conté de Haynnau, et qu'irzn'y soient reeeuz en manière que ce soit, ne aucuns de nosdis subgetz soufrez estre constrains a recepvoir ne a visiter lesdittes cbasses, se il ne vous appert que iceux questeurs aient de nous et par nos lettres patentes povoir, congié et license de ce faire, en constraingnant ad ce et a payer lesdittes paines a nostre prouffit tous ceulx qui seroient trouvez avoir fait le contraire par touttes voyes de contraintes deues et raisonnables. Gar ainsi nous plaist il estre fait, non obstant quelconques lettres subreptices, impétrées ou a impétrer, ad ce contraires. Données en nostre ville de Brnges, le xiij* jour de febvrier, 1'an de grace mil quattre eens cbinquante sept. Par monseigneur le Duc, Meurin. Prov. Rijksarchief te Bergen, Cartularium gezegd Carla Maria, fol. 275—276. — Den 7en Mei van hetzelfde jaar hernieuwde de hertog dit bevel in schier gelijkluidende woorden. (Zie verder ons stuk n°. 150.) 150. 1458, MEI 7, GENT. — Tweede bevel van hertog Philips van Bourgondië, als graaf van Henegouwen, op verzoek der drie Staten uitgevaardigd tegen de aflaatbedelaars, die het graafschap afloopen en het door hunne afpersingen verarmen. Zelfde brief als die van 13 Februari 1458, enkel met de volgende wijzigingen, die wij cursief laten drukken. Philippe salut. Refue avons en manière quelconque, si non ceulx de 236 Nostre Dame de Rains, de Nostre Dame de Cambray, de Saint Jehan , Saint Quentin et Saint Hermes de Renes qu'ils nous a pleu estre sur ce pourvue, de provision et remède de justice, ainsi que dient lesdis des trois estas, pour laquelle ik nous ont trés humblement fait supplier. Pour . , . . . aucuns questeurs ne prescheurs, qui portent lettres de pardons, lesquelz puis peu de temps en ga se sont mis suz en grant nombre et diverses places par manière de queste, et desquelz on a trouvê plusieurs cabuseurs et trompeurs donnant faulse et mauvaise doctrine, non contendens a édifier le peuple, mais seukment a pure convoitise et prouffit particulier, ne se chösses, fors les dessus nommez et ceulx des églises de notredit pais de Haynnau en constraignant a ce contraires. Donné en nostre ville de Gant, le vy'e jour de may, 1'an de grace mil quatre eens cinquaute huit. Par monseigneur le Duc, C. de Vibet. Provinciaal Rijksarchief te Bergen, Etals du Hainaul, n°. 31 van den gedrukten Inventaris. Origineel op perkament met afhangend rood zegel. — Een ander schier gelijkluidend origineel van denzelfden datum, doch gegeven te Brussel, berust ook aldaar op het archief. In het begin der 16de eeuw hoort men dezelfde klachten over de aflaatbedelaars in de kronijken en in de plakkaten van den vorst. 161. 1459, maart 2, (mechelen?). — Kwijtschrift van Lucas Doncker over gelden, door hem van Jan de Leeuw en de stad Mechelen ontvangen met het doel om de zaak van den aflaat te Home te bevorderen. j h e s u s. Ic, Lucas Doncker, biden tenuere van desen linien kenne en lye, dat ic ontfanghen hebbe vore Kersmisse lestleden van meester Jan de Leew viiftich ducaten, om die uit te ghevene te Rome om de expedicie van de bullen van den aflate van Mechelen. Item noch meer hebbic ontfaen van der stad van Mechelen Ixxi ducaten, die te Rome van minder gheselschap verleet siin, ende waeraf ic deselve stad af quite stelde, behalven waert dat daer meer verleet ware, dat zij nu dat betalen souden. In kennisse ende waerheyt, so 1) Renaix of Ronse. — In het stuk te Brussel gegeven (zie nota achteraan) leest men nog: „et saint Bertault de Chaumont et Porcien". 2) Uit het stuk van 13 Febr. 1458 zijn hier de volgende woorden weggelaten: „Se il ne vous appert que iceulz questeurs aient de nous et par nos lettres patentes povoir, congié et licence de ce faire". Het weglaten van dit vroeger voorbehoud zet nog meer kracht bij aan dit tweede bevel. 237 hebbic dese quitantie met minder bant ghestelt ende ghetekent met minen marke, den tweesten dach van Meerte, anno lviii na coatume van scrivene int bisdoem van Camerike. Item ic Lucas Doncker kenne en lye, dat ic ontganghen hebbe de l ducaten van meester Jan de Leeuw. Item noch hebbe ic ontfaen van den ryentmeesters lxxi ducaten te Luick (?), die ben te Namen gbeleent siin aen de bulle van den aflaet. Dese sedele heb ic ghetyckent met mynder bant, opden ii dach in den Maert 1458. Bij mij Lucas Donckeb. Stadsarchief te Mechelen; afgedrukt bij P. Fredericq, Rekeningen, blz. 158 en 159. 152. 1459, juni 10, mantua. — Inwilliging door paus Pius II van een smeekschrift nit het bisdom Doornik, waarbij zijne bescherming ingeroepen werd tegen het misbruiken van den Mechelschen aflaat. (Absolutie geschonken aan de drie gebanvloekte moordenaars van den pastoor van Avelin.) Beatissime Pater. Dudum iniquitatis alumpni Leo de Avelin, Sigidius de Venduille, Melchior le Flamene et Martinus Gaufroy laici Tornacensis dyocesis diabolico spiritu instigati quondam Jacobum Thome alias de le Loge presbiterum, recto rem parocbialis ecclesie dicti loei de Avelin prefate dyocesis, infra chorum ipsius ecclesie nequiter et appensate interfecerunt, propter quod inquisitione per loei ordinarium seu eius officialem et eius curiam facta, idem ordinarius seu eius officialis prefatos sacrilegos sententiam excommunicationis in eos promul- gatam incurrisse illamque ecclesiam cum ipsius cimiterio fuisse et esse pollutam et cessam in divinis nedum in dicta ecclesia, verum etiam in novem aliis vicinis ecclesiis infra leucam circumquaque a dicto loco constitntis tune expressis tant esse formaliter sua ordinaria auctoritate declaravit, quodque, licet nullus preter Romanum Pontificem prefatos sacrilegos ab excessu et reatu predicto absolvere potuerit, ipsi tarnen quandam perversam vigore certarum literarum indulgencie ecclesie Mecbliniensis Cameracensis dyocesis concesse absolutionem licet nulliter et de facto ecclesie aut partibus lesis propter ea minime satisfacto extorserunt seque absolutos fore iactarunt et publicarunt, in dicte ecclesie et partium huiusmodi grave darupnum atque detrimentum. Dignetur igitur S. Y. sententiam excommunicationis et alia prenarrata prout rite gesta sunt auctoritate apostolica et certa sciencia approbare et confirmare, necnon ipsam absolutionem et quecumque inde secuta quatenus de facto processerunt revocare, cassare et annullare seu cassas ac nullas decernere et declarare de gracia speciali in contrarium facientibus non obstantibus quibuscunque et cum clausulis oportunis. 239 ad trienmum proxime futurum, omnes et singulos pauperes, debiles, claudos, leprosos, paraliticos, reos, captivos, senes et impotentes necnon devotas personas, que publice de infelici commercio corporis prius victum querentes mundi blandimenta fugierunt et ad Deum seu regularem vitam converse sunt, aut quas in boe tempore converti continget, cum illis personis, que earum curam gerunt aut in communi vita cum ipsis Domino famulentur, in dicto tarnen dominio constitutis, eorum ac omnium debilium pauperum bostiatim mendicantium confessionibus diligenter auditis per commissionem, etiam si talia forent propter que merito Sedis Apostolica foret consulenda semel duntaxat in vita debitum absolutionis beneficium impendere et penitentiam salutarem iniungere, necnon ipsis omnibus et singulis in sinceritate fidei unitate sancte Romane ecclesie ac obediencia et devocione nostra et Romanorum pontificum canonice intrantium, quod confessor ydoneus secularis vel regularis in mortis articulo plenariam peccatorum remissionem mediantibus certis orationibus pro statu universalis ecclesie ipsis omnibns et singulis imponendis, super quo tuam et aliorum confessorum conscientiam oneramus, concedere valeas seu valeat, tenore presentium de apostolica largitate indulgemus. Nulli ergo etc. nostre concessionis infringere etc. Si quis etc. Datum Mantue, anno etc. millesimo quadringentesimo quinquagesimo nono kal. Septembris, pontificatus nostri anno primo. Archief van het Vatikaan te Rome, Reg. 501, fol. 133-134; afgedrukt bij Dubrulle, blz. 35-37 en bij P. Fredericq, Rekeningen, blz. 160-162. 154. 1459, SEPTEMBER 17, MANTUA. — Bul van paus Pius II, waarbij hij maatregelen neemt over den Mechelschen aflaat en de verdeeling der gelden tijdens de verlenging van dien aflaat. Pius, etc. ad futuram rei memoriam. Pontifex, qui super omnia regna divina. Cupientes igitur ordinationem et voluntatem dicti predecessoris inviolabiliter observari quodque Christifideles ipsi, postquam de criminibus, peccatis, delictis et excessibus per eos commissis ac a sententiis et censuris prefatis auctoritate priorum aut presentium nostrarum literarum huiusmodi debita (sic) absoluti fuerint, super illis vel eorum aliquo inde molestari aut perturbari non possint, omnibus et singulis archiepiscopis, episcopis ac vicariis et officiariis necnon locorum curatis et illorum vicegerentibus tenore presentium precipimus et mandamus, quatenus, postquam eis, in quantum ad eas communiter vel divisim spectat, per literas venerabilis fratris nostri Francisci episcopi Interamnensis et dilecti filii magistri Roberti de Cambini, decani Furnensis Morinensis diocesis, decretorum doctoris, Apostolice Camere clerici, quem loco dilecti filii magistri Petri Clerici, archidiaconi 240 Brabancie in ecclesia Cameracensi, quem prioribus literis nostris una cum dicto episcopo Interamnensi, nuntium et oratorem nostrum ad bec specialiter deputaverimus, certis de causis impediti huiusmodi commissiones exequi non valentes, deputavimus et substituimus, oratorum nostrorum, thesaurariorum ac nostrum et Sedis Apostolice nunciorum per nos ad hoe deputatorum suis sigillis et sub nomine amborum vel alterius eorum munitas et per notarium publicum subscriptas constiterit dictos Christifideles utriusque sexus vigore priorum aut presentium literarum de criminibus, peccatis, delictis et excessibus per eos commissis ac a sentenciis et censuris prefatis fore coufessos et absolutos, previa (ut premittitur) satisfactione congrua, si per eos de iure prestanda fuerit vel de ea sufficienti cautione data super premissis vel eorum aliquo nullatenus molestent nee eos seu eorum aliquem per se vel alium seu alios directe vel indirecte quovis quesito colore molestari faciant aut permittant, quominus possint eis in vita et in morte omnia sacramenta ecelesiastica ministrari et eos post eorum obitum ad sepulturam ecclesiasticam admitti; quod si secus contra tenorem priorum predecessorum aut presentium literarum nostrarum veniendo fecerint, vel aliquis eorum secus fecerit, ipsos et eorum quemlibet harum serie sententia excommunicationis innodamus, a qua ab alio quam a Romano Pontifice vel ab eisdem episcopo et Roberto vel eorum altero, si tune superfuerint, et in mortis articülo constituti absolutionis beneficium nequeant obtinere. Volumus autem, quod quilibet ex Christifidelibus utriusque sexus pro consequendis indulgentiis et remissionibus huiusmodi ad opus contra sevissimum prefatum Turchum Christi nominis inimieum immanissimum huiusmodi solvere et contribuere habeat de bouis suis tantum quantum pro una septimana communiter expendere consuevit iuxta ordinationes sui confessoris, alioquin presentes indulgencie et remissiones nullatenus sibi suffragentur. Rursus volumus et harum serie indulgemus, quod ex colligendis elemosinis et piis subsidiis per fideles predictos occasione indulgentiarum huiusmodi erogandis, tempore prorogationis huiusmodi durante, tercia pars ad opus et utilitatem septem ecclesiarum predicti opidi applicari debeat, deductis tarnen prius ex tercia parte huiusmodi expensis per ipsum opidum occasione indulgenciarum factis et faciendis, prout et quemadmodum pro annis futuris prorogationem huiusmodi sequentibus per alias dicti predecessoris literas predictas eisdem ecclesiis seu earum fabricis terciam partem huiusmodi applicari concessum extitit, non obstantibus omnibus, que idem predecessor in eisdem literis non obstare voluit, aut si alicui vel aliquibus a Sede Apostolica forsan indultum existat, quod interdici, suspendi vel excommunicari non possint per literas apostolicas, non facientes plenam et expressam ac de verbo ad verbum de indulto huiusmodi mencionem ceterisque. Nulli ergo. 241 Datum Mantue, anno etc. mcccclix, quintodecimo kalendas Octobris, pontificatus nostri anno secundo. Archief van het Vatikaan te Rome, Reg. 472, fol. 223—227; afgedrukt h\j Dubrulle, blz. 37 en 38, en bij Fredericq, Rekeningen, bli. 162—164. 155. 1460, OCTOBER 22, ATRECHT. — Zware geldboeten ten bate van den Mechelschen aflaat opgelegd aan twee veroordeelde ketters der Atrechtsche „Vauderie": den vermogenden ridder Payen de Beaufforten den rijken schepen Jan Tacquet. (Aan den heer van Beauffort:) Item fust condampné d'envoyer mectre au troncq des pardons de la ville de Malines en Brabant (lequel troncq estoit ordonné pour y mectre les aumosnes de ceulx qui voulloient donner alcune pécune pour aller sur les Turcqs ennemys de la foy et pour soustenir la foy chrestienne) la somme de six mille livres de monnoye d'Artois, qui valloient cinq mille escus d'or, les septante pesans ung marcq de huit onces, pour ledit argent employer a soustenir la foy chrestienne. (Aan den schepen Jan Tacquet'.) Item fust condampné a payer au dessus-dit tronc de Malines, pour employer a soustenir ladite foy chrestienne, mille livres de monnoye dite. Jacques Du Clercq, Mémoires, deel III, blz. 68 en 69; P. Fredericq, Corpus doe. Inquisitionis Neerlandicae, deel I, blz. 382 en 383. (Zie ook P. Fredericq, Geschiedenis der Nederlandsche Inquisitie vóór hare herinrichting door Keizer Karei V, deel III.) — In het eindvonnis van het Parlement te Parijs (20 Mei 1491), waarbij de slachtoffers der Vauderie vrijgesproken en in hunne eer hersteld werden, staat ook te lezen: „[Ipsum de Belloforti] in se millium librarum summam monetae artisii pro fide adversus Turcos et non alibi impendendam ac ia loco de Malinnes extra potestatem dicti episcopi Atrebatensis ponendam". (Corpus, deel I, blz. 470.) 156. 1461, JULI 3, LEIDEN. — Aanteekening over het uitbetalen aan den pauselijken legaat, krachtens een bevel van Philips van Bourgondië, van eene som van 130 pond, afkomstig van den jubelaflaat en te Leiden aangeslagen. Alsoe die legaet ons heylichs vader den paus van Rome tot Leyden gecomen was mit brieven van mijn genadigen heer van Bourgondië, om te ontfangen die gelden, die in Sinte Pieterskerctoern stonden in sequester tusschen ons heyligen vader den paeus ende onse genad. heer voirs., die ingecomen waeren van den aflate, dat in Hollant geleit was int jair van gracie, belopende cxxx 8; soe worden opte derden dach in Julio opten thoren bij den hantvesten gegaen, dair die gelden stonden, welke gelden off gehaelt ende den 16 legaet bü scriven van ons genad. heer voirs. gelevert worden, des wort gegeven te presencie lüj personen van den gerechte, vroescip ende dieners, elx ij pl.1), gelijc manierlijc is. Ende want die presencie bij dese legaete uter kiste van den aflaetsgelden betaelt worden, ende hier voir in den ontfange ghien mencie dairaf gemaict en is, zoe wort dit hier geset tot een memorie, dat die aflaetsgelden uutgelevert sijn na uutwysing der quitancie, die van de legaet dairof der stede gelevert is, en dairom hier niet. Stadsarchief te Leiden, Kameraarsrekening van Ariaen van Lantscroen over 1439 en'volgende jaren; afgedrukt bij Van Asch van Wvjck, Voormalige bewaarplaats der privilegiën en handvesten der stad Leiden, in de Kronijk van het Historisch Genootschap te Utrecht, deel VI, blz. 416 en 417 (1850). 157. 1462, JULI 7, BRUGGE. — Brief fan Anthonius de Bobbata namens Florentijnsche bankiers van Brugge aan Jan de Leeuw tot uitbetaling van het pauselijk aandeel in de gelden van den jubelaflaat te Mechelen. Eximie doctor et domine honorande. Recommendatione premissa, mittimus dominationi vestre quoddam breve apostolieum, ex cujus tenore intelligere potestis vel poteritis, quod sanctus dominus noster mandat pecunias in manibus vestris existentes ex indulgentiis, nobis deliberari ex parte Ambrosii de Spannochiis, thesaurarii sive depositarii sui; et nos ex parte nostra parati sumus in hac re adhibere diligentiam et debitum nostrum perimplere; cum tempus institerit predicto, quid in ipsa sit dominatio vestra factura, si placeat, intimare dignemim. Et vestram dominationem conservet et dirigat Altissimus juxta votum. Ex Brugis, viia Julii anno lxij°, vestrum ad mandatum. Anthonius db Bobbata, Bernardus Cambii et socii mercatores de Florentia. (Opschrift:) Eximio doctori domino Johanni Leonis, collectori apostolico in Maclinia commoranti. Stadsarchief te Mechelen; ontleed bij Van Doren, Invenlaire des archives de Malines, deel III, blz. 134, n». 142, en bij P. Fredericq, Rekeningen, blz. 164 en 165. 168. 1468, MEI 12, ROME. — Acte van den kardinaal Lodewijk over de aflaatgelden door de pauselijke schatkist ontvangen van Jan de Leeuw, handelende namens de stad Mechelen als ontvanger dier" penningen. Universis presentes litteras inspecturis Ludovicus, miseratione divina sancti Laurentii in Damasco, sacrosanctae Romanae ecclesiae presbyter 1) Twee plakken, ter waarde van twee schilden, 8 deniers. 243 cardinalis Aquilegensis, domini papae camerarius, salutem in Domino. TJniversitati vestre notum facimus per presentes, quod venerabilis vir egregius doctor dominus Johannes Leonis de Maclinia, collector pro camera apostolica pecuniarum indulgentiarum, concessarum in opido predicto Maclinie, Cameracensis diocesis, de pecuniis indulgentiarum predictarum per eum collectis et ad apostolicam cameram pertinentibus summam mille octingentorum florenorum auriïthenensis constituentium valorem mille ducentorum septem florenorum auri de camera, et solidorum duodecim monete Romanorum per manus honorabilium virorum Petri et Johannis de Medicis et sociorum, mercatorum Plorentinorum Romanam curiam sequentium, in una. Item summam centum scutorum auri communis regis Franciae constituentium valorem nonaginta similium florenorum de camera per manus reverendo in Christo patris domini Laureniii, dei gratia episcopi Ferrariensis, die dato presentium in alia manibus eidem camerae apostolicae reverendo patri domino Antonio de Forbinio, camerae apostolicae clerico ac sanctissimi domini nostri papae generali thesaurario, pro eadem camera recipienti solvi feeit realiter et cum effectu, (ut apparet ad ordinarium introitum in libris camerae hujusmodi in duabus partitis, fol. Ixxxv) et quos mille ducentos septem florenos de camera et solidos duodecim dictae monetae dicti de Medicis penes se retinuerunt pro residno et complemento solutionis trium millium similium florenorum, quos alios apostolicae camerae mutuo concessione, dictos vero nonaginta florenos de camera dictus episcopus Ferrariensis etiam penes se retinuit in deductione pensionis suae, dum anno praeterito destinatus fuit nuntius prepositus(V) ad illustrissimum dominum regem Franciae. De quibus quidem duabus summis videlicet mille ducentorum septem florenorum de camera et duodecim solidorum in una, et nonaginta similium florenorum in alia manibus sic ut permittit solutis (?) praefatum dominum Johannem Leonis eundem et successores res et bona quaecumque omnesque(??J alios et singulos, quorum interest aut interesse poterit quomodolibet infertur, tenore praesentium quitamus, absolvimus et perpetuo liberamus. In quorum testimonium presentes litteras fieri sigillo mei cameriatus officii fecimus et jussimus appensione communiri. Datum Romae sub anno a nativitate nostri Domini millesimo quadringentesimo sexagesimo tertio, indictione undecima, die duodescima mensis Maii, pontificatus nostri domini sanctissimi in Christo patris et domini nostri Pii divina providentia pape II anno quinto. Op den band: R. Ant. de Torlino, S. d. n. pp. thesauriarius. — Visa N. Ghiusano, 6. de Valteris. Stadsarchief te Mechelen; afgedrukt bij P. Fredericq, Rekeningen, blz. 165 en 166. 244 169. 1468, NOVEMBER 12, ROME. — Kwijtschrift, door Alexis, aartsbisschop van Beneventum en pauselijken kamerheer, aan Jan de Leeuw afgeleverd voor het betalen aan de pauselijke rekenkamer van haar aandeel in de gelden van den jubelaflaat te Mechelen. TJniversis presentes litteras inspecturis Alexius, Dei gratia archiepiscopns Beneventanus, sanctissimi domini pape vicecamerarius, salutem in Domino. Universitati vestre notum facimus per presentes, quod venerabilis vir Joannes Leonis fructuum, reddituum et proventuum camere apostolice in Machlinia collector, de pecuniis. per eum ex officio collectionis predicte collectis, florenorum auri de camera mille centum octuaginta, in valore librorum ducatarum sexaginta quinque, solidorum duodecim et denariorum undecim monete Brugensis ad rationem grossorum quadraginta sex pro floreno quolibet de sigillo in una, ac flor auri de camera centum in alia manibus camere apostolice (reverendo patre domino Antonio de ForliÉö, Apostolice Camere clero, sanctissimi domini nostri pape generalis thesaurario, pro ipsa Camera recipienti) die data presentium V p[ost] merpdiem] per manus honestissimorum virorum societatis de Rabatte, mercatorum Florentinorum de Brugis, et alios V centum per manus Luisij Bruser et sociorum mercatorum de Romana curia eadem die solvi fecit efficaciter cum effectu; de quibus quidem mille centum octuaginta in una et centum in alia manibus florenorum auri de camera, sic ut premittitur solutis, prefatum dominum Jobannem collectorem ejusque heredes et successores, ac eorum omnium bona, mobilia et immobilia, presentia et futura, tenore presentium quictamus, absolvimus et perpetuo liberamus. In quorum testimonium presentes litteras fieri (?) sigillique camerariatus officii, quo in talibus utimur, fecimus et jussimus appensione commuairiiürx Datum Rome, in camera apostolica, die duodecima mensis Novembris, (anno) millesimo quadringentesimo sexagesimo tertio, indictione undecima, pontificatus sanctissimi in Christo patris et domini nostri domini Pii, divina provid«ntia pape II, anno sexto. (Signatum:) De Cub. (Signatum in plica:) Reverendus Antonius de Forlivio, apostolice Camere clericus, sanctissimi domini nostri Pape thesaurarius. (In dorso:) Quittentie van het geit der aflaeteu. Stadsarchief te Mechelen; afgedrukt bij Gyseleers-Thys, Additions et corrections, deel III, 1« stuk, blz. 112—113 en bij P. Fredericq, Rekeningen, blz. 167 en 168. 160. 1463, ABDIJ DER DUINEN. — Aanteekening van den tijdgenoot Adriaan de But (f 1488) over het verval van den aflaathandel. Tante litterarum et indulgentiarum passim vendebatur gratia, ut 245 ommino vilesceret clavium atque litterarum apostolicarum auctoritas. Adriani de But Rapiarium, uitg. door Kervijn de Lettenhove, in Chronique» relatives a Vhistoire de la Belgique sous les ducs de Bourgogne, deel I, blz. 450. 161. 1464, juni 28, spoleto. — Breve van paus Pius II, bevelende de gelden van den Mechelschen aflaat af te leveren aan de te Brugge gevestigde Florentijnsche kooplieden Antoon de Babatta en Beernaard Cambii. Pius papa II. Dilecte fili, salutem et apostolicam benedictionem. Volumus et tibi maudamus, ut omnes et singulas pecunias quomodolibet collectas ex indulgentiis Macliniensibus receptis consignes et consignari facias dilectis filiis Antonio de Rabatta et Bernardo Cambii et sociis mercatoribus Florentinis Brugis commorantibus, recipientibus nomine et vice dilecti filii Ambrosii Spanochie de Piccolominibus, depositarii pecuniarum camere apostolice, qui mercatores de dietis pecuniis faciant voluntatem dicti Ambrosii. A quibus curabis recipere has de pecuniis eis per te consignatis et thesaurario meo transmittes. Datum Spoleti, sub annulo piscatoris, die xxxviii0 Junii M cccclxiiij0, pontificatus anno sexto. Piccolomini. Stadsarchief te Mechelen; afgedrukt bij P. Fredericq, Rekeningen, blz. 168. 162. 1464, october 30, brugge, en 1465, februari 18, rome. — Kwijtschrift, door Jan de Leeuw afgeleverd over de ontvangst van 500 gouden dukaten. Jhesus. Ego Johannes Leonis de Machlinia, legum doctor, confiteor me habuisse et recepisse a dominis Guillelmo et Johanne de Paeys et sociis mercatoribus Romanae curiae sequentibus ducatos quingentos auri de camera, vigore commissionis facte Brugis per Anthonium de Rabatta et Bernardum Cambii et socios, ad instantiam thesaurarii opidi Machliniensis et meam, die xxx° mensis Octobris anno M iiii0 lxiiii. In ejus rei testimomium presentem cedulam manu mea ipsascripsi Rome. Rome, die xviii mensis Pebrnarii, anno incarnationis predicto. Jo. Leonis. Stadsarchief te Mechelen; afgedrukt bij P. Fredericq, Rekeningen, blz. 169. 246 163. 1465, MAART 9, ROME. — Acte van Lodewijk, bisschop vanAlbani, kardinaal en pauselijken kamerheer, waarbij hij erkent, dat Jan de Leeuw aflaatgelden van Mechelen gestort heeft. Universis presentes litteras inspecturis Ludovicus, miseratioue divina episcopus Albanensis, sacrosanctae Romanae ecclesias cardinalis, patriarchus Aquitaniensis, domini nostri papas camerarius, salutem in Domino. Universitati vestrae notum facimus per presentes, quod venerabilis vir egregius doctor dominus Johannes Leonis de pecuniis oblationum indulgentiarum certis ecclesiis Maliniae, Cameracensis diocesis, per sanctum-nostrum dominum Calistum papam III impositarum, etPium II confirmatarum, ut ipsas pecunias videlicet primo summam mille septingentarum nonaginta florenorum auri de camera apostolica, reverendo in Christo predicto domino Dei gratia archiepiscopo Spartacensis, sancti domini nostri papas generali thesaurario pro ipsa camera recipienti, solvi efficaciter cum effectu et quos sanctissimus dominus noster papa praedictas summas..... sive expeditionis penes se habere voluit, similiter et summam quadraginta similium florenorum pro valore quinquaginta scutorum auri, et varias Lyonis, quos ipsum dominum Johannem Leonis ex iisdem pecuniis indulgentiarum persolvi, inprimis venerabili viro domino Lucae de Phtolentis nuntio apostolico in commissione sancti nostri domini Pii papas predicti per illius successores, quae summae in toto constitnit summam mille octingentornm quadragintorum similium florenorum, et sunt per valorem quadringentarum quatuordecim librarum monetae Flandrensis de dietis indulgentiis habitarum; de quibus quidem mille octingentis quadringenta florenis sic ut permittit (?) hodie die data presentium solutis, praefatum dominum Johannem Leonis et ejusdem heredes et successores in nostrum omnium bona, mobilia et immobilia, presentia et futura tenore prassentium quitamns, absolvimus et perpetuo liberamus. In quarum testimonium, presentes fieri sigilloque cameriatus officii uti fecimus et jussimus appensione communiri. Datum Rome, sub anno a nativitate Domini MCCCCLXV, die nona Martii, pontificatus sanctissimi in Christo domini nostri domini Pauli, divina providentia pape in anno primo. Op den band: De Cubia. — Visa Ro. de Cambris, rev. archiepiscopus Epalatensis, sancti p. n. papae thesaurarius. — G. de Valtebis. Stadsarchief te Mechelen, afgedrukt bij P. Fredericq, Rekeningen, blz. 170. 164. 1465, MECHELEN EN GENT. — Uittreksel uit den tijdgenoot Adriaan de But over het overbrengen door den Paus van den aflaat uit Mechelen naar Gent, op voorspraak van den hertog van Bourgondië. Anno Domini M°CCCC°LXV0, Paulus II**, ex Venetorum oriundus 247 gremio, instantie ducis Philippi confirmavit easdem indulgentias per praedecessorem suum coucessas apud Mechliniam, insuper et illas pro tempore transtulit Gaudavi. Chronique d'Adrien de But, uitgegeven door Kervyn in de Chroniques relatives a l'histoire de la Belgique sou» les ducs'de Bourgogne, deel I, blz. 464. 166. 1467, september 18—22, gent. — Uittreksel nit de stadsrekeningen over reizen naar Brussel bij den hertog en den pauselijken legaat tot het bekomen van den aflaat in de S. Janskerk te Gent. Item, meester Aristoteles van den Steenweghe, van dat hij ter begheerte van scepenen gheweest heeft te Bruessele, by onsen harden gheduchten Heere ende prince, ende by eenen bode van onsen Heleghen vader den Paus omme te vercrighene binnen deser stede zekere pardoenen ende aflaten, trac wech den xviiien dach van Septembre ende quam weder den xxiien dach van derzelver maent, te 19 gr. 's daechs, comt van v daghen xv sc. gr. Item, meester Janne Sersanders, voor dat hij met laste van scepenen gheweest heeft te Bruessele, omme 't vors. pardoenen dat t' Sent Jans gheleyt was, trac wech den vors. xviii611 dach van Septembre ende quam weder den xxiian dach van derzelver maent, te vii sc gr.'s dachs, comt van v daghen, xx sc. gr. Stadsarchief te Gent, Rekeningen 1467—68, fol. 265 verso. 166. 1467, september 18—october 6, gent. — Uittreksel uit de stadsrekeningen over eene reis van eenen stadsbode naar Brussel aangaande den aflaat. Item, van dat de voors. Symoen, messagier, gheweest heeft met brieven om denzelven onzen gheduchten heere ende om minen heere den Canchelier, angaende den lettren van den pardoenen ende eender commissie, trac wech den xxvni'n dach van Septembre ende quam weder den v,ten dach van Octobre, comt van vm daghen, m sc. iv d. gr. Stadsarchief te Gent, Rekeningen 1467—1468, fol. 258 verso. 167. 1467, november 10, gent. — Uittreksel uit de stadsrekeningen over eene reis van eenen stadsbode bij den pastoor van Evergem bij Gent aangaande den aflaat der S'. Janskerk. Item van dat dezelve Boudin messagier gheweest heeft te Everghem an minen heere den prochiepape om met hem te sprekene ter occoysoene van der gracien t'Sente Jans, van eenen daghe. Actum xa Novembris anno LXVII, comt xx d. gr. Stadsarchief te Gent, Rekeningen 1467—68, fol. 261. 249 't Jaer van gratiën weder t'Sente Jans, ende ghyncinne't sondaechs vóór Pallemsondach anno LXVII, ende gheduerde tot Sacrarnentsdaghe, den xvicn in Wedemaent anno LXVHI. Dagboek der Gentsche Collatie (uitg. Schayes), blz. 456—8; 2*» betere uitgave van V. Fris, deel II, 209 en 210. 171. 1567—68, gent. — Uittreksel uit de Excellente Cronike van Vlaenderen over den pauselijken aflaat in de St. Janskerk aldaar. Item in het selve jaer MIIII0 ende lxvii, Paulus de paeus van Roome sandt eenen legaet aen den hertoghe Kaerle met eender bulle van grooten aflaten, ende was aflaet van allen sonden ende pijnen der sonden; twelek aflaet eerst gbeleydt was in Sint Janskercke te Ghendt, beghinnende den eersten dach van den advent voor Midwintere ende gheduerende tot den Derthiendach al den dach duere. Ende alle die poorten ende die kereken ende die kerctorren van Ghendt die waren alle verchiert metter wapene van den paeus van Roome. Ende vele biechtvaders voor diveersche plaetsen saten daer in Sint Janskercke, ende aldus so was Roome up dien tijt te Ghendt. Die Excellente Cronike van Vlaenderen, fol. cxxxiii, letterlijk vertaald bij J. Meyerus, Annalinm Flandriae Lib. xvii, fol. 342 verso. 172. 1467—68, gent. — Aanteekening uit het Gentsch Memorieboek over den pauselijken aflaat, in de St. Janskerk aldaar tweemaal verkrijgbaar gesteld. In dit jaer quam uten stoel van Roomen eene groote gratie binnen Ghent, ende was aflaet van alle sonden; de gratie gynck in den leB sondach in den Avent, ende duerde tot xiii daghen in de verspertijt; dezelve gratie ende pardoen ginghen weder inne up den Paesdach en duerde lxviij daghen, te weten tot Sacramentdach, ende daer saten xxx biechtvaders in S". Janskercke. Memorieboek der stad Ghent, dl. I, bl. 271. — Hooger leest men op 1466: „In dit jaer waren te Ghent de groote pardoenen". (Deel I, blz. 269.) 173. 1467—68, gent. — Uittreksel uit Despars over den pauselijken aflaat der St. Janskerk aldaar. Zeer corts naer dezen zant die paeus Paulus, die tweede van dien name, sijn legaet, ghenaemt Lucas, te Vlaenderen, waert an den hertoghe Charles van Bourgoengnen, met zekere bullen van aflaet ende quytseheldinghe van allerande zonden ende pynen der zonden; dewelcke 250 men van tbegbinsele van den Adveut tot Dertiendach ineluus eerst binnen St Janskercke te Ghent verdienen mochte, in des manière dat hem alle die weerelt zeer neerstelick ende vierichlick derrewaert spoede, zegghende onderlinghe tot elcanderen, dat die ghansche macht van Roome doen ter tijt binder stede van Ghendt was, ende doen mids zo mildlick ende menichsins haerlieder offeranden ende charitaten, dat er een ontallicken schat van ghelde verghadert wiert, omme de Tnrcken ende ongeloovigen qnansans mede te bevechtene, hoewel dat mer tsydert niet meer of en hoorde. N. Despars, Cronycke van den lande ende graefscepe van Vlaenderen, deel IV, blz. 14-15. 174. 1468, JANUARI 23, GENT. — Uittreksel uit de stadsrekeningen over giften, gedaan aan den pauselijken aflaat-commissaris Lucas en aan den proost van Kassei Jan Vincent, raadsheer van den hertog, mitsgaders over salaris aan de schilders Hugo van der Goes en Joost van Wassenhove voor schilderwerken aangaande den aflaat. Item ghegheven ten beveelne van scepenen meester Lucas, ghesonden van onzen heleghen vader den paus van Rome, die de pardoene brachte ende legde in de proehiekeercke van Sente Jans binnen dezer vorseyde stede, over zekere costen ende moeyten, die h\j hadde voor tlegghen van denzelven pardoenen, alzo dat gheconsenteert was bi den iii leden van dezer zeiver stede, xiiij lb. gr. Actum xxiija Januarij anno lxvij. Item ghegheven ten beveelne als boven meester Janne Vincent, provost van Cassele, raed ons vorseyden harde gheduchte heeren ende princen, ende dit over zine costen ende moeyten, die hy als beleedere van den vorseyden pardoene gheleyt binnen dezer vorseyde stede ende dertoe ghecommitteert van ons vornoumt harde gheducbts heeren weghe, ter causen van dien ghehadt heeft iij lb. xiij sc. iiij d. gr. Actum ut supra. Item ghegheven nnt laste als voren Hughen van der Goes, schildere, ende diere meer ancleven, ter causen van der schilderie ghemaect ter occysoene van den vorseyden pardoenen, naer tverclaers van der cedulle, vj lb. gr. Item ghegheven ten beveelne alsboven Joosse van Wassenhove, schildere, van xl schilden te makene metter wapene van onzen heleghen vader den paus vornoumt, om de docteürs ende andere biechtvaders alleenlic, die ghestelt waren boven den zetels omtrent den coor, naer tverclaers van der cedulle, viij sc. iiij d. gr. Stadsarchief te Gent, Rekeningen 1467—68, fol. 303. 251 175. 1468, FEBRUARI 14—MAART 8, GENT. — Uittreksel uit de stadsrekening over de reis van eenen bode naar Brussel b\j den hertog, aangaande de verlenging van den aflaat. Item, Guy van Seaerbroue van dat hy uut laste van scepenen gheweest heeft te Bruessele by den vors. onsen harden gheduchten heere ende prince omme de continuacie van den paerdoene etc, trac wech den xiiij"*"n dach van Sporcle ende quam weder den viijs,eodach vau Maerte, comt van xxiij daghen iv lb. xij sc. gr. Stadsarchief te Gent, Rekeningen 1467—68, fol. 269 verso. 176. 1468, JUNI 4—6 en 10—11, GENT. — Uittreksel nit de stadsrekeningen over reizen van twee stadsboden naar Leuven en Dendermonde aangaande den aantocht van den pauselijken legaat. Item van dat de vors. Boudin, messagier, gheweest heeft te Luevene, omme te vernemene naer de comst van den legaet van Roome toe wezende in 't lant van Ludeke, trac wech den vierden dach van Wedemaent ende quam weder den vjoen dach van der zeiver maend, comt van iij daghen v s. gr. Item Symoene van den Bossche, messagier, van dat hy met laste van scepenen gheweest heeft te Denremonde, omme te wetene de comste van minen heere den legaet binnen dezer vors. stede, trac wech den X8ten (jactt van Wedemaent, ende quam weder den xjsten dach, comt van ij daghen iij s. iv d. gr. Stadsarchief te Gent, Rekeningen 1467—68, fol. 261 verso. 177. 1468. JUNI 11, GENT. — Uittreksel uit de stadsrekeningen over de kosten, gedaan door den magistraat bij het tegemoet rijden van de hertogin en van den pauselijken aflaat-commissaris. Item ghegheven ten beveelne van scepenen vornoumt den vj trompetters van dezer vorseyde stede van reden, bi hemlieden ghedaen te diversschen waerften uut laste van scepenen vornoumt, van dat zn becondicht hebben anclevende den pardoenen ende gracien wezende binnen dezer vornoumde stede, ter incomste van onzer gheduchter vrouwen, enz. Item reden: Jan van Vaernewijc, Lievin de Pottere, Lodewijc van Maercke, scepenen van der kuere, Jacop van Waes, Jooris van den Moure ende meester Ghiselbrecht Vrient, scepenen van ghedeele, met hemlieden meester Boudin Goethals pentionaris, Jan Neukins presentmeester, drie sergauten van der kuere, drie serganten van ghedeele jeghen de comst van den legaet van Rome, doe hij in de stede quam den xj8ten dach van Junio anno lxviij; comt, met ij gr. ghegheven den ackerziecken, tzamen xviij s. vj d. gr. 252 Item ghegheven ten beveelne als voren Ghiselbrecht den Keysere, van dat hij reed achter de stede metten trompette, beteeckenende ten ij stonden de comste van minen heere den legaet van Rome vornoumt, van zinen dienste ij sc. gr. Stadsarchief te Gent, Rekeningen 1467—'79, fol. 308 n°. 2 en 307v», n». 2 en 3. 178. 1469, maart 9—11, gent. — Uittreksel nit de stadsrekeningen over de reis van eenen stadsbode naar Brugge met brieven over den aflaat. Item, Boudin de Wintere, messagier, om dat hy gheweest heeft met brieven en meester Boudin Goethals te Brugghe, omme de zake van den pardoenen, troc wech den ixen dach van Maerte ende quam weder den xien dach, comt van iij daghen v n. p. Stadsarchief te Gent, Rekeningen 1468—'69, fol. 54 verso. 179. 1469, maart 11—13, gent. — Uittreksels uit de stadsrekeningen over de reis naar Brugge van den Gentschen pensionaris en van eenen priester aangaande den aflaat der St-Janskerk. Item, meester Boudin Goethals, pentionaris, van dat hy gheweest heeft te Brugghe, met laste van scepenen an meester Lucas de Golentis, omme 't vercrighen van den pardoenen en deze jeghewoordeghe jaerscare gheleyt in de kercke van Sint Jans binnen dezer voors. stede, trac wech den vnjsten dach van Maerte anno lxviij, ende quam weder den xien dach van derzelver maend, comt van nu daghen, te nu gr. 's daeghs. Actum xi* Mareii anno lxviii, xvi sc. gr. Item, ghegheven her Clais Beernaerts, priestere, van dat hy gheweest heeft te Brugghe ter begheerten van scepenen an dem orateur, omme de zake anclevende den pardoenen gheleyt in de vors. keercke van Sente Jans, was ute nu daghe. Actum xma Martii anno lxviii, voor al viii sc. gr. Stadsarchief te Gent, Rekeningen 1468—'69, fol. 85. 180. 1469, maart 16, gent. — Uittreksel uit de stadsrekeningen over het betaalde aan Hugo van der Goes wegens het vervaardigen van pauselijke wapenschilden, uitgehangen aan de stadspoorten tijdens den aflaat. Item, ghegheven ten beveelne van scepenen vorsz. Hughen van der Goes van dat hy maecte van scilderien zeker ghetal van scilden metter wapenen van onzen heleghen vader den Paus, die ghesleghen waren voor de poorten van dezer stede omme 't beteekene van den pardoenen gheleyt binnen de voorn, stede, den xvien dach van derzelver maend viii sc. gr. Stadsarchief te Gent, Rekeningen 1468—'69, fol. 89 verso. 257 atque aliis meritoriis qperibus peecata sua omui ex parte studeant expiare, ut saltem per hec media atque remissionem et indulgenciarum largicionem hujusmodi, quibus cbristicolas omnes veluti data manu ad salutem perpetuam irritamus ac sanctorum meritis et intercessionibus adjuti ad eternam mereantur beatitudinem pervenire. Suscipiant etiam cuncti fidei eatholice professores Patris monita et instituta salutis, ad que precipue cum exaltatione ad preparandum tibi iter ad gloriam sempiternam has remissionum et indulgentiarum gratias saluberrimas, quas nos illarum dispensatores indigni tamquam Jesu Christi vicarius de sacrosancte Romane ecclesie thesauris exbibemus, ut ipsorum animas ab hostis teterrimi potestate ereptas immortali Deo Creatori nostro sicuti supremis desideramus affectibus exhibere et nos cum eis suprema beatitudine perfrui valeamus, amen. Nulli ergo omnino hominum licet hanc paginam nostre reductionis statuti, ordinacionis, elargicionis et exhibitionis infringere vel eiausu temerario contraire. Si quis autem hoe attemptare presumpserit, indignacionen omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum eius se noverit incursurum. Datum Rome apud sanctum Petrum, anno incarnacionis Dominice millesimo quadringentesimo septuagesimo tercio decimo, calendis Maii, pontificatus nostri anno sexto. Archief van het Bisdom te Gent, carton 30, n°. 454, afschrift van den tijd; gedeeltelijk ook bij Raynaldus, ad annum 4470, n°. 55, deel XVIII, blz. 220 en 224, waar verkeerdelijk als datum wordt opgegeven 4473, en in zijn geheel bij Amort, De origine, progressu, valore et fructu indulgentiarum (1735), pars I, sectio III, blz. 91—93. 184. 1472, december 1, mechelen. — Acte van Jan de Leeuw over de geldelijke vereffening, door hem gesloten met de kerkfabriek Sint-Rombouts, aangaande den aflaathandel. Jhesus. Ic, Jan de Leew, doctuer in loye, kenne en lye, dat ic ontfaen hebbe van den rentmeesteren van der stad van Mechelen mettertijt wesende, in den name van mi selven ende oec als mamboir ende in den name van Julianen Coole, wijlen Johannes sone, secretaris der stad van Mechelen, doen hi leefde, viiftich pont grooten Brabants, die Jan van der Hoeven op den Beyart gheset hadde vore wijlen Johannes Cools hoeve ghelegen te Heffene, daer ic denselven Janne van der Hoeven inne gheguedt hebbe; welke viiftich pont daerna gheset sin op de fabrike van Sinte Rommentskerke op eene erflike rente van xii Reynsche guldenen ende eenen halven tsiars. Item noch kennic ontfanghen te hebbene van denselven rentmeesters de somme van xxi lb. v s. Brabants vore de rente van vi jaren ende 17 258 v Reynsche guldens, die ie Pieteren van Steynemolene betaelt bebbe, die hi gheleent hadde der fabriken. Item noch kennic, dat ic quyt gescouwen hebbe der vorseyder fabriken xxiii lb. viii s. vi d. Brabants, die ic der fabriken gheleent hebbe ende verleet als kerkmeester in vele ende diversen perceelen, die ic overghegeven hebbe, ende dat vore mine sepulture ende der kereken recht, die mine erfghenamen na mine doot sculdioh souden wesen te betalene, waeraf men mi sculdich es brieve van quitancien te ghevene, ende oec te ghevene de kiste metten cruyeen van der gracien, also si stonden in Sinte Rommentskerke; welke sommen bovenghestelt de vorseyde rentmeesters betaelt hebben van den gracieghelde in afslane van dat der fabriken comen souden van denselven gracieghelde. Van welken sommen voirseid en noch van allen anderen saken sommen van penninghen, die ic noch boven dat voirseid staet der kerken ghedaen hebbe ende ic der kereken soude moghen heyschen toet desen daghe toe, ic derselver fabriken ende alle andere, die quitancie behoeven, quyt scilde, vri ende los, ter goeder trouwen, sonder arghelist. In kennissen der waerheyt van dat voirseid staet, so hebbic Jan vorseid dese letteren bezeghelt met minen zeghele ende gheteekent met minder hant, die ghemaect waren int jaer ons Heeren M iiii0 en lxxii, den iersten dach van December. Jo. Leonis. Stadsarchief te Mechelen; afgedrukt bij P,Fredericq, Rekminf^^wtMltHm 172. 186. 1473, AUGUSTUS 29, ROME. — Bul van Sixtus JV, waarbij bij die van Paulus II f19 April 1470) bevestigt en alle andere aflaten, tijdens den aanstaanden jubelaflaat van 1475, opschorst. Quemadmodum operosi, vigilisqne pastoris sollertia oves suae custodiae deputatas curat a ferarum praeservare incursibus, et ad statum prosperum foetu multiplicato perducere, ita quoque et nos (quibus dispositione superna universi gregis Dominici sollicitudo commissa est) et supremis desideramus adfectibus, et studiis nitimur indefessis, cunctos Christi fideles, quos a justitiae semita hostis humani generis diabolica fraude avertit, deposita peccatorum sarcina suo reconciliare auctori, ut aeternae felicitatis praemiis nostri redemtoris inaestimabili caritate media potiantur, flatque nostrae operationis ministerio, utilitate publica suadente, etiam per gratiarum susceptionem quod eorum saluti conveniat, atque nostra et praedecessorum nostrorum ordinationes salubres debitis effectibus mancipentur. Olim siquidem felicis recordationis Paulus papa II praedecessor noster, rationabilibus caussis tune expressis 259 inductns, de venerabilium fratrum nostrorum tune suorum (de quorum numero tune eramus) consilio, annum jubilaeum ad brevius tempus provida moderatione reducens, illum ad annum 25 apostolica auctoritate restrinxit; ac Toluit, statuit et decrevit ex canssis praedictis, quod singulis XXV annis jubilaeus annus praedictus celebrari deberet; quodque anno Domini M.CCCGlxxiiij proxime futuro, videlicet a vigilia nativitatis Domini nostri Jesu Christi, idem annus jubilaeus inciperet, et ut sequitur, finiretur, ac universi, et singuli utriusque sexus fideles, qui beatorum apostolorum Petri et Pauli basilicas, Lateranensem quoque, et sanctae Mariae majoris almae urbis ecclesias statutis diebus devote visitarent, omnes et singulas indulgentias, et peccatorum remissiones consequerentur, quas idem pontifex, suique praedecessores anno jubilaeo hujusmodi basilicas et ecclesias praedictas visitantibus devote concesserant, per quasdam primo, et deinde nos, qui (dicto praedecessore sicut Domino placuit, sublato de medio) fuimus divina disponente dementia ad apicem summi apostolatus adsumti, et per alias nostras litteras ejusdem Pauli praedecessoris ordinationem, voluntatem et statutum, ac omnia et singula in eisdem suis litteris contenta, de fratrum eorumdem consilio approbantes. Similiter statuimus et ordinamus, qnod annus jubilaeus praedictus cum eisdem indulgentiis, et remissionibus plenariis peccatorum anno proxime futuro a vigilia Nativitatis ejusdem incipere, et nt sequitur, continuari deberet, prout in singulis litteris praedictis (quarum tenores praesentibus haberi volumus pro expressis) plenius continetur. Verum quia postmodum tam nos, quam idem Paulus praedecessor noster, dum in humanis ageret, animarum saluti fidelium intenti, multorum principum et aliorum Christi fidelium ac devotarum personarum pulsati precibus, diversas indulgentias et peccatorum remissiones plenarias nonnullis ecclesiis, monasteriis et piis locis duximus concedendas, propter quas populorum forsan concursus ad basilicas et ecclesias antedictas retardari aut ipsius anni jubilaei celebritas minui vel intermitti posset, cum animarum non modico detrimento. Nos qui universorum credentium profectibus et saluti prospicere ex debito ministerii pastoralis adstringimur, (ne propter aliarum indulgentiarum, hactenus a nobis seu eodem Paulo vel aliis praedecessoribus nostris concessarum, hujusmodi effusionem, hoe sanctum opus, ac remissionis et gratiae annus jubilaeus intermittatur, aut fideles ipsi a tanto munere reddantur expertes) remediis opportunis providere volentes, omnes et singulas plenarias, etiam ad instar jubilaei, ac etiam commutandi vota, aut super eis, et male ablatis incertis, aut per usurariam pravitatem vel alium ïflicitum modum extortis, dispensandi et componendi, aut illa sub certis modo et forma remittendi, et deputandi confessores cum potestate absolvendi, etiam in casibus sedi apostolicae reservatis, facultates, concessiones et indulta a nobis et eadem sede, 260 vel illius auctoritate quibuscumque ecclesiis, monasteriis, bospitalibus et piis locis, universitatibus, fraternitatibus quibuslibet, tam in perpetuum quam ad certum tempus, in vita seu in mortis articulo, quovis modo aut quavis caussa quomodolibet concessas et concessa et in posterum forsitan concedendas vel eoncedenda, auctoritate apostolica tenore praesentium de apostolicae potestatis plenitudine, usque ad nostrum et ejusdem sedis beneplacitum suspendimus, illasque durante beneplacito nostro et sedis praedictae suspensas esse volumus, nee interim alicui suffragari, indulgentiis tarnen basilicarum et ecclesiarum dictae urbis in suo plenario robore durantibus. Districtius inhibentes alias indulgentias (praeter istas dumtaxat) in locis publicis vel privatis praedicari aut nuntiari, earumque praetextu a quaestoribus aliquid exigi quoquo modo. Quinimmo quaestores et praedieatores quoscumque per locorum ordinarios a praedieationibus et quaestibus hujusmodi faciendis, volumus et mandamus praesentium auctoritate arceri, sub censuris et pcenis ecclesiasticis, de quibus visum fuerit opportunum. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostrorum suspensionis, inhibitionis, mandati et voluntatis infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoe attentare praesumserit, indignationem omnipotentis Dei ac beatorum Petri et Pauli apostolorum eius se noverit incursurum. Datum Tibure, anno incarnationis Domiuicae M.OCCC.lxxiij. iiij Kal. Sept. pont. nostri anno tertio. Corpus Juris Canonid, Extravagantes Communes, lib. V, tit. 9, cap. 4. 186. 147B, ROME. —Uittreksel uit de Excellente Cronike van Vlaenderen over den jubelaflaat, die op 26 jaar gebracht werd, en over de Romevaart van den bastaard van Bourgondië, die door den Paus voor echt verklaard werd. In dit voorseyde iaer van lxxv, soe gbeliefdet onsen heleghen vader den paeus Sixtus die vierde, dat men te Roome hilt tiaer van gracien, ende ordonneirde, dat men 't voortaen houden sonde telcken xxv iaren, twelcke alsdoe teerste was. Item int selve iaer was mijn here Anthonis die bastaert van Bourgoengien te Rome, daer hi met grooter eeren ontfangen was, vele cardenalen ende bisscoppen hem tegbemoete rijdende. Ende hy wart daer ghelegitimeirt ende ghemaect als ghetrauwet kint. Ende alle dye steden van Italien ontfinghen hem met grooter eeren. Anthonis de Roovere, Excellente Cronike van Vlaenderen, fol. clxxüii (2e k.). Daarover zegt ook Despars (Cronycke van Vlaenderen, deel IV, blz. 102): „Ende sdaechs daernaer wiert Antheunis, die grooten bastaert van Bourgoengnen, te Rome by den paeus Sixtus, den vierden van dier name, niet alleene glielegitiraeert, maer bovendien ooc verclaert idoone ende capable te zijne omme 261 zijnen broedere, die hertoghe Charles van Bourgoengnen, naermaels in alle zijne landen ende heerlicheden te succederene, indient an vrau Marie, zijne dochtere, quame te ghebrekene, ten fine dat die landen in alle ghevallen behooirt wesen mochten, omme meerdre desordre ende confusie te eviterene". 187. 1476, AMSTERDAM. — Uittreksel uit Le Long, Reformatie van Amsterdam (1729), over eenen gebruikten aflaatbrief, verleend aan Geertruid Hermans dochter, leek uit het bisdom Utrecht. De voorgemelde aflaatbrieven wierden ook hier en hieromtrent verkocht, gelyk my een derselven, doch geschonden, is ter handt gekomen, zijnde in de Latynsche taaie gedrukt op perkement; doch daar was plaats open gelaaten om den naam in te vullen, aan wien ieder derselven in 't bysonder verkocht wierdt, tot welken eynde in den mynen de naame van Oheertruydt Hermans dochter, leek onder het bisdom van Utrecht, met de penne geschreven staat. J. Le Long, Historie van de reformatie der stadt Amsterdam, blz. 387. 188. 1476, AUGUSTUS 8, NARVIA (OF ROME). — Bul van Sixtus IX, waarbij hij den aflaat ten bate der St. Petershoofdkerk te Saintes, welke gelijk staat met dien van het jubeljaar te Rome, aanbeveelt met Raymundus Peraudi als oppercommissarls. Sixtus episcopus, servus servorum Dei, universis Christi fidelibus presentes literas inspecturis salutem et apostolicam benedictionem. Salvator noster, Dei patris unigenitus Ihesus Christus, qui pro universorum salute fidelium carnem sumere et crucem subire non abnuit, ac beato Petro, apostolorum principi, eollatis sibi clavibus regni celestis, ligandi atque solvendi tradidit potestatem, ejusque vicarium tam excellentissime auctoritatis plenitudine stabilivit successoribus suis, qui ejus vices tenerent in terris, exempluro laudabile prebuit imitandum, ut, sicut idem redemptor noster humano generi salutem preparavit eternam, ita nos, qui insufficientes meritis ipsius apostolorum principis sumus ordinacione superna effecti successores. Considerantes venerabiles ecclesias, precipue catbedrales insignes, non modico sumptuoso opere constructas, sepius non mediocribus reparacionibus ac restauracionibus indigere, ac ecclesias ipsas, ne ad ruinam perpetuam tendant, ehristifidelium donis et muneribus temporalibus, ipsosque christifideles sanctorum meritis et intercessionibus ac indulgenciis et remissionibus presertim plenariis posse multum adjuvari, pro ecclesiarum hujusmodi restauraeionibus et reparacionibus fiendis, christifidelibus predictis ad consequendam cum electis eterne hereditatis et beatitudinis poreionem indefessas nostre vigilancie euras totis viribus impendamus. 265 et serviciis dilectissimi- filii nostri christianissimi Prancorum regis ejusque consortia et carissimi infantis dalphini Vienensis ac ceterorum eorum liberorum pro tuicione et augmento rei publice prefati regni Francie insistentes ceteriqoe Christi utriusque sexus fideles diebus et temporibus statutis persepe ad visitandum dietam ecclesiam venire non potuerint, ne eis cedat in penam quod in anime profectum cedere debet, volumus motu et auctoritate quibus supra, ut dum semel in anno durante dicto decennio prefati fideles dietam ecclesiam visitaverint manusque adjutrices perrexerint ut prefertur, vel per certos nuncios per eosdem decanum et capitulum deputandos aliquam pecunie quotam vel valorem, juxta dictorum decani et capituli ordinacionem, ad dicte ecclesie reparacionem miserint, eam indulgenciam quo ad omnia et singula eligendo confessorem ad eorum arbitrium consequantur, quam assecuti fuissent, si dietam ecclesiam una de statutis diebus visitassent. Et ut animarum salus eo tempore pocius procureretur quo magi3 aliorum egent sufFragiis et quominus sibi ipsis proficere valent, auctoritate apostolica de thesauro ecclesie animabus in purgatorio existentibus succurrere volentes, que per caritatem ab hac luce Christo unite decesserunt et que dum viverent sibi ut hujusmodi indulgencia suffragaretur, meruerunt, paterno compacientes affectu quantum cum Deo possumus de divina misericordia confisi et de plenitudine potestatis concedimus pariter et indulgemus, ut si qui parentes, amici ac ceteri christifideles pietate commoti, pro ipsis animabus rfurgatorio igni pro expiacione penarum eisdem secundum divinam justiciam debitarum expositis durante dicto decennio pro reparacione dicte ecclesie Xanctonensis certam pecuniarum quotam aut valorem, juxta dictorum decani et capituli dicte ecclesie ac nostri collectoris ordinacionem, dietam ecclesiam visitando dederint aut per nuncios ab eisdem deputandos durante dicto decennio miserint, volumus ipsam plenariam remissionem per modum suffragii ipsis animabus purgatorii, pro quibus dietam quotam pecunie aut valorem persolverint, ut prefertur, pro relaxacione penarum valere et suffragari. Volumus insuper omnes utriusque sexus christifideles de plenitudine potestatis ex nostra mera liberalitate, qui'manus adjutrices visitando vel mittendo per supradictos nuncios pro dicta ecclesia porrexerint adjutrices ac omnes et singulos eorundem presentes defunctos aut eorum benefactores, qui in caritate decesserint, in omnibus precibus, suffragiis, elemosinis, jejunijs, oracionibus, disciplinis ac ceteris omnibus specialibus bonis, que fiunt et fieri poterunt in tota universali sacrosancta Christi ecclesia militante ac omnibus membris ejusdem in participes perpetuum fieri. Et quia hujusmodi nostre indulgencie quibusdam legitimis impedimentas anno isto millesimo quadringentesimo septuagesimo sexto ad plenum denunciari non valuerunt diebus et temporibus, juxta aliarum literarum nostrarum tenorem statutis, motu et auctoritate 271 etiam sedi apostolice reservatis, auctoritate predicta absolvere ac plenissimam omnium peccatorum remissionem anni jubilei juxta formam et tenorem litterarum apostolicarum desuper concessarnm impendere valeat, concedimus per presentes, dantes ad hoe eidem confessori vigore earundem litterarum omnimodam facultatem et auctoritatem. Pro- viso *) quod contributionem, quam pro hujusmodi indulgentiis consequendis in capsam, in loco indulgentiarum ad opus in eisdem litteris apostolicis expressum per nos ordinatam, per fideles manus facta, nobis penitus de hoe notitia singulari reponi faciatis; quodque septem ecclesias, capellas sive altaria, vobis per confessorem predictum juxta congruentiam loei in quo degitis deputanda, octo vicibus visitare teneamini et ipsi teneantur. Et si hujusmodi visitationes commode facere nequeatis, ut idem confessor loco earundem alia devotionis seu pietatis opera injungere possit, etiam facultatem concedimus per presentes. Insuper idem sanctissimus dominus noster papa per alias suas litteras communiri Datum Daventrie anno Domini millesimo quadringentesimo septuagesimo octavo, die vero decima nona mensis Mare». Forma absolutionis. Misereatur tui etc. In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti, amen. Rijksarchief te Arnhem, Archief van het voormalig klooster Bethlehem bij Doetinehem, n°. 617; op perkament geschreven, voorzien van het zegel van den legaat in roode was, besloten in een houten doosje, afhangend aan hennepkoorden. — Voor de gedeelten, die uitgelaten zijn, zie men het stuk van 13 Maart 1473. (Op de plica staat:) R. Wijssonis. 193. 1478, mei 22, mechelen. — Gedrukte aflaatbrief, door Lucas verleend aan Catharina Gellekens. — in Christo Katherina Gellekens, Cameracensis diocesis in loco pro huius neddi (?), etc. Datum Mechlinie, Cameracensis diocesis, sub anno a nativitate ..... gentesimo septuagesimo octavo, die vero xxij mensis Maij. Forma absolutionis, etc. Kon. Bibliotheek te Brussel; druk afkomstig van de Broeders van het gemeene leven aldaar, links aan den rand gedeeltelijk afgesneden, zoodat op iedere regel eenige woorden verdwenen zijn, waaronder geheel de aanhef van het stuk. 194. 1478, april 10—juni 5, brugge. — Uittreksel uit de Excellente Cronike van Vlaenderen over den jubelaflaat aldaar. Item op den Xsten dach van April anno lxxvüj ghinc inne het groot 1) Uier is eenige ruimte opengelaten. 272 aflaet te Brugghe, gheseyt het jaer van gracien, ende gheduerde totten V***" dach van Wedemaent ende dien dach al, elc mensche ghevende also vele als hi hinnen eender weke verteeren soude in spyse ende in drancke. Dies moeste elc mensche visiteren die vij kereken viij daghen lanc gheduerende. Ende dye van buyten der stede waren, die souden ontstaen met drie daghen te gane. Dit waren die seven kereken: eerst onser Vrauwen kereke. Sint Salvators kereke. Sinte Donaes kereke. Sint Jacobs kereke. Sint Gillis kereke. Sinte Wouburghen kereke. Sinte Cruys kereke buyten Brugghe. Ende dese gracie gaf die paeus Sixtus die vierde omme der orloge willé, die tusschen Yranckerijcke ende Vlaendren was, soe datmenich mensche te Roome nyet gaen en mochte, twelc een groot comfoort was voor meneghen groten sondare. Anthonis de Roovere, Excellente Cronike van Vlaenderen, fol. cc verso; vgl. fol. cciij' verso. — Op fol. ccvj verso is er sprake van den „legaet, die de pardoenen te Brugghe gebracht hadde". — Despars (Cronycke'van Vlaenderen, deel IV, bil. 165 en 166) geeft hetzelfde bericht in verkorten vorm als volgt: „Hierentusschen stelde hem een yghelick binnen der stede van Brugghe in state van gracie, verzouckende daer, in zeer oodmoedigher devotie, die zeven prochiekereken acht daghen lanck gheduerende, metsghaders ooc stekende in zekere coffers daertoe gheordonneert, al zo vele als zij de weke ordineerlick in spyse ende in drancke verteerden, omme daerby te verdienene pardoen, aflaet ende quytschel van alle zonden ende pynen der zonden, volghende 't inhondene van der bulle, 'ten dien fyne gheexpedieert by den paeus Sixtus, den vierde van dier name." 196. 1478, Juni 19, gent. — Geschreven aflaatbrief, door den pauselijken commissaris Lucas, bisschop van Sebinico, verleend aan Jacob Turbout uit het bisdom Doornik. Lucas, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Sibenicensis, sanctissimi in Christo patris et domini nostri domini Sixti divina providentia pape quarti referendarius et nuncius cum potestate legati de latere destinatus, necnon indulgentiarum anni jubilei exeentor unicus, dilecto nobis in Christo fratri Jacobo Turbout Tornacensis diocesis salutem in Domino sempiternam. Sincera fervensque devotio, quam ad sacras anni jubilei indulgentias gerere comprobare digne meretur, ut petitionibus tuis favorabiliter annuamus. Hinc est quod nos tuis devotis supplicationibus inclinati tibi auctoritate apostolica nobis desuper concessa, ut confessorem idoneum secularem vel cujusvis ordinis regularem eligere liceat, qui, tua confessione diligenter audita, te ab omnibus et singulis criminibus, excessibus, delictis et peccatis quantumcumque gravibus et enormibus etiam sedi apostilice reservatis auctoritate apostolica absolvere et plenissimam omnium peccatorum remissionem et indulgentiam anni jubilei j uxta formam 273 et tenorem litterarum apostoliearum desuper concessarum impendere valeat, concedimus per presentes, dantes ad hoe eidem confessori vigore earumdem litterarum omnimodam facultatem et auctoritatem, attento quod tu Jacobus predictus de certa contributione juxta formam et tenorem dietarum litterarum, ut nobis constat, realiter satisfecisti, ita tarnen quod septem ecclesias, capelias sive altaria tibi per confessorem predictum juxta congruenciam loei, in quo degis, deputanda octo vicibus visitare teneare — — Datum Gandavi, Tornacensis diocesis, anno Domini millesimo quadringentesimo septuagesimo octavo, mensis Junii, die vero decima nona. (Volgt de forma absolutionis). Geschreven aflaatbrief, origineel stuk berustend op het Archief van het Bisdom te Gent, Carton 31, n». 495. — Op de plica staat geschreven: Js. I. St. Demuntere ss. Op den rug (zelfde schrift): Jnbileus annus anno Domini millesimo quadragesimo septuagesimo octavo. 196. 1478 JUNI 29, ROME. — Valsche aflaatbnl van paus Sixtus IV, waarbij hjj, op aanbeveling van den koning van Cyprus, den ridder Jan van Poyrle (Poederlee')) machtigt om relikwieën en aflaten te verhandelen. Copia falsificate bulle. Sixtus episcopus servus servorum Dei venerabili fratri ac domino Johanni de Poyrle alias de Herentals, filio nostro dilecto militi salutem et apostolicam benedictionem. Vite ac morum honestas aliaque laudabilia virtutum merita, super quibus apud nos fide digno commendaris testimonio, nos inducunt nt illa tibi favorabiliter concedanius, que tuis commoditatibus fore conspicimus oportuna. Cum itaque alia3 per certas litteras commendatoriales illustris domini regis Cipri, in factis approbatis armorum, nobis publicatum fuerit et certificatum de et super eo, quod tam viriliter in campis contra Turcos et Sarracenos exhibuisti, quod quasi continuus commensalis eiusdem regis factus, quinque annis continuis in eiusdem regis famulatu bellando perstetisti et ipsos ut plurimum demittendo (?) fidemque catholicam posse tenus augmentando, quorum annorum spacio bina vice captus, et ab impiis infidelibus detentus extitisti, itaque dampna maxima passus, ab eodem rege certas litteras commendatoriales exegisti, quare dictus rex Cipri apud nos scribendo te penes nos recommendatum esse voluit et desideravit. Quodque idem rex te in actu milicie expertum, ense denudato militem et virum armate milicie percussit, ac tecum duas supereffluxiones maris argenteas in campo nigro depictas pridem ad ipsos infideles Turcos, quos tua potencia devicisti, pertinentes, deferri permisit, favitque tibi adhuc aliam arma- 1) Poederlee ten noorden van Herenthals, tusschen Herenthals en Turnhout. 18 274 tnram septem stellarum deauratarnm in campo blaveo de lasuro; scripsitque eciam idem rex, quod tu trina vice sanctum sepulchrum Domini nostri Jhesu Christi in sancta civitate Jherusalem visitasti, ibidemque quasi continue, duobus annis et quatuordecim ebdomadas moram traxisti pro Christi nomine fideliter te exhibendo et corpus tuum viriliter pro christiana religione sepius exponendo, pront etiam sepulcrum beatissime virginis Katherine, quod est in monte Svnai, ad anime tne salutem semel reverenter visitasti. Unde plurimas tibi reliquias et specialiter de sancta cruce Domini nostri Jhesu Christi et plures alias pecias dicte sancte crucis de tribus differenciis lignorum existentes, et adhuc alias, in ipsis litteris per dominum gardianum Jherusalamitanum concessas, plenarie contentas, acquisivisti, quod et quas adhuc penes te habes in custodiam. Quibus premissis sic coram nobis ventilatis per certas litteras apostolicas per predecessores nostros ob hoe tibi concessas, indulgentias infrascriptas, quantum in nobis est concessimus et indulsimus ac concedimus et indulgemus in hunc modum. Quicumque tibi donaverit nummum argenteum in recuperacionem dampnorum et periculorum, ut prefertur, passorum pro tuis expensis faciendis, ducentos et quadraginta dies indulgenciarum, et qui tantum tibi donat quantum valet unum prandium aut una cena sexcentos et quadraginta dies; et qui tantum tibi donaverit quantum in uno die cum uno famulo consumere posses, salvis contricione et confessione licitis indulgencias plenarias a pena et culpa consequetur. Quas quidem indulgencias meritis tuis, ut prefertur, concessas, nos cum ea qua decet revereucia, confirmamus et pro confirmatis haberi volumus per presentes. Quas etiam dedimus potestatem ulterius dandi cuilibet ecclesie seu capelle, ubi tibi placuerit, singulis perpetuis temporibus duraturas, unumquemque principem, baronem, militem aut familiarem armate milicie aliosquosque quoscumque dominos, sive spirituales, sive temporales, vi et virtute meritorum pretactorum, sub obediencie specie movendo et requirendo, ut ipsi, et quilibet eorum, te sustineant et sustineat temporibus quibuscumque. Ammonendo similiter singulos prelatos, religiosos et hospitaliarios, tam viros quam mulieres, cujuscunque status, gradus vel eondicionis fuerint, sub pena excommunicacionis interdict! et anathematis, ac eciam sub meritorum et indulgenciarum pretactarum consecueione, quatenus tibi cum uno tuo famulo provideant seu provideri faciant de tredecim prandiis seu cenaculis semel ad minus in anno, aut aliter in bonis tibi adeo collatis, rationabiliter contentare non omittant. Abbates quoque et prepositi, seu abbatisse et priorisse, quorumcunque monasteriorum tocius christianitatis, secundum eorum tractaciones gaudeant de indulgenciis supratactis. Patres quoque ac matres monasteriorum, qui vel que in ipsis monasteriis dispensare habent, tibi tribus diebus integris sine contradictione victum contribuant, sub penis et meritis supratactis, salvis semper in hiis concessione et contricione 275 omnium peccatorum legimitis (?) adimplendis, teque in premissis omnibus et singulis pro recommendato habeant, et ubique locorum sustineant eorum alter temporibus quibuscunque; constitucionibus seu ordinacionibus quibuscunque in contrarium facientibus, de et ab aliquibus prelatis in tui preiudicium forsitan concessis in aliquo non obstantibus. Mandamus insuper et precipimus omnibus et singulis parrochianis seu eorum vicariis et locatenentibus quibuscunque, quatenus omnia et singula in ipsis nostris litteris contenta, iuxta formam et tenorem earundem litterarum nostrarum apostolicaruro, adimpleant et adimpleri faciant, sub penis et censuris superius expressatis. Quod si secus fecerint, et presentibus nostris non paruerint mandatis, nos extunc ad penas pretactas et alias prout de iure poterimus procedemus, utique graviores. Aut si quid quibusvis aliis, communiter rel divisim, a sancta sede apostolica indultum existat, quod in tui ipsius preiudicium quomodolibet valeat redundare, ut sic ad premissa facienda compelli non possint, per litteras apostolicas non faciendo plenam et expressam de verbo ad verbum de indulto huiusmodi mencionem et qualibet alia dicte sedis indulgencia generali vel speciali cuiuscunque tenoris existat per quam presentibus non expressam vel totaliter non insertam, effectus buiusmodi gracie impediri valeat quomodolibet vél differrif et de qua cuiuscunque tenore habenda sit in nostris litteris mensio specialis. Nulli ergo huiusmodi omnino liceat hanc paginam nostre concessi onisi, indulti, assiguacionis, decreti, voluntatis et statuti infringere aut ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoe attemptare presumpserit, indignacionem omnipotentis Dei ac beatorum Petri et Pauli apostolorum eius se noverit incursurum. Ceterum quia difficile foret presentes litteras ad quecunque loca deferre, volumus quod earum transumptum duorum notariorum subscriptionibus munitum, in omnibus et per omnia eadem fides adhibeatur, qne daretur presentibus, si fuerint exbibite vel ostense. Datum Rome apud Sanctum Petrum, anno incarnacionis dominice millesimo quadringentesimo septuagesimo octavo, tercio Kal. Juin pontificatns nostri anno septimo. Collacionata est presens copia diligenter et concordat cum suo originali de verbo ad verbum per me Wilhelmum Wilhelmi Clos notarium publicum, quod protestor manu propria. Collacionata est presens copia per me Johannem Pack notarium pnblicum et concordat cum originali, quod protestor manu mea propria. Stadsarchief te Kampen, Reg. Diversorum B, fol. 45. Afgedrukt bij Nanninga Uitterdijk, Valsche aflaatbullen 148i, in Bijdragen tot de geschiedenis van Overijssrl, deel VII <1883), blz. 187—191. — Jan van Poederlee was dezelfde als de Jan van Pasloe der kronijk van Arent toe Boecop. (Zie verder stuk n°. 316 1481 tot Mei 7.) 276 197. 1478, JULI 4, MECHELEN. — Gedrnkte aflaatbrief, door den pauselijken commissaris Lucas, bisschop van Sebenico, verleend aan Petrus Crabbe en aan zijne huisvrouw Elizabeth. Lucas, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Sibinicensis, sanctissimi in Christo patris et donimi nostri Sizti, divina providentia papa quarti, referendarius et nuntius cum potestate legati de latere destinatus, necnon indulgentiarum anni jubilei executor unicus, universis et singulis presentes litteras inspecturis, salutem in Domino sempiternam. Notum facimus, quod dilectus nobis in Christo Petrus Crabbe cum uxore sua Elizabeth in loco quodque preterea ipse Petrus predictus et ejus uxor Elizabeth et omnes et singuli Datum Maéhlinie Cameracensis diocesis, anno Domini millesimo quadringentesimo septuagesimo octavo, die vero quarta mensis Julii. Forma absolutionis Stadsarchief te Mechelen, afgedrukt bij Gyseleers-Thijs, Additions et corrections deel IU, 2de stuk, blz. 14 en 15, „uyt den oorspronckelyken gedruckten brief, alwaer met de penne was ingevoegt hetgene alhier in gesublinieert is". Voor den volledigen tekst zie ons stuk n°. 206, 1480, April 6, Mechelen. 198. 1478, JULI 24. — Gedrukte aflaatbrief, door den pauselijken commissaris Lucas, bisschop van Sebenico, verleend aan Albertns en anderen uit het bisdom Utrecht. Lucas, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Sibenicensis, sanctissimi in Christo patris et domini nostri do[mini nostri Sixti, divina providentia pajpa quarti, referendarins et nuncius cum potestate legati de latere destinatus necnon indulgentiarum anni jubilei ex[ecutor unicus, universis et] singulis presentes litteras inspecturis, salutem in Domino sempiternam. Notum facimus, quod dilecti vobis in Christo Albertus eius Traiectensis diocesis D[atum] millesimo quadringentesimo septuagesimo octavo, die vero vicesima quarta mensis Julii, po[ntincatus] sanctissimi domini nostri pape anno Forma absolutionis Bibliotheek der Hoogeschool te Groningen, gedrukt op perkament, doch rechts in de geheele lengte gedeeltelijk afgesneden. (Zie Campbell, Jnnales n°. 1554.) Voor den volledigen tekst sie ons stuk n». 206, 1480, April 6, Mechelen. — De drukker was R. Paffroed te Deventer (Dr.W. B. J. van Eyk, De Proto-typographie te Deventer, in de Handelingen van het XIII' Ned. taal- en lett. Congres te Antwerpen, in 1873 gehouden, blz, 180; Antwerpen, 1875). 199. 1478, JULI 24, MIDDELBURG. — Op perkament geschreven aflaatbrief, door Lucas verleend aan Petrus Petri uit het Utrechtsche bisdom. Lucas, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Sibinicensis sanctissimi in Christo patris et domini nostri domini Sixti divini providencia 277 pape 4 [destijuatus necnon indulgenciarum anni jubilei unicus executor, universis presentes letteras inspecturis, salutem in Domino sempiternam. [Notum facimus] Petrus Petri, Trajectensis diocesis in loco Datum Middelburch, anno Domini CCCC'lxxviij, die vero xxiiii mensis Julii. Forma absolutionis, etc. Koninklijke Bibliotheek te Brussel, HS. op perkament, rechts breed afgesneden, zoodat nagenoeg een derde van den tekst verdwenen is. 200. 1478, juli 25, mechelen. — Gedrnkte aflaatbrief, door Lucas verleend aan (Aanvang) omnes per nos factas, ut asseruit, adimplevit enz. appensione communiri. Datum Machlinie prefati Cameracensis dyocesis tesimo septuagesimo octavo, die vero xxv mensis July. Koninklijke Bibliotheek te Brussel, druk afkomstig van de Broeders van het gemeene leven aldaar; de grootste helft van 't stuk is bovenaan en rechts afgesneden: zoo is de naam weggevallen, maar niet de plaats noch de datum. 201. 1478, maart—augustus, zutphen. — Aanteekening uit de stadsrekening over eene zending naar Deventer bfl de aflaatcommissarissen. Item op den saterdach voor Paschen (28 Maart) Jacobus gesant toe Deventer mit brieven ind boetschappen om den commissario van den aflaet ende broeder Andries van Campen; verdaen mitten veergelt ende presentie, xvij st. iiij d. Item sdonredages na den sonnendage Quasimodo (2 April) gescenckt den commissario van den afflait viij quarten. Noch denselven gescenckt, doe hy hyr beschreven was, viij quarten des avontz ad vj kromsterten. Item op vridach daernae gescenckt den selven to moniken viij quarten ad vj kromsterten. Item gequyt den doctoir in Reyner Pyls hues van den afflait mitten deken van Xancten ende oren gesynde, die hyr van der stadt wegen bescreven weren ende enen nacht hyr weren, in Rynsch gl. iij st. Op sonuendach post decollationis Sancti Johannis (30 Augustus) gescenckt den deken van Xanten viij quarten. Stadsarchief te Zutphen; afgedrukt bij Meinsma, Archief voor het aartsbisdom Utrecht, deel XXXII, blz. 6 en 7. — Jacobus was toen ter tijd de tweede stadsschrijver te Zutphen; broeder Andries van Campen was een predikheer uit het Zutphensche klooster; to moniken beteekent: in het predikheeren-klooster aldaai; Reyner Pyls hues was eene herberg. „De deken van Xanten" was waarschijnlijk de latere kardinaal Raymundus Peraudi, zooals Meinsma gist. 278 202. 1478 (UTRECHT?). — Op perkament geschreven aflaatbrief, namens den bisschop en ook Ingevolge de pauselijke vergunningen door de procuratoren der Utrechtsche kerkfabriek verleend aan Jan ter Becke, zijne huisvrouw zonen en dochters. Procüratores fabrice ecclesie Traiectensis dilectis nobis in Christo Johannes (sic) ter Becke et ejus uxorem (sic) cum filiis et filiabus salutem et caritatis integritatem. Postulante pie devocionis vestre affectu, quem ad fabricam predictarn fraternitatemque püssimi Martini, patroni nostri gloriosi, vos habere didicimus, hujusmodi pro affectu atque desiderio vestris benigno concurrentes assensu ad beneficium fraternitatis nostre antedicte, vos colligentes et assumentes auctoritate ordinaria nobis in hac parte commissa, vobis omnium bonorum spiritualium, que in missis, elemosinis, orationibns ceterisque beneficiis Deograt in dicta ecclesia Trajectensi in dies fiunt et in posterum fient, universarum et singularum indulgentiarum et gratiarum hujusmodi nostre fraternitati ac fabrice predicte a sancta sede apostolica necnon a reverendissimis patribus sancte Romane ecclesie cardinalibus legatisque ejusdem ac archiepiscopis et episcopis quibuscumque et qualitercumque concessarum et conceden- darum, necnon duarum missarum, unius pro defunctis l) que et unius per quempiam totius diocesis Trajectensis parochialem sacerdotem quolibet mense celebrandarum in vita pariter et in morte, plenariam participationem conferimus et elargimur per presentes. Cupientesque preterea hujusmodi fraternitatis nostre prerogativam et iudulta vobis minime latere, significamus, quod si que vota fracta, si ad ea redieritis, fidei violationes ofifensas patrum et matrum sine manuum injectione, penitentias oblitas et male expletas ac quicquid etiam furtu vel rapina seu usura aut aliquo modo alias injuste acquisiveritis, dum nescitis, cui reddetis, si eas dicte fabrice conservatis, quomodolibet commisistis, reverendissimus in Christo pater dominus episcopus Trajectensis sua auctoritate ordinaria vobis, si vere confessi fueritis atque contriti, misericorditer in Domino relaxat et, ut ex aggregatione, assumpcione et concessione nostris hujusmodi non solum spiritualern, séd eciam temporalem consequemini remunerationem, auctoritate ordinaria supradicta nobis desuper concessa vobis concedimus atque indulgemus, ut, si ecclesia, ad quam pertinetis, auctoritate ordinaria vel ejus subditorum aut statutorum provincialium sive synodalium ecclesiastico supposita fuerit interdicto vosque mori contingat, nisi nominatim fueritis excommunicati, interdicti aut publici usurarii cum divinis officiis interdicto nonobstante supradicto, ecclesiastice supulture vobis 1) tur. In cujus rei testimonium presentes nostras literas sigillo fraternitatis nostre hujusmodi, quo in talibus utimur, communiri fecimus. 1) Onleesbaar wegens een gat in het perkament. 279 Datum anno Domino millesimo quadringentesimo septuagesimo octavo mensis Rijksarchief te Arnhem, Archief van de familie Baron van Rhemen van Rhemenshuizen, in bruikleen in het archiefdepot berustende. Losse stukken : Varia, n». 1351. Aflaatbrief op perkament geschreven; het zegel is weggevallen. 203. 1479, Juni 15, utrecht. — Notarieele acte van Mei 1479, bevattende het bevel van David van Bourgondië, bisschop van Utrecht, waarbij b^j ridder Jan van Poerle (Poederlee) aan al zijne onderzaten van het bisdom aanbeveelt tot uitvoering der (valsche) bul, door paus Sixtus IV op 29 Juni 1478 hem te Rome verleend. Instrumentum transsumpti. In Christi nomine amen. Anno ejusdem nativitatis millesimo quadringentesimo octuagesimo indictione tredecima, mensis Maij dievicessima sexta, hora fere vesperarum aut circiter, pontificatus sanctissimi in Christo patris et domini nostri domini Sixti, divina providentia pape quarti anno decimo, in nostrorum notariorum publicorum ac testium subscriptorum ad hoe vocatorum specialiter et rogatorum presentia personaliter constitutus nobilis et circumspectus vir, dominus Johannes de Poyrela alias de Herenthals, miles, parcium Brabancie, Cameracensis diocesis, habens in suis manibus literam reverendissimi in Christo patris ac domini nostri domini David, divina providentia episcopi Traiectensis eius (?) veram et indubitatam, bulle sanctissimi in Christo patriset domini nostri domini Sixti, divina providentia pape quarti, confirmacionis, ratificacionis et approbacionis, sigillo reverendissimi domini Traiectensis munitam, quam tenore infrascripto in medium exhibuit, presentavit et produxit, ipsamque transsumi, exemplari et in publicam formam redigi per nos notarios pnblicos subscriptos debita cum instancia postulavit. Quam quidem bulle confirmacionem preassertam de manu dicti domini Johannis militis cum honore et reverencia debitis recepimus, vidimus, aceeptavimus, diligenterque et inspeximus, eamque post receptionem, visionem et inspectionem ac alia premissa, sanam, integram, illesam, non viciatam, non cancellatam nee rasam nee in aliqua sui parte suspectam, sed omni prorsus snspicione et vicio carentem reperimus et invenimus, quam de verbo ad verbum perlegimus et publicavimus, transsumpsimus et exemplificavimus, atque in hanc publicam formam redegimus. Cuius quidem prelibate bulle confirmacionis et ratificacionis tenor sequitur et est talis: David de Burgundia, Dei et apostolice sedis gracia episcopus Traiectensis, universis et singulis nostre dyocesis prelatis, spiritualibus et temporalibus, judicibns, ecclesiarumque rectoribus seu eorum locatenentibus, cuiuscumque etiam status, eondicionis aut sexus fuerint, cunctis singulisque christifidelibus, ad quem vel ad quos nostre presentes littere 281 ecclesie beati Nicolai episcopi, sub anno, indictione, mense, die, hora et pontificatu quibus supra. Presentibus ibidem bonorabilibus viris ac dommis Amilio filio Jacobi et Symone fratre Johannis Gerst, eiusdem ecclesie presbiteris Traiectensis dyocesis, testibus fide dignis ad premissa vocatis specialiter et rogatis. Et ego Symon filius Theodrici de Amstelredammis clericus Traiectensis dyocesis publicus sacra imperiali auctoritate notarius, presentacioni, requisicioni, visioni, collacioni, examinacioni, omnibusque alijs et singulis premissis, dum sic ut supra scribuntur herent et agerentur, una cum honorabili ac provido viro Anthonio Vrye nostro in ea parte connotario publico, infrascripto testibusque supranominatis presens vocatus interim, eaque sic fieri vidi et audivi, ideoque presenti publico transumpti instrumento exinde confecto manu alterius fideliter scripto, signum meum tabellionatus solitum et consuetum aponi et hic me subscripsi in fidem et testimonium premissorum rogatus et requisitus. Stadsarchief te Kampen: Reg. Diversorum B, folio 48 verso. Afgedrukt bij Nanninga Uitterdijk, Valsclie aflaatbullen 1481 in Bijdragen tot de Geschiedenis van Overijssel, deel VII (1883), blz. 191—195. 204. 1479, UTRECHT. — Uittreksel uit het Buurspraeck-boeck over eene poging tot omkooperij (?) aldaar tijdens den pauselijken aflaat. Alzoe over tween jaren, doe dat Roemsche aflaet alhijr laetstwirve was, ienige personen gekomen zijn voer ene der jofferen cameren, godtcamer van der Meer, daer Dyrick Guuyl op die tijt inne woende, doppende aen die doer ofte veynster van der cameren, ende als Dynck znn veynster opdede, had een van den zeiven personen enen knoppeldoick in zijnre hant, daerinne waren vjjftich Arnemssche gulden, zecgende tot Dyrick: „Hout, Dyrick, hyr zijn vyftich gulden; verteert die, eer ghy meer bidt, ende bidde voir die ziele, daer dat van gekomen is". Ende want men niet en weet, wie dat gedaen heeft, soe laet die Rait weten ende gebiet denghenen, die dat gedaen of daerby over ende aen geweest of rait daartoe gegeven hebben, dat zy dat onsen oversten in der tijt te kennen geven binnen acht dagen naistcomende. Ende waert zake, dat die Rait daerenthenden ymande broikaftich daerinne vonden, dat zoude die Rait aen den broikigen zwaerliken corrigeren, anderen tot enen exempele. Archief van Utrecht, Buurspraeck-boeck van Utrecht. Ook afgedrukt bij Dodt, Archief, deel V, blz. 118. 282 205. 1480, MAART 24, KAMPEN. — Ridder Jan van Poerle (Poederlee) verleent, uit kracht van eene (valsche) bul van paus Sixtus IV, aan het convent van St. Michiel op den Oirt buiten Kampen, een aflaat van 240 of 640 dagen of voor altijd, naar gelang van eene meerdere of mindere betaling. Johan van Poerlo anders genomt van Herentals, ridder, doe kondich allen korstenen, gelovigen menschen, dat ick van beveel ende machte onses alre hillixstes vaders Sixtus die vierde pauwes bullen, dair dit transsumpt uut gescreven is van worde te worde, geteykent mit twe uotarius handen, soe die bulle dat begrijpt, gemachticht byn desse gracie ende aflaet te setten ende te geven tot wat kereken, capellen offt geestelicken plaetsen, soe als my dat belyvenen sal. Soe ist dat ick Johan ritter voirsz. uut sonderlingen mynnen ende verdyenten, die my kundich is, gunne den ersamen convent Sunte Michaels kereke buten Campen gelegen opten Oirt van den derden orde Sanct Fransisci ende oeren mede inwoenres ende tafelgenoten alle die gracie, genade ende afHatten, die my gegunnet ende gegeven sint van onsen hilligen vader den pauwes voirsz., dat is, soe wie desen kereken off conventualen ter kereken behoeft eenen suveren pennyng gave, die sal verdienen twehondert dage aflaets ende viertich. Ende so wie desser vorsz. kereken off den personnen des convents soe veel gave in almissen als ick op enen mael myt enen knecht verteren mach, sesshondert ende viertich dage aflaets. Ende die deser kereken off conventualen ter kereken behoeff soewel in almissen gave als ick mit enen knecht in eenen heelen dage verteren mach, dat ick taxere op sess witte stuvers off alsoe voel meer als den bichtvader guet sal duncken, die ontfangt vol ende allinge vergiffenisse van pynnen ende van sonden, waer berouwe ende claer bycht altoes hiermede in bescheyden. Ende desse gracien ende afflaten wil ick, dat in desser voirnomder kereken alle kerstenen-mensche verdinen moegen ende alle essen nae wesen sullen, als sie doen als voirsz. staet. Ende neemtlick op twe hoechtiden als twe dage voir ons heeren hemelvairts dage, ende die hiele octave dairnae ende des gelijcx op sanct Michiels hoechtide, voir ende nae, ende dit sal ten ewigen tyden vastenen, durende wesen. Nochtans en sint andere dage off tide hiermede niet uutgeslotën. Mer die susters des convents ende oir stadige taffelgenoten, die moegen dat verdinen mit dat hem oir bichtvader sal hieten doen. Ende wert sake dat deser kereken sancte Michiels off den conventualen in deser sake enich hynder off wedersegge in geschiede van yemant, dat sy de mit pauwes-banne ende interdickt sullen moegen vervolgen, mit geestelicken rechte nae untwysinge der bulle in allen manyeren off my dit in mijn eygeu persoen selve geschiet weer. In kennisse der wairheit hebbe ick Johan, ritter voirsz., mynne segel hier beneden an 287 211. 1480, juni 7, delft. — Gedrukte aflaatbrief, door den pauselijken commissaris Lucas verleend aan Florentius Hendrikszoon Bugghe en aan Margaretha, zijne wettelijke echtvrouw, uit het bisdom Utrecht. Lucas, Dei et apostolice sedis gratia episcopis Sibenicensis salutem. Notum facimus, quod dilectw* nobis in Christo Florentius, filius Heynrici Bugghe quodque preterea Margaretha, uxor ejus kgitima, Trajectensis diocesis et omnes et singuli de sua familia domestica Datum in Delff, Trajectensis diocesis, anno a nativitate Domini millesimo quadringentesimo octuagesimo, die vero septima mensis Junii, pontificatus prefati sanctissimi domini nostri Sixti anno nono. Forma absolutionis Gedrukt stuk der verzameling van Mr. W. C. Ackersdijck te Rotterdam in 1831; afgedrukt door Ackersdijck, Bijdrage tot de verhandeling van den Hoogl. N. C. Kist enz., in Kist en Roijaards, Archief voor kerkelijke geschiedenis, deel I. — Het stuk is onderaan afgesneden en bevat slechts het begin van de Forma absolutionis. 212. 1480, juli 9, assen. — Gedrukte aflaatbrief, door den pauselijken commissaris Lucas verleend aan Johannes by der Eerken, alsmede aan Alheydis zijne echtgenoot», Margreta, Gertrudis en Johannes (hunne kinderen ?). Lucas, Dei et apostolicae Notum facimus, quod dilectws nobis in Christo Johannes by der Kerken quodque propterea Alheydis ejus uxor, Margreta, Gertrudis, Johannes ac omnes et singuli de sua familia appen- sione communiri. Datum Asse anno a nativitate Domini millesimo quadringentesimo octuagesimo, die vero nona mensis Jutij, pontificatus prefati sanctissimi domini nostri Sixti anno nono. Forma absolutionis^ .... Museum Meermannianum te 's Gravenhage, stuk n'. 35. 213. 1480, leuven. — Gedrukte oningevulde aflaatbrief der orde van S*. Jan te Jerusalem (gedrukt te Leuven). ün iversis singulis litteras inspecturis nos, magister et fratres sacri Hospitalis sancti Joannis Hierusalem, notum facimus, quod sanctissimus promeruisse declaramus. Datum sub sigillo nostro ad hoe ordinato anno Domini M.CCCC.lxxx. die mensis Forma absolutionis, enz. Museum Meermannianum te 's Gravenhage, stuk n°. 36; druk van Johannes de Westphalia te Leuven (Campbell, n°. 1558), , 288 214. 1481, april 2, zutphen. — Aanteekening uit de stadsrekening over een wijngeschenk aan den aflaatcommissaris. Noch den commissario van den afflait op manendach dairna (na den sonnendach Letare Jherusalem) gescenkt vin quarten. Stadsarchief te Zutphen; afgedrukt bij Meinsma, Archief voor het aartsbisdom Utrecht, deel XXXII, blz. 8.— Meinsma gist, dat die aflaatcommissaris was: „Frater Johannes de Cardona, bajulivus Majoricarum, reverendissimi domini et magni magistri Hospitalis sancti Johannis Jherosolomitani et sacri conventus Rhodi locum tenens, ac sanctissimi domini nostri pape ad prosequendum opus indulgentiarum in sancte fidei defensionem per Almanniam et illa adjacentia loca commissarius specialiter deputatus". Van hem is een aflaatbrief nit dien tijd bekend (Deventer, 28 Februari 1481). 215. 1481, april 28, (mechelen?)— Gedrukte aflaatbrief, door den pauselijken commissaris Raymundus Peraudi verleend aan den Mechelschen schepen Philips Kerreman. Universis presentes litteras inspecturis, Raymundus Peraudi, sacre pagine professor, Alvi[siensisJ archidiaconus in ecclesia Xanctonensis, sancte sedis apostolice prothonotarius, orator et nuncjus apostolicus, commissarius in hac parte, salutem. Notum facimus, quod dominus Innocentius papa octavus et modernus, cunctis utriusque sexus Christifidelibus manus adjutrices pro tuitione fidei orthodoxe contra Thurcos porrigentibus propter jubileum et alias facultates in litteris apostolicis desuper confectis contentas, quatenus possent eligere confessorem seeularem vel regularem, qui eos ab omnibus excessibus et delictis preterquam sedi apostolice reservatis, totiens quotiens opus fuerit, absolvere possint et insuper, totiens quotiens ad talem statum devenerint, ut verisimiliter de eorum morte dubitetur atque in mortis articulo omnium suorum peccatorum remissionem eis valeat impartiri de sue plenitudine potestatis facultatem concessit, facultas associationis sive participationis omnium ecclesie suffragiorum. Voluit quoque idem sanctissimus dominus noster motu proprio omnes et singulos hujusmodi benefactores atque eorum parentes (defunctos) aut benefactores, qui cum charitate decesserint, in omnibus precibus, suffragiis, missis, elemosinis, jejuniis, orationibus, disciplinis et ceteris omnibus spiritualibus bonis, qui fiunt et fieri potueruut in tota universali sacrosancta Christi ecclesia militant et omnibus membris ejusdem in perpetuum participes fieri. Cum itaque devottts in Cbristo Philippus Kerreman, civis Mechliniensis, ad ipsius fidei subventione et defensione juxta summi pontificis intentione, prout per presentes litteras sibi in hujusmodi testimonium a nobis traditas approbamus, contulerit ejusdem auctoritatem pontificis sibi, 289 ut indulgentia pro tuitione fidei concessa, quoad in superiore contenta, uti et gaudere valeat, merito constat esse concessum. Datum sub sigillo ad hoe ordinato (die) XXVIII mensis Aprilis, anno Domini millesimo quadringentesimo octuagesimo primo. Forma absolutionis in vita totiens quotiens. Misereatur tui etc. Dominus noster Jesus Christus per meritum sue passionis(te) absolvat(et) auctoritate (ipsius) et apostolica mihi in hac parte commissa et tibi concessa, ego te absolvo ab omnibus peccatis tuis. In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Amen. Forma absolutionis et plenariae remissionis in mortis articulo vel veri simili. Misereatur tui etc. Dominus noster Jesus Christus per meritum sue passionis te absolvat et ego auctoritate ipsius et apostolica mihi in hac parte commissa et tibi concessa, te absolvo, primo ab omni sententia excommunicationis majoris vel minoris si qnam incurristi, deinde ab omnibus peccatis tuis conferendo tibi plenaria omnium peccatorum tuornm remissionem remittendo tibi penas purgatorii. In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Amen. Gedrukt blad; afgedrukt bij Gijselars-Thijs, Additions et Corrections, deel III, 2e stuk, blz. 60—61. „Copié sur 1'original impriraé qui se trouve a la bibliothèque de I'èditeur, et oü sont ajouté avec la plume les mots imprimés en autres caractères". — „Predictus Philippus Kerreman erat scabinus". Vergelijk n°. 226, 1484, Mei 31 en n°. 231, 1487, Januari.— Een oningevulde gelijkluidende aflaatbrief wordt bewaard te 's Gravenhage in het Museum Meermannianum, stuk n°. 37. 216. 1481, TOT MEI 7, KAMPEN. — Uittreksel uit de Kronijk van Arent toe Boecop over de lotgevallen van den valschen aflaathandelaar Jan van Pasloe (Jan van Poederlee) aldaar. Het heft sich begheven, dat int jaer 1481 een aventurier, ghenomt Jan van Pasloe, bynnen Campen ys ghecoemen; desse sellive hadde toe Roemen und overall ghewest, ende hadde twe falsche bullen, hem (als hy sede) van tween pauessen verleynt und gheven, dye eene van paus Pius dye tweede van den naem, und dye anderde van dye paus Sixtus dye vyerde van den naem, doe ter tijt paues van Roemen, wellicke falsche pauesselicke breven vermochten, dat hy alle closteren und kerricken üuyt volcoemen pauesselicke macht moebte gheven und vergonnen, dat men alldaer afflaet van sonden mochte verdyennen; noch vermelden dye sellive breven, dat by een stneke holdes hadde, dat was warractelick und sonder alle twivell van dat crusse ons Saliehmakers; noch hyerboven hadde desse voirs. Jan van Passeloe eynen falschen breff, hem gheven van heer David van Borgondien, byscop van Wttert, waerin hy denselliven Jan vergondt solde; hebben, 19 290 dat hy dat sellive afflaet solde moeghen legghen und uytdellen in syn bysdoem. Soe heft sich begheven, dat desse voers. Jan van dyt holt bynnen Campen an ghistelicke luden, ende in Hollant an werrelicke luden vercoft voer toe wessen van dat crusse ons Herren, und als hyymans dyt holt toende off overleverde, heft hy dat sellive groetelicke eerre und dynst bewessen. Noch heft desse sellive Jan myt den Beghinnen van sinte Michgels closter van Campen opten Oirt ghehandèlt, und alldaer in dye kerrickke vergondt, dat men daer afflaet van alle sonden mocbte verdynnen, waervan dye Beghinen hem 7 g. g. gaven. Schepen und raedt der stadt Campen laten bem'by den cop nemen und hebben dye breven, soe van dye paues ende van den byscop vals ghevonden, is ter pinne ghestalt, heft becant dat hy datsellive stucke holdes, ende was lignum aloe, dat hy sede' dat het van dat crusse ons Herren was, bynnen Campen hadde ghecofft und daervan in Hollant 35 .ryns g. hadde ghenoeten; ende dat hy dye valsche coepien der breven bynnen Campen hadde doen scriven und myt falsche noetarien handen hadde laten ondertekenen, und becande mede dat hy vake, soe bynnen Roemen als bynnen Campen, ghewaerscouwt was, dat hy tsellive nyet doen solde, off wolde daermede in last und lyden, sonder twivel, coemen. Ende hem worde bynnen Campen opten 7 dach May, int jaer 1481, den cop affghehouwèn.. Croenick van byscoppen van Uttert van Arent toe Boecop, uitgegeven in het Codex diplomaticus Neerlandicus van het Historisch Genootschap van Utrecht, 2de Serie, deel V, bis. 772-773 (1860). — Zie hierboven de stukken n". 196' 203 en 205. 217. 1481, MEI 7, KAMPEN. — Aanteekening uit een schepenboek over de menigvuldige bedriegerijen van den valschen aflaathandelaar Jan van Poyerloe (Poederlee), die met het zwaard onthoofd werd. Anno domini MCCCCLXXXI". Johan van Poyerloe anders geheten van Herentals, bekent ende belyet dat hie willende ende wetende gebruket heeft twee valssche pauwesbulle ende breve, die eene solde hem hebben verleent papa Pius ii"8, die ander papa Sixtus iiij"8 nu pauwes wesende; welke breve ende bulle syn inhaldende van afflaten van allen sunden, van pyne ende van schuit, die hie solde moegen leggen op kereken, capellen ende cloesteren, dairt hem solde gelieven. Item hie heefft in die pauwesbreve voirsz. valschelicken mede doen setten ende scriven, dat hie drierhande holt van dat hillige Cruys hadde, dat in der wairheit also niet en is. Item boven dat hie gewairnt ende hem gesacht was bynnen Romen 30S bonorum temporalium dicte nostre ecclesie. In quorum omnium et singulorum fidem et testimonium premissorum has presentes nostras literas manu notarii et scribe nostri infrascripti signari sigillique nostri capitularis appensione muniri fecimus. Acta 'fuerunt hec in capitulo nostro, in quo eramus ad sonum pulsate capitularis campane more nostro consueto capitulariter congregati. Nos, Arnoldus Regis in dicto capitulo presidens, Petrus Barioen, Raymundus JansmeHi, Johannes Garyn, Aymericus Bruuck, Johannes Arnoldi, Itherius Gwilbaudi, Oliverius Ioaberti, Johannes Marascalli, Petrus Connant, Ademarus Ardelon, Johannes Hansson, Johannes Milonis, Symon Rinalck, Johannes Petrus et Johannes üüchen, canonici prebendati predicte ecclesie Xanctonensis, capitulum nostrum facientes et celebrantes, die secunda mensis Aprilis, anno Domini millesimo quadringentésimo septuagesimo nono, presentibus ibidem discretis viris dominis Stephano Sanceity Johanne Bruuck et Georgio Guillemals, presbyteria, testibus ad premissa vocatis et rogatis. (Sic signatumi) J. Porestry (et sigillatum in cera rubea). Qui quidem reverendus pater dominus et magister Raymundus Peraudi, archidiaconus et commissarius prefatus, fecit, constituit, creavit, nominavit et solempniter ordinavit ac presentium tenore facit, constituit, creat et solempniter ordinat procuratorem suum seu commissarium generalem et succollectorem ac negotiorum infrascriptorum gestorem venerabilem egregiumque et doctissimum virnm dominum et magistrum Ludovieum de Wurri, decanum ecclesie collegiate Dolensis et in utroque jure licentiatum benemeritum, et quos dictus dominus decanus ad negotium infrascriptum duxerit eligendos seu nominandos atque vice et nomine nostro substituendos, videlicet ad publicandum publicarique faciendum et requirendum sacratissimas indulgencias prefatas pro tuicione fidei et reparatione ecclesie cathedralis Xanctonensis, que secunda in toto orbe terrarum ad honorem beati Petri apostolorum principis erecta existit, concessas in diocesibus Goloniensi, Trajectensi, Monasteriensi et Osnaburgensi atque toto ducatu Glivensi et partibus, in quibus dictus dominus decanus Dolensis pro dicta pnblicatione gressus diriget suos, locaque ad dictas indulgencias consequendas nominandum et deputandum, cistosque seu capsas, ad elemosinas christifidelium dictas indulgentias, facultates et gratias, obtineri volencium reponendas, ponendum et ordinandum seu poni et ordinari faciendum, confessioualiaque distribuendum et distribui faciendum, confessoresque auctoritate apostolica admittendum et recipiendum de facultatibus, que nobis per bullam reservatis utendum et viris- doctis uti permittendum; verum eciam quascunque oblaciones, pecunias seu quotas ad effectum hujusmodi indulgenciarum consequendarum largiendas mittendasque et erogandas recipiendum, petendum et requirendum juxta litterarum apostolicarum formam et continentiam; dictasque 304 pecunias recolligendum et de receptiaquitandum et quitancias dandum; rebellesque et impedientes hujusmodi publicationem puniendum et puniri faciendum usque ad declaracionem penarum, senteuciarum et censurarum in litteris apostolicis contentarum, eciam cum invocatione brachii secularis, si opus fuerit; et specialiter recipiendum ab omnibus aliis comtnissariis a dicto reverendo patre domino commissario apostolico in illis partibus deputatis et ordinatis, videlicet a reverendo patre domino vicario generali Trajectensi pronunc existenti, a magistro Arnoldo Block de Dordraco et a ceteris quibuscunque et eisdem quitancias de receptis dandum; ceteraque omnia et singula circa hoe necessaria et oportuna faciendum et exercendum, que nos faceremus et facere possemus, si presentes interessemus. De et super quibus premissis omnibus et singulis dictus reverendus pater dominus commissarius apostolicus prefatus petiit a me, notario publico subscripto, et per me sibi fieri unnm publicum instrumentum, quod sibi duxi concedendum. Acta fuerunt hec Bruccellis sub anno, indictione, mense, die et pontificatu quibus supra, presentibus ibidem discretie viris reverendo patre Nicolao, episcopo Salubricensi, Jacobo de Labasse, Cameracensis diocesis, et Jacobo Adriani de Rebeck, Trajectensis diocesis, testibus ad premissa vocatis; et in majus testimonium dictus dominus commissarius sigillum suum duxit apponendum. Et quia ego, Franciscus Petitelli, clericus Lucionensis diocesis, in decretis bacularius (sic), publicus apostolica et imperiali auctoritatibus notarius, hujusmodi procuratoris et commissarii creacioni, potestatis dationi ceterisque premissis omnibus et singulis, dum, sieut premittitur, per dictum reverenduin patrem agerentur, dicerentur et fierent, unacum prenominatis testibus presens intertui, eaque omnia et singula sic dici et fieri vidd et audivi. Idcirco huic presenti pubKco instrumento manu propria scripto signum meum publicum hic me subscribendo apposui, in fidem et testimonium omnium et singulorum premissorum requisitus et rogatus. Bibliotheek der Hoogeschool te Gent, Hs. n°. 287 (Cat. 138, Acta varia etc), fol. 31—34. 228. 1484, JULI 30, (ZUTPHEN?). — Gedrukte aflaatbrief door den pauselijken commissaris Raymundus Peraudi verleend aan , zoon van Gerard, en aan Mila, zjjne echtgenoote. Universis presentes litteras inspecturis Raymundus Peraudi, in sacra pagina professor, eollator et commissarius a sede apostolica specialiter deputatus, necnon decanus et capittulum ecclesie Xanctonensis salutem. Notum facimus, quod sanctissimus in Christo pater et dominus noster dominus Sixtus, divina providentia papa qnartus et modernus, cunctis utriusque sexus christifidelibus de bonis suis pro tuicione fidei orthodoxe 7 consilio praedictorum et apostolicae plenitudine potestatis, ut universi Christi fideles, qui vere pcenitentes et confessi in anno a nativitate eiusdem Domini M.CCCL. proxime futuro et deinceps perpetuis futuris temporibus de quinquaginta in quinquaginta annis, praedictas eorundem Petri et Pauli apostolorum basilicas et Lateranensem ecclesiam (quam inclytae recordationis Constantinus, postquam per beatum Silvestrum, sicut per eosdem apostolos Deo revelante cognovit, renatus fonte baptismatis fuerat et a contagio leprae mundatus, in honorem Salvatoris construxisse, qnamque idem beatus Silvester novo sanctificationis et chrismationis genere dedicasse legitur, et in cuius ecclesiae parietibus praefati Salvatoris imago depicta primum toti populo Romano viaibiliter apparuit devotius veneranda, quam ex his et alliis certis et rationabilibus causis, ut ipsa ecclesia pariter indulgentiae praedictae privilegio decoretur, et devotus populus ab eodem Salvatore, qui in praefatis apostolis mirabilis praedicatur, eorum meritis et precibus indulgentiae mereatur percipere largitatem, in hac censuimus honorandam, causa devotionis modo praedicto visitaverint, plenissimam omnium peccatorum suorum veniam consequantur: ita videlicet, ut quicunque voluerint indulgentiam huiusmodi assequi, si Romani, ad minus triginta continuis vel interpolatis, saltem semel in die, si vero peregrini aut forenses, modo simili quindecim diebus ad praedictas basilicas et ecclesiam accedere teneantur; ac adjacentes, ut iidem etiam, qui, pro ea consequenda ad easdem basilicas et ecclesiam accedentes, post iter arreptum impediti legitime, quominus ad Urbem illo anno valeant pervenire aut in via vel dierum praetaxato numero non completo in dicta Urbe decesserint vere pcenitentes (ut praemittitur) et confessi, eandem indulgentiam consequantur; omnes nihilominus et singulas indulgentias, per nos vel praedecessores nostros Romanos pontifices, tam praenominatis quam aliis basilicis et ecclesiis de dicta Urbe concessas, ratas et gratas habentes, ipsaauetoritate apostolica confirmamus et approbamus ac etiam innovamus, et praesentis scripti patrocinio communimus. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostrae reductionis, constitutionis, etc. Si quis autem hoe attentare praesumpserit.indignationem omnipotentis Dei et dictorum Petri et Pauli apostolorum sese noverit incursurum. Datum Avenione vj Calend. Februarij, Pontificatus nostri anno 1. Corpus Juris Canonici, deel III, Extravagantes Communium, lib. V, tit. 9, cap. 2; verbeterd naar den tekst van Odoricus Raynaldus, Annales ecclesiastici, ad annum 1348, n». 11, deel XVI, blz. 287. — Zie de kleine, doch lezenswaarde verhandeling van E. Rodocanachi, Le premier (sic) Jubilé 1850 (43 bl*., Parflt 1900). 8 10. 1346, JUNI 27, AVIGNON. — Valsche bul toegeschreven aan paus Clemens VI, buitensporige verordeningen over den jubelaflaat bevattende. (Deze valsche bul was in de Nederlanden in omloop. Velen hielden haar voor echt, en zij verwekte veel hartstocht voor de bedevaart naar Rome.) Copia bulle anni jubilei. Anno Domini MCCCL Clemens papa sextus ordinat annum jubileum et constitutus est annus jubileus in Roma tanquam in loco dignissimo, in quo, ut ait beatus Gregorius, ultra vim corpora sanctorum in qualibet die anni requiescunt, prout in prologo dicti anni jubilei dictus Clemens papa asserit, qui sic incipit: „Ad memoriam, etc Hic Clemens papa dedit Romanis bullam de dicto jubileo, in qua, de consensu fratrum suorum cardinalium, claves gerens celestis ecclesie universis et singulis pro prima vice, qua infrascriptam bullam audient vel legent, largietur mitericorditer XV indulgenciarum annos." Et incipit bulla hoe modo: Clemens episcopus, servus servorum Dei, etc. Cum natura humana ad stratum magne senectutis minime pervenit et ratione sue grande fragilitatis, qua incessanter vexatur, et de centum in centum annis in ista civitate Rome sit indulgencia et remissio peccatorum etatem liceat pervenire, propter quod a desiderio predictarum indulgenciarum quam plurimi remanent frastrati. Auctoritate nostra et postestate apostolorum Petri et Pauli, qua nos fungimur ex parte Dei omnipotentis, omnibus christianis venientibus ad sanctam civitatem patriarchalem numerando a die date completis xlix annis totum quinquagesimum annum indulgencie et remissionis damus, ut simuliter impertimur: Quicumque igitur peregrinacionis causa ad sanctam civitatem patriarchalem antedictam accedere proposuerit, primo die, qua de hospicio suo viam ampère voluerit, eligere posset confessorem seu confessores in via et in locis alijs quibuscumque, quibus quidem confessöribus auctoritate nostra concedimus plenam potestatem omnes casus papales, acsi personaliter nostra ibidem esset potestas. Item concedimus, si verus confessus in via moriatur, quod ab omnibus peccatis suis penitus sit absolutus; et nihilominus prorsus mandamus angelis paradisi, quatenus animam illius, a purgatorio penitus absolutam, in paradisi gloriam introducant. Item volumus et ordinamus, qnod omnes archiepiscopi et episcopi, absque boe, quod a nobis vel superioribus licenciam eis petere oporteat, possint suas provincias exire, cum ad predictam voluerint accedere civitatem. Item concedimus de gracia speciali omnibus rectoribus et prelatis et curatis, in exemplar sanctarum animarum datis, desiderantibus venire ad prefatam civitatem patriarchalem, quod ipsi possint suas ecclesias 9 vel sua beneficia per annum integrum arrendare; et si contigat in via eos ab hac luce migrare, volumus nostre donacionis ut illo anno roboris babeat firmitatem et quod nullas impetrans noster generalis aut specialis aliquid impedimentum inferre audeat sub amissionis impetracionis pena et maledictionis eterne, et nichilominus ex tune prout ex nunc suam graciam annullamus. Item sancto ordini monachorum nigrorum et alborum concedimus privilegium speciale, videlicet quod, moti devocionis affectu, volentes visitare predictarn sedem, nostram indulgenciam assequentes, vel si eorum abbas noluerit eos ad hoe licenciare, monachus huiusmodi devocione ductus coram tribus antiquis posset eum requirere vel repetere ab eodem, ut ad predictarn indulgenciam sanctamque sedem visitandam licenciam sine difncultate conferat veniendi, necnon precium sui victus, vestitus, racione accessus et regressus, tocius anni habeat dare. Quod si huiusmodi ordinacionis nostre contemptor fuerit predictum ire volentem impediendo, maledictionem Petri et Pauli apostolorum eidem imputamus et eum ab omni officio suo perpetuo deponimus et privamus. Item moniales, si tarnen illis, qui eas regunt, visum fuerit eas liceneiandas, licenciam habeant antedictam; si vero rectores earum ex eis aliquas ratione aliqua remanere judicaverint, unum psalterium qualibet septimana dicant, ut Deus eos, qui predictarn indulgenciam acquisierint, dignetur in sua gracia conservare, volentes quod huiusmodi moniales indulgenciam habeant predictarn. Item illi, qui decrepita senectute vel alia incurabile infirmitate fuerint pregravati, si pro itinerantibus ad dictam civitatem qualibet septimana tres pater noster dixerint, predictarn indulgenciam habeant pari modo. Si vero, quod absit, aliqui predones, vespiliones vel fur vel ceteri quicumque alii, euntibus ad sanctam civitatem vel rapatriantibus ab eadem, impeditum vel gravamen ducere vel inducere in juvando vel consulendo ausus fuerint apponere, propter quod obedienti filio eundo vel redeundo molestia inferatur, maledictionem apostolorum Petri et Pauli, quam eis imputamus, se noverintincurrisse. Et nichilominus ut facilitas venie incentivum 1) tribuat delinquendi, volumus, quod qui huiusmodi devotionis sancte fractor extiterit seu violator, non ad nos seu. nostros primarios cardinales velocem habuerit recursum, et non in mortis articulo dumtaxat, premissa tarnen dampni oblati satisfactione, absolucionis beneficio gaudeat quoquomodo. Volumus insuper, quod omnes romipete patrie Rome, Campanie, Tussie, Apulee, Calabrie principatus, terre Ytalie usque ad pedem montis in predicta civitate, per unum mensem sequentem residenciam faciant, qualibet die visitando Sanctum Petrum, Sanctum Johannem de Latrano, Sanctam Mariam Maiorem, Sanctum Laurencium extra muros, 1) Incentivum = prikkel. 10 Sanctam Crucem Iherusalem, Sanctum Sebastianum, ubi fait dictum et in curia Komana scriptum: „ln loco isto est divina promissio et peccatorum remissio et claritas perpetua meritis Sancti Sebastiani et pape"; cathecumbas sauctas apostolorum Petri et Pauli, et ratione cimiterij sancti Kalixti, quod ibi est, et ratione CLXXVIIIM martirium, qui sepulti sunt ibidem cum sedecim summis pontifieibus, qui pro Christi amore martirium pertulerunt. Visitent eciam et Sanctum Paulum, qui veritatis extitit lucidissimus predicator. Provinciales vero et Gallici, Arragonenses, Cathalani, Portugalenses, Navari, Anglici, Hungari et cetere naciones per XV dies in dicta civitate continue resideant, predictos civitatis ecclesias visitantes. Quando autem fideles predicti ista devoeione compleverint suas peregrinaciones, ostendetur eis ex mandato nostro sudarium Domini nostri Ihesu Christi, quo viso, ab omnibus peccatis sint absoluti et indulgenciam habeaut ab eisdem, ob que ex parte Domini nostri Ihesu Christi, cuius sumus in terra viearius, reducimus eos in statu, in quo erant quo baptismum receperunt. De gracia speciali confirmamus insuper et virtutis robore solidamus omnes gracias et indulgencias quascumque ducentorum trium pontificum, qui fuerunt ab apostolo Petro citra, ab eisdem dicte civitati patriarchiali erogatas, que gracie seu indulgenciae innumerabiles sunt, prout nobis constat. Volumus insuper et de consensu confratrum nostrorum ordinamus, quod si aliqua persona de predicta indulgeneia rediens, instigante dyabolo, consenciat peccato, et, in peccatis perseverans, contigerit eum mori, racione peccatorum, que de antea commiserat, que virtute anni quinquagenarii fuerint ablata et indulta, nolumus, quod pena inferni sibi aliquatenus inferatur, non racione illorum, que postea fuerint perpetrata. Item auctoritate Petri et Pauli apostolorum de quinquaginta in quinquaginta annis prefate concedimus civitati istud iocale universale preciosum ac eciam omnibus fidelibos desiderantibus quod nos per manus dictorum legatorum, videlicet Jacobi et Jacobi de Columpna, et ceterorum civium Rome, eidem civitati nunc destinamus. Quis ttutem temeritatis arrogantia ausus fuerit infringere predicta vel contra ea imprecari, excommunicacionis sentenciam et eternam maledictionem se noverit incurrisse. Datum Avinione III kal. Julii, pontificatus anno III. Bibliotheek der Hoogeschool te Utrecht, Hs. n°. 3, kast 4 (Med. aevi script, eccl. n°. 355), fol. 167—168 verso (handschrift van het midden der 15*« eeuw). — Volgens J. C. Pool (Frederik van Heilo en zijne schriften, blz. 134, noot) is de tekst dezer bul afgedrukt bij Johannes Hoornbeeck, Examen bullae papalis qua P. Innocentius X abrogare nititur pacem Germaniae (Utrecht 1653). Wjj hebben de bul te vergeefs gezocht in het onvolledig ex. der uitgave van 1652, berustende op de bibliotheek der Utrechtsche hoogeschool. Een ander exemplaar konden we niet in handen krijgen. 11 11. 1346, NOVEMBER 6, AVIGNON. — Aflaatbrief door paus Clemens VI verleend aan Egidius de Flandria, bisschop inpartibus infidelium en suffragaan van Kamerijk, in articulo mortis. Venerabili fratri Egidio de Flandria, episcopo Lidioenti, salutem, etc. Provenit ex tue devosionis affectu, quo nos et Romanam ecclesiam revereris, ut petitiones tuas, illas presertim, que anime tue salutem respiciunt, ad exauditionis gratiam admittamus. Hinc est, quod nos tuis supplicationibus inclinati, ut confesso tuus, quem duxeris eligendum, omnium peccatorum tuorum, de quibuscorde contritus et ore confessus fueris, semel tantum in mortis articulo plenam remissionem tibi, in sinceritate fidei, nnitate sancte Romanè ecclesie ac obedientia et derotione nostra vel suceessorum nostrorum Romanorum pontificum canonice intrantium persistenti, auctoritate apostolica coucederé valeat, fraternitati tue tenore presentium indulgemus. Sic tarnen, quod idem confessor de hiis, de quibus fuerit alteri satisfactio impendenda, eam tibi, per te, si supervixeris, vel per alios, si tune forte transieris, faciendam injungat, quam tu vel illi facere teneamini, ut prefertur. Et ne, quod absit, propter hnjusmodi gratiam reddaris proclivior ad illicita imposterum committenda, volumus quod, si ex confidentia remissionis hujusmodi aliqua forte committeres, quoad illa predicta remissio tibi nullatenus sufFragetur. Nulli ergo etc. nostre concessionis et voluntatis infringere. Datum Avenione, VLTI idus Novembris anno quinto. Archief van het Vatikaan te Rome; afgedrukt bij Dom Ursmer Berlière, Les évéques auxiliaires de Cambrai et de Toarnai, blz. 33 (1905). 12. 1349, AUGUSTUS 18, AVIGNON. — Herhalingsbul van Clemens VT over het jubilaeum, bevattende den tekst der bul van 1343. Clemens, etc. veuerabilibus fratribus arebiepiscopo Burdegalensi ej'usque suffraganeis. Dudum, de fratrum nostrorum consilio et plenitudine apostolicae potestatis, indulgentiam, quam felicis recordationis Bonifacius VIII, praedecessor noster, omnibus vere poenitentibus et confessis, qui beatorum Petri et Pauli apostolorum basilicis de Urbe in anno a nativitate Domini MCCC, et extunc quolibet anno centesimo secuturo certo modo visitarent, concessit, ad annum quinquagesimum duximus reducendam statuentes, quod quicumque voluerit indulgentiam huiusmodi assequi, basilicas praedictas ac Lateranensem ecclesiam in anno a nativitate ejusdem Domini MCCCL proxime secuturo, et extunc de quinquaginta in quinquaginta annis, certo modo visitare deberent, 12 prout continetür plenius in confectis snper hac literis nostris, quarum tenor talis est: Clemens episcopus, servus servorum Dei, ad perpetuam rei memoriam. Unigenitus Dei Filius de sinu Patris in uterum dignatus est descendere Matris, in qua, etc. 1). Datum Avinione, VII kalend. Februarij, pontificatus nostri anno. Quocirca Fraternitati Vestrse per apostolica scripta mandamus, quatenus singuli vestrum in singulis vestris civitatibus et dioecesibus praedictas literas nostras subditis vobis clero et populo publicetis et intelligibiliter exponatis, ut, annuente Domino, ad promerendam huiusmodi indulgentiam se disponaut. Caeterum, quid praesentes literae nequirent forsitan propter viarum discrimina vel alia impedimenta legitima singulis vestrum commode praesentari, volumus, quod per te, frater archiepiscope, dictarum literarum transumptum, manu publica scriptum tuoque munitum sigillo, vobis, fratres suffraganei, transmittatur, cui velut originalibus literis adhiberi volumus plenam fidem. Datum Avinione XV kal. Septembris anno VIII. Odoricus Raynaldus, Annales Ecclesiastici ad annum 1349, deel XVI, blz, 288. 13. 1349, AUGUSTUS 29, AVIGNON. — Beknopte inhoud van een bisschoppelijk verzoekschrift, aangeboden aan paus Clemens VI, ten voordeele van broeder Petrus, die in Vlaanderen, Zeeland en Brabant den kruistocht tegen de Turken met den daaraan verbonden aflaat prediken wil. 903. Item sign. idem episc. [fr. Petrus, episcopus de Hardany], quod cum ipse habuerit a S. V. de gratia speciali, ut iu subsidium Terre Sancte crucem per Flandriam atque Brabantiam et Zelandiam, cum indulgentiis ad hoe elargitis, idem fr. Petrus populo valeat predicare, et eidem crucem imponere auct. apost. de sui superioris immediati licentia; suppl. quat. quatia sibi prins a S. V. concessa uti valeat in subsidium contra Turchos, etc., ut in forma. — Fiat R. Dat. Avin. IV kal. sept. a° IIII (9, 162 verso). Dom Ursmer Berlière, Analecta Vaticano-Belgica, vol. I: Suppliques de Clément VI (1342—1382), blz. 224 (1906). 14. 1349—1350, ROME EN KONINKRIJK FRANKRIJK. — Uittreksels uit de kronijk van den Doornikschen tijdgenoot Aegidius Li Muisis over het verkorten tot 50 jaren van het terngkeerend jubilaeum door den paus en het verbod van den Franschen koning tegen de bedevaart naar Rome. Per ordinationem domini summi pontificis Clementis papae sexti et dominorum cardinalinm, de eorum communi consensu, pro certis 1) Zie hierboven de bul van 27 Januari 1343. 13 causis fuit concordatum, quod centesimus annus indulgentiarum generaüum, in quo centesimo anno populus christianus a cunctis orbis partibus Romae limina sanctissimorum apostolorum Petri et Pauli ab antiquis temporibus solitus erat devotissime visitare, quod annus ille ad quinqnagesimuni annum poneretur, hac de causa quod homines moderni non sunt tot annos habentes, quot habebant homines antiquitus. Unde accidit, quod,-dicto quinquagesimo anno intrato, videlicet in die Nativitatis Domini, populus multu3 undique ab omnibus regionibus, audita ordinatione domini papae et cardinalium, coeperunt se ad dictam peregrinationem et ad iter Romae praeparare et movere. Rex autem Franciae, nescio quo usus consilio, fecit per suas ballirias proclamare, quod nullus subditus sibi extra regnum suum pro quacumque peregrinatione regnum exiret nee se absentaret, sub certis poenis. Unde omnes peregrinantes ubique in regno arrestabantur. Rex autem causam praetendebat, quod nolebat regnum suum gentibus evacuare, ut melius valeret resistere suis inimicis; et ista arrestatio duravit aliquantulum. Sed in quadragesimali tempore et post Pascha, iter et peregrinationem Romae, ad sanctum Jacobum et alibi, populus multus arripuit. Rumor etiam erat immanis de indulgentia generali ordinata ad visitandum limina sanctorum apostolorum Petri et Pauli in Romana civitate, sicut fuit in anno MCCC. Sed rex Franciae, ut dicebatur, et sui consiliarii impedimentum apponebant hac de causa, quia rex Angliae guerram contra ipsum inceperat et nolebat, quod regnum suum vacuaretur de personis, aliasque peregrinationes universas ad Jacobum et ubique impediendo, nee valebat aliquis exire regnum sine regis littera vel mandato. Aegidii Li Muisis, Chronicon minus, bij J. de Smet, Corpus Chronicorum Flandriae, deel II, blz. 395,396 en 385. — Het Breve Chronicon clerici anonymi van den Vlaamschen tijdgenoot der abdij van Baudeloo (Land van Waas) zegt: „Bis diebus muite altercationes de literis indulgentiarum papalium anni jubilei fuerunt." (De Smet, Corpus Chron. Flandriae, deel III, blz. 14.) 1B. 1350, JANUARI 2, BRUGGE. — Eeispas, door Lodewijk van Male, graaf van Vlaanderen, verleend aan de priesters Jan Honin, Geeraard van Munte en Jan van Oosterzeele, mitsgaders aan Beernaard de Pape en Margaretha van Munte, ter gelegenheid van hunne Romevaart tot het verdienen van den jubelaflaat. Lettre de tesmoignage des gens alans a Romme, quHl sont de bonne condition et renommêe. Nous, Loys, etc., faisons savoir a tous, que, comme mestre Jehan Honin, sire Gerars de Munte, sire Jehan d'Osterzele, tout prestre, Bernard le Pape et Magriete de Munte, seur au devant dit sire Gérart de Munte, aient trés grande affection de visiter et acquerre les grans 14 pardons qui ores sont a Romme le grand, si comme on dist, nous tesmoignons de vray, aelonc le bonne information que noua en avons euwe de plusieurs chevaliers, escuiers et bourgoys de nostre pays de Flandres, asquels nous adioustons plaine foy, que les dictez personnes sont bonne, loyale gent, de bonne fame et renommee et de bonne vraye vie et conscience, et que tousjours ont esté bon, vray obéissant a nous et nos prédécesseurs et sont encore. Pourquoy nous prions a tous seigneurs, castelains, prévos, gouverneurs, baillis, justichiers, gardes de passages et destroys, leurs liextenans et autres quelconques, asquels ces lettrez seront monstréez, que il et cbacun deaus as dessus dictez personnes ne facent ne seuffrent estre fais griefz, moleste ne damage aucun, en corps ne en biens, ains les lessent et facent passer paisivlement par leurs passages et destroys sans empècement aucun, quant en ce faisent cascuns de vous, tant pour Dieu comme a nostre pryère, que Diex et nous vous en facent gré et que nous en soions tenus a vous et cascun de vous. En teamoing, etc. Donné a Brngea, le second jour de Jenvier lan xlix. Par monsigneur le comte, présens monsigneur de Rassighem, vous et Franchois Sloeve. H. Vliederbeke. Cartulaire de Louis de Male, uitgegeven door graaf Th. de Limburg Stirum (voor de Société d'Emulation de Bruges, 1898), deel I, blz. 103, n». Cl.) 16. 1350, FEBRUARI 21, DOORNIK. — Uittreksel uit de kronflk van den tijdgenoot Aegidius Li Muisis over het afkondigen aldaar van de aflaatbul. Et sic fuit annus quinquagesimus; et incepit indulgentia ordinata a domino summo pontifice, Clemente papa sexto. Fuit [etiam] ex parte domini episcopi Tornacensis, decani, capituli et gubernatorum civitatis concordatum, quod in secunda hebdomada quadragesimae, quae fuit nox sancti Petri ad Cathedram, in ecclesia B. Mariae Tornacensis proponeretur verbum Dei, fecitque sermonem curatus S. Piati fuitque ibi ingena populus congregatus, ibique mandatum domini papae [Clementis VI1] pro poenitentibus divulgatum x), bulla tarnen non ostensa, propter quod fuit in populo murmur magnum. In dicto autem sermone dictus curatus indulgentias generales, Romae ad basilicas beatorum apostolorum *) Petri et Pauli per dominum papam et collegium concordatas, nuntiavit. Aegidii Li Muisis, abbatis sancti Martini Tornacensis, Chronicon minus, bij J. J. de Smet, Corpus Chronicorum Flandriae, deel II, blz. 360—361; afgedrukt in Corpus II, blz. 110. 1) De bul van Clemens VI tegen de Geeselaars. 2) Volgens de emendatie, voorgesteld door J. de Smet. Het Hs. is hier moeilijk leesbaar en schijnt te hebben: „Romae ac basilicas et beatorum apostolorum". 15 17. 1350, NEDERLANDEN. — Namen van Nederlanders, die op hunne bedevaart van den jnbelaflaat naar Rome gestorven zijn. (Die namen komen voor in stukken, waarin hunne nagelaten praebenden aan den paus gevraagd worden.) Petrus de Gandavo, rector parrochialis ecclesie de Zomerghem, Tornacensis diocesis (blz. 519, n°. 1998). Gerardus de Veteri domo, capellanus in eccl. de Merlebeka juxta Gandavum, Cameracensis diocesis (blz. 529, n°. 2034). Gerardus de Hole, rector parrochialis ecclesie de Audeghem, Tornacensis diocesis (blz. 537, n». 2065). Petrus du Temple, rector parrochialis ecclesie de Maleulx "■), Morinensis diocesis (blz. 561, n°. 2166). Petrus Gallus, dictus Koquel, rector parrochialis ecclesie de Ledeghem, Tornacensis diocesis (blz. 563, n°. 2173). Robertus Pasquier, capellanus de parrochiali ecclesia S. Hilarii de Hisdino, Morinensis diocesis (blz. 565, n°. 2180). Jacobus de Anibaldis de Canis, canonicus et prebendarius ecclesie S. Petri Casletensis *), Morinensis diocesis. Henricus de Roli, perpetuus capellanus in ecclesia parrochiali de Houthemtenere 8), Cameracensis diocesis (blz. 971, n°. 2202). Nicolaus dictus Magister, presbiter de parrochiali ecclesia de ömaerhebbe «) (blz. 976, n°. 2220). Rector de parrochiali ecclesia de Helpa, Cameracensis diocesis, qui anno L in itinere Romano peregre profisciscens diem clausit extremum (blz. 983, n°. 2250). Egidius de Gandavo, rector parrochialis ecclesie de Heke s), Tornacensis diocesis (blz. 600, n°. 2330). Rector parrochialis ecclesie de Haltert 6) juxta Lo, Tornacensis diocesis (blz. 605 en 606, n°. 2339). Egidius dictus Portres, capellanus perpetuus parrochialis ecclesie de Hofstade 7), Cameracensis diocesis (blz. 617, n°. 2880). Georgius Oudruc, capellanus capellae leprosorum sitae infra limites ecclesie parochialis de Dixmuda Morinensis diocesis (blz. 718, n°. 2377). Dionisis Hourre, capellanus ecclesie parrochialis B. Johannis Gandensis, Tornacensis diocesis (blz. 618, n°. 387). Johannus dictus Pavo, canonicus et prebendatus ecclesie Scladinensis 8), Leodiensis diocesis (blz. 619, n". 2388). 1) Maleulx, Frankrijk — Pas de Calais. 2) Kassei. 3) Denderhouthem. i) Smeerhebbe. 5) Eeke-Oostvlaanderen. 6) Aaltre-Oostvlaanderen. 7) Hofstade bij Dendermonde (Oostvlaanderen). 8) Sclayn. 16 Johannes de lingua gallica, rector ecclesie parrochialis de Bost 1), Cameracensis diocesis (blz. 623, n°. 401, en blz. 626, n°. 2410). Johannes de Jecora, capellanus capelle S. Georgii Trajectensis "■), Leodiensis diocesis (blz. 630, n°. 2422). Johannes de Wavrin, capellanus capellae sitae in ecclesia S. Audomari Lileriensis, Morinensis diocesis (blz. 637, n°. 2444). Johannes Picardus, capellanus ecclesie de Mesuillo s), Tornaceusis diocesis (blz. 637, n°. 2447). Willelmus de Walkenborgh, rector de ecclesia parrochiali in Levinjolen *), Leodiensis diocesis (blz. 642, n°. 2467). Dom Ursmer Berlière, Suppliques de Clément VI (1342—135f), blz. 519 en volg. 18. 1350, rome en luikerland. — Uittreksel uit de Luiksche kronijk van Radulphus de Rivo (f1403) over het jubilaeum en de bedevaart naar Rome. Eodem anno [1350] Clemens pontifex iubilaeum Bonifacii octavi propter brevitatem humanae vitae ad quinquagesimum quemque annum reduxit. Maxima frequentia occidentale vulgus Romam concurrunt, sed vix decimus quisque domum revertitur, partim pestilentia, partim longinqui itineris labore absumpti. Radulphus Rivo, Gesta Pontificum Leodiensium (1347—1386), uitg. Chapeaville, Gesta Pontificum Leodiensium, deel III, bli. 5. — (Blijkbaar is Radulphus hier de bron van Meyerus en van Despars. Zie verder.) Zie ook Cornelii Zantfliet Chronicon, bij Martène en Durand, Amplissima collectio, deel V, kol. 254. 19. 1350, rome en Vlaanderen. — Uittreksel uit het Chronicon comitum Flandrensium over het jubilaeum en de bedevaart naar Rome. Anno MCCCL fuit annus jubilaeus, quo tota christianitas quasi peregre proficiscebatur ad urbem Romam propter plenas, imo plenissimas indulgentias peccatorum consequendas. Chronicon comitum Flandrensium, uitgegeven door J. J. de Smet, Corpus chronicorum Flandriae, deel I, blz. 227. — In de Rymkronijk van Vlaenderen, bij de Smet, Corpus Chronicorum Flandriae, deel IV, leest men alleen (blz. 847): „Ende in tjaer L, dat verstaet, So was te Rome tgroet aflaet." 20. 1350, rome én vlaanderen. — Uittreksel uit de kronijk van Jan van Diksmuide over den grooten aflaat van dat jaar, die zeer wel te pas kwam wegens het groot getal gebanvloekten te dien tijde. Anno Domini VIII0 ende L, doe wast grote aflaet te Rome apena et culpa. Al de weerelt ghinc te Rome, want menich mensche was 1) Bois de Lessines? 2) Maastricht. 3) Maisuil. 4) Lovenjoul in Brabant. 17 doe verwaten ende in den ban van den paus om de orloghen, om de Lollaerts ende Cruusbroeders, die doe verwaten waren, die ze voedden oft met bemlieden converseerden. hits de Cronike ende Genealogie van den prynsen ende graven van Vlaenderlant, naar het Hs. van Jan van Diksmude, uitgegeven door J. J. Lambin, blz. 240 (1839). — Schier gelijkluidend bericht in het Memorieboek der stad Ghent (deel I, blz. 69) op hetzelfde jaar 1350, alsmede, bijna woord voor woord, in een handschrift der 15de eeuw berustende op de Stadsbibliotheek te Brugge, n». 437 in den Catalogue des manuscrits (1859) en bevattende eene kronijk loopende van 613 tot 1478; reeds aangehaald in de Rekeningen der stad Gent, tijdvak van Jacob van Artevelde, deel IV, blz. 39 en 40 (uHfi Nap. de Pauw), en afgedrukt in P. Fredericq, Corpus, deel II, blz. 133 en 134. 21. 1360, ROME. — Uittreksel uit het Chronodromon van Jan Brandon over het jubilaeum en de bedevaart naar Bome. Annus MCCCL»8. Dominice incarnationis ingens peregrinatio ad limina apostolorum, vicesimus septimus jubileus christianorum. Dominus papa Clemens VIns. plenas concessit indulgentias omnibus confessis et contritis de anno quinquagesimo in quinquagesimum Dominicae incarnationis sedem apostolicam Petri et Pauli limina visitantibus. Koninklijke Bibliotheek te Brussel, Chronodromum Johannis Brandonis Dunensis (Hs. II, 11698), fol. clxxvj verso. 22. 1350, ROME EN DE NEDERLANDEN. — Uittreksel uit de Kronijk van Despars over den aflaat. Ten selven tyde trocken die Nederlanders in groote meenichte te Roome waert, om me hemlieden daer mede deelachtich te makenevan de schoone pardoenen van den jaere van gracie; maer den thienste persoon en keerde niet wedere; zo storven zy onderweghe van de peste ende vermoeythede. Nicolaes Despars, Chronijcke van Vlaenderen, deel II, blz. 424. 23. 1360, ROME EN HET DUITSCHE RIJK. — Uittreksel uit de Kronijk van Edmond van Dynter (f 1448) over den aflaat in het Duitsche Rijk. Qualiter ad humilem supplicationem Karoli, Romanorum etBohemie regis, Inuocencius papa VIUS statuit in Alemanie partibus festum de Lancea et Clavis perpetuo celebrari, et largitus fuit magnas indulgencias ad hoe divinis officiis interessentibus; cujus festivitatis officium desuper ordinatum sequitur sub forma sequenti. Cap. CXCII. Chronique des ducs de Bourgogne par Edmond de Dynter (Brussel 1854), deel II, blz. 683. — De uitgever Mgr. de Ram voegt er de volgende noot bij: „Prolixum hujus capituli [CXCII] initium, quod in Ms. Corsendoncano legitur, ihtegrum nimirum festivitatis illius officium ecclesiasticum, praetermitti arbitror". 2 18 24. 1389, APRIL 8, ROME. — Bul van TJrbanus II, waarbij hij beslist, dat de 50jarige jubelaflaat alle 33 jaren zal afgekondigd worden. TJrbanus episcopus, servns servorum Dei, adperpetuam rei memoriam. Salvator noster, unigenitus Dei Filius, de sinu Patris in uterum dignatus est descendere Matris . . . . 1), dummodo tarnen vere pcenitentes et confessi existerent, personaliter visitarent, suorum omnium plenissimam obtinerent veniam peccatorum. Et deinde felicis recordationis Clemens papa sextus praedecessor noster de fratrum suorum consilio ex certis causis ad annum quiuquagesinum reduxit, statuens de fratrum suorum consilio, ut unirersi Christi fideles, qui vere pcenitentes et confessi in anno a nativitate eiusdem Domini 1350 tune proxime futuro et deinceps perpetuis futuris temporibus de quinquaginta in quinquaginta annos praedictos ipsorum Petri et Pauli basilicas et Lateranensem ecclesiam causa devotionis modo praedicto visitarent, plenissimam omnium suorum peccatorum veniam consequerentur. Nos considerantes, quod aetas hominum amplius solito in dies labitur pauciores, et desiderantes, quam plurimos participes fieri indulgentiae memoratae, cum plurimi ad annum quinquagesimum propter hominum vitae brevitatem non perveniant, et ut cunctorum populorum augeatur devotio, fides resplendeat, spes vigeat, et charitas vehementius invalescat, ac iutendentes, quod anno tricesimo tertio Salvatoris Domini nostri Jesu Christi, ipse Salvator noster pro nobis aeterno patri Adae debitum solvit, et veteris piaculi coinquinationem proprio sanguine detersit, destructisque mortis vinculis victor ab inferis resurrexit, et per quadraginta dies per multa argumenta suis apparens discipulïs videntibus illis ascendit in ccelum, ac demum dona charismatum per immissionem sancti Spiritus in filios adoptionis effudit, et quod mysterio huiusmodi triginta trinm annornm, qui fuerunt totum tempus vitae ipsius nostri Salvatoris, quibus conversatus in mundo miro clausit ordine sui moras incolatus, plurima etiam alia et grandia divinarum Scripturarum mysteria adaptari possunt, et ut magis ipsius Salvatoris, et eorum, quae pro humani generis salute gessit, ac verbis docuit et exemplis, fidelibus sit in memoria, de fratrum nostrorum consilio ex supradictis et aliis justis causis ad annum tricesimum tertium reducimus, per praesentes statuentes de eorundem fratum nostrorum consilio etapostolicae pleaitudine potestatis, ut universi Christi fideles vere pcenitentes et confessi, qui in anno a nativitate ejusdem Domini 1390 proxime futuro, et deinceps perpetuis temporibus de triginta tribus annis in triginta tres annos praedictas ipsorum Petri et Pauli basilicas, ac Lateranensem, et sanctae Mariae Majoris de Urbe ecclesiae, quae ob ipsius reverentiam Virginis inter alias praedictae Urbis ecclesias devotissime honoratur, et ad quam causa devotionis populi confluit multitudo, i) Volgt, met onbeduidende wijzigingen, de tekst van de bul van 27 Januari 1343. 10 et quam, nt cunctus populus ipsius precibus Virginis et meritis, quae prae sanctie omnibus ab eodem Salvatore nostro meruit exaudiri, hujusmodi consequatur indulgentiae largitatem, in hoe, et ex hujusmodi, et aliis certis causis rationabilibus censemus honorandam, causa devotionis modo praemisso visitaverint, plenissimam omnium peccatorum suorum veniam consequantur. Ita videlieet, ut quicunque voluerit, huiusmodi indulgentiam assequi, si Romani, ad minus triginta continuis aut interpolatis saltem semel in die, si vero peregrinus aut forensis fuerit, modo sitnili quindecim diebus, ad dictas basilicas et ecclesias accedere teneantur. Adjicientes, ut ii, quos pro ea consequenda ad easdem basilicas et ecclesias accedentes post iter arreptum contigerit legitime impediri, quo minus ad urbem illo anno valeant pervenire, aut qui in via, vel dierum praetaxato numero non completo in dicta Urbe decesserint, vere pcenitentes, ut praemittitur, et confessi, eandem indulgentiam consequantur. Omnes nihilominus et singulas indulgentias per nos et praedecessores nostros Romanos pontifices tam praenominatis quam aliis basilicis et ecclesiis de dicta Urbe concessas ratas et gratas habentes ipsas authoritate apostolica confirmamus et approbamus, et etiam innovamus, et praesentis scripti patrocinio communimus. Nulli ergo omnino hominum liceat hauc paginam nostrae eruditionis, constitutionis, adjectionis, confirmationis, approbationis et innovationis infringere, vel ei ausu teinerario contraire. Siquis autem hoe attentare praesnmpserit, indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum Romae apud sanctum Petrum, sexto idus Aprilis, pontificatus nostri anno undecimo. Amort, De origine, progressu, vaïore ac fructu indulgentiarum, Pars I, Sectio III, blz. 84—86. 26. OMSTREEKS 1398, DD3PENVEEN. — Bericht getrokken uit de levensbeschrijving van Salome Sticke, non in het klooster te Diepenveen, die, door toedoen van Johan die Waele, prior van het klooster van Bethlehem te Zwolle, afziet van hare voorgenomen reis naar Rome tot het verdienen van den jnbelaflaat om zuster van het Gemeene leven te worden. Doet genaeckte den gulden iaer, doe waert onse vader die pawes beweget mit barmherticheit om der groter sterften, die doe was, ende sette dat gulden iaer eer dant boerde x). Ende doe hem dat volck besaete(?) omme derwert te gaen om aflaet van pijnen ende van schuit te halen, soe waert Salomee Sticken oek van bynnen getagen *), die doe was van XX iare, dat aflaet oek te halen. Mer hoer gruwelde daer wat voer, dat sie die luyde niet verstaen en solde ende oek voer 1) eer dant boerde, eer dan 't behoorde; dus: vervroegde het jubeljaar. 2) getagen, getogen, gedreven. 20 ander saeken. Ende als sie hyr voer soegede, soe gevyelt, dat sie quam by here Johan die Waele, die pryor was toe Betlhem in Zwolle. Desen x) segede sie hoer begeerte dat aflaet te halen. Doe hy hoer begeerte gehoert hadde, segede hy hoer onder ander worden: „Volghet my ende ghy sult ene Roernsche vaert doen," Ende sie volgede hem ende hy brachte sie toe Deventer totten susteren van rueyster Geryts huys. Uit een Hs. der 16de eeuw; afgedrukt bij J. C. Pool, Frederik van Heilo en zijn schriften, blz. 115. — Dat Hs. bevat levensbeschrijvingen van sommige nonnen uit het klooster te Diepenveen, waaronder die van Salomee Sticke, dochter van een vriend van Geert Groote, en dat als Hs. D. besproken werd door Prof. Moll in de voorrede van zijnen Joh Brugman, Johan die Waele was in 1390 prior der regulieren te Zwolle. 26. 1390, DELFT EN ROME. — Aanteekening over eene bedevaart der Delftenaars Jacob Jansz., pater van het S'. Aagtenklooster, Martijn Gijsbrechtsz., Hngo Bruyn, Dirk van Delft, Wijchman en Buekel Jan Blotensoen, uit Delft naar Bome tijdens het jubeljaar en terug. Ende wanttet nu dat jaer van gracieu was [1390], daer hi [pater Jacob Jansz.] hem, also vro als hi daer ancomen conde, also seer toe dede in sinen sermoenen, dat die heel stede daer seer of beweght wort, also dat veel goeder lude hem daertoe scicten te Rome te gaen. Dit gescide omtrent Meye voir ende na inden jaere XC. Ende want heer Jacob dese reyse nade annemen wonde, so en hadde hi gheen tyt hem te becommeren mitter susteren huus te copen; mer hi [gaf] Machtelt Ponsen een somme ghelts, darment mede copen soude, ende toech op syn reyse, als hi opghenomen hadde. Voirt doe heer Jacob ons vader syn dine bescict hadde, so nam hi oirlof an syn arme weeskijns, die hi achter liet, ende troestese als beste conde, ende toech mit hem sessen, als: meester Martijn Ghijsbrechts soen, die na hem onse vader wort, beer Hughe Bruijn, Dirc van Delf, Wijchman ende Buekel Ian Bloten soen, ende sloech op syn reyse, die hi voirghenomen hadde. Ende si quamen te Romen des woensdaechs na Pinxter ende deden haer dinc, daer si om ghecomeu waren, binnen Roem X daghen lanc Van heer Jacobs ons vaders doot. Doe wort beer Jacobs onse vader also weec ende siec, dat hi te lande niet wederomme reysen en mochte. Ende doe huerden si een scip mit meer luden, dat hem bider zee te Geroenen voeren souden, ende togen omtrent drie weken lanc. Ende doesi XIII daghe ghereist hadden, storven int scip twe van haren ghesellen, als: heer Hughe Brnnn en Dirc van Delf, die heer Jacob ons vaders broeder was, die 1) Desen, J. C. Pool heeft: Des en. 21 elc op een plane ghebonden worden ende enen brief van haerre reysen mit enen gulden penninc mede te graven, daer si quamen an haer roe ghenayt, ende also uten scepe op Gods gbeleyde inder zee gheset. Och, hoe moebte onsen lieven vader doe na menschelicker crancheit te moede wesen, daer hi also eranc mit cleynre havenisse lach, daer hi sinen lieven broeder also inder zee sach worpen ende zeer sien stont, dattet hem desghelycs mede gescien soude. "Want hi des nachts daerna mede starf in sulcker devocien ende godliker wijsheit, dat daer alle die gheen, die bi hem waren, onsen Heere Gode of loveden ende werekelic in gesticht worden. Mer eer hi sterf, so besprac hi meester Martyn sinen neve sijn arme susterkyns, die hi te Delffafter ghelaten hadde, in rechten testament, dat hi hem daertoe keren soude, bewaren en regieren tot sulken grade van leven, als hyt mit Gods hulpe begonnen hadde; ende begheerde mit groter begheerten, dat hys hem niet weygheren en woude. Des meester Martyn hem mit oetmoedigher ontsculdiginge eerst wat weerde, mer mit luttel woirden gaf hi hem over syn begheerte bider gheneden Gods ende synre bester wetentheyt te volbrenghen. Doe dancte onse vader onse Heer Gode, en hadde groten hope, dattet voirtmeer meerre voirtganc soude hebben, dant bi sinen leven ghehadt hadde. Voirt, doe onse lieve vader gebleven was, doe wouden die scipman uuten scepe gheset hebben, ghelyc dat die ander ghedaen waren. Doe baden alle die goede lude, die inden scip waren, dat hi een weynich vertoeven woude, op hope ende guet betrouwen op onsen Lieven Heer, dat hi te lande komen soude ende begraven worden. Corts hier na als inder dagheraet, so verleende hem onsen Heer wint ende weder, dat si te goeder tyt in een scoen dorp quamen, opter zee ghelegen, inden lande van Gerenen, gehieten Molynge, daer alle die gheen, die bi hem waren, hem seer of verbliden ende onsen Gode dancten ende loveden, alst redelic was. Doe quam al dat volc, out ende jonc, mit priesteren ende clereken, mit crusen ende mit vanen een stuc buten, daert scip lach, ende brochten hem te lande, ende voirt eersaemlic ter kereken mit sulcken sange, als dair toe behoirde, ende songhen daer misse over, ende begroeven inder kereken mit alre waerdicheit na wise ende sede dies lants, daer alle die gheen, die bi hem waren, hem seer of verbliden. Dit ghesciede op S. Odulfsavont *) inden jaer voirs., als M.CCC. ende XO. Voirt, van al heer Jacobs ghesellen, die mit hem wt toghen, en waren nyemens te live ghebleven dan meester Martijn ende Buekel, onse broeder, daer wi al, dat van der roemscher reysen voirseits is, van sinen monde verstaen hebben. Voirt, doe si haer dinghen van heer Jacobs doot bescict hadden, 1) 12 Juni. 22 ghingen si weder te scepe, ende voeren so langhe, dat si weder te Gerenen quamen. Van daer reysden si weder te huus waert; ende, doe si op die Lucernse zee quamen, daer moetede hem Lodewijc onse suster. Ende doe meester Martijn mit haer ghesproken hadde, ende ons vaders doot te kennen ghegheven, hoe haer soe te moede was, ende hoe iammerlie dat si ons heclaechde sijs mit groter droefheyt, dat mach een ghelic wel begripen. Doe troostese meester Martijn ende Buekel, also si best konden of mochten, en gaven haer teergelt van dat heer Jacob ende sijn broeder overghebleven was, ende also sceiden si van malcander. Ende doe si over die Lucernsche zee waren, reysten si voirt te voete, tot dat si te Basel quamen; vandaer en reysden si niet meer te lande, mer altoes te scepe, tot dat si binnen Delff quamen. Naar een handschrift van omstreeks 1442 uitgegeven door N. C. Kist, De oorsprong en opkomst van het S. Aegte-klooster te Delft, bij Kist en Royaards, Nieuw archief voor Kerkelijke Geschiedenis, deel II, blz. 382—386. 27. 1390, luik en gent. — Uittreksel uit de Chronycke van Nederlant (tot 1625) over den pauselijken aflaat in beide steden te winnen. Item anno MCCCXC doen was den grooten aflaet te Luycke, denwelcken pape Bonifacius afsandt van Roome. Ende daer wordde den selven aflaet binnen der stadt van Gendt oijck gesonden. Chronijcke van Nederlant van den jaere 1027 tot den jaere 1525, uitgegeven door Kot, Chroniques de Flandre et de Brabant, blz. 37. — Vergelijk ook de Brabantsche kronijk (aldaar, blz. 53) en de Korte Chronijcke van Nederland van den jaere 1285 tot 1496 (aldaar, blz. 66). 28. 1891, duitsche rijk, luik en KAMERijK. — Uittreksel uit het Magnum Chronicon Bélgicum over de beide jubelaflaten der twee gelijktijdige pausen Urbanns VI van Eome (1390) en Clemens VII van Avignon (1400) en over het verplaatsen van den aflaat van 1390 naar Keulen en andere Duitsche steden en plaatsen door paus Bonifacius IX van Eome, niet zonder dat de Kerk van geldbejag verdacht werd. Anno pontificatus ipsius Bonifacii primo, cum, juxta ordinationem domini Urbani papae seiti et ex hujus approbatione, plurimi, qui obedientiam Bonifacio praestabant, pro indulgentiis anni jubilaei consequendis, de universis mundi partibus ad urbem Romam confluxerunt, illi vero, qui de regno Franciae erant, et alii, obedientiam ejus repudiantes, hoe anno pro hujusmodi indulgentiis Romam non venerunt, sed juxta primam ordinationem Clementis sexti, anno Domini MCCCC, in maxima multitudine pro iisdem indulgentiis obtinendis Romam yenientes limina sanctorum visitabant. Postquam igitur annus jubilaeus juxta constitutionem Urbani et approbationem istius Bonifacii transiit, dominus Bonifacius unum annum, sub anni jubilaei urbis Romae indnl- 23 gentiarum forma, Boloniensi civitati concessit: ita ut venientes Bolouiarn vel ibidem habitantes, illo anno durante visitantes certas ecclesias ad hoe directas, cum oblationibus auis possent consequi indulgentias, quae visitantibus urbem Romanaui in anno jubilaeo concessi erant, videlicet plenissimam remissionem omnium peccatorum. Quo anno elapso, similis annus concessus est ab eodem domino Bonifacio, sub eadem forma. civitati Magdenburgensi. Et ad utramque harum civitatum missuB est collector papae, qui certam par tem recepit oblatorum. Deinde indulgentias similes concessit visitantibus alias nonnullas civitates Germaniae ad certos meuses. Unde in Misnia et Praga ex hujusmodi concessione concursus magnus populorum fuit. Deinde idem concessit multis locis Alamanniae, ut visitantes certas istorum locorum ecclesias consequerentur indulgentias similes, quae erant quondam eoncessae taliveltali loco, seu tali vel tali ecclesiae, quae in ipso privilegio concessionis exprimebatur. De quibus locis vel ecclesiis fama vulgaris erat, quod visitantibus eos vel eas eoncessae essent olim a sede apostolica indulgentiae plenissimae. Praedictae vero indulgentiae non solum concedebantur in locis insignibus, sed in villis etiam non muratis, et in monasteriis vel ecclesiis sitis in campis. Et in omnibus privilegiis concessionum praedictarum ponebatur clausula (porrigentibus manus adjutrices), ita ut hujusmodi indulgentias, nisi qui ipsis locis vel ecelesiis manum porrigeret adjutricem, nemo consequi posse videretur. Unde quidam concessiones hujusmodi magis non magni faciebant, ut quas pro lucro magis quam pro zelo tum institutas a papa suspicabantur. Eamdein gratiam habuerunt civitas Leodiensis et Cameracensis. Magnum Chronicon Belgicum, authore vel collectore ordinis S, Augustini canonicorum regularium prope Nussiam religioso, uitg. door Pistorius Struve, Rerum Germanicarum veleres Scriptoren blï. 363. 29. 1391, ROME EN LUK. — Uittreksel uit de gelijktijdige Chronique liégeoise de 1403 over den jubelaflaat te Rome, over den grooten aflaathandel te Luik en over zijne bespotting door de inwoners der stad en vooral door de Luiksche geestelijken. In diebus illis fuit magna mortalitas hominum Rome et eciam Metis, specialiter supra Leodium. Dominus enim papa propter brevitatem vite humane reduxerat quinquagesimum annum indulgenciarum ad XXXIII annos. Unde propter indulgencias multi peregrini et clerici hoe anno ierunt Romam .... Per idem tempus residebat Leodii quidam episcopus Anconitanus, homo reliogiosus et bonus clericus, cui Bonifacius papa Romanus misit quandam bullam, quod quieumque habuerant voluntatem eundi Romam ad indulgencias anno preterito, sicut ordinaverat antecessor suus TJrbanus sextus, et non potuerant propter guerras vel propter 24 infirmitatem aut propter aliud legitimum impedimentum, easdem indulgencias haberent in civitate Leodiensi, dum tarnen essent vere contriti et bene confessi, et irent ad quatuor ecclesias Leodienses, mitterentque Romam oblationes pro expensis suis, quas fecissent in via Rome. Hoe audito, muite persone utriusque sexus, specialiter de Flandria et de dacatu Brabancie, cum magna devotione veniebant Leodium ad indulgencias, eciam monachi et moniales Dominique claustrales. In ecclesia Sancte Crucis Leodii sedebant plures presbiteri scientes Galli cum et Tbeutonicum, qui audiebant confessiones omnium volentium confiteri. Dominus vero episcopus bis in die, scilicet ante prandium et hora vesperarum aescendebat superius, ubi legitur Evangelium, et dabat plenam remissionem omnium peccatorum ibi presentibus, aliquando quinque vel sex millibus personis una die, specialiter in fine, ante natale Domini, quando debebat cessare, dicebatque ipsis, quod erant absoluti ab omnibus peccatis suis, sed orarent pro pace et unitate ecclesie. Et licet alieni multi illue venirent, tarnen populus Leodiensis et precipue clerici non curabant, ymmo deridebant vel saltem dissimulabant, nolentes turbare vel impedire devocionem aliorum. Chronique liégeoise de 1402 uitgegeven door Eug. Bacha, blz. 419 en 420. (Brussel, 1900). Zantfliet (f 1463), die deze kronijk gedeeltelijk heeft overgeschreven, liet de regels over de bespotting der aflaten zorgvuldig weg. (Zie ons volgend stuk.) — De hier vermelde bisschop van Ancona was de pauselijke legaat Pieter della Vigna. N. Valois, La France et le Grand Schisme d'Occident, deel II, blz. 239 en 240 (Parijs 1896.) 80. 1391, rome en luik. — Uittreksel uit de kronijk van Cornelius Zantfliet (f 1468) over de voorwaarden, waarop paus Bonifacius LX den jubelaflaat ook te Luik in de kerk van het H. Kruis verkrijgbaar stelde. Bonifacius papa concessit omnibus visitantibus hoe anno limina sanctorum apostolorum Petri et Pauli in urbe Roma plenam remissionem omnium peccaminum suorum, reducens annnm jubileum ad annos XXXIII propter brevitatem vitae humanae, utaiebat. Qua occasione infiniti Ohristiani illic profecti sunt, quod satis displicuit Clementi Avenione residenti Per id tempus Bonifacius papa fecit publicari per dominum Willelmum de Vinea episcopum Anconitanum apud Leodium, plenam indulgentiam seu remissionem omnium peccaminum posse acquiri a vere confessis et contritis, qui in anno praecedenti Romanam urbem visitare non potuerant, aut propter debilitatem et senium aut guerras aut aliquod quodcumque legitimum impedimentum; dum tarnen in truncis imponerent tot pecunias, quot in eodem itinere debuissent expendere, et visitarent quotidie spatio triginta dierum quatuor ecclesias ejusdem civitatis. Sedebant autem in ecclesia S. Crucis Leodii multi 25 poenitentiarii audientes confessiones peregrinorum, qui in numero copioso de diversis regionibus illic convenerant; quibus etiam bis in die, videlicet ante prandium et hora vesperarum, dictus episcopus auctoritate apostolica indulgentias a pcana et a culpa liberaliter impertivit et concessit; sicque de oblationibus Christi fidelium ecclesia S. Crucis quoad structuram notabiliter est emendata et reparata. Chronicon Cornelii Zant/liet, S. Jacobii Leodiensis monachi, bij Martène et Durand, Amplissima Collectio, deel V, kol. 339 - 40. 31. 1391, UTRECHT. — Uittreksel uit het Utrechtsche Buurspraeclcboeck, straffen bedreigende tegen degenen, die het verdienen van den jubelaflaat aldaar zouden verontrusten. Aflaet. Voert so ghebiet de Raet, dat nyemaut gheen vechtelic nochte onruste en make, dewile dat dit aflaet duert; ende dedet yemant hierenboven, dat woude hem de Raet veel swaerliker of nemen dan op een ander tijt. Archief te Utrecht, Het Utrechtsche Buurspraeckboeck; afgedrukt bij Dodt, Archief, deel V, blz. 64. 32. 1392, ROME, LUIK EN GENT. — Uittreksel uit den tijdgenoot Jan Brandon (f 1428) over den jubelaflaat, aldaar namens paus Bonifacius IX van Rome gepredikt. 1392. Apud Leodium episcopus Anconiensis ab eodein Bonifacio mittitur, qui magnas indulgentiarum summas et gratias cunctis illam partem tenentibus papali auctoritate elargitus est, et ex suis poenitentiariis et praedicatoribus apud Gandavum aliquos misit. Tune Flamingi, praecipue populares una cum Gandensibus domino Bonifacio adhaerebant; alii vero, praecipue nobiles, una cum domino duce Clementi obediebant. Chronodrómon de Jean Brandón, moine des Dunes, uitgegeven door Kervijn de Lettenhove, Chroniques relatives d la doniination des ducs de Bourgogne, deel I, blz. 22. — Jan Brandon was „confessor" in de abdij der Bijloke te Gent. 33. 1395, Maart 31, ARNHEM. — Aanteekening over eene reis der hertogin van Gelderland naar die stad om er den jubelaflaat te verdienen. Item des Goidensdach [na Palme] voir myn lieve vrouwe tot Arnhem, om hoer aflaet te halen tot Sinte Johans, doe den armen gegeven xii gr. Bekening van A. van Boickop over 1395—1396; afgedrukt bij G. van Hasselt, Geldersche oudheden, deel I, blz. 496. 26 34. begin der lB^e eeuw, nederlanden. — Uittreksel uit Willem van Hillegaersberch [f omstreeks 1408] over de onzedelijkheid der vrouwen, die buitenshuis aflaten gaan verdienen. .... Soe dicke varet bindervaert, dat vrouwen veel after lande lopeu; sy gaen om aflaet, mar sy vercopen dicwyl eer ende salicheit. Gedichten van Willem van Hillegaersberch, uitgegeven door E. Verwijs cn W. Bisschop, bl. 21 (1870). — Deze woorden legt de dichter in den mond van den vos Reinaert als gericht tot zijne „moeye" de wolvin, terwijl hij haar afraadt eene bedevaart naar Aken te volbrengen (in het gedichtje getiteld: Dit is van Reyer die Vos). Dit stuk werd eerst uitgegeven door J. F. Willems in zijn Belgisch Museum, deel VI, blz. 409 en in zijne 2d« uitgave van den Reinaert, bl. 373. 35. 1400, rome. — Uittreksel nit den tijdgenoot Monstrelet over den jubelaflaat te Rome en de groote smetziekte. Comment les grans pardons furenl a, Romme. En eest an furent les grans pardons a Romme, ausquelz allèrent pour acquérir le salut de leurs ames infinies personnes de toutes les parties de crestienté; durant lequel temps régna trés grant mortalité universelle: dont entre les antres moururent grant multitude de pélerins allans audit lieu de Romme. E. de Monstrelet, Croniques (uitg. van 1512), 1». 5 r0., 2» kol. — (Hieruit bij Meyerus, Annales Flandriae, fol. 218). Andere korte vermeldingen der kronijken volgen: „Item eodem anno MCCCC, confluxit magnus populus Romam, causa indulgentiarum, eo quod erat annus jubileus". (Chronicon comitum Flandrensium bij de Smet, Corpus Chronicorum, Flandriae, deel I, blz. 248.) — „In dit jaer was djaer van gracien den grooten aflaet van Roome a pena et culpa". (Memorieboek der stad Ghent, deel I, blz. 135.) — Vergelijk ook Piot, Chroniques de Flandre et de Brabant, blz. 38 en 53 en Slichtenhorst, Gelderse Geschiedenissen, blz. 172. 36. (1401), st. pieters bij gent. — Aanteekening uit de rekening van den ontvanger der St. Pietersabdij bij Gent, over een geschenk aan den ontvanger der Onze Vrouwenkerk voor zijne moeite tjjdens den jubelaflaat aldaar. Item, den selven heere Janne van der Beke, ontfangher van Onser Vrouwen kerken van Sente Pieters by Ghend, ghegheven, huut specialer gratiën over süne pine van der offeranden dien overbrochte van den jaere xiiii0, doe de gracie lach in Onser Vrouwen kerke, van dat de liede ghaven als mense mueneghede *) xlviij s. Staatsarchief te Gent, St. Pietersfonds, HS. n°. 2287, fol. 18. — In het 1) Murneghede, de communie gaf (zie Verwijs en Verdam, Middelnederl. Wbk., deel IV, kol. 1889, op monigen). 27 Memorieboek der stad Ghcnt, deel I, blz. 136, is deze aflaat aldus vermeld: „In 't zelve jaer [1401] was te Ghendt een groot pardoen het jaer van gratie, ende 't was 't Onze Vrouwekercke te Ste. Pieters, en was doe een groote sterfte". 37. 1410, April 18, EILAND RHODUS. — Op perkament geschreven aflaatbrief door den bisschop Johannes Ysuardus, commissaris van den panselijken aflaat der St. Jansorde van Jerusalem, verleend aan Arnhemsche ongenoemden. In nomine Domini amen. Sicut dicit apostolus Paulus, in isto seculo est tempus seminandi et in futuro seculo tempus metendi; et ideo quiltbet tenetur pro viribus acquirere misericordiam et gratiam divinam, et cum ista gratia per misericordiam acquiratur, et cum non possit esse nee sit aliqua via acquirendi predictarn gratiam et misericordiam quam sustinere et defensare fidem catholicam: hinc est, quod sanctissimus in Christo pater et dominus dominus Alexander, divina providencia papa quintus, libere et misericorditer tribuit omnibus porrigentibus manus adjutrices sacre domui Hospitalis sancti Jobannis Jherosolimitani, specialiter pro subsidio, custodia et defensione castri sancti Petri, noviter acquisiti per reverendissimum in Christo patrem et dominum dominum fratrem Philibertum de Nayllaco, Dei gratia magistrum predicte sacre domus Hospitalis dignissimum, 'cum militibus suis et hoe in terra Turchorum, idem sanctissimus dominus concessit cuilibet tali dictas manus porrigenti adjutrices, quod possit sibi eligere confessorem, qni de omnibus peccatis suis, ore confessis et corde contritis, a pena et a culpa possit ipsum absolvere in mortis articulo, semel turn et dumtaxat; et quod vos sanctissimo Theutonico capitulo, domini magistri predicti, libera et spontanea voluntate tribuistis juxta conscientiam vestram pro subsidio predicti castri et supradictorum, idcirco, tenore presentium, nos frater Johannes Ysuardus, miseratione divina episcopus Nizariensis, procuratorio nomine supradicti reverendissimi domini nostri magistri Hospitalis, constitutus in hac causa cum plenaria potestate et mandato, concedimus vobis predictarn gratiam. Datum Rodi, sub sigillo indulgencie predicte presentibus appenso, sub anno nativitatis Domini millesimo quadriugentesimo X°, indictione tertia et die XVIII men sis Aprilis. Sequitur forma absolutionis. Misereatur tui omnipotens Deus et dimittat tibi omnia peccata tua, et perducat te Dominus Jhesus Christus ad vitam eterrjarn, amen. Et ego, auctoritate Domini nostri Jhesu Christi et beatorum Petri et Pauli, apostolorum ejus, et auctoritate michi commissa a domino nostro papa Alexandro, papa quinto, vicario Jhesu Christi in terris, successore sacrosancte Romaue ecclesie, absolvo te ab omnibus casibus excommu- 28 nicationis majoris et minoris, et suspencionis, interdicti et ab omni irregularitate, et restitno te in nnitate fidelium et sacramentis ecclesie, si indiges; in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Etiam auctoritate supra dicta, absolvo te ab omnibus penis in purgatorio tibi debitis propter culpas et offensas, quos contra Deum et proximuin tuum commisisti, et ab omnibus peccatis, de quibus corde contritus et ore confessus es et de oblitis, et restitno te illi ignorantie et innocentie, in qua eras, quum baptizatus fuisti: in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Rijksarchief te Arnhem, archief van de voormalige commanderie van St. Jan te Arnhem, n°. 147. — Het stuk is nog voorzien van het zegel in rood was, besloten in een honten doosje en afhangend aan hennepen koorden. 38. 1413, Augustus 23, DOWAAI. — Op perkament geschreven aflaatbrief door Thomas de Berengerijs, Kamerijkschen kanunnik en pauselijken commissaris, verleend aan Isabella le Chiérie. Nos, Thomas de Berengerijs, iurium doctor, canonicus Cameracensis, domini nostri pape cappellanus ipsiusque sacri palaeij apostolici causarum auditor, commissarius ac nuncius apostolicus in hac parte specialiter deputatus, dilecte nobis in Christo Tsabelle le Chièrie salutem in Domino. Ex debito nostre commissionis offieio illis nos liberales exhibere delemus, quos sedes apostolica favoribus precipit ampliari et qui ex devotionis affectu Romanam ecclesiam reverentur. Cum itaque sanctissimus in Christo pater et dominus noster dominus Johannes, divina providentia papa xxiij08 omnibus et singilis christifidelibus, qui de bonis suis sibi a Deo collatis pro deffensione et tuitione sancte Romane ecclesie ac tocius cliristianitatis pias manus eidem porrexerint adiutrices, sub certa forma ac secundum arbitrium et ordinationem nostram, plenam suorum peccaminum indulgentiam concedi iussitatque dari; ad quorum executionem prefatus dominus noster papa nos, Thomam de Berengerijs predictum specialiter, ut premissum est, deputavit, prout in literis apostolicis et processibus super hoe factis plenius continetur. Hinc est, quod tn, volens munificentie apostolice supradicte particeps fieri ac anime tue saluti, quantum vales cum Deo, providere juxta formam et intencionem literarum apostolicarum supradictarum, statu, devotione et facultatibus tuis consideratis, eidem domino nostro pape subvenisti, idcirco nos, Thomas de Berengerijs prefatus, tuis supplicationibus inelinatus, ut confessor tuis ydoneus, quem duxeris eligendum omnium peccatorum tuorum, de quibus corde contrita et ore confessa fueris in mortis articulo, vel quandocumque predicta indulgencia uti volueris, semel duntaxat plenam remissionem concedi, consuetam per sedem apostolicam transfretantibus in Terre Santé subsidium tempore generalis passagij, que 29 a pena et culpa vocata tibi in sinceritate fidei et nnitate sancte Romane ecclesie ac obedientia et devotione sanctissimi domini nostri pape predicti et suorum successorum Romanorum pontificum canonice intrancium persistenti auctoritate apostolica concedere valeat devotioni tue misericorditer tenore presentium in duigemus; quod idem confessor de hijs, de quibus erit alteri satisfacien[dum], eam tibi partem, si supervixeris, vel per heredes tuos, si tanc forte expiraveris, faciendum iniungat, quam tu vel 11 li facere .... ut prefertur; et ne quid absit, propter huiusmodi gratiam reddaris proclivior ad illicita imposterum committenda, volumus remissionem huiusmodi aliqua sorte committeres, predicta remissio tibi, quo ad illa nullatenus suffragetur. D[atum] .... Duaci, Atrebatensis diocesis, sub presenti sigillo a domino nostro papa predicto nobis pro hac commissione deputato.... nativitatis Domini anno millesimo CCCC° xiij0, die vicesima sexta mensis Augusti. Selosse(?) Op den rug: Datum pro Tsabella la Cbiérie d. xvj g. Oorspronkelijk op perkament geschreven stuk, ia de verzameling van den heer Brassart, stadsarchivaris te Dowaai, die het ons met de meeste hoffelijkheid ter hand stelde om het te onderzoeken en af te schrijven. — Het stuk is hier en daar onleesbaar. De snede voor de strook van het zegel, maar noch het zegel noch de staarten zijn aanwezig. Daarenboven is de beneden rechterhoek van 't perkament afgescheurd, zoodat een gedeelte van de oorkonde geheel verloren is. 39. 1416, BISDOMMEN DOORNIK EN KAMERIJK- — Kettersche dolingen tegen den aflaat van S. Antonius door den augustijn Nicolaas Serrnrier in zijne sermoenen gepredikt. Item quod deferre honorem feretro beati Anthonii erat crimen ydolatrie. (Est absolute scandalosus et piarum aurium offensivus, et in casu quo in feretro beati Antonii forent reliquie, extunc est in fide erroneus secundum beatum Ieronimum, qui propter dehonestationem reliquiarum et sanctorum pulverem heretieat Vigilantium.) Item, quod qui dant ad comedendum porcis bajulantibus campanulam beati Anthonii, peccant mortaliter racione precedenti. (Videtur in moribus ecclesie erroneus et est de se scandalosus, in fine vero in moribus ecclesie erroneus.) Item, quod multum mirabatur quomodo prelati snstinebant tale quid, scilicet deferre hujusmodi feretrum per patrias suas propter larga donaria, que a religiosis sancti Anthonii habebant. (Est scandalosus et piarum aurium offensivus et a predicatione vulgari extraneus.) Item, quod deputati ad deportandum hujusmodi feretrum non sunt nisi trompatores et cabusatores. (Est injuriosus et in moribus fidei suspectus). 30 Item, quod non credebat, quod religiosi prefati super deportatiöne feretri cum ceteris, que ibi fiunt, obtinuerunt aliqua, quodque hoe faciunt indebite et injuste, populum seducendo. (Est sedieiosus et injuriosus et piarum aurium offensivus). Item, quod non credebat fore verum, quod habeant illi religiosi indulgentias a papa pro dando aliquid beato Anthonio, nuncijs ejus seu porcis portantibus campanulam beati Anthonrj; addens quod nunquam aliquis papa dedit indulgentiam pro dando victum animali. (Est injuriosus et audientium infectivus). Item, quod tales religiosi et nuncij ipsorum intulerunt timorem audientibus, et presertim in villagiis, quod sanctus Anthonius comburit eos, et ideo timore perterriti, si non haberent nisi unum denarium, darent eundem. (Est scandalosus et piarum aurium offensivus.) Archief der hoofdkerk te Doornik, Cartulaire H., afgedrukt bij A. Cauchie, Nicole Serrurier, in de Analectes pour servir a l'histoire ecclésiastique de la Belgique, deel XXIV, blz. 241—236; daaruit in Corpus II, blz. 212 en 213. — Over den aflaathandel ter eere van St. Antonius, zie A. Eekhof, De questierders van den aflaat in de Noordelijke Nederlanden (1909). 40. 1418, februari 22, constanz. — Uittreksel uit de bul van paus Martinus V, waarbij hij de ketterijen van Wicleff, Jan Hus, Hieronymus van Praag en al hunne aanhangers (zoo talrijk in de Nederlanden) veroordeelt, waaronder de afkeuring der aflaten. Tenor articulorum Joannis Wicleff. xlii. Fatuum est credere indulgentiis papae et episcoporum. Tenor interrogatoriorum juxta quae haeretici aut de haeresi suspecti interrogari debenU xxvi. Item, utrum credat, quod papa omnibus christianis vere contritis et confessis ex causa pia et justa possit concedere indulgentias in remissionem peccatorum, maxime pia loca visitantibus et ipsis manus suas porrigentibus adjutrices. Et utrum credat, quod ex tali concessione visitantes ecclesias ipsas et manus adjutrices eis porrigentes hujusmodi indulgentias consequi possint. xxvii. Item, utrum credat, quod singuli episcopi suis subditis secundum limitationem sacrorum canonum hujusmodi indulgentias concedere possint. Magnum Bullarium Romanum, deel I, blz. 288—294; afgedrukt bij P. Fredericq, Corpus I, blz. 290 en 294. 31 41. 1435, GROENENDAAL EN BRABANT. — Uittreksel uit het Virologium van Groenendaal over het verkrijgen van den pauselijken aflaat van Eugenius IV en over de verbazende inkomsten, die er uit voortvloeiden, Observanda ad bullam sanctissimi domini Eugenii papae IV. Missus est itaque dominus Wilhelmus Braem, decanus ecclesie collegiate in Bergis super Somam, dictorum episcopi ac ducis litteras secum ferens. Qui ad Urbem veniens, accito magistro Ancelmo, decano Antverpiensi et correctore bnllarum, nobis multum favorabili, causarum nostrarum domino pape fidelissime ac efficacissime peroravit, ita ut tantam ab eodem sanctissimo indulgentie gratiam obtineret quantam nemo unquam retroactis temporibus in Brabantie partibns vel eirca meminit esse collatam. Confectis itaque ac impetratis papalibus litteris, qui missus fuerat supradicto domino episcopo Gameracensi, utpote ad quem date fueraut, transportavit. Mox idem episcopus, impetratam huiHsmodi gratiam approbans, singulis dioecesis sue decanis, curatis ceterisque officialibus suis ac subditis per litteras mandavit, quatenus predicte gratie publicationi ac executioni minime obsisterent, quin immo pro viribus opem ferre non denegarent. Mox Bernardus de Loen, vicecuratus in Buseo Ducis, instante tempore promulgacionis, Bruxellas, Mechliniam, Antverpiam ceteraque loca non pauca percurrens, innumeras pecunias conquisivit, tanta siquidem erat populi erga huiusmodi gratiam devotio tantusque concursus, ut primo anno promulgacionis eiusdem quinque millia quingente et Septuaginta sex anime hanc indulgentiarum gratiam mererentur, nee huiusmodi promerentium quispiam minus uno petro, id est octodecim stufferis dedit, exceptis nonnullis, qui in reedificatione monasterii nihil quidem donantes, sed personaliter operantes sepefate gratie participes sunt effecti. Quot autem sequeutibus annis (nam per triennium duraverat hoe indultum) ad iam dictam gratiam con volaverint, reperire non potui.. Reeepta igitur tam copiosa fidelium oblatioue, fratres nostri monasterium nostrum edifieare et reparare coeperunt; neque enim licitum illis erat ad alios usus quam ad structuram huiusmodi denarios applicare. Sicque, Deo juvante, factum est, ut multo tandem labore multisque expensis in eam quam nunc cernimus elegantissimam fabricam, idem monasterium restauraretur. (Extractum hoe ex Virologio Monasterii Viridis Vallis concordat cum suo originali, quod attestor Frater G. Lamans, prior Viridis Vallis, 5 Maii 1658.) Uittreksel op los blad papier uit het verloren HS. Virologium Monasterij Viridis Vallis, in 't bezit van den heer Hosdey, conservator der HS. aan de Kon. 32 Bibliotheek te Brussel. — Daarbij een ander los stuk, aan dezelfde bron ontleend, bevattende het afschrift der adaatbul van Eugenius IV (Florence, 27 November 1445), gericht tot den bisschop van Kamerijk, ten voordeele der reparatie et reedificatio van 't beroemd klooster van Groenendaal bij Brussel, dat op 30 April 1435 door eenen grooten brand was geteisterd geworden. — Bovenstaand uittreksel bewijst, hoe verbazend veel zulke plaatselijke aflaten te dien tijde konden opbrengen. Het is dan ook niet te verwonderen, dat men ze later bij iederen grooten jubelaflaat streng zocht te onderdrukken, om geen afbreuk te maken aan de winsten van den jubelaflaat zeiven. 42. 1436, JANUARI 3, BAZEL. — Op perkament geschreven aflaatbrief door kardinaal Julianus, pauseiijken commissaris in de Duitsche landen, voor den aflaat tegen de ketters van Bohemen verleend aan Tsbrand, proost van het Augustijnerklooster te Bethlehem bjj Doetinchem, en aan zijne kloosterbroeders. Julianus, miseratione divina tituli sancte Sabine sancte Romane ecclesie presbiter cardinalis vulgariter sancti Angeli nuncupatus, in Gerrnania apostolice sedis legatus, dilecto nobis in Christo Ysbrando, preposito monasterii Belhemensis, per prepositum soliti gubernari ordinis sancti Augustini canonicorum regularium, Trajectensis diocesis, salutem in Domino. Cupientes animas Deo lucrifacere illarum exquirende saluti libenter intendimus et, ut ea procuretur uberior, prout ad hoe se indulta nobis extendit auctoritas opem et operam benivolus adhibemus. Hinc est, quod nos, ut tue ac singulorum canonicorum tui at aliorum tibi subjectorum monasteriorum animarum saluti conscientiarumque quieti consulatur, tuis in hac parte supplicationibus inclinati, et quicumque confessor ydoneus, quem ad hoe depntaveris et elegeris, tua ac corundem canonicorum confessionibus diligenter auditis, auctoritate nostra te et illos a commissis necnon a quibusvis excommunicationum, suspensionum et interdicti sententiis, in te et eos forsan a jure seu per provincialia aut synodalia seu dicti ordinis statuta generaliter latis in quibuscumque casibus, ad quos se legationis nostre extendit auctoritas, congrua et debita satisfactione previa, necnon et speciali nobis super hoe per sedem apostolicam concessa facultate. Si fortassis aliqui ex canonicis ipsis in suorum susceptione ordinum vel sua in dictis monasteriis receptione aut in ecclesiasticorum beneficiorum vel officiorum assecutione symoniam commiserint, eos a labe symoniace pravitatis hujusmodi et ab excommunieationis sententia, quam propterea incurrerunt, injunctis inde illis pro modo culpe penitentia salutari et aliis, que de jure fuerint injungenda, in forma ecclesie consueta hac vice dumtaxat absolvere omnemque occasione pravitatis hujusmodi contractam inabilitatem seu infamie maculam sive notam abolere, et nichilominus cum eis, qui fortassis premissis sententiis seu aliqua premissarum ligati ignorenter seu ex simplicitate et non in contemptum clavium missas celebrando 33 seu alias se divinis inmiscendo aut in suis ordinibus ministrando irregularitatem contraxerunt, aut fortassis in minori etate se fecerint ad sacros ordines promoveri et in illis ministraverint, dummodo nunc in etate legitima constituti sint, eis prius ad tempus de quo eidem confessori expedire videbitnr, a suarum ordinum executione suspensis demum suffragantibus eis meritis alioque non obstante canonico super irregularitate et ordinum hujusmodi executione dispensare, tibique etiam de absolutione a labe pravitatis symoniace, si eam contraxeris et excommunicationis sententia hujusmodi, si quam exinde incurreris, injuncta tibi ultra premissa, quod in receptione cuiuscuuque in canonicum alicujus mouasteriorum predictorum nichil nisi sponte oblatum nee pro receptione hujusmodi quidquam recipias necnon de abilitatione et dispensatione super irregularitate similibus, si illis indigneris sub similibus modo et forma providere, etiam hac vice dum taxat valeat tibi ac predictis canonicis tenore presentium indulgemus: proviso etiam, quod, si qua symoniace receperis illa in subsidium expensarum, que pro extirpatione heresis regni Bohemie fiunt, prius convertere seu de illis in subsidium hujusmodi convertendis cautionem facere tenearis, quodque, si tu symoniacum ingressum ad preposituram dicti monasterii habuisti seu aliqui ex canonicis ipsis ad beneficia seu officia hujusmodi, si qua obtinent, habuerunt, illa dimittere omnino tenearis ac teneantur. Datum Basilee, die iij Januarij anno Domini MCCCCXXXVI, pontificatus sanctissimi domini nostri Eugenii pape quarti anno quinto. (Op de plica staat:) W. de Blisia. Rijksarchief te Arnhem, archief van het voormalig klooster Bethlehem bij Doetinchem, n°. 461; op perkament geschreven brief. 43. 1437, januari 3, bazel. — Brief van het Concilie gericht tot broeder Jan Passert, prior der reguliere kanunniken van Utrecht, waarbij hij aangegesteld wordt als algemeene commissaris van den grooten aflaat in Holland, in Zeeland en in het gedeelte van Vlaanderen, gelegen in het bisdom Utrecht. Sacrosaucta generalis Synodus Basileensis, in Spiritu Sancto legitime congregata, universalem ecclesiam representans, dilecto ecclesie filio, fratri Johanni Passert, priori canonicorum regularium Trajectensium, salutem et omnipotentis Dei benedictionem. Nostre promissionis debet provenire subsidio, ut ea, que pro animarum salute concessa sunt, debite execucionis effectum sorciantur. Nuper siquidem universalis ecclesia Christi sponsa, quam in Spiritu Sancto legitime congregati representamus, celestes thesauros, quos illi idem ipse Christus salvator noster ascendens in celum reliquit affluenter, aperiens, pro Grecorum et totius orientalis ecclesie reductione, peccatorum remissionem plenariam, semel in vita et semel in morte, 3 42 Staatsarchief te Luik, klein los papieren blad, bij het Reg. over den aflaat; afgedrukt bij P. Fredericq, Les comptes de Liège, blz. 18. 62. 1443, LUIK. — Klad eener rekening der uitgave voor de voorbereiding van den pauselijken aflaat. Exp[osi]ta circa negotia jndulgentiarum. 8.*) Primo pro primo sigillo nouo pro jndulgentijs xliij lb. S. Item pro 2° sigillo xliij lb. 8. Item pro registro — 8. Item pro cera in vigilia assumptionis beate Marie) pro dimidia lb. viridis cere, pro lb. I 8. Item pro cera adhuc crastina Mathei apostoli pro j ..Pro Ib' vna lb. cere, pro lb. I xiiij bodd. 8. Item pro dimidia lb. cere, pro lb. 8. Item pro vna lb. cere rubee, pro lb. , pro lb. S. Item pro vna lb. cere rubee, pro lb. ut supra /xxviij bodd. 8. Item pro vj dosinen peragamenum simul xxxv stuuers et dimidium. Item recept xiiij Junij de — Staatsarchief te Luik, Reg. over den aflaat, fol. 1; afgedrukt bij P. Fredericq, Les comptes de Liège, blz. 18. 53. 1443? MAART 21—AL'GUSSUS 11, LUIK. — Rekening en voorafgaande uitgaven voor de voorbereiding van den pauselijken aflaat: loon der afschrijvers en binders, aankoop van rijdieren en paardenvoeder enz. S. Nota. — Habuit Johannes, notarius noster, pro scriptura ij0 litterarum, etc. xxij griff., facientes ijc xxxj lb. 8. Item idem sex flor. postulat. pro copijs et alns, etc., fac iiij" xvj lb. 8. Item Wilhelmus de Kessel pro iiij** x litteris, pro petia xiiij s., fac. lxiij lb. 8. Item Johannes Doye de Harstalio pro xlg litteris, pro littera xiiij s., fac. xixxij lb. vi s. 8. Item magister scholarum pro xxx litteris, pro littera xiiïj s., fac. —; jtem adhuc xxxiij litteris, simul — ; adhuc xxxiiij; simul iiij*1 xvij litteris, fac. pro petia —, fac. lxxij lb. xviij s. 8. Item Anselmus Baest pro xlix litteris, de qualibet vnum cromstaert, fac. xxxvj lb. ij s. ix d. 8. Item Hermannus de IJssem pro xxx litteris, pro petia xiiij s., fac. xxj lb. 1) S. moet hier Betaald of Ik betaalde beteekenen. 43 8. Item Wilhelmus Scherpenberch, ligator librorum, pro Wilhelmo de Kesse[l], xxiiij folia pergameni, ij dosinen; adhuc alij. 8. Item Anselmus Baest j dosiin et dimidia, jtem adhuc j dosiin, fac. simul v. griff. iiij bodd., valeutes liiij lb. xij s. 8. Item Hermannus de IJssem adhuc [pro] scriptura xxiiij litterarum, simul x lb. x s. Nota. — Habuit magister Johannes de Monte in nocte sancti Benedicti de mandato dominorum scholastici] Huffel et Libermyn viij flor. postulat., valeutes vj" viij lb. Item habuit Cratnma de mandato dominj decanj xxvj Aprilis j flor. postulat. et iiij01' stuuers, petia de xxij s. Item habuit adhuc magister Johannes de Monte de relatione scolastici viij Maij iij flor. Renen., fac. vj griff. Item pro feno ix Maij iiij bodd.; jtem adhuc pro feno iij bodd.; jtem habui iiij01 sc[aphas] spfelte], de quibus habeo adhuc ij scfaphas]. Item xjma Maij concessi de mandato dominorum fratri Johanni supra salarium suum x flor. postulat. et deliberaui domino Nycolao sigillum et duos equos de mandato dictorum dominorum meorum. Item vendiderunt fratres parvum equum pro quinque flor. Reynen., quos etiam habuerunt supra salarium eorum; frater Philippus promisit reddere rationem. Nota. — Frater Johannes de Saranio emit et retinuit equum, quem habuit jn presentia Creppi pro xiij flor. Renen., in defaleatione salarij. Nota. — Item emit dominus Nycolaus Waldaree de domino Henrico Huffel equum meliorem viij Junij jn presentia Creppi pro xviij flor. Renen., pro quibus satisfacere promisit dominus Nycolaus, etc. Item concessi xj Augusti fratri Philippo per dominum Johannem Creppi xij lb. (Geheel onderaan:) Soluj pro scriptura litterarum [jndulgentiarum] ijc xxv[ij] lb. [xviij s. d.] Staatsarchief te Luik, Reg. over den aflaat, fol. 1 verso; afgedrukt bij P. Fredricq, Les Comptes de Liéges, blz. 19 en 20. 54. (1443, LUIK.) — Algemeene rekening van Gozewijn van Stralen, kapellaan der S'. Lambertuskerk, over de onkosten van inrichting en uitvaar digen van den pauselijken aflaat. Exposita per me Goeswinum in negotijs jndulgentiarum. Primo soluj Rolando Roueri pro bulla vj° xxx lb. Item pro duobus sigillis nouis simul iiijxx vj lb. Item pro registro vj lb- vj s. 44 Rtal) Rl" Item Johannes notarius pro scriptura ij0 litterarum de mandato dominj, cum alijs, simul xxij griff., val. ij° xxxj lb. Item idem adhuc de scriptura copiarum mittendarum decanis ruralibus de mandato dominj decanj vj flor. postulat., fac. iij" xvj lb. Item dominus et magister Johannes de Monte de mandato dominorum scholastici Huffel [etj Libermyn viij flor. postulat., val vj" viij lb. Item idem de relatione dominj scolastici adhuc iij flor. Renen., valen. lxiij lb. Item Arnoldus Cramma de mandato domini decani i flor. postulat. et iiij stuuers, petia de xxij s., fac. simul xx lb. viij s. ■Rft,m. Item pro scriptura trium centenariarum cum xxxij litterarum, simul ij0 xxvij lb. xviij s. ix d. ÜWm. Item Wilhelmus de Scherpenbergis, ligator librorum, pro pergameno diuersis vicibus liiij lb. xij s. Item vnus extraneus de Diest adhuc pro pergameno simul xxxix lb. xij d. — Nota. Non registratur. Item Johannes de Samoij pro duabus lb. viridis cere, pro lb. xiiij bodd., fac. xiiij lb. xiiij s. Item idem pro duabus lb. rubee cere, pro [lb.] xxviij bodd., fac. xxix lb. viij s. f Item ix Maij pro feno pro equis po[rta]t[o] ad domum meam iij lb. xnj s. vj d. Item dicta die pro iiij sc[aphis] sp[elte] pro dietis equis lb. v s. Rla. Staatsarchief te Luik, los stuk papier; afgedrukt bij P. Fredericq, Les Comptes de Liège, blz. 20 en 2i. 55. (1443—1445, LUIK). — Aanteekeningen over de aflaatbrieven, (door Van Stralen?) aan allerlei personen afgeleverd. Deliberaui domino decano Leodiensi jn presentia Johannis de Brochusen, notarij capituli, ad domum suam quinquaginta litteras jndulgentiarum, quas portauit secum ad partes jnferiores, etc. Item deliberaui jn presentia dominorum decanj et Wilhemj Libermin in vjgilia Thome apostoli et presentia Johannis, notarij, sigillum jndulgentiarum cum iiij" viij litteris, etc. ac bulla in Gallico cum littera absolutionum etc. etiam in Gallico, etc. Item fuerunt dominj decanus et capitulum cum illis tribus missis concordes, quod expense rationabiles debent capi de communi bursa; i) R*» en B.tum beteekenen registrata, registratum. 45 defalcatis expensis, debent totum residuuni tradere et deliberare dommis et fabrice, de quo residuo debent babere illi predicatores quartam partem pro laboribus et penis eorum, et de alijs tribus partibus remanentibus fabrice debent dominj et capitulum prouideri domino Johanni de suo salario, etc. Nota. — Habuerunt frater Elyas de Vossem (?) et frater Johannes Hoenreman, ordinis Crueiferorum Leodiensium, de mandato dominorum meorum pennltima Julij anni xliiij, secundum registra ecclesiarum, centum et sxv litteras sigillatas. Item deliberaui fratri Henrico de Pomerio crastina Ephiphanie adhuc xxvj litteras sigillatas et habuit adhuc de antiquis xix litteras sigillatas. Item deliberaui fratri Johanni de Saranio xij Februarij xxv litteras sigillatas, etc. Nota. — Deliberaui fratribus Johanni de Saranio et Philippo quinta Octo[bris]... c litteras sigillatas jn presentia Waldree et Creppi de mandato dominorum decanj Huffel et Franconis et tune deliberaui Waldree y registra [in] presentia dominj Johannis Galhoy. Debent portare promptas pecunias uel reportare litteras. Nota. — Magister Franco Halpont xiij Februarij per Creppy habuit x litteras sigillatas. Nota. — Deliberaui de mandato dominorum meorum, specialiter magistri Franconjs et magistri Jodarni (sic) Vaest, priori Predicatorum in Traiecto supra Mosam xl litteras sigillatas crastina sancte Eatherine in anno xliiij, etc, de quibus reddidit computum de xxj litteris et tenentur adhuc xix littere. Item deliberaui in nocte natiuitatis Dominj fratribus Johanni de Saranio et Philippo adhuc centum sigillatas litteras, etc. cum prima bulla, etc. Item frater Thomas habuit tune etiam vij litteras sigillatas. Item habuerunt fratres Johannes de Saranio et Philippus adhuc xij Januarij jn presentia Creppi c litteras sigillatas. (Item habuit domicellus Wilhelmus de Bredrade j sigillatam litteram; mansit dominus Nycolaus Baest, etc.) Soluit magister Nycolaus Baest. [Item] frater Johannes de Saranio habuit viij Martij per dominum Johannem Creppy [de] mandato dominj et magistri Franconis Halpont et scitn [magist]ri Henrici de Huffel adhuc c litteras sigillatas. [Item habjuit Waldere die Gertrudis 1) ij litteras sigillatas, etc. [Item frate]r Philippus habuit in nocte translationis sancti Lamberti *) de mandato [domino]rum lxx litteras sigillatas. [Item] frater Johannes de Saranio habuit vltima Aprilis de mendato dominorum decanj et Franconis adhuc iiijxx iiij litteras sigillatas. 1) 17 Maart. 2) 18 April. 46 [Item frate]r Johannes habuit viij Maij de mandato dominorum decani et magistrorum xlij litteras sigillatas et [domijnus Nicolaus Waldoree sigillum jn presentia Franconis et xv litteras [n]on sigillatas. [Item] habuit dominus Johannes Scillinxk xij litteras sigillatas destinandas ad Wert. [Item] habuit dominus G[era]rdus, capellanus ecclesie Leodiensis, [de man]dato dominj decanj, quia suus capellanus, quinqne litteras sigillatas. Item deliberaui istis fratribus et Waldre xiij Martij xij litteras sigillatas etc. Item dietis fratibus ix litteras non sigillatas. Item dietis fratribus et Waldre Hij litteras die xxj Martij non sigillatas. Item adhuc in presentia Arnoldi xxvij Martij lv litteras fratri Johanni non sigillatas. Item adhuc dicta die dicto fratri Johanni jn presentia Arnoldj et Creppi xxxiij litteras non sigillatas, etc. Item habuerunt adhuc exij litteras non sigillatas. Item deliberaui fratri Philippo xx™ Junij jn presentia fratris Johannis et Creppi xxiiij litteras sigillatas de mandato dominj Meckinc, tune vicedecani. Nota. — (Item concessi tune domino et fratri Philippo jn presentia predictorum iiij flor. postulat.) Item deliberaui die de[col]lationis sancti Johannis jn presentia dominorum Walde[re]y st Creppi adhuc iiijor litteras sigillatas. Nota. — Prima receptio ascendit simul per hauisum simul ad ij° vy' griff. xvij bodd. vij s. vj d., Demptis jocalibus, que festim]ata sunt ad xij griff. xij bodd. vviij d. Summa totalis per hauisum est: ijc xx griff. ix bodd. ix s. Aanteekening op den omslag van het register. Destinaui cum fratre Nycolao de Hasselt Johanni Scillinx et fratri Heke quarta Martij in anno xliiij secundum registra iiy flor. Renen., etc. Staatsarchief te Luik, Reg. over de aflaten, fol. 76—77.J 66. 1443, augustus 14-1444, augustus 2, luik. - Rekening over de ontvangsten van den panselijken aflaat. De indulgenim per papam dominum Eugenium quartum fabrice ecclesie Leodiensis concessis, incipientibus in vigilia beate Marie virginis assumptionis, etc. in anno xlij, secundum registra ecclesiarum. Primo recepi in vigilia beate Marie virginis assumptionis de domino Wilhelmo de Momalea iiij" x lb., de triginta dietis. 47 Item recepi xxvj Augusti de Johanne Veltem, cini Leodiensi, barbitonsori al Fronstre, de xv dietis xlv lb. Item dicta die de Elizabeth, filia Godefridi de Lijthey, xlv lb., de xv'dietis. Item xxvij de Jobaune Gijlwaer, hullario, de xv dietis xlv lb. Item quarta Septembris de domioo Johaune Wystinc, officiali Leodiensi, de xxx dietis et xv simul vj" xv lb. Item quinta Septembris de domino Theodorico de Corona alias de Stralen de xv dietis xlv lb. Item vj Septembris de domicella Oda de Streub... de xv dietis xlv lb. Item dicta die domicella Maria de Villari Episcopi1) de xv dietis xlv lb. Item xiiij die Septembris de domino Philippo de Seneroy, rectori al ... de Senleys in coneilio Bastoniensi, de xv diebus xlv lb. Item xix Septembris de fratre Johanne Stantvast de mandato dominj decanj de xv dietis gratis. Item xviij Septembris de decano sancti Dyonisij per manusjnuestiti Sancte Aldegunde Leodiensis de xxx dietis iiij" x lb. (de quibus creditur iij s. iij d. et habeo vnum denarium de And . . . per viij griff. cambiendum suo tempore). etc. Item recepi die sexta Octobris de fratre Adriano de Barlen juxta Breda xlv lb., de xv dietis. Item vij Octobris de domino Waltero de Aldenhauen, cappellano in ecclesia Leodiensi, de xv dietis xlv lb. Item xxj Octobris de Maria de Glons, vxore Leonardi de Thur., de xv dietis xlv lb. Item xxix Octobris de Jehenna de Borsey, beghnta Sancti Christofori, de xv dietis xlv lb. Item secunda Nouembris de Maria Mynget de xv dietis xlv lb., etc. Item xxma quarta Nouembris de Thonardo de Lantreguren de xv dietis xlv lb. Item quarta Decembris de domino Eustacio de Waremia de xv dietis xlv lb. Item crastina sancti Nycolai scilicet vija xDris de Martina Bruykios, beghuta, de xv dietis xlv lb. Item dicta die de Methilda de Oduer, etiam beghuta in Sancto Christoforo, de xv dietis xlv lb. Item nocte conuersionis Pauli apostoii de xv dietis de domicella Ode de Oduer xlv lb.; (jnde soluit in promptu xxxix lb.; sic restant soluendj infra Quadragesimam vij (sic) lb., quas soluit viij Februarij; sic ascendit simul ad xlv lb.) vt supra, etc. 1) Villers-l'Evèque, 121/» kil. N.-O. van Luik. 48 Item 2a Martij de xx dietis de domicella Maria, filia Arnoldi de Barehon, xlv lb. (Onderaan 0 Summa pagine: xjc xxv lb., fac. cvij griff. xxxs. ix d. (Nog lager:) xxij littere. Item recepi decima Marty de xv dietis de vna paupercula, jn presentia fratris Philippi, j flor. post. Item dicta die de Odilia, filia Johannis Soke, jn presentia dicti fratris, ij postulat, et xij eydans. Item Ysabella de Texris de parochia Sancte Margarete dedit xv aid. Item recepi xj Martij de Magareta de Sarto, begbina Sancti Anthonij Leodiensis, xlv bodd. Item x j Martij de Magdalena, beghuta in sancto Christoforo Leodiensi, xlv bodd. Item dicta die de xv dietis de Thonardo de Alluria, braxatore, xlv lb. Item dicta die de xv dietis de Anna, vxore dicti Thonardi, xlv lb. Item dicta die de xv dietis de Maria, vxore Wilhelmj de Tellin, iij griff. Item xij Martij de xv dietis de vno paupere Massino de Bemont, carnifici, iij griff. Item xiij Martij de xv dietis de vno paupere presbytero cum sua nepta iiij griff. Item dicta die de xv dietis de Gertrude, beghuta Sancti Christofori Leodiensis, xlv bodd. S. Item dicta die de triginta dietis de domino Petro, jnnestito Sancti Petri Hoyensis, lxiij lb.; (mansit Wysijs infra Penthecost.). Item dicta die de tribus litteris de xv dietis de Bertinhey, pauperes fuerunt, simul vj griff. vj bodd. Item dicta die de j littera de xv dietis de Aleyda, vxore Johannis Lijnot, carpentarij, xlv bodd. Item dicta die de xv dietis de Maria de Gemeppe, beghuta Sancti Christofori, vij lb. Item dicta die de xv dietis de Elizabeth, vx[ore] Gerardj Sartoris, de parochia Santi Johannis, xlv bodd. Item xiiij Martij de xv dietis de Rolando de Donchir et Maria, vxore sua, pro quolibet iij bodd., fac. simul iiij griff et dimidium. Item dicta die de xv dietis de Odilia de Puychey, pro dieta iij bodd., fac. xlv bodd. Nota. — Item dicta die de xv dietis de Margareta de Lijrs, proqualibet dieta iij bodd., fac. xlv bodd. Item dicta die de xv dietis de Magareta de Huten Episcopi, pro qualibet dieta iij bodd. iij claues, etc. x hellar., quos soluit in promptrf] etc. Item dicta die de xv dietis de Gertrude, vxore Gerardi de Lymbrocb, pro qualibet dieta iij bodd, fac. xlv bodd. Item xyj Martij de xv dietis dé Ydelette de Berwir, pro qualibet dieta iij bodd., fac. xlv bodd. Item dicta die de xv dietis de Jehauna de Mohin, pro qualibet dieta iij bodd., fac. xlv bodd. Item dicta die de xv dietis de Aleyda de Saucto Laurentio, pro qualibet dieta iiij bodd., fac. iij griff. Item dicta d[i]e de xv dietis de Maria Pruney, beghuta Sancti Christofori Leodiensis, xlv bodd. (de quibus creditur adhuc xxij s. soluendi infra Penthecost., etc.); soluit dicta die, etc (Item xvij Martij —) Item dicta die de xv dietis de domicella Margareta Baren, de ciuitate Leodiensi, j nobile Angh[l]ie, val. iiij griff. v bodd. Item xviij Martij de xv dietis de Johanne Rauen de Bruystem et Katherine, sua vxore, pro quolibet xlv bodd., fac. simul iiij griff. x bodd. Item xix Martij de xv dietis de Jehenna Jossardi, beghuta Sancti Christofori, xlv bodd. Item dicta die de xv dietis de Maria de Ytrey (Virey?), beghuta Sancti Christofori a Trilui (?), xlv bodd. Item dicta die de xv dietis de Maria de Yyuengiiz, beghuta Sancti Christofori, xlv bod. Item dicta die de xv dietis de Maria de Cuey, beghuta Sancti Christofori, xlv bodd. Summa pagine: x° x lb. iij s., fac. iiy" xvj griff. iiij bodd., xij d. xxxij littere. (ix° xxj lb. xviij s.) Item dicta die de xv dietis de Margareta de Spontin, beghuta Sancti Christofori, xlv bodd. Item dicta die de xv dietis de Nycola de Stabulon, beghuta Sancti Christofori, xlv bodd. Nota. — Item xxma Martij de xv dietis de Jacobo Chyprion, ciui Leodiensi extra portam Sancti Leo[nar]dj, pro qualibet dieta iiijor bodd., fac. iij griff., de quibus soluit in promptu xij. bodd.; sic tenentur xix bod. infra octauam Pasche, etc. Nota. — Item xxj Martij de quindecim dietis de Agnete de Sancto Nycolao in Glano, pro qualibet iij bodd., fac xlv bod., quos promisit soluere infra Penthecost., pro quibus remansit dominus Johannes de Frelouz, capellanus Sancti Dyonisij. Nota. — Soluit dictus dominus Johannes crastina Pasche ad bonum computum xx lb. 8. Item xxvj Martij de xv dietis de Katherina,' quondam vxore Johannis Franckot, de qualibet dieta iij bodd-, de quibus soluit in promptu j postulat.; residuum (promisit infra Lamberti uel reportare litteram) soluit xvj Maij, etc. Item dicta die de xv dietis de Mathia, filio Johannis Mathie de 4 50 Tongris, et Yda, eins vxore dicti Mathie, pro qualibet dieta iiij bodd., fac. vj griff. D[ebet], Item dicta die de xv dietis de Agnete, beghuta pauperrima in Sancto Christoforo Leodiensi in loco dicto Tryluy, pro qualibet dieta üj bodd.: jacuit in agone; de quibus soluit in promptu xxij lb. xiij s.; manet debens xix s. vj d.: statim moriebatur depost. Item xxvij Martij de xv dietis de Collardo Cockelet juniori et Katherina, sua ancilla, pro qualibet dieta iij bodd., fac. iiijor griffon. cum dimidio, pro quibus debent infra Panthecost. hullas pro fabriea uel re[portare (?)]. Item vltima Martij de xv dietis de domicella Agnete de Horion, pro qualibet dieta iij eydans, fac. xlv lb. Item prima Aprilis de triginta dietis de Johanne de Berwier, pro qualibet vj bodd., fac- ix griff. Item quarta Aprilis de xv dietis de Agnete, beghuta Sancti Christofori Leodiensis, pro dieta iij bodd., fac. xlv bodd. Item die bona Veneris de xv dietis de Olmero de Royal, pro dieta iij bodd, fac. xlv bodd. Item xvij Aprilis de xxx dietis de Maria, relicta quondam Bertrandi, plant... ecclesie Leodiensis, pro qualibet dieta vj bodd., fac. ix griffon. Item dicta die de Jacoba de Valley, beghuta Sancti Christofori Leodiensis, de quindecim dietis, pro qualibet dieta iij bodd., fac. xlv bodd. S. Item xxma Aprilis de Maria Troypot et Maria nepte, qualibet de xv dietis xlv bodd., simul iiij griff. et dimidium (et dimidium infra Penthecost. proximam, etc. Dominus Egidius de Frelouz, thesaurarius ecclesie Leodiensis). S. Item xxma quarta Aprilis de Jehenna de Rijge et Nycol de Hourey, de qualibet xv dietis, et pro dieta iij bodd., fac. simul iiij griff. et dimidium. Item xxvij Aprilis de Elizabeth de Born de xv dietis, pro qualibet dieta iij bodd., fac. xlv bod. Item secunda Maij de triginta dietis de domicella Elizabeth, filia dominj Johannis de Bergis, Cameracen. uel Leod., iiij" x lb. Item recepi xxix Maij pro xv dietis de Maria, vxore Martinj pie memorie lathomj, xlv bodd. Summa pagine est: vijc xiiij lb. xiij s. vj d., fac. lxx griff. ij bodd. (Heel onderaan:) xix littere. (iüjc lb. xiij s.) Item secunda Junij de Johanne de Blitterfsjwijck de xv dietis, pro dieta ij bodd., fac. xlv bodd. Item dicta die de Elizabeth de Blitterswijck de xv dietis, pro dieta ut supra, fac. xvl bodd. Item dicta die de Hermanno Bruweir de Sassia de xv dietis, pro dieta iiij bodd., fac. iij griff, 51 Item quinta Junij de Maria de Harstal de xv dietis, pro dieta iij lb., fac. xlv lb. Nota. — Item ix Junij de Baldewino de Roelij, pauperrimo, de xv dietis, pro dieta iij bodd., fac. xxij lb. xviij s. Item xxiiij Jong de Maria Nalijr de Nyuel de xv dietis, pro dieta vj bodd., fac. iiij griff. et x bodd., de quibus soluit in promptu ij griff.; residuum infra Egidij; mansit Laurentius de Wirc, commorans in parrochia Sancti Martinj in Niel, etc.; soluit totum per Creppi. Item xxiiij «te Margareta de Dijck, vxore Johannis de Lauoir, de xv dietis xlv bodd. Item vltima Julij de Jeheuna de Aynef de xv dietis xlv bodd. Item 2a Augusti de Gertrude vander Bruggen de xv dietis xlv bodd. Summa: yc xxxviüj lb. x s. vj d., fac. xxij griff. xiiij bodd. iij s. vj d. Onderaan •• Summa omnium premissorum : iijm iiij" viij lb. vij s.f fac. ij0 iiij" xiiij griff. ij bodd. vj s. Staatsarchief te Luik, Reg. over den aflaat, fol. 2—3 verso; afgedrukt bij P. Fredericq, Le comptes de Liège, blz. 24—29. 67. 1444, JANUARI 24, LUIK. — Rekening der eerste storting over aflaatbrieven buiten de stad Luik. Recepta de litteris indulgentiarum extra civitatem Leodiensem in anno domini millesimo quadringentesimo tertio, secundum registra ecclesiarum, per fratres Johannem de Saranio et Philippum de Tectore et dominum Johannem Galho, canonicum parue mense in ecclesia Leodiensi. Primo recepi in nocte conuersionis sancti Pauli apostoli 1) in moneta quinquaginta duos flor. Reynen., pro floreno computatum xx lb. monete Leodiensis, fac. xc xl lb., deficiunt mihi iij lb. Item dicta die quinque flor. Reynen. in auro, fac. x griff., cv lb. Item dicta die sex scuta Wilhelmj in auro, sicut sunt xij griff., vj" vj lb. Item dicta die xvij scuta cum dimidio Philippi in auro, petia xxx bod., fac. xxvj griff. v. bodd., ij° lxxv lb. xij s. vj d. Item vnum petram Bürgundie in auro, xix lb. et dimidiam, fac. xxxvij bodd. xviij d. Item vnum scutum dominj Leodiensis in auro, xxiiij bodd., fac. xij lb. xij s. Item tres corone Francie antique in auro, fac. vij griff. dimidium, fac. lxxviij lb. xv s. i) 24 Januari 1444. 52 Itém quarta pars vniüs nobllis Angh[li]e in auro, xxiiij bodd., fac. xij lb. xij s. Item vndecim flor. postulat, in auro, xvj griff. xv bodd. ij s. vj d., viij" xvj lb. Item vnum flor. Hollandie de medioc. in auro, xxxiiij bodd., fac. xvij lb. xvij s. Item tres flor. Mercen. alias de Valckenborch in auro, fac. iiij griff. iiij bodd., fac. xliiij lb. ij s. Item decém flor. Bauarie in auro, fac. xiij griff. vj bodd. vij s.. fac. vij" lb. Item duodecim flox. cudis ducis Arnoldj Gelrie in auro, fac. xij griff. xj bodd. iiij s vj d., vj" xij lb. Item vnum cipbum paruum argenteum cum \ v vnc. et iij esteradditamento. [ ling., viij griff., v Item vnum coclear argenteum. ) bodd. minus. Item vnum an[n]ulum aureum, valentem ix lb. Item vnum clenodium, in quo iacet Nostra Doraina cum campanulis argentéis'ete., existimatum pro duobus flor. Reynen. Onderaan: Summa predictorum est: ijm ix" lb. vj d., facien. ijc vij griff. xiiij bodd. iiij s. vj d., Demptis clenodijs, que ascendunt per hauisum ad xiij griff. ij bodd. xviij d. Staatsarchief te Luik, Reg. over den aflaat, fol. 62; afgedrukt bij P. Fredericq, Les Comptes de Liège, blz. 29 en 30. 68. (1444, MEI 5, LUIK.) Rekening der tweede storting over aflaatbrieven buiten de stad. ; Pecunie reportate per dictos fratres et dominum Nycolaum Waldree, etc. quinta Maii, etc. Primo xlij flor. postulat. in auro, val. vjc lxxij lb., fac. lxiiij griff. Item xxxvj flor. Reynen. in auro, lxxij griff., val. — Item xv scuta Philippi in auro, xxij griff. dimidium, val. Item quinque flor. Bauarie in auro, pro floreno xiiij lb., fac. vj griff. xiij bodd. iij s. vj d. Item iij flor. Arnoldj in auro, fac. iij griff. ij bodd. ix. s., val. — Item quinque flor. Reynen, inter quos sunt j scutum Guilhelmi et j petrus Burgundie, fac. simul ix griff xviij bod. xviij d. Item vij" et xij eydans in moneta, fac. xvj griff. Item iij flor. Renen., fac. vj griff. Nota. — Inde reddidi eis xij bodd. Summa predictorum; ijc griff. iiij bodd. iij s. vj d., fac. ijm cij lb. v s. vj d. 53 Nota. — In quibus pecungs supra noruinatis reperi minus in toto ix lb. x s., et reperi in flor. postulat. quinque flor. Mercen., quj non Talent postulat. nisi petia xij lb. et iij eydans, quos reddidi post. Staatsarchief te Luik, Reg. over den aflaat, fol. 62 verso; afgedrukt bij P. Fredericq, Let Comptes de Liège, blz. 30 en 31. 59. (1444, JUNI 14, LUIK.) — Rekening der derde storting over aflaatbrieven buiten de stad. Pecunie reportate die Sacramenti circa prandium el recepte per me xiiij Iunij per fratres Johannem et Philippum necnon per dominum Nycolaum Waldree. Primo xxx viij flor. Renen., fac. lxxvj griffon., \ val. vij° iiij" xviij lb. I Item xx flor. postulat., valen. iij° xx lb., fac. ƒ „ . , . . I summa simul: xxx griff. ix bodd. v s. vj. d. [ ....„ ... . , Ti ~ ... . . > .. . V xuij°vjlbxsvjd., Item vnum scutum (jruilhelmi, val. xxj lb. xs. > , " • ... • a •■ ■ k aa / fac. vj" xnj griff. vj d., ij griff. j bodd. I xixbod(Lxii(U Item xij scuta Philippi, val ix" ix lb., xviij griff. 1 Item quatuor petros Burgundie, lxxviij lb., fac. | vij griff. viij bodd. vj s. / (Onderaan:) (Summa omnium leuatorum per predictos fratres et domiuos est: v° xij griff. xvj bodd. ix s.) Staatsarchief te Luik, Reg. over den aflaat, fol. 62 verso; afgedrukt bij P.Fredericq, Les Comptes de Liège, blz. 31. 60. (1444, AUGUSTUS 4, LUIK.) — Rekening der vierde storting over aflaatbrieven buiten de stad. Pecunie reportate de creditis per dominum Nicolaum Waldre et per me recepte quarta Augusti in presentia domini et magistri Henrici Huffel, etc. Primo xix flor. postulat.. fac. iij0 iiij lb. ) C1. , ..... .... , T. a j -rr li i i i •■ iu ( Simul mjc lyl b., Item vnum flor. de Valkenborgn, val. xij lb. ) „ T, . ,. . ,, «. • 1U \ fac xliij griffon. x s. Item in antiquis blaffardis vj" xvj lb. ' Summa omnium premissorum est: vjm vij" lb. xvj s. vj d., fac. v° iiij" iiij griff. xvj bodd. viij s. vj d.; De quibus pecunijs habuerunt frater Johannes et frater Philippus xiiij flor. postulat., fac. ijc xxiiij lb., supra eorum salarium, etc Sic manent fabrice libere: vm ixc xvj lb. xvj s. vj d. Staatsarchief te Luik, Reg. over den aflaat, fol. 63; afgedrukt bij P.Fredericq, Les Comptes de Liège, blz. 32. 82 reparationem ecclesiarum et piorum operum suffragium, mediam partem illius summae pecuniarum contribuat, quam ipse euudo et redeuudo verisimiliter exposuisset, si in propria persona ad limina ss. apostolorum pro gratia tan tas remissionis assequenda accessisset, taxam illius cujuslibet conscientiae relinquentes. Quod si qui fuerint, qui propter justam et rationabilem causam nee ad ecclesiam accedere, nee abstinere possent, aut propter paupertatem contribuere; illos arbitrio discreti confessoris subjicimus, ut quando in his casibus id fecerint quod confessariusjudicaverit, se sciant indulgentias assecutos. Hujus autem sic contribuendae pecuniae medietatem pro reparatione ecclesiarum urbis nobis assignandam reservamus, reliquam vero medietatem ... in reparationem ecclesiarum praesertim ... (S. Rumoldi in Mechlinia) et aliorum priorum locorum suffragium, distribuendam committimus. Volumus autem intelligentes et honestos confessarios per ... (episcopum Cameracensem) vel ejus commissarium eligi, qui absque munerum receptione facultatem habeant, omnes in omnibus casibus, etiam apostolicae sedi reservatis, semel bene in forma ecclesia? absolvendi. Datum Romae apud S. Petrum, anno incarnationis dominicae MCCCC quinquagesimo, sexto id. Deccmbris, pontificatus nostri anno qnarto. Archief van het Aartsbisdom te Mechelen, HS. van kanunnik J. F. Foppens, Mechlinia Christo nascens et crescens, deel I, fol. 130—135, afgedrukt bij P. Fredericq, Rekeningen, blz. 101—104. — Foppens teekent er bij aan: „Qua? (bulla), mutato solum verborum ac circumstantium tenore, conformis est illi, quam papa ad cives Augustanos atque Ulmenses destinavit: pari motivo ad restaurandas eorum respective ecclesias. Hanc refert Eusebius Amort, canonicus regularis Pollingensis in Germania, in opere suo de Jubikco et Indulgentiis, fol. 89". 77. 1450, DIKKEBUSCH, BIJ IEPEREN. — Getuigenissen over een mondeling testament van Jan Metsu, boer van Dikkebusch, vóór zijn vertrek naar Rome in 't jubeljaar. Orcondschip ghehoort ten vervolghe van Jan Craessin contra de weduwe ende alldingers van Jan Metsu. Dher Lauwereius de Doorne, priestere, canonic te Vormisele, seiebt by eede: hy als stedehouder van den prochiepape van Dickebusch, int jaer van groeien als Jan Metsu te Romevaert trac, zeide hem, die spreict als prochiepape, dat hy gaf 2 kinderen van Jan Craessin, die doe met hem wonden, eiken 6 lb. par.; ende, indien dat hy niet wederkeerde, bad hem, dat hys kennesse draghen wilde ende der kinder vriend dan zyn, ende gaf dattes omme de kinderen mede te doen leerne. Jan Vanderzype, wonende ten Briele, oud 56 jaer, seicht by eede: hy hoorde Jan Metsu zegghen, eer hy te Romewaert trac, dat, indien 90 Item om boxhoren iii gd. Item om min leersen te vermakene met tween scoenkens gd- Item om meest. Jans leersen . . . i gld. i grt. Item om min sadel van mine peerde ii gld. ii grt. Item opden ix8te dach van December te Bien *). . Item op den xste dach van December op een cleyn dorpken iiii gld. Item op denzelven dach te sinte Morys 2). . . . vii gd. ii grt. Item op den xi,ten dach van december te sinte Blanchye *) iii gd. ii grt. Item om naghele i gd. ii grt. Item om een collatie ii gd. ii grt. Item op denselven dach a Burch sint Pere 4) • . xiiii gd. ii grt. Item om leytsman op sinte Berneertsberch 6). . . ix gd. Item om twee peerde iiii gd. ii gd. Item int gasthuys iii gd. Item om socken iii gd. Item op den xiien dach a Burch sint Bieme 6) • • iiii gd. Item op denselven dag te Oexsten viii gd. Item op den xiiien dach te Castiglion ').... iii gd. ii gd. Item op denselven dach te Bart •)...... x gd. Item op den xiiiien dach op een dorp bi Puvrien (?) om der sterften wille iiii gd. Item op denselven dach te sint Germeyn 9) . . . viii gd. ii grt. Item om eenen leytsman om de sterften en tfolk van wapene j cron. g. Somma xvi guld. Rijnsch, 9 i grt. valent ad rat. de g. xxi, pro coron. In somma ix cron. iii gd. i grt. Somma sommarum xvii cron. viii stuvers. Item op den xv8ten dach van December te Bercel10). i lb. vi s. Item op denselven dach te Martare11) ii lb. v s. 1) Bese (?) 3) Saint-Maurice. 3) Sembrancher. 4) Bourg-Saint-Pierre. 5) Grand St. Bernard. 6) Bourg-Saint-Remy. 7) Chatillon. 8) Bard. 9) S. Germano. 10) Vercelli. 11) Martaro. 91 Item op den x»isten dach te Grappelo *) xviii i. Item op denselven daeh by Pavyen a) ii lb. v s. Item om scepen iiii 3. Item om eenen leytsman x s. Item op den xviisten dach van December a Chastel Sint Joban 3) xvi s. Item op denselven dach te Placencen 4) i lb. x s. Item op den xviiisten dach te Florenzole .... xv s. Item op denselven dach a Burch Sint Dyonys 5) . i lb. Item op xixsten dach van December te Parma 6) . xiiii s. Item om de bulleta is. Item op denselven dach t Reze 7) i lb. xii 3. Item ghegeven den barbier iii s. Item op den xxsten dach te Modena *) v s. Item om de bulleta iiii s. Item op de passagio • • ii s. Item op denselven dach te Castelfrancho 9) . . • i lb. xii s. Somma xvi lb ii s. val. ad. rat. de lb. iii s. Scuto val. v. j lb. ii s. Mediolan. Item te Bologonien10) so blevic eenen dach leg- ghende om tfolc van wapenen ende gaf van costen. Ixiiii Bolon. Item noch om keerse, om salve viii Bolon. Item om eenen leytsman, die ons leyde dore tfolc . viii Bolon. Item om eenen hamer ende thanghe viii Bolon. Item om naghele ;iii Bolon. Item om collacie des avonts ende morghens ... x Bolon. Item op den xxii™ dach van December te Trivole. viii Bolon. Item om passagie te Boyana ii Bolon. Item op denselven dach op een beghude .... xx Bolon. Item op den xxiiisten dach van December te Florenzole 11) xxxii Bolon. Item om onze peerde te beslane viiii Bolon. 1) Onbekend. 2) Pavia. 3) Castel San Giovanni. 4) Piacenza. 5) Borgo San Donnino. 6) Parma. 7) Reggio. 8) Modena. 9) Castelfranco. 10) Bologna. 11) Firenzuola. 92 Item op denselven dach des avents aen de brugge van de Scarpere *) xx Bolon. Item om ysnaghele ii Bolon. Item op den Kersdach te Florence2) ende sinte Stevensdach xl Bolon. Item op sinte Jansdach te Cassano s) x Bolon. Item op denselven dach a Pogibomsi4) xxii Bolon. Item op Alderkinderdach te Seyne B) xiii Bolon. Item op denselven dach a Lusignano 4) xx Bolon. Item op sinte Thomasdach te Sinte Clans 7) . . . xxii Bolon. Item op denselven dach te Bodencossere 8) . . . xxii Bolon. Item op den xxx8ten dach van December op een beghude xi Bolon. Item op denselven dach te Monflascon ').... xxi Bolon. Item op den achtersten dach van December te Viterba") x Bolon. Item op denselven dach te Souters ") xxiiii Bolon. Somma iiii0 Bol. val. ad. rat. dxlii p. scuto. ix cronen xxii Bol. Somma sommarum van Mechelen te Rome, xttü cronen en ii stuvers. Jesus. Dit zijn de costen, die ic ghedaen hebbe te Rome binnen. In den iersten, so quamic opte Jaersdach te Rome en gaf om eene collacie viii Bol. Item voort in de Mane op Campeflor so lagh ic v daghe en gaf xv cronen. Item doen cocht ic mine costen met Willem de Nestelmakere en gaf hem xvi cronen en een halven voor de maent, en was met hem van op den Dertiendach toet op den xiii dach van Sporkele, en waren gerekent de ordinarie op xxiii conen. Item voort om havere, die Meester Jan cochte . . xxxiiii Bol. Item om twee scoen ix Bol. 1) Scarperio. 2) Firenze. 3) Cassiano. 4) Poggibonsi. 5) Siena. 6) Lucignano. 7) San Quirino. 8) Radicofani. 9) Montefiascone (in val di Pesa). 10) Viterbo. 11) Zutri. 93 Item om twee plattinen v Bol. Item om statule van confecte xvi Bol. Item om onse peerde te beslane xi Bol. Item op den dertienavont voor lammerenvleesch . viii Bol, Item om twee bocale wijns xii Bol. Item om een helster van mine peerde vi Bol. Item om eene collacie op den xen dach van Januari vi Bol. Item op sint Anthonysdach om vleesch x Bol. Item op sinte Sebastiaensdach om een collacie met Meester Cornelis v Bol. Item des daeghs daernaer om een collacie metten selven iii Bol. Item om veel meer andere collacien ghedaen des merghens bi Sinte Peeters met den selven Meester Cornelis xxiii Bol. Item op Onse-Vrouwenlichtmissedach vore vleesch ende wiin xviii Bol. Item op den viii dach van Sporkelle, so noed ic Meester Cornelis met andere jonckeren ende gaf in den ierste om wiltswinevleesch xviii Bol. Item om cruyt iiii Bol. Item om wijn xii Bol. Item om twee taerte bij Carline du Lopen. . . . xxxiii Bol. Item om clareyt xvi Bol. Item om nog een statule van confecte xv Bol. Item om twee medecinen voor mij x Bol. Item om noch een paer scoen ix Bol. Item om eenen orscam vi Bol. Item doen ic wech trecken soude te mijnen letse, so nood ic Meester Cornelis ende meer anderen ende gaf in den iersten om visch xvi Bol. Item om moschelen vi Bol. Item om crnyt iiii Bol. Item om wiin xxiii Ból. Item om een tarte xx Bol. Item om onse peerde te beslane xviii Bol. Item om een ghebet van minen peerde ..... xv Bol. Item om leer van de breyele vii Bol. Item ghegeven Heyne minen knape i duo. Item noch om een paer scoen xii Bol. Item ghegeven de weerdinne te letse i cron. Item ghegeven den knapen xii Bol. Item ghegeven der maerten viii Bol. Somma ii° x Bol. en twee nonen, valent xii cron. twee Bol. min. Somma sommarum van de costen van Rome, xl cronen. 94 Item voort ghegeven minen heer den cardinael van Tronvene v° ducat. Item meester Cornelis 1 dueat. Item meester Jan Stade xxv ducat. Item noch meer denselven v cronen. Item heer Peteren de Nopeto xxv ducat. Item om de bulle doen te dobbelere x ducat. Item ghescinckt den jonckeren van den kardinael . vii ducat. Item om de minute x ducat. Item om de lien doen te scrivene een bonet van eenen ducaet i dueat. Item om de copien van den aflate van Rome . . i ducat.1) JHBSUS. Dit siin de costen, die ic ghedaen hebbe int afcomen van Rome- Ende trac van daer op den xxiiiden dach van Sporkele omtrent der xviste uren en gaf in den iersten: Bi de poorten van Rome om collacie xii Bol. Item op denselven dach ten Torre van Bebiana *) xv Bol. Item des avonts te Roncilion *) xxxii Bol. Item op den xiiiiden dach te Monteflaschon *) . . xvii Bol. Item op denselven dach te Hanghendewatere 5). . xxxün Bol. Item om aloe en keerse iiii Bol. Item des maendachs xv in Februari in eene beghude xv Bol. Item des avonts te Boncovent xxx Bol. Item op den xviden dach van Februari te Seyne •) xx Bol. Item om salve ende de peerde te beslane .... x Bol. Item op denselven dach te Sambnco 7) xxxii Bol. Item op den xvii dach van Februari te Floren 8) . xx Bol. Item om salve iii Bol. Item op denselven dach te Vayle •) xxxii Bol. Item op den xviii dach van Februari te Scarparia 10) om te beslane de peerde met ijsnagele .... iii Bol. 1) Gat in het Hs. van onderen aan de bladzijde, waar de optelling der onkosten stond. 3) Torre de Bebiana. 3) Bonciglione. 4) Montefiascone. 5) Aquapendente. 6) Siena. 7) Onbekend. 8) Firenze. 9) Vaglia. 10) Scarperia. 95 Item op denselven dach te Florenzole *) . . . . xx Bol. Item op denselven dach om een collacie .... ii Bol- Item des avonts te Luyano 2) xxxi Bol. Item op den xixde ende xxsten dach van Februari te Belognen *) te costen lxxxiii Bol. Item om de peerdeu te beslaen iij Bol. Item om salve, keer se en specie x Bol. Item om te verliese van Cristoffel peerde .... ü dueat. Item dat ic toegaf van minen peerde vi ducat. Item om coste van lijfcopen en anders van mine peerden xvi Bol. Item op denselven xxsten dach te Bonport *) . . . xviii Bol. Item om overscepen yü Bol. Item des avents te Marendela B) xxii Bol. Item op den xxisten dach te Ostia •) om overscepen x Bol. Item om de bulleta jj Bol. Item te costen xx Bol. Item daer verlos ic mijn sweert Somma xc xxxii z. en ducat. viiii., valent ad. rat. de Bol. xfvjj p. ducat. in Somma xviii ducat. en eenen Rheynschen gulden. Item voort op den xxi dach van Februari des avonts te Ysera de la Scala 7) xviii gd. bol. Item op den xxii dach te Verona 8) xiii gd. Item om de bulleta jgi «j. Item op denselven dach te Burghetto •).... xviii gd. Item op den xxiii daeh te Rouereto 10) x gd. Item op denselven daeh te Trent 11) xv gd. Item om de peerden te beslane iii d. Item op den xviiii dach ) Item op denselven dach j gat in het hs. Item op den xxven 1 Item op denselven dach te Slurens xviii gd. 1) Fienzuola. 2) Lojano. 3) Botogna. 4) Castelf ranco. 5) Mirandola. 6) Ostiglia. 7) Isola dela Scala. 8) Verona. 9) Borghetto. 10) Rovereto. 11) Trien te. 96 Item op den xxvi dach te Nanders op Sinter Claes bergh xi gd. Item op denselven dach te Reet 1) xviii gd. Item op den xxviien dach van Februari te Milze . viii '/g gd. Item op denselven dach te Nazaret bedevaerene *) xvii gd. Item op den xxviii dach van Febrnari te Bakebach 3) x gd. Item op denselven dach te Nesselbanc *).... xvii gd. Item op den iersten dach van Meerte te Kempte •) om een halster iii gl. Item om oose costen viii gl. Somma van den costen tot Kempte, x gd. Rh. xii gd. Beems. Item daer liet ic Meest. Janne Mettenbaerde en gaf hem in ghelde ixguld.Rheynsch. Item op denselven dach te Memminghen s) . . . x gld. Item om keersen ii gld. Item op den ii8*611 dach van Meerte op een beghnde hi Ulmen 7) iiiü gld. Item op denselven dach te Dorenstat8) viii gld. Item op den iii dach van Meerte te Ghenghe 3). . v gld. Item op denselven dach te Essinghen 20) . . . . x gld. Item om salve üi gld. Item om mine sadel te vermakene ii gld. Item op den iüsten dach van Meerte op een molen, daer ic was in twaeter gevallen v gld. Item om gheleyde van den heere van Wurtenberch. xxi gld. Item om costen voor den leytsman iii gld. Item op denselven dach te Lensinghen . . . viii gld. Item om minen sadel i gld. Item op den v8**" dach van Meerte te Bruzel1S) . v 1li gld. Item op den v8ten om te scepene over den Rün . . ii gld. Item op denselven dach te Spiere13) x gld. 1) Ried. 8) Nasseville. 3) Biehlbach. 4) Nesselwang. 5) Kempten. 6) Memmingen, 7) Ulm. 8) Domstad t. 9) Giengen. 10) Esslingen. 11) Lienzingen. 12) Bruehsal. 13) Speyer. 97 Item om twee scoen g| Item op den vide dach van Meerte te Worms. . . vi gld. Item op denselven dach te Mens *) x gld. Item om havere en hoy, wiin ende broot .... x gld. Somma iii0 xxxii '/g gd. van Beemen en ix gul., val. ad rat. de g. xxvii p. singulo ducato ad ducat. xü; ix guld. Reynschen iiigld. Item, des sondaghes vii in Meert, so ghinch ic int scep ende gaf van huere ii guld. Rheynsch. Item ende verteerde om confet iii witte penninghen. Item op denselven dach om spise iiii penninghen. Item des avonts te Covelens s) xiii penninghen. Item op den viii8ten dach van Meerte om broot . . ü d. Item des avonts te Colene *) xiüi d. Item om hantscoen ii d. Item op den ixsten dach te Gulke ') viii d. Item op denselven dach te Aken i. d. Somma xliiii '/» witte penninghen ende iii guld. val. Rheynsch en eenen halven. Item op den ix dach van Meert te Gat in het. hs j ^ stuvers' j viii stuvers. Item ghegeven den man, die den brief brachte, dat ic comen soude x stuvers. Somma xii stuvers, valent j crone en xvii stuvers. Somma van alden costen loopen vi° Lx duc. Item noch xvi guld. Reynsch. Item noch Lxxxiii cronen. Hieraf hebbic ontfaen van den heeren den rentmeester Lx cronen. Item te Rome van Robert Mertel vi° ducaten. Item van Wbutere den Yalckenere lx ducaten. Item van Archen tes Scoutuyte xx ducaten. Somma vii* ende xx cronen. 1) Mainz. 2) Coblenz. 3) Keulen. 4) Jülich. 98 Item dit siin de costen, die ic ghedaen hebbe, sint dat ic comen ben. In den iersten so redic te Bruesele met Romtnen de Vleminck op den' xi daeh' van Meerte ende reet van daer te Brugghe en was ute v daghe ende gaf om de huere van de peerde xxx stuvers. Item te Bruessele des avonts xviii stuvers. Item te Brugghe, te Gent en te Dendermonde . . xiii stuvers. Item noch so redic te Bruesele, doen ic de bulle presenteerde, ende reet metten bode ende was daer eenen dach Item noch met Heymerich xviii in Meert en was daer twee daghe en gaf van hueren van sinen peerde vi stuivers. Item te Bruesele van de costen viii s. iii d. Brab. Item noch, doen ic tgelt droech te Bruesele, ende bleef daer tot op Onse-Vrouwendach; dat waren iiii daghen, ende gaf van costen xxx stuvers. Item ghegeven den bode, doen hi wederom trac te Rome xviii stuvers. Item van.francine iiii stuvers. Somma C en lxxx stuvers, valent vii cronen en xii stuvers. Item ghegheven minen heer den cancellier, die mi gaven de heeren de rentmeesteren v° riders. Somma sommarum van alden costen MO en lx riders. Somma sommarum van alden costen lxxx '/2 cronen. Somma sommarnm van alden costen xvi guld. Reynsch. Gat in bet hs. Die ic ghehadt hebbe xxvi cronen. Item so hebbic noch ontfaen de costen, die ic ontfaen hebbe na mijne comst viii cronen. Stadsarchief te Mechelen; afgedrukt bij P. Fredericq, Rekeningen, blz. 109—184. 90. 1450—1461, MECHELEN. — Uittreksels uit de stadsrekening over allerlei uitgaven, gedaan tot het bekomen en voorbereiden van den pauselijken aflaat aldaar '). Dit syn alsulke costen als de stad van Mechelen ghedaen heeft, omme te verwerven van onsen heylighen vader den Paus van Rome 1) Reeds in de stadsrekening van 1443—1444 treft men den volgenden post aan: „Ghegeven heer Jan van der Straeten, doen hi te Roemewert troc, omme te vervolghen aflaet te hebben in St. Romboutskerke; comt op ii lb. vis. iii d. gr. Mech .'' 99 bij middele van onsen ghenadighen heere van Bourgogne, dat hij daflaet ende gratie verleenen woude te Mechelen, welck hij ter beden van onsen ghenadighen heere en ten oedmoedighen versoeke van de stad aldaer verleent heeft, beghinnendeopten Goeden heylighen Vreidach xxiii dage in April, anno xiiii6 L voer Paeschen, durende vier maenden lanc, ende dairnair by onsen heylighen vader noch verlingt twe maenden, uutgaende ultima die Octobris anno xiiii6 li. Uutgegeven van vaerden ende van boodscapen. Primo Meester Dieric van Loe, secretaris, gesonden te Brugge by onsen genadigben heer en bi den cancellier van Bourgoigne, omme aldaer te verwerven, dat dezelve onse ghenadige heer consenteren woude ende ghebulpich snn, dat men in den hove van Rome aen onzen heylighen vader de Paus ghecrigen mocht», dat tjaer van gratiën ende indulgencie te Mechelen ligghen mochte; was ute xviii dage; comt op viib. xv 5 gr. M. Item deselve Meester Dieric ende Meester Rom. van den Wykette, canter van Mechelen, gesonden noch tot Brugghe aen onsm ghenad. heere voirs., omme te verwerven brieven aen onsen heylighen vader den Paus aengaende den aflate, dat men gleerne te Mechelen hebben soude, ende voort tot Ryssele, dair onse ghenad. heere vertrac; waren ute te ii male xxv dage met iiii peerden; comt op xviii lb, xv s. gr. M. Item betaelt bi denselven, voir dat sij gegeven hebben voir brieven te maken ende de expedieie dairaf te hebben van den secretaris ons ghenad. heeren, die deselve geordineert ende gemaect hebben aen onzen heyL vader den Paus der saecken voirseid aengaende; comt op xiii saluyten, valent iv lb. iiii s. gr. M. Item Meester Rom. van den Wflkette, canter, gesonden tot Luydeke, omme te vernemen de maniere ende de ordinacie van den aflate, dat over 1. jair gheleden aldaer bi den Paus gheordineert ende geset was; was ute met ii peerden ix daghe; comt op iii lb. viii s. gr. M. Item ghegeven eenen boode, die ghedeputeert ut te treckene te Rome aen d»n Cardinael van Therowaene, met brieven van onsen ghen. heere, dat hij de sake aengaende den aflaet voirs. vervolghen woude en solliciteren aen onsen heyl. vader den Paus van Rome. comt op xxii cronen, valent vi lb. xii s. gr, M. Item Meester Dieric van Loe, secretaris, gesonden tot Brugge, omme nieuwe brieven te verwerven aen den Cardinael vanTherowane aengaende den aflate voirs.; was ute xx dage met ii peerden; comt op xii lb. x s. Item betaelt voir dat een bode hadde, die deselve brieve opwert te Rome vuerde aen den selven Cardinael voirseid; comt op xxiii cronen ; valent iii lb. xv s. gr. M. 104 Item Revue van der Thuyne gesonden alomme aen de xviii dekens van der kerstenheyt met briven van mynen beer van Camericke aengaende de indulgencie; comt op xviii s. gr. M. Item Wouter Storm gesonden tot Brussel by onsen ghenad. heer mids der weygheringe wille, die die van Antwerpen deden ind gheleye te oppenbaeren ende omme tselve gheleye te reformeren ende oic omme andere saken Wille der indulgencie aengaende, was ute te ii male iiii dage, xv in Julio anno li; comt op xxii s. gr. M. Item Jan Wilthaghe gesonden tot Antwerpen, omme de mandementen van onsen genad. heer te doene aldair te publieren; was ute iiii dage xvi in Julio anno li; iiii s. M. Item Johannes de Leeu gesonden tot Bruessel aen mynen heer van Salubrij met 1 guld. x st. hem ghesconken, ommedat hij inde indulgentie wel geairbeyt heeft; was ute ii daghe; comt op xi s. gr. M. Uutgegevene van ghyften ende anders. Primo ghegevene meester Peter Thonys, abreviatuer van de bulle m den hove van Rome, omme te vervolgen aen onsen heyligen vader den Paus sekere saken in behulp van den porteren van der stad jeghen de geestelicheyt, dwelke geimpetreert was ende wederomme belet was; comt c ducaten xx saluyten, v cronen ende 1 rider 10 miten, die sijn elere hadde; comt op xl lb. v s. gr. M. Item gegevene Meester Marten Steenbach, secretaris ons genad. heeren, ten ii malen, voir sijue airbeyt ende goede neersticheyt, die hij gedaen heeft in briven te maken en die te ordineren in der sake van den aflaete aengaende ende andersins: comt op c riders val. xxxi lb. v s. gr. M. Item gegevene den cardinael van Tirowane by Johannes de Leeu van dat hem toegeseyt was, omme dat hij verwerven soude aen onsen heyl. vader den Paus van Rome, dat men de indulgencie nair tjair van gracien te Mechelen hebben mochte; comt op v° ducaten, té liiii gr. VI. den ducaet gerekend; comt op clxvii lb. iii s. ix d. gr.Mech. Item gegevene Meester Cornelgs, secretaris des zelfs cardinaels voirseid, voir sijnen airbeit, 1 ducaten ut supra, val. xvi lb. xiiii s. v d. gr. M. Item ghegevene Meester Janne Schade, secretaris ons ghenad. heeren in den hove van Rome, voir sijne airbeit te ii malen xxx ducate, te Iiii gr. VI, valent x lb. viii d. gr. M. Item gegevene Peteren de Nopeto gegeven voir sijnö airbeyt gedaen te Rome in der sake voirseid; comt op xxv duc. val. viii lb. vii s. iii d. gr. M. Item betaelt van de bulle te doene dobbeleeren, comt op x ducaten; valent ut supra iii lb. vi s. vi d. gr. M. 105 Item ghegeven den jonckers van den cardinael van Tirowane in hoefscheyden te Rome viii ducate, te liiii gr. VI. gerekend, valent ii lb. xiiii s. gr. M. Item betaelt voir de menute te maken van der voirs. bulle; eomt op z ducaten ut supra, valent iii lb. vi s. xi d. gr. M. Item betaelt voir een bonet, die de briven screef en voir de copie van den aflate te scriven ii ducaten; val. xiii s. v d. gr. M. Item gegeven voir bulletyne en van gheleyde iiii ducate; en i man, die Johannes de Leeu ende des Paus boode gheleyde uut den volke van wapene; comt op xxxiii s. v d. gr. M. Item betaelt van de onversiene costen, die Johannes de Leeu met eenen knechte dede, die syn peert allomme hielt, dair hy te doene hadde te Rome; comt op xii ducaten; valent iiii lb. iii d. gr. M. Item betaelt van tverlies van Paus boode peerde en Johannes Leeus peerde, die sy in de weghe afgereden hadden, comt op viii ducate; valent ii lb. x s. iii d. gr. M. Item ghegevene Meester Nicole Bourgognie, secretaris ons genad. heeren, omme in Bourgoignen te trecken, en de bulle van de gracien in den bisdommen van Langhers, Ostyen, Zalons en Aucherre, Benzenchon en elders ten bevele van onsen genad. heere; voir sijne arbeyt en coste lxi peters, valent xiii lb. x s. gr. M. Item ghegevene Meester Willem de Bonte, bij overdraghen van der Gameren, omme dat hij te Mechelen quam ter beden van der stad, doen men de indulgencie publierde, ende omme dat hij ter sake van den selve gestaen woude, als van node ware, xvi gal. x st. valent iii lb. xvi s. gr. M. Item ghegevene mijn heere den Cancelier van Bourgognie van dat hem toegeseyt was, dat hij verwerven soude aen onsen ghenad. heer en elders, dat men de indulgencie te Mecheleu hadde; comt op ve riders, valent clvi lb. v s. gr. M. Item betaelt Peter Ghysbrechts voir eenen wisselbrief gemaect des Paus boode, doe hi wederomme te Romewert troc; comt op xii ducaten te liiii gr. v., valent iiii lb. iii d. gr. M. Item gegeven mijns heeren des cancelliers barbiers, ii guld. x st.; en Petyt Jehan gegeven omme den officiael van Camericke en meester Pauwels de Rota voir den Cancellier van Bourgogne te halen, vi st. valent tzamen viii s. vi d. gr. M. Item gegevene den heeren van der capelle ons ghenad. heeren, die de misse songhen, doen onse ghenad. heere te St Rombouts de bulle van der indulgencie dede publijeren xxviii in Meerte anno 1; xii gul. x st. valent ii lb. ii s. gr. m. Item gegevene Meester Heymeric de Campo, doctuer in theologie, doe hij hier te Mechelen ontbooden was; comt op x crone, valent iii lb. gr. M. 106 Item betaelt voir zijn coste, die hij met synen cnapen ende met anderen goeden mannen gedaen heeft in de Zwane met geleye, die hij alsdan hadde; comt op ii lb. xvii s. gr. M. Item gegevene den provineiael van den Augustijnen, omme dat hij publijeren en doen publijeren soude met sijnen gesteliken lieden de indulgencie van Rome te Ghend, te Brugge, in Henegouwen ende oic in Zelant; comt op 1 gnld. postul. val. xiii lb. xv s. Mech. Item gegevene den provineiael van Onse Vrouwen Bruders, omme de publicacie te doene van den aflaete te Bruessel, tAntwerpen, Lyere, Herentals, Halle, Oeertsberche, Nynoeve, Aelst, tsHertogebosschen, Gorkem, Haarlem en alle Vrieslant dore; comt op xxij guld. postul., valent iiii lb. viii s. Item gegeven Meester Olaes de predicant te Delft, omme de indulgencie te publieren i guld. postul.; en den lectuer van den Augustynen tot Dordrecht ii gulden postul., valent x s. vi d. gr. M. Item gegeven eenen predicant van St Omers, die de placette metten copien van der bullen aldaer ghepubliert heeft; comt op iiii s. gr. M. Item gegeven eenen doctuer, die de bulle gepublieert heeft tot Atrecbt en te Douway; comt op xii s. gr. M. Item gegeven den gardiaen van den Minderbruderen aldair, omme dat hij alle de goyweke daflaet van Mechelen publiieren ende prediken soude; comt op iii s. gr. M. Item gegeven des bisscops secretaris van Atrecbt, omme dat hij met Dieric reet tot Douway; comt op iii s. gr. M. Item gegeven te Namen eenen Meester in der godheyt, omme dat hij daffelaet aldair publijeren soude; comt op ii s. iii d. gr. M. Item gegevene Meester Martens Steenbachts clereken van seriven vele besloeten briven aende bisscoppen ende andersins, voir haeren airbeyt x guld. postul., val. xxxv s. gr. M. Item gegevene den ontfanger van den lande van Lutsenborch, omme tot Lutzenborch ende elders in den bisdomme van Triere ende van Mets de gracie te doen publieren; comt op x crone, valent iii lb. gr. M. Item gegevene des Paus boode, die met Johannes de Leeu de bulle brachte van den Paus van der indulgencie, boven tgene dat hij te Rome ontfanghen hadde van den wisseler met ii guld. post. hem te verdrincken gegeven; comt tzamen op ii lb. xvii s. gr. M. Item gegeven bij overdraghen van der gemeynder cameren by Johannes Cole en bij Johannes de Leeu aenbracht eenen minderbrueder van Middelborcb, omme te publieren de indulgencie in Zeelant, vi guld. postul. valent xxi s. gr. M. Item gegevene mijnen heere de suffrigaen van Tirowane, omme dat bij aldair ende dairontrent soude doen publieren den aflaet van Mechelen; comt op xiiii s. gr. M. 107 Item gegevene Meester Anthonis Keyen van Brugge, doctuer in theologye, voir zijn reise ende voir zyne arbeyt, die hy dede te Berghen op te Zoem in de merct aldair, omme dat hij daflaet van Mechelen ende de gracie te Berghen voirseid ende t'Antwerpen ghepubliert ende geprediiet heeft; comt op xviii guld. postal, valent iii lb. iii s. gr. M. Item betaelt voir de waghenhure, dair Meester Anthon voirs. met tAntwerpen en Berghen voirs. gevuert en wederomme van Bergen te Mechelen bracht was; comt op vii s. gr. M. Item gegevene mijnen heeren Cruysken, de Winter, van Heffen, minderbrueders, omme dat zij ten bevele van Meester Anthonys Haneron daflaet alomme publieren zouden; comt op iiii gulden post., val. xiiii s. gr. M. Item gegevene den prioer van Mascoen, omme de bulle te publieren aldair in den lande, by Johannes de Leeu hem gegeven: comt op iiii guld. postul., val. xiiii s. g. M. Item gegevene den leesmeester van Ryssele, omme de aflaet aldair te cundeghen ende te publieren, by Johannes de Leeu hem gegeven, iiii guld. postul., val. xiiii s. gr. M. Item gegevene sekeren vrienden, die mijnen heere van Camerjjck onderwiist hebbeu gonstig inder saken van der gracien te sijne, ende dat bij gescreven heeft aen sijn xviii dekens van der kerstenheyt in sijnen bisdomme van Camerijck om de gratie te vorderen; comt op xx cronen; val. vi lb- gr. M. Item gegevene Adriane, myns heeren van Camericke kencelier, voir sekere dienste, die hy der stad gedaen heeft; comt op ii guld. post. val. vii s. g. M. Item gegevene Meester Heymeric de Campo ende Meester Janne van Hulshout, doctor in sacra theologia, in hoefscheyden op haeren arbeyt by overdraeghen van commoegnemeesters ende van schepenen xvii in Junio iiii0 li; comt op c guld. postab, val. xvii lb. x s. gr. M. Item gegevene bruder Janne Coudelet, capelaeu mijns heeren van Salubrij, omme dat hij gepubliert heeft de gracie en daflaet te Ny vele, te Namen, in Henegouwen, te Dornicke, te Camericke, te Riissele ende alomme dair omtrent met Walscher tongen, voir zijne arbeyt ende costen; comt op ii lb. ix 8. gr. Mech. Item gegevene bruder Gielis de Waye, augustyn tot iEdingheu, omme dat hij gepubliert heeft daflaet in Henegouwe ende elders, voir synen airbeit; comt op ii guld. postul., valent ii 1, viii s. gr. M. Item gegevene Janne Boydens, die men heet Schoenjan, in hoefscheyden boven sijn gagien, die hij van der stadt ghehadt heeft inde reyse van Rome; comt op x guld. Rs., valent ii lb. viii 3. Mech. Item gegevene bruder Robbrecht Robbyns, omme dat hy daflaet voirs. alomme gepubliert heeft, iiii in Febr. iiii0 li; comt op viiii guld. postul., val. xxviii s. gr. M. 108 Item gegevene Meester Anthonys Keen, doctuer, in hoefscheyden, omne dat hij in den beginne van den aflaete notabeliic den volcke onderwjjsde van den aflaete hier te Mechelen; comt op xii guld. postul., valent ii lb. ii s. gr- M. Item gegevene Meester Cornelys van Middelborch, omme dat hij den tijt van de indulgencie durende zeer geairbeyt heeft ind predicken den volke; comt op iiii guld. postul., valent xiiiii s. gr. M. Item gegevene den bisschop van Zarepte den wijbisschop van Dornick by overdraghen van der ghemeynder cameren; comt op iii lb. x s. gr. M. Item gegevene eenen predicare, die aldoer in. de indulgencie in Walssche gepredict heeft voir onzen ghenadigden heer, onser ghenad. vrouwe en voir mijnen heer van Oharloez, en voir alle andere Walsche lieden; comt xxxiii s. gr. Mech. Item gegevene Meester Heymeric de Gampo ind afscheyden van der indulgencien, omme dat hij geairbeyt heeft in de indulgencie by overdraghen van comugnemeesters ende van scepenen, c gul. postul., val. xvii lb. x s. gr. Mechl. Item ghegsven Meester Jan Ruyssche ind afscheyden van der indulgence voirseid, omme dat hij geairbeyt heeft in de indulgencie, by overdraghen ut supra, xl gul. postul., val. xii lb. Mech. Item gegeven Meester Janne van Hulshout oic ind afscheyden van der indulgencie, omme das hij geairbeyt heeft in de indulgence voirs., ut supra, c gul. postul. xvii lb. x s. gr. Mech. Item gegevene mynen heer van Camericke voir de vrientschap ende vordernisse, die hy gedaen heeftin de gracie, die tot Mechelen gheweest es, in hoefscheyden xx cronen, val. xi lb. gr. Mech. Item gegevene mynen beer den bisschop van Salubrij, biechtvader van onzen ghenadighen heer, omme dat hij geairbeyt heeft in de gracie voirseid, 1 gul. postul., val. viii lb. xx s. gr. M. Uutgegheven van diverscen menegerande dinghen. Primo betaelt Janne Hergod voir vi^jmaeltyden gedaen in den Beyaert bi den goeden lieden van der stad, als sij te raide geweest hebben met andere personen, die zy noyden, omme van hen onderwijs ende raet te hebben op te zaecke van der voirs. indulgencie aengaende, comt op iiii lb. xix s. iii d. gr. M. Item betaelt Peters Gysbrechts van bate van xxx merc gouden, die men iu financie ghenomen hadde, van elke merc ix s. gr. Vlms; compt op xiii lb. x s. gr. VI., val. xx lb. v s. gr. Mech. Item betaelt Jasper vander Linden van een peerd, dat Meester Jan van Hulshout afgereden heeft van Colen tot Mechelen, jeghen hem gecocht omme xii guld. R., val. lviii s. vi d. gr. M. 109 Item betaelt van eenen peerde, dat denzelven Meester Janne gegeven es voir sijne airbeyt, gecoebt jeghen Janne van üuffele inden Hert coste xv crone, val. iiii lb. x s. gr. M. Item betaelt voir eenen stoer gepresenteert onzen ghenadighen heer, i in April anno 1; coste xii peters, maken met iii d. van dragben; eomt iii lb. xix s. iii d. gr. M. Item betaelt eenen wagheman, die denzelven stoer voerde van Mechelen tot Brnessel; comt op iiii s. gr. M. Item betaelt van vi maeltyden ghedaen bij onse goede lieden van der stad gheordineert opte sake van der indulgencie en bi den doctuers gebeden tzelver maeltijd, beghinnende ix in Meerte en eyndigende ultima Mey anno 1; comt op iiii lb. x s. ii d. gr. M. Item betaelt Janne van Ghestele, voir dat syn cnapen vuerden Meester Heymeric de Campo tot Loven, ii in April anno 1; iiiis.gr. M. Item betaelt voir thien paus tekene, die ghestelt zjjn vor de porten van der stad, en iiii berden dair deselve tekenen op gepapt zijn; comt op viii s. gr. M. Item gegevene den coster van St. Rombouts, voir dat hij beyaerde, doemen de bulle publierde; comt op iii s. gr. M. Item gegevene sekeren vrienden, die de sake van den aflate ind hof van Cameriik gevordert hebben; comt op x crone, valent iii lb. gr. M. Gegevene in handen van Meester Anthon Haneron voir de leste bulle van de declaratie te bringhen; comt op vi crone, valent xxxvi gr. M. Item betaelt van de costen, die de busscop van Salubrij gedaen heeft in den Zwane, doen hij bier comen was by dander doctueren, omme de biechtvaders te zetten ende te ordineren; comt op xxi s. gr. M. Item betaelt van eender maeltnt in den Beyaert by Meester Heymeric de Campo ende by Meester Janne van Hulshout by commoegnemeesters, scepenen ende clerken, xvii in Junio anno li; comt op xvii s. gr. M. Item betaelt Peter Ghysbrechts van bate van xx merc gouds, die te betaelen staen te Bamisse anno li naestcomende; comt op xiii lb. x s. gr. M. Item betaelt van de stoele ghemaect in St. Romboutskercke voir de biechtvaders, afghetoghen de vier preckstoele, die voir de vier predikers biechtvaders gemaect syn van ons heylighvaders sPaus weghe; comt op ii lb. ii s. gr. M. Item betaelt van der maeltijt ghedaen in den Beyaert opten xxvii*,en dach van Junio anno li, doe Meester Jan Ruyssche hier te Mechelen quam metten anderen doctoren ende met onsen goeden mannen van der stad; comt op xvii s. gr. M. Item Meester Janne den Domme van de heymelicheyden gemaect aen den Zontwerf en in de Kathelijnestraete aen de honsbrugge; coste ii lb. xv s. gr. M. 110 Item betaelt Janne Hergod voir eender maeltijt ghedaen in den Beyaert met onzen goeden lieden en anderen heeren met hem, dair sij af spraken te gader van der indulgentiën; comt op xx s. gr. M. Item betaelt Janne Hergod voir* de costen, die ghedaen hebben geweest bi de goede mannen, als sy vergaerden omme te spreken op dordinatie van der indulgentie met eender maeltijt ind leste gedaen; comt op xx xiii s. vi d. gr. M. Betaelt Oielys Ruymelanden ende Janne Lissen, van dat sy de vierpannen ghehouden hebben op de veste; en dair vore aen hen gegeven v s. gr. M. Item gegeven den Ingelschen biechtvader, die in St. Rombout geseten heeft, omme dat hij qnade neringe ghehadt heeft; comt op iiii guld. postul. x s. xi d. gr. Mech. Item betaelt Aerde van Laken voer zyne airbeyt, omme dat hy de arme lieden in de kereken ende opten kerekhof ghereguleert heeft in de voirs. gracie; comt op vi s. gr. M. Item ghegeven Lauwers op Hof voir syne airbeyt, omme dat hy aldore de Hanswicpoorte verwaird heeft, at supra; comt opxs. gr. M. Item gegevene Poete van den Zelve, omme dat hy Lauwers op Hof voirs. ghehulpen heeft; comt op iii s. gr. M. Item gegheven Janne Lissen voir iii* torche ghecocht ter stad behoef, gebesicht op tSchepenhuys en op te vesten tusschen den Watermolen ende de Neckerpoelsporte, doe de aflaet te Mechelen was; coste elc c xii s. gr. M.; comt op xxxvi s. gr. M. Item betaelt Peteren van den Briele by overdraghen van der cameren voir synen arbeyt, dat hij gedaen heeft den tijt nu der indulgentiën durende aen de Neckerspoelporte, omme te bewegen de waghenen ende kerren, die binne de stad wesen wouden; comt op iii lb. xvi s. gr. M. Uutgliegeven van placeiten, copien, vidimi, mandementen en andere scriftueren den aflaet aengaende. Primo gegevene van ii placetten van mynen heere van Cameryck, omme de indulgentie te moghen publijeren alomme in sijn bisdom; eomt op xi crone, val. xxxxi s. gr. Mech. Item betaalt voir placetten en sekere briven te scriven ende te maken by consente van mijnen heer van Coelene; comt op v gul. Rh., val. xxiiii s. v d. gr. M. Item betaelt van placetten en briven te ghecrigen van mynen heere van Uutrecht; x guld. postul., val xxxv s. gr. Mecb. Item betaelt van twe placetten te ghecrigen tot Tirowane en voir i maeltyt, die de secretaris hadden, omme expedicie te ghecrigen; comt op xxix s- gr. Mech. 111 Item betaelt Toir i placet tot Atrecbt te gecrighen ende goede expedicie daeraf te hebben; comt op xviii s. gr. Mech. Item gegeven van twe placetten van mynen heere van Dornicke; comt op vi crone, valent xxxvi s. gr. M. Item gegevene in de cancellerye van Luydeke voir iii placetten van denselven aflate voirs.; comt op xxix s. ii d. gr. M. Item gegevene voir xxix vidimi en van xxix mandementen te scriven te Brussele, te Mechelen, tot diversen plaetsen deene dore dandere metten fransine; comt op iiii lb. xvi s. vi d. gr. M. Item gegevene heer Gielys Vaderland ende Riquaert Besteville, clercken, myns heeren van Dornicke notaryssen, voir alle de voirs. vidimi ende mandementen te collationeren ende te tekenen als notaryssen ; comt op ii lb. xiii s. gr. Mech. Item betaelt voir de voirs. vidimi ende mandementen te bezeghelen; comt op vii lb. iiii s. g. Mech. Item gegevene Johan de Gros, clerc, omme diligencie te doene, dat de voirs. briven bezeghelt souden worden, i guld. post., val. iiii s. gr- Mech. Item gegevene van xliiii copien te scrivene te Bruessel in papiere van der balie, voir de copie v gr.; valent xvii s. gr. M. Item betaelt Dieric Adriaens voir xxvi copien, die hy heeft doen scriven in fransine en in papiere, alomme te sayenne in de twe busdommen Tirowane ende Atrecht; comt op xiii s. gr. M. Item betaelt van xiiii copien ghelateu te Coelene en elders in Jan Boydens wedercome by raide van Meester Janne van Hulshout; comt op v s. x d. gr. M. Item gegeven by Johannes Cole van copien met eender maeltyt, die hy gaf te Tricht in de iii closteren aldair; comt op xi s. iii d. gr. M. Item betaelt van cl xxvi copien te scriven van der bullen ende van der declaracien, die te tekenen met notarysteken : comt op iiii lb. i. s. iiii d. gr. M. Item gegeven voor iiii vidimi autentyck te scriven, te maken, te seghelen, te tekenen ende te solliciteren; voir i vidimus van der declaracien onder mijns heeren segel van Dornicke; voir briven te scriven tot Noyons, tot Amiens ende elders; voir xxv mandementen, omme de wege te verzekeren, voir de privilegie; comt samen op iiii lb. viii s. iii d. gr. M. Item gegeven van drie dobbele copien te scriven en te setten opte deure, ii in Onze Vrouwekercke en twee inSt. Romboutskercke; comt op iiii s. gr. M. Item gegeven Lodewük van der Triest, omme de drie bullen te copieren in fransine ende die gheleet in St. Romboutskercke, omme allemael te siene en te lesene; comt op v s. gr. M. Item gegeven Henrick Schaloets voir xxüii copien te scrivene en 112 iii vidimi van der declaracien metter stadsegel beseghelt, ende met synen handteeken getekent; comt hem gegeven bn consente van schepenen xiiii b. iii d. gr. M. Item betaelt voir copien te scriven, die ghelaten waren in Hollant en dairomtrent, met eender maeltijt, die Johannes de Leeu de secretaris van Uutrecht gaf; comt op ix s- gr. M. Item gegeven Johannes de Leeu van xxxvi copien, die hij gegeven heeft, omme alomme te dragen ende te senden ende den aflaet te cundeghen; coste xviii s. gr. M. Item gegeven denselven omme een vidimus van de drie bullen ende copien gegeven den predicanten van Mascoen ; costen te scriven metten fransine op iii s. gr. M. Item gegeven denselven voir i vidimus van de ierste bulle en naester bulle gegeven den leesmeester van Riissele, omme aldair den aflaet te cundeghen; comt op iii s. gr. M. Item gegeven Hendrick Schaloets, Wouter Storms clerc, voir vi copien gegeven alomme by bevele van Wouter Storm en Jan Yzewijn en i copie gegeven den suffragaen van Terowane met i vidimus in fransine getekent; comt op iiii s. vi d. gr. M. Item gegeven denzelven voir iiii copie van der lesten bulle gesonden met Wouter Storm te Bruessel en met Diric synen neve te Brugge; eomt op ii 8. gr. M. Item gegeven denzelven voir i vidimus in fransine van der lesten bulle gegeven eenen predicare met iiii copien, omme die te vueren in Bourgognie, omme den aflaet aldaer te publieren; comt op iii s. gr. M. Item gegeven denselven, omme een copie te scriven in fransine van de drie bullen, omme in St Romboutskercke te hangen; comt op v s. gr. M. Item gegeven Johannes Code voor iii vidimi gesonden in Inghelant en iiii copien gesonden met Anthon Keen te Berge op te Zoem, ven in Junio li; comt op v s. Item gegheven voir viii copien te doen scriven van der bulle tot Bruessele, die Meester Anthon Haneron gegeven waren; mit elke copie v st.; comt op iii s. gr. M. Item gegeven Dieric Miscaert, secretaris myns heeren van Cameryck, voir xviii brieve te scriven aen syn xviii landdekens van syn busdomme te ii st.; comt ix s. Item betaelt voir i vidimus gegeven den suffragaen van Terowanen en andere copien, xv in Junio anno li; comt op ii s. ii d, Item betaelt Hendric Morel voir li copien getekent met notarishandden, gesonden den xviii dekenen onder Cameryck; hem gegeven xxv s. vi d. gr. M. Item gegeven Johannes de Leeu voir de vidimi van den bullen, 113 die Cruysken hadde, en i vidimus van den bulle in Vrieslant gesonden; comt op vii s. gr. M. Uutgegheven van presenten onsen genadighen heere ende anderen. Primo een couwe Beane gecocht ieghen Willem in den Ezel, gepresenteert onzen gen. heere, doen hi te Mechelen quam des saterdaechs xxvii in Meerte anno 1, omme des sondaechs daerna te St. Rombouts de bulle van der indulgencie te boren publieren; coste xxvi crone, valent vii lb. xvi s. gr. M. Item een poenson van Beane gepresenteert den jonghen heer van Gharloez; coste xiii crone, val. iii lb. xviii s. gr. M. Item een couwe van Beane gheeocht jegben Meester Janne Sucquet, omme te presenteren den heeren en prelaten en anderen, die aldoen te Mechelen comen waeren met onsen ghenadighen heere omme der sake wille voirseid; coste xx R. willi., val. v. lb. gr. M. Item vi stoope w\jns gepresenteert Meester Janne van Hulshout te iii male, xxiiii, xxv en xxvi in Meerte anno 1, en iiii st. Rynsch inden Royenborch te ix gd. den stoop; van Beane in den Ezel te xiiii g. den stoop; compt op ix s. ix d. Item iiii stoope wijns gepresenteert den abt van St Bernaerts, doen hy ten bevele van onsen ghenadigen heere des sondaechts ter kercke quam, de ii stoope roet jnd Paradys ende ii stoope Rynsch int Royenborch ut supra; de witte wijn comt op ii s. iii d. gr. M. Item iiii stoope wijns gepresenteert den abt van Grymberge, den abt van de heeren van Percke, den abt van Vileers, den abt van Ylierbeke, den abt van Everbode, den abt van Dieleghem; comt voir elck op ii s. iii d. gr. M. Item ii stoope wijns gepresenteert Meester Janne van Schoenhoven, item den provineiael van de Augustijnen, den Meester van Onze Vrouwe Bruders, Meester Heymeric de Campo, Janne van Hulshout, voir elck i s. root ut supra, coste den witte i s. ii d. gr. M.; iiii st. ■wijns Meester Willem de Bonte ut supra, coste den witte ii s. iiii d. Item iiii stopen wijns gepresenteert tOnzen Vrouwen Brueders, doen de doctneren aldaer aten; ii root ende ii st. wit, coste den witte ii s. iii d. Item viii stopen wüns gepresenteert der stad van Ghend; vs. gr. M. Item iiii stopen wijns gepresenteert den ofïïciael van Cameryck; ii s. iii d. gr. M. Item iiii stopen wijns den proost van Camerick. Item iiii stopen wijns Meester Pauwels de Rota. Item iiii stopen wüns Meester Janne van Bethem. Item eenen stoop wijns ghepresenteert meester. Gielis van Muysen, was ghehaelt in den Ram ut supra, comt i s. ii d. gr. M. 8 1U Item iiii stope wijns ghepresenteert den proest van Bethuyne, ii st. ut supra en ii st. wit. in den Drake, coste den witte ut supra ii s. iii d. gr. M. Item iiii stopen wijns mijns heeren biechtvader van Bourgogne. Item viii stoope wijns gepresenteert Adolf van Cleve. Item xii stoope wyus den grave van Stampes. Item ii stopen wijns gepresenteert Constans i st. roet en ist. Rijns in den Ram, coste de_ witte i s. ii d. gr. M. Item betaelt van dat de drie scepencnapen verteert hebben des sondaechs, doen sij den wijn ghepresenteert hadden, xii st. val. iii s. gr. M. Item xii stoope wijns ghepresenteert mijnen heere van Camerick. Item x stoope wjjns ghepresenteert mijnen heere van Gruwy. Item xii stoope wijns ghepresenteert den hertoghe van Cleve. Item iiü stoope wüns ghepresenteert den wijbisschop van Dornicke, vi in Aprilis anno 1. Item iiii stoope wijns gepresenteert Meester Anthon Haneron, nt supra. Item iiii stoope wijns ghepresenteert myns heeren aelmoezenier van Bourgogne, xvi in April anno iiii0 1. Item een waelpuyt ypocras en een waelpuyt malevezye gedroncken metten selven heeren op tHeeren huys. Item ii stoope wijns ghepresenteert heer Willem van Malle, canonic tot Luydeke. Item iiii stoope wijns gepresenteert den bisschop van Salubry, biechtvader van onsen genad ighen heere. Item iiii stopen wijns gepresenteert meester Heimeric ende meester Janne van Hulsbout de ii st- van Beane in den Ezel te xiiii gr. ende ii st. in Royenborch de x gr. de ghelte, xxii in April anno 1; comt op vi s. gr. M. Item ii st. wijns ghepresenteert meester Anthon Haneron, waeren ghehaelt in Royenborch, xxiiii in April anno 1; comt op iii s. gr. M. Item een halve ame Rijnswijns ghepresenteert alle den parochianen, die gheseten syn onder de dekenye van Bruessel in het leste capittel, dat sy hier te Mecheleu hielden des andersdaechs na St. Romboutsdach; comt op xx s. gr. M. Item gegevene Gherd de Blauwe, voir sijne airbeyt dat hy gedaen heeft in dezelve indulgencie van scriven ende de rekeninge dairaf te honden; comt op xii s. gr. M. Item gegeven Lieven van Ypere, ontfangher tot Luxemborch, voir dat hi verleecht heeft in den lande van Luxemborch, boven dat hi hiervoir ontfanghen hadde, omme te doen publieren de gracie ende aflaten, die tot Mechelen gheweest syn, bi dien dat hem dat alsoe ghelast was en hem gheloeft sine costen weder te gheven. 116 Meerte anno 1, omme der indulgentiën wille van Rome; iiii peters., val. xviii s. gr. M. Item gegevene Herman, doerwaerder ons ghenad. heeren, met synen gesellen, 6 cronen, val. xxx s. gr. M. Item gegevene myns heeren portier met synen geselleu ut supra, iii gul. ar., val.' vii s. xi d. gr. M. Item gegevene myns heeren fourier ut supra, i rid., val. vi s. iii d. Item gegevene Pottagie, zaelwaerder ons ghenad. heeren, ut supra, i peter., val. iiii l/2 s. gr. M. Item gegevene myns heeren toemers ut supra, i rid., val. vi s. iii d. Item gegeven myns heeren palferniers ut supra, ii guld. barij., videliced, vii 8. gr. gr. M. Item gegeven Gautier, variet du chevael de Monseigneur, iii gul. barij., videlicet, x s. vid. Item gegeven myns heeren penciers ut supra, iiii pets., val. xviii 8. gr. M. Item gegeven myns heeren frutier ut supra, i pet., val. iiii s. vvi d. gr. M. Item gegeven myns heeren cochiers ut supra, v gulden postul., val. xviii s. gr. M. Item gegeven myns heeren bottelgiers ut supra, ii guld. barij., videlicet, vii s. gr. M. Item gegeven myns heeren cock ut supra, i pet., val. v s. gr. M. Item gegeven Petit Jehan, scrgant darmes, ut supra, ii pets., val. ix s. gr. M. Item gegeven sekeren dienaren van onsen jonghen heer by overdraghen van der cameren omme beste wille, dwelke men niet meer geven en sal: comt i crone, val. vi s. gr. M. Item gegevene Janne Gillas, voir dat hy met synen trompette jegen onsen heer van Bourgoignie gereden is geweest met onsen goeden lieden, voir zyn huerpeert ende hem self, xii gr. M. Item ghegeven Aelbreeht, myns heeren clynier, bi bevele van commoignemeesters, xvii Junio iiiic li; comt op iiii gulden postulato, val. xiiii s. gr. M. Item ghegeven Janne den Boener, diener ons jonghen heeren, doe onse jonghe heer hier omme ginc te aflate, ultima die Augusti anno iiii0 li; comt op i guld. postulati, val. iiii s. gr. M. Item betaelt Meester Jan den Hollandere van eene banier te stoffeerne mette wapenen van den Paus, omme te hanghen in St. Rombout, in midden in den kercke. Verteerd inden Beyaerd bi commoignemeesters ende scepenen, doen Johannes de Leeuw optroc, xxiii in Novemb. anno 1; comt op x sch. gr. Mechelsch. Item ghegeven den gulden van den twee bogben, te weten voet- 117 boghe en hantboghe, omme dat si ten verzueke van de stad St. Rombout omme ghedragen hebben in de processie, die gheordineert was te doene op Alreheylighen-avond, doe daflaet vaü den jare van gracien uutganc, omme Gode van hemelrijc te lovene van alle der grooten gracien, die hi verleent hadde den tyt, dat tselve aflaet duerde; comt hen gegeven, ultima die Octobris anno li, xxviii s. gr. M. Item gegeven de drie hoemispapen, omme dat si den deeken ghediend hebben, die de misse aldaer dede, xv g. den discanteerder, die de misse discanteerde, iiii s. gr.; den beyaerdiere ende den costere van St. Rombonts, iiii s. gr.; comt al op ix s. iii d. gr. M. Item gegeven Johannes de Leeuw in hoefscheyde, overmits dat hi te Rome was omme de gracie van Mechelen by overdraghen van der ghemeynder cameren; comt op ii lb. xv s. gr. M. Item betaelt vrouwe Grimars van der Ooyte, broed ende bier, dat si ghelent heeft op den scepenhuyse, des avonds als men daer waecte in de gracie; comt op ii lb. xi s. iii d. gr. M, Uutgegeven van vaerden ende van boodscappen, anno lü Item gegevene 'van eenen brief te scriven aen de commissarissen van der bulle te Mechelen, i gul. ard-, val. ii s. viii d. gr. M. Item gegevene voir tgeleye geeregen aen onsen genadigen heere en aen sijnen Raet voir de pelgeremen, die te Mechelen ten aflate comen souden. iii crone, val. xviii s. Item Johannes de Leeuw gesonden te Brugge, omme te vernemen aldair wat bullen ende brieven des Paus boode bracht hadde; was ute iiii dagen met i peerde; comt met xv s-, die denselvenlboode verterde te Ghent, xxii in Mey anno li; comt op xvi s. iii d. gr. M. Item Johannes de Leeuw gesonden te Bruessel aen mijnen heere de cancellier van Bourgognie, omme te hebbene de bulle van de verleeninghc van den aflate; was ute ii dage; comt, met iii s. gr., die: des Paus bode verterde te Mechelen, comt op viii s. gr. M. Item Adriaen van Quayrebbe gesonden tot Brugge, met des Paus bode, aldair was ute iiii dage, xxi in Mey; comt op v s. gr. M, Item Wouter Storm gesonden tot Bruessele bi onsen ghenadige^ heere, omme te veranderen de gheleybrief voor de pelgryme, ende die te doen dobbeleren onder den seghel van Brabant; was ute v daghe met ii peerden: comt op xviii s. gr. M. Item ghegeven Meester Alaerde vander Poorten en Meester Laurys van Wachelegheem, secretaris ons. ghenad. heeren, voir dmaken van de voirs. gheleydsbrieven, ende voir enen besloten brief aen de stad van Antwerpen aengaende de voirs. gheleyde, ii cronen en ii gulden postulati: val- xix s. gr. M. Item Meester Jacob van den Bloke gesonden te Bruessels aen onsen 118 ghenadighen heere en aen sijnen Raet, omme de offerande, die men gheeft te Heylegen Sacremente, die de heeren van den Capittelen ontfaen; was ute v daghen met ii peerden ut supra; comt op xxviii s. gr. M. Item ghegeven voir de voirs. gheleydsbrieven te seghelen ende haestelic te solliciteren; comt op iv s. vi d. gr. M. Item Meester Jacob van den Bloke gesonden te Bruessele aen onsen ghenadighen heere ende aen synen edelen Raet, omme der offrande wille van de pelgremen, die te Mechelen ten Heylegen Sacramente gaen; was ute te ii male ix daghe, xii in Sept. li, met vii s- gr. M-, die de brive coste te scriven; comt tzamen op ii lb. xvi s- Item Wouter Storm ghesonden tot Bruessele bi onsen ghenadighen heere, omme te verwerven, dat deselve onse ghenadighe heer bescriven ende ontbieden woude den cardinael, die van sPaus weghe afghesonden is in Almaegne, opdat hi te Mechelen quame visiteren ter vordernisse van der gracien; was ute ii daghe, xxi in Sept. anno li; comt op xi s. gr. M. Item Claes Warijn ghesonden tAndwerpen, omme te betalen tghelt, dat de stad dair scnldich was spruytende uter indulgentiën; was ute ii daghe, xxii in Sept. anno li; comt op xi s. gr. M. Item Dieric Adriaens ghesonden naer den cardinael, die in de landen van Gheldere comen was; was nte v daghe, xxix in Sept. iiii0 li; comt op xiii s. ix d. gr. M. Item Dieric Adriaens gesonden tot St- Truyden aen den cardinael de Guza; was ute iii dage, ix in Oct. anno li, viii s. iii d. gr. M. Item Claes van der Heyden gesonden ieghen onser ghenadigen vrouwe, doen sy quam ten aflate, by bevéle van commognemeesters en scepenen, hem gegeven iii s. gr. M. Item Rom. Vleminc ghesonden tot Bruessele tot ii male, omme te vernemen van onsen ghenadighen heer, wanneer hij te Mechelen ten aflaete comen soude, en desghelycx van mijnder vrouwe; was ute ii dage; comt op vi s. gr. M. Item Meester Jan van Hulshout, docteur in theologien, Jan van den Dale, commoignemeester, Meester Jacob van den Bloke gesonden by den cardinael van St. Peeters, legaet van den Paus onses heylighen vaders tot Luydeke, omme hem te biddene, dat hij te Mechelen woude comen visiteren in der gratie ende anders; waren ute xi dage met vii peerden, xxii in Octob.; x lb. xi s. ix d. gr. M. Stadsarchief te Mechelen, stadsrekening 1450—1451; afgedrukt bij P. Fredericq, Rekeningen, blz. 15—42. 119 91. 1451, FEBRUARI 1, ROME. — Bul van paus Nicolaas V, waarbij bij den jubelaflaat vergunt aan den hertog van Bourgondië en aan al zijne onderzaten, die de zeven kerken van Mechelen zullen bezoeken. Nieolaus &c. ad futuram rei memoriam. Pastoris eterni, qui pro salute gregis dominici se in precium immolare non abnuit, vices quamvis immeriti gerentes in terris circa gregem nobis commissam, quam indefessa sollicitudine cupimus in loco pascue collocari, extendentes paterne consideracionis intuitum eo celerius singulorum fidelium occurrimus dispendiis eosque apostolicis prosequimur favoribus, quos veluti nostros et Romane Ecclesie peculiares tilios in visceribus gerimus caritatis. Oudum siquidem felicis recordationis Clementis vj et Gregorii xj predecessorum nostrorum Romanorum pontificum vestigiis inherentes diversas super indulgentiis Anni Jubilei a Christi fidelibus vere penitentibus et confessis consequendis per eos concessas literas innovamus, approbamus, confirmamus et eciam indicimus, statuimus, decernimus et ordinavimus, quod omnes Christifideles, qui vere penitentes et confessi in anno Nativitatis Domini millesimo quadringentesimo quinquagesimo proxime preterito certis expressis diebus beatorum Petri et Pauli apostolorum basilicas ac Lateranensem et beate Marie Maioris de Urbe ecclesias visitarent, omnium peccatorum suorum plenissimam remissionem consequerentur, prout in nostris inde confectis literis, quarum tenores de verbo ad verbum presentibus haberi volumus pro insertis, plenius continetur. Cum ita, sicut ex dilecti filii nobilis viri Philippi ducis Burgundie insinuatione percepimus, tam ipse dux tam etiam plures alii nedum ex eius familia quinymo eciam ex incolis et habitatoribus utriusque sexus suorum ac eciam aliorum, que possidet seu que sua protectione consistunt dominiorum, qui Anno Jubilei proxime elapso basilicas et ecclesias Urbis predictas, pro consequendis indulgeneiis et remissionibos ab eisdem predecessoribus concessis et per nos novatis huiusmodi, libenter visitassent, si senio, debilitate corporis, inopia, impotencia, divinorum humanorumve obsequiorum vel aliorum negociorum occupatione detenti non fuissent, aut guerrarum turbines, viarum discrimina, longara itinëris distanciam, aeris intemperiem aliosque sinistros eventus non formidassent, summopere cupiant et desiderent indulgenciarum Anni Jubilei huiusmodi fore participes. Nos, qui cunctorum Christifidelium animarum salutem intensis desideriis affectamus et qui prefato Duci ex graciis, obsequiis per eum nobis et Romane Ecclesie laudabiliter impensis non indigne afficimur, cupientes prefatum Ducem ac eius coutemplacione suam familiam necnon incolas et habitatores dominiorum huiusmodi, quorum meritorum fidei sinceritas multiplicibus laude dignis effectibus enitescit, favoribus prosequi graciosis volumus et eidem Duci ac sue familie necnon incolis et habitatoribus predictis ac aliis 120 infrascriptds et annotatis Chistifidelibus cuilibet ipsorum eciam apostolica auctoritate tenore preseucium concedimus pariter etindulgemus, quod confessor, quem ex venerabili fratre nostro Simone, episcopo Salubriensi, aut dilectis filiis Johanne Operatore, ordinis fratrum predicatorum professore, Johanne Huihout alias de Machlinia, Johanne Tinctoris, Johanne Rusche et Henrico de Campo, presbiteris, in theologia magistris, vel aliis ab eis seu eorum aliquo pro tempore deputatis cuilibet ex Duce et ex familia necnon ex incolis et habitatoribus prefatis seu eciam ex omnibus illis, qui a none kal. Maii usque ad decem... kal. Septembris mensium proxime futurornm in eiusdem Ducis dominiis se repperint vel ex quavis causa ad ipsa dominia interim declinaverint Christifidelibus eccelesiasticis, secularibus, regularibus vel laicis eciam utriusque sexus cuiuscunque gradus, ordinis vel condicionis fuerint, eciam si archiepiscopali, episcopali, ducali vel alia quavis ecclesiastica aut mundana dignitate prefulgeant, duxerint eligendum, eidem Duci et cuicunqne ex eius familia ac ipsis incolis et habitatoribus seu reperienübus et declinantibus huiusmodi vere penitentibus etconfessis ac eorum cuilibet post iniunctam per eumdem confessorem eis pro commissis criminibus, peccatis, delictis et excessibus, eciam in casibus nobis et Sedi Apostolice specialiter reservatis, salutarem penitenciam, super quo dietis confessoribus et eorum cuilibet auctoritate apostolica predicta et ex certa scientia tenore presentium facultatem plenariam elargimur, concedere valeat, quod ipsis et eorum cuilibet sic vere penitentes et confessi, qui collegiatam sancti Rumoldi et parochialem beate Marie ultra Diliam ac eiusdem beate Marie de Hanswica, necnon Sancti Spiritus de Necleuspode ad ecelesiam sanctorum Petri et Pauli sanctorumque Joannis Baptiste et Evangeliste necnon sancte Eatharine opidi Machliniensis Cameracensis diocesis ecclesias, videlicet si opidani dicti opidi per quindecim, si vero alii forenses fuerint, per octo continuos vel interpollatos dies semel saltem in die devote visitaverint, dummodo tarnen in eodem opido vel eius districtu et territorio eisdem durantibus diebus pernoctaverint et illas oblationes, quas in basilicis et ecclesiis LTrbis huiusmodi, si illas personaliter visitassent, obtulissent, ibidem realiter obtulerint, plenissimam omnium peccatorum suorum remissionem ac eiusdem Anni Jubilei plenam indulgentiam perinde consequantur et habeant, acsi eodem Anno Jubilei ad prefatam Urbem personaliter accessissent basilicasque ac Lateranensem et beate Marie Maioris ecclesias prefatis dietis quindecim diebus personaliter visitassent et oblationes ipsas ibidem obtulissent; ita tarnen quod idem confessor laborem personalem, quem qnilibet eorum, si propter ea ad ipsam Urbem venisset, passus fuisset, commutet, prout sibi videbitur, in alia opera pietatis, presentibus post quatuor menses incipientes et finentes ut prefertur minime valituris; quo tempore dictorum quatuor mensium durante omnes et singulas per nos et nostros predecessores 124 seurs. Et, se daventure estiez adverti ou y scaviez estre ou repairer aucuns brigans, larrons de bois, robeurs de cbemins, ou autres telz manières de mauvaises gens, faites dilligeuce de les prendre ou faire prendre et appréhender et en faire tele pugnieion, correccion et si bonne et rade justice qu'il appertient et que ce soit a lexemple de tous autres; car de ce faire vous donnons povoir et mandement especial, mandons et commandons a tous noz justiciers, officiers et subgiez, requérons tous autres quil appartendra, que a vous et a voz commis et députez en ce faisant et les deppendences obéissent et entendent diligemment, et a vous et a eulx baillient et donnent conseil, confort, aide et assistence et prestent persons, se mestier est et ilz en sont requis. Donné en nostre ville de Brouxelles, le xiiii* jour d'avril lan de grace mil CCCO et cinquante avant Pasques. Par monseigneur le Duc, Dfi la poete. Stadsarchief te Mechelen; origineel met afhangend groot zegel in rood was; ontleed bij Van Doren, Inventaire des archives de Malines, deel I, blz. 137, n°. 187; afgedrukt by P. Fredericq, Rekeningen, blz. 136—138. 96. 1461, JUNI 36, mechelen. — Vonnis der schepenen uitgevaardigd tegen den Leuvenaar Jan van Mechelen, die smadelijke woorden gesproken had tegen den Paus, den Hertog, den jubelaflaat en de biechtvaders. (Tentoongesteld en voor een jaar uit de stad gebannen). Als de schout een aensprake dede Janne van Mechelen van Loven te vierscharen vor scepenen, mids zekere schamelike ende oneerlike woorden, die hi gesproken hadde in vermindernissen ende confusien van onsen heyligen vader den Paus, den Stoel van Rome ende onsen genadighen heere den Hertoghe, ende in cleynicheden van den aflate, dat alhier verleent is, ende vlokende oec de biechtvaderen daertoe gestelt, ende hem de vorseyde Jan daèrop hadde doen verantwordeu by sinen taelman tot zyne onschult; soe wort by schepenen een vonnisse gegeven, dat deselve Jan sculdich was te stane op 't pellerijn na gewoenliker manieren, ende dat men hem daertoe een jaer nu ter stad bannen zal van onnutscape, op 't vorste let van zynen vinghere, ende by daeghslichte de stad te ruymen; waer hy er eer bynnen quame, dat men hem 't vorste let van sinen vingere afslaen zoüde. Actum ter vierscharen opten xxvjen dach in Junii in 't jaer XIIIP een en vyftich. Stadsarchief te Mechelen, Register Bannen, Submissiën, Correctièn, fol. 73; afgedrukt bij Gyseleers-Thys, Additions et Corrections, deel III, le stuk, blz. 63, en bij P. Fredericq, Rekeningen, blz. 138 en 139. 125 96. '1451, AUGUSTUS, ARNHEM. — Uittreksel uit de stadsrekeningen, over kosten, gedaan voor het onthaal van den pauselijken legaat Nicolaas van Cusa en voor den aflaat. . . . Item des donredagh post decollationis, Gelis Ingennyewlant ende Willem van Oornick, gevaren te scepe mit veel geselscap van den stat wegen tot Utricht, om den legaet te bidden dat hi hier wold commen, verteert simul xx R. g. xxvi kr. Item den saterdagh post Lamberti, noch Willem ende Gelis voirss. weder om der selver saken gereden ter Horst tot den legaet, verdaen i R. g. xix kr. Item des Donredagh post Mathei, meister Roloff Bitter ende meister Derick gereden tot Nyemeghen na den legaet, om des aflaets will die brieve dairaff te brenghen, vertert ii R. g. vi kr. Item voer den afflaets brieff, als voir die mynute, zegel ende carte, gegeven ii R. g. xv 1lt kr. Item gegeven meister Roloff Bitter voir die confessionelen, die hi heeft geëxpediert, iiii post u lathe g., facit iii R. g. iiii kr. Summa van den schenkinghe, dat den legaet geschenckt wart, is ic, xxviii R. g. ix kr. i blenck. Stadsarchief te Arnhem, Stadsrekening van 1451, medegedeeld door G. van Hasselt, Arnhemsche Oudheden (1803), dl. I, blz. f25—126. —Zie ook Weinsma, Archief voor het aartsbisdom Utrecht, dl. XXXI, blz. 38, noot 1. — De kardinaal verbleef te Arnhem gedurende drie dagen met zijn gevolg en werd onthaald op wild (een hert geschonken door den bisschop van Utrecht, acht paar hoenders, acht „endvogels soe wilt ende soe tam"), een hamel, rundvleesch, „peren ende haselnoten", eenen zalm, eenen snoek, eene groote hoeveelheid versche visch, drie rompen van hameien, vier ganzen, twaalf vogelen, nog tien paar hoenders, groenten, ooft, bij eiken maaltijd „geback, dat samen was 130 stuks soe vlayen, soe tarten", brood, boter, ,,genver, polver ende ander crut", spek, „eydich" (azijn), hout, „een stuck wijns, dat hielt zes amen ende vier vierder", nog zeven „quart wijns'', drie „vaet older keuten (licht bier), 4 grote torsen, scheenckkeersen van was en ungelkeersen, alsmede de noodige paarden tot het vervoer. Bij zijn vertrek naar Nijmegen werd de kardinaal door den magistraat met zoeten wijn („malvesien") ten afscheid beschonken en men zond hem nog veel visch achterna: ,,Item 27 stapel vis hem na gesont". 97. 1451, (AUGUSTUS), WINDESHEIM. — Uittreksel uit de kronijk van S'. Agnietenberg over den kardinaal Nicolaas van Cusa en zijne houding tegenover den aflaat. Anno Domini MCGCCLI reverendissimus dominus Nicolaus dictus de Chusa, presbyter cardinalis tituli sancti Petri ad vincula, legatus in partibus Almaniae, peragratis superioribus Saxoniae et Westphaliae civitatibus et villis, venit ad diocoesem Trajecten se rn. Venit etiam in Wyndesem, et honorifice a conventu susceptus ibidem collationem fratribus fecit. Insuper dedit auctoritate sedis apostolice omnibus gene- 126 rali capitulo subjectis indulgentias jubilaei. Quesitum est ab eo, an liceat sine licentia Romam pro indulgentiis pergere, respondit: „Dominus papa oretenus dixit: Melior est obedientia quam indulgentia". Chronicon Montis S. Agnetis (toegeschreven aan Thomas a Kempis), uitgave van Heribertus Rosweydus (Antwerpen 1621), blz. 107—108. 98. 1451, (AUGUSTUS - SEPTEMBER), DE NEDERLANDEN. — Uittreksel uit. het Chronicon Windeshemense van Jan Bnsch van Zwolle over de gevoelens en handelingen van den kardinaal Nicolaas van Cnsa aangaande den aflaat en over zijne voorliefde voor de stichtingen van Gerard Groote te Noordhoorn, Deventer, Diepenveen, Windesheim, Zwolle en Kampen. Quomodo dominus Nicolaus de Cusa, cardinalis legatus, visitavit Alemaniam et venit in Windesem, dans omnibus et capitulo nostro generali graciam anni jubilei. Hujus eciam venerabilis prioris tempore anno Domini millesimo quadringentesimo quinquagesimo primo, sequenti anno post jubileum Rome celebratum, reverendissimus in Christo pater dominus Nicolaus de Cusa, tituli sancti Petri ad vincula presbyter cardinalis, per Almaniam legatus, ad sue legacionis terminos ab urbe descendens ab omnibus terre illius principibus prelatis et magistratibus cum copiosa equitum multitudine ab universo clero et populo religiosis et secularibus cum vexillis et crucibus catervatim sibi obviam ire properantibus et cum magna gloria psallenciumque tripudio „Adveuisti desiderabilis, quem expectabamus in tenebris" cum ceteris concinencium, ipso super mulum suum cum parva de Roma comitiva humiliter insidente, cum multis aliis e vicinis civitatibus, per quas transierat et ad quas properaverat, cruce sua a domino apostolico sibi data cum suo stipite deargentata semper precedente ad ecclesiam processionaliter deductus ibidem cum ymno „Te Deum laudamus", devote fuit susceptus. Omnibus in terminis sue legacionis constitutie, postquam ad ipsos pervenerat, vere contritis et confessis, et qui ad cistas in diversis Almanie ecclesiis de consilio suo loei episcoporum et prelatorum ordinatis certam pecunie sue summam juxta bonorum suorum facultatem voluntarie contribuerent, in pios patrie illius usus, ut ait, mox convertendam, concessit eciam jubileum, id est plenam omnium peccatorum suorum remissionem, non autem a pena et a culpa absolucionem, quia, ut ait, in sinode provinciali nobis audientibus in Magdeburg per ipsum celebrato, sedes apostolica sub hiis verbis a pena et a culpa indulgencias nunquam dare consuevit, sed bene omnium peccatorum remissionem. Et adjecit: „Si quis pro uno simplici peccato mortali septemnem ageret penitenciam juxta canonum decreta in forma per Bertholomeum *) descripta, et pro duplici peccato mortali, ut est adul- 1) Bartholomaeus, of beter Bartholomaeis, is de Cardinalis Ostiensis. Zijne uitspraken over den aflaat in de vijftiende eeuw werden algemeen in preken enz. gevolgd. 127 terium et similia, quatuordecim annis juxta premissa peniteret, nullnm post hanc vitam inde purgatorium esset habiturus. Si autem prefatam non ageret penitenciam, quod tune in presenti vita non perficeret, id postmodum in purgatorio usque ad ultimum quadrantem esset expleturus. Et quia multis obnoxia criminibus talem pro peccatis mortalibus agere penitenciam vix foret possibile, idcirco dantur indulgencie, ut vel sic de thezauro ecclesie qnis possit supplere, quod pro condigna satisfactione sibi sentit deesse. Valde ergo est utile homini ehristiano tales indulgencias libenter promereri, quibus purgata anima post vitam hanc mortalem possit sine macnla vultui divine glorie in celo presentari". Ut autem omnem clerum et devotum populum sue legacionis aptos redderet ad hujusmodi indulgencias promerendas, certos confessores in civitatibus constituit, qui sine omni pecunia auctoritate sedis apostolïce eciam in casibus reservatis confitentes absolverent, dicens non esse absolutos nee jubilei graciam promereri, qui suis confessoribus contra suum hujusmodi mandatum quidquam dare presumerent; quibus tarnen in suo recessn plenam laborum mercedem de premissis cistis dari mandavit. Ipse enim ab omni munere manus suas excussit a terre magnatibus et aliis divitibus copiose sibi exhibito, exenbentis et poculentis, sine quibus presens vita transire non potest, dumptaxat exceptis. Sic eciam ab aliis, qnia justiciarius erat, fieri desideravit. Hic pater reverendissimus plures abusus diversarum ecclesiarum et eciam christifidelium in diversis locis reperiens novis mandatis extirpans et eradicans ad antiqua sancte ecclesie jura eos revocari et observari in scriptis mandavit. Monasteria quoque diversorum ordinum utriusque sexus a regulari tramite miserabiliter satis prolapsa ad primarias suas institneiones et regule observanciam per se et suos commissarios revocare studuit et reformavit- Superior! bus igitur Austrie, Turingie, Saxonie et Westphalie partibus peragratis, cum ordinem nostrum et patres capituli nostri generalis te Windesem ex odore bone fameolim sibi notos intime satis diligeret et eos videre desideraret, monasterium ordinis et capituli nostri prope Northorn primum visitavit et cum paucis illic ingrediens missam celebravit, in conventu prediCavit et omnibus se affabilem, humilem et benignum verbo et opere demoustravit. Deinde Davautriam cum maxima multitudine adveniens gloriose fuit susceptns. Ubi ad prioris de Windesem plurimam instanciam ad ordinis nostri sanctimoniales in Depenvene libenter accessit, videns ibidem plus quam centum velatas moniales conversarum quoque donatorum et familiarium non parvum numerum in sancta conversacione et optima disciplina regulariter viventes; valde fuit in Domino gavisus, collacionem fecet et contulit indulgencias. Post hec venit in Windesem tribus miliaribus distans a Davantria cum magna comitiva, ubi una nocte preter suam familiam centum ferme hospites hospicio receperunt. .128 Mane autem facto in octava assumpciouis beate Marie virginis, in domo capitulari post primas diei episcopus quidam, comes itineris ejus, pulchrum fecit sermonem, cui ipse consequenter pulcherrimum suum adjecit. Quibus finitis, ipse summam missam pluribus ministris astantibus et fratribus nostris concinentibus cum magna solempnitate, ut decuit, decantavit. Tune eciam in refectorio una cum fratribus sub silencio lectionem sacram audiendo honore condigno a ministris sibi prestito juxta claustralem disciplinam prandendo comedit. In omnibus hiis mira verborum et operum suavitate, quantum monasterium nostrum et omnes inhabitantes omnesque patres et fratres ac sanctimoniales capituli nostri generalis diligeret, cunctis videntibus demonstravit, quod eciam de summo pontifice domino apostolico publice referebat. Omnibus ergo et singulis utriusque sexus personis capitulo generali de Windesem subjectis graciam desiderans prestare singularem, indulgencias dedit anni jubilei sine pecunia promerendas sub certa tarnen forma a singulis diligenter observanda, venerabili priori de Windesem et, quibus ipse committeret, plenam conferens auctoritatem sibi vel suis commissariis confitentes a cunctis criminibus absolvendi, qui dietam sibi com missam auctoritatem per scripta sua transtulit in omnes priores et rectores nostri generalis capituli singulos duntaxat super sibi commissos. Declaravit autem idem dominus cardinalis non esse necessariura in confessione repetere, que quisque in bono existens proposito semel rite fuit confessus. Interrogatus, an licet religioso sine licencia Romam pergere pro jubileo impetrando juxta tenorem et mandatum bullarom apostolicarum, respondit dominum dixisse apostolicum papam Nicolaum quintum vive vocis oraculo: „Meliorest obediencia quam indulgencia". Hiis ita peractis reverendissimus dominus cardinalis ad Zwollis in Beth(l)eem ordinis et capituli nostri monasterium et consequenter in Campis oppido dyocesis Trajectensis per priorem de Windesem cum magna comitiva solempniter est deductus literisque omnibus privilegiorum suorum capitulo concessis graciose expeditis et accepta benedictione, venerabilis prior de Windesem Wilhelmus ad propria cum gaudio est reversus. Des Augustiner propstes Johannes Busch, Chronicon Wmdeshemense, uitgeg. door do Historische Commission der provinz Sachsen, bewerkt door Dr. Karl Grube (Halle 1887), blz. 337—40, kap. XXXVI. — Zooals Grube doet opmerken in een noot bij blz. 337, werd geheel dit hoofdstuk van Busch letterlijk overgenomen in het Magnum Chronicon Belgicum met vermelding der bron („Haec Johannes regularis"). Die opmerking maakte de heer Grube reeds eerder in 1850 in zijn stuk over Nicolaas van Cusa, in het Hist. Jahrbuch des Górresgesellschaft, blz. 402, noot 3. Zie de uitgave van Pistorius-Struve, Scriptores, deel III, blz. 413. — Zie verder E. B. Swalue, De kardinaal Nicolaas van Cusa en zijne werkzaamheid als pauselijk legaat in Nederland, in Kist en Royaards, Archief voor Kerkelijke geschiedenis, deel IX, blz. 1—115 en Nalezing, blz. 233—283; en 129 K. O. Meinsma, De aflaten van de St. Walburgskerk te Zutphen (Nicolaas van Cues en zijne werkzaamheid als pauselijk legaat in Nederland), in Archief voor het Aartsbisdom Utrecht, deel XXXI, blz. 10—82 (1905). 99. 1451, (AUGUSTUS 23, EN SEPTEMBER), ZWOLLE EN UTRECHT. — Aanteekening over gezanten van den magistraat van Deventer, die aldaar voor hunne stad den aflaat komen vragen aan kardinaal Nicolaas van Cnsa. Ttem op Sente Bartholomeus avont Buebing en Marquart gevaren toe Swolle an den cardinael om dat aflaet te verwerven. Voir wageuhuer ende teringe viii lb. xii kr. Item, mit Henric ten Water een reise tUtrecht an den legaet om des aflaats wille; verteert f. 83 gul. 11 pl. 2 br. Stadsarchief te Deventer, Cameraars-Rekeningen 145i; afgedrukt bij K. O. Meinsma, De aflaten van de Sint- Walburgskerk te Zutphen, in Archief voor het aartsbisdom Utrecht, deel XXXI, blz. 20, noot 2 en blz. 24, noot 2. 100. 1451, (BEGIN SEPTEMBER), UTRECHT. — Uittreksel uit Cornelis Block's kronijk over het bezoek van den kardinaal Nicolaas van Cusa in het Itegu1 ierenklooster aldaar en de groote geldelijke winst van het klooster ten gevolge van den aflaat door Cusa toegestaan. Paulo enim ante, videlicet anno 1451, post jubilaeum Romae celebratum reverendus in Christo pater dominus Nicolaus de Cusa, tituli sancti Petri ad viucula cardinalis presbyter, tamquam jubilei execntor et apostolicae sedis legatus in hymnis et laudibus honorifice Trajecti suseeptus erat. Quem pater Balduinus una cum reverendissimo domino episcopo Trajectensi Rodolpho ad prandium iuvitavit. Qui libenter annuens cum praedicta cruce argentea, quam a domino apostolico susceperat — hanc quidem sanctae theologiae professor ante ipsum semper deferebat — ad monasterium nostrum venit, musitantibus inter se, ut fit, quibusdam fratribus ac dicentibus: „Ecce, tenuis nostra substantia dilapidabitur ae gutturi nostro subtrabetur, quod domino cardinali devorandum dabitur!" Inito autem convivio, dominus cardinalis ac episcopus Trajectensis simul discumbebant, vocabaturque pater Balduinus, ut eis assideret. Expleto vero prandio fratres in sacristia congregatos cardinalis post osculum pacis exhortatus est, asserens se speciale summi pontificis habere mandatum visitandi nostri ordinis monasteria. Paucis deinde evolutis diebus, in coemiterio sancti Joannis suggestum conscensus cardinalis concionabatur ad populura, praedicans omnibus confessis et contritis annum placabilem Domino, annum gratiarum et remissionis. Et ecclesiam nostram constituit unam de septem, ad quas more Romano snpplicationes habendae essent; factus est ergo magnus populorum coneursus ad has indulgentias promerendas. 9 137 Item saterdach, xv in Mey xv s. vi d. Item sondach xvii s. Item maendach xv s. vi. d. Item dijsdach xv s. Item woensdach xv s. vi d. Item donderdach xv s. vi d. Item vrijdach xviii s. iiii8 Summa van deser weken v lb. xii s. Item saterdach, xxii in Mey xviii s. Item sondach vvi s. Item maendach xv s. Item dijsdach xiiii s. vi d. Item woensdach xvi s. Item donderdach xvi s. vi d. Item vrijdach xx s. ve Summa van deser weken v lb. xvi s. Item saterdach, xxix in Mey xvii s. vi d. Item sondach xvii s. ii d. Item maendach xvii s i d. Item dijsdach xiiii s. vi d. Item woensdach xxi s. Item donderdach (Ascensiedach) xviii. s. Item vrijdach xvi s. vie Summa van deser weken v lb. xvi s. iii d. Item saterdach, v daghe in Junio xv s. Item sondach xv s. Item maendach xv s. Item dijsdach xv s. vi d. Item woensdach xx s. Item donderdach xxi s, Item vrijdach xxv s. vii* Summa van deser weken vi lb. vi s. vi d. Item saterdach, xii in Junio xxxii s. Item sondach opten Sinxendacb xxxiiii s. Item maendach xxx s. Item dijsdach ii lb. Item woensdach xvxvii s. Item donderdach xxx s. 138 Item vrijdach xxxvi s. viii" Summa van deser weken vi lb- xix s. Item saterdach, xix in Junio . . ,. xxvu s. Item sondach XX1 s> Item maendach xxu s< Item dijsdach xxm 8> Item woensdach op St. Jansdach metten heden . ü lb. Item donderdach upten Sacramentsdach .... xxxii} s. Item vrijdach xxi.s. vi d. ixe Summa van deser weken ix lb. iii s. vi d. Item saterdach, xxvi in Junio xxiii s. Item sondach xx s. Item maendach xxiii s. Item dijsdach op St. Petrus en Pauwelsdach . . xxviii s. Item woensdach xxii s- vii d. Item donderdach xxii s. Item vrijdach op Onser Vrouwen Visitaciodach . xxix s. xe Summa van deser weken . xiii lb. xviii s. vii d. Item saterdach, iii daghe in Julio xxi s. Item sondach xx s. Item maendach xxiii s. Item dijsdach xxiii s. vi d. Item woensdach xxxvi s. Item donderdach xxxv s. Item vrijdach xi* Summa van deser weken ix lb. xviii d. Item saterdach, x dage in Julio xxix s. Item sondach xxvii s. Item maendach xij vii s. Item dijsdach xxvi s. Item woensdach xxxii s. Item donderdach . . . xxijviii s. Item vrijdach xxxviii s. xii* Summa van deser weken . , x lb. xiiii s. Item saterdach, xvii in Juli xxxviii s. Item sondach xxxiii s. Item maendach xxx s. 139 Item dijsdag xxviii s. vi d. Item woensdach xxix s. Item donderdach op St. Marie Magdalenedach . xxxiiii s. Item vrijdach xxxiiii s. xiiie Summa van deser weken xi lb. vii s. vi d. Item saterdach, xxiiii in Julio xxtiii s. Item sondach op St. Jacobs ende Kerstoffelsdach xxiij s. Item maendach . , xxvi s. Item dijsdach xxvi s. Item woensdach. . . . , xxix s. Item donderdach . , . . . xxxvi s. Item vrijdach xxxviii s. xiiii® Summa van deser weken x lb. viiii s. Item saterdach, xxxi in Julio xxxvi s. Item sondach op St. Petersdach ii lb. Item maendach xxxvi s. Item dijsdach xxxvi s. Item woensdach xxxiiii s. Item donderdach ii lb. iii s. Item vrijdach ii lb. x s. xv* Summa van deser weken xiii lb. xv s. Item saterdach, vii daghe in Oegst ii lb. v s. Item sondach ii lb. viii s. Item maendach ii lb. vi s. Item düsdach op St. Lauwereysdach ii lb. v s. vi d. Item woensdach ii lb. vi s. Item donderdach ii lb. iiii s. Item vrijdach ii lb. xi s. xvi* Summa in deser weken xvi lb v s. vi d. Item saterdach, xiiii in Oegst iii lb. Item sondach op Onser Vrouwen Assumpciodach. iii lb. Item maendach ii lb. v s. Item dysdach ii lb. ix s. Item woensdach ii lb. x s. Item donderdach iii lb. ii s. Item vrijdach iii lb. xv s. xvii* Summa van deser weken xx lb. xii d. 145 deputatos sen deputandos, quod mox contra tales ex officio procedas, eos cites, moneas et contra eos penales excommunicacionis, interdieti, privacionis beneficiorum et aliarnm penarum de quibus tibi videbitur usque ad brachii secularis iuvocationem per edictum procedendo, privilegiis et juribus, que de duabus diocesibus loquuntur, et frivolis appellacionibus interpositis vel interponendis non obstantibus quibuscumque. Datum Colonie sub nostro sigillo, die Lune vicesima septima mensis Decembris, anno a nativitate Domini M°CCCC° quinquagesimo primo, pontificatus sanctissimi in Christo patris et domini nostri domini Nycolai, divina providencia pape quinti anno quinto. Stadsarchief te Zutphen; afgedrukt bij Meinsma, in Archief voor het aartsbisdom Utrecht, deel XXXI, blz. 65—67. 110. 1451—1465, MECHELEN. — Rekeningen over uitgaven en ontvangsten der stad bij den pauselijken aflaat aldaar. Anno 1451—1452. Veterden en boodscapen. Item Johannes de Leeuw gesonden tot Loven aen meester Hemelryc de Campo, omme onderwys te hebben van zekeren scriftueren ghecomen uten hoven van Rome der stad aengaende; was ute i dach met twee peerden, xv in Oegst iiii0 Iii; comt op vi s. gr. M. Uutgegheven van diverschen menigerande dinghen. Item gegeven Hubrecht Weiman by overdragen van der cameren, omme te betalen trest, dat men Augeli Tanni sculdich was van dusent ducaten Meester Romb. van den Wykette, canter St Rombouts tot Mechelen, gedaen met wisselbrieven by den selven Angeli, omme dairmede te expedieeren zekeren zaken, dair de voirseide canter mede gelast was van der stad wegen, welc rest quam op iiii0 xl ducaten, eiken ducaet gerekent te iiii s. vi d. gr. VI., maken xcix lb. gr. Vlams, valent cxlviiii d. gr. M. Item betaelt den pachteren van den weghelde, voor dat men de Hanswyckpoirte stakette in de indulgencie, voir zyn scade, x s. iiii d. gr. M. Anno 1452-1453. Uutgegheven van presenten binnen desen jaere. Item ii stopen wyns gepresenteert Angeli Tanni van Brugge, i st. van Beane en i st. Ryns ind Molenyser, al te xii st. de ghelte; comt op, xii in December, iii s. g. M. 10 146 Item iii stopen wyns gepresenteert Angeli Tanni medegeselle van Brugge, die hier aen de stad eomen was, omme zekere zaken wille der stad geestelycken aengaende, waren ghehaelt in den Hert: i in Meerte xiv° li; comt op s. gr. M. (Meester Pauwels de Rota komt hier eens en Meester Anthon Aneron drie maal voor, zonder dat er speciaal uit op te maken is, dat het betrekking heeft op den] aflaat.) Uutgegheven van vaerden ende boodicappen. Item Johannes de Leeu gesonden tot Luydeke, omme te spreken met meester Peter van Tuernout, die te Romewert trac omme zekeren zaken wille der stad aengaende; ende van daer voort tot Trirfit,omme te gecrigen xxxii ducaten, die de canter gheleent hadde van der stadgelde te Rome heer Godscalke vanden Kerckhove, canoenc tot St. Vaest tAtrecht: ende voert tot Cnrynghen ter brnyloft van den penetier van mynen heer van Ludeke; was ute vii daghe, viii in Meye iiiic liiii; comt op (met ii peerden) xxxviiii s. gr. M. Uutgegheven van diverssen menegerande costen. Item gegevene Meester Peter van Tuernout by aenbrenghen van Johannes de Leeu ende Jan Yzerwyn, gelast int tsamen omme zekeren saken, die hij te laste ghenomen heeft van der stad weghen in den hove van Rome te verwaren, gelyc hy metter stad overcomen heeft, x cronen val. ende noch omme andere saken ii riders, val. tzamen iii lb. xii s. ix d. gr. M. Item gegeven her Peter Reps, priester, van eenen brieve, dien hy bracht heeft aen de stad van Meester Wouteren Pauwels uten hove van Rome, by bevele van der cameren; xxvii in April, iiiic Iiii; ü g. post., val. vii s. gr. M. Item betaelt voir de costen, die Peter Ghysbrechts tot enen male ghedaen heeft tot Brugghe bi den ghesellen van den banckieren van Rome omme des ghelts wille, dat de canter van Mechelen onder deselve banckieren te Rome gheset hadde, en voir de costen, die Johannes de Leeuw oec aldair ghedaen heeft, tot drie malen met drie peerden metten penninghen, die men gegheven heeft voir de scriftóren; comt op xiii lb. xviii s. vi d. gr. M. Item ghegeven Meester Peter van Tuernout, voir dat hi te Rome geweest heeft van der stad weghe, omme clernisse te hebbene van de penninghen voirseid, mids dat de canter van Mechelen aldair aflevieh worden was, metten costen van zekeren brieven, die deselve Meester Peter ind hof aldair ter stad behoef gheimpetreert heeft; comt op xi lb. x s. gr. M. 152 Item ii stoop wyns gepres. Angeli Tanni; waeren gehaelt in den Hert, xxix in September, iii s. gr. M. Item ii stoope wyns gepresenteert Lambrecbt van der Tommen en Hnbrecht van der Straeten *), de i stoop van Beane in den Ezel, de andere stoop ind Molenijzer van xii gr. de ghelte: xii in Meerte liiii; comt op iii s. iii d. gr. M. Vaerden ende boodscwpen. Item gegeven enen bode, die te Romewert trac, omme dat hij brieven van der stad wegen aen Johannes de Leeu droech, ut supra, iiii s. gr. M. Item Meester Aerde van den Broecke gesonden in Bourgognien aen onzen ghenadighen heer ende aen den cancelier van Bourgongnien met briven van gheloeve van der stad, ende van Bourgongne tot Geneven, omme zekere briven te sendene aen Meester Jan de Leeu te Rome, ende van Geneven in Bourgogne aen onzen ghenadigen heer ende van dair vort ommecomende te Mechelen; was ute xlvi dage, met ii peerden, xxiii in Febr. anno liiii; comt xvii lb. v s. gr. M. Item gegeven te Digoen myns heeren secretaris voir vi briven ende vi copien van dezelve, vi peters en ii guld. post.; gegeven Janne Mertijn, myns heeren camerlinc, ii cronen; des cancelliers barbier, i crone; Taburijn de portier, 1 peter. Item gegeven enen boode, die de informacie brachte van de universiteit van Thurijn, i crone. Item tot ontrive ende geschenct van der stad wege eenen goeden vrient eenen diamant, coste xv cronen; comt tsamen op x lb. iiii s. gr. M. Item Hendrick van der Heyden gesonden tot Antwerpen aen Angeli Tanni Florentain met briven van der stad; nte i dach, xxiiii in Septemb. anno lv; comt op xii s. gr. M. Item Wouter Storm gesonden te Bruessel by onsen ghenadigen heer omme der zaken wille van den aflate, dat men seyde dat te Mechelen syn soude; comt (met andere kosten) op ii lb. ix s. vi d. gr. M. Johannes de Leeu gesonden tot Brugge, omme te protesteerne ieghen Angeli Tanni met eenen notarys; was ute iiii dage met iii peerden, vi in Octob.; comt op xxx s. gr. VI., val. ii lb. v s. gr. M. Cornelys Jolyns gesonden tot Antwerpen ende de Smet omme te soecken den bode, die tot Roome reet; was ute i dach; en denselven bode gegeven om brieve te dragen, i guld. R. per Johannes de Leeu, en noch eenen bode; Oristophoro Tedeschi voir syn costen van iiii dagen, die hij te Mechelen was doen stille blijven; ii guld. R., comt tsamen op xvii s. ix d- gr. M. t) Die twee mannen hebben Jan de Leeuw naar Rome gevoerd. 161 gemaect te Rome voir Johannes de Leeu van 2 honderd ducaten; te 54 groot Vleemsch was den ducaet gerekend; comt op 1 lb. xiiii s. gr. M. Item betaelt Claze van den Driele in vele portselen, ut supra, ind cleyn boexken, fol. 56, voir xxi° xxv ducaten, eiken ducaet gerekend te 54 gr. VI.; comt op vii6 xxvii lb. iii s. ix d. Item betaelt by Wouter Storm mijnen heere den cancellier van Bourgognien, van dat hem toegeseit was ind vercrighen van der gratiën, xv in Mey anno 56, ii6 crone, val. lx lb. Item betaelt des conincx boode van Arragon, die brieven gevuert heeft te Rome aen den Paus ende anderen heeren aldair, der stad vriende; comt op xxx s. ix id. Item gegheven den coster van Heffene, voir dat hij te Rome es gesonden nair Johannes de Leeu; comt op iiii lb. Item gegheven Cornelys Jolijns, die oec te Rome ghesonden wert aen Meester Johannes de Leeuw; comt op iiii lb. x s. gr. M. Item betaelt Claze van den Driele, voir dat Lembrecht van der Tommen ende sijn ghesellen Johannem de Leeu te Rome geleent hebben; comt op iiii6 ducaten, te 54 gr. VI. den ducaet, val. cxxxv lb. gr. M. Item Wouter Storm gesonden tot in den Haghe bij onsen ghenadigen Heere, omme hem te kundeghen de gratie van Mechelen ende omme gheleye te hebben vor de pelegrime aldair te comen; en was ute dairomme vi dage; en vau dat Meester Alard van der Porten hadde en syn clerc van den segel van denselven geleye ende andere, v crone; x Januari anno lvi; comt op iii lb. xv s. Item Dieric Adriaens gesonden te Bruessel aen mijnen heere den cancellier van Brabant, omme te verwerven gheleye voir depelgreme; was ute ii dage. Item gegeven voir den segel van denselven geleyde, iii saluyten, x Januari anno 56, xxiiii s. iii d. Item Johannes Barbier gesonden te Ryssel, te Dornike, te Yperen, te Cortrijcke, te Nieuwpoort, te Brugge, te Ghent, omme de indulgentie aldair te publyeren ende ons ghenadighen heeren ghelye van de pelegrimme uyt te roepen, van 11 dage, xxi in Junio anno 56, met de hoefschheyt hem gedaen; comt op ii lb. ix s. Item Wouter Leliboom gesonden te Loven aen Van Acker en Van Male, doctoren te Loven, ii dage. xx in Junio 56; comt op ii s. Item betaelt Meester Jan de Leeu van viii transcriptien, xxiiii vidimi, xiiii commissien en ii° xlvi copien van der bulle allomme te senden; comt op viii lb. vi s. Item betaelt bruder Jan Caudelet in Henegouwen, bruder Andries Hoereken in Zeelant, de superior van den Augustynen in Vlaenderen ende Meester Jan van Meerbeke te Bruessele, om de gratie van Mechelen in de landen voirseid te prediken; comt op iii lb. iiii s. Item betaelt Meester Jan de Leeu van ons heylichs vaders baniere, die te St. Rombouts in de kercke hanget; coste te Rome xxxix s. 11 169 biechtvaders, eiken ii st.; waeren ghehaelt de iiii st. in den Drake ende ii st. in de iii Coppe, xxv in Meerte, Paeschdage; comt viiis.gr. Item ii stoepen ghepresenteert Meester Jan Godhebsdeel, biechtvader; waeren ghehaelt in den Drake, ii in April: comt op iiii gr. M. Item ii stoepe wyns gepresenteert den suffragaen biechtvader; waeren ghehaelt in den Drake, iii in April; comt op iii s. Item ii st. wyns gepresenteert Meester Gnido, biechtvader; waeren ghehaelt ut supra (in den Drake), viii in April; compt op iii s. Item viii st. wyns gepresenteert mynen heer den legaet van Roeme; waeren ghehaelt ut supra (in de iii Coppen) xiiii in April; comen op x s. gr. Item ii stoepen wyns gepresenteert den choerdeken van St. Rombouts, den conservatoir van der gracie; waeren ghehaelt in den Drake, xx in April; comt op iii s. gr. Item ii stoepen wyns gepresenteert Meester Claes, biechtvader van de predicaren ordine; waeren ghehaelt ut supra (in den Drake), xxiii in April, iii s- Item ii stoepe wyns gepresenteert Meester Anthonys Kyn, biechtvader; waren ghehaelt in de Coppen, xiii in Mey; comt op ii'/2 s. Item ii stoepe wyns ghepresenteert Meester Pauwels Lottyn, augustyn, biechtvader; waeren ghehaelt in den Ram, xv in Mey; comt op iii s. Item ii stoepe wyns gepresenteert Meester Hubrecht, Onser Vrouwenbroeders biechtvader; ende waeren ghehaelt in den Ram, xviii in Junio; comt op iii s. Item i'/a ame van Beane ghepresenteert mynen heer van Charloys, doen hij te Mechelen ter gracien was; ende was ghehaelt in den Ezel, xvii in Oegst, eomt op ii lb. viii s. Item ii st. wyns ghepresenteert Meester Jan de Bomalia, biechtvader, waeren ghehaelt in den Ram, xxv in Sept.; comt op iii s. gr. M. Item ii st. wyns gepresenteert Meester Jan van Beets, biechtvader, waeren ghehaelt in den Drake, xxix in October; comt op iii s. gr. Item iiii st. wyns ghepresenteert den legaet ons heylich vaders sPaus; waeren ghehaelt ij st. in den Hert, ende ii st. in den Drake, xxx in Octob.; comt op vi s. gr. Vaerden en boodscapen. Item betaelt Henric van der Heyden, gesonden toe Bruessel metter bullen van der nuwer gracien; was ute eenen dach, ii in Meerte anno lviii; comt op xii s. gr. Item Adriane van Quayribbe, ghesonden te Gheynt an ii parochianen aldaer met ii copien aengaende der gracien; ende was ute Iii daghen, ut supra; comt op iii s. ix d. gr. M. 170 Item denselven Wouter Storm, gesonden te Bruessel onsen ghenadigen heer, omme de confirmacie van den gracien aldaer zynder ghenade te doen conde gheven, ende oic omme andere saken der stad aengaende te vorderen; was ute iiii daghen, x in Meerte anno lviii; comt xxii s. gr. Item Meester Jan de Leu, gesonden te Bruessel aen den legaet, die van Roeme comen was, om zaken wille der gracien aengaende; was ut twee daghen met ii peerden; comt op xi s. gr. Item Andries van der Straten, ghesonden tot Bruessel om te vernemene, wanneer dat myn heer de bisschop te Mechelen comen soude, den legaet ons heylechs vaders spaus Pius; ende was ute ii dage met eenen peerde; comt op vi s. gr. M. Item Henric van der Heyden, ghesonden tot Brugghe met brieven aen de banckiers aldaer; was ute vii daghen, xxi in April lix; comt op viii s. ix d. Item Meester Jan de Leu, gesonden tot Brugghe metten xi° ducaten, die de banckieren van Brugghe onsen heyligen vader den paus Pius ghedaen hadden; was uut vi daghen met iii peerden ut supra; comt op iii lb. xiii s. gr. M. Item betaelt Meester Jan voirseid, van bate van den voirseiden ghelde. dat de banckiers alsoe hoeghe niet nemen en wouden, als hy te Mechelen ontfaen hadde; comt op xvii s. iii d. Item Dieric Adriaens voirseid, ghesonden te Bruessel aen mynen heer van Chairloys, om met hem te spreken van de teekenen van der gracien; was ute ii dagen; comt op v s. vi d. Item ghegeven Jan Cottyn, mijns sheeren van Toel barbier, om zekere diensten, die hy der stad ghedaen heeft, i peeter, val. iiii s. ix d. gr. M. Anno 1459-1460. Dontfaen van diversen menegherande dinghen. Item ontfaen van dat comen is uten blocken van den vii kereken van Mechelen, als ment tgelt daeruut gehaelt heeft te twee malen bynnen desen jaere, te weten, xix dage in April anno lx na Paesschen ende xxix in Mey lx, in presentien van notarys ende getuyghen by de heeren daertoe ghedeputeert; daeraf de rendmeesters van desen boecke ontfaen hebben van der stad weegen, als van derdendeele iegen de costen, die de stad daerom ghedaen heeft; comt op iii0 ii lb. xvii s. iii d. gr. M. Dit is duytgeven van der gracien van desen jaer. Primo ghegeven Meester Huybrecht Robbyns, doctoir, om de gracie 171 te publieerne in Holland, in Zeeland ende in Gelderland, xi in Meerte lix, vi guld. VI., val. xxx s. gr. Item betaelt den coster van St. Peeters, van lnyden van den jaer voirleden, omdat niet ghehat en hadde, iii s. ix d. Item betaelt Jacop van der Beeken, van viii ellen blaus in de wolle geblaut, gepresenteerd Meester Robbert, legaet ons heylichs vaders paus Pius; eost elc elle viii s. Item xvi ellen groens lakens gescoren ende crompen, denselven legaet gepresenteert, om zijn knechten mede te cleedene; eost elc ellé iii s. gr.; compt tsamen op v lb. viii s. gr. Item betaelt vrouwe Ghorys in den Roeden Schild voir eene ghefineerde witte bonte voederinge, Meester Robbeert voirs. gepresenteert, om zynen tabbaert mede te voederne; eost iii lb. xiii s. xi d. Item betaelt voir iii ellen roeds lakens, dwelke aen slegaets stoel in St. Romboutskerke gehangen ward; eost elke elle iis.; comt tsamen op vi s. gr. Item betaelt Jan Hergod voir twee maeltyden gedaen in den Beyaert, doen men de blocken uttelde, xix in April en xxix in Mei lx; comt op xxv s. xi d. Item betaelt her Jan Roedbosch en her Dieric Godmaer, omdat sy mede ommeghegaen hebben als notarys, doen men de blocken ruymde; comt op eiken xx s. gr., valent ii lb. gr. M. Item betaelt Claes van den Driele, voir zekere diensten, die hy der stad gedaen heeft, ende voir zijn costen in de gracie, dat altoes bereet geweest heeft, om de blocken tontsluyten ende tghelt helpen te scheyden ende te tellene; comt op viii lb. xiiii s. gr. Item betaelt Heudrick van der Heyden, gesonden te Ghend ende te Brugge, te Doirnicke, tAtrecht ende te Parijs met brieven om de nuwe bulle te publieerne; was ut xx dagen; comt op xxv s. gr. Item ghegeven enen bode, die van Rome quam ende de bulle bracbte van den aflate, ii guld. VI., ende voir zyn costen, viiii stuvers; comt op xii s. gr. Item betaelt van dat de bieebtheeren verteert hebben, doen men St. Rombout omdroech, tot Meester Jan de Leus huys; comtopvis.gr. Item Gielys Ribs, gesonden in Holland ende in Zeeland met brieven van der gracie; was ut xii dage; comt op xv s. gr. M. Item ghegeven Meester Janne de Leu by overdragen van der cameren voir zekere diensten, arbeyt ende costen, die by ghehat ende gedaen heeft omme der gracien wille, c guld. VI., valent xxv lb. gr. Item ghegeven eenen bode, die gesonden geweest heeft tot Doirnicke met brieven aen de heeren de vicarissen van mynen heer van Doirnicke, omdat zy letsel deden in de gracie; comt op v s. gr. Item ghegeven Jan van Bosc, van xxiiii transcripten van der gracien te subscrivene; comt op xv s. gr. 172 Item betaelt Johan de Wilde van copien te scrivene van der gracien ende transscripten; comt op xxxii s. Item betaelt Janne van der Eyke, her Gabriel van der Poirten ende Jan van den Nyen ende Johan te Pitzenborch, van copien te scrivene van der gracien; comt op xxiii s. gr. M. Item betaelt den heeren van den capittele van den transscripten voirseid te besegelen, comt op xii s. gr. M. Item betaelt den perkementer in St. Kathelyne straete, van perkemente de voirs. transscripten op te scrivene; comt op xv s. Item betaelt Meester Heerman, van vele transscripten te scrivene ende te teekene ende vele commissien te scrivene; comt ii lb. gr. Item betaelt Willem den coster van St. Rombonts, Laureys den coster van St. Kathelyne, eiken van hen xii g., ende den coster van St. Jans, van twee jaeren, ii s. gr.; comt tsamen op iii s. gr. Item betaelt eenen bode, die van Caleys ix bullen brachte aen Meester Jan de Leu, xii in Julio; eomt op vii s. gr. Item ghegeven Meester Robbrecht de Samhryn, deeken van Vourne, den legaet voirs.; om zekere dienste, die hy der stad gedaen heeft ende voir zyn costen, doen hy van hier vertrac, xxv guld. VI.; ende zynen knapen gegeven in hoofsscheden te verdrincken, eiken i guld. post., val. vi lb- xviii s. vi d. gr. Item ghegeven den grachtmaker van St. Rombouts, van der kereken vroech ende spade te sluytene ende te ontsluytene om der biechtheeren wille; comt op ii s. gr. Item betaelt Pauwels van Kerstynen, voir een rest van lxxx ducaten gesonden te Roeme voir tghedinge, dat te Rome hing in de zake tusschen mynen heer van Camerike ende de stad, daer de stad noch af tachter was viii guld. VI., valent ii lb. gr. Item betaelt Meester Aerd van den Broecke voir zynen arbeyt, om te gecrigen tgeld van Adame de Vyle, xv s. gr.M.; Jorys van Ruysche aen den legaet gesonden ende Rynke van Thuyn metten gelde gesonden, x s. vi d. gr. met iii s. gr.; van costen gedaen tot Meester Jans sLeus huys; comt tsamen op xxix s. vi. d. gr. M. Item betaelt Wouter Spalberch met zynen ghesellen, voir een donderbusse met eender cameren met ii yseren cloeten, wegende tsamen xxiii0 ende lx lb. elc lb. te ii gr.; comt op metten bussen te vuerne van buyten de Bruesselpoirte tot voir Henric van Lovene, ende van Henric van Lovene tot Meester Jans van Barlair, ende voirt tot aen de Overste poirte; comt tsamen al op xiiii lb. xvi s. x d. gr. Item betaelt Janne de Vos, pachteneer van den vysch-assyze, van dat de stad tot hairweerts gheuomen heeft de Scepstrate, die hy met synen gesellen verpacht hadde Soesen de Monck voir xiii lb. gr. Mech-, daeraf dat comen is by deghene, diese bedient hebben boven den loen ix lb. xiiii s. xii d.; dair tot hier betaelt iii lb. v s. ii d. Mech. i7ê 112. 1461, MECHELEN EN LEUVEN. *+ Aanteekening nit den tijdgenoot Adriaan de But (f 1483), over den aflaat te Eome verkregen door meester Jan de Leeuw (Leonis), over een twistgesprek aangaande den aflaat te Leuven gehouden, enz. Hoe anno Domini M,OCCC°L0, nondum monachus, sed scolas frequentans Machliniae, frater Adrianus But vidit antiquos fratres minores a supervenientibus repelli, qui se de observantiadicebant. Unde magna motio civium erat, quorum filii vel parentes sic de mandato ducis Philippi et Yzabellis de Portugalia, ducissae Burgundiae, prospectebantur ejici. Accusabantur enim, quod operam dedissent omni dissolutioni. Qua de causa ferventes devotione fratres ejusdem ordinis sancti Francisci litteras impetraverant sic fugandi seniores de loco suo; in cujus perpetratione facti magister Johannes Leonis a summo pontifice Nicholao quinto talia Romae fovebat plurimum novellisfratribus de observantia; qui quidem magister etiam impetravit pro dicta villa plenas indulgentias, sixut Romae celebrabantur; ad quas praefatus frater Adrianus pene stupefactus maxima mutatione rerum etiam se transtulit pro primo jubilaeo. Postea monacbus factus vidit nedum in monasterio Dunensi, sed in locis multis eas distribui, quod in avaritae signum fieri constabat eidem postea. Apud Mechlinam pro relevatione villae dum magister Johannes Leonis indulgentias detulisset et in valvis papales litteras summi pontificis praesentasset, Lovaniensis universitas, volens eas veras approbare, solempnem disputationem super hiis instituit, in qua doctores et magistri tam sacrae theologiae quam etiam aliarum artium comparuere. Quod ut idem ipse juvenis adolescens frater Adrianus aspiceret, exhilaratus de domus ocenpatione qua frequenter scolas visitabat et per tempus absentando deputatas ecclesias ad assequendas indulgentias adibat. Erat enim domus lanificiis a villae gubernatoribus aptata, in qua talis actus disputationis exerecebatur. Chronique d'Adrien de But, uitgegeven door Servyn in de Chroniques relatives aux ducs de Bourgogne, deel I, blz. 318. — Petrus van Os teekent insgelijks te 's Hertogenbosch aan: „In den voirs. jaer LI was den groten aflaet van Romen te Mechelen". — Schier gelijkluidend bericht in Die excellente Chronike van Brabant (Antwerpen, 1530). 113. 1461, MECHELEN. — Uittreksel van het Magnum Chronicum Belgicum over den pauselijken aflaat aldaar. Anno sequenti dominus Nicolaus papa, ad instantiam illustris Philippi ducis Burgundiae, unum annum sub anni jubilaei urbis Romae indulgentiarum forma, Mechliniensi oppido concessit: ita ut venientis Mechliniam vel ibidem habitantes, si, illo anno durante, 179 certas ecclesias ad hoe decretas cum oblationibus suis visitarent, consequi indulgentias omnium peccatorum possent. Magnum Chronicon Belgicum, blz. 413. 114. 1451, ROME EN DE NEDERLANDEN. — Uittreksel uit de Luiksche kronijk van den tijdgenoot Adrianus de Veteri Busco (f 1482) over den pauselijken aflaat, die te Mechelen te winnen was op voorspraak van den hertog van Bourgondië, en over de handelingen van den kardinaal Nicolaas van Cusa aangaande den aflaat in Friesland en Holland, mitsgaders te Aken, Utrecht, Tongeren, Leuven, Brussel, Luik en Malmédy. — Groote moeilijkheden te Luik. Anno jubilaeo transacto, concessit idem papa ad snpplicationem domini ducis Burgundiae, Brabantiae, etc. omnibus in patriis et dominiis ipsius ducis existentibus, qui in oppido Mechliniensi certas ecclesias in bulla expressas visitarent, infra spatium quatuor mensium, quibus postea etiam alios quatuor menses superaddidit, eandem gratiam, quam Romae in anno jubilaeo obtinuissent, dummodo quartam partem expensarum, de qua tarnen taxanda discretionem confessorum electorum oneravit, in capsa ad hoe deputata deponerent. Post modum venit dominus Nicolaus de Cusa, cardinalis S. Petri ad vincula, legatus a latere ad partes Alemanniae, quia in anno jubilaeo detecta fuit Romae fraus, quae facta fuit in partibus Saxoniae ad sanctum sanguinem in Willesnage et falsa miracula praedicata. Et ibi celebrata missa consecravit corpus Christi, et posuit ibi a fidelibus adorandum, illud quod ibi invenit igne combussit. Hoe veniens per Austriam, Frisiam et Hollandiam in mnltis locis concessit gratiam anni jubilaei. Similiter in Aqnisgrani, in Trajecto, Tongris, denominative exprimens villas, quarum inhabitantes possent illas acquirere. Posuit etiam per certum tempus in Lovauio. Requisitus a Leodiensibns ut dignaretnr eos visitare, primo respondit, se dubitare an legatio sua extenderet se ad eos, ex quo essent alterius linguae; sed, si vellent eum sicut legatum recipere, ipse veniret. Venit sicut legatus; receptus fuit, et dominus Leodiensis [sc. Joannes de Heynsberch] introduxit eum in palatium suum, et ipse descendit de palatio ad domum claustralem, ante palatium. In crastino cantavit specialem missam de S. Spiritu in S. Lamberto, quia erat feria quinta in crastino festi S. Calixti 1). Prandio facto, fecit denuntiari per ecclesias collegiatas, quod de mane explerent divinnm officium, et omnes hora vin tam canoici quam capellani essent parati in capitulo majori S. Lamberti. Superveniunt tune duo canoici S. Servatii referentes quomodo essent illaqueati ab eo, ut abjurassent focarias suas. Venit etiam abbas S. Trudonis, et abbatissa de Herkenrode, faciendo queri- 1) Donderdag 15 October 1451. 18Ö monias de his quae ordinaverat eis servanda. Hisauditis, clerus multam ccepit augustiari, et pceuituit de eo quod receperunt eum ut legatum, multum timeudo censuras, quibus iuuodari possent. Et, convocato capitulo valde mane in 8. Petro et in Sancto Lamberto, statuerunt unanimiter prius accedere ad eum, et petere copiam bullae legationis suae; qua audita, responderunt, quod libenter audirent eum ut cardinalem et eorum confratrem, sed non ut legatum, quia non essent Alemanni, sicut dicebat bulla ipsius, sed Galüci sive Germani; factaque est magna disceptatio inter eos. Tune dominus Leodiensis dixit: „Ego dabo bonum medium, domine legate; ponatur ista causa suspensa, donec missum fuerit ad dominum papam: si declaraverit vos hic esse legatum, bene sumus contenti; si non, sitis vos contentus, et maneamus boni amici." Quod cum legatus renueret, ccepit res exasperari, et fuerunt legato dicta rigorosa verba per domicellum de Lyekerck, et discordes recesserunt ab invicem: clerus recessit quilibet in domum suam. Dominus legatus multum fuit indignatus, domino Hylgero suffraganeo Leodiensi dicens, eum non habere executionem ordinis, quia ille, qui eum ordinaverat, fuerat Romae degradatus, et Goloniae in Rhenum projectus. Hylgerius e con verso respondit se rite Coloniae sub testimonio trium episcoporum ordinatum, nee fidem adbibendam bis quae a legato dicebantur. Sabbatbo de mane recessit dominus legatus a palatio et ivit ad Carthusienses, feria secunda revocavit omnes gratias, quas in Leodio et in Gallica patria concesserat, et feria tertia recessit versus Malmundarium, et de Malmundario misit unam litteram comminatoriam clero Leodieusi, contra quam communiter appellaverunt. Deinde exivit ad Lovanium, dehiuc ad Bruxellam, ubi dominus dux cum magno honore eum recepit, extra oppidum per dimidiam leucam ei obviando. Clerus Leodiensis fecit custodiri omnes vias, per quas versus Coloniam pergeret, ubi provinciale concilium vocari jusserat, volens ei reconciliari, et factum est ita. Adi 'iani de Veteri Busco, monachi s'incti Laurentii, Berum Leodiensium sub Joanne Heinsbergio et Ludovico Borbonio episcopis, bij Martène en Durand, Amplissima Collectio, deel IV, kol. 1219—1222: betere uitgave van C. de Borman, Chronique d'Adrien d'Oudenbosch, blz. 31—35. — Over Nicolaas van Cusa in de Nederlanden zie ook Zantfliet (Amplissima Collectio, deel V, kol. 474 en 475). 115. 1451, NEDERLANDEN. — Nader bericht van Adrianus de Veteri Bnsco over de werkzaamheden van den Kardinaal Nicolaas van Cusa in zake van den aflaat te Luik, Maastricht, S'. Truiden, Tongeren, Hasselt, Leuven, Dordrecht en verder in Holland. Cum igitur dominus legatus esset circa partes Coloniae, accesserunt 1) Donderdag 15 October 1451. 181 ad eum amici sui de Leodio magister Nicolaus Baest et alii, et magister Petrus de Moleudiuo, decanus S. Pauli Leodiensis. Qui cum petissent ab eo gratiam anni jubilei, respondit se dubitare, an potestas legationis suae se extenderet usque ad Leodium, quia esset alterius linguae. Quibus auditis, ecclesiae rogaverunt, ut ad Leodium venire dignaretur, quia esset confrater eorum, parati essent eum cum honore suscipere. Ipse vero descendit ad partes inferiores, scilicet Ultrajectum et Hollandiam. Et fecit unum novum abbatem in Egmunda Yeuit etiam in Herkenrode, sed dissimulabant obedire. Fuit in S. Trudone, et fecit omnia peculiaria portari ad manus suas, et inde fecit solvi in communi debita monachorum Posuit gratiam anni jubilaei in Aquis, cum aliquibus villis circumjacentibus. In Trajecto, ubi poterant eam acquirere illi de Falcomonte, de Lymborcb, de Dalbem. Item in Tongris, ubi concurrerunt illi de Loz et Hasbania Teutonica, et in Hasselt pro Campiniensibus. Et similiter in Lovanio, in Dordraco et in aliis locis legationis suae. Adriaoi de Veteri Busco, Diarium, aangehaald bij Martène en Durand, Amplissima Collectio, deel IV, blz. 1219, aanmerking b; betere uitgave van C. de Borman, Chronique d'Adrien d'Oudenbosch, blz. 32 noot. 116. 1451, MECHELEN EN ANDERE STEDEN. — Aanteekening van' Frederik van Heilo over den grooten bijval van den jubelaflaat te Mechelen en over de handelingen van Nicolaas van Cusa in de Noordelijke gewesten. Ante annum vero jubileum reges, duces, principes et etiam plerique religiosi, qui Romam in ipso jubileo petere vel ob vie difficultatem vel ob custodiam morum aut propter expensas seu propter alia legitima impedimenta non potuerunt, per literas et nuncios domino apostolico supplicarant, ut eis in certis locis sui principatus aut sue obediëntie sub aliqua- forma gratiam jubilei impartiri dignaretur. Quibus ipse pari sententia hujusmodi indultum in ipso anno, ne urbi Romane aliquod prejudicium fieret, denegavit, quem anno jubilei elapso aliquibus daturum se spopondit. Unde et anno quinquagesimo primo in multis locis multarum provinciarum sub certa forma non quidem plenissimam, sed plenariam contulit remissionem. Et hoe indultum in partibus Alemannie primo ob instautiam ducis Philippi, ducis Burgondie, Brabancie comitisque Flandrie et Hollandie dedit per medium annum Mechlinie, ubi etiam tantus erat concursus tantaque ibi pecunia venerat, ut multitudo numerum vinceret. Denique non pondere, sed vasis estimabatur, cujus magnam partem dominus dux habebat. Et pari modo in aliis regnis et locis domini locorum certam habebant partem oblationum. ' Eo quoque tempore, cum ad partes Alemannie dominus Nicolaus de Cusa, titulo sancti Petri ad vincula presbyter cardinalis, legatus 182 missus esset cum pleua auctoritate etiam indulgentias jubilei, ubi sibi visum foret, conferendi, cum in multis locis sue legationis illas dedisset; dedit etiam Harlem, Dordraci, Delff, Leydis et in Amsterdam, devotione populi excitatus, cum per Hollandiam iter faceret, de quo inferius dicetur. Dedit quoque Trajecti, in Gelria quoque et in Frisia ac in aliis sue legationis plerisque locis. Quo fiebat ut ipsa gratie largitas in multis gratie imminueret affectum, eo quod nimium vilescit. Forma autem promerendi indulgentias prefatas ubique una erat, videlicet ut quartam partem expensarum, quas in via fecissent, si Romam in jubileo visitassent, offerrent ad certas cistas pro fabrica ecclesiarum in urbe Romana, et ut certas visitatioues et supplicationes, jejunia quoque et abstinenties facerent. Ipsis tarnen locis, in quibus indulgentie eonstitute sunt, certa portio de oblationibus pro fabrica suarum ecclesiarum deputata fuit. Unde et muite oblationes in singulis locis venerunt, pro quarum parte, que Romam erat transmittenda, magister Anthonius de Forlinio, utriusque juris doctor, camere apostolice clericus et sedis apostalice nuncius, directus fuit cum literis apostolicis ad illam in singulis civitatibus et oppidis colligendam. Indulsit autem, cum in Windesim esset, ne aliquis frater aut soror aut étiam familiares evagandi baberent occasionem, eandem jubilei gratiam omnibus personis capitulo generali Windesymensi subjectis. Postea vero etiam omnibus religiosis et devotis personis, in congregationibus pio more sub observantia sue regule viventibns et non alias, pari tenore concessit sub illa pene forma, excepto quod nullam contributionem ad cistas facerent, quam in oppidis pro secnlaribus fieri preordinaverat, videlicet ut reKgiose persone, in monasteriis suis manendo, majus altare visitare, ecclesiam monasterii sui triginta vicibus intus aut extra circuire, orare, jejunare, missas et psalteria, ut secularibus in oppidis injunctnm fuit, legere tenerentur. Fuit autem hec gratia pluribus secularibus et devotis pii propositi augmentum, hiis videlicet quorum mens quadam affectione pietatis et Christi amore tenebatur. Gaudio deniqne tanti muneris et fide innocentie restitute, fiduciaque remissionis preteritornm cum penis eis debitis peccatorum eos ad puritatem tanto beneficio consecutam studio virtutis conservandam animabat. Illi vero, quibus seculi amor, ardor etatis seu ambitio aliaque vicia antea altius inerant ex impacientia corrupti animi, quem continere non potuerunt, sicut canes ad vomitum ita ad prioris vite consuetudinem redierunt. Adeo bonum esse vel malum ex animo pendet, ut beneficio alterius raro efficiatur, quoniam utrumque de nostro provenit arbitrio. Frederik van Heilo, lieer de fundatione domus regularium prope Haerlem; afgedrukt by J. C, Pool, Frederik van Heilo en zyn schriften, blz. 141—145 (1866). 183 117. 1451, HOLLAND. — Aantekeningen van Frederik van Heilo over de beroering, die het verspreiden van de valschelijk aan paus Clemens VI toegeschreven bul verwekte en over de pogingen, die werden aangewend, om de abten, monniken en conversen, die haar voor echt hielden, van hunne voorgenomen bedevaart naar Rome te doen afzien. Maxinius autem motus erat occasione cujnsdam pretense bulle, que dicitur Clementis, que nulla virtute subsistit, sed arte quadam per orbem propter questum divulgata fuit, in qua idem Clemens mandata quedam et incredibilia de jubilei gratia et virtute dicitur declarasse. Quandoquidem copiam bulle non facile credo propter insolentiam imperitorum, apud quos major semper fictorum quam verorum est auctoritas, evanescere, brevitatis gratia non scribo. Hoe tarnen addo, quod bulla illa frivola fuisse multis rationibus et doctorum scriptis declarata est, cujus etiam colligi potest infirmitas et invaletudo ex statutis annalibus Cisterciensium, in quibus ita scriptam est: „Anno millesimo tricentesimo quinquagesimo, quo plurimos monacbos etconversos ordinis, qui Rome contra obedientiam ad promerendas indulgentias accesserunt, capitulum generale omnes tales judicavit ordinis fugitivos; et abbates, qui iverunt vel eundi licentiam concesserunt, citati ad proximum capitulum generale secundum demerita pnniebantur." Eodem enim anno hec bulla pretensa condita fuit, que, si valida fuisset, capitulum generale Cisterciense monachos et conversos ordinis, qui pape auctoritate Romam propter jubilei gratiam petissent, profugos et inobedientes judicare non potuisset, quos utique in omnibus Romani pontificis licentia a reatu relevasset. Idem etiam patet in Woltero laico et donato apud regnlares in Heylo, cui se paranti ad viam Romanam denunciatum a priore suo et patribus fuit, sub pena ejectionis aut austere penitentie snstinende, ne iter arriperet. Qui *) nihilominus aviditate et spe indulgentiarum, quas contra rationem et obedientiam temere assequi presumebat, Romam ivit. Qui Rome, compunctus timore repulse sustinende sive agende penitentie, accessit ad reverendum patrem cardinalem, dominum Nicolaum de Cusa infrascriptum, cujus noticiam ex missivis, quas ad eum ex Hollandia detulerat, nactus fuit, et exponens sibi inobedientie sue scrnpulum et penas sibi intentatas, rogavit illum ut literas pro eo supplicatorias ad priorem suum et priorem de Syon ex Delf seriberetQui inter alia sic scripsit: „Woltero laico, qui sine licentia vestra pro gratia jubilei Romam petiit, qui licet male et stnlte egit, veniam ob preces meas concedere dignemini. Ex illius tarnen copia, que usquequaque certatim ostendebatur ab imperitioribus, non solum secularibus, sed etiam religiosis et devotis ingens cupido innascebatur, contempta 1) Het lis. heeft „Quod". (Noot van 1. C. Pool). 184 obedientia suorum superiorum, limina apostolorum visitare. Plerique étiam occasione illius copie ab invitis prelatis suis peregrinationis sue expensas extorquebunt." Frederik van Heilo, Liber de fundatione domus regularium prope Haerlem; afgedrukt bij J. C. Pool, Frederik van Heilo en zijn schriften, blz. 134—136. — Zie de valsche bul bij .loh. Hoornbek in zijn Examen bullae papalis, qua Innocentius X abrogare nitilur pacem Germaniae (Ultraj. 1653), blz. 273 volgg., en in uittreksel bij Gieseler. 2ter Band, 3? Abth., blz. 290 n°. 10. In haar geheel vindt men haar in een Hs der Universiteitsbibliotheek te Utrecht (Med. aevi script, eccl. n°, 355), dat in 1459 en 1431 geschreven werd door „mag. Wilhelmus Wouman de Gouda, pastor in Haestert" (zie Moll, Kerkgeschiedenis van Nederland, II, le stuk, blz. 353. n». 2). (Noot van J. C. Pool, t. a. p. blz. 134. — Zie ook P. Albers S. J., Het Jubilé in de middeleeuwen, blz. 30). 118. 1451, HOLLAND. — Aanteekeningen van Frederik van Heilo over de zonderlinge voorstelling, die vele onverstandige personen zich maakten van het naderend jubilaeum, en over het gemak, waarmede hunne dwaze verzinsels ingang vonden bij het volk. Sed quia jam quinquagesimum annum, qui jubileus fuit, excessimus, aliquid de eo dicamus. Erat autem totus populus et maxime vulgus in magna expectatione illius anni paulo antequam venit. Ut enim levis fama faciliter ineruditos occupat, sic quicquid de gratia anni jubilei dicebatur, sine examinatione et sine iudicio creditum erat. Mira enim erant, que imperitus quisque de gratia anni illius dicebat. Plerique affirmabant ideo annum dici aureum, quod quedam essent porte auree in ecclesia beati Petri Rome, que jugiter clause stabant, sed in puncto anni gratie advenientis ultro sine aliquo humano suffragio vel angelica aut divina virtute aperiebantur, per quas quisque transire posset, omnem consequeretur remissionem peccaminum. Et hoe esset signum mortalis peccati, si quis per apertam portam, licet omni diligentia tentaret, transire non posset. Alii vero alia disseminabant, que in simplicium animis iuoleverant, ut ratione peritorum ad sanum sensum reformari vix possent. Frederik van Heilo, Liber de fundatione domus regularium prope Haerlem; afgedrukt bij J. C. Pool, Frederik van Heilo en zijn schriften (Amsterdam 1866), blz. 133—134. — Zie Motl, Kerkgeschiedenis van Nederland, II, 4de stuk, blz. 192 vg. 119. ± 1451, HAARLEM. — Uittreksel uit Frederik van Heilo's Tractatus de peregrinantibus sive contra peregrinantes, gericht tegen de misbruiken van den aflaathandel en tegen de gevaren en verleidingen der bedevaarten. Quam multi sunt est impedimentum. Sed verum bonum, quod animum extollit, quod erigit ad spem, ad mundi contemptum, 185 ad uinorem pietatis, quod extenuat vicia, quod affectus caruis minuit, quod usum infirmat proprie voluntatis et quod comprimit cupiditates, omni intentione et studio appetendum est; illud quippe non exterius, sed interius constitutum est, nee tam ex aliena largitate quam de nostra facultate dependet. Plus ipsi nobis quam papa, quam pontifex aut presbyter poterit conferre. Quod bonum facit nostrum est nee Rome aut alibi, sed in animo querendnm est. Domi nascitur et in pectore invenitur. Aliena extra manent pro nostra devotione et usu nostre voluntatis pondus habentia; aliena enim si studio nostra nonfaeimus, in mentis nostre divitia non sunt enumeranda. Verum, si eis assentimus, dum excitant, commovent et invitant, ut nunc inde sensus formetur, nostra efficiuntur. Sed jam quid de peregrinatione sentiam, quod Dominus donaverit sub correctione melius sentientis, proferam. Piis animis Christum diligentibus virtutemque et verum anime bonum quereutibus suadendum est, omnem intentionem interius ad immutationem cordis et ad affectum purgandum convertere, quia puritas animi virum bonum facit et impuritas sordidum et vitiosum. Sibi quisque presidere debet, sese excolere et vota votis ac studia studiis immutare, quod exercitio provenit quieti et diligentis animi apud se morantis sibique intenti. Quamobrem talibus peregrinationibus non sunt suadende, imo dissuadende, que mentem a se deducunt et variis desideriis et effusionibus per occasiones distrahunt et corrumpunt Illi ergo Deum pure amare et Deum propter Deum servire nesciunt, sed quibusdam indultus ad ejus venerationem convertuntur, qui plerumque plus donum diligunt quam datorem, quiquum ad opiniouem vivunt et ad famam, non tam id, quod bonum est, quam quod bonum a vulgo putatur, exterius salutis querunt suffragium, non sentientes sancti Spiritus in animo magisterium; quos necesse estaliquo munere, ut indulgentie sunt, ad aliqUa exercitia corporalia invitare, perque passim ad spiritualia preparantur, quibus labor corporalis refractio invectivorum est et quedam distractio mentis a cupiditatibus carnis; qui per pollicitationem indulgentiarum spem incipiunt capere salutis et Deum, talium bonorum largitorem, amare. Minuit quoque ardorem viciorum et auget cupiditatem virtntum, parvum licet, opus de genere bonorum operatum, et id, quod exterius est, scala frequenter est et porta pietatis, qua conscenditur ab hiis, que foris suut, ad consistorium mentis. Devotis autem et religiosis devotionis et religionis exercitium multam et largissimam confert et solidam indulgentiam. Solidam inquam, quia vicia, que studium virtutis radit, non facile redeunt. Radicem enim enecat et stirpem péstilentem. Nee prescendit ramos vitiorum, sed exstirpat et puram et splendidam auimam facit. Indulgentia autem, etsi ex indulto apostolico aut pontiucali, culpas tollit et veniam 186 pollicitur peccaminum, novaui tarnen gratiam, que ab homiue veuire non potest, non confert. Quo fit, ut qui ex indulgentia culpas attractas deponit, pronitatem tarnen ad culpas non amittit, et sepe fit, quod pericula et occasiones itineris animum magis exulcerant, fomitem aecendunt et pronitatem, que ante erat, adaugent. Fit tarnen plernmque ex accidenti, ut is, qui se jam purgatum et onere peccatoque alleviatum sentit, mutato vite corrupte proposito se purum nititur conservare, ne qui pedes lavat, iterum illos conquinet, et qui tunicam exuerit, ne reinduat illam- Qui veras indulgentias cupit promereri, non loco fidat, sed proposito, nee itinere aut corporali mutatione se eas speret assecuturum, sed conversione animi et pii stabilitate propositi. Itaque si id, quod foris queris, invenire volneris, si quiescere et refici, ad te purgata labe mente eas; ibi Deus, ibi quies, ibi indulgentia et omne desiderabile plene reperitur. Qui enim ad cor suum se vertit, qui de anteaeta penitet vita, qui abstinere nititur a peccatis et ecclesie et Christi cupit parere preceptis et ejus institutis vitam agere, certissimam omnium peccaminum consequitur remissionem. Et si que pena adhuc culpis remissis debetur, afrlictiov illam attenuabit penitencie cotidiane. Unde et revenderissimus pater S. Nicolaus de Cusa cardinalis, decretorum doctor, vir ernditissimus et in omni facultate locuples, apostolice sedis post jubileum per Alemaniam legatus, multum in devotis et religiosis mirabatur vehemens desiderium indulgentiarum. Unde et quibusdam religiosis, postulantibus ad aliqua certa pietatis opera indulgentias sibi impartiri, indignando respondit: „Miror quod vos, religiosi, ita molestatis me de indulgentiis habendis, cum cor contritum et humiliatum indulgentiam habet omnium peccatorum." Ita spes venie plus collocanda est in vite meritis quam in indulgentiis, quia illa sine his et non hoe sine illis valent. Unde et sanctus Thomas de Aquinio religionis ingressum ejusque exercitia quibusdam indulgentiis, etiam peregrinationi Terre Sancte, quamvis per professionem religionis indulgentia pene et culpe non largiretur, anteponit, quia bonum mentis nostre non papali subsistit largitate, sed divino munere et exercitio virtutis. Non enim aliennm munus est nostrum bonum, sed proprium meritum Et meo judicio fructuosius est et ad remissionem peccaminum efficacius, ea affectione loca sancta petere quam ob certarum taxam indulgentiarum. Non enim sani et integri animi est, plus desiderare vacationem culpe et pene quam munus et auxilium gratie superne. Unde et in plerisque ausum operatur peccandi indulgentiarum taxata promissio. Augent enim fiducialius culpas, quas facili compendio muneris vel vie sperant posse redimere. Sibi ergo quisque videat, qualis sit qui indulgentias cupit promereri. Nulli enim remittitur peccatum nisi penitenti de peccato, nee impetrat quocunque passagio culpe remedium, nisi qui a culpis proponit abstinere. Qui ea spe peccat quod munere 187 redimet ad certa loca peccatum, non indulgentiam assequitur in peregrinatione, sed culpam obfirmat. Veniam peccati mortalis qui leviter ducit, non leviter assequitur. Ergo religiosus sive devotus cultui ac reformationi veteris hominis animi intencione in quiete vacans, etsi non taxatam indulgentiam ad certa loca ob certos et corporales effectus elargitam non assequitur, plus tarnen est et melius quod pietate mentis et desiderio perfectionis promeretur. Non enim labor vie levium et secularium hominum aut parva oblatio ex condigno comparandus est affectioni vite spiritualis, que impendio tocius auime constat. Spes est certa exspectatio future beatitudinis ex gratia Dei et proprüs meritis proveniens. Itaque de nobis et de Christo speranda est regni celestis beatitudo potius quam ex aliena largitione, que nobis sine nobis nihil confert. Ille bonum virum non facere potest, qui malum facit. Quod quia de gratia Dei et libero arbitrio procedit, illis magis invigilandum est. Quamobrem melius esse videtur propter solum Deum aliquid fieri quam propter indulgentias, qui quibuscunque multo major est indulgentiis, quo boni operis melior causa esse non potest. Operum enim que propter ipsum firunt, ipse merces est, qui omnes indulgentias dignitate procedit. Qui enim propter indulgentias aliquid fecit, dum illas consequitur, operis sui recepit mercedem, et quod ex opere petiit, consecutus est. Nee intentio propter indulgentias operaniis pura videtur esse, qui se magis in opere quam Deum respicit; propriam enim magis cupit impnnitatem quam Dei honorem, videturque indulgentias Deo preponere, ut malit propter illas quam propter ipsum operari. Qui propter indulgentias aliquid boni operatur, quod propter Denm sine indulgentiis non operaretur, minus assequitur quam si propter solum Deum fecisset, quia meritorium non est quod Dei dilectione non patratur; quoniam qui aliud in opere quam Deum querit, operis sui Deum non habebit mercedem. Quapropter nee illi recte agere videntur, qui piis locis et ecclesiis potius propter certas missas aut alia virorum aut defunctorum suffragia conferunt quam si propter Deum contulissent- Qui enim propter Deum aliquid facit, omnium bonorum que in ecclesia fiunt, particeps est et inde secundum gradum communicat sue charitatis. Taceo quod symoniacum est ut aliquid ecclesie vel sacerdoti tali pacto donetur, ut tales missas aut officia faciant vel facere procurent. Potest tarnen qui gratis offert temporalia, missas et suffragia pii operis desiderare et officium spirit uale, sed quasi pro munere dato exigere et repetere non potest. Hoe dico quod nihil melius, nihil nobilius fieri potest quam ut elemosine et oblationes propter Deum fiant, qui pro cujusque mentis qualitate mercedem competentiorem quam quis desiderare posset rependere deberet. Quia nullus magis scit quid sibi necessarium est et oportunum quam Deus, et ideo mercedis qualitatem suo judicio relinquendam est, non propria electione vendicandam. 188 Preterea quis negat nummum compassionis, affectu pauperi datum, minus fore gratiosum minusque habiturum premii quam si propter indulgeutias deferretur, eum ibi pietas et misericordia, bic propria dilectio causa sit. Ibi aliene miserie compatitur, hic sue. In illo alterum, in isto se levare gestat. Ibi se preterit ut fraterne snbveniat calamitati; hic sibi prospicit, ne penam quam meretur divino paciaturjudicio, quem nummo reconsiliare, quem dono redimere potius querit quam pii operis effectu. In illo dilectio proximi, in isto dilectio sui operis cause est. Ibi Deus, hic natura movet affectus. Verum qui potest, utrumque faciat; qui non potest, propensior*4in opera pietatis et cbaritatis, que maximam vim habent veniam et indulgentias promerendi. Unde et Daniël regi peccatori, cui magni imminebat, pro suis[peccatis] pena consuluit, ut peecata sua elemosinis redimeret et imquitates suas misericordiis pauperam. Verum hec non afFero ut sacra indulta evacuem aut indulgentias, que secundum doctores tantum valent quantum sonant, parvipendam, sed ut quisque sciat quo se libramine pensare debeat in promerendis, ne indulgentias extollat super pie vite exereitia, nee quod alieni est muneri8 magnum ducat, nisi illud suum vite virtute efficiat. Indulgentias offerre et modum promerendi illas constituere alienum est, sed promereri jiostrum. Nee sufficit qualitercumque agere quod constitutum est, sed pia affectione cum emendandi proposito necesse est adimplere. Quatuor enim secundum doctores requiruntur ut valeaut indulgentie, duo ex parte dantis, videlicet aucthoritas et causa rationabilis, que erit utilitas spiritualis, non temporalis, salus animarum, non corporum; alia duo ex parte suscipientis, scilicet ut sit in statu gratie ut mereri possit, et quod faciat illud propter quod indulgentie dantur. Quisquis ergo indulgentias promereri cupit, utrumque cogitare debet, qualis sit et quid efficere teneatur. Qualitas mentis operis nostri seriem informat. Qui peregrinatur, sicut prefatum est, non tam habeat ante oculos taxatam annorum vel dierum indulgentiam quam sacrorum locorum venerationem, ut ex presentibus sanctorum reliquiis sanctitatis et pietatis ducat atfeetum, ut, admonitus per vitam et virtutem ejus quem visitat, pio instruatur proposito et opem flagitet ejus, ut suo assequatur subsidio quod per se non valet adipisci. Frederik Tan Heilo, Tractatus de peregrinantibus sive contra peregrinantes. Afgedrukt bij Pool, p. 116 en volgende. 120. 1451, HAARLEM. Aanteekeningen en beschouwingen van Frederik van Heilo, over de verwoesting, die de bedevaart naar Rome in veler gemoed aanrichtte, zoowel bij geestelijke als bij wereldlijke personen. Verum ante instantem annum jubilei capitulum generale de Windesium, audaciam et coutumaciam quorundam orturas pertimescens 189 dlstriete et sub pena carceris prohibebat, nerainem capitulo subjectuni Romam ob hujusmodi gratiam promerendam sine licentia petita et obtenta debere expetere, que tarnen licentia nulli petenti indulgebatur. Familiaribus quoque sub pena ejectionis ne graderentur prohibitum fuit. Erant enim patres et devoti viri, quibus animarum curaimminebat, pro illo anno venture multum perplexi et solliciti, timentes quod amore gratie jubilei cousequendi multi gratia privarentur, quod etiam rei probavit eventus. Nam multi laici et devoti, aliquanti etiam fratres clerici in anime sue periculum viam ingressi sunt, quorum aliqui in via mortui sunt, aliqui post reditum ad seculum rediere. Et quotquot professionis sue memores ad monasterium redierunt, plus dolebant de voluntatis sue pertinacia, quam semel in manus patrum suorum abdicaverunt, et lesione pii propositi, quod non integrum et intactum retulerunt, quam de gratia impetrata letabantur, si tarnen aliquam gratiam impetraverunt in tali obstinatione contra votum sacre religionis, quam temeraverant, et contra precepta suorum superiorum ac contra decreta et consulta in Christi lege peritorum. Quotquot autem ex monasteriis sane observantie Romam pro indulgentiis pecierunt, vite remissioris et solutioris erant; plerique etiam contumaces, qui celle urgebantur angustiis, qui parere difficiles erant, extra suspensi animo effuso vacui; plerique etiam non amore gratie sed ex impacientia subjectionis et discipline monastice, quidam vanitate proprii animi, ut viderent et viderentur, iter arripuerunt, qui gratiam jubilei patrocinium ducebant sue prave voluntatis exequendo, qui illam habebant non ad religionis incrementum, sed ad sue impietatis velamentum, ut sub indulgentiarum colore causam haberent honestam evagandi. Sed, ut predixi, ista precipitacio maxime eis inerat occasione illius copie, que de bulla pretensa vel subrepticia Clementis dicebatur excepta, de cujus etiam robore legatus requisitus irrisit interrogantis simplicitatem. Pauci post reditum aliis suadebant iter hujusmodi causa arripiendum, sed exemplo suo et experimento mentalis dissipationis affectum aliorum, qui adhuc tali desiderio flagrabant, monitis et hortamentis irnminuebant. Et utique piis animis omnis affectio peregrinandi attenuanda est, quod discursus talis non modo inconsnlti animi argumentum est, sed etiam levitatis est nutrimentum. Boni et pii viri est apud se consistere, sese a dispersione colligere, non locorum mutatione effundere 1), nihil quippe extra se preciosius sese invenire potest; frustra foris querit, qui apud se bene vivere invenire nescit. Insuper quicquid solidi propositi, quicquid bone affectionis longo exercicio nutritum est, evagatio longa et continuata resolvit. Aspergit animo ex visis, ex auditis, ex 1) De zin .,Et utique effundere'' staat reeds bij Paselins, Sulpitius Bel- gicus, blz. 195, doch deze leest „mutaeionem" (noot van Pool). 190 personis, ex loeis, ex accidentibus quasdam nebulas, que reliqna vita non facile diluere potest, ut omissam in itinere puritatem post reditum rel nunquam vel difficulter valeat reparare, quia et vulnus remedio vix curatur. In levibus animis ac juvenum virtutis propositum, quialaboriosum ac durum est, facile infirmatur. Sed de peregrinatione qualiter et quibus desideranda est, quia alias in quadam epistola longius prosecutus sum, hic pertrauseo. Porro secularibus hominibus alia ratio est, qui ob inopiam boni interioris exterius funduntur, qui cultui mentis non insistunt, qui apparentia bona potius quam vera sequuntur, qui non tam in virtute animi quam in quibusdam observantiis corporalibus, in quibus est sanctum seculare, vite meritum constituunt, qui difficultate morandi apud semetipsos discurrunt, visitant ecclesias et peregrinantur. Itaque ex omnibus regnis, provinciis, civitatibus, oppidis et villis concursusfiebat. Unde contigit quod Romani multo ardentius annum jubileum exspectarent propter questum quam ceteri propter gratiam. Et, utferebatur, quod aliis causa salutis. erat, multis in urbe et in itinere causa erat perditionis. Adeo avaricie pestis quosdam vastabat, quod luero honesto non essent contenti, sed multis modis peregrinis fraudis com menta et laqueos deceptionis parabant, ut aliorum incommodo — quod maxime Tullius ait contra naturam esse — suum commodnm augerent et ex alienis miseriis sibi felicitatem compararent. Etiam aliquarum ecclesiasticarum personarum tantus ardor erat cupiditatis et lucri fames, quasi annus ille gratie ad questum esset institntus. Et incredibile dictu est, quod media pars exeuntium non revertebatur, ita eos labor vie cibique et potus inconsueti usus et pestilentia absumpsit. Sed hec peregrinatio secularibus et criminosis oportuna fuit, qui gravibus et multis sceleribus erant implicati. Ex fiducia enim gracie, que universa perpetrata delet facinora, spem melioris vite concipiebant, quorum atrocem conscientiam illa maxime spes animabat, quod indulgentia gravem levaret molem peccaminum et ad baptismalem restitueret puritatem, siquidem immanitate criminum desperantes leviter et ex particulari indulgentiarum dono veniam posse promereri ex largitate et plenitndine tanti mnneris fiduciam salutis accipiebant, ut aperirent diu silentio tecta vulnera, ut confiterentur adversum se injusticiam suam Domino, qui remitteret iniquitatem peccati sui. Magna enim et efficax medicina desperato vulneri necessaria est et medici virtus ac fama animum erigit egroti. Nam etsi papa ex plenitudine potestatis certis ex causis omni tempore aliquibus penitentibus valeat plenissimam indulgentiam impartiri, in jubileo tarnen potissimum venie porta aperta est eo quod tune ex numero, qui remissionis est et semper graciosus fuit, major videtur causa subesse. Verum, ut prefatus sum, devotis et simplicibus ac mediocribus ut viam assumerent raro peritus et conscientiosus consulebat. Dicebat quoque legatus, quod tanta indulgentia non erat prop- 191 ter Bimplices et pios instituta, sed propter critninosos, qui sine singu* lari suffragio Christi et ope ecclesiastici thesauri animuru penitendi non induerent. Unde et ipsi Romani mirabautur populi tantam frequentiam, quod sine magna causa tantas expensas et tam difïïcile iter fecissent, quasi Rome tantum esset Deus et non etiam in aliis fidelium locis, qui non propter locum hominibüs adest et peecata remittit, sed locis propter homines parcit et indulget1). Unde et nonnulli omnia irridendo simplices requisierunt an patricide essent aut matricide aut alio enormi crimine irretiti, pro quo apostolicum peterent suffragium. Magnitudo tarnen oblationum non sinebat plures libere loqui. Adeo in cupidis utilitas vincit honestatem, quamquam id solum utile est quod est honestum et anitne salutiferum, plura siquidem in ecclesia Dei sub pallio pietatis intentione questus fiunt et permittuntur. Frederik van Heilo, Liber de fundatione domus regularium prope Haerlem; afgedrukt bij J. C. Pool, Frederik van Heilo en iyn schriften, blz. 136—141. 121. 1451, HAARLEM. — Uittreksel uit Jacob Baselius' Sulpitius Belgicus (1656) over Frederik van Heilo en Nicolaas van Cusa. Sequitur annus seculi hujus medicus, qui erat salutis reparatae quinquagesimus supra millesimum quadringentesimum. Hoe ipso ex more apud Judaeos celebrato, a Christo autem sublato, sed a pontificibus (quibus Judaeorum superstitiosae et abrogatae, gentilium item stolidae et diabolicae ceremoniae, christianorum simplici et praecepto cultui partim juuguntur, partim praeferuntur) rursus in usum recepto, jubileum celebrabat papa Nicolaus V. Quo omnibus Romam peregre venientibus peccatorum remissio et indulgentiae plenariae promittebantur. Hae autem in summa turn aestimia et majori loco nunquam forte habitae erant. Ergo ut undique terrarum ita et e Belgio nostro creduli homines Romam magno numero catervatim sese conferebant; hos inter erant non pauci religiosi. Qui etsi iis nonnisi a praefecto, venia impetrata, monasterio exire multo minus peregrinari licet, non rogata tarnen ea aut expecta, claustris suis egressi indulgentiarum ohtinendarum causa Romam tendebant. Tantum autem abest, ut illis id sit permissum, ut potius sit prohibitum. Sed mandato inobedientes, exibant quo credulitas eos trahebat. Refert haec nobis Fredericus ab Heylo, (sic vocatus a pago in quo natus, qui Alcmariam et Egmundam inter situs est) professione theologus, munere presbyter et donatus, ut vocant, fratrum regularium prope Harlemum; sed et confessor sororum Warmundis primum, dein Leydis, tandem Beverovici. Hujus mentionem facimus, quia in eo 1) De zin „Quasi Romae .... indulget" bij Baselius, Sulpitius Belgicus, blz. 194, doch met „torn" in plaats van „tantum". 192 deprehendimus non pauca digna animadversione et iuservientia nostro instituto. Malta scripsit Fredericus, quae inedita hactenus et quorum pars manu scripta servatur iu clarissimi Boxhornii instructissima bibliotheca; qui nobis horum ut et aliorum usum lubens concessit. Inter caeteros tractatus legere est quem de Jundatione Domus Regularium prope Haerlem, ut ipse eum indigitat, conscripsit; quo modo memorata ubi narravit, illa sibi minime placuisse evidenter ostendit. Inter caetera enim dicit, quasi Romae turn Deus esset et non etiam in aliis fidelium locis. Qui non propter locum hominibus adest, et peecata remittit, sed locis propter homines parcit et indulget. Quae aurea verba sunt, et peregrationibus religionis ergo e diametro opposita: quas ipsos sibi minime probari jam ante his docuerat verbis: Et utiquepiis animis omnis affectio peregrinandi attenuanda est; quod discursus talis non modo inconsulti animi argumentum, sed etiam levitatis est nutrimentum. Boni et pii viri est, apud se consistere, sese a dispersione eolligere, non locorum mutationem effundere, et quae porro in eam rem ibidem consequuntur. Et ut certus sis Fredericum in hoe articule nihil minus quam pontificium fuisse, ultra jam memorata evincit vel solns ab ipso conscriptus tractatus de peregrinantibus seu ut ipso id explicat contra peregrinantes, cujus summa haec est: Non peregrinationes precandi causa ad haec vel illa loca institutas, sed vitam christianam, procurare nobis indulgentias. Ad quas consequendas nos de nobismet ipsis conferre possumus, quam papa, ci'jus indulgentiae, quia sunt bonum alterius, non nostrum tam avide expeti non debent, ac quidem virtus el caeterae animi dotes. Peregrinationes modernas multum diversas esse ab illis, quae in primitiva ecclesia in usu erant. Sanctis in angustia vota nuncupare, ignarorum esse hominum, et gentilibus suum debere ortum. Quorum moris erat hos illosve in anxietate invocare. Est autem christianorum solum Deum in. diebus malis invocare et adorare. Quae omnia et plura huc spectantia infra proprüs authoris verbis legere potes Lit. G. iis ex ipso tractatu excerptis. Atque ita abunde constat et hunc Fredericum ab Heylo inter ecclesiae Romanae laudandos contradictores nuraerandum, et veritatis testem esse. Quod vel etiam patet ex fideli relatione ') et laudatione eorum, quae Nicolaus de Cusa in hoe negotio apud Batavos suos et dixit et fecit anno medii hujus seculi primo. Erat hic Nicolaus, Cusa ad Mosellam oriundus adeoque germanus, vir apprime doctus Ecclesiae Romanae cardinalis tit. s- Petri ad vincula. Missus a papa Nicolao V in Germaniam utramque summa cum potestate legatus, non solum nt indulgentias concederet, quibus Romam adire non contigerat, sed etiam reformaret, quae inter ecclésiasticos reformanda deprehenderet, ut sane quam plurima erant, tam quoad finem quam quoad mores. Par muneri isti i) Lib. de fundatione Domus Regularium prope Haerlem supra citat., leest men op den rand. 193 gravissimo exequendo, ferendoque oneri humeris imposito. Patiens quippe laborum, industrius, sobrius, comis juxta ac gravis erat. Quae alibi in bac legatione gesait (ab) aliis memorata, nos quae nota minus ex Frederico referemus- Quia autem potestatem concedendi indulgentias habebat, concurrebant undique ad ipsum ecclesiastici et seculares. His, inquit Fredericus, prudenter eas concedebat, illis non nisi gravate, dicens: Miror quod vos religiosi ita me pro indulgentiis fatigatis, cum cor contritum et humiliatum indulgentiam habeat omnium peccaminum. Cidtus enim mentis et studium virtutis certissimas et verissimas indulgentias promeretur. Porro cum deprehenderet fratres regulares Harlemenses, in adornandis augendisque monasteriis sui ordinis intentos magis esse quam pietati addictos, monebat eosdem, ut desisterent ab boe malo Jacobi Baselii, ecclesiastae Kerckwerviensis, Sulpitius Belgicus sive Historia Religionis Instauratae, Comptae et Reformatae in Belgio et a Belgis, a nato Christo ad annum CIOIO (Lugduni Batavorum, 1656), blz. 190—197. De schrijver zegt van Frederik van Heilo op blz. 201: „Nunc pauca de Frederico subjungamus. Denatus est ille quinto Idus Octobris anno quarto a celebrato jubilaeo, sepultus autem Beverovicano in monasterio. Tumulo epitaphium inscriptum, quo vita et mors ejus describuntur; praemissum est chronostichon, praeter annum mortis designans, et morientis Deum, non sanctos, invocantis verba. Est autem tale: „Condltor aLte, MIChl da LaetI prospera CaeLI (1455)". 122. 1461, MECHELEN. — Uittreksel uit een werkje van den Mechelschen aartsdeken Laurentius Nagelmaker (1576) over den jubelaflaat in 1461 door paus Nicolaas V te Mechelen verkrijgbaar gesteld en over de ontzaglijke menigte van menschen, die, naar de jaarboeken berichten, in de stad samenstroomden. Idem pontifex [Nicolaus quintus] eodem Jubileae beneficio Mechliniam nostram 1451 decoravit, quam ejus participandi gratia tanto zelo et ferrore, etiam longe dissiti et nobilissimi quique tanta copia ac multitudine frequentasse testantur annales, ut opus fuerit portarum, per quas itur in Neckerspoel et Hans wiek, intercapedinem tabulis ligneis distinguere, ne sibi mutuo intrantes et exeuntes impedimento forent, ut uno die supra centum hominum millia in eam civitatem pro merendo Jubilseo confluxisse conspecti sint. Proch pudor, quantum devotionis fervor interea deferbuit. Laurentius Nagelmaker, De Jubilao sive indulgentiis et plenaria remissione . dialogus (Antwerpen, 1576), blz. [28—29]; op deze plaats wordt gezinspeeld door Paquot (deel I, blz. 202), die ook verwast naar Valerius Andreas en Foppens. — Afgedrukt bij Fredericq, Rekeningen, blz. 130 en 181. 123. 1451, MECHELEN. — Uittreksel uit Foppens' handschrift: Mechlinia Christo nascens et erescens (18de eeuw) over den jubelaflaat aldaar. Philippus Bonus, Burgundiae dux, singulari prorsus benevolentia 13 194 Mechliniam adamabat. Ideoque ad obtinendam banc indulgentiam deputavit Romam magistrum Rumoldum de Wynketo, canonicum et cantorem S. Rumoldi .... Deputati Romam Rumoldus de Winketo, canonicus et cantor S. Rumoldi, et Joannes de Leeuw, tune secretarins civitatis, cum litteris commendaticiis Pbilippi Boni ad papam Nicolaum V et ad Joannem Le Jeune, sanctaa Romana? ecclesias cardinalem dictum Tervanensem, quod illius urbis episcopus foret; erat iste in curia vir summae auctoritatis et actualis orator ducis apud sanctam sedem. Die 12 Martii 1451 (stylo novo) nunciatum duci Bruxellis bullam advenisse et petitum fuit placetum, qno executioni mandarentnr. Rogati etiam Paulus de Rota, vicarius generalis, uti et officialis Cameracensis, ut per 18 litteras ad singulos decanos cbristianitatis hujus dicecesis indulgentia ista promulgaretur, pront et factum est. Item litterae scriptae ad archiepiscopos Coloniensem et Trevirensem et ad episcopos Leodiensem, Tornacensem, Tervanensem et Ultrajectensem ad petendam facultatem easdem bullas per respectivas eorum diceceses et in singulis urbibus promulgandi. Insuper Rumoldus de Winketo cantor specialiter profectus est Leodium, ad inquirendum quem in modum processum fuisset, dam ante 50 annos simile jubilaeum per Leodienses a papa obtentum fuerat .... Expensas bullarum solvit civitas, nempe ultra 150 ducatos auri de camera, facientes 49 libras Flandricas et 4 solidos. Sederunt in d. Rumoldi confessarii plures Galli, etiam Germani et quidem unus Anglice ad satisfaciendum peregrinis undique confluentibus. Illorum tantus fuit numerus, ut opportuerit per magistratum poni custodes ad singulas portas civitatis (erant autem tune portae omnino duodecim) idque ad praeveniendas confusiones, que per currus et alta vehicula causari solent. Idem ad singulas ecclesias visitandas constituti vigiles, qui personas pauperiores in ordine continerent iisque etiam eleemosynas administrarent. 22 Augusti 1451 die Dominica Philippus Bonus venit cum tota aula sua Mechliniam ad lucrandas indulgentias jubilaei. Aderant praeter ducem ejusque familiam et nobiles alii quidam abbates principaliter a principe acciti, videlicet S. Bernardi ad Scaldim, Grimbergensis, Parcensis, Yillariensis, Ylierbacensis, Averbodiensis ac Dilegemensis, iique omnes in habitu pontificali. Missam tune celebravit pontificaliter frater Simon de Lande ordinis praedicatorum, Salubriensis et aulae episcopus; musica solemnior audita tune fuit directa per sacellanos et musicos capellae Burgundicae. Coram duce concionatus est Gallice quidam pater dominicanus Gallus. Civitas dono tune dedit duci suo tres harnas vini Rhenani, ducissae duas harnas et unam Carolo, comiti Carolesii, filio ducis. Die ultima Octobris in conclusione jubilaei missam gratiarum 195 actionis in choro celebravit Antonius Sanctus, decanus d. Rumoldi; fuit et tune processio extraordinaria, in qua thecam 8. Rumoldi eircumtulerunt confratres duarum gildarum balistariorum (voet-boghe) et sagittariorum (hant-boghe). Aualecta plura ad hoe jubilaeum pertinentia benigne subministravit nobis d. Joannes Alexander van der Linden, juris utriusque licenciatus, urbis a secretis (ex ipsis arcbivis). Archief van het Aartsbisdom te Mechelen. Hs. van kanunnik J. F. Foppens. Mechlinia Christo nascens et crescens, deel I. fol. 129, 135—137; afgedrukt bij P. Fredericq, Rekeningen, blz. 131—133. 124. 1450—1452, ROME, NEDERLANDEN, DEVENTER, WINDESHEIM, LEUVEN EN MECHELEN. — Uittreksels uit de gelijktijdige kronijk van Pieter van Bethleem over den jubelaflaat, over den kardinaal Nicolaas van Cusa te Deventer, te Windesheim en te Leuven en over het vestigen van den aflaat te Mechelen. Anno autem M°CCCC°L°, jubilaeus solemnissime in urbe Roma a domino Nicolao V instituitur. Ingens propterea populi multitudo ex omni christianitate Romam petiit; et licet XLm hominum et amplius singulis diebus per urbem tem plaque iter agerent, dissonique mores, difformes habitus ac diversa linguarum genera concurreren!, providentia tarnen summi pontificis actum est, ut neque victui necessaria defuerint neque tumultus populares interciderint Post jubilaeum Romae celebratum nondum annus effluxerat, cum reverendus pater Nicolaus de Cusa, s. Petri ad vincula presbiter cardinalis, per Alemanniam sedis apostolicae legatus descendit. Hic vir praestantissimus et doctissimus fuit tanta doctrinae ubertate, ut quidquid ex tempore indicendum incidisset, id copia tali dissereret, acsi ei soli facultas censeretur studuisse. Hic vir gloriosus manus suas excussit ab omni munere. Diversis in locis plures ecclesiarum abusus ac etiam Christi fidelium anormales mores abstulit. Monasteria plura reformavit et ecclesiarum antiqua et collapsa jura renovavit. Hinc a praelatis ecclesiae, principibus et magistratibus, ab universo clero et populo eum crucibus et vexillis catervatim obviantibus cum magna excipitur gloria, ad ecclesias solemniter deducitur ae hymnus Te Deum honorifice decantatur. Cistas diversis locis disposuit et omnibus certani pecuniae summam juxta suas facultates pro defensione fidei voluntarie tribuentibus gratiam jubilaei plenariam concessit. Certos etiam deputavit confessores, quibus omnino interdixit nullas recipere pecunias a confitentibus. Superioris Austriae, Thuringiae, Saxoniae et Westphaliae locis peragratis, Daventriam venit eum magna multitudine populi eum ut Dei apostolum sequentis. Ibi audiens caput reformationis ordinis canoni- 209 ende beseghelt met minen marke, op den seventienden dach van Meye int jaer Ons Heeren dasent vierhondert ende vierenviiftich. Johannes Leonis. Op de achterzijde: De cedule van Joh. de Leeu aen Wouter van Goerle. Stadsarchief te Mechelen; afgedrukt bij P. Fredericq, Rekeningen, blz. 133. 137. 1455, augustus 21, rome. — Bul van paus Calixtus ILT, -waarbij hij aflaten verleent aan de bezoekers en begiftigers der Mechelsche kerken. De twee derden der giften moeten voor de kruisvaart gebruikt worden. Calistus etc. ad futuram rei memoriam. Thesauri sacratissime passionis dominice, quem in ecclesiasticis sacramentis reconditum ineffabili divine pietatis miseracio pro suorum salute fidelium in eterne vite premium erogari disposuit, dispensatores effecti licet immeriti, tune commisse dispensacionis ministerium digne agere credimus, cum ipsius thesauri salubre commercium cum in opus catholice fidei ad convertendos inimicos crucis Christi animarum lucrifactionem et cultnm divini nominis fideliter convertimus, et eos eiusdem thesauri locupletes efficimus, quos sue devocionis integritati altissimi heneplacitis severioribus studiis amplius animavit inherere. Dudum siquidem felicis recordationis Nicolaus papa quintus predecessor noster de venerabilium fratrum suorum sancte Romane ecclesie cardinalium, de quorum numero tune eramus, consilio et apostolice potestatis plenitudine, quorumdam predecessorum nostrorum Romanorum pontificum inherencium (sic) vestigiis, omnibus Christifidelibus basilicas et certas de Urbe ecclesias visitantibus plenissimam suorum peccatorum remissionem sub certis modis et formis concessit et indulsit, certis etiam, ut accepimus, suadentibus tune expressis causis omnibus etiam Christifidelibus, qui septem tune expressas ecclesias opidi Macliniensis Cameracensis diocesis eciam sub certis modis et formis visitarent, similem plenissimam omnium peccatorum suorum remissionem concessit pariter et indulsit, pront in diversis ipsius predecessoris nostri literis, quarum tenores his haberi volumus pro expressis, plenius continetur. Ex quarum indulgenciarum, ut etiam accepimus, concessione sint pro ampliori divini nominis cultu in septem opidi Machliniensis ecclesiis huiusmodi plura cepta notabilia pietatis opera, structure et edificia, que commode perfici nequeunt absque ulteriori Christifidelium subsidio. Cum autem miserabilis modernorum temporum condicio, quibus hominum peccatis exigentibus Turcharum canina rabies in nominis Christi cultores crudelissime seviens non solum urbem Constantinopolitanam, arcem Europe munitissimam, sed etiam quamplura terras, districtus, dominia et loca Christianorum occupavit ac sue dicioni subegit, non cessans continue 14 210 ut in alia fidelium huiusmodi loca sue sevicie tela pertendat, Nos et omnes catholicos evidentissime necessitet, ut adversus Turchas ipsos arma protectionis pro gregis dominici salvatione sumamus et ereeto Christi vexillo in illius virtute dyabolicam ipsorum potestatem conterere studeamus sintque pro tante rei neeessaria prosecucione necnon populi ehristiani et fidei catholice defensione expensis et sumptibus preterea subeundis pia erogaciones et suffragia Christifidelium maxime oportuna. Cupientes igitur ut Christifideles eo fervencius pro conterendis Turcharum ipsorum persecutionibus, immanitatibus et ceptis perficiendis operibus predictis manus porrigant adiutrices, quo ex hoe dono celestis gracie et indulgenciarum et remissionum muneribus uberius conspexerint se refertos, de omnipotentis Dei misericordia ac beatorum Petri et Pauli apostolorum eius auctoritate confisi, omnibus Christifidelibus utriusque sexus, cuiuscunque status, dignitatis, gradus, ordinis, condicionis seu preeminencie et undecunque fuerint seu ubicunque moram traxerint, tenore presencium concedimus pariter et indulgemus, quod confessor, quem ex venerabili fratre nostro episcopo Salubriensi aut dilectis filiis Eymerico de Campo, Johanne Operatoris fratrum Predicatorum professore, Johanne Ruysche, Johanne Hulshout, Johanne de Vernaclere in theologia inagistris, Rodulpho de Beringhen, Johanne de Bocthen doctoribus, Alexandro de Beringhen licenciato in decretis et Petro Pauli de Turnout parochialis ecclesie sancte Catherine dicti opidi Machliniensis rectore vel aliis a nobis seu ab eis vel aliquibus pro residencia facienda in dicto opido simul congregatis sub sigillo communi pro tempore deputandis, quilibet ex Christifidelibus supradictis, qui hoe presenti anno a prima die mensis Octobris usque ad festum Nativitatis Domini nostri Jhesu Christi tune proxime futurum inclusive ac aliis decem annis tune proxime futnris a die Veneris sancta cuiuslibet anni et similiter per alios quadraginta dies extunc secuturos ad prefatum opidum Machliniense ex peregrinationis, devotionis seu alia quavis causa, declinaverint vel se reppererint in eodem, duxerint eligendum, eisdem et eorum cuilibet vere penitentibus et confessis pro commissis criminibus, peccatis, delictis et excessibus, etiam in casibus nobis et apostolice sedi etiam specialiter reservatie, necnon a quibuscumque excommunicationis, suspensionis et interdict! aliisque sentenciis, censuris et penis ecclesiasticis, etiam a iure vel ab homine in eos et eorum quemlibet qualitercunque forsan latis et inflictis debitam absolucionem impendere votaque peregrinacionis et abstinencie, que commode servare non poterint, commutare et eis post iniunctam per eumdem confessorem penitenciam salutarem, super quo dietis confessoribus et eorum cuilibet auctoritate apostolica predicta et ex certa scientia tenore presencium facultatem plenariam elargimur, concedere valeat, quodque ipsi et eorum quilibet sic vere peniteutes et confessi, qui collegiatam sancti Rumoldi et parochiales beate Marie 217 juxta earum continentiatu atque formam procedere possiut, debeant et teneantur. Non obstantibus constitutionibus et ordinationibus apostolicis, ac omnibus illis, que dictus Nicolaus predecessor in singulis litteris predictis non obstare noluit, ceteris contrariis quibuscumque. Ceterum quia difficile foret presentes nostras litteras ad singula, in quibus ille necesse forent, loca transferre, volumus et eadem auctoritate decernimus, quod illarum transumpto manu alicujus notarii publici subscripto ac sigillo alicujus ecclesiastici prelati munito ea prorsus fides adhibeatur, ac illi in judieio et extra in omnibus et per omnia stetur sicuti originalibus litteris predictis, si forent exbibite vel ostense. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre moderationis, restrictionis, ratihabitionis, confirmationis, approbationis, communitionis, constitutionis, suppletionis et voluntatis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoe attemptare presumpserit, indiguationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum Rome apud sanctum Petrum, anno incarnationis Dominice millesimo quadringentesimo quinquagesimo quinto, tercio kalendas Januarii, pontificatus nostri anno primo. (Op de vouw:) De Curia. (Onderteekend:) de Luca. Archief van het Noorder Departement te Rijsel, Chambre des Comptes de Lille, Article B. 854 (Tome Ier refondu) Trésor des Charles n°. 15.943. Origineel op perkament met afhangende looden bul van paus CaliitusIII en geelroode staarten. 139. 1455, DECEMBER 30, ROME, — Bul van Calixtus III, waarbij hij vollen aflaat verleent aan alwie den kruistocht van hertog Philips van Bourgondië tegen de Turken steunt met een honderdste zijner inkomsten of bezittingen en waarbij hij de bisschoppen machtigt om de geloften voor andere doeleinden ten voordeele van dezen kruistocht te wijzigen. Op den rug: Bulla per quam papa concedit universis Christi fidelibus dominorum domini Ducis, quod contribuentes in viagia de centesimo denario fructuum etc. durante armata vel solventes centesimum denarium omnium suorum mobilium, consequantur plenariam remissionem ; item coneeditur ordinariis, quod possint commutare vota specialia, ultramarinum, sanctorum Petri et Pauli de urbe et sancti Jacobi in Compostella. Calistus episcopus, servus servorum Dei, ad futuram rei memoriam. Quoniam alto et incomprehensibili Domino reddere constituimus in conspectu omnis populi vota nostra, sic oportet nos in hiis, que Dei laudem et stabilitatem respiciunt, nostre diligencie conatus impartiri, ut per nostre operationis ministerium perfidissimorum Turcorum 218 nephanda conteratur iniquitas, ac fideles Christi de maledictis Turcis reportata Victoria fiant celestis patrie possessores. Dudum siquidem felicis recordacionis Nicolaus papa V, predecessor noster, nonnullorum Romanorum pontificum vestigiis inherens, universos principes christianos imperatoria, regali, reginali, ducali seu quacunque alia mundana prefultos dignitate hortatus est, requisivit et mandavit eisdem in vim professionis facte in sacri suscepcione baptismi acjuramenti prestiti, cum dignitatum suarum infulas susceperunt, ut ad christiane religionis et fidei defensionem cum bonis et personis suis pro sua possibilitate viriliter et iudesinenter contra atrocissimum christiane religionis hostem Macometum, Turcorum principem, qui fidelium etiam orientalium terras invaserat et nomen christianum de toto orbe deletnrum se jactabat, insisterent, omnibus, qui in tanta necessitate interessent, plenissimam omnium peccatorum suorum remissionem per quasdam — (?) concessit. Et deinde per eundem Nicolaum predecessorem ex relatione venerabilis fratris nostri Johannis episcopi Atrebatensis percepto, quod dilectus filius nobilis vir Philippus, dux Burgundie, inclitus princeps, virtutum omnium elegancia illustratus ac terra marique potencia inter alios catholicos principes plurimum circumfultus, christiane quoque fidei fortissimus athleta et intrepidus pugil, quam primum prefati predecessoris exhortatus litteris eisdem, non modo se adversus impiissimum hostem predictarn exercitum eciam cum magna nobilium multitudiue in manu forti, prout sibi gracia Altissimi ministrabit, assumpto crucis vexillo, dirigere et illi tanquam murum, munimen et scutum se opponere eum pro posse impugnare se obtulerat, sed ut id cercius efficaciusque efficeret, id se facturum sponte noverat. Et, licet in dominiis ac sub guardia seu protectione ejusdem Ducis multi essent nobiles, barones et alii Christi fideles, qui zelo devocionis et fervore fidei accensi necnon prefati Ducis tam laudabilis voti exemplo provocati in proprüs personis eundem Ducem seu illius exercitum sequi, vel ad id idoneos bellatores ipsorum sumptibus et expensis transmittere proponerent, quamplures tarnen erant, qui senio vel infirmitate aut legitimo impedimento detenti personaliter efficere non poterant seu eciam nolebant: idem predecessor tam pium tamque sanctum et omni evo memorata dignissimum prefati Ducis propositum, in quo Dei, christiane fidei ac rei publice universalis ecclesie negocium agi conspiciebat, plurimum in Domino commendans et, ut prefatus Dux suum hujusmodi propositum facüius valeret adimplere, eisdem adjiciendo litteris auctoritate apostolica et ex certa sciencia per alias suas litteras inter alia concessit, statuit pariter et decrevit, quod non modo hii, qui vere penitentes et confessi in personis et sumptibus proprüs in expugnando dictum Macometum illiusque complices, adherentes, fautores, receptatores et sequaces seu certa alia pietatis opera tune expressa faciendo laborarent, sed eciam, qui durante dicti operis pro- 219 secucione ad opus et utilitatem prefati Ducis illiusque exercitus hujusmodi, decimam partem omnium fructuum, reddituum et proventuum ex illorum possessionibus et bonis aut emolumentorum ex mercanciis seu artificiis eorum quibuscunque, seu eciam ex quavis eorum iudustria quomodolibet proveniencium prefato Duci seu ad id per eum deputandis ministrarent, plenissimam omnium peccatorum suorum remissionem et veniam in litteris contentam hujusmodi consequerentur, prout in singulis litteris predictis plenius continetur. Cum autem, sicut nos, qui, dicto Nicolao predecessore rebus humanis exempto, fuimus ad apicem summi apostolatus assumpti, ex prefati Ducis ad nos destinatorum oratorum relacione didieimus, pauci ex dietis fidelibus reperiantur, qui decimam fructuum, reddituum, proventuum et emolumentorum hujusmodi persolvere vel inter quodque (?), si eadem solucio moderaretur, profecto fideles ipsi ad hujusmodi sanctum opus prompcius et cum majori festinancia manus porrigerent adjutrices, dictusque Dux exercitum ipsum poterit celerius preparare, nos igitur, attendentes innumerabilia animarum pericula cunctis deflenda fidelibus, incommodo personarum, dispendia rerum et oppressiones immensas, que fideles ipsi propter invasionem prefati omnium sceleratissimi Macommeti (proh dolor) sustinuerunt, et nisi celeriter succurratur, majora sunt passuri, ac supra modum desiderantes, ut exercitus prefati Ducis subito et oportuno tempore preparatus existat, predictas posteriores litteras, quarum tenores, acsi de verbo ad verbum insererentur, pro expressis haberi volumus, ex certa sciencia approbantes ac viribus subsistere decernentes illisque adicientes et eas ampliantes, auctoritate apostolica tenore presencium statuimus, decernimus et declaramus, quod omnes et singuli Christi fideles supradicti, qui omnium fructuum, reddituum et proventuum eis annuatim ex illorum possessionibus et bonis aut emolumentorum ex artificiis seu industria eorum quibuscunque, quamdiu dictus exercitus duraverit, ut prefertur, proveniencium juxta extimacionem suarum conscienciarum, aut omnium bonorum suorum mobilium juxta eandem extimacionem centesimam partem pro una vice dumtaxat ad opus dicti exercitus et in manibus deputandi seu deputandorum per eundem Ducem juxta predictarum posteriorum litterarum continenciam atque formam contribuerint, premissam remissionem et indulgenciam consequantur. Et insuper universis archiepiscopis et episeopis in provinciis et dominiis, protectione et guardia prelibati Ducis ubilibet constitutis seu illi vel illis, cui seu quibus ipsi vel eorum alter in sua provincia, civitate vel diocesi, quoad hoe vices suas commiserint seu commiserit, eciam ultramarinum et Sancti Jacobi in Compostella ac liminum apostolorum Petri et Pauli, que dictus Nicolaus predecessor in predictis suis posterioribus litteris excepit, et quecunque alia peregrinacionis contra preterquam eosdem Turcos pro defensione fidei catholice personaliter proficiscendi vota 220 per' quoslibet, in dominiis et sub guardia seu protectione hujusmodi commorantes, eciam ante et post datum ipsarum litterarum emissa et in futurum forsan emittenda, que voventes ipsi commutari et sibi remitti peeierint, dummodo quantum ipsi voventes in eundo, stando et redeundo exposituri essent, ad opus predictum in manibus illius seu illorum, quem seu quos prefatus Dux ad hoe (ut prefertur) deputaverint, tradiderint et assignaverint, integraliter remittendi, plenam et liberam auctoritate apostolica tenore presencium concedimus facultatem. Mandantes prefatis archiepiscopis et episcopis, quatinus presentes litteras quamprimum illas habuerint seu aliquis eorum habuerit, tenorem earum de verbo ad verbum in suis litteris insertum aliis archiepiscopis et episcopis prefatis transmittere non postponant, decernentes quod litteris premissum tenorem continentibus illa fides adhibeatur, que adhiberetur ipsis originalibus litteris, si forent exhibite vel ostense; quodque, si ipsi archiepiscopi vel episcopi requisiti seu aliquis eorum requisitus easdem presentes litteras neglexerint seu neglexerit adimplere, et eciam absque hujusmodi requisicione, venerabiles fratres nostri Tornacensis, Tullensis, Babilonensis, Atrebatensis episcopi ac eorum quilibet ipsas presentes nostras litteras exequantur et exequatur alias, juxta formam ipsarum posteriorum litterarum Nicolai predecessoris antedicti. Nulli ergo omnino hominum lieeat hanc paginam nostre approbacionis, addicionis, ampliacionis, decreti, statuti, declaracionis, concessionis et mandati infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoe attemptare presumpserit,indignacionem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum Rome apud Sanctum Petrum, anno incarnationis Dominica millesimo quadringentesimo quinquagesimo quinto, tercio kalendas Januarii, pontificatus nostri anno primo. (Op de vouw:) De Curia. (Onderteekend:) a. de hiespaco. Archief van het Noorder Departement te Rijsel, Chambre des Comptes de Lille: art. B. 854 (Tome I« refondu); Trésor des Chartes, n°. 15.940. Origineel op perkament, vergezeld met de looden bul van Calixtus III, aan rood-gele zijden staarten afhangend. 140. 1456, APRIL 2, POST PASCHA, ROME. Brief van Jan de Leeuw aan zijnen vriend Obertns Trabukerij te Mechelen, over de moeilijkheden der financieele regelingen aangaande den aflaat. Eerweerdeghe, lieve ende zeere gheminde vrient! Ic ghebiede my tuwent so ic best can ende mach; ende ghelieve te wetene, dat, nadat ik u ghescreven hebbe metten coster van Heffene, ic hebbe vervolcht om expedicie te hebbene van minen bullen, na de conclusie, die ic gemaect hadde metten Paus, ende hadde ghesloten, dat allen den 221 offeranden van desen ierste jare gheheel ende al commen sonden den Pans. Ende nu in de expedicie van den bullen, de tresorier van den Paus ende president van de Camere maken mi stoot ende beyschen die xm ducaten, die zy ghescreven vinden in de Camere; also dat ic hierop in grooter disputacie ben met hem. Ende want ic u ghescreven hadde, dat ic thuys commen soude op den derden dach van Mey, ic dachte omme des stoots wille, dat ic also gheringhe niet en sal connen expedicie gecrighen. Si segghen ende allegeren den groten noot van ghelde, die de Paus heeft om sine ghereescap, ende dat hi niet en weet van den ghelde wat noot oft profijt es. Dies latic u weten, also ic u ghescreven hebbe, waert dat eeneghe stoot quame, dat ic u dat scriven soude, ende also moechde dit uwen ghesellen segghen. Ic scrive alleene aen u om minder suspicie te hebbene wat ic scrive, ende dat men noch niet en openbare de sake, toetdat ic vast ben ende de bullen hebbe. Ic sal altyt dat beste doen, so ic sculdich ben. Ende ic ben een weynieh siec ende hope dat beteren sal. God zy met u ende met allen minen heeren ende vrienden. Gescreven te Rome, ii Aprilis. Was geleekend: Jan de Leeuw, bereet tuwen dienste. {Opschrift.) Domino Oberto Trabukerij, amico suo honestissimo, te Mechelen in den BruiStadsarchief te Mechelen. Afgedrukt bij Gijseleers-Thijs. Additions et Correctiom, deel lil, le stuk, blz. 100-101; en bij P. Fredericq, Rekeningen, blz. 139-140. Daarbij geeft Gijseleers-Thijs een uittreksel uit de Gedenkschriften van SintRumoldus, van J. J. de Munck: „Ten jaere 1456 op den avont van Sinxen (15 Mei) begonstte Mechelen den aflaet, bij wijze van jubilé, en teeyndigen met den feestdag van Alderheylighen." — In de volgende bul van paus Calixtus III (8 April 1456) komt Oberlus Trabukier voor als operarius ecclesie sancti Rumoldi te Mechelen. 141. 1456, APRIL 8, ROME. — Bul van Calixtus LTI, waarbij hij zich de twee derden der Mechelsche aflaatgelden toekent en het overblijvende derde ter beschikking der schepenen laat tot herstelling der Mechelsche kerken. Calistus episcopus, servus servorum Dei, dilectis filiis magistro Antonio Ferrarii, procuratori ecclesie Barchinonensis, acolito et capellano necnon familiari nostro, ac decano et capitulo sancti Rumoldi, opidi Meehliniensis, Cameracensis diocesis, necnon ejusdem que eciam parochialis est parochianorum cure et aliarum parochialium ipsius opidi ecclesiarum rectoribus ac magistris communitatis, scabinis et consulibus opidi ejusdem, necnon Nicolao de Driele et Oberto Trabukier, operario ecclesie sancti Rumoldi eorumdem, salutem et apostolicam benedictionem. 222 Hodie siquidem pia consideracione dncti omnibus Christi fidelibus ▼ere peuitentibus et confessis, certas ecclesias opidi Mechliniensis, Cameracensis diocesis, certis meusibus, diebus et annis tune expressis visitantibus, et ad usus tune similiter expressos pias elemosinas, oblaciones, largiciones seu dona erogantibus, ac eciam illis, qui in causis tune expressis prefatas ecclesias visitare non valentes elemosinas hujusmodi in usus eosdem convertendos ad ecclesias predictas destinarent, quod confessores sui, quos eligerent, ipsis acommissis per eos criminibus, peccatis, delictis et excessibus neenon quibusvis excommunicationis, suspensionis et interdicti sentenciis absolucionis beneficium necnon plenissimam omnium peccatorum suorum remissionem impendere et concedere possent sub certis modis et formis, concessimus et indulsimus, prout in nostris inde confectis litteris plenius continetur. Yolentes igitur, ut elemosine, oblaciones, largiciones ac dona predicta in usus, in quos illa juxta mentis nostre propositum converti disposuimns, fideliter dispensentur, oportune providere, sub interminacione divini judicii ac eterne maledictionis, quam misit Dominus super Chore, Datan et Abiron, quos terra vivos absorbuit, districtius inhibemus, ne quis cujuscunque status, gradus, ordinis vel condicionis aut preeminencie fuerit, etiamsi archiepiscopali, regali, ducali aut aliquacunque ecclesiastica vel mundana prefulgeat dignitate, de elemosinis, oblacionibus, largicionibus seu donis predictis quidquam subtrahat, auferat, detineat aut sibi aliquatenus appropriet vel usurpet per se vel alium seu alios directe vel indirecte quovis quesito colore; sed due partes omnium elemosinarum, oblacionum, largicionum ac donorum hujusmodi, que in septem ecclesiis prefatis, sive in illarum capsis sive truncis, vel super illarum altaribus aut alibi, tempore predicto durante et occasione indulgenciarum hujusmodi, erogari vel offerri contigerit, nobis per nos in subsidium reprimendarum oppressionum, de quibus in dietis litteris nostris fit mencio, convertente per prefatum Nicolaum de Driele, depositarium nostrum ad hoe serie presencium specialiter per nos deputatum, realiter assignentur; reliquam vero terciam partem ex illis restantem, in opus fabrice singularum ecclesiarum, in quibus erogata fuerint, ac in augmentum divini cultus inibi fiendi fideliter et integraliter ad ordinacionem et dispensacionem magistrorum communitatis et scabinorum predictorum, secundum necessitatem singularum ecclesiarum dispensandam, concedimus pariter et assignamus per presentes, hoe addito quod prefatus Nicolaus aut alius vel alii per eum forsan deputandi omnes et singulas elemosinas, oblaciones et dona predicta in isto primo anno et termino proveniencia, ac nobis vel camere apostolice, ut premittitur, realiter assignanda recipere possint et valeant, ita tarnen quod super tercia parte ecclesiarum predictarum expense capi et deduci possint. Si quis autem in contrarium quidquam attemptare presumpserit, 223 non possit a reatu hujusmodi ab aliquo nisi a Romano pontifice pro tempore exiatente et satisfactione debita per eum de illis, que subtraxerit, abstulerit, detinuerit, appropriaverit vel usurpaverit, realiter prius facta, preterquam in mortis articulo constitutus, absolucionis beneficium obtinere. Vos igitur, quibus claves et custodiam capsarum et elemosinarum ac oblacionum hujusmodi gerendas commisso fideles, necnon decani, rectores, magistri communitatis, scabini et consoles predicti opem et operam diligenter adhibeatis, ut singule elemosine, oblaciones, largiciones et dona predicta in prefatos usus, in quos ea ut prefertur dispensari volumus, quantum in vobis fuerit, integre et absque ulla fraude convertantur, recepturi proinde eterne retribucionis premium ac a nobis et apostolica sede favores, benevolencie et gracie speciales. Datum Rome apud sanctum Petrum incarnacionis Dominice millesimo quadringentesimo quinquagesimo sexto, sexto idus Aprilis, pontificatus nostri anno primo. N. Ferrarii. Supra plicam: Adrianus. Stadsarchief te Mechelen. Origineel stuk; ontleed bij Van Doren, Inventaire des archives de Malines, deel I, blz. 136, n». 201; en afgedrukt bij P. Fredericq, Rekeningen, blz. 141—143. 142. 1456, APRIL 13, ROME. — Overeenkomst, gesloten door Jan de Leeuw met de pauselijke rekenkamer, waarbij (volgens verdrag van 26 Januari 11.) al de gelden en giften, voortkomende van het eerste aflaatjaar te Mechelen, aan den Paus zullen gezonden worden door de tusschenkomst van den koopman Nicolaas van Drfll, nit Brussel. Die XIII mensis Aprilis MCCCCLVI, cum sanctissimus dominus noster Papa, per diversas suas litteras, certas indulgentias nuper et sub certis modis eoncesserit visitantibus septem ecclesias oppidi Machliniensis, Cameracensis diocesis, certis temporibus, et auxilium porrigentibus pro bello contra Turcas prout in ipsis litteris continetur. Hinc est quod honorabilis Johannes Leonis, suo proprio et privato nomine, et ut sindacus et procurator dictae civitatis et universitatis Macliniensis, ad haec habens plenum et speciale mandatum, manu Johannis Cole de Macliniensi, publici apostolici et imperialis constituti notarii, sub data die XXVI mensis Januarii proxime praeteriti, rogatus in partibus et in camera apostolica dimissus, nominibus praedictis, promisit reverendo patri domino Petro Datello, domini nostri Papae thesaurario praesenti ac pro sanctissimo domino nostro Papa et apostolica camera stipulanti et recipienti, quod omnes singulae pecuniae et omnia et singula bona, quae pro isto primo anno, inclioando die publicationis dietarum indulgentiarum, sicut sequitur, finiendo de vigore ipsarum indulgentiarum, data, oblata, donata aut quovis alio 224 modo concessa fuerint, dabuntur, tradentur et integre consignabuntur sanctissimo domino nostro Papae vel illi seu illis, cui vel quibus sua Sanctitas ordinabit, absque dilatione aliqua et contradictione. Pro quibus attendens contra, ipse Johannes Leonis suo proprio nomine et particulari et sindacorum nomine communitatis Macliniensis praedictae nominibus et ad partes ipsius Johannis dietis nominibus rogatis, honorabilis vir Lucas Renaldi, mercarius in Romana curia, qui se etiam in praedictis principalem constituit, se ipsos eorumque civium praedictorum .... bona omnia mobilia et immobilia ubilibet constituta, etiam omnium particularium personarum opidi predicti Macliniensis Sancti Petri camerae seclusim et in solidum obligarunt, submiserunt.... et juraverunt in forma. Et dominus thesaurarius praedictus tulit summas praedictas in forma Romae, in palatio apostolico in domibus habitus dicti domini thesaurarii, praesentibus reverendo patre domino Petro Clerici subdiacono apostolico, venerabilibus viris dominis Jacobo de Muciarellis, apostololicae camerae clerico, Jobanne Cesida, domini nostri Papae secretario, et Valtero Pauli, coram praedictis.... testibus et me 6. de Vulteriis, dictae apostolicae camerae notario. Item ibidem incontinenter Lucas Renaldi praefatus ad requisitionem et preces dicti Johannis Leonis sindaci promisit praefato domino thesaurario, ut super stipulatur, quod omnes pecuniae et bona, quae de praedictis indulgentiis, obligationibus et donationibus provenirent ex isto primo anno, ad manus honorabilis viri Nicolai de Drijl de Brussele mercatoris et per praefatum dominum nostrum Papam depositarii super boe specialiter deputati, absque mora, immitterentur tute ad ipsum dominum nostrum Papam, ad curiam per manus ipsius Lucae, et quod quam primum ipse Lucas habebit certitudinem de pecuniis et bonis, per ipsum Nicolaum in partibus perceptis, incontinenter absque alia dilatione et contemptione, ipse Lucas iuxta valorem pecuniarum, per ipsum Nicolaum habitarum, integre hic persolvet ipsi sanctissimo domino Papae et camerae apostolicae ut supra, sub poenis camerae etc obligavit et juravit, ut supra, praesentibus supradictis. Et dominus Joannes Leonis tam suo quam sindaci et procuratorii nominibus praedictis, promisit de praedictis in solidum obligando et jurando ubi supra etc. Archief van het Yatikaan te Rome, Arch. d'Etat, Diversa Buil. 1454-1458, fol. 4. Afgedrukt bij Dubrulle, blz. 22 en 23; en bij P. Fredericq, Bekeningen, blz. 143-145. 143. 1456, APRIL 18, ROME. — Aanteekening over eene som van 6000 gulden, geleend door Lucas Doncker, op de gelden van den Mechelschen aflaat, die Nicolaas van Dril in bewaring heeft. Luc Doncker était uu marchaud beige établi a la suite de la Cour romaine et qui fit a la Chambre apostolique un pret de 6000 florins d'or dont la remboursement lui fut assuré, le 18 avril 1456, sur les recettes des indulgences de Malines déposées chez Nicolas de Dril, marchand de Bruxelles. (Archives Vaticanes, Diversa Cameralia, t. XXVIII, fol. 143-143 verso). Dom Ursmer Berlière, in zijn korte recensie op H. Dubrnlle's verhandeling, Documents pour servir a l'histoire des indulgences accordées d la ville de Malines au milieu du XV' siècle, in de Archives beiges, zevende jaargang, blz. 13 (1905). 144. 1456, JULI 14, ROME. — Bal van paus Calixtns III, waarbij hij den Mechelschen aflaat hernieuwt en verlengt. Calistus etc. ad futuram rei memoriam. Romanus Pontifex, qui super omnia regna divina obtinet institutione primatum, nonnulla quoque concedit, que postmodum rationabilibus suadentibns causis transmutat et prorogat, prout personarum et locorum rerumque et temporum qualitate pensata, conspicit in Domino salubriter expedire. Dudum siquidem pia consideratione ducti omnibus Christifidelibus vere penitentibus et confessis certas ecclesias opidi Machliniensis Cameracensis diocesis certis tune mensibus, diebus et annis turn expressis visitantibus et ad usus similiter expressos pias elemosinas, oblationes, largitiones seu dona erogantibus ac etiam illis, qui in causis tune expressis prefatas ecclesias visitare non valentibus elemosinas huiusmodi in usus eosdem commutandas ad ecclesias predictas destinarent, quidam confessores sui, quos ex tune deputatis [?] per nos seu deputandis [?] eligerent, ipsos a commissis per eos criminibus, delictis, peccatis et excessibus necnon a quibusvis excommunicationis, snspensionis et interdicti sententiis absolutionis beneficium necnon plenissimam omnium peccatorum suorum remissionem impendere et concedere possent, sub certis modis et formis concessimus et indulsimus, prout in nostris prioribus sub dato sexto idus Aprilis pontificatus nostri anno primo inde confectis literis plenius continetur. Cum autem indulgentie huiusmodi saltem pro anno presenti in festo Omnium Sanctorum inclusive proxime futuro expirate censeantur; et sicut accepimus quam plurime devote utriusque sexus persone, diversis infirmitatibus et aliis variis occupationibus detente pro indulgentiis huiusmodi consequendis ad dictum oppidum, termino huiusmodi durante, verisimiliter accedere non poterunt, prout cum magna devotione ad aliud personaliter accedere cupiebant. Nos, qui lucrifactionem animarum Christifidelium cum maxima cordis affectione, necnon quod colligende elemosine et pia subsidia per fideles ipsos occasione indulgentiarum huiusmodi eroganda, et que temporibus modernis pro defensione fidei catholiece similiter sunt Decessaria in illius sevissimi et crudelissimi tyranni Machometi Crucis Domini nostri Jhesu 15 226 Christi mimici et persecutoris extirpationem convertantur summe desideramus; motu proprio et ex certa nostra scientia auctoritate apostolica indulgentias ac nostras priores desuper confectas literas huiusmodi cum omnibus et singulis clausulis, concessionibus et graciis in illis contentis ac in omnibus et per omnia iuxta earumdem priorum literarum formam et tenorem ac si ille de verbo ad verbum presentibus inserte forent, ab eodem festo Omnium Sanctorum usque ad festum Resurrectionis dominice proxime futurum etiam inclnsive tenore presentium prorogamus ac extendimus illasque plenam vim ac robur harum serie haberé volumus atque decernimus, prefatis etiam prioribus literis cum omnibus et singulis in eis contentis clausulis alias in suo robore permansuris, mandantes prorogationem ac presentes nostras literas huiusmodi in omnibus et singulis provinciis, civitatibus, dominiis et locis ubi oportunum fuerit ac alias iuxta formam ac tenorem priorum literarum huiusmodi ac sub penis et censuris in illis contentis solemniter publicari, contradictores per censuram ecclesiasticam et alia iuris remedia compeseendo. Preterea cum per easdem priores literas, pro tuiciori Christifidelium conscienciarum securitate, inter cetera voluerimus et ordinaverimus, quod dicti Christifideles contriti et confessi de quibuscunque criminibus, peccatis, delictis et excessibus ac a quibusvis excommunicationis, suspensionis et interdicti sententiis priorum literarum huiusmodi vigore absoluti»l»d quevis ecclesiastica sacrament» eis eonvenientia etiam ad extremam unctionem in vita et post eorum obitum ad ecclesiasticam sepulturam per locorum curatos seu vicegerentes eorumdem libere admitti ac illa eis ordinariorum locorum seu officiariorum eorumdem aut aliorum quorumcunque licentia minime requisita, previa tarnen in omnibus satisfactione congrua, si per eos cuiquam de iure prestanda fuerit vel de ea prestanda sufficienti et ydonea cautione data, ministrari et exhiberi deberent, prout in eisdem prioribus literis continetnr. Cupientes igitur ordinationem et voluntatem nostras huiusmodi inviolabiliter observari, quodque Christifideles ipsi, postquam de criminibus, peccatis, delictis èt excessibus per eos commissis ac a sententiis et censuris prefatis auctoritate priorum aut presentium literarum debite absoluti fuerint, super illis vel eorum aliquo inde molestari aut perturbari non possint, omnibus et singulis archiepiscopis, episcopis ac eorum vicariis et officiariis necnon locorum curatis et illorum vicegerentibus tenore presentium precipimus et mandamus, quatenus, postquam eis, in quantum ad eos communiter vel divisim spectat, per literas dilecti filii magistri Petri Clerici, utriusque iuris doctoris, archidiaconi Brabancie in ecclesia Cameracensi thesaurarii ac nostri et Sedis Apostolice nuncii, per Nos ad hoe deputati, suo sigillo munitas et per tabellionem publicum subscriptas, constiterit, dictos Christifideles utriusque sexus, vigore priorum literarum aut presentium huiusmodi, de omnibus predictis 22? delictis ac excessibus per eos commissis ac a sententiis et censuris prefatis vere eonfessos et absolutos, ipsos et eorum quemlibet sic absolutos, previa, ut premittitur, satisfactione congrua, si per eos de iure prestanda fuerit vel de ea sufficienti cautione data, super premissis vel eorum aliquo nullatenus molestent, nee eos seu eorum aliquem per vos vel alium seu alios, directe vel indirecte, quovis quesito colore, molestari faciant et permittant quominus possit eis in vita etinmorte omnia sacramenta ecclesiastica ministrari et eos post eorum obitum ad sepulturam ecclesiasticam huiusmodi admitti. Quod si secus contra tenorem priorum ac presentium literarum nostrarum veniendo fecerint vel aliquis vestrum secus fecerit, ipsos et eorum 'quemlibet harum serie sententia excommunicationis innodamus, in qua ab alio quam a summo pontifice vel ab eodem magistro Petro, si tune superfuerit, et in mortis articulo constitnti, absolutionis beneficium nequeant obtinere. Rursus volumus et harum serie indulgemus, quod ex eolligendis elemosinis et piis subsidiis per fideles predictos occasione indulgentiarum huiusmodi erogandis, tempore prorogationis'huiusmodi durante, tercia pars ad opus et utilitatem septem ecclesiarum dicti oppidi applicari debent, deductis tarnen prius ex tercia parte huiusmodi expensis per ipsum oppidum occasione indulgentiarum predictarum factis et faciendis, prout et quemadmodum pro annis futuris prorogationem huiusmodi sequentibus per alias priores nostras literas predictas eisdem ecclesiis seu earum fabricis terciam partem huiusmodi applicari concessimus, nou obstantibus prefatis prioribus nostris literis ac omnibus, que in eisdem literis non obstare voluimus; aut si alicui vel aliquibus a Sede Apostolica indultum forsan extiterit quod interdici, suspendi vel excommunicari non possint per literas apostolicas, nisi facientes plenam et expressam ac de verbo ad verbum de indulto huiusmodi mencionem, ceterisque contrariis quibuscumque. Nulli ergo et nostrarum prorogationis, extensionis, voluntatis, constitutionis, precepti, mandati, innodationis et concessionis infringere etc. Si quis etc. Datum Rome apud Sanctum Petrum anno etc mcccclvj pridie Idus Junii, pontificatus nostri anno secundo. Archief van het Vatikaan. Reg. 458, fol. 219—220 verso; afgedrukt bij Dubrulle, blz. 25—28 en bij P. Fredericq, Rekeningen, blz. 145—149. 146. 1456, JULI 14, ROME. — Bal van pans Calixtus III, waarbij hij maat> regelen neemt, opdat de aflaten aan Mechelen aan de voorgenomene kruisvaart tegen de Turken geene schade zouden toebrengen. Calistus etc. ad futuram rei memoriara. Decet Romani Pontificis providentiam singula, que pietatis respectu in devotionis filios dispensat, gratiarum dona sub ea moderatione dirigere, ne quod privatum in 231 Cameracensis diocesis piis respectibus eoucessimus, proyeniunt, duxerimns con9tituendum et etiam deputandum. Nos, qni eroganda per fideles ipsos in certis ecclesiarum huiusmodi capsis reponi et illarum claves dilecto filio Antonio Ferrari, ecclesie Barchinonensis precantori ac familiari et thesaurario nostro, ad hoe deputato et quibusdam aliis notabilibt» personis assignari voluimus certosque penitenciarios pro audiendis confessionibusad dictum opidum pro consequendis indulgentiis huiusmodi confluentium cum certis facultatibus ad certos annos duraturis per alias nostras literas deputavimus, volentes quod colligende elemosine et pia subsidia, per fideles ipsos premissorum occasione eroganda, in debitos ad quos deputata sunt usus convertantur, et ne dicte facultates per illarum abusum protendantur in noxarn, sed earum usus sub rationis et discretionis moderamine dirigatur- providere ac de industria, fidelitate, prudentia et virtutibus tuis, quod in hiis solerter et prudenter providebis plena fiducia ducti, tibi ut una duntaxat ex dietis clavibus per te conservanda retenta quam malueris et quam tibi harum serie mandamus assignari, quascunque personas pro custodia capsarum et aliarum clavium huiusmodi deputatas et similiter penitenciarios cum dietis facultatibus per nos aut alios constitutos predictos et quos etiam per te deputari contigerit, notarios quoque ad scribendum acta et gesta pro tempore in premissis circa facultates quam literas super huiusmodi remissionibus et earum occasione concedendas receptos et recipiendos immutandi et destituendi aliosque loco omnium supradictorum viro3 ydoneos vite, legalitatis et fidei probate in loca mutandorum et destituendorum huiusmodi, quotiens tibi videbitur, constituendi et deputandi, destitutos etiam, si in quibus minus legaliter egerint, corrigendi et puniendi et eis, ne de audiendis confessionibus et facultatibus huiusmodi se intromittant, sub formidabilibus penis inhibendi ac que circa ea facienda decreveris per eensuram ecclesiasticam et alia iuris remedia, eciam cum invocatione anxilii brachii secularis, exequendi, non obstantibus literis nostris predictis super premissis concessis ac omnibus et singulis, que in eisdem literis non obstare volumus, ac si persone ipse qnoruncunque mendicantium ordinum professores et quibuscunque exemptionum et aliis privilegiis in contrarium munite fuerint, que licet de ipsorum ordinibus ac ipsorum locis et privilegiis huiusmodi presentibus specifica et individualis mentio non fiat, cuiquam quo ad hoe suffragari nolumus, auctoritate apostolica tenore presentium plenam et liberam concedimus facultatem. Volumus autem et presentium serie statuimus et ordinamus, quod singuli per te deputandi penitenciarii eisdem facultatibus uti et gaudere possint, quas deputatis per nos penitenciariis predictis duximus concedendas, et tam per nos seu alios deputati quam per te deputandi penitenciarii nullum a periurii, symonie, sacrilegii, usurarum et incendii seu aliis quibuscunque, in quibus erit restitutio vel satisfactio imponenda, reatibus absolvere nee 232 cum aliquo super quavis irregularitate dispensare neque etiam quecunque per eos emissa vota in alia pietatis opera commutare nisi de tuis consilio et asseusu, nee literas suas super premissis vel aliquo premissorum casibus cuiquam concedere, nee etiam quascunque ad capsas deferendas sive ex iniuncta penitencia sive alias ab illis, quos absolverint vel cum quibus dispensaverint, pecunias recipere vel per alios recipi facere possint aut valeant; sed ipse pecunie in dietis capsis integre et fideliter reponantur, et si secus fecerint, excomtnunicationis sententiam, a qua ab alio quam a Romano Pontifice absolvi nequeant, preterquam in mortis articulo et satisfactione previa incurrant ipso facto; quodque penitenciarii, custodes clavium et notarii deputati vel deputandi predicti in manibus tuis de fideliter et legaliter exercendo ipsis commissa officia corporale prestare teneantur iuramentum. Datum Rome apud sanctam Mariam Maiorem anno MCCGClvj" septimo idus Augusti, anno secundo. Archief van het Vatikaan te Rome, Reg. 458, fol. 223—224; afgedrukt bij Dubrulle, blz. 30—32 en bij P. Fredericq, Rekeningen, blz. 153—155. 148. 1457, AUGUSTUS 26, ROME. — Bul van paus Calixtus Dl, waarbij hij, op aanvraag van den bisschop van Terenburg (Terwaan), beslist, dat de ailaat van Mechelen de banvonnissen der bisschoppen niet vernietigt. Calistus. etc. dilecto filio magistro Michaeli Amici canonico Cameracensi, literarum apostolicarum abbreviatori nostro et Apostolice Sedis nuntio, salutem. Gravem querelam venerabilis fratris nostri Henrici episcopi Morinensis accepimus continentem quod, licet ad curiam episcopalem Morinensem per dilectos filios incolas civitatis et diocesis Morinensis tam ecclesiasticos quam seculares pro debitis et aliis suis iuribus consequendis in civilibus causis ut plurimum soleat haberi recursus, ipseque episcopus et predecessores sui, qui pro tempore fuerunt, in eosdem incolas ex causis legitimis excommunicationis, suspensionis et interdicti sententias, prout expediens et opportunum fuerit, que ab omnibus usque ad satisfactionem condignam inviolabiliter observate fuerint, promulgare consueverint; tarnen nonnulli penitenciarii in vim quarundam literarum nostrarum ad absolvendum Christifideles pro consequendis certis indulgentiis ecclesie opidi Mechliniensis Cameracensis diocesis per nos concessis ad ipsam ecclesiam confluentes deputati, pretendentes se fore quoscunque ab ordinariis etiam ex huiusmodi causis excommunicationis et aliis censuris ecclesiasticis irretitos absolvendi per easdem literas facultate munitos, compluresex incolis prelibatis ab eodem episcopo seu eius officialibus propter debita liquida post prefixos ac peremptorios terminos non soluta aut alias contumacias seu etiam excessus et crimina excommunicatos, .suspensos 233 vel iuterdictos necnon aggravatos et reaggravatos nnlla precedente satisfactione ab excommunicatione et aliis sententiis huiusmodi absolvere ac ipsis patentes eorum literas absolutiones huiusmodi continentes tradere eorum parochialium ecclesiarum rectoribus, ut tales pro absolutis habeant ac ad fidelium eommunionem admittant, etiam sub excommunicationis pena, iniungere et mandare, ac plura alia circa hoe indigna et insupportabilia facere non verentur, ex quo excommunicatorum propter debita contumacias et excessus huiusmodi ad eosdem penitentiarios magno confluente concursu ipsisque excommunicatis interdum simpliciter quandoque vero sub nuda de suis creditoribus satisfaciendo promissione redeuntibus absolutis, creditores ipsi frustrati spe debiti per ecclesiasticam curiam huiusmodi censuris mediantibus consequendi, ipsa curia penitus derelicta, ad seculare forum se transferunt, in eiusdem episcopi iurisdictiones et ecclesiastici discipline contemptum necnon preiudicium et iacturam, perniciosum exemplum et scandalum plurimornm. Quare pro parte dicti episcopi nobis fuit humiliter supplicatum, ut suo super hiis statui et indemnitati oportune providere de benignitate apostolica dignaremur. Nos igitur, qui indulgencias et remissiones necnon facultates huiusmodi non ad cuiuscunque noxam, sed ad animarum salutem concedimus, quique etiam pro similibus absolucionibus recurrentes ad Nos, nisi satisfactione previa, absolvi minime volumus, indignum et irracionabile fore censentes, ut iidem penitenciarii excommunicatores suos remittere pocius debuerint, presertim sine previa satisfactione, absolucionis beneficium impenderint et absolucionis beneficium impenderint et absoluciones huiusmodi irritas et inefficaces fore non immerito recensentes, huiusmodi supplicationibus inclinati, discretioni tue per apostolica scripta mandamus, quatenus, vocatis dietis penitenciariis et aliis, qui fuerint evocandi de premissis omnibus et singulis summarie, simpliciter et de plano, sine strepitu et figura iudicii, sola facti veritate inspecta, auctoritate nostra te diligenter informes, et, si per informationem huiusmodi ita esse reppereris, prefatos penitenciarios ut ea que circa absolutionis huiusmodi preter et ultra faeultatem eis per nos concessam in preiudicium iurisdictionis episcopi ac officialium predictorum attemptarunt, quantocius revocent et annullent ipsosque excommunicatos, suspensos et interdictos ad episcopum et officiales prefatos ab eisdem censuris absolvendos remittant, auctoritate predicta, monicione previa, per censuram ecclesiasticam appellacione remota, compellas, non obstantibus premissis ac felicis recordationis Bonifacii pape viij predecessoris nostri presertim qua cavetur ne quis extra suam civitatem et diocesim, nisi in certis exceptis casibus et in illis ultra unam dietam a fine sue diocesis ad iudicem evocetur, seu ne iudices a sede deputati predicta extra civitatem et diocesim, in quibus deputati fuerint, contra quoscunque procedere aut alii vel aliis vices suas committere, seu aliquos ultra unam dietam 238 Fiat ut petitur quoad forum iudiciale etc Datum Mantue, quinto idus Junii anno primo. Archief van het Vatikaan te Rome, Reg. 511, fol. 242—250; afgedrukt bij Dubrulle, blz. 34 en 35 en bij P. Fredericq, Bekeningen, blz. 159 en 160. 153. 1459, SEPTEMBER 1, MANTUA. — Bul van paus Pius II, waarbij hij, op aanvraag van den gardlaan der Minderbroeders te Diksmuide, den Mechelachen • aflaat uitbreidt tot de zieken, melaatschen en verdere arme heden, die niet in de voorwaarden zijn om hem te verdienen. Pius, etc. Dilecto filio Zegero, guardiano domus de Dixmuda ordinis fratrum minorum de observancia nuncupatorum, Morinensis diocesis, salutem, etc. Merentur exacte vite tue studia et magni labores, quos in obsequiis Romane ecclesie pertulisti, ut personam tuam sinceris affectibus prosequentes illa tibi favorabiliter concedamus, per que Christifidelium animarum saluti valeat provideri. Cum itaque, sicut exhibita"" nobis nuper pro parte tua humilis et devota petitio continebat, in civitatibus, terris, villis, opidis atque locis domiuii dilecti filii nobilis viri Philippi ducis Burgundie nunc subiectis sint quamplures pauperes leprosi et infirmi ac alie miserabiles persone, quibus gracie et indulgencie per felicis recordacionis Calistum papam iij predecessorem nostrum Christifidelibus in opido Machliniensi Cameracensis diocesis sub certis modo et forma concesse, non solum perutiles forent, sed etiam neRftssarie erunt, tarnen participes fieri nequeunt observata forma in literis apostolicis desuper confectis contenta, cum eisdem miserabilibus personis non subest facultas propter inopiam et paopertatem, nee potestas propter debilitatem et impotenciam; unde pie motus eis subvenire cupiens, diversis vicibus ab apostolicis nuntiis ceterisque prelatis ac doctoribus nedum tempore prelibati Calisti, verum etiam a felicis recordationis Nicolao papa V etiam predecessore nostro pro huiusmodi indulgenciis in dicto opido deputatis commissiones caritative postulatas pro ipsis miserabilibus personis obtinuisti eisque benigne in diversis predicte diocesis et locis , unde experiencia doctus ipsarum miserabilium personarum necessitatem sciens et salutem affectans nobis humiliter snpplicasti, ut earumdem animarum et quarumdam aliarum publicarum peccatricum ad Deum conversarum saluti providere de benignitate apostolica dignaremur. Nos igitur, qui omnium animarum salutem supremis desideriis affectamus, ipsis miseris misericordiam facere cupientes, tuis devotis ac humilibus precibius in hac parte inclinati, tibi, postquam huiusmodi nostre litere ordinario loei cum omni reverencia fuerint presentate et per eundem examinate, quod per te aut alium confessorem regularem aut secularem ipsi ordinario prius presentatum et per eundem ad audiendas confessiones admissum hinc 248 168. 1467, november 23, gent. — Acte der schepenen aangaande eene kist, die dienen moet om het geld van den pauselijken aflaat in de St. Janskerk te ontvangen. Scepenen vander kuere jn Ghendt kennen, dat de goede liede vander prochie van sHelicx Kerst thuerlieder begheerte, versoucke ende bede gheleendt hebben eenen couffre ghebonden met ysere, omme dien ghestelt te werdene in Sent Janskercke ter bewaernesse vanden appoorte vanden pardoenen ende indulgencien, van onsen heleghen vader den paeus gheconsenteert ende gheleyt inde voorseyde kereke. Ende de voorseyde indulgencien ghehendt ende gheexpireert zijnde, scepenen voornoumt beloven den voorseyden goeden lieden van sHelichs Kerst den voorseyden couffre weder te leverne in zulken weerde als hij nu es. Actum xxiij Novembris anno (XIIIJ0) LXVIJ*. Stadsarchief te Gent, Jaarregister 1467—1468, fol. 34 verso. 169. 1467, november 7 en december 27, gent. — Uittreksels uit de stadsrekeningen over de kosten van twee maaltijden, door den magistraat aangeboden aan den pauselijken „orateur" der aflaten mitsgaders aan andere geestelijke en voorname personen. Item van den costen ghedaen ter maeltyt, die in den name van dezer vorseyde stede ghegheven ende ghestelt was minen heere den orateur, ghesonden van onzen heleghen vader den paus vornoumt binnen derzelver stede, meester Janne Vincent, meester Janne Utenhove, meester Aristoteles ende meer andere met eeneghen van scepenen in 't scepenhuus van der kuere den viiBteB dach van November anno lxvij; droughen xxxij sc. x d. gr. Item van den costen ghedaen ter maeltyt, die in den name als boven ghestelt ende ghegheven was minen vorseyden heere den orateur, minen heere den suffregaen, diversschen docteurs ende meesters met eeneghen van der wet ende anderen notabelen mannen van der vorseyder stede den xxvijsten dach van December int vorseydn jaer lxvij; droughen xxxiij sc. iiij d. gr. Stadsarchief te Gent, Rekeningen, J. 1467—'68, fol. 304 verso, n°. 2 en 3. 170. 1467—1468, gent. — Uittreksel uit het Dagboek der Gentsche Collatie over den panselijken aflaat, in de St. Janskerk aldaar tweemaal verkrijgbaar gesteld. 't Jaer van gratiën, alzoo 't te Roome plach te zijne t'elcken Ljare, 't Sente Jans, ende begonste ten eersten vesperen van den addvente ende ghedurende tot der Drie Conynghendach lxviii, ende dien dach al ... . 253 181. 1469—1470, GENT. — Uittreksel uit de stadsrekening over de kosten, gedaan door den magistraat voor het schilderen van 28 groote en 1B kleine pauselijke schilden van den jubelaflaat door Hugo van der Goes. Item betaelt ten beveelne van scepenen Hughen van der Goes, schildere, ter causen van dat dezelve Hughe ghemaect heeft dertien schilden metter wapene van onzen heleghen vader den Paus ende bovendien noch xv mindere schilden van ghelyker wapene, omme de vorseyde schilden ghestelt te zine voor de poorten van dezer vornoemde stede ende elders, ter causen van der gracien ende pardoene, wezende binnen der zeiver stede. Stadsarchief te Gent, Rekening van 1470—1471. 182. 1469—1470, VLAANDEREN. — Aanteekening van den tijdgenoot Adriaan de But (f 1488) over den geweldigen aflaathandel van den pauselijken commissaris Lucas gedurende een tiental jaren in het graafschap. — Hij perste het volk meer geld af met zijnen aflaat dan de landvorst (hertog Karei de Stoute) met zijne ondragelijke en herhaalde belastingen. 1469. Hoe anno descendit legatus dominus Lucas ex parte summi pontificis et indulgentias a poena et a culpa, largitus est pro taxa praefixa denariorum, in pluribus villis Flandriae colligendo, summas magnas, quas, uti dixit, Romam direxit ad summum pontificem, et fere decennio fuit in colligendis occupatos; compertumque potuit esse ipsum plus gravasse populum quam principem patriae, qui tarnen super praedecessores suos visus est suum aggravasse populum in utrisque statu, talliis et exactionibus quadrigaliumque vectigalibus pro bellicis instrumentis, nunc ad patriam Leodiensem, nunc ad Ghelrenses aut alias subjugandas regiones. Rapiarium van Adriaan de But, uitgegeven door Kervijn de Letteuhove, in Chroniques relatives a la domination des ducs de Rouorgogne, deel I, blz. 506. 183. 1470, APRIL 19, ROME. — Bul van Paulus II, waarbij hij beslist, dat de jubelaflaat alle 25 jaren zal afgekondigd worden. Paulus episcopus, servus servorum Dei, ad perpetuam rei memoriam. Ineffabilis providentia summi Patris, qui, pro redemptione humani generis ejusque reconcilianda natura Ade prevaricatione perpetue mortis dampnatione mulctata, unigenitum suum vestem nostre mortalitatis assumere et post evangelice doctrine sacra erudimenta, vite quoque actus et ipsius conversationis exempla crucem voluit et mortem subire, laudabili imitatione nos instruit, et qui insufficientibus meritis vices ipsius Redemptoris tenemus in terris, summis enitamur studiis 254 gregetn dominicuni vigilantie nostre sua preordinatione eomunssutn, quem callidi hostis versucia a justicie limitibus sepe divertit, auctori nostro, qui non mortem, sed poenitentiam desiderat peccatorum reddere' acceptabilem et bonorum operum sectatorem, ut in extrema ultimique tremendi judicii ratione reddenda rigorem justitie et ultionis merite evitare possimus. Decet igitur nostre mentis intuitum ad ea vigili attentione convertere, per que supremi favoris suffragante praesidio, ita uuiversorüm christifidelium animarum salute prospiciamus utiliter et gratiarum spiritualium donis salubriter consulamus, quod adversus ipsius bostis astucias congruo valeat antidoto subveniri ipsique fideles eterne beatitudinis premia, largiente Altissimo, consequantur. Dudum siquidem, cum fida relatio antiquorum baberet, quod accedentibus ad bonorandam principum apostolorum de urbe basilicam magne concesse forent remissiones et indulgentie peccatorum, felicis recordationis Bonifacius papa octavus predecessor noster summo studio salutem appetens fidelium singulorum et attenta consideratione recensens, quod per beatissimos christiane fidei principes Petrum et Paulum sacrosancta Romana et universalis ecclesia religionis sumpsisset exordium ac evangelium Christi Rome resplenduisset, ut ib idem apostolornm princeps, gregis dominici pastores et ejusdem ecclesie columpne firmissime in speciali veneratione et honorificencia haberentur, ipseque predecessor fidelibus ipsis incomparabilem salutis thesaurum aperiret, de fratrum suorum consilio voluit atque decrevit, quod omnes, qui anno a nativitate Domini millesimo trecentesimo et quolibet anno centesimo extunc in antea secuturo ad ipsorum apostolorum basilicas de urbe accederent reverenter ipsasque, si Romani, ad minus triginta, si vero peregrini aut forenses, quindecim diebus continuis vel interpolatis saltem semel in die, vere tarnen penitentes et confessi, personaliter visitarent, suorum omnium peccatorum remissionem et veniam plenissimam obtinerent. Postmodum vero sancte recordationis Clemens papa sextus noster etiam predecessor ex premissis et nonnullis aliis animum suum moventibus causis indulgentiam antedictam ad annum quinquagesimum provida consideratione reducens auctoritate apostolica statuit, ut omnes christifideles, qui predictas basilicas et Lateranensem ecclesiam de quinquaginta in quinquaginta annis certo modo tune expresso devote visitaverint, eandem peccatorum suorum veniam consequerentur. Et successive pie memorie Gregorius papa undecimus similiter predecessor noster, cupiens et ecclesia beate Marie Majoris de urbe cum eisdem basilicis et Lateranensi ecclesia indulgencie privilegio decoraretur predicto, ex certa scientia voluit, statuit et auctoritate predicta ordinavit, quod qu^cunque Christifideles hujusmodi indulgentiam per ipsius Clementis litteras declaratam assequi affectarent, eandem ecclesiam beate Marie Majoris sicuti basilicas et Lateranensem ecclesiam supradictas visitare déberent et eciam tenerentur. Et deinde TJrbanus sextus in sua obedientia 255 öunCupatus provide considerans, quod etas hominum amplius solitoin dies haberetur pauciores ac deside'rans quam plurimos ejusdem indulgencie fieri participes, cum ad annum quinquagesimum propter brevitatem vite plurimi hominum minime perveuiant, ut populorum augeretur devotio, fides splenderet et charitas amplius invalesceret, ex eisdem et aliis non minoribus causis de fratrum suorum consilio annum quinquagesimum supradictum ad trecesimum tercium reducens statuit de fratrum suorum eorumden consilio et apostolice plenitudine potestatis, quod universi fideles vere penitentes et confessi, qui in anno a nativitate ejus Domini millesino trecentesimo nonagesimo et deinceps perpetuis temporibus de triginta tribus annis in triginta tres annos basilicas ac Lateranensem et sancte Marie Majoris predicte urbis ecclesias causa devotionis modo premisso visitarent, eandem consequerentur remissionem et veniam peccatorum; postremo vero postquam felicis recordationis Martinus quintus Bomanus pontifex predecessor noster reductionem per eundem Urbanum factam hujusmodi ratam habens et gratam, ipsam in mofirmitate persistere et anno trecesisua 3° supradicto observari debere censuerat et ad effectum deduci, anno ingruente predicto permiserat, prout observata extitit. Pie recordationis Nicolaus papa quintus similiter predecessor noster eorumdem predecessorum inherendo vestigiis predictas Clementis ejusdem concessionis litteras ratas habens et gratas, eas de fratrum nostrorum tune suorum consilio et apostolice potestatis plenitudine invocavit, approbavit snique scripti patrocinio communivit, indixitque, statuit decrevit et ordinavit, ut omnes christifideles vere penitentes et confessi, qui juxta formam in litteris Clementis predecessoris hujusmodi comprehensam in anno a nativitate ejusdem Domini nostri Jesu Christi millesimo quadringentesimo tune futuro basilicas et ecclesias antedictas visitarent, ut prefertur, omnium suorum peccatorum plenissimam indulgentiam consequerentur, prout in dietis litteris plenius continetur. Nos igitur, qui miseracione Altissimi, labentibus annis, regimini catholice et universalis ecclesie fuimus, divina dementia dispqnente, prefecti, provida consideratione non immerito attendentes humane conditiohis statum fragilem, ad peccandum proclivum et ad declinationem usque adeo celeri cnrsu (ut premittitur) properare; brevissimum quoque vite spacium, et peccatis nostris exigentibus, crebras pestilencias, varios morbos letiferos, gravissimas quoque Turcarum et infidelium adversus fideles persecutiones assiduas, atque universam christianitatem retroactia temporibus quassatam, adhuc variis non quidem minoribus injuriis lacessitam et calamitosis casibus et dispendiis subjacere, aliasque plurimas erumpnas in Christi popuiós adeo invaiescere, et eis atque aliis sinistris casibns plerumque causantibus, admodum pauci remissionum et indulgentiarum hujusmodi participes fieri mere(a)ntur, necnon attente considerantes, novum vel a moribus alienum non esse 256 pro varietate temporum antecessorum eorumdem statuta reduci ad spacium temporis brevioris; maxime pro salute animarum fidelium, quam tota mente appetimus, et juxta datam nobis a Domino gratiam assidue procuramus; ex premissis et quibusdam aliis non minoribus causis ad id animum nostrum induceutibus, annum trecesimum tercium hujusmodi de venerabilium fratrum eorundem consilio et ipsius potestatis plenitudine, ad annum vicesimum quintum reducentes, auctoritate, scientia et potestate premissis, statuimus et ordinamus, quod de cetero perpetuis futuris temporibus annus jubileus (plenarie videlicet remissionis et gratie ac reconciliacionis humani generis nostro piissimo Redemptori) cum omnibus et singulis etiam indulgentiis et peccatorum remissionibus supradictis, de viginti quinque annis in viginti quinque annos cum gratiarum actione et mentis jocunditate debeat ab omnibus christifidelibus frequentari ac eciam celebrari. Nos enim de omnipotentis Dei misericordia et ipsorum apostolorum auctoritate confisi, eisdem utriusque sexus fidelibus, qui in anno Domini millesimo quadringentesimo septuagesimo quinto, incipiendo a primis vesperis vigilie nativitatis Domini nostri Jesu Christi anni millesimi quadringentesimi septuagesimi quarti, et ut sequitur finiendo, et deinceps de viginti quinque annis in viginti quinque annos, basilicas et ecclesias antedictas alias juxta ordinaciones eorundem predecessorum devote visitaverint, ut prefertur, plenissimam peccatorum suorum omnium veniam elargimur. Attendant igitur universi fideles, qui ad racionem perspicue veritatis attingere querunt, ac in statera cordisjustolibramine ponderent suorum sarcinam peccatorum et, quando graviter se reos constituerint, ergo ipsum Redemptorem potentissimum divinam contra se clementiam provocando, debitorum suorum eciam relegant memoriale atque animo repetant hujus defluentis seculsi cursum ad exitum continuo properantis et iuexorabilem legem mortis et absque ullius acceptacionis beneficio omnibus esse indictam, que sine personarum dignitatumque delectu, cunctos reddit equales, nichilque esse in quo vanam hujus mundi gloriam manibus extollamus titulis, dum nascenti dies mortis indicitur ac per tacitos fallentesque decursus hujus vite mortalitas ad extremum diem fugaci temporis mobilitate raptatur; provide deinde considerent tremendi judicii diem, in qua omnia, que in corpore gessimus, sive bonum fieri sive malum reddituri erimus racionem et absque provocacionis effectu quisque propriam mercedem accipiet aut eterne beatudinis premia aut mortis perpetue et dampnacionis, eterne supplicia, quibus secunda mors finem imponere aut ea mitigare requivit. Et tandem, cum ita sit nichilque habeat humana mortalitas, quod bonorum omnium largitori digne retribuere possit, cum nullum in se bonum invenient, quod non sit ei liberaliter a Deo collatum, ut mortis hujus et diem dampnacionis tormenta evitet. Hiis 262 Dudum si quidem eupientes, et ecclesia Xanctonensis, que secundam in honore sancti Petri apostolorum principis extitit in toto orbe terrarum erecta et per Garolum magnum dotata et que sumptuoso plurimum opere edificari, ut accepimus, cepta erat, et ad cujus operis consummacionem necnou chori, claustri, navis et aliorum edificiorum ejusdam ecclesie reparacionem, que eciam deformitati subjacere videbantur et irreparabilem minabantur ruinam, proprie non suppetant facultates, sed ad hec christifidelium pia suffragia quam plurimum fore noscuutur oportuna, carissimi in Christo filii nostri Ludovici, christianissimi Francorum regis, ac dilecti Jacobi, fratris nostri, titnli sancti Crysogoni, presbyteri cardinalis Papiensis nuncupati, qui archidiaconatum de Muisio in dicta ecclesia ex apostolica dispensatione obtinet, piis supplicacionibus (et?) desideriis inclinati, indulgenciam et plenissimam peccatorum remissionem per felicis recordacionis Nicolaum quintum et Pium secundum Romanos pontifices predecessores nostros, christifidelibus dietam ecclesiam certis tune expressis diebus et temporibus visitantibus concessas cum certis facultatibus, prout in nostris inde confectis literis, quarum ac predecessorum eorundem literarum hujusmodi formas et tenorem, ac si de verbo ad verbum presentibus insererentur, haberi volumus pro expressis, plenius continetur, de novo concessimus et presentium tenore confirmamus ac in eorum robore, quo ad omnia et singula in eis contenta permanere volumus. Cum autem, sicut accepimus, a nonnullis revocetur in dubium, an dietam ecclesiam Xanctonensem modis et formis, ut in aliis literis nostris continetur, visitantes easdem tales ac tautas consequantur quales et quantas indulgencias, qui certas basilicas et ecclesias alme Urbis anno jubilei ad hoe deputatos visitantes consequuntur, et an episcopus, decanus et capitulum predicte ecclesie Xanctonensis per se et seorum confessores deputare valeant, Nos igitur huiusmodi ambiguitates de medio amputare et predicti dilectissimi filii nostri Ludovici christianissimi Francorum regis, et dilecte in Christo filie nostre Carole regine, eius consortis, piis iteratis precibus inclinati et amplioris gracie prerogativa dietam ecclesiam Xanctonensem prosequi volentes, ac eupientes ut dicta ecclesia ruine obvietur, necnon fidelibus ipsis donorum ei magis adaugeatur, quo ex hoe dono celestis gracie conspexerint se refectos literas ac indulgencias predictas, quo ad terminum festi Penthecostes ab occasu tercie ferie immediate sequentis usque ad occasum quarte ferie eciam immediate sequentis, harum nostrarum literarum serie apostolica auctoritate extendentes pariter et ampliantes, decernimus quod prefati, qui dietam ecclesiam, ut prefertur, visitaverint et manus adiutrices porrexerint, tantas ac tales indulgencias consequantur, quales et quantas fideles ipsi utriusque sexus anno jubilei alme Urbis certas basilicas visitantes, juxta nostrarum et predecessorum nostrorum super hoe confectarum literarum 263 tenorem, consecuti fuerunt ant consequi potuerunt et poterunt in futurum; indulgencias autem et remissiones ad instar jubilei et ipsum jubileum in forma ecclesie consueta, auctoritate predicta ex certa nostra sciencia de nostre plenitodinis potestate et de Domini miseracione, confisi tenore presentium eisdem visitantibus elargimur et indulgemus; volentes tarnen quod, ad instar ecclesiarum Urbis, dicti christifideles habeant visitare quatuor altaria, per dictos decanum et capitulum deputanda. Ut autem christifideles antedicti utriusque sexus et cujuscumque status ad eandem confluentes ecclesiam eonstituere pacem et animarum salutem presentesque indulgencias ad instar jubilei, Deo propicio, consequantur, purgatisque eorum cordibus ad illas suscipiendas 'constituantur prompciores spiritus et gracie salutaris episcopo Xanctonensi et capitulo predicte [ecclesie] Xanctonensis per se et seorsum damus facultatem, confessores tot quot voluerint ydoneos deputandi regulares vel seculares in dicta ecclesia et ejus cireuitu ac aliis in locis dicte eivitatis et suburbiis quiquid (?) episcopus, decanus et capitulum et confessores possint audire confessiones quorumcumque dietam ecclesiam visitancium et pro majori eorum quiete et conscienciarium examinacione, eciam per quatuor dies ante tempus huiusmodi indulgenciarum et in illo ac preter illud per quatuor alios dies eorum confessionibus diligenter auditis eos omnes et singulos ab universis et singulis summis excommunicacionibus a jure vel ab homine latis eciam ad instanciam preter anatbematizacionum suspensionum et interdicti aliisque summis censuris et penis quibuscumque canonicis undecunque et qualitercunque contractis, necnon ab omnibus et singulis criminibus, excessibus et peccatis quarumeunque gravibus et enoiv mibus eciam sedi apostolice in genere vel in specie reservatis, acsi de omnibus mencio fieret expressa, specialis ac specifica, et que nobis et successoribus nostris deberetur exprimi et declarari ante eorum absolucionem per quasvis regulas aut constitutiones nostras vel predecessorum nostrorum Romanorum pontificum seu eorum aliquem aut quavis alia scripta apostolica adeo sedi apostolice reservata forent, quod in generali concessione minime comprehendi valerent, quibus omnibus et singulis quo ad hoe derogatum esse volumus et expresse ac ex certa sciencia per presentes derogamus, absolvere et penitentiam salutarem injungere omnemque inhabilitatis et infirmie maculam perjurio aut quocumque alio modo contractam abolere et ad pristiuos honores, privilegia, status •koiügnitates, acsi supradictam maculam minime contraxissent, reducere, juramenta quecunque relaxare, jejunia cuncta, si vote vel alias ad illa obligati existant, remittere, et in alia opera pietatis commutare. Preterea episcopo, decano ac capitulo prefatis, aut ab eis specialiter deputatis, damus facultatem dispensandi super quacunque irregularitate qualitercunque contracta, et cum symoniace vel alias non rite et canonice promotis vel ordinatis, scienter vel ignoranter, eciam si 264 mediatores hujusmodi forent, ut ad omnes eciam presbyteratus ordines promoveri et in eis licite ministrare possint et eos habilitandi ad dignitates canonicatus, prebende et quecunque alia beneficia secularia vel regularia eis conferenda, si alias illorum capaces forent, ut recipere et obtinere valeant. Insuper decano dicte ecclesi et dilecto filio Raymundo Peraudi, sacre theologie professori ac dicte ecclesie canonico, ae collectori vel subcollectori nostro, conferendi eisdem symoniacis de novo, priusquam abreniunciaverint in eorum manibus dicta beneficia sic per symoniam habita et obtenta, ac eos restituendi dietis beneficiis vel officiis et de fructibus male perceptis componendi et remittendi, secundum quod opus fuerit et prout eisdem decano, collectori et subcollectori videbitur faciendum, necnon vota quecunque excepta commutandi et relaxandi, per presentes concedimus facultatem. i Preterea volumus, ut si christifideles utriusque sexus infra decennium prefixum terminum indulgenciarum de bonis suis pro reparacione dicte ecclesie Xanctonensis speciali intencione pie distribuerint vel per nuncios capituli miserint, eciam prius dictum decennium possint eligere confessorem secularem vel regularem, qui eos ab excessibus et delictis, preterquam sedi apostolice reservatis, tociens quociens opus fuerit, absolvere possit, et in articulo mortis plenariam suorum peccatorum remissionem eis valeant impartiri. Et quia sepe numero contingere poterit, ut hii de quibus exemplum dubitatur quod sint ab hoe seculo migraturi, qui virtute harum nostrarum literarum se fecerint absolvi sub plenarie remissionis forma, ea vice ab hac luce non decedant et ideo a nonnullis vertitur in dubium, an eciam dato, ut prefertur, quod ab hac luce non decesseriat, fuerint plenariam peccatorum remissionem consecuti, nos hujusmodi ambiguitate dubium volentes de medio amputare, volumus, decernimus et declaramus, tales suorum peccatorum plenariam fuisse consecutos remissionem, et eciam volumus nichilominus in futurum tociens quociens ad talem statum pervenerint, ut verisimiliter de eorum morte dubitatur et in mortis articulo hanc nostram indulgenciam, quoad plenariam 'remissionem ipsis suffragari. Ceterum inopie pauperum paterno compacientes affectum, ne in prejudicium anime cedat corporalis paupertas, motu proprio et ad nullius instanciam sed de mere nostra liberalitate concedimus, ut si qui christifideles devocione accensi, paupertate tum oppressi, predictarn ecclesiam Xanctonensom visitaverint, et pro reparacione, conservacione et manutencione ejus manus adjutrices minime poriigere valeant, dum tum in dicta ecclesia pro incolumitate sancte Romane ecclesie et augmento fidei Christi et carissimi filii nostri christianissimi regis Francie ejusque consortis, carissimi infantis dalphinii Vienensis et ceterorum liberorum et regni Francie prosperitate ad Dominum preces effuderint, prefatum indulgenciam modo et forma suprascriptis consequi valeant. i Ceterum cum hii, qui obsequiis 266 predictis volumus et decernimus, ut ejusdem istius millesimi quadringentesimi septuagesimi sezti anni quatuor diebus continuis, in quibus commodius fieri possit, a primis vesperis illius solempnitatis aut festivitatis quam decanus et capitulum dumtaxat duxerint eligendam, usque ad occasum quarte diei immediata sequentis hujusmodi nostre indulgencie, quo ad omnia et singula, ut in.aliis et hujusmodi nostris literis plenius continetur, plenum sorciantur valorem et effectum, non obstantibus quibuscunque in contrarium facientibus. Ne aatem papa alias indulgencias in illis forsan partibus concessas et in posterum concedendas, premissarum indulgenciarum ampliacio impediatur, aut christifidelium mentes ab illorum salutari premio retrahantur, universis et singulis cujuscunque dignitatis, status, gradus, ordinis vel eondicionis aut preeminencie personis, ne in civitate Xanctonensi alias indulgencias plenarias publicare aut execucioni demandare seu publicari seu execucioni demandari facere presumant aut permittant sub excommunicationis late sentencie pene corporali districtius inhibenda alias indulgencias plenarias, quo ad civitatem et diocesim Xanctonenses predictas dicto durante decennio suspensas nulliusque firmitatis existere decernentes. Verum quia forsan nonnulli malignitatis imbuti spiritu in publicacionibus indulgenciarum ei literarum hujusmodi se remissos seu rebelles vel negligentes reddere niterentur, eisdem auctoritate, sciencia et tenore quibus supra statuimus atque decernimus, quod quicunque locorum ordinarii,' eciam metropolitani aut eorum vicarii vel officiales seu abbates aut alicujus cujuscunque dignitatis ecclesiastice seu alie inferiori gradu constituti seu parrochialium ecclesiarum pectores seu eorum vicarii et locumtenentes vel alias ecclesiastice vel mundane cujuscunque dignitatis, status, gradus, ordinis vel eondicionis, qui pro parte dictorum decani et capituli dicte ecclesie fuerint requisiti, eciam si religiosi mendicantes vel non mendicantes fuerint, non obstante quoqunque privilegio quo ad hoe, quod minime eis volumus suffragari, presentes literas et singula in eis contenta, ut ad veram singulorum fidelium noticiam deveniant, debite non publicaverint et illas publicari non permiserint seu se in illis affectata malicia negligentes aut rebelles reddiderint, excommunicacionem summam cum suspensione a divinis volumus et decernimus eosdem ipso facto incurrere, a qua quidem summa non nisi a nobis vel successoribus nostris Romanis pontificibus canonice intrantibus, preterquam in mortis articulo et priusquam condignam fecerint satisfaetionem, absolvi possint et valeant, declaramus eos similes censuras et pen.as incursuros, si aliquid directe vel indirecte exigere pro publicacione earundem presumpserint, precipientes sub similibus penis, quatenus per suas literas faciant et permittant publicare. Volentes quoque, motu et auctoritate predictis, ut omnes contradictores aut quovismodo impedientes predictarum nostrarum indulgenciarum denunciacionem aut publicacionem decanus et capitulum 267 aut noster collector vel subcollector possint publice exeommunicatos facere denunciari, non obstantibus quibuscunque similium vel aliarum quarumcunque indulgenciarum specialibus vel generalibus suspensionibus et revocacionibus per nos aut predecessores et forsan successores nostros de illis ex quacunque causa vel racione, eciam si pro quacunque expedicione contra Christi nominis inimicos vel sub quavis verborum forma factis vel fiendis, quas, eciam si de illis earumque totis tenoribus speciales et expressa et non sub condicione mencio habenda foret, ad literas et concessionem hujusmodi se minime extendere decernimus per presentes. Et insuper quia difficile esset, quod litere originales presentes ad cujuscumque presenciam deferrentur, volumus ac dietis auctoritate et tenore decernimus, quod earum transsumptis sub sigillo cujuscunque antistitis et manibus dominorum notariorum publicorum debite subscriptis aut decani et capituli predicti ecclesie sigilli impressione munitis fides adhibeatur indubia in omnibus et per omnia et illis ubique stetur, ac si originales litere exhiberentur. Nulli ergo omnino homini liceat hanc paginam nostre confirmacionis, extensionis, ampliacionis, constitutionis, elargicionis, indulti, derogacionis, concessionis, suspensionis, statuti, precepti et voluntatis iBfringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoe attemptare presumpserit, indignacionem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum eius se noverit incursurum. Datum Narvie *) anno incarnacionis dominice millesimo quadringentesimo septuagesimosexto, tercio Nonas Augusti, pontificatus nostri anno quinto. Bibliotheek der Hoogeschool te Gent, Hs. 287 (Cat. 138, Acta varia, bullae et litterae summorum pontificum et episcorum), fol. 1—6. 189. 1477, september 14, utrecht. — Brief, gericht door den magistraat der stad Utrecht aan den pauselijken commissaris Lucas, bisschop van Sebenico, om hem te verzoeken den aflaat van Paulus ET. (1475) aldaar te komen afkondigen. Reverendissimo in Chrüto patri et domino domino Luce episcopo Sibenicensi, sancte sedis apostolice ad ducatwn Bourgondië, ac alia olim inclite memorie Carolo duci Bourgondië subjecta dom.inia, nuncio et oratori, cum potestate legati de latere destinato, domino nostro colendissimo. Reverendissime pater et domine colendissime post plurimas recommendationes. Cum iam, ut, accepimus, sanctissimus dominus noster papa vestre reverendissime paternitati indulgentias anni jubilei, olim in dominiis inclite memorie Caroli ducis Bourgundie publicatas, ad 1) Eerst stond geschreven: Rome. 268 adjacentia loca prorogandi, extendendi, pouendi et ordinandi, plenam concesserit facultatem, rogamus quam maxime et hurnillime, quatenus V. R. paternitas cum hujusmodi indulgentiis, que in dominiis circumvicinis undique publicate sunt, civitatem nostram Trajectensem honorare hoe tempore velit et dignetur. Nos enim tales nos iterum exhibebimus, ut gaudebit se nobis morem gessisse E. V. R. paternitas, quam feliciter valere plurimum optamus. Ex civitate Trajectensi sub signeto ejusdem, quo utimur dietim, die XIIII Septembris anno etc. LXXVII. Stadsarchief te Utrecht, Brievenboek, p. 270; afgedrukt bij K. Burman, Utrechtsche Jaarboeken, deel III, blz. 189, vermeld door W. C. Ackersdijck in het Archief voor Kerkelijke Geschiedenis, deel III (1831), blz. 420. 190. 1477, OCTOBER 6, UTRECHT. — Bekendmaking van den magistraat over den pauselijken aflaat te verdienen tot op St. Thomasdag (29 Dec), met een vrijgeleide voor de vreemde bezoekers, loopende tot Kerstdag inbegrepen. Des manendages nae Vietoris. Alsoe onse heilige vader die paeus van Romen uut zynre gehéelrè craft ende goedertierenheit gegont ende bevolen heeft den eerweerdigen in' Goide vader ende heere heren Lucas, bi der gracien van Goide bisscop van Sibinicensis, ende legaet des stoels van Romen, alsulke aflaet, als men in dat gulden jaer te Rome te verdienen placht te leggen, dair dat best dienen zeil; soe heeft die voirscreve legaet, nut gracien ende sonderlinge minne, die hy tot onser stat heeft, dat selve aflaet alhyr geset ende geordiniert te verdienen in den Doem alhyr, op sulke ordinancien, alss dairop gemaict is; ende dat selve aflaet sell ingaen op sunte Lucas dach naistkomende, duerende tot sunte Thomas dach dair naistvolgende. Dess geeft men geleyde allen den genen, die alhyr, om hoir aflaet te verdienen ende te winnen, komen sellen, nu rechtevoert ingaende ende duerende totten heiligen Korsdach naistkomende, ende dien dach ali, uutgenomen die onss gnedige heeren van Utrecht off onser stat viande off ballinge off voortvluchtige zijn, off die van koeren off van broiken uut onser-stat zijn. Stadsarchief te Utrecht, Binirspraakboek, fol. 99™.; afgedrukt bij K. Burman, Utrechtsche Jaarboeken, deel III, blz. 190, vermeld door W. C. Ackersdijck in het Archief voor Kerkelijke Geschiedenis, deel UI (1831), blz. 420. 191. 1478, MAART 13, DEVENTER. — Op perkament geschreven aflaatbrief door den pauselijken commissaris Lucas, bisschop van Sebenico, verleend aan Margaretha van Voirst en aan haren echtgenoot Johannes, uit het Utrechtsche bisdom. Lucas, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Sibenicensis, sanctis- 269 simi in Cristo patris et domini nostri domini Sixti divina providentia pape quarti referendarius et nuncius cum potestate legati de latere destinatus, necnon indulgentiarum anni jubilei executor unicus, nniversis et singulis presentes litteras inspecturis salutem in Domino sempiternani, Notum facimus quod dilecta nobis in Cristo Magareta Johannis van Voirst, Trajectensis dyocesis, in loco pro hujusmodi indulgentiis consequendis per nos ordinato comparuit et ibidem uni ex confessoribus ad audiendas advenientium confessiones deputato confessa et secundnm litterarum apostolicarum super eisdem indulgentiis concessarum tenorem absoluta, ordinaciones per nos factas ut asseruit adimplevit, quodque propterea Johannes van Voirst, ejus maritus, omnesque et singuli de sua familia domestica ejus pro nunc existentes, qui similiter penitentes et confessi in loco, pro hujusmodi indulgentiis consequendis per nos ordinato, septem loca ibidem visitanda visitaverint, absque alicujus contributione ad capsam repos indulgentias hujusmodi et plenissimam peccatorum suorum remissionem consequentqr; si vero quomodolibet impediti commode personaliter comparere non possunt, septem ecclesias sive capelias aut altaria juxta congruentiam loei in quo degunt per confessorem, quem quilibet seu alter ipsorum eligendum duxerit eis deputandas octo vicibus in octo distinctis diebus penitentes et confesse visitare, aut loco earundem visitacionum, si eas commode facere non valuerint, alia devotionis seu pietatis opera per eundem confessorem eis injungenda adimplere teneantur. Insuper idem sanctissimus dominus noster papa per alias suas litteras, ut ex predictarum anni jubilei indulgentiarum sicut pretactum et assecutione salutis sue fructum et gratiam consequi valeat uberiorem, sibi ac omnibus et singulis de sua familia *} domestica in presentiarum existentibus, qui pretactas anni jubilei indulgentias etiam consecuti fuerint, ut confessorum ydoneum secularem vel cujusvis ordinis regularem eligere liceat, qui, ejus et eorum confessionibus diligenter auditis, eum aceos ab omnibus et singulis criminibus excessibus delictis et peccatis '*) quantümcunque gravibus et enormibus, et si talia fuerint, propter què sedes apostolica merito esset consulenda, adhuc semel in vita ac etiam in mortis articulo absolvere necnon plenariam remissionem et indulgentiam concedere valeat, ex gratia speciali concessit et indulsit facultatem. In quorum omnium fidem et testimonium has nostras litteras sigilli nostri quo in talibus utimnr jussimus appensione communiri. Datum Davantrie anno Domini millesimo quadringentesimo septuagesimo octavo, die vero decima tertia mensis Martii. Forma absolntionis. Misereatur tui etc. absolutionem et remissionem etc. Dominus noster 1) Het volgende stuk leest hier: de vestris familia ac gremio. 2) t » » » » : peccatis vestris. 270 Jhesus Cristus per suam piissimam misericordiam te absolvat et ego auctoritate ejus et beatorum Petri et Pauli apostolorum ac sanctissimi domini nostri pape michi commissa et tibi concessa te absolvo a vinculo excommunicationis, si incidisti, et restituo te sanctis sacramentis ecclesie ac unioni et participationi christifidelium, et eadem auctoritate te absolvo ab omnibus et singulis criminibus excessibus delictis et peccatis tuis quantumque gravibus et enormibus, etiam si talia fuerint propter que sedes apostolica merito consulenda foret ac de ipsis eadem auctoritate tibi plenariam indulgentiam et remissionem confero, in nomine Patris etc. *) Et nota quod in articulo mortis adjungenda est hec clausula: si tarnen ab ista egritudine non decesseris, plenariam remissionem et indulgentiam tibi eadem auctoritate in mortis articulo conferendam reservo in nomine Patris etc. Amen. (Op de plica staat:) R. Wijssonis. Rijksarchief te Arnhem, Archief van de voormalige commanderie van St. Jan te Arnhem, n°. 195; op perkament geschreven; het zegel, dat aan een doorgestoken perkamenten strook heeft gehangen, is weggevallen. Drie gelijkluidende gedrukte ailaatbrieven van Lucas bevinden zich in het museum Meermannianum te 's Gravenhage, nrs. 32, 33, 34, waarvan de twee laatste met andere typographische letters dan het eerste. 192. 1478, maart 19, deventer. — Geschreven aflaatbrief, door den pauselijken commissaris Lucas, bisschop van Sebenico, verleend aan den proost, den prior en de monniken van het klooster Bethlehem bij Doetichem. Lucas, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Sibenicencis ..... executor unicus, dilectis nobis in Christo venerabilibus religiosis viris preposito ac priori conventus monasterii de Belheyme ordinis canonicorum regularium necnon omnibus et singulis religiosis ejusdem conventus salutem in Domino sempiternam. Expositum est nobis pro parte vestra, vos ad optinendum plenissimas anni jubilei indulgentias ingenti desiderio afBci, sed tarnen ad locum pro hujusmodi indulgentiis consequendis per nos ordinatum commode personaliter venire non posse. Quare pro parte vestra nobis fuit humiliter supplicatum, ut vobis super hoe providere dignaremur. Nos igitur devotis vestris supplicationibus inclinati vobis ac omnibus et singulis de vestris familia ac gremio in presentiarum existentibus harum serie apostolica auctoritate nobis desuper concessa, ut confessorem ydoneum secularem vel cujus vis ordinis regularem eligere liceat, qui, vestris et eorum confessionibus diligenter auditis, vos ac eos ab omnibus et singulis vestris et eorum peccatis criminibus excessibus et delictis, 1) Het volgende stuk leest: Patris et Filii et Spiritus Sancti, Amen. 280 pervenerint, salutem in Domino sempiternam et nostris et premoverius (?) apostolicis parere mandatis. Gum nobilis ac vir spectabilis, presentium lator dominus Johannes de Poyerle, alias de Herentals, filins noster dilectus, miles, parcium Brabantie Cameracensis dyocesis, suis manibus nobis presentavit sanctissimi in Christo patris ac domini nostri domini Sixti, divina providentia pape quarti ac suorum antecessorum summorumque pontificum, veram bullam cum filis sericis rubeique coloris more Romane curie litteris apostolicis ac plumbeo sigillo munitam. Quam nos post osculum pacis omni cum reverentia et honore debitis suscepimus, vidimus, palpamus et diligenter attendentes, legi fecimus; post hanc visionem et examinacionem, eam bullam sanam, integram, illesam, non viciatam, non cancellatam nee rasam nee in aliqua sui parte snspectam omnique simili specie surreptionis aut fraudis prorsus suspicione carentem, legentesque de verbo ad verbum reperimus et invenimus, cuius insertionem longam causa brevitatis dereliquimus. Erat tenor eius in summa sua: Prefatus dominus Sixtus apostolicus petit, vult et mandat universis et singulis Christifidelibus ubilibet constitutis, spiritualibus et secularibus, sub certis penis et censuris ecclesiasticis, ob virtntum merita in actibus bellicis contra Sarracenos et Turcos in amorem et in fervorem christiane religionis longo tempore et multis vite periculis per dominum Johannem prenominatum jamque confectum senio membrorum minus potentem et in temporalibus pauperem, sibi nunc subveniri et succurri. Nos itaque mandatis apostolicis parentes et moti eminentibus virtutibus predicti domini Johannis militis supradicti, bullam et provisionem approbamus et admittimus. Maudamus igitur universis et singulis prelatis spiritualibus et temporalibus, universis et singulis etiam parochialium ecclesiarum rectoribus, singulis Christifidelibus, religiosis aut secularibus per predictarn nostram civitatem ac dyocesim constitutis, ut sibi manus misericordes et pias elemosinas secundum formam et intencionem apostolice bulle et sub penis in eisdem contentis porrigant eumque consolenter succurrant. Nosque in confirmacionem et approbacionem bulle et apostolicarum indulgenciarum et specialem amorem et favorem predicti Johannis militis omnibus nobis subiectis sibi pie humanitatis beneficia secundum formam et tenorem bulle impendentibus de nostra auctoritate quadraginta dies indulgentiarum de injunctis penitenciis impertimur et concedimus, vere tarnen confessis et contritis. Datum nostro sub sigillo, anno domini millesimo quadringentesimo septuagesimo novo, die decima quinta mensis Junij. De et super quibus omnibus et singulis premissis preassertus miles sibi peciit a nobis notarijs publicis subscriptis ad opus quorum interest aut interesse poterit unum vel plura fieri atque confici publicum seu publica instrumentum vel instrumenta. Acta sunt haec Amstelredammis in choro parrochialis 283 gehangen an dit transfix, dat doer dit transsump gesteken is. Int jair ons Heren dasent vierhondert negen ende tseventich op onser lyever Vrouwen avont Annunciacio. Stadsarchief te Kampen, Reg. Diversorum B, fol. 48. Afgedrukt door Nanninga Uitterdijk, Valsche aflaatbullen 1481, in Bijdragen tot de geschiedenis van Overijssel, deel VII (1883), blz. 195—197. 206. 1480, APRIL 6, MECHELEN. — Gedrnkte aflaatbrief, door den pauselijken commissaris Lucas, bisschop van Sebenico, verleend aan Johannes Swijmen, aan zijne wettelijke echtvrouw Elisabeth Swijmen en aan Christina Swijmen, allen uit het bisdom Luik. Lucas, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Sibenicensis, referendarius sanctissimi in Christo patris et domini nostri domini Sixti divina providentia pape quarti, nnncius, orator et commissarius cum potestate legati de latere, necnon indulgentiarum sacri jubilei executor unicus a dicta sede specialiter deputatus, universis et singulis presentes litteras inspecturis salutem. Notum facimus, quod dilecttes nobis in Christo Johannes Swijmen, Leodiensis diocesis, in loco pro hujusmodi indulgentias consequendo per nos ordinato comparuit, et ibidem uni ex confessoribus deputatis confessus, et secundum litterarum apostolicarum super eisdem indulgentiis concessarum tenorem absolutwa, ordinationes per nos factas adimplevit, atque propterea Elisabeth Swijmen, ejus uxor, ac Cristina Swijmen, ac omnes et singuli de sua familia domestica pronunc existentes, qui similiter penitentes et confessi in loco indulgentiarum predicto, sacra loca ibidem visitanda visitaverint absque aliqua contributione indulgentiam hujusmodi et plenissimam peccatorum suorum remissionem consequent ur; si vero impediti commode personaliter comparere non potuerint, septem ecclesias sive capelias aut altaria, juxta congruentiam loei in quo degunt, per confessorem quem quilibet ipsornm elegerit eis deputanda, octo vicibus visitare, aut loco visitationis hujusmodi alia devotionis seu pietatis opera per eundem confessorem eis injungenda adimplere teneantur. Insuper idem sanctissimus dominus noster papa per alias suas litteras, ut ex predictarum litterarum jubilei, sicut pretactum est, assecutione salutis fructum et gratiam consequi Valeant, uberiorem sibi ac omnibus et singulis de dicta familia existentibus, qui indulgentiam predictarn consecuti fuerint, ut prefertur, quod confessor idoneus secnlaris vel regularis, quem quilibet ipsorum in suum elegerit confessorem ipsorum et cujuslibet eorum confessionibus diligenter auditis pro commissis per eos quibusvis criminibus, excessibus, delictis et peccatis, quantumcunque gravibus et enormibus, eciam si talia fuerint propter que sedes apostolica sit merito consulenda, plenam semel in vita et semel in mortis 284 articulo indulgentiam et remissionem eis et cuilibet ipsorum concedere, ac eos eciam in aliis prefate sedi non reservatis casibus, totiens quotiens fuerit oportunum, absolvere valeat, ex gratia speciali concessit atque indulsit. Iu quorum fidem premissorum bas nostras litteras sigilli nostri, quo in talibus utimur, fecimus appensione communiri. Datum Machlinie, Camerace)isis diocesis, anno a nativitate Domini millesimo quadringentesimo octuagesimo die vero sexta mensis Aprilis, pontificatus prefati sanctissimi domini nostri Sixti anno nono. Forma absolutionis. Misereatur tui, etc. Absolutionem et remissionem, etc. Dominus noster Jhesus Christus per suam piissimam misericordiam te absolvat, et ego auctoritate ejus et beatorum Petri et Pauli apostolorum ac sanctissimi domini nostri pape michi commissa et tibi concessa te absolvo a vinculo excommunicationis, si incidisti, et restituo te sanctis sacramentis ecclesie ac unioni et participationi Christifidelium et eadem auctoritate te absolvo ab omnibus et singulis criminibus, excessibus, delictis et peccatis tuis quantumcunque gravibus et enormibus, eciam si talia fuerint, propter que sedes apostolica merito consulenda foret, ac de ipsis eadem auctoritate tibi plenariam indulgentiam et remissionem confero. In nomine Patris et Filii et Spiritis sancti, Amen. Et nota quod in mortis articulo adjungenda est hec clausula: Si tarnen ab ista egritudine non decesseris, plenariam remissionem et indulgentiam tibi eadem auctoritate in mortis articulo conferendam reservo. In nomine Patris, etc. Bibliotheek der Hoogeschool te Gent, origineel op perkament gedrukt met afhangend zegel, waar nog een fragment rood lak aan vast is. (Vroeger eigendom van den heer Or. Frans Straven, stadsarchivaris te St. Truiden, die mij het stuk bereidwillig liet onderzoeken en afschrijven.) 207. 1480, APRIL 28, HAARLEM. — Gedrukte aflaatbrief, door den pauselijken commissaris Lucas, bisschop van Sebenico, verleend aan de tien volgende heeren van S'. Jan van Jerusalem te Haarlem: Nicolaas van Scoten, zoon van Garbrand, commendator, Arnold van Schoonhoven, prior, Mr. Pleter de Beets, pastoor te Heemskerk, Simon zoon van Jan, pastoor te Hazerswoude, Florentius zoon van Adriaan van Wijck, Jacob zoon van Nicolaas van Delft, Jan zoon van Jan van Wijck, Jacob van Haarlem, zoon van Geraard, Nicolaas zoon van Nicolaas en Pieter zoon van Wijbrand, allen ordebroeders, alsmede aan Mr. Willem van Schoten, Dirk Florentii en Dirk Arnoldi, dienaars van den heer commendator voorzegd. Lucas, Dei et apostolice sedis gracia episcopus Sibenicensis et salutem. Notum facimus, quod dilecti nobis in Christo religiosi ethonesti viri 285 fratres et domini Nycolaus de Scoten, filius Garbrandi commendator, dominus Arnoldus de Schoenhovia prior, magister Petrus de Beets pastor in Heemskerck, dominus Symon filius Johannis pastor in Hazaertswouda, dominus Florentius filius Adriani de Wyck, dominus Iacobus filius Nicolai de Delf, dominus Johannes filius Johannis de Wijck, dominus Iacobus de Haerlem filius Gerardi, dominus Nycolaus filius Nycolai et dominus Petrus filius Wibrandi, capitulares et conventuales domus sancti Johannis ordinis Iherosolimitani opidi Harlemensis Trajectensis dyocesis et Magister Wilhelmxis de Schoten, Theodoricus Florentii, Theodoricus Arnoldi, servitores praelacti domini commendatoris, in loco pro hujusmodi indulgenciam consequendo per nos ordinato comparuerunt. Et ibidem uui ex confessoribus deputatis confessi et secundum litterarum apostolicarum super hujusmodi indulgenciam concessarum tenorem, ordinaciones per nos factas adimpleverunt. Idcirco praefatus sanctissimus dominus noster papa per alias suas litteras fecimus appensione communiri. Datum in Haerlem anno a nativitate Domini millesimo quadringentesimo octuagesimo die vero vicesima tercia mensis Aprilis pontificatus prefati sanctissimi d. n. Sixti anno nono. Forma absolucionis. Misereatur tui etc. Absolucionem et remissionem etc. Dominus noster Jhesus Christus Et nota quod in mortis articulo adjungenda est hec clausula In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Amen. Rijksarchief te Utrecht, Cartularium der commanderij van S». Jan n°. 679; afgedrukt bij F. Allan, Geschiedenis en beschrijving van Haarlem, deel II, blz. 298. —Voor de weggelaten gedeelten zie men den aflaatbrief van 6 April 1480 (ons n°. 206). 208. 1480, MEI 18, LEIDEN. — Gedrnkte aflaatbrief, door den pauselijken commissaris Lucas, bisschop van Sebenico, verleend aan Goelt, huisvrouw van Arnoldus Evrardi, en aan hare kinderen Aef, Katherina en Ewer, uit het bisdom Utrecht. Lucas, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Sibenicensis, Notum facimus, quod dilecta nobis in Christo Goelt, uxor Arnoldi Eurardi, in loco pro hujusmodi indulgencias consequendo per nos ordinatos comparuit et ibidem uni ex confessoribus deputatis confessa et secundum litterarum apostoliearum super eisdem indulgenciis concessarum tenorem absoluta ordinationes per nos factas adimplevit; quodque preterea Aef, Katherina et Ewer ejus proles ac omnes et singuli de sua familia domestica Datum in Leydis Trajectensis diocesis, anno a nativitate Domini 286 millesimo quadringentesimo octuagesimo, die vero mj» mensis Maij, pontificatus prefati sanctissimi d. n. Sixti anno nono. Forma absolutionis Stadsarchief te Leiden. Van het zegel is weinig overgebleven. — Beschreven door Campbell, Annales, 3« Supplement, n°. 1559». — Aef en Ewer (Evert) komen te dien tijde veel voor als voornamen in Holland. 209. 1480, MEI 18, AMSTERDAM. — Gedrukte aflaatbrief, door den pauselijken commissaris Lucas verleend aan Gijbertns Jacobsz., aan zijne vrouw Breekt, aan zijnen zoon Jacob en aan Obrech, bloedverwant van Brecht. Lucas, Dei et apostolice sedis gratia episcopus . ^ . . • salutem. Notum facimus, quod dilectua nobis in Christo Oijbertus filius Jacobi, Trakctensis diocesis, in loco adimplevit, quodque propterea Brecht uxor ejus, Jacobus filius Gijsbertj preSLicti et Obrech predicte Brecht ac omnes et singuli appensione communiri. - Datum in Amsterdamme, anno a nativitate Domini millesimo quadringentesimo octuagesimo, die vero decima octava mensis Maij, pontificatus prefati sanctissimi domini nostri Sixfi anno nono. Forma absolutionis, etc Koninklijke Bibliotheek te 's Gravenhage; stuk met dubbelen perkamenten staart zonder zegel; op de vouw onderaan rechts de handteekening: Hen. Clerici. Druk van Joh. Veldener te Utrecht; beschreven door Campbell, Annales, blz. 442, n». 1556. 210. 1480, MEI 19, ROTTERDAM. — Gedrukte aflaatbrief, door den pauselijken commissaris Lucas verleend aan Johannes van Remmerswalle, aan zflne huisvrouw Margareta en aan hunne kinderen, allen uit het bisdom Utrecht. Lucas, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Sibenicensis, Notum facimus, quod dilectus nobis in Christo Johannes de Remmerswalle, etc. in loco ; quodque preterea Margareta, uxor predicti Johannis cum eorum liberis, Trajectensis diocesis, ac omnes et singuli de sua familia domestica Datum in Rotterdam, Trajectensis diocesis, anno a nativitate Domini millesimo quadringentesimo octuagesimo, die vero decima nona mensis May, pontificatus prefati sanctissimi domini nostri Sixti anno nono. Forma absolutionis Koninklijke Bibliotheek te 'sGravenhage, druk van Gerardus Leeu te Gouda; afgedrukt in facsimile bjj J. W. Holtrop, Monuments typographiques des PaysBas au quinzième siècle, blz. 74 en plaat n». 69(22). — Daar bij den datum de woorden Trajectensis diocesis gedrukt staat, is dit een bewijs, dat deze soort Van aflaten uitsluitend voor het bisdom Utrecht bestemd waren. 291 ende oic hier in den lande van voelen gueden geleerden ende geestlicken personen, die hem des verstanden, dat die bulle ende breve valsch weren, hééft hie dairmede gepracticiert ende afflaten, des hie geen macht en hadde, valschelicken gelacht hier in Sunte Michiels huys opten Oirt, dair vij rijnsgulden van genomen, voirt hier in den lande, in Hollant, in cloesteren, in geestlicken huysen op anderen plaitsen ende dairvan geit valschelicken gewonnen tot xxxv rjjnsgulden ende meer. Item dat hie valschelicken heefft doen maken ende seriven een vidimus off transsumpt uut onss heren breve van Utrecht die onse heer hem solde hebben gegeven, inholdende dat onse heer van Utrecht die voirsz. aflaten solde hebben confirmert ende bestedigt ende Johan voirsz. beliefft dairmede to practiceren ende die afflaten to leggen in kereken etc., als die breve ende bulle voirsz. inholden, welke onss heren brief hie niet en heefft ende oick ny gehat en heefft. Item dit voirsz. valssche vidimus off transsumpt heeft hie alhier in Campen doen valscheliken onderscriven van tween scrivers, in den name van tween notarij ende heeft der twyer notarij namen, scrifften ende teykenen valschelicken doen contrafeiten ende maken gelijc off sy dat selve gescreven ende mit oeren handen onderteikent hedden, inholdende dat die ij notarg onss heren van Utrecht breve van den afflaten voirsz. te confirmeren gesien ende uut gescreven hadden, dat al tosamen valsch is. Item dat hie dat holt geheten Lignum aloes hier in Campen gecofft heeft ende heeft dat ghiestlicken ende weerlicken personen hier in der stat ende oic to Hoirne gegeven, seggende, datt were van den holte des hilligen cruces ende heeft den luden dairmede bedroegen, ende als hie den luden dat holt gaff, dat van den hilligen cruce solde wesen, als hie segede, dede hie den holte groet eeren ende makede aldair voir den Inden valssche manière, den holte eeren te doene, gelijck offt van den hilligen cruce had geweest. vij Maij gladio ultore péremptus est. Stadsarchief té Kampen, Oervedeboek, fol. 220; afgedrukt bij Nanninga Uiterdijk, Bijdragen VU, bh. 197—199. 218. 1481, APRIL—MEI, LUIK. — Acte opgemaakt over het openen en ledjgen van den aflaatblok der orde van Jerusalem in twee achtereenvolgende maanden. Instrumentum publicum, mense Aprili et Maio 1481 exaratum, quoad pecunias Leodii colletras (sic) ad opus indulgentiarum ordinis Hierosolymitani. Anno a nativitate Domini XIIII0 octuagesimo primo, mensis Aprilis die deeima sexta, praesentibus in insigni ecclesia Leodiensi diseretis 292 viris Johanne Engelberti de Echt, Henrico de Styers, Arnoldo de Bruexleen et Theodrico .Spirinc, clericis, notariis publicis, testibus, apertus fuit pro prima vice truncus, in dicta ecclesia Leodiensi positus, pro collectione oblationum et pecuniarum oblatarum ad opus indulgentiarum ordinis Jherosolymitani in ipsa Leodiensi civitate; in quo .reperti fuerunt pro tune quadringenti sexaginta octo floreni Rhenenses, et quindecim stuveri communes, quos venerabilis pater dominus Robertus Bertrandi, decretorum doctor et dicti ordinis professus, tanquam substitutus procurator reverendissimi patris domini et fratris Johannis de Cardona, principalis procuratoris, illorum calculo desnper prius habito, secum detulit et portavit atque eosdem de et ex eodem trnnco se recepisse, habuisse et ad opus antetaeti ordinis assecutum fuisse recognovit sua sponte et confessus fuit, modo et forma in instrumento publico desuper confecto et per me notarium infrascriptum signato et subscripto latius descriptis. Super qüibus, etc. Deinde anno praescripto, mensis tarnen Maii die decima sexta, praesentibus in eadem ecclesia domino Jaspare de Morialmeiz, canonico Sancti Materni in ecclesia Leodiensi, Johanne Engelberti de Echt et Theodrico Spirinc, notariis publicis, testibus, apertus fuit secundario truncus praescriptus; in quo reperti fuerunt, illorum calculo debite praehabito, quingenti quadraginta novem floreni Rhenenses communes, decem et sex stuveri Burgondiae communes, et decem et octo solidi communis pagamenti Leodiensis, vernm viginti stuveris Burgondiae communibus, pro quolibet dictorum florenorum, necnon et viginti quatuor solidis dicti pagamenti Leodiensis pro quolibet dictorum stuverorum computatis. Quos antefatus dominus Robertus nomine quo supra ad se recepit et secum portavit sibique retinuit, illosque se de et ex praetacto trunco recepisse, habuisse, et ad opus antetaeti ordinis Jherosolymitani assecutum fuisse recognovit sponte et confessus fuit, modo et forma in praetacto publico desuper per me confecto et signato latius descriptis. Super quibus, etc. Demum anno et mense praescriptis, die tarnen XXIII mensis Maii praedicti, praesentibus in domo babitationis venerabilis viri domini et magistri Johannis de Ruella, collegiatae ecclesiae Sancti Petri Leodiensis canonici, discretis viris et honestis, eodem domino Johanne, necnon domino Johanne de Ponthe, presbytero, ejusdem ecclesiae canonico, et Renero de Molendino, testibus, antefatus dominus Robertus, nomine quo supra, sponte et ex certa sua scientia ac animo praemeditato, minime coactus ad hoe aut seductus, recognovit et in veritate confessus fuit praemissa omnia et singula fuisse et esse vera. Et eapropter venerabiles et circumspectos viros dominos decanum et capitulum dictae insignis ecclesiae Leodiensis, licet absentes tanquam praesentes, de praenarratis pecuniis per eum, ut praefertur, perceptis, habitis et assecutis, quitavit et quitos clamavit, de illisque apud dictum 293 ordiuem illiusque procuratores praedictos et quoscumque alios sua in ea parte interesse habentes, quitos et liberos per fidem suam corporaleen propter hoe loco juramenti corporaliter praestitam in manu meinotarii publiei legitime stipulantes et recipientes praestitam ac sub suspensione a divinis officiis et excommunicationis poenis tenere et servare convenit et promisit, dolo et fraude seclusis, renuntians, etc. Super quibus, etc. Oudarchief dér St. Lambertuskerk te Luik; afgedrukt bij de Ram, Documents relatifs aux troubles'du Pays de Liège blz. 688 en 689. 219. 1481, NA OCTOBER 21, LUIK. — Aanteekening van Adrianus de Veteri Busco over den pauselijken legaat Sylvester en de aflaten door hem verleend. In die S. Severini venit Leodium dominus Sylvester, episcopus Glugiensis, nuntius apostolicus ad colligendam decimam contra Turcos, habens etiam commissionem visitandi et reformandi monasteria cujüscumque ordinis exemta et non exemta. Quapropter clerus fuit demandatus, et forenses appellaverunt, intranei voluerunt magis concordare cum eo, sed non fuerunt concordes. Ipse incoepit visitare ad Gruciferos, ad Garmelitas, ad Praedicatores et ad S. Laurentium, sed solum pro forma. Tandem acceptata fuit via concordiae post muitos tractatus, et debebat colligi una propina ad quartam partem subsidii. Item, ad instantiam praepositi et capituli de majori dedit indulgentias G dierum bis, qui intersunt laudibus B. Mariae Salve regina misericordiae, quibus dominus Leodiensis XL dies superaddidit. Item, ad supplicationem abbatis S. Laurentii dedit omnibus visitantibus monasterium S. Laurentii in festis reliquiarum, et infra octavas, et omnibus feriis quintis, et dies indulgentiae. Et ad preces fratris Adriani de Veteri Busco, dedit omnibus visitantibus capellam S. Laurentii in Glons, centum dies indulgentiarum.. Fuit tune mirabilis mutatio de abbate de Rode, et prior Bonorum puerorum volebat esse, et fuit Leodii consecratus, et deinceps non comparuit. Adriani de Veteri Busco,,Rerum Leodiensium sub lleinsbergio et Borbonio episcopis bij Martène et Ourand, Amplissima Collectio, deel IV, kol. 1374. — Eene aanteekening over den atlaat der abdij van S. Laurens en den tekst van betere uitgave van C. de Borman, Chronique d'Adrien d'Oudenbosch, blz. 265; den aflaatbrief voor de kapel van Glons (Luik, 26 April 1482) vindt men ter Koninklijke Bibliotheek te Brussel, HS. 9700, fol. 4 en 5. Van dit laatste stuk heet het: „Indulgencias quas impetravit frater Adrianus de Veteri Busco". 220.' 1481, DECEMBER 16, ROME. — Aanteekening uit een handschrift der 16do eeuw (Den Haag) over een bnl van dien datum, door paus Sixtus IV verleend aan de Minderbroeders, de zusters Clarissen, de broeders en zusters van den derden regel van St. Franciscus, om ook buiten Rome de pauselijke aflaten te verdienen. In den jaer ons Heren MOCOG ende LXXXI, den XVdendaechs 294 in die wintermaent, des morgens vro ter serender uren, so hevet onse alreheilichste vader in Christo paus Sixtus die vierde in den namen, om bede willen des eerlike broeder Engel van Clavasio, tertijt een gemeen vicarius der Minrebroederen oerde vander opservancien, hevet gegeven den Minrebroeders, den Claren susteren, den broederen ende susteren van der derder regelen S*. Franciscus volcomen oflaet van allen den sonden, in sonderlingen steden; als die comen, soe sellen sy alleen dencken op die kerken te Romen ende bidden wat si willen, ende verdienen daermede oflaet, recht of si te Rome waren. Stedelijk museum te 's Gravenhage, Cat. der voorwerpen n°. 161, Hs. Regulierboekje (begin der 16d" eeuw), fol. 18 en 18 verso. Dit handschrift is afkomstig uit het Haagsche vrouwenklooster Sl°. Marien in Galileën. 221. 1481, BRUGGE. — Aanteekening over eenen aflaat in het Tempelhof buiten de stad. Eerste pardoenen ten Tempelhove buuten Brugghe apena et a culpa. Vlaamsche Kronijk (1416—1598), bij Piot, Chroniques de Flandre et de Brabant, blz. 247. 222. 1482, JULI 8, LUIK. — Aflaatbrief uitgaande van den pauselijken legaat Sylvester. vicecuratis, cappellanis cetërisque religiosis et secularibus presbiteris verbum Dei seminantibus ac aliis quibuscunque presentia visuris lecturis et audituris, ad quos communiter vel divisim presentes nostrae litterae pervenerint salutem in Domino sempiternam. Ex intimis prout ex debito pastoralis officii tenemur, eupientes animarum salutem promovere et ad hoe chrietifideles spirituales et temporales excitare. Cum igitur reverendus dominus Silvester, Dei et dicte sedis apostolice gratia episcopus Clugiensis, ejusdem sedis commissarius et orator, nostram ad interpellacionem omnibus et singulis tam spiritualibus quam secularibus, qui specialem memoriam in suis ecclesiis, capellis, basilicis et oratoriis aut aliis locis honestis pro salute animarum pauperum et exulum christifidelium quorumcunque defunctorum et qui in futurum ac pro tempore decedent, Altissimo disponente, missas vel vigilias alias ac salubres commendationes et orationes dignasque et devotas (prout Altissimus unicuique illorum iospiraverit) dixerint, legerint, cantaverint vel celebraveriut aut illis interfuerint, pro earumdem animarum salute orationes suas domino fnndendo; vere siquidem peniteittibus confessis et contritis totiens quotiens hoe fecerint ac quilibet eorum fecerit, centum dies indulgentiarum dicta apostolica autoritate misericorditer in Domino relaxavit; ut itaque pretactum pium opus peramplius proficiatur ipsis omnibus et singulis 295 christifidelibus et eorum cuilibet, Illud perficientibus modo et forma prenarratis, totiens quotiens hoe fecerint, ultra gratiam indulgentiarum antetactam quadraginta dies indulgentiarum de injunctis eis penitenciis omnipotentis Dei misericordia gloriosissimeque virginis Marie ac Sancti Lamberti martiris patronorum nostrorum patrociniis confici in Domino relaxantes, presentibus litteris pro perpetuo valituris. Quocirca vobis omnibus et singulis supradictis et vestrorum cuilibet districte precipiendo mandamus, quatenus huiusmodi concessiones indulgentiarum ac omnia alia et singula in predicti reverendi domini commissarii et oratoris ac nostris presentibus illis transfixis litteris contenta, narrata et descripta publice in ecclesiis vestris parochianis subditis et suppositis vestris ac ceteris omnibus et singulis personis, cuiuscumque dignitatis fuerint, status, gradus vel preeminentie, communiter vel divisim, intirnetis, publicetis, insinuetis ac notificetis ac ad ipsorum et cuiuslibet eorumdem noticias deducatis deducique faciatis et procuretis, ipsos seriose ammonendo et in Domino exhortando, ut premissa devote adimpleant et continuent, prout unumquemque concernant ut meritis et intercessionibus ipsius gloriosissime virginis Marie et Sancti Lamberti ceterorumque civium celestium dignos penitentie fructus peragere, omnium Creatore largiente, ad eius gloriam digni pervenire valeant et nos valeamus. In quorum fidem et testimonium premissorum presentes nostras litteras sigilli nostri secreti fecimus appensione communiri. Datum Leodii, anno nativitate Domini MCCCC lxxxii, mensis Iulii die octava. M. Petrus de Colonia notarius, quoad copiam, facta collatione ad originalem, et concordat Pro exulibus animabus collecta. Miserere misericors Deus animabus illis, que singulares non habent apud te intercessores, quibus nulla est consolatio in tormentis, nisi quod facte sunt ad imaginem et similitudinem tuam; paree et defende, Domine, plasma tuum nobile gloriam nominis tui; ne des alteri opus manuum tuarum; respice in eis et libera eas ab omnibus intollerabilibus penis et cruciatibus et perduc eas ad societatem civium supernorum. Per Secreta. Suscipe, quesimus, clementissime Deus, hostias placationis et laudis ad honorem nominis tui dicandas pro animabus non habentibus apud te singulares intercessores nee consolationem in tormentis nee spem ullam, nisi quod eas configurasti, et presta per placationis misteria, at anime, quas ad gloriam nominis tui nobiliter plasmasti, ab omnibus 296 penis intolerabiliblis et cruciatibus absolute lucis perpetuente miserante pereipiant beatitudinem. Per Complenda. Deus, a quo speratur omue quod est bonum, tribue, quesumus, ut bec sacramenta, que sumpsimus, nobis proficiant ad salutem et animabus, que singulares non habent apud te intercessores, pro quibus tuam deprecamur clementiam, prosint ad peccatorum indulgentiam et requiem sempiternam. Per Dominum nostrum. Origineel gedrukt blad op papier bovenaan afgesneden (een regel) en gebruikt in eenen band; afgedrukt in facsimile bij H. Helbig, Une lettre d'indulgence, émanée et datée de Liège (1482), in den Messager des Sciences historiques, deel XXX.. blz. 378—384 (1856). — Alleen de woorden Julii die octavo, en de handteekening van den notaris zijn geschreven. Dat Datum Leodii ook gedrukt staat, is een bewijs, dat deze gedrukte exemplaren van den aflaat voor die stad uitsluitend moesten dienen. 223. 1483, augustus 4, rome. — Bul van Sixtus IV, waarbij hij den aflaat ten bate der hoofdkerk van Saintes aanbeveelt en zijne verspreiding buiten Frankrijk vergemakkelijkt. Sixtus papa quartus, etc. universis et singulis archiepiscopis, episcopis, abbatibus ceterisque prelatis et personis ecclesiasticis et quibuscunque aliis, ad quos presentes litere pervenerint, salutem et apostolicam benedictionem. Non sine gravi animi displicencia nobis exposittim fuit, qualiter in publicacionibus superioribus annis pro tuicione fidei contra Turchos et pro reparacione ecclesie Xanctonensis, que secunda in toto orbe terrarum ad honorem beati Petri principis apostolorum erecta et per Carolum magnum dotata existit et cuius menia, prob dolor, propter variarum guerrarum turbines, ut accepimus, equato solo per bone memorie Nicolaum quintum, Pium secundum, Paulum secundum, predecessores nostros et per nos concessarum et per brevia nostra superiori anno confirmatarum a nonnullis scripta nostra male interpretantibus versum est in dubium: an dicte indulgencie eciam extra regnum Francie et illius districtus cunctis Christifidelibus ubique degentibus possint et debeant publicari; et an universi et singuli Christifideles ad dietam ecclesiam de bonis suis certis modis, prout amplius in bullis apostolicis continetur, per nuncios dicte ecclesie eciam extra dies indulgenciarum dietam ecclesiam visitantibus concessarum mittentes consequi possint tales et tantas indulgencias, quales dietam ecclesiam dietis diebus visitantes aut ad illa de bonis suis eciam dietis diebus mittentes consequuntur; et an supradicti nuncii in locis, ad que illos pro dietarum literarum publicacione indulgenciarum venire et se 297 transferre continget, ecclesias cum deputacione confessorum ad instar ecclesie Xanctonensis et cum simili facultate, prout in dicta ecclesia Xanctonensi, ad illorum arbitrium possint eligere. Nos igitur, prout nostro pastorali incumbit officio, qui nostre declaracionis adminiculum solemnis hiis adhibere, que animarum salutem concernunt, ut semotis ambiguitatibus et erroribus, veritatis via aperiatur hujusmodi ambiguitates, dubia et futuris erroribus et sic contra nostram mentem interpretantibus obviare volentes; motu proprio auctoritate apostolica decernimus et declaramus in omnibus literis et brevibus super hoe inde confectis, nostre intencionis fuisse et esse dictas indulgencias eciam extra regnum et illius districtus cunctis Christifidelibus debere et posse libere publicari. Volumus pariter motu et auctoritate quibus supra decernentes et declarantes, quod singuli et universi Christifideles, qui diebus indulgenciarum hujusmodi dietam ecclesiam Xantonensem non visitaverint aut ad illam de bonis suis per supradictos nuncios dietis diebus non miserint, dum tarnen diebus per dictos nuncios ecclesie pro dietis indulgenciis a cunctis Christifidelibus obtinendis sub certo numero ad illorum arbitrium statuendis cum simili facultate confessorum, prout iu dicta ecclesia Xanctonensi, per illos eciam deputandorum, ecclesias per supradictos nuncios, eciam ad illorum arbitrium, ad instar ecclesie Xanctonensis eligendis visitando cum effectu miserint aut persolverint eas omnes indulgencias, gracias et facultates plene in omnibus et per omnia consequantur et consequi possint, acsi basilicas alme Urbis tempore jubilei aut dietam ecclesiam Xanctonensem pro dietis graciis et facultatibus obtinendum diebus statutis visitassent aut ad illam dietis diebus misissent, non obstantibus quibuscunque generalibus aut specialibus indulgenciarum revocacionibus et suspensionibus in favorem religionis christiane contra Turchos seu alias ex quavis causa. per nos et predecessores nostros Romanos pontifices factis et in posterum faciendis quarumcunque tenorum existant, eciam si de dicta ecclesia Xanctonensi mencio fieret specialis eique derogaretur expresse, eciam si nos ab hac luce interim decedere contingeret, et non obstantibus quibuscunque constitucionibus et ordinacionibus apostolicis, necnon omnibus aliis, que in singulis literis supradictis predecessores prefati et nos voluimüs non obstare, ceterisque contrariis quibuscunque. Ceterum volumus, quod presencium nostrarum literarum transsumptis sive duplis, per vestrum notarium auctenticum subscriptis ac alias episcopi aut alterius prelati aut nostri collectoris,'etc. commissarii in hac parte muuitis sigillo ubicunque exhibite fuerint vel ostense, eis prorsus fides adhibeatur ac illis stetur in omnibus et per omnia, prout literis originalibus, si forent realiter exhibite vel ostense. Datum Rome, apud Sanctum Petrum sub aunulo piscatoris, die quarta Augusti, millesimo quadringentesimo octuagesimo tercio, pon- 298 tificatns nostri anno duodecimo, (in inferiori vero parte scriptum fuit:) Sigismundus. Bibliotheek der Hoogeschool te Gent, HS. n». 287 (Cat. 138, Acta varia, bullae et Utterae summorum pontificum et episcoporum), fol. 8 en 9. 224. 1484, APRIL 21, UTRECHT. — Acte van den officiaal, waarbij op verzoek van het kapittel van Saintes, een echt verklaard afschrift der bul van paus Sixtus IV (3 Augustus 1476) laat vervaardigen tot vergemakkehjking van het afkondigen buiten Frankrijk van den pauselijken aflaat ten bate der St. Pieterskerk van Saintes. Universis et singulis presentes literas sive presens publicüm transsumpti instrumentum inspecturis, officialis curie Trajectensis salutem in Domino et presentibus fidem indubiam adhibere. Ne prins obtentas literas apostolicas, indulgencias, privilegia et alia legitima doeumenta, propter vetustatem aut alia periculosa discrimina et casns fortuitos, qui provideri non possunt, earundem series in posterum deperiret vel earum originalia amitti contingeret, jurium conditores statuerunt, quod eis auctoritate ordinarii judicis, vel ab eo delegati solempniter, exemplatis et transsumptis sive transscriptis exemplari transsumpto predictis fides in judicio et extra velnd eisdem literis originalibus adhibeatur plenaria. Notum igitur facimus, quod die data presencium coram nobis ad infrascripta faciendnm pro tribunali sedenti pro parte venerabilium dominorum decani et capituli ecclesie Xanctonensis exhibite fuernnt et presentate litere apostolice sanctissimi in Christo patris et domini nostri domini Sixti, divina providencia pape quarti, ejus vera bulla plutnbea cum filis sericeis rubei croceique coloris, more Romane curie, sublatis sane integre, non viciate, non cancellate, non abrase, neque in aliqua sui parte suspecte, sed omni prorsus vicio et suspicione carentes, ut prima facie apparebat; quarum tenor sequitur in hec verba: Sixtus episcopus, servus servorum Dei, etc. *). Quibus quidem literis sic coram nobis exhibitie, fuimus pro parte dictorum dominorum decani et capituli dicte ecclesie Xanctonensis debita cum instancia requisiti ut, cum ipsi predictis literis et earum serie necessario habeant in pluribus et diversis locis et coram pluribus et diversis judiciis, nee eas dum vellent ubi et coram quibus esset necesse exhibende judicialiter vel alias habeant facultatem néc de eisdem fidem facere, ne propter casum fortuitum ipsarum series in posterum deperiret vel earum originalia amitti propter easum fortuitum contingeret, auctoritate nostra ordinaria et cum interposicione nostri 1) Voor den tekst zie hierboven ons stuk n°. 188, 1476, Aug. 3, Narvia. 299 decreti, predictas literas transscribi et in hanc publicam formam redigi per notarios publicos dicteque curie nostre scribas juratosinfrascriptos facere dignaremur et vellemus in hoeinterponere auctoritatem et decretum. Nos igitur officialis curie Trajectensis prefatus, visis per nos et diligenter inspectis literis supradictis et contentis in eisdem suppli- • cacionibus hujusmodi, tamquam juste et juri consonis, favorabiliter annuentes, ipsas literas suprascriptas de verbo ad verbum transscribi, exemplari et collacionari per notarios publicos subscriptos in publicam formam redigi mandavimus, ipsisque literis collacionatis, exemplatis, transsumptis et publicatis, nos exemplari transsumpto seu transscripto hujusmodi nostram ordinariam auctoritatem interposnimus et interponimus pariter et decretum, volentes de cetero tenore presencium transsumpto et transscripto literarum hujusmodi in omnibus et per omnia tantam fidem adhiberi debere et fore adhibendam in judicio et extra, sicut eisdem literis originalibus suprascriptis, ipsamque eandem vim eundemque vigorem habere et obtinere perpetuo, sicuti ipse originales litere in judicio vel extra forent exhibite et ostense. In quorum omnium et singulorum fidem et testimonium premissorum presentes nostras literas sive presens publicum transsumpti instrumentum exinde fieri et per notarios dicteque curie nostre scribas juratos infrascriptos subscribi et signari mandavimus, sigillique officialatus curie Trajectensis jussimus et fecimus appensione communiri. Datum et actum Trajecti in domo habitaeionis nostre solite, situate vulgariter tn dye Ambachstraet, sub anno a nativitate Domini millesimo quadringentesimo octuagesimo quarto, indictione secunda, die vero Mercurii vicesima prima mensis Aprilis, pontificatus sanctissimi in Christo patris et domini nostri domini Sixti, divina providencia pape quarti, anno tercio decimo, presentibus ibidem honorabili bus et discretis viris magistro Nicolao de Medenblick, perpetuo vicario in ecclesia parrochiali in Reynsburch, Trajectensis diocesis, et Johanne Spierinck, clerico Trajectensis diocesis, testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis. Et ego, Wilhelmus Buser alias Byndorp, clericus Trajectensis diocesis, publicus apostolica et imperiali auctoritatibus notarius ac venerabilis curie Trajectensis causarum scriba juratus, quia premissis omnibus et sungulis dum sic, ut premittitur, etc. Ideo hoe presens publicum instrumentum sive presens transsumptum per alinm scriptum unacum discreto viro Martino Kaluwe, notario publico infrascripto, exinde confeci, etc. solitis et consuetis unacum prefati venerabilis domini officialis dicte curie Trajectensis officialatus sigilli appensione signari rogatus et requisitus, etc. Et ego, Martinus Kaluwe, clericus Tornacensis diocesis, etc. Bibliotheek der Hoogeschool te Gent, Hs. n». 287 (Cat. 138. Acta varia, etc), fol. 1—7. 300 225. (1484?) MEI 6, UTRECHT. — Acte van het Domkapittel, waarbij de echtheid erkend wordt van de hem vertoonde bul van paus Sixtus IV (4 Augustus 1483) ten bate der hoofdkerk van Saintes. Universis et singulis, etc. ut prius, decani et capituli ecclesie Trajectensis 1). Exhibitum fuit et presentatum quoddam breve sive. mandatum apostolicum sub anulo piscatoris, in cujus tergo de cera rubra, ut prima facie apparebat, sigillatum et apertum, integrum, non viciatum, non cancellatumj neque in aliqua sui parte suspectum, sed omni prorsus viciorum suspicione'carens, in cujus margine superiori scripta erant hec verba: Sixtus papaquartus. Tenor vero brevis apostolici antedicti sequitur et est talis: Universis et singulis archiepiscopis, etc. 2). Quo quidem brevi apostolico sic coram nobis exhibito, fuimus pro parte dictorum dominorum decani et capituli Xanctonensis debita cum instancia requisiti, ut, cum ipsi predicto brevi et ejus serie necessario habeant agere et se inuare (?) de eodem, habent in pluribus et diversis locis et coram pluribus et diversis judicibus nee illud, dum vellent, ubi et coram quibus ipsis esse exhibendum judicialiter vel alias habent facultatem, ut de eodem facere fidem, ne propter casum fortuitum ipsius series, etc. ut prius, mutatis mutandis, ut ibi in margine est anuotatum. Datum ut prius, sed die sexta mensis Maii, presentibus ibidem providis et discretis viris magistro Florencio Tzwinnen, secretario civitatis Trajectensis, et Johanne Schoell de Amerongen, notariis publicis, testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis. Et ego, Martinus Kaluwe, etc, Bibliotheek der Hoogeschool te Gent, Hs. n°. 287 (Cati-188, Acta varia, etc.) fol. 8 en 9. 226. 1484, MEI 31. — Gedrukte aflaatbrief, door den pauselijken commissaris Raymundus Peraudi verleend aau Aleydis Jacobsdochter en Aleydis Jansdochter. Universis presentes litteras inspecturis Raymundus Peraudi, sacre pagine professor, prothonotarius", referendarins et commisjarius apostolicus, archidiaconus Alvisiensis in ecclesia Xanctonensi, insignium ecclesiarum Pictavensis et Xanctonensis canonicus et decanus et capitulum ecclesie cathedralis Xanctonensis salutem. Notum facimus, quod sanctissimus in Christo pater et dominus noster participes fieri; cum itaque devote in Christo Aleydis 1) Verkeerdelijk staat in 't afschrift: Xanctonensis. 1483 Aug. 4 Home. 2) Zie hierboven den tekst dezer bul op ons n°. 223, blz. 296. 301 filia Jacobi et Aleydis filia Johannis ad ipsius fidei constatesse concessum- Datum sub sigillo predicte ecclesie ad boe ordinato, die ultima mensis May, anno Domini M.CCCC lxxxiiij. Forma absolucionis, enz. Koninklijke Bibliotheek te '3 Gravenhage. — Zie Campbell, Annales, 'bh. 443, n°. 156f. Vergelijk hiermede n". 215, 1481, April 28, n°. 231, 1487, Januari, en n°. 232, 1487, Maart 25. — Over dezen allaatcommissaris zie Joh. Schneider, Die politische und kircfiliche Wirksamkeit des Legaten Raimund Peraudi (Halle 1882), vooral blz. 96—126, waar z^jne handelingen in Duitschland nauwkeurig beschreven worden; Over zijn optreden in de Nederlandsche gewesten zegt de Schrijver zoo goed als niets. — Zie ook N. Paulus, Raimund Peraudi als Ablasskommissar in Histor. Jahrbuch deel XXI (München, 1906). 227. 1484, JULI 24, BRUSSEL. — Notarieele acte, waarbij de pauselijke aflaatcommissaris Raymundus Peraudi, krachtens de commissie, hem verleend door het kapittel der hoofdkerk van Saintes (2 April 1479), Lodewijk de Wnrri, kanunnik van Döle, tot ondercommissaris aanstelt. Copia commissümis domini Raymundi collectoris et commissarii apostolici et succollectorum seu succommissariorum ejusdem. In nomine Domini, amen. Hujus presentis publici instrumenti tenore cunctis pateat et sit notum, quod anno ab incarnatione ejusdem Domini millesimo quadringentesimo octuagesimo quarto, indictionesecunda, mensis vero Julii die vicesinia quarta, pontificatus sanctissimi domini nostri Sixti etc. quarti, anno decimo tertio, in mei notarii publici testiumque infrascriptorum presentia, presens et personaliter constitutus reverendus pater dominus et magister Raymundus Peraudi, sacre pagine.professor, archidiaconus Alvisiensis in ecclesia Xanctonensi, protbonotarius, referendarius, commissarius sancte sedis apostolice, procurator generalis seu commissarius et negotiorum gestor quoad infrascripta a decano et capitulo ecclesie Xanctonensis specialiter deputatus et ordinatus, cujus procurationis seu commissionis tenor sequitur de verbo ad verbum et est talis: Universis et singulis presentes literas inspecturis et audituris capitulum ecclesie Xanctonensis salutem in Domino sempiternam. Notum facimus, quod nos die date presentium more nostro consueto capitulariter congregati, ex nostra certa sciencia omnibus melioribus via, modo et forma, quibps de jure potuimus et debuimus, possumusque et debemus, fecimus, constituimus, creavimus et ordinanimus ac presentium tenore facimus, constituinifs, creamus et ordinamus procuratores nostros generales et certos nuntios speciales ac negociorum nostrorum infrascriptorum gestores venerabilem et doctissimum virum magistrum Raymundum Peraudi, sacre pagine proiessorem, canonicum ecclesie nostre Xanctonensis ac arcbidiaconum Alvisiensem in eadem 302 nostra ecclesia, et alios probos et literatos fidelesque et graduatos viros de capitulo ecclesiarum, in quarum diocbesi presens negotium tractabitur; quos domini de capitulo ipsarum ecclesiarum cum consensu et voluntate sancti domini episcopi sui diocbesani seu ejus in spiritualibus vicarii duxerint de eorum beneplacito in favorem et contemplationem ecclesie nostre eligendum, et quos ipse dominus archidiaconus ad negotium infrascriptum duxerit vice et nomine nostris eciam deputandos et committendos, super quo eidem potestate omnimodo concedimus, videlicet ad publicandum pnblicarique faciendum et requirendum indulgencias plenarie remissionis et gratias apostolicas per sanctissimum in Christo patrem et dominum nostrum dominum Sixtum, divina providentia papam quartum et modernum, ac alios Romanos pontifices ecclesie nostre et benefactoribus ejusdem concessas et in futurum concedendas, literasque apostolicas indulgentiarum et gratiarnm huiusmodi universis et singulis dominis prelatis ecclesiasticis necnon illustrissimis dominis regibus et principibus, eciam ducibus, comitibus, baronibuB, balivis, vicecomitibus, vicariis, loca tenentibus, archidiaconis, archipresbyteris, officialibus, officiariis et aliis quibuscunque viris et personis jurisdictionem specialem et temporalem habentibus et exercentibns ubilibet constitutis, et quocunque nomine censeantur et quacunque prefulgeant dignitate, exhibendum, ostendendum, presentandum ac super ipsarum publicatione consensum eorundem et ipsorum eujnslibet petendam et requirendum juxta earundem literarum formam et continentiam; verum eciam quaseunque oblaciones, legata et pecuniarum summas seu quotas, et effectum hujusmodi - indulgentiarum et gratiarum consequendarum largiendas mittendasque et erogandas per quoscunque christifideles recipiendum, petendum et recolligendnm ac de receptis quitandum literasque absolutarias et alias necessarias et requisitas concedendum raptoresque hujusmodi oblationum et fructuum indulgentiarum predictarum necnon eorundem perceptionem ac literarum indulgentiarum et gratiarum apostolicarum predictarum impedientes, contradicentes et contra ea delinquentes viis juris et remediis oportunis coarcendum et persequendum cum invocatione et imploratione jurisdictionis ecclesiastice et secularis locorum ordinariorum et aliorum, quibus fuerit expediens, et generaliter omnia alia et singula faciendum, exercendum et expediendum exercerique et expediri faciendum, supplicandum, prosequendum et requirendum, que in premissis et circa ea sunt et erunt necessaria, requisita et oportuna, et sine quibus premissa non possent commode expediri, prosequi et exerceri, etiam si talia sint, que mandatum exigant magis speciale, promittens bona fide habere gratum et ratum omne id totum et quicquid per dictum procuratorem nostrum et ab eo modo et forma antedictis committendos seu substituendos actum, gestum, procuratumve fuerit, in premissis quomodolibet expeditum et contra non vënire ac facere in futurum sub obligatione 305 contra Thurco9 et reparacione ecclesie nostre Xanctonensis, que secunda in toto orbe terrarum ad honorem beati Petri, apostolorum principis, erecta existit, speciali intencione pie distribuentibus vel per nuncios nostros mittentibus, quatenus possint eligere confessorem secularem vel regularem, qui eos ab omnibus excessibus et delictis, preterquam sedi apostolice reservatis, tociens quotiens opus fuerit, absolvere possit. Et. insuper tociens quotiens ad talem statum devenerit, ut verissimiliter de eorum morte dubitetur atque in mortis articulo plenariam omnium suorum peccatorum remissionem eis valeat irnpertiri de sue plenitudine potestatis facultatem concessit [quod Innocentius papa octavus approbavit] *). Sequitur facultas associacionis sive participationis omnium ecclesie suffragiorum, in quibus nunc et in perpetuum participant nedum obtinentes huiusmodi gratias confessionalis, sed eciam eorundem parentes et benefactores defuncti que facultas taxata est simul cum confessionali a). Volnitque idem sanctissimus dominus noster motu proprio omnes et singulos huiusmodi benefactores atque eorum parentes defunctos aut eorüm benefactores, qui cum caritate decesserint, in omnibus precibus, suffragiis, missis, elemosinis, jejuniis, orationibus, disciplinis et ceteris omnibus spiritualibus bonis, que fiunt et fieri poterunt, in tota universali sacrosancta Christi ecclesia militante et omnibus membris eiusdem in perpetuum participes fieri. Cum itaque devoti in Christo 8) Gherardi et Mila, eius uxor, ad ipsius fidei orthodoxe piam subvencionem et tuitionem et dicte ecclesie reparactionem, juxta summi pontificis intencionem, prout per presentes sibi in huius testimonium a nobis traditas, approbamus, contnlerint eiusdem auctoritate pontificis eidem ut indulgencia predicte ecclesie concessa, quoad in superioribus contenta, uti et gaudere valeant merito constat esse concessum. Datum sub sigillo predicte ecclesie ad hoe ordinato die tricesima mensis Iulii, anno Domini millesimo CCCCLXXXIIII. Forma absolucionis in vita tociens quotiens. Misereatur tui etc. Dominus noster Jhesus In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. Forma absolucionis et plenarie remissionis in mortis articulo reali vel verissimili. Misereatur tui etc. Dominus noster Jhesus Christus 4) Rijksarchief te Arnhem (afdeeling Zutphen) op perkament gedrukt, waaraan bevestigd het beschadigd zegel in rood was, op papier gedrukt, afhangende aan een perkamenten strook (Petrus(?) met 9 voorste vingers van de rechterhand opgestoken en de duim gesloten, waaronder 2 sleutels. Randschrift: S . . . duigen eccle . . . Cath ncti Petri Xanton ... is. 1) Hier is eenige ruimte opengelaten. Ingevuld naar stuk b°. 229, 1186, December 28 (cf. 4481, April 28) en n», 231 (1487, Januari). 2) Hier is eenige ruimte opengelaten. 3) Uitgevlekt. 4) Voor de niet ingevulde gedeelten zie n«. 215, 1481 April 28 (Mechelen?). 20 306 229. 1486, DECEMBER 28. — Gedrukte aflaatbrief, door den deken en bet kapittel der hoofdkerk van Saintes namens den Paus verleend aan Elisabeth Paumart van Hoeckkellyen. Universis presentes litteras inspecturis decanus et capitulum ecclesie cathedralis Xanctonensis salutem. Notum facimus,.... in Christo' pater et dominus noster Sixtus.... defnncti que facultas taxata est unica, simul cum confessionali. Voluit quoque idem sanctissimus dominus noster ... in perpetuum participes fieri. Cum itaque devotua in Christo Elizabet Paumart van Hoekellyen ad ipsius fidei piam subvencionem et defensionem et dicte ecclesie reedificationem juxta summi pontificis intentionem, prout per presentes.... constat esse concessum. Datum sub sigillo predicte ecclesie ad hoe ordinato, die vicesima octava mensis Decembris, anno Domini MCCCC lxxxvi. Forma absolutionis in vita totiens quotiens (etc). Koninklijke Bibliotheek te Brussel, gedrukt op perkament met rond gat voor het uitgevallen zegel. — Hoeckellyen is onbekend. Zou het Hoekelum kunnen Zijn in Gelderland (gemeente Ede)? Voor de oningevulde gedeelten zie n°. 228, 1484 Juli 30. 230, 1486. IEPEREN. — Memorie, door den magistraat gezonden aan den procureur-generaal van den Grooten Raad in een geding tusschen den magistraat en de monniken der St. Maartensabdij, die, ter gelegenheid eener nieuwe belasting, een groot getal ingezetenen uit den pauselijken aflaat door middel van hunne sermoenen hadden uitgesloten. Advertissement pour le procureur général du roy des Romains touchant le cas advenu puis nagaires en la ville d'Ypre en Flandres, affin que sur icellui soit donné provision de par ledit roy en justice comme samblera audit ca (!) appartenir, tant pour 1'entertennement de sa haulte souveraineté et seignourie a cause de la conté de Flandres, comme aussi a partie intéressée, dont la déclaracion s'ensuit par articles Premièrement est vray, que en ladite ville d'Ypre pour furnir aux cberges de icelle ville et meismement aux subvencions ayans cours présentement au pays et conté de Flandres etc par la commune délibéracion de 1'advoé, eschevins et conseil et autres notables bourgois 1) Op den rug leest men van eene achUiende-eeuwsche hand: Copiedecret van den grooten Raedt van Mechelen ten jaere 1486, ordonnerende publicquelyck te erroupen op den predickstoel het gonne den pastor van St. Maertens binnen Ypre te voeren gepredickt hadde, nopende dat alle persoonen, die de impositien gestelt ofte geconsenteert hadden te stellen op de geestelycke goederen, geexcommuniqueert waeren etc, twelcke gedaen geweest heeft. 307 et ceulx des commuus mestiers représentans le corps de ladite ville a esté accordé et conclu de haussier les assiz et impostz de icelle ville en la pareille forme et manière, que fut fait au tamps du feu monseigneur le duo Charles, lors que avoit cours pareille subvencion, que est la présente. An contempt de ce, certains religieux, curés de ladicte ville de 1'egglise et monastère de Saint Martin, scitué en icelle ville d'Ypre, pour ce que icelluy assiz se liève et cueille sur les biens dispensez et distribuez en ladicte ville, se sont avanchez sur le mercredy précédant le jeudi absolut devant Pasques dernier, a 1'eure que la plus grant partie du peupple s'estoit mis en dévocion pour les indulgences et pardons lors estans en ladicte ville, comme 1'on disoit de preseher au peupple publiquement en ladicte église de Saint Martin, en effaifc et substances ce qui est cy aprez escript. C'est assavoir que hors desdits pardons estoient exceptez et fourclos entre autres personnes: tous ceulx qui avoyent estéa 1'advisetconseil, oü les imposicions et les hanches d'icelles, dont dessus est fait mencion, ayans de nouvel cours en ladicte ville d'Ypre et aillienrs dedens le pays de Flandres, en quelque lieu due ce fust; ensemble les recepveurs, fermiers et autres eulx meslans dicelles imposicions; lesquelz, comme ilz preschoient, ne povoient aucunement user ne proffiter desdits pardons, mais estoient tous excommuniez de par nostre saint père le pape, et comme telz serroient ilz par lui publiez a Rome sur ledit jour du jeudi absolut, de laquelle sentence d'excommunieinent ilz ne pourroient estre jammais absoulz, si non par ledit pape ou par son especial commandement, ce ne fust en 1'eure de leurs trépas. Item et enonltre commandèrent lesdits curés a tous confesseurs et ayans confessions des inhabitans de ladite ville d'Ypre, que ilz ne fussent si ossez ne hardis de absouldre les personnes, dont en 1'article précédent est faicte mention, déclaraus aussi que, se par inadvertence ou ignorance eulx meismes avoient faittes ou données a aucuus desdits inhabitans telles absolucions, que ilz revoquoyent icelles comme nulles et de nulle valeur, en deffendant aux personnes de la condicion que dessus la recepcion du Saint Sacrement de 1'autel, eulx advertissans que, se ilz ou aucun d'eulx y alloyent, qu'ilz yroient audit Saint Sacrement avec Judas, lequel trahit nostre Saulveur, adjoustans qu'ilz vouloient dire la vérité, comme estoient tenuz de faire, et ne le laisseroient pour nnlluy, eulx démonstrans fort pertourblez tanten paroilles comme en fais, comme il sembloit a tous assistens a ladicte prédicacion de pluseurs lieux estrainges, qui estoient venuz illecques ponr déservir et mériter lesdits pardons et indulgences. Item lesdits religieux curés ont réitérés lesdites paroilles par plusieurs fois en diverses leurs predicacions tant sur ledit jeudi absolut que le vendredi saint ensievant, disans qu'ilz avoient dit la vérité et vouloient 308 iceulx soustenir en quelque lieu qne ce fust en vers et contre tous, et n'avoient point tant dit sur ledit mercredi qu'ilz ne diroient encoires plus sur ledit vendredi saint; que ilz esperoient estre plus de peupple a leur sermoen, que n'estoit ledit jeudi absolut et que par tant nul ne se devoit esmerveillier desdites paroilles; car non pas seullement les principaeulx conseillers, recepveurs, fermiers et autres, que avoient esté au conseil et donné occasion desdites nouvelles imposicions mises sus, estoient excommuniez par nostre saint père le pape, mais aussi les clers, sécrétaires ou escripvans des articles, actes et appointémens ou tenans registres d'iceulx; disant ung des curés: „Que dittes-vous maintenant? Ne vous donnés point merveille; car je ne vous dis riens qu'il ne soit approuvé par les loix; je ne veulx point estre traitre ne resambler Judas pour bomme qui vive". Et partant deffendirent 1'absolucion desdits personnages et aUssi la perception du corps de nostre seigneur, comme ilz avoient fait paravant, ce qu'ilz fierent aussi sur ledit vendredi saint plus amplement. Est aussi advenu que les aucuns desdits curés ont fait promettre a divers grans personnages de ladite ville, et lesquelz sont au conseil d'icelle, qu'ilz ferroient leur extrèmes povcHV'Ji'oster et faire oster lesdits assiz et nouvelles imposicions, avant qu'ilz ont peu estre absoulz et eulx disposer a la récepcion du corps de nostre Seigneur. Les aucuns autres desdits curés ont dényé ladicte absolucion et deffendu a certains autres personnages notables ledit sacrament de 1'autel, disans qu'ilz ne les vonlloient oyr et qu'ilz estoient excommuniez, tellement que, se ilz volloient avoir absolucion, qu'il leur convenoit aller a Rome. Item d'autrepart aussi il est vray qne ladicte ville d'Ypre a certain procés contre les prévost et convent dudit clostre de Saint-Martin a Ypre pardevant Messieurs du Conseil en Flandres, a cause de certaines rentes que ceulx de ladite ville demandent a rachater contre lesdits prévost et convent en vertu de certain ottroy donné a ladite ville par feu de trés noble mémoire monseigneur le duc Charles derrain trespassé, a cui Dieu soit miséricors de sa grace, etc. Item, non obstant lequel procés et que lesdites parties sont en justice, lesdits curés ont pareillement presché et déclaré que aussi sont exceptez hors desdits pardons ceulx, qui empeschent leursdites rentes et lesquelz ne pevent aussi estre absoulz, mais estoient et sont excommuniez comme dessus, en leur defFendant le Saint-Sacrament de 1'autel. Item, au moyen desdites prédicacions et de la manière par eulx tenue, est advenu que piz est, assavoir grande murmuracion entre le peupple a 1'encontre de ceulx, qui ont le gouvernemeut et administracion de la justice et pollice de ladite ville, et tellement que les fermiers d'iceulx assiz ont requiz estre descbergié de leurs fermes, et pareillement les recepveurs et cuellieurs d'icelles, pareillement de leurs receptes au grant intérest et lésion de ladicte ville, laquelle 309 n'a peu lever ne cuellier lesdits assiz et en faire les deniers preste deues audit Roy, mais par ee ont esté et sont retardez, et estoit et est apparance de venir hayne et autre grant inconvénient en icelle ville, se tantost de par ledit Roy ne soit ponrveu de remèd» eonvenable. Aussi les plus notables de ladite ville au moyen de ladite prédicacion, qui ont 1'adminiatracion de la justice et pollice d'ieelle, setreu vent grandement troublez, scaudalisez et injuriez pour bien faire, enceque dit est; car 1'imposicion des assiz et la hausse d'ieelle a esté délibérée et conclut pour plus aisément trouver au soulaigement et a moindre dammage du peupple les deniers appartenans audit Roy pour leur part et porcion, comme tenus sont de faire et peuvent faire par les ottrois qu'ilz en ont, et comme autrefois il a esté fait et practiquédu tamps de feu mon dit seigneur le duc Charles, sans empeschement et destourbir desdits religieux, lesquelz pour lors ne userent de telles ou semblables manières de faire, quelz sont choses de trés maulvaises exemples, dignes de trés grande pugnicion, affin que le pareil ne adviengne au tamps advenir. Item combien que ceulx de la loy de ladite ville d'Ypre ayent gracieusement fait remonstrer les choses dessusdites a monseigneur le prévost dudit monastère de Saint-Martin comme souverain desdits religieux et curés, luy priant pour provision contre 1'indiscrétion, démonstrée par eulx en ladite prédicacion et pour remédier aux injures par eulx imférez tant au corps de ladite ville que aux notables bourgois et autres habitans d'ieelle ville, veu aussi que ladite prédicacion estoit fort au préjudice de la haulteur et seignourie dudit Roy et de sadite ville, requerrans pour tant qu'il vouloist induire lesdits religieux a revocquier ladite excommunicacion, affin deschever plus grand inconvénient que pourroit advenir au moyen de ladite prédicacion, eulx préseutans d'estre a droit et en justice, ou cas que ledit prévost, qui est le souverain de 1'estat ecclésiastique de ladite ville, vouloist aucune chose quereler ou prétendre a 1'encontre d'eulx; touteffois ledit provost a mis les remonstrances a lui faittes en nonchalloir sans bailler aucune provision; mais sont ensuivis les inconvénies, esclandrez, blasmes et injures dessus spécifiez et déclairez par son tacite consentement, comme fait a présumer par ce que lesdits curés prédicans sont ses religieux profés, etc. Item, pour ce que Pen dit, que lesdits curés se sont efforchez de prescher en la manière que dit est, soubz nmbre de certaine clause insérée ès bulles desdits pardons, pour tant est icy insérée ladite clause et est telle que s'ensuit: Preterquam offense ecclesie libertatis violaciones interdicti ab eadem sede impositi heresis cujuscumque offense, inobediencie seu rebellionis aut conspiracionis in personam vel statum Romani pontificis seu sede apostolica falsitatia litterarum supplicacionum et commissionum apostolicarum invasionis depredationis vel occupalionis aut devastacionis terrarum el naris Romane ecclesie mediale et inmediate sub- 310 jeclarum presbitericida offense personales in episcopum vel alium prelatum ac etiam invasionem Romepetarum seu quorumcumque aliorum ad Romanam curiam venientium, et ad eam etiam victualia defferentium et recedencium ah eadem prohibicionem, devolucionem causarum ad dietam curiam, mutulacionem et verberacionem persequendum in ea causas delacionem armorum et aliorum prohibitorum ad partes infidelium imposicionem novorum onerum realium velpersonalium ecclesiis vel ecclesiasticis personis usurpacionem jurisdictionem et fructuum ad eam pertinentium symonie super ordinibus vel benefidis assequendis in eadem curia vel extra eam cuncte, etiam si talia sint propter quod sedes apostolica esset merito consulenda plenariam absolucionem et remissionem in forma ecclesie consueta impendere ad penitentiam salutarem injungere et etiam vota quacumque in alia pietatis opera commutare et juramenta relaxare auctoritate consilium valeatur ullramarino et eorundem beatorum Petri et Pauli de Urbe ac Jacobi in Compostella apostolorum necnon religionis et castitatis votis dumtaxat exceptis plenam et liberam auctoritate predicta concedimus facultatem. Affin que plaise a messeigneurs les chancelliers et autres du Grand Conseil du Roy avoir regard et considéracion, se ladicte clause sur laquelle ilz ont prins leur fondament de leurdite prédicacion les excuse et descherge de la manière par eulx tenue en la publicacion de ladite sentence d'excommunicacion, laquelle selon droit eommun escript ne se peult publier: Nee in genere nee in specie, contre aucun Nisi canonica monicione precedente, il est escript In c. Romana s. sed nee in genere de senteniia ex. in vj° cum similibus. Et autrement doit par raison estre réputée ladite sentence injuste et inique, comme contient ledit chapitre, et aussi est 1'excommunicateur contrefaisant tenu de réparer 1'injure et offense par ce commise a la partie offensée et injuriée, comme il est escript in c. sacro de sentencia excommunicationis in antiquis, ubi etiam habetur, quod vix ulla injuria possit inferri major homini quam per injustam excommunicationem. Item convient avoir regard et considéracion en ceste matière, que ja soit ce que le droit escript en plusieurs cas particuliers face mencion de sentencia excommunicacionis ipso jure vel ipso facto, toutteffois iceulx drois ne veullent point que les dénuntiations d'icelles excommunications se puissent publier, se préalablement ne soyent vérifiez a cognoissance de cause, partie oye, les faiz estre commis et perpétrez, sur lesquelz lesdits drois fondent ladite excommunicacion et par sentence déclairez estre telz, comme il est escript, et noté ex tex. et doctorumin c. cum secundum leges de here. li° vi° ex tex. et bar. in l. ejus qui delatorem, Digesta de jure fisci et per pavor. in c. pervenit p". de appel ubi dicit requiri citacionem et sententiam declinatoriam facti, antequam denuncietur quis excommunicatus allegat ad hoe glo. notabilem in cle. presenti de eens. et in cle. ij" in verbo constiterit de pe. est etiam glo. in d. ca. 311 sacro in verbo constiterit, nisi esset ita notorium parti ullam defencionem competere, dicit eliam quod a tali declinatoria. sententia potest appellari, allegans glo. notabilem in c. eupientes s. quod si per viginti de cle. in vj°. Par quoy est assez démonstré, que lesdits curés ne doivent aucunement avoir procédé a ladite publicacion, posé ores que ledit cas fusse comniis par lesdits excommuniez, comme prétendent lesdits excommunicateurs, veu qu'ilz n'ont point esté oiz et deffenduz comme raison exscripte veult in judicium parte vocata, etc. Item fait a noter, quod nullus excommunicatus jure vel ab homine ne fait point a éviter, nisi procedat adversus eum sentencia specialiter et expresse lala, nisi duntaxat in uno casu inferius declarato Ut hoe habetur in constitutione domini Martini pape quinti edita in consilio Constanciensi, et confirmata in consilio in Basiliensi in XXa cessione, de qua facit mencionem pavor in cle. gravis de sententia excommunicacionis, et incipit dicta constitucio insuper ad vitanda scandala indulgetur omnibus Christifidelibus, quod nemo deinceps a communkme alicujus in sacramentorum administralione aut aliis quïbuscumque in divinis vel extra pretextu cujuscumque sentencie aut censure ecclesiastice a jure vel ab homine promulgatis teneatur abstinere, vel aliquem vitare aut interdictum ecclesiasticum observare, nisi censura vel sententia fuerint in vel contra personam, collegium vel universitatem, ecclesiam aut locum certum vel certam a judice publicata vel denunciata specialité et expresse. Salvo si quem per sacrilegam, manuum injectionem in clericum sententiam latam a canone adeo notorie constiterit incidisse, ita quod f actum non possit tei-giversacione celari aut aliquo jure .suffragio excumri, nam a communicacione illius licet denunciatus non fuerit abstineri debet juxta canonicas sanxiones. Par quoy il appert lesdits religieux indeuement avoir répulsé les inhabitans d'ieelle ville du Saint Sacrament de 1'autel, attendu que nullepart ilz ne sont convaincus ne attains judiciairement d'aucuns cas, pour lequel de droit on les devoit rebouter et esclandisser; et adce fait bien ce qui est escript: In c. si sacerdos de offiordi., ubi habetur quod dominus noster et Salvator sciens Judam in eum peccasse mortaliter a communwne tarnen corporis sui cum aliis apostolis eundem admisit, et dicit ibidem glo. in verbo nominatim, quod si fuerit excommunicatus quicumque fecerit talem factum, quod licet talis excommunicacio habetur perinde ac si proprio nomine quis esset excommunicatus quantum ad Deum, non tarnen quantum ad ecclesiam militantem, quia non vitabitur ab ecclesia per jura in causa allegata, et ex hoe patet evidenter dictos curatos deliquisse graviter in prohibicione dicti sacramenti, et quod graviter leserunt et offenderunt dictos legislatores et alios inhabitantes dicti opidi et merito debet dari provisio ad instanciam dicti procuratoris generalis per reparacionem tante et tam excessive et enormis injurie et offense, commisse adversus dictum regem et ejus filium, civitatem et inhabitantes in ea, volentes se facere partes pro suis interesse et dampnis, ut per tandem distant dictus preposüus, 312 quam etiam dicti curati abstinere deinceps a vetüis, et uti debita modo concessis ut alibi dicit tex. in c. ij0, de conces. presbiterum in vj°. Stadsarchief te Ieperen, papieren bundel van 6 folios; breedvoerig ontleed bij E. De Sagher, Notice sur les archives communales d'Ypres, blz. 162—167, n°. 62 (1898). — Aldaar (blz. 167—173) vindt men nog de ontleding van andere breedvoerige stukken over hetzelfde geding, dat uitliep op eene veroordeeling door den Grooten Raad van Mechelen, uitgesproken tegen broeder Jacob de Vroede, pastoor der S'. Maartenskerk, die zijn sermoen in 't openbaar moest herroepen (2 Juli 1486). 231. 1487, JANUARI, — Gedrnkte aflaatbrief met onzichtbaar geworden namen, verleend door den pauselijken commissaris Raymundus Peraudi en door het kapittel der St. Pieterskerk te Saintes, aangaande den aflaat tegen de Turken en tot herstelling dier hoofdkerk. Universis presentes litteras inspecturis Raymundus Peraudi, sacre pagine professor, sedis apostolice prothonotarius, nuncius et commissarius in hac parte, et decanus ac capittulum ecclesie cathedralis Xanctonensis, salutem. Notum facimus, quod sanctissimus in Cristo pater et dominus noster Sixtus, divina providencia papa quartus, cunctis utriusque sexus christifidelibus, qui pro tuicione orthodoxe fidei contra Turcas et reedificacione ecclesie nostre Xanctonensis, secunde in toto orbe terrarum ad honorem beati Petri apostolorum principis fundate, de bonis suis speciali intencione pie distribuerint vel per nuncios nostros miserint, quatenus possunt eligere confessorem secularem vel regularem, qui eos ab omnibus excessibus et delictis preterquam sedi apostolice reservatis, tociens quociens ad talem statum devenerint, ut veresimiliter de eorum morte dubitetur, atque in mortis articulo plenariam omnium suorum peccatorum remissionem eis valeat impertiri de sue plenitudims potestate facultatem concessit; quas quidem indulgencias sanctissimus dominus noster dominus Innocencius papa octavus et modernus approbavit. Facultas associacionis simul cum confessionali Voluit quoque idem sanctissimus in perpetuum participes fieri. Cum itaque devot in Cristo ad ipsius fidei piam subvencionem et defensionem et dicte ecclesie reedificacionem juxta summi pontificis intentionem, prout esse concessum. Datum sub sigillo predicte ecclesie ad hoe ordinato, die , mensis Januarii, anno Domini millesimo quadringentesimo octuagesimo sexto. For wiet absolucionis in vita tociens Quociens, Misereatur tui, etc. Dominus noster in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. 313 Forma absolucionis et plenarie remissionis in mortis articulo reali vel verisimili. Misereatur tui, etc. Dominus noster Jhesus Christus in nomiue Patris et Filii et Spiritus sancti. Koninklijke Bibliotheek te 's Gravenhage; in fascimile afgedrukt bij Holtrop, Monuments, plaat n". 78 (96) en blz. 81. — Op dit facsimile ziet men niet, dat de ingevulde gedeelten uitgeschrapt, doch later gedeeltelijk weer zichtbaar gemaakt zijn; alleen de namen zijn onherroepelijk onleesbaar. — Campbell, Annales, blz. 443, n°. 1566. — Vergelijk hiermede stuk n°. 215, 1481, April 28 (Mechelen?), — n». 226, 1484 Mei 31, — n°. 228, 1484 Juli 30, — n». 929, 1486 December 88. 232. 1487, MAART 25. — Gedrukte aflaatbrief, door den pauselijken commissaris Raymundus Peraudi verleend aan Johannes le Bribsot (of Le Bribsotte) en zijne huisvrouw Johanna. Universis presentes litteras inspecturis Raymondus Peraudi, sacre pagine professor, salutem. Notum facimus, quod felicis recordationis dominus Sixtus, divina providentia papa quartus, in perpetuum participes fieri. Cum itaque devoti in Christo Johannes le Bribsot (et) Johanna uxor ejus ad ipsius fidei piam observationem constat esse concessum. Datum die xxva mensis Marcy Mcccclxxxvij. Forma absolutionis, enz. Op perkament gedrukt; op den rug staat met dezelfde hand als in den aflaatbrief geschreren: Jehan le Bribsotte. (Eigendom van den heer Lahaye, staatsarchivaris te Luik. Afkomstig uit het land van Namen?) 233. 1487, APRIL 18, MECHELEN. — Gedrukte aflaatbrief, door den pauselijken commissaris Raymundus Peraudi verleend aan „Petrus Crabbe et Elizabeth ejus contoralis" „op XVIII mensis Aprilis anno Domini millesimo CCCGLXXXVII". Gedrukt blad; afgedrukt bij Gijseleers—Thijs, Additions et Correclions, dl. UI, 2* st., blz. 62—63: „Copie sur 1'original (iraprimé) qui se trouve au laboratoire de 1'éditeur." — Deze Petrus Crabbe en zijne vrouw hadden reeds op 4 Juli 1478 van den pauselijken commissaris Lucas, bisschop van Sebenico, eenen aflaatbrief, insgelijks te Mechelen bekomen. Zie hierboven ons n°. 197. (Voor den tekst zie ook hierboven ons n°. 206, 1480 April 6, Mechelen). 284. 1487, April 30. — Gedrukte aflaatbrief, door den pauselijken commissaris Raymundus Peraudi verleend aan Anthonius de Everdic. Universis presentes litteras inspecturis Raymundus Peraudi, sacre pagine professor, archidiaconus in ecclesia Xanctonensi, sancte sedis apostolice prothonotarius, orator, nuncius et commissarius in hac parte salutem. 314 Notum facimus, quod sanctissimus dominus noster dsminus Innocentius papa octavus cunctis utriusque sexus fidelibus pro tuitione orthodoxe fidei contra Thurcos manus adjutrices porrigentibus preter jubileum et alias facultates in litteris, desuper confectis, contentas, quatenus possiut eligere confessorem secularem vel regularem, qui eos ab omnibus excessibus et delictis, preterquam sede apostolice reservatis, totiens quotiens opus fuerit, absolvere possit. Et insuper totiens quotiens ad talem statum devenerint ut verisimiliter *). Voluitque idem sanctissimus dominus noster in perpetuum participes fieri. Cum itaque devotwa in Christo Anthonius de Everdic ad ipsius fidei piam subvenciouem et defensionem juxta summi pontificis intentionem, prout esse concessum. Datum sub sigillo, ad hoe deputato, die ultimo, mensis Aprilis anno Domini millesimo CCCCLXXXVII. Forma absolutionis in vita totiens quotiens. Misereatur tui etc Dominus noster Jhesus Christus In nomine Patris et Filii etc Forma absolutionis et plenarie remissionis in mortis articulo reali vel verissimili. Misereatur tui etc. Dominus noster Jhesus Christus in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti Amen. Stadsbibliotheek te Arnhem, Kloosterboek (bijeengebracht door Mr. G. van Hasselt), deel VI (Catalogus, 2*» druk, blz. 349); het zegel is weggevallen. — De Af, waarmede het formulier Misereatur tui aanvangt, stelt voor eenen voor eenen biechtvader knielenden persoon. — Een gelijkluidende gedrukte aflaatbrief, gedateerd van 1487, bevindt zich in het Museum Meermannianum te 's Gravenhage, n°. 37. 235* 1487, OCTOBER 10, ROME. — Bul van Innocentius VIII, waarbij hij den aflaat, uitgeschreven door zijn onlangs gestorven voorganger Sixtus IV, bevestigt ten bate der St. Pieterskerk te Saintes en van den oorlog tegen de Turken. Die aflaat wordt toevertrouwd aan den pauselijken commissaris Baymundns Peraudi en aan broeder Gratianus de Villanova. Innocentius episcopus, servus servorum Dei, adfuturam rei memoriam. Thesauri sacratissime passionis Dominice, quem in ecclesia ietatis miseratio pro suorum salute fidelium in eterne vite prem ogari disposuit itis licet insnfficiehtibus in domo Domini dis- pensatores effecti tune commisse dispensacionis ministerium digne peragere non ambigimus, dum ea, que pro reddendo Domino populo acceptabili a Ro processerunt, ut exinde populus ipse divine gratie aptior reddatur christifidelium animarum s amplius procuretur extendimus et ampliamus. 1) Voor de Oningevulde gedeelten zie nO. 228 (1484, Juli 30). — Na concessit is eene plaats opengelaten tot aan Facultas; idem na suffragiorum tot aan Voluitque 315 Dudum siquidem ecclesia Xantoneusis, que in regno Frantie admodum iusignis existit, et ad honorem beati Petri ac fidei orthodoxe exal rarum fuit edifieata, in suis structuris et edificiis magna indigeret reparatione ac potius reedificatione; ad quam faciendam non parva erat opus impensa et ipsius ecclesie facultates non suppetebant. Felicis recordacionis Sixtus papa quartus, predecessor noster, qui ecclesie prefate p atur, cupiens ut illa in structuris et edificiis hujusmodi debite repararetur et instauraretur seu potius reedificaretur de omnipotentis Dei misericordia ac ejusdem beati Petri ac Sancti Pauli apostolorum ejus auctoritate confisus, omnibus et singulis .utriusque sexus christifidelibus vere penitentibus ubilibet constitutis, qui infra decennium extunc computandum certis diebus et temporibus anni tune expressis ecclesiam predictarn devote visitarent annuatim aut ad illam, dicto durante decennio, de bonis suis juxta ordinacionem dilectorum fi Hor urn decani et capituli dicte ecclesie ac magistri Ray[mundi PJeraudi, archidiaconi Aluisiensis in ecclesia predicta, in theologia magistri, notarii nostri, et in ea parte nuncii et commissarii apostolici desuper faciendam tam pro reedificatione et instauratione illius quam reipublice christiane adversus perfidos Turchos christiani nomini hostes defensione mitterent plenissimam ofmnium peccatjorum suorum, de quibus corde contriti et ore confessi forent, indulgentiam et remissionem, ac illam quam consecuti fuissent, si anno jubilei basilicas et ecclesias Urbis ad id deputatas personaliter visitassent cum certis aliis etiam pro tuitione fidei gratiis et facultatibus tune expressis auctoritate apostolica et ex ce[ rta suja scientia concessit. Et deinde nos, eodem Sixto predecessore sicut Domino placuit sublato de medio, divina favente dementia ad apicem summi apostolatus assumpti, certiores effecti de necessitate ecclesie predicte, ac indulgentiam et remissionem hujusmodi eupientes, ut ecclesia ipsa omnino perfici et necessitatibus ipsius reipub[lic]e christiane subveniri posset, providere, indulgentiam et remissionem ac gratias et facultates predictas usque ad finem anni incarnationis Dominice millesimi quadringentesimi octuagesimi sexti (primo) et deinde usque ad finem mensis Aprilis proxime decursi inclusive, per diversas nostras etiam in forma brevis extendimus pariter et ampliavimus illasque tam Galliarum quam Germanie Superioris et Inferioris provinciis et alias ubilibet sub diversis sententiis, censuris et penis ecclesiasticis publicari mandavimus, ac dictum Raymundum et dilectum filium Gracianum de Villanova, ordinis fratrum beate Marie de Monte Carmelo et theologie professorem, tam conjunctim quam divisim nostros et apostolice sedis ad prosecucionem indulgentiarum et facultatum hujusmodi nuntios et commissarios fecimus et deputavimus. Et quod Turci ipsi, quorum rabies quasi nondum in sanguine christiano satis debachata fuerit, ut deteriora mala populo christiano 316 inferant, validissimam et munitissiinarn classem apud Yallonam in finibus Italië tune parabant, ut illam ad manus suas traducerent et civitates ac loca alia mari finitima invaderent, ac sua crudelitate illorum incolas in suam dirissimam (quod Deus avertat) redigerent servitutem, sueque spurcissime secte subicerent. Volumus, pró defeusione christiane religionis et fidei tuitione, ut sibi, cum opus foret, resistere possemus, quod omnes pecunie et oblationes ex indulgentiis, graciis et facultatibus predictis undecunque provenientes, ad cameram apostolicam per commissarios et nuntios predictos mitterentur in premissum opus et non alios usus omnino convertende. Postmodum vero intelligentes quod indulgentia predicta propter temporis brevitatem, et quia prefati nuncii et commissarii nonnullis aliis arduis nostris et Romane ecclesie negoeiis prepediti fuerant, publicari non potuerat in tota Germania nisi in quibusdam paucissimis locis, in quibus etiam ob brevitatem temporis propter commissariorum sive nuntiorum hujusmodi absentiam debita diligentia adhibita non fuerat; nos ex premissis et certis aliis causis et presertim, quia per octo menses et ultra magnum exercitum ad resistendum quibusdam nostris et Romane ecclesie subditis, qui forsan aliquorum maliguorum suasu, erecta cervice in nos et eandem ecclesiam Romanam insurrexerant et eidem Turcho adherere volebant, babuimus de necessitate non sine maximis impensis parare et tenere ac arces et castra eidem ecclesie subjecta in locis maritimis consistentia et illis finitima munire; indulgentiam, gratias et facultates predictas usqne ad finem mensis Augusti proxime decursi denuo per aliquas litteras nostras prorogavimus et extendimus, prout in singulis litteris predictis, quarum tenores ac si de verbo ad verbum presentibus insererentur haberi volumus pro sufficieuter expressis, plenius continetur. Cum autem sicut accepimus prefati commissarii et nuntii nondum expeditis negotiis per nos eis commissis infra dictum tempus indulgentiam, facultates et gratias predictas in partibus Germanie et aliis illi adjacentibus locis publicare nequiverint. Nos, eupientes animas Deo lucrifaeere creatori, ac volentes quod in dietis prorogatis terminis fieri nequunt, in aliud tempus supplere, motu proprio, non ad alicujus nobis super hoe oblate petitionis instantiam, sed de nostra mera liberalitate et ex certa scientia indulgentiam ac gratias, facultates et singulas litteras predictas cum omnibus et singulis in eis contentis clausulis usque ad finem mensis Aprilis proxime futuri inclusive auctoritate prefata tenore presentium de novo prorogamus, extendimus pariter et ampliamus dictasque litteras ac omnia et singula in eis contenta approbamus ac plenum firmitatis robur obtinere decernimus, volentes illas dicto durante termino tam in Germania et Galliarum provintiis quam alias ubique locorum sub censuris et penis in dietis litteris contentis publicari, et juxta illarum 317 continentiam et tenorem suas pias elemosinas erogantes, totiens quotiens id fecerint, indulgentiam, gratias et facultates hujusmodi acquirere et promereri debere. Quodque pauperes, quibus facultates non suppetunt et presertim religiosi ordinum Mendicantium de observantia, et etiam qui sine suorum licentia prelatornm manus adjutrices porrigere non possunt, ecclesias vel loca per dictos nuntios et commissarios deputata visitando indulgentiam hujusmodi non secus consequantur quam facerent, si manus ad premissa opera porrigerent adjutrices, dummodo ex eis, qui apti et idonei fuerint ad predicandum et confessiones audiendum ac indulgentiam, gratias et facultates hujusmodi publicandum et predicationibus et confessionibus audiendis ac publicatione indulgentiarum, gratiarum et faöultatum hujusmodi assumant labores, qui eis per nuntios sive commissarios predictos aut deputandos ab eis injungentur et ipsis etiam videbitur expedire; qui vero idonei non fuerint ad premissa peragenda pro nostra et ejusdem Romane ecclesie prosperitate et tuitione fidei adversus christiani nominis hostes secundum ordinacionem commissariornm sive nuntiorum predictorum et ab eis deputatorum, Altissimo prec'es effundant; divites vero ut indulgentiam, gratias et facultates hujusmodi possint promereri, omnia, que eis per dictos commissarios sive nuntios et deputatos injungentur, adimplere teneantur. Et quia sepenumero contingit, quod propter interdictum, qnod in partibus illis plerunque etiam pro re levi apponitur, multi christifideles, qui causam hujusmodi non dederunt, indulgentiam hujusmodi promereri non possunt; volumus etiam et ordinamus, quod in locis hujusmodi interdicto suppositis indulgentia, facultates et gratie hujusmodi possint publicari, et etiam ecclesie, que ad consequendum illas debeant visitari, possint deputari, et quod christifideles in dietis locis consistentes, qui tarnen cansam non dederint interdicto, et alia ad id requisita adimpleverint, indulgentiam ac gratias et facultates predictas non secus consequantur quam facerent, si loca predicta hujusmodi interdicto supposita non forent. Quodque per nuntios et commissarios predictos vel deputandos ab eis dicta, durante publicatione, omnes alie indulgentie etiam plenarie et ex quibuscunque causis quantumcunqne urgentissimis et cum quibusvis clausulis etiam derogatoriarum derogatoriis et talibus quod ille nullatenus suspendi possent, ad effectum hujusmodi suspendi valeant. Et nibilominus eisdem commissariis sive nuntiis et deputandis ab eis assumendi et deputandi idoneos verbi Dei predicatores clericos seculares vel cujusvis ordinis etiam Mendicantium et observantie regulares, etiam sancti Francisci religiosos Deum timentes, et huic pio et pernecessario operi ferventes, in nümero sufficienti, de quo eis et deputandis predictis videbitur, et assumptos amovendi et alios eorum loco etiam totiens quotiens eis visum fuerit surrogandi, et eis in virtute sancte obediëntie, sub excommunicationis late sententie pena, 318 etiam nulla superiorum eorundem petita licentia, etiam si id expresse eaveatur in eorum constitutionibus et ordinationibus ac statutis et probibitionibus in eorum capitulis, generalibus sive provintialibus, editis injungendi, ut indulgentiam ac gratias et facultates predictas in quibuscunque locis de quibus eisdem commissariis sive nuntiis et deputandis videbitur, populis fideliter publicent et predicept ac declarent, et eosdem ad contribuendum hujusmodi operi et reipublice christiane defensioni omnium fidelium communi utilitati pro posse inducant et exhortentur. Et quia facile coutingere posset aliqua dnbia ex presentibus et aliis tam nostris quam ipsius Sixti predecessoris litteris predictis et in illis contentis clausulis atque verbis imposterum oriri, eisdem commissariis sive nuntiis totiens quotiens opus fuerit per seipsos qui de mente et intentione nostra vere informati existunt dumtaxat declarandi et interpretandi ac volentibus quascunque alias indulgentias per nos, ut prefertur, suspendendas publicare, aut illis quomodolibet uti, ne illas publicent et predicent aut eis utantur dicta suspensione durante sub penis, sententiis et censuris ecclesiasticis inhibendi, et ad id eos alias compellendi et tam ipsos qui inhibitioni hujusmodi non paruerint quam generaliter contradictores qnoslibet et rebelles, ac etiam ab eis pro tempore deputatos et alios quoseuuque ad veram de per eos receptis ipsis commissariis sive nuntiis aut ab eis deputatis rationem reddendam, et debitam satisfactionem impendendam per censuras ecclesiasticas et alia juris oportuna remedia cum censuraruni predictarum aggravatione et reaggravatione, appellatione postposita, compescendi et compellendi, brachium quoque seculare, si opus fuerit, invocandL Et generaliter omnia et singula alia in premissis et circa ea necessaria seu etiam quomodolibet oportuna faciendi et exequendi plenam et liberam motu et scientia similibus tenore presentium concedimus facultatem habituri ratum et gratum censuras et penas, quas prefati nuncii et commissai-ii nostri rite statuerint in rebelles, acfacturi illas auctori Domino usque ad satisfactionem condignam inviolabiliter observari, et generaliter quicquid per ipsos nuntios sive commissarios et deputandos ab eis fuerit in premissis quomodolibet ordinatum, et ut elemosine et obventiones, que ex hujusmodi indulgentia et facultates obvenient, fideliter et omni fraude cessante colligantur et collecte conserventur ad cameram predictarn remittende et in ejusdem fidei et reipublice defensione convertende. Volumus et ordinamus, quod per commissarios et nuntios predictos ac deputandos ab eis in quibusvis ecclesiis et locis, de quibus eis videbitur, capse seu eiste tribus clavibus claudende, quarum unam commissarius sive alter ex nuntiis predictis vel deputatus ab eis, aliam principalior et dignior persona ecclesie in qua capsa seu cista predicta posita fuerit, in dignitate constituta si presens, et si absens erit alia persona dicte ecclesie post enm, tertiam vero claves rectores et guber- 319 natores civitatum sive locorum, in quorum sive quarum ecclesiis capse sive eiste predicte fuerint collocate. Et quod volentes indulgentiam, facultates et gratias hujusmodi promereri, qui poterunt per seipsos et manibus proprüs oblaciones et elemosinas, quas fatient, in cistis sive capsis hujusmodi ponere; qui vero impediti fuerint, per fideles nuntios mittere teneantur, cum vero contingent per commissarios sive nuntios predictos vel deputatos ab eis capsas seu cistas hujusmodi aperiri in presentia illorum, qui claves habuerint, vel quos ad id ipsi depntaverint, aperiantur, et pecunie, que ex capsis sive cistis hujusmodi extrahentur, in eorum et unius vel duorum notariorum presentia numerentnr, et exinde publicum conficiatnr instrnmentum et membranis subscriptum, et sigillo uno vel pluribus si commode fieri poterit munitum, et illud per commissarios aut nuntios predictos ad eandem cameram pro eorum justificatione et compotorum (sic) verificatione transmittantur. Et quia sicut accepimus nonnunquam reperiuntur aliqui archiepiseopi, episcopi, abbates, prepositi, decani et alie ecclesiastice persone, tam religiose quam seculares ac domini temporales et fabrice ecclesiarnm magistri et rectores, qui permittere nolunt, ut in eorum ecclesiis eiste vel capse predicte ponantur. Eis et eorum cuilibet in virtute sancte obediëntie et sub excommunicationis, suspensionis, interdicti ac indultorum et privilegiorum ecclesiis in quibus hujusmodi capse seu eiste ponentur concessorum privationis late sententie penis, a quibus non nisi a nobis vel successoribus nostris Romanis pontificibus, canonice intrantibus, et satisfactione previa liberari possint, districte precipiendo mandamus, ut pro nostra et ejusdem sedis reverentia ac tam pii et pernecessarii operis executione capsas sive cistas hujusmodi in eorum ecclesiis benigne et sine nllo impedimento poni permittant, ac consilium, auxilium et favorem ad hoe prestent oportuna, nee pro ponendis capsis sive cistis predictis et admissione publicationis indulgentiarum, facultatum et gratiarum predictarum directe vel indirecte quovis quesito colore quicquam audeant recipere seu detinere, nisi eis gratiose et sponte ab ipsis commissariis sive nuntiis aut deputandis ab eis fuerit oblatum- Inhibentes etiam snb similibus penis eo ipso si contrafecerint incurrendis eisdem commissariis sive nuntiis et substituendis ab eis, ac etiam sub pecuniaria ipsorum commissariorum sive nuntiorum et ab eis deputandorum arbitrio qnalitate facti et persone attentis moderanda, et de facto a contrafacientibus exigenda pena predicatoribus, confessoribus et omnibuscunque aliis personis cujuscunque dignitatis, status, gradus, ordinis vel conditionis fuerint ac quacunque ecclesiastica vel mundana dignitate prefulgeant, ne pecunias predictas ad manus suas nisi cnm per commissarios sive nuntios predictos aut substituendos ab eis ad dietam cameram transmittentur recipere, et in snos usus convertere 'ac circa illas dolum sive fraudem quovismodo committere ac presentibus in aliquo contravenire, neve proponentes bnic sanctoqne 320 operi contribuere seu aliqua auxilia prestare ab hujusmodi eorum proposito in toto vel in parte, directe vel indirecte, tacite vel expresse, retrabere quovismodo presumant. Et quia, sicut etiam intelleximus, a nonnullis in partibus Germanie affirmatum fuit, indulgentias in eisdem partibus publicatas per nos revocatas fuisse, et propterea muitos ut creditur ab indulgentiarum hujusmodi consecutione se retraxisse, non sine magno dicte sedis ac reipublice christiane prejuditio et detric^ento, motu et seientia similibus declaramus, indulgentiam, gratias et facultates predictas per nos nunquam revocatas fuisse, sed illas semper in suis pristinis robore et virtute permansisse usque ad tempora supra expressa, et ita semper fuisse nostre intentionis et incommutabilis voluntatis; et illos qui pro indulgentia, gratiis et facultatibus predictis consequendis suas pias elemosinas temporibus preteritis elargiti fuerunt, illas firmiter et indubie promeruisse eisque pro eorum pia devotione et hujusmodi bono, sancto et pernecessario opere benedicimus in Domino. Et si forsan in publicationibus indulgentie, facultatum et gratiarum hujusmodi aliqui defectus retroactis temporibus intervenissent, et inposterum intervenire contingeret, illos omnes et singulos defectus hujusmodi quicunque fuerunt, quos presentibus haberi volumus pro expressis, motu et seientia similibus supplemus, non obstantibus premissis ac constitutionibus et ordinationibus apostolicis, necnon omnibus illis, que idem Sixtus predecessor in suis et nos in nostris litteris predictis volumus non obstare contrariis quibuscunque, aut si aliquibus vel eorum ordinibus communiter vel divisim ab eadem sit sede indultum, quod ipsi aut dictorum ordinum persone ad publicandum aliquas litteras seu indulgentiam et facultates hujusmodi inviti compelli seu quod interdici, suspendi vel excommunicari non possint per litteras apostolicas, non facientes plenam et expressam ac de verbo ad verbum de indulto hujusmodi mentionem. Volumus autem quod commissarii sive nuncii predicti etab eis deputati in premissorum executione ordiuariorum locorum aut eorum ofhcialium vicariorum vel locatenentium auxilium, consilium et favorein requirere, et quod illi, cum sic requisiti fuerint per premissorum notiva executione in virtute sancte obediëntie et prestiti per eosdem ordinarios eidem sedi in eorum promotionibus juramenti ac sub aliis penis supradictis se promptos et favorabiles exhibere teneantur, ita ut exinde apud nos et sedem predictarn possint non immerito commendari. Et quia difficile foret presentes litteras ad singula queque loca in quibus expediens fuerit deferre, etiam volumus ac motu et seientia similibus decernimus, quod illarum transumptis manu publici notarii inde rogati subscriptis, et sigillo commissariorum vel nuntiorum predictorum aut deputandorum ab eis seu alicujus prelati aut alterius persone ecclesiastice in dignitate constitute munitis ea prorsus ubilibet fides, adhibeatur, que presentibus adhiberetur, si essent exhibite vel ostense. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc 321 paginam nostre prorogationis, extensionis, ampliationis, constitutionis, ordinationis, concessionis, mandati, inhibitie-nis, declarationis, benedictionis, sappletionis, voluntatis et decreti infringere vel ei ausn temerario contraire. Si quis autem hoe attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis Dei ac beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum Rome apud sanctum Petrum, anno incarnationis Dominice millesimo quadringentesimo octuagesimo septimo, aexto Idus Octobris, pontificatus nostri anno quarto. Auscultata et correcta est presens copia et concordat cum suo originali etc. per me Joannem de Monte, etc. Op de keerzijde ttoat geschreven: 1487. Subsidie tot opbouwinge vau de kereke van Ste Pieters tot Romen (sic). Gedrukt blad van den tijd (in den aanhef tamelijk gehavend), berustende op het Rijksarchief in Utrecht. Bundel losse stukken n°. 289, fol. 3. ï§6. 1488, MAART 17, UTRECHT. — Acte van David van Bourgondië, bisschop van Utrecht, gericht tot de geestelijkheid en al de ingezetenen van zijn bisdom, waarbij hij den pauselijken aflaat ingevolge de bul tegen de Turken van paus Innocentius VIII (Rome, 2 April 1487) aanbeveelt, met goedkeuring van het Utrechtsche kapittel. (Hetzelfde stuk dient met kleine wijzigingen voor den gelijktijdigen aflaat ten voordeele van het klooster der Minderbroeders te Parijs.) David de Bourgundia, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Trajectensis, universis et singulis ecclesiarum, collegiatarum, monasteriorum, prioratuum et domorum ac etiam religiosorum locorum ordinum quorumcunqne prelatis, prepositis, decanis, capitulis, conventibus, abbatibus, abbatissis, prioribus, priorissis, provisoribus et decanis christianitatis, necnon parrochialium ecclesiarum curatis et eorum loca tenentibus, ceterisque personis tam ecclesiasticis quam secularibus nostre jurisdictioni subjectis et eorum cuilibet insolidum, ad quos presentes nostre littere pervenerint, salutem in Domino sempiternam. Cum sanctissimus in Christo pater et dominus noster dominus Innocencius, divina providentia papa octavus et modernus, proprio motu et pio suo affectu pro reipublice christiane adversus perfidos Turchos nominis christiani hostes defensioneJ) universis christifidelibus plenissimas 1) Pro reparatione, constructione et edificatione librarie, inflrmarie, camerarum novarum et ecclesie pauperum fratrum et studentum eollegii Parisiensis sancti Fran- cisci, ad quod ex omnibus mundi partibus theologie et phifosophie fratres dicti ordinis confluunt, ubi plus quam trecenti numero cum multa inopia coramorantur, ac nullos redditus habeant temporales, quibus tanta opertiva ediflcia reparare ac construere possint. 21 322 indulgentias a pena et a culpa ad instar jubilei atque ipsum jubileum cum ceteris aliis gratiis et facultatibus, prout ex tenore bullarum, quas nos sub plumbo vidimus pieniuscon stat [sub data Rome, apud sanctum Petrum, anno Incarnationis Dominica ,m°. iiii0. lxxxvij*:, quarto Idus Aprilis, pontificatus sui anno quarto, quarum tenores sic sufncienter expressas haberi volumus] omnibus ad dietam cruciotam pro prefate orthodoxe fidei contra prelibatos Christi nominis hostes tuitione x), manus porrigentibus, adjutrices misericorditer concessit et elargitus est. Nos igitur, eupientes litteris et mandatis apostolicis obedire, ut tenemur, atque dictas litteras apostolicas secundum earum tenorem et continentiam ad honorem Dei beatique Petri apostolorum principis contemplatiouem ac reverentiam sancte sedis apostolice animarumque salutem per civitatem et diocesim nostras, volentes, affectantes et desiderantes, vobis omnibus et singulis supradictis in virtute sancte Obediëntie ac sub penis suspensionis a divinis excommunicationisque et emende arbitrarie ac singulis censuris et penis in snpradatis litteris apostolicis contentis, precipimus et mandamus, ut prefatas indulgentias ad instar jubilei a pena et a eulpa et ipsum jubileum, cum ceteris facultatibus et graciis, quociens per nuncios et commissarios antedicti sanctissimi domini nostri pape ejusque sancte sedis apostolice 2) requisiti fueritis, infra missarnm et aliarum horarum divinarum solempnia publice nuncietis et per viros idoneos seculares vel regulares pro parte camere dicte apostolice sedis *) ad vos et ecclesias vestras missos pro premissis publicari, denunciari et solempniter predicari permittatis, ipsosque cum debitis honore et reverencia ob sancte sedis apostolice pretacte reverenciam et animarum salutem diebus feriatis et non feriatis ac tociens quociens per nuntios prefatos fueritis requisiti, sine contradictione et rebellione omnibus pre ceteris predicationibus etquestionibus extraordinarius proponendo populum a Deo vobis commissum processionaliter et alias ad loca per nuntios seu commissarios dicte sedis deputanda, ut omnes indulgencias, gratias et facultates consequi possit et valeat, convocetis et inducatis seu convocari et induci faciatis ad dietarum indulgentiarum publicationem audiendum, secundum quod commissariis summi pontificis et dicte sedis *) expediens videbitur, fieri et ordinari permittatis; et dietis indulgenciis durautibus diebus indulgenciarum solempnizandarum confessores idoneos per dictos commissarios seu nuntios in ecclesiis vestris ad instar jubilei deputatos benigne 1) Benefactoribus predictorum edificiorum. 2) Per commissarium apostolicum et conventus predicti procuratorem generalem in tota Germania fratrem Bernardinum de. Rachaneto, ejusdem domus professorem ac dicti ordinis religiosum, deputatos et expresse per notarios commissos. 3) Prenominati commissarii generalis. 4) Commissario apostolico generali predicto et ab eo commisso et deputato seu commissis deputatis et deputandis. 323 pariter recipiatis, truncos seu capsas pro elemosinis colligendis ponere et collocare in ecclesiis vestris absque contradictione permittatis, parrochianos et subditos vestros monitionibus salutaribus inducentes, ut indulgencias, gratias, remissiones et facultates per sanctissimum dominum nostrum papam elargitas acquirant ac de eorum bonis ad tam pium et meritorium opus pro tuitione fidei *) langiantur mannsque porrigant adjutrices, ut per hec et alia bona, que vos et ipsi, Domino inspirante, feceritis et fscerint ad eterne feliöitatis gaudia valeatis et valeant pervenire. Nos enim de omnipotentas Dei misericordia ac beate et gloriose Dei genitricis Marie virginis, beatorum Petri et Pauli apostolorum et sanctissimi Martini, patroni nostri gloriosi, intercessionibus confisi, cunctis ad memoratum tam pium sanctum et meritorium opus manns snas porrigentibus adjutrices quadraginta dies indulgentiarum de injunctis penitenciis misericorditer in Domino relaxamus; in quorum omnium testimonium sigillum nostrum ad causas eisdem presentibus est appensum. Et nos, decanus et capitulum ecclesie Trajectensis, cum litteras indulgenciarum et graciarum superius mentionatarum ac alia in ipsis litteris apostolicis nobis ostensis et per nos diligenter inspectis et examinatis contenta veritate fulciri comperimus, idcirco auctoritate apostolica nobis in hac parte de examinandis, approbandis et reprobandis litteris inscriptis et rescriptis quarumcnnque indulgenciarum ac questorum et sibi similium aut dissimilium in civitate et diocesi Trajectensi pro tempore deputatorum et deputandorum ab eadem sancta sede apostolica facta et concessa publicationem dietarum indulgenciarum secundum omnem sui formam et tenorem, prout littere ipse apostolice desuper disponunt, in civitate et diocesi Trajectensi supradictis fiendam admisimus et approbavimus ac tenore presentium admittimus et approbamus, hortantes vos omnes et singulos supradictos in visceribus Jesu Christi, ut commissarios et nuntios earundem indulgenciarum *) benigne recipiatis et caritative tractetis in omnibus et per omnia, quemadmodum reverendissimus in Christo pater et dominus noster dominus David de Bourgundia, episcopus Trajectensis, vos exhortatus est atque requisivit, mercedem condignam ab omnipotenti Deo desuper recepturi. In cujus rei testimonium sigillum fabrice ecclesie nostre Trajectensis presentibus litteris duximus appendendum, presentibus vero post finem mensis Aprilis *) proxime venturi *) inclusive minime valituris. 1) Cum tales fratres suis doctrinis sanctissimis contra hereticos fidem ebristianam cotidie defendunt. 2) Per commissarium apostolicum et procuratorem generalem fratrem Bernardinum de Rechaneto prefatum deputatos et commissos. 3) Maii presentis et currentis. 4) Post annum a data presentium computando. 324 Datum anno Domini millesimo quadringentesimo octuagesimo octavo 1), die decima septima mensis Marcii *). Rijksarchief in Utrecht, Bundel losse stukken n°. 289, fol. 17 en 18. — De woorden in de noten opgenomen zijn varianten, die moesten dienen om het stuk te gebruiken voor den aflaat tot herstelling en opbouw van het klooster dêr Minderbroeders te Parijs. 237. 1488, MEI (3), UTRECHT. — Acte van het Domkapittel van Utrecht, waarbij het aan den pauselijken commissaris Raymundus Peraudi toelaat een officiéél afschrift te laten vervaardigen van de aflaatbul van Innocentius VIII. Nos, decanus et capitulum ecclesie Trajectensis, universis et singulis, etc. (ut supra in littera domini episcopi Trajectensis usque ibi: nosfre jurisdictioni; tune scribe sics):) presentes nostras litteras visuris, lecturis seu legi audituris salutem in Domino, atque manifestum facimus, quatenus nonnullas originales apostolicas litteras sanctissimi in Christo patris et domini nostri domini Innocencii divina Providencia pape octavi et moderni cum cordula canapis impendente bullatas sanas et integras, non viciatas, non abrasas, non cancellatas, neque in aliqua earum parte suspectas, sed omnibus prorsus vicio et suspitione carentes, per prefatum sanctissimum dominum nostrum papam nobis missas, atque in domo capitulari minori ecclesie nostre prefate, ubi capitulariter ad premissa et infrascripta capitulo ad id ut moris est indicto congregati fuimus, ostensas sub plumbo habuimus, vidimus, palpavimus, diligenter inspéximus atque legi fecimus, cum eis quibus decet honore et reverencia recepimus, hujusmodi sub tenore: Innocencius, etc. ut in bulla. Quibus quidem litteris apostolicis diligenter per nos inspectis atque coram nobis, ut premittitur, lectis, nobis pro parte reverendissimi patris domini Raymundi Perandi, archidiaconi Aluisiensis, in ecclesia Xanctonensi, nuncii et commissarii apostolici superius in litteris prefati sanctissimi domini nostri pape principaliter nominati, extitit supplicatum, quatenus, cum ipse hujusmodi litteris in diversis locis ut haberet, ac dietis litteris indigeret ipsasque in originalibus earum formis ad ipsa loca propter locorum distanciam, guerrarum pericula et viarum discrimina tute aut commode deferre non posset, hujusmodi litteras per notarium nostrum publicum infrascriptum transsumi, transscribi et exemplari mandaremus et publicari ipsique transsumpto, transscripto sive exemplari hujusmodi nostram interponeremus auctoritatem pariter et decretum, ut idem transsumptum, transscriptum sive exemplar fidem faciat et facere posset ubilibet, in judicio et extra judicium, sicuti littere originales supradicte. 1) Nono. 2) xviij» mensis Februarij. — Octava mensis Maij. 3) In het stuk van 17 Maart 1488 (n">. 236). 325 Nos igitur, decanus et capitulum ecclesie Trajectensis antedicte, supplicationi hujusmodi annuentes et intellectis omnihus supradictis factaque per nos et notarium nostrum publicum infrascriptum cum antedictis litteris originalibus et presenti transsumpto collatione diligenti, et quia transsumptum, transscriptum sire exemplar hujusmodi cum litteris originalibus supradictis ad plenum concordare repperimus, ideo easdem prerisitatas apostolicas litteras per prenoninatum notarium nostrum publicum infrascriptum exemplari mandavimus et transsumi ac in publicam formam redigi decernentes et volentes, ut huic presenti transsumpto publico sive exemplo plena fides deinceps ubilibet locorum in judicio et extra judicium adhibeatur, ipsumque transsumptum fidem faciat et illi fietur (?) acsi originales ipse littere apparerent. Quibus omnibus' et singulis auctoritatem nostram interposuimus et decretum. In quorum omnium et singulorum fidem et testimonium premissorum, presentes litteras nostras per notarium nostrum publicum supra et infrascriptum subscribi mandavimus atque sigillo capituli, sigillo decani nostri presentibus appenso, duximus muniendas- Sub anno a nativitate Domini millesimo quadringentesimo octuagesimo octavo, die tercia 1) mensis Maii, bora terciarum et capitulari consueta. Rijksarchief in Utrecht, Bundel losse stukken n°. 289, fol. 18 en 18 verso. 238. 1488, MEI (3?), UTRECHT. — Aanhef van eene onvolledig gebleven acte van het Domkapittel van Utrecht over de aflaatbul van Innocentius VIII. Nos, decanus et capitulum ecclesie Trajectensis, universis et singulis, etc. ut supra in littera domini episcopi Trajectensis usque ibi: eum sanctissimus exclusive, salvo quod non pones illa verba nostre jurisdictioni subjectis; tune continua sic s): et eorum cuilibet insolidum, ad quos presentes nostre littere pervenerint, salutem in Domino, atque mauifestum facimus, quatenus nonnullas originalis apostolicas litteras 'sanctissimi in Christo patris ét domini nostri domini Innocencii divina providencia pape octavi et modern icum cordula canapis more Romane curie impendente bullatas firmiterque clausas, sanas et integras per prefatum sanctissimum dominum nostrum papam nobis missas, atque in domo capitulari minori ecclesie nostre prefate, ubi capitulariter capitulo ad id, ut moris est, indicto specialiter congregati fuimus, ostensas, quas sub plumbo vidimus, aperuimus atque tandem post aperitionem hujusmodi diligenter inspéximus et legi fecimus cum eis, quibus decet honore et reverencia, recepimus hujusmodi sub tenore: Innocencius, etc. in quorum, etc. ut proxime supra. Rijksarchief in Utrecht, Bundel losse stukken n°, 289, fol. 18 verso. 1) Dit woord is doorgehaald. 2) In het stuk van 17 Maart 1488 (n°. 236). 326 239. 1488, MEI 19, UTRECHT. — Acte van Jan van Boemel, deken van Nijmegen en pauselijke aflaat-commissaris in het bisdom Utrecht, waarbij bij den kanunnik Jacob van Apelteren en Anton Grnter, vicaris ten Dom van Utrecht, aanstelt tot zijne óndercommissarissen, om den aflaat tegen de Turken af te kondigen en te beheeren in de stad Groningen en omliggende plaatsen. Iohannes de Boemel, decretorum doctor, decanus Novimagensis, commissarius apostolicus per civitatem et diocesim Trajectensem deputatos, unacum nonnullis aliis collegis in commissione ad infra et supra scripta 'datis. Notum facimus, quod nos, de devocione, zelo et reverencia, quas venerabilis et circumspectus vir atque honorabilis dominus Jacobus de Apelteren, canonicus, necnon Antonius Gruter, vicarius majoris ecclesie Trajectensis, ad sedem sanctam apostolicam gerunt, certiores effecti, eosdem dominos Jacobum et Antonium snbcommissarios nostros ymmo verius apostolicos et negociorum infrascriptorum gestores fecimus, creavimus, constituimus, ordinavimus et deputavimus ac presencium tenore facimus, creamus, constituimus, ordinamus et deputamus, specialiter videlicet et expresse, ad publicandum publicarique petendum, requirendum et faciendum sacratissimas indulgencias cruciate unacum nonnullis aliis magnis facultatibus nunc totaliter pro tuitione fidei catholice contra perfidos Turcos concessas, ampliatas et prorogatas, truncumque seu cistam ad elemosinas christifidelium dictas indulgencias promereri volentium reponendum in ecclesia parochiali de Groningen et locis illi cireumjaceutibus ponendum et ordinandum, crucemque erigendum, confessores apostolica auctoritate tot quot voluerint ordinandum, eonfessionaliaque dandum et distribnendum seu dari et distribui faciendum, de facultatibus nobis pèr bullam reservatis utendum et viris doctis uti permittendum pecuniasque exinde provenientes levandum, recipiendum, numerandum et recolligendum et de receptis, levatis, numeratis et recollectis quitandum et quitancias dandum, unum quoque vel plures, quatenus opus fuerit, substituendi, ceteraque omnia alia et singula circa premissa faciendi et gerendi et exercendi, que nos ipsi faceremns, si presentes interessemus: super quibus omnibus et singulis dietis nostris commissariis et ab eisdem deputatis facultates nostras presencium tenore impertimur. In cujus rei testimonium presentes literas signo manuali notarii subscripti signari sigilloque nostro, quo in talibus utimur, muniri fecimus. Datum Traiecti, die quinta decima mensis Maii, anno Domini millesimo quadringentesimo octuagesimo octavo. M. db Brouwershaven, notarius subscripsit. 327 Rijksarchief in Utrecht, Dom n°. 1362; afgedrukt bij P. Fredericq, Les comptes des indulgences en 1488 et en 1517—1519 dans le diocèse d'Utrecht, in de Mémoires in 8° der Kon. Academie van België, deel LIX, blz. 15 en 16. 240. 1488, juni 2, utrecht. — Acte van den pauselijken aflaat-commissaris Jan van Boemel, waarbij hij den kanunnik Jacob van Apelteren aanstelt, om in zijne plaats de aflaatgelden in Zeeland in te zamelen, krachtens de macht, hem door den pauselijken oppercommissaris Raymundus Peraudi verleend. Johannes de Boemel, decretorum doctor, decanus Novimagensis, commissarius apostolicus per civitatem et diocesim Trajectensem deputatus, unacum nonnullis aliis collegis in commissione ad infra et supra scripta datis. Notum facimus, cum presentibus infrascriptis ob certas quibus detinemur infirmitates interesse nequimus, sic est quod nos, de devocione, selo: et reverencia, quas venerabilis et circumspectus vir dominus Jacobus de Apelteren, canonicus Trajectensis, ad sedem sanctam apostolicam gerit, certiores effecti, eundem dominum Jacobum nostrum ymmo verius sancte sedis apostolice subcommissarium et negociorum infrascriptorum gestorem (in vim et pretextu commissionis nostre specialis, nobis per reverendum patrem et dominum dominum Raymundum Peraudi, archiepiscopum Misnensem sacre theologie professore, etc. nobis desuper concesse inferius inserende), fecimus, creavimus, constituimus, ordinavimus et deputavimus ac persencium tenore facimus, creamus, constituimus, ordinamus et deputamus, specialiter videlicet et expresse, ad dicte sancte sedis apostolice nostrique nominibus quascunque pecuniarum summas ex sacrosanctis indulgeuciis, novissime de mense Maii (sic) proxime preterito in partibus Zeelandie ubilibet positis et ordinatis, a christifidelibus oblatas et pie datas atque rogatas, sublevandum et recipiendum, perceptas quoque atque extractas pecunias per quosvis alios subcommissarios tam nostra quam quacunque alia auctoritate quoquo modo circa negocium premissum legitime ordinatos, ab eisdem petendum, levandum, emovendum et sublevandum, de receptis quoque et levatis quitaudum literasque quitanciarum dandum, nobisque atque superiori commissario nostro domino Raymundo prefato aliisque quomodolibet computum et racionem legales faciendum; ceteraque omnia alia et singula circa premissa faciendi, gerendi et exercendi, que nos ipsi faceremus, si presentes interesse mus. Super quibus omnibus et singulis dietis nostro commissario et ab eodem deputatis seu deputandis ab eodem facultates nostras presencium tenore impertimur. Ia cuius rei testimonium presentes literas signo manuali notarii subscripti signari sigilloque nostro, quo in talibus utimur, muniri fecimus. Datum Traiecti, die secunda mensis. Junij, anno Domini millesimo quadringentesimo octuagesimo octavo. 328 Tenor vero dicte commissionis nostre, de qua supra in hiis nostris literis fit mentio, sequitur talis: Raymundus. M. de Brouwershaven, notarius subscripsit. Rijksarchief in Utrecht, Oom. n°. 1362; afgedrukt bij P. Fredericq, Les comptes des indulgences a Utrecht, blz. 16 en 17. 241. (1488), AUGUSTUS 8, (UTRECHT). — Akte van den ondercommissaris Jacob van Apelteren over zijne ontvangsten en uitgaven in zake den aflaat, mitsgaders over de vervolging, door hem ingesteld tegen Abbo, pastoor van Wageningen, die tegen den aflaat gepredikt had en daardoor den aflaathandel gestremd had te Wageningen en omliggende plaatsen. Apelteren eischt zijn beloofd salaris en drinkgeld (propina), onder bedreiging dat hij anders zijne rekening niet zal voldoen. Ego Jacobus de Apelteren, canonicus Trajectensis, subcommissarius constitutus per venerabilem virum dominum Johannem de Boemel, decretorum doctorem, decanum etc, per civitatem et dyocesim Trajectensem commissarium apostolicum deputatum in negotio sive materia sacratissimarum indulgentiarum etc. Goram vobis notario et testibus etc. protestor, quod receptam per me pecuniam ex locis, quibus ut commissarius prefui et de quibus heri, que fuit dies Jovis vij', et hodie reverum octava mensis Augusti, computationem feci vobis veuerabilibus et circumspectis viris dominis Dolensi et Novimagensi Coloniensis dyocesis vicariis decanis, tamquam commissariis ad hoe per reverendum patrem dominum Raymundum sedis apostolice prothonotarium deputatis, videlicet summam octingentorum et xv fl. R. current. xx stuf. raonete hujus provincie pro fl. computato et vi stuferis, paratus sim deliberare aut de illis sufficienter satisfacere eisdem dominis decanis commissariis deputatis, dummodo michiinprimis de laboribus meis ac tandem familiaribus michi associatis in eodem negotio per dominum decanum Novimagensem commissarium de eorum laboribus satisfiat, quibus ego, ut fideliter sumerent, fidem dedi non deliberare pecuniam aliquam, provenientem ex hujusmodi indulgenciis, antequam eis de laboribus eorum satisfieret. ; .Necnon protestor similiter, quod paratus ut supra requiram eosdem dominos decanos commissarios, ut me ab obligatione per me facta de mandato prefati domini decani Novimagensis commissarii inprimis venerabili et egregio viro domino vicario reverendissimi domini nostri episcopi Trajectensis pro sigillis literarum transsumptarum ex originalibus literis apostolicis, etc. relevent indempnem; necnon a quadam alia obligatione, per me facta de mandato ipsius domini decani Novimagensis honorabilibus dominis Adriano de Nol wiek et magistro Mathie deBrowershaven, vicariis ecclesie Trajectensis, ac deinum ab obligatione $er me 329 per patentes meas literas facta senioribus et superioribus viris ac conimunitati oppidi de Dockem, Trajectensis dyocesis, de procurando fieri juridice processum usque ad brachium seculare exclusive infra certum tempus jam dudum elapsum, contra quemdam Abbodem, assertum rectorem parochialis ecclesie de Wacheningen, qui non erubuit publice predicare et dicere in dedecus et scandalum summi pontificis ac specialiter reverendissimi patris ac domini Raymondi prothonotarij prefati ac omnium commissariorum suorum, quod boe negotium sacratissiinarum indulgentiarum esset nisi mera trufa et deceptio quedam ad extorquendum a communi populo pecunias, quibus verbis suis et aliis similibus populum ita provocaverat in sua parocbiali ecclesia et locis circumvicinis, quod ad consequendum hujusmodi indulgencias minime manus porrexerunt, ex quibus igitur verbis suis oppidum predictum noluit consentire in extractione pecuniarum, depositarum ad cistam in ecclesia sua, nisi habita et prestita per me obligatione premissa; ac tandem ex absentia ipsius reverendissimi patris et domini Raymondi prothonotarii, qui michi in presentia prefati domini decani Novimagensis et domini Johannis Neve, scolastici ecclesie Novimagensis ac pastoris ecclesie parochialis in Gravia, Coloniensis dyocesis, sua fide et legalitate promiserat bonam et honestam propinam pro meis laboribus et sollicitacionibus, quibus cum aliis obtinui admissionem publicationis earundem sacratissimarum indulgentiarum a capitulo nostro ecclesie Trajectensis requirere eosdem dominos commissarios, ut michi de hujusmodi propina satisfaciatur, cum nullateuus dubitem, eosdem desuper a prefato reverendissimo patre domino Raymondo commissionem et auctoritatem accepisse et habuisse; .ac insuper protestor, casu quo de laboribus meis et familiarium meorum associatorum et propina michi promissa prefati domini commissarii satisfacere ac ab obligatione predicta relevare indempnem non velint, quod tune et sic per me nonstet, quominus de pecunia predicta per me recepta recipiant sufficientem solutionem; et protestor simili modo, quatenus ex hujusmodi non solutione, cum in me defectus nullus sit, non intendam quovis modo in futurum gravari per quemquam; et si casu aliquo molestationes michi desuper eveniant alique, quod easdem velim deducere ex eisdem pecuniis receptis ac quod omne dampnum et interesse, quod ea de causa michi evenire quovismodo possit per aliquem, velim recuperare et repetere ab eisdem dominis commissariis deputatis, loco et tempore michi congruis et oportunis etc. in forma ampliori, super quibus etc. omnibus et singulis . . . et . . . communiter (?) et divisim. Rijksarchief in Utrecht, Dom n°. 1362; afgedrukt bij P. Fredericq, Les comptes des indulgences a Utrecht, blz. 20—22. 330 242. 1488, UTRECHT. — Acte der kerkfabriek van den Dom van Utrecht, waarbij meester Werner Hermanszoon wordt aangesteld als haren procureur, om hare pauselijke aflaten in Friesland af te kondigen, de geloovigen van beider kunne in de broederschap van Sint Maarten op te nemen en de mededingende aflaatpredikers te weren.. . Procuratorium ad publicandum confraternitatem beati Martini etc. Nos provisores fabrice ecclesie Trajectensis, universis et singulis dominis abbatibüs, prioribus, prepositis, decanis, etc. (ut in aliis mandatis *) usque ibi) salutem in Domino sempiternam atque manifestum facimus, quod nos de devotione, zelo et reverencia, quos providus virmagister Wernerus, filius Hermanni, clericus Trajectensis, ad dietam ecclesiam Trajectensem ejusqne fabricam structuram et reparationem gerit, certiores effecti, preterea eundem magistrum Wernerum, filiutn Hermanni, omnibus melioribus modo, via, jure, causa, stilo et forma, quibus melius et efficatius possumus et debemus, facimus, constituimus, creamus et solempniter ordinamus dicte fabrice nostre procuratorem, actorem, factorem negotiorumque infrascriptorum gestorem ac nuncium specialem et generalem, ita tarnen quod specialitas generalitati non deroget nee econtra ad publicandum et intimandum per terminos et limites parcium Frisie omnes et singulas indulgencias dicte fabrice nostre a diversis Romanis pontificiWl*öecnon archiepiscopis et episcopis quomodolibet concessas, elemosinas quoque ab omnibus utriusque sexus bominibus, qui manus suas ad dietam fabricam nostram porrexerint adjutrices, quique in confraternitate beatissimi Martini patroni nostri gloriosissimi recipi, inseribi et intitulari voluerint, petendum, recipiendum et sublevandum dictasque personas et eorum nomina in libro confraternitatis ad hoe deputato intitulandum et registrandum; omnesque alios et singuios qnarumlibet aliarum indulgentiarum procurator es sive nuncios, qui sine veris patentis litteris nostris sigillo fabrice nostre pretacte munitis, elemosinas et pia caritativa subsidia et pauperum suffragia ibidem petituri venerint, repellendum; capiendnm, tenendum et incarcerandum, seu repelli, capi, detineri et incarcerari faciendum et procuran» dum, ac eorum bona, res et pecuniarum summas aufereudi, sequestrandi ac arrestandi ac sequestrari et arrestari faciendum; necnon ab eis et eorum quolibet fideiussionem ydoneam vel pignoraticiam petendum et ad illam prestandum, eos compellendum, petendum, de juditio sisti et judicatum solvendo, invocato ad hoe si opus fuerit auxilio brachii secularis et pro premissis omnibus et singulis sic ut premittitur realiter et effectualiter adimplendum, coram quibuscunque judicibus tam ecclesiasticis quam secularibus comparendum, agendum et defendendum, unum quoque vel plures procuratorem seu procuratores loco sui substituendum, qui 1) Als in het stuk van 17 Maart 1488 (n°. 236)» 331 similem aut hjmitatam in omnibus premissis facultatem habeant seu habere possint. Eumque vel eos revocandum, tociens quociens opus fuerit, sibique magistro Wernero procuratori nostro principali usum fuit expedire, et generaliter omnia alia et singula faciendum, dicendum, gerendum et exercendum, que in premissis necessaria fuerint seu etiam quomodolibet oportuna, et que nos ipsi faceremus, si presentes interessemus: protestantes nihilominus, quod per quemcunque actum sive per quamcunque comparitionem, quem seu quam in juditio vel extra facere contigerit. Non intendimus propterea dictum magistrum Wernerum, procuratorem nostrum, aut substituendum vel substituendos ab eodem in aliquo revocare, nisi de revocatione ipsa specialem et expressam in nostris litteris fecerimus mentionem. Presentibus vero post annum a data computando minime valiturus. In quorum omnium et singulorum fidem et testimonium premissorum, nos provisores fabrice ecclesie Trajectensis antedicte has easdem nostras litteras etc. CScribe Ut superius habetur in fine transsumpti sive vidimus.) Rijksarchief in Utrecht, Bundel losse stukken n°. 289, fol. 19 en 19 verso. 243. (1488, BISDOM UTRECHT.) — Ontvangsten van den aflaat te Dordrecht, Leiden, Gorcnm, Oldenzaal, Harderwijk, Zniderwoude, Kampen, Amsterdam, Den Haag, Schiedam, Woerden, Utrecht enz., door de commissarissen Adriaan Gerlacus, Jacob van Loenen, den deken van Nijmegen en Jan Strick. Item ex DordraCo per manus domini Adriani, jc xxx fl. R. current. Item extractio facta in ecclesia sancte Marie Leidensis, facit xxx fl. R. current. Item ex ecclesia sancti Pancracii in Leyden, jc xxxij fl. R. current.; per manus domini Adriani sacriste et xv st. Item adhuc ex ecclesia sancti Petri ibidem per manus ejusdem ijc xxix fl. R. current. et xj'/a st. Item secunda extractio in dicta ecclesia sancti Pancracii, j° Ixv fl. R. Item adhuc extractio alia in ecclesia sancti Petri Leidensis predicta, j° lxvj fl. R. cum quodam pravo annulo. Item in Gorinchem, xij fl. R. current. per manus domini Adriani. Item ex Aldenzaell per manus domini Gerlaci, canonici ecclesie sancti Johannis Trajectensis, lxxix fl. R. current. et vj st. Item ex Herderwijk per manus domini Jacobi de Loenen, j° lxj fl. R. current. Item in Zuderwoude per manus ejusdem domini Jacobi de Loenen, xx fl. R. current. [Item ex Aemsteledammis per manus domini decani Novimagensis.] Item per manus domini Johannis Strick ex locis per ipsum occu- 332 patis, salvis denariis superius solutis per dominum Adrianum, iiij0 lxx fl. It. curr. xiij */2 st. Item ex Campis ij0 et xxvj fl. R. current. Item ex Aemsteldammiaf'lx0 xxxix fl. R. current. Item ex Haga Comitis, fjjj* xviij fl. R. Item adhuc in Haga Strick recepit x lb. gross. a domino Wilhelmo Ruychrock milite. Item ex Schiedammis, jc xx fl. R. Item ex Woirden, xviij fl. R. Rijksarchief in Utrecht, Dom n° 1362; afgedrukt bij P. Fredericq, Les comptes des indulgences a Utrecht, blz. 22 en 23. 244. (1488, BISDOM UTRteCHT.) — Opgaaf van de ontvangsten van den aflaat te Utrecht in goud en zilver geld. In Traiecto. Item in primis in auro nobile aur. Henrici valoris v fl. R. xvj st. Item iiij fl. aur. domini Davidis episcopi Trajectensis, quolibet pro xxxvj st. computato, facit simul vij fl. R. iiij st. Item iij fl. aur. Renen., quolibet pro xl stuf. computato, facit vj fl. R. Item vi fl. aur. postis Hornien., facit simul vj fl. R. xviij st. Item ij aur. Philippus schilden, quolibet pro xxxiiij st. computato, facit iij fl. R. viij st. Item ij fl. Arnoldi, quolibet pro xxj st. computato, facit ij fl. R. ij st. Item '/g fl. aur. sancti Andree, facit xx'/2 st. Item l\2 Gelresche rider, facit xvij'/j st. Item '/2 Philippus schilt, facit xvij st. Summa in auro simul xxxiiij fl. R. iiij st. Item in moneta argentea. In primis in denariis van iiij st., ij st., j st. ende 1 j2 stuvers, simul lxv'/s fl. R. current. Item in vuerijsers et halff vuerijsers, simul xxviij fl. R. Item in stoters et halff stoters, xij fl. R. Item in blancken et Philippus, simul xv fl. R. Item in denariis de tribus grossis et mediis similibus denariis, simul vj'/4 fl. R. Summa monete argentee, jc xxvij fl. R. current. Summa omnium in Trajecto receptorum facit j° Ixj fl. R. iiij st. Rijksarchief in Utrecht, Dom n°. 1362; afgedrukt by P. Fredericq, Les comptes des indulgences a Utrecht, blz. 23 en 24. 333 246. (1488, BISDOM UTRECHT.) — Opgaaf van ontvangsten en uitgaven in den aflaathandel door Jan Strick te Leiden, Schiedam, Den Haag en Delft; door den pastoor van Grave te Amsterdam, Naarden, Weesp, Muiden, Edam, Purmerend, Monnikendam, Abcoude, Elbnrg, Marken, Epe en Kampen; door Jan Jndoci te Schoonhoven en Alkmaar; door Arnold Block op Ter SchelÜng; door Jacob van Loenen te Harderwijk enZniderwoude; door Nicolaas van Medemblik te Dordrecht; door Jacob de Voirde te Gorcum; door den officiaal van Utrecht te Haarlem; door den prior Francoyste Beverwgk; door den deken van Nijmegen te Zalt-Bommel; door Frederik de Voirde en den pastoor van Leusden te Amersfoort; door den pastoor van Lensden te Woudenberg; door Gerlacus Brünonis te Oldenzaal; na de pauselijke verlenging van den aflaat door Jacob van Loenen te Zierikzee, Brouwershaven, Westen-Schouwen, Haamstede en Dreischor (eiland Schouwen); door Arnold Block te Middelburg, Veere, Vlissingen, West-Capelle, Arnemuiden, Monster in 't land van Borsel en Kortgene (eiland Zuid-Bevel and); door Gerlacus Brünonis te Delden; door Jan Jndoci te Goes, Baarlant, Qfde-Rijnskerk en Koudorp; door Jan Modde te Reymerswale, Nieuwland, Meer, Kruiningen, Ierseke en Wemeldingen; door Jacob van Apelteren te Enkhuizen, Hoorn, Stavoren, Woudrichem, Bolswert, Sneek, Leeuwarden, Harlingen, Franeker, Dokkum, Steenwijk en Deveren. Uitgaven van Antonins Groter en Jan, zijnen broeder; van Jacob van Apelteren te Amersfoort en in Zeeland; van Antonius Groter te Steenwijk, Deveren en Groningen. Ontvangsten en uitgaven van Nicolaas van Medemblik te Sint-Maartensdijk, Poortvliet, Scherpenisse en Moerkerk; van Apelteren in Friesland; van Jacob van Medemblik te Kuinre, Ameland, Sloten, Legemeer, Colm en Eyleken. Algemeene optelling van ontvangsten en uitgaven. Summe infrascripte sunt recepte per dominum Johannem Strick in locis infrascriptis: In Leyden per Strick. Summa omnium extractionum factarum in omnibus ecclesiis Leidensibus, facit simul vij° xxiij fl. R. current. vj1/, stuf. Schiedam per Strick. Summa extractionis facte in Schiedam, facit jc viginti fl. R. current Haga Comitis per Strick. Summa omnium extractionum factarum in Haga Comitis, facit simul iij0 lxxviij fl. R. current. cum uno stufero. Summa pecuniarum reeeptarum ex locis prescriptis, facit simul jm ij0 xxj fl. R- vij'/2 stufItem in Dellff, v° lix fl. R. current. xij st. Summa omnium pecunarium ex locis prescriptis per dominum Iohannem Strick extractarum, facit simul jm vij0 lxxx fl. R current. xviij'/s st. 334 Summa omnium expositorum in omnibus ecclesiis et locis predictis, vjc xv fl. R. xvj'/2 st. Qua subtracta a summa omnium receptorum, remanet jm jc lxv fl. R. current ij stuf.; quibus additis xxiij fl. R. viij st. provenientibus ex confessionalibus per eum receptis, faciunt simul jm jc lxxx viij fl. R. x st; super quibus omnibus sunt tam per manus proprias quam per manus domini Adriani, simul xj° viij fl. R. ijl/2 st. Et additis pro laboribus suis et propina xliiij fl. R., facit simul xjc lij fl. R. ij'/2 st. Qua subtracta a summa omnium receptorum, manet debens xxxvj fl. R. vij'ƒ2 st. Item iste pecunie infrascripte sunt recepte per pastorem in Gravia in locis infrascriptis: In Amsterdammis. Summa extractie-nis facte in Aemsterdammis, simul ixc xxxix fl. R. current vj stuf. per pastorem de Gravia. Item ex beginagio ejusdem loei, xliiij fl. R. current. Item adhuc ex loco de Neerden, xvj fl. R. current. vj st. Item adhuc ex oppido de Weesp, ixv fl. R. cnrrent. Item adhuc ex Muden, x fl. R. current. Item adhuc ex Neerden in secunda extractione, xxxj '/2 fl. R. current. Item adhuc in secunda extractione in Weesp, vij fl. R. current. Item ex loco dicto Edam, xxiiij fl. R. iiij st. Item ex Purmereynde, xxviij fl. R. current. Item ex Monickedam, xxxiij fl. R. current. Item ex Abcouda. xxxiij fl. R. current. vel circiter. Item ex Elborch, j° xix fl. R. current. Item ex Marcken, vi j1/2 fl. R. current. Item in Epe fuerunt recepti per predicatorem ibidem, xiiij fl. R. current. Item ex oppido Campensi, ijc xxvj fl. R. current. Summa supra pecuniarum receptarum per pastorem in Gravia, facit simul jm vjc xxij fl. R. xvj st. Item summa expositorum in Haemstede per pastorem prefatum, ijc xxv fl. R. iiij st. Summa expositorum per prefatum in Neerden, xviij fl. R. vij st. Summa expositorum in Weesp per eundem, xxvj fl. R. ij stuf. Summa expositorum in Muden per eundem, ij fl. R. xij st. Summa expositorum per eundem in Edam, xj fl. R. ix st. Summa expositorum in Purmereynde per eundem, xj fl. R. Summa expositorum per eundem in Monikedam, viij fl. R. vij' st. Summa expositorum in Abcouda per eundem, vi fl. R. xv st. Summa expositorum per eundem in Elborch, xxiij fl. R. ix st. Item in Epe ut supra recepti sunt xiiij fl. R., quos ad se recepit 335 frater Johannes Woirde pro certis laboribus et expensis ibidem et in diversis aliis locis factis per ipsum. Summa expositorum per pastorem Graviensem prefatum in Campis, xe fl. R. iiij st. Item adhuc exposuit idem pastor extraordinarie fratri Johanni Bokelair, ordinis Minorum, pro diversis loboribus per eum factis, xiiij fl. R. 'Item adhuc fratri ejusdem pastoris pro diversis laboribus per eum factis, vj fl. R. current. Item idem pastor retinuit sibi pro laboribus suis, Ixx fl. R. curren. Item adhuc exposuit idem iij fl. R., in particularibus expensis, iij st. Summa omnium expositorum in locis prefatis unacum salario suo, vc xxx fl. R. xij st.; qua abstracta a summa omnium receptorum, que sunt jm vjc xxij fl. R. xvj st., remanent jm xcij fl. R. iiij st. Pecunie hujusmodi sunt recepte per Tnagistrum Johannem Judoci in Schoenhovia. Recepta in Schoenhovia. Item ex Schoenhovia lxvj fl. R. current. Summa expensarum xxiij fl. R. x'lg st.; remanent xlij fl. R. ix'/2 st. Reeepta in Alckmaria. Item ex Alckmaria per decanum Novimagensem, pastorem ibidem, lxx fl. R. vij st. Exposita. Item summa expensarum, lix [fl.] R. v. st.; remanent xj fl. R. ij st. Recepta in Schel li nek. Item ex Schellinck, provincie Frisie, per dominum Arnoldum Block, jc vi'/2 fl. R- current. Exposita. Summa expensarum illico factarum, xvj fl. R. vij st.; remanent xc fl. R. iij st. Recepta in Herderwijck. Item ex Herderwijck per dominum Jacobum de Loenen, jc 'lxj fl. R. current. Expositfi. Summa expensarum, iiij fl. R. current xv stuf. Item adhuc in expensis ordinariis, lxj fl. R. vj st.; "facit simul lxvj fl. R. j st.; remanent xciiij fl. R. xix st. Recepta in Zuderwoude. Item ex Zuderwoude per dominum Jacobum de Loenen, dèductis expensis, xx fl. R. 336 Recepta in Dordraco. Item ex Dordraco per dominum Nicolaum de Medemblick, iij0 xxx fl. R. Exposita ordinarie. Summa expensarum, ij6 fl. R.; remanent j° xxx fl. R. Summa expensarum extraordinarium, xiij fl. R. xvij '/ï stSumma omnium expositorum, ijc xiij fl. R. xvij'/s st.; supersunt j°xvj fl. r. gvJ st. Recepta in Gorinchem. Item ex Gorinchem per dominum Jacobum de Voirde, lx fl. R. xix st. Exposita. Summa expensarum, xlviij fl. R. xix st.; remanent xij fl. R. libere. Recepta in Haerlem. Item ex Haerlem per officialem Trajectensem, j° xxj fl. R., deductis expensis. Recepta ex Beverwijck. Item ex Beverwijck per dominum Francoys, priore ordinis Carmelitarum, deductis expensis, xxv fl. R. [Respondebit decanus Novimagensis *).] Recepta ex Bommell. Item ex Bommell per manus domini decani Novimagensis, deductis expensis. v'/2 fl. R. Ex Amersfordia. Item ex Amersfordia per Fredericum de Voirde et pastorem de Luesden, j° fl. R. xxvij [st.J. Exposita ibidem. Summa expositorum lvj fl. R.; remanent lxx fl. ix st. Recepta ex Woudenberch. Item ex Woudenberch per pastorem de Luesden, deductis expensis, vij fl. R. xix'/g st. Recepta ex Aldenzeell. Item ex Aldenzeell per dominum Gerlacum Brünonis, canonicum Aldenzalensem, j° xlviij fl. Renen. Exposita ibidem. Summa expensarum factarum, facit simul Ixviij fl. R. xiiij st.; qua subtracta a summa receptorum, remanent lxxix fl. R. vj stuf. 1) Deze woorden later met andere inkt bijgevoegd. 337 Pecunie infrascripte provenerunt ex indulgenciis premissis post prorogationem earumdem, per dominum nostrum papam factam: Item in primis ex Ziericxzee per dominum Jacobnm de Loenen ibidem commissarium etc., iiij0 xiiij fl. R., viij 1/2 fl. R. (sie). Item adhuc ex eodem loco pro secunda extractione ibidem facta, xij fl. R. Item adhuc per eundem ex Brouwershaven libere, deductis expensis, xlix fl. Renen, xv stuf. Item adhuc per eundem ex Westen-Schouwen, dednctis expensis, XXX.j'/2 fl. R. Item adhuc per eundem ex Haemstede, xxxij fl. R. Item adhuc per eundem ex Dreysscher, xxxvj fl. R. Summa receptorum ex locis prescriptis, vc lxxv fl. R. xiij1 / 2 st. Summa expensarum in Ziericxzee ordinarie factarum, jc xx fl. R. xix st. Summa expensarum extraordinarie factarum, ^xvj fl. R. xij1/» st. Summa summarum omnium expositorum facit j° xxxvij fl. R. xj'lj st.; qua subtracta a summa omnium receptorum, que sunt v° lxxv fl. R. xiij1/» st-, remanent iiij0 xxxviij fl. R. ij st. Recepta in Middelborch. Item ex Middelborch per dominum Arnoldum Block pro prima extractione, v° xxij fl. R. xvij st. Item adhuc ibidem per eundem pro secunda extractione, x fl. R. iiij st.; facit simul v° xxxiij fl. R. j st. Recepta in Yeris. Item ex Veris per eundem magistrum Arnoldum Block, j° ix fl. R. iij st. Item per eundem ex Vlissingen, xlvj fl. R. vj st. Item per eundem ex Westcappellis, lvj fl. R. v st. Item per eundem ex Arnemuden, xlij fl. R. vj st. Item per eundem ex villagio de Monster in Borsalia, lxxxj fl. R. vij'/a st. Item per eundem ex Cortkeen, xlviij fl. R. vj st. Summa receptorum ex locis proxime suprascriptis per magistrum Arnoldum Block, ixc xvj fl. R. xiiij '/2 st. Summa expensarum ordinarie in Middelborch factarum, j° lxij fl. R. xvij'/o st- Summa expensarum in Veris ordinarie factarum, lxij fl. R. iiij st. Summa expensarum in Vlissingen ordinarie factarum, xiij fl. R. viij1/» »*• Summa expensarum in Westcappellis ordinarie factarum, xx fl. R. 22 338 Summa expensarum in Arnemuden ordinarie factarum, vjj fl. R. vj st. Summa expensarum in Monster in Borsaliaordinarie factarum, xxij fl. R. v'la st. Summa expensarum in Cortkeen ordinarie factarum, xxvj fl. R. xviij st. Summa summarum omnium expensarum in locis premissis ordinarie factarum facit simul iijc xiiij fl. R. xix1/* stuf. Summa expensarum extraordinarii eundo ad prescripta loca successive et redeundo ab eisdem per prefatum magisürum Arnoldum Block factarum, facit simul xxj fl. R. iiij'/g st. Summa summarum omnium expensarum tam ordinarie quam extraordinarie, ut premittitur, factarum facit simul ifle xxxvj fl. R. iiij st.; qua subtracta a summa omnium receptorum, que sunt ix6 xvj fl. R. xiiij'/g st., remanent vc lxxx fl. R. x'/g stuf. Recepta in Delden. Item ex Delden ,per manus domini Gerlaei Brünonis, canonici Aldenzalensis, lxxxiij Ü. R. curfen. Exposita. Summa expensarum in loco et negotio premissis tam ordinarie quam extraordiuarie factarum, facit simul lij fl. R. xiij'/g stuf.; qua subtracta a summa receptorum, remanent xxx fl R. vj'/gstuf. Recepta in opido de Goes. Item ex Goes per magistrum Johannem Judoci, canonicum Dordracensem, simul iiijc xüiij fl. R- Item ex Baerlant, ix fl. R. xij st. Item ex Oude-Rijnsskerck, 1 fl. R- ij st. Item ex Coudorp, viij fl. R. vijf (!) st. Summa receptorum ex locis prescriptis facit vc xj fl. R xix st. Summa expensarum per magistrum Johannem Judoci eundo ad loca prescripta et redeundo ab eisdem, simul jc Hij fl. R- Ht st.; qua abstracta a summa omnium receptorum, manet debens iijc Iviij fl. R. viij'/g st. Recepta in Reymerswale et locis circnmjacentibüs'IHfraseriptis. Item ex Reymersswale per magistrum Johannem Madde,,canouïeum ecclesie sancti Petri Trajectensis, commissarium ibidem, ijc lij fl. R. current. Item ex Nova Terra, jc xlv fl. R. current. Item ex Mera, xc fl. R. curr. >». J§ Item ex Cruningen, xlij fl. R. curren. Item ex Yerseke et Wemelinge, ix fl. R. Summa receptorum ex locis prescriptis, simul vc xxxviij fl. R. curren. 339 Summa expensarum per magistrum Johannem Mod, eundo ad loca prescripta et redeundo ab eisdem, factarum simul je xxxiiij fl. R. viij st. ix alb.; qua subtracta a summa omnium receptorum, manet debens iiif iij fl. R- xj st iij alb. Trajectens. Recepta per dominum Jacobum de Apelteren, canonicum Trajectensem, in locis per eum occupatis. Item in primis in Enchusen, lvj fl. R. curr. Item ex Hoirn, lxxxix'/g fl. R. Item ex Stauria, xxviij fl. R. ix st. Item ex Woldriehem provincie Frisie, lxxix'/2 fl- R- Item ex Bolsswardia, j° xxiij fl. R. Item ex Snekis, ij° xxx fl. R. Item ex Lewardia, jc xxxj fl. R. Item ex Herliugen, lxxj1/* A- R- Item ex Praneken, jc xlij fl. R. Item ex Dockem, «"xiij'/g fl. R. Item ex Steenwijck, lxxj fl. R. v st Item ex Deveren, xxvij fl. R. vj st. Summa summarum receptorum ex locis premissis, xijc lxiij fl. R. Recepta adhuc in Enchusen et in Hoirn post aperitionem cistarum, xj fl. R. vij st. Summa summarum omnium receptorum ex locis prenominatis, xü° lxxiiij fl. R. vij st Exposita per dominum Jacobum in locis proxime supra descriptis. Summa expensarum per dominum Jacobum de Apelteren prefatum in locis prefatis factarum, et primo in opido de Enchusen, xxxj fl. R. xj st. Item in Hoirn, xlviij fl. R. ]/2 stuf. Item in Stauria, viij fl. R. xvij st Item in Woldriehem, xxix fl. R. Hij st Item in Bolsswerdia, xliiij fl» R- j st Item in Snekis, lxv fl. R. j'/2 st. Item in Lewerdia, xlij fl. R. xvj'/2 st. Item in Herlingen, xxiij fl. R. Item in Praneken, xxix fl. R. llt st Item in Dockem, xij fl. R. ij st. Item adhuc in Dockem pro expensis factis contra dominum Abbodem ibidem, qui obloquebatur certa injuriosa verba, viij fl. R. Hij st Item adhuc in locis predictis in expensis extraordinarie per dominum Jacobum factis, facit liiij fl. R. v 72 st. Item adhuc in expensis factis in locis premissis per dominos Antonium Grnter et Johannem ejus fratrem, simul iij fl. R. xv1/., st 340 Item adhuc expense facte sunt extraordinarie circa puhlicationem indulgenciarum in Amersfordia per dominum Jacobum de Apelteren prefatum, facit v fl. R. xij1/,, st. Item adhuc in expensis factis per dominum Jacobum prefatum in Zeelandia ex commissione capituli illico missum, xiij fl. R. j st. Item adhuc in expensis factis per dominum Antonium Gruter de mandato Apleterensis in Steenwijck et Deveren et in Groningen, ubi non fuit admissus, simul lvij fl. R. xvij st. Summa summarum omnium expensarum factarum per dominum Jacobum de Apelteren facit simul vcv fl. R. ix1/,, stuf.; qua abstracta a summa omnium receptorum, supersunt vij° lxviij fl. R. xvijMj st. Recepta in Aggere sancti Martini, Poirtvliet et Scherpenesse. Item in primis per magistrum Nicolaum de Medemblick, xlv fl R., ex Aggere sancti Martini. Item ex Scherpenesse, xlviij fl. R. Item ex Poirtvliet, iij fl. R. Summa receptorum, xcvj fl. Renen, curren. Summa expensarum factarum ordinarie in Aggere sancti Martini, facit xix fl. j st. Summa expensarum factarum in Scherpenesse, xij fl. R. Summa omnium expositorum ordinariorum in locis premissis, xxxj fl. R. j st.; qua subtracta a summa omnium receptorum, supersunt lxiiij fl. R. xix st. Summa expensarum extraordinariarum, xv fl. R. vjl/2 st. Summa omnium expositorum, xlvi fl. R. vjVgst»; quibus subtractis a summa omnium receptorum, remanent xlix fl. ït. xiiij lj2 st. Recepta in Moerkerck. Item recepta in Moerkerck, deductis expensis, v fl. R. viij st. Apelteren per Frisiam. Summa summarum omnium receptorum per dominum Jacobum de Apelteren per Frisiam, deductis expensis, vijc lxviij fl. R. xvij1/., st.; quibus superadditis de j°li confessionalibus, xlv fl. R. vj st., facit simul viii0 xiiij fl. R. üj'/g st«; /i st.;aqua summa subtractis pro laboribus et propinis simul lxxx fl. R., supersunt ij0 lxix fl. R. xij'/ï st. Jacobus de Medenblick. Recepta per dominum Jacobum de Medenblick ex locis per eum occnpatis: Item in primis ex Ouyner, xiijVg fl. R. 341 Item ex Amlandia, deductis expensis, xxiij st. Item ex Slotis, vj fl. R. iij st. Item ex Legemaria, xiij fl. R. xviij st. Item ex Colm, xij fl. R. xij st. Item ex Eyleken, xij1 ƒ2 fl- R. Summa omnium receptorum, lx fl. R. vi st. Summa expensarum per ipsum dominum Jacobum factarum, xxxix fl. R. xiij st. ix alb.; qua subtracta a summa omnium receptorum, supersunt xx fl. R. xij st. iij alb. Item ex cista ecclesie Trajectensis, jc lxj fl. R- iiij st. Summa summarum omnium receptorum vm vje xcix fl. R. iiij st.; a qua subtracta summa omnium expensarum et expositorum, que fuit simul xijc lxxij fl. R., supersunt iiymiiijc xxvij fl. R. iiij st.; a qua adhuc subtracta summa centum trium florenorum, in qua obligatur dominus Jacobus de Apelteren de recepta sua in Prisia, et adbuc subtractis ix fl. R., in quibus obligatur dominus Nicolaus de Medenblik de receptis suis in Aggere sancti Martini, supersunt iiijmij6 lxxxv fl. R. iiij st.; qua divisa in quatuor partes, competit fabrice ecclesie Trajectensis [pro parte sua] imlxxj fl. R. vj st.; quibus superadditis xc fl. R. et xv st. pro quarta parte iijc lxiij flor. per aliquos commissarios computatores, qui non fuerunt expositi in expensis communibus indulgenciarum, facit simul pro quarta parte fabrice ecclesie predicte, jm jc lxij fl. R. j st. Rijksarchief in Utrecht, Dom. n«. 1362; afgedrukt bij P. Fredericq, Les comptes des indulgences & Utrecht, blz. 25—35. 246. (1488, BISDOM UTRECHT.) — Gratificaties over salaris en drinkgeld (propina). uitgekeerd aan Adriaan van Naaldwijk, Jacob van Loenen, Jan Strick, Gerlacus en den officiaal van Utrecht, als ondercommissarissen van den aflaat. Exposita pro commissariis, subcommissariis et diversis aliis, qui ■ servitia sua diversa et labores in hoe negotio impenderunt. Item domino. Adriano de Naildwijck ratione laborum suorum, successive per eum in presenti negotio factorum, simul xx fl. R. curren. xvij stufer. Item domino Jacobo de Loenen pro x ebdomadis, quibus laboravit in diversis locis tam pro sallario suo quam propina sibi facta, simul xlv fl. R. curren. Item domino Johanni Strick pro xj ebdomadis, qualibet ebdomada iij fl. R., facit xxxiij fl. R. et xj fl. R. pro propina, facit simul xliiij fl. R. Item domino Gerlaco pro vj ebdomadis, quibus laboravit, xij fl. R. Item officiaji Trajectensi, xl fl. R. Rijksarchief in Utrecht, Dom n°. 1362; afgedrukt bij P. Fredericq, Les comptes des indulgences d Utrecht, blz. 35. 342 247. (1488, BISDOM UTRECHT.) — Algemeene samenvatting der rekeningen van Jacob van Loenen, Jan Strick, Gerlacus, Arnold Block, den pastoor van Grave, den officlaal van Utrecht, Jan Modde, Jan Jndoci, den deken van Nijmegen en Jacob van Medemblik, als ondercommissarissen van den aflaat. Loenen. Summa omnium receptorum per dominum Jacobum de Loenen ex Herderwijck, Zuderwoude, Ziericszee etc, vc Iiij fl. R. j st. Item adhuc ex confessionalibus, lx fl. R.; facit simul vic xüj fl. R. j st.; super quibus sunt in numerata pecunia vc Iiij fl. R. j st. Item adhuc, defalcatis sibi pro laboribus et propina simul xlv fl. R., ■aait simul vcxcvüj fl. R.; qua subtracta a summa omnium receptorum, manet debens xv fl. R., quos solvit in diversis monetis argenteis, et sic suorum receptorum libere facit v° lxviij fl. R. j st. Strick. Summa omnium receptorum per Strick ex diversis locis per eum occnpatis, jmj* lxv fl. R. ij st. Item adhuc ex confessionalibus, xxiij fl. R. viij st., facit simul jmj° lxxx viij fl. R. x st., super quibus sunt tam per manns proprias qHam domini Adriani simul jm j° viij fl. R. ij1/, st. Item adhuc defalcatis sibi pro laboribus suis et propina simul, xliiij fl. R.; facit simul jmj°lij fl. R. ij1/, st; qua subtracta a summa omnium receptorum, manet debens xxxvj fl. R.; facit libere j"jc xliiij fl. R. ij1/, st. Gerlacus. Summa omnium receptorum per dominum Gerlacum tam in Aldenzeell quam in Delden ac etiam de j° confessionalibus, jc xxvj fl. R. xviij!/2 st; a qua summa subtractis xij fl. R., ratione laborum suorum in vj ebdomadis per eum Hüoo factorum, remanent je Xiiij fl. R. xviij1/, st Et sic manent libere. Block. Summa omnium receptorum per magistrum Arnoldum Block ex Schellinck in Prisia, ex Middelburcb, Veris cum locis in Wallacria adjacentibus, deductis expensis, vj» Ixx fl. R. xiij1/, st. Item adhuc de vnjelx confessionalibus, ijc xxxj fl. R. iiij st; facit simul ixc ij fl. S. xvij1/, st; a quibus abstractis pro laboribus et propina simul 1 fl. R., et pro domino Wilhelmo Francone sollieitatore xij fl. R., remanent viij0 xv fl. R. xvij1/, st. Solvet decanus Novimagensis. Pastoris in Gravia; reddebit pro eo decanus Novimagensis. (Summa omnium receptorum per pastorem in Gravia ex Amster- 343 dammis, Neerden, Weesp, Maden, Edam, ex Campis, etc., jm vj fl. R. xvi st. *)). Item adhuc de vij0 confessionalibus, de quibus computat exposuisse iiij0 xliiij; confessionalibus de quibus reeepit jc xlviij fl. R. iiij st. et idem pastor in diversis locis predictis distribuit gratis j°xxxviij confessionalia. Et pastor in Weesp habet adhuc reddere de xxxij confessionalibus preter alia prescripta confessionalia. Et sic summa omnium per eum receptorum *). Summa omnium receptorum per pastorem in Gravia ex Amsterdammis, Neerden, etc-, ex Campis et aliis locis in Computatione sua designatis, deductis expensis et salario laborum suorum, jm xcij fl. R. iiij st»; quibus superadditis j° xlviij fl. R. iiij st. de vij confessionalibus, ex quibus gratis distribuit j° xxxviij gratis et tradidit domino Jacobo de Loenen j° xxv et pastori in Weesp xxxij, qui de illis adhuc reddebit; manet in toto debens xij0 xl fl. R. viij st. Officialis Trajectensis. Summa omnium receptorum per officialem Trajectensem in Haerlem, deductis expensis, ijc xxxvj fl. R.; quibus additis xl florenis, quos reeepit ex centum confessionalibus, facit simul ij0 lxxvj fl. R.; de quibus sunt dati domino officiali pro laboribus suis, xl fl. R., et famulo suo Adriano pro propina, ij fl. R. Supersunt simul ij° xxxiiij fl. R., quos solvit in pecunia numerata. Mod. Summa omnium receptorum per magistrum Johannem Mod in Reymerswale et locis circumjacéntibns, deductis expensis, iiij0 iij fl. R. xj st. iij alb. Trajectens.; quibus superadditis j° xvij fl. R. xix'/2 st., quos reeepit ex iijc xliiij confessionalibus, faciunt simul v° xxj fl. R. x st. ix alb. Tra. A qua somma subtractis xij fl. R. ratione laborum snorum et vj pro propina, supersunt v° iij fl. R. x st. ix alb.; quas pecunias habet decanus Novimagensis. Magister Johannes Judoci. Summa omnium receptorum per magistrum Johannem Judoci in Scoenhovia, deductis laboribus et expensis, xuj fl. R. ixx/2 st.; quibus superadditis vj fl. R. et vj st. de xxj confessionalibus, manet debens xlviij fl. R. xv112 st.; quas pecunias habet decanus Novimagensis. Magister Johannes Judoci in Goes. Summa omnium receptorum per magistrum Johannem Judoci ex 1) Deze paragraaf is in 't Hs. doorgehaald. 2) Op den rand leest men: Decanus Novimagensis reddebit. 344 Goes et locis adjacentibus, deductis expensis, iijc lviij fl. R. viij1 /2 st.; quibus superadditis xcviij fl. R. ix'/2 st., faciunt simul iiij6 lvj fl. R. xviij st.; a quibus subtractis pro laboribus suis, xxiiij fl. R., manet debens iiij* xxxij fl. R. xviij st.; quas pecunias habet decanus Novimagensis. Decanus Novimagensis in Alckmaria. Summa omnium receptorum per decanum Novimagensem in Alckmaria, deductis expensis, xj fl. ij st.; quibus superadditis ix1;2 fl. Rde lx confessionalibus, de quibus ministravit gratis xxij; manet debens xx fl. R. xij st., quos solvet idem decanus. Decanus Novimagensis in Bommell. Summa omnium receptorum in Bommell per decanum Novimagensem, deductis expensis, v*/2 fl. R. et ministravit xxv confessionalia gratis. Medenblick in Aggere Sancti Martini, Poirtvliet et Scherpenesse. Summa omnium receptorum, deductis expensis omnibus, remanent xlix fl. R. xiij1 / 2 st.: quibus superadditis de xlviij confessionalibus xiiij fl. R. viij st., facit simul lxiiij fl. R. j'/g st. Medenblick ex Dordraco. Summa omnium receptorum per eundem Medenblick, deductis expensis omnibus, remanent j° xvj fl. R. ij'/2 st.; quibus superadditis lxix fl. R. de i.jc lxxvij confessionalibus, facit simul jc lxxxv fl. R. u'/2 st.; de quibus solvit dominus Adrianus Naildwyck jc xxx fl. R.; remanent lv fl. R. ij 1/2 st.; quibus superadditis adhuc v fl. R. viij st. ex Moerkercke, restant simul lx fl. R. x1,^ st.; a quibus subtractis xxx1/, fl. R. pro laboribus suis et propina, restant simul xxx fl. R. curren., quos solvit. Rijksarchief in Utrecht, Dom nO. 1362; afgedrukt bij P. Fredericq, Les comptes des indulgences d Utrecht, blz. 35—38. 248. (1488, BISDOM UTRECHT.) — Rekeningen over de ontvangsten der confessionalia, gedaan door de ondercommissarissen Jan Strick, Jacob van Loenen, Jacob van Voirde, Jacob van Apelteren, Gerbrandus, den prior en broeder Jan, den officiaal van Utrecht, Jan Mod, Jacob van Voirde, Jan Jndoci, Dirk Hagen, den deken van Nijmegen, Jacob van Voirde, Nicolaas van Medemblik, den pastoor van Leusden en Willem van Hoorn. Recepta confessionalium. Strick. Item in primis dominus Johannes Strick reeepit a magistro Antonio Pott et decano Novimagensi ijc lxxxv confessionalia, ex quibus restituit 345 lxxv et computat se dedisse diversis personis in diversis locis j° xxij, et de lxxviij restantibus computat pro quolibet vj st., facit xxiij fl. R. viij st. Loenen. Item dominus Jacobns de Loenen reeepit iijc confessionalia, de quibus preter gratis distributa solvit lx fl. R. iiij st. Voirde. Item Jacobus de Voirde reeepit in Gorinchem Ixx confessionalia, reportavit xj, distribuit xij certis personis gratis; sic deliberavit xlvij, pro quibus solvit xiiij fl. R. ij st.; a quibus abstractis iij fl. R. iij st., quos exposuit in Gorinchem, sic manet debens x fl. R. xix st. Apelteren. Dominus Jacobns de Apelteren reeepit ex confessionalibus magistri Antonii Pott jc. Item adhuc a famulo magistri Antonii iijc ix. Item adhuc ah eodem jV2c. Item adhuc a pastore in Gravia iijc, facit simul viijc lix confessionalia, de quibus restituit domino decano Novimagensi 1. Item restituit adhuc x. Item restituit adhuc lxvj. Item adhuc lvj. Item adhuc xxxv. Item adhuc jc. Item adhuc j°. Summa restitutornm confessionalium facit iiijc xvij. Item idem Apelteren in xiiij locis gratis donavit ü° xliij. Item adhuc frater Gerbrandus, supprior in Snekis, reeepit xj, de quibus faciet computationem. Item adhuc v gratis in Ziericxzee. Item adhuc viij, que reeepit dominus Petrus vicecuratus in Dreysscher, de quibus reddet rationem. Item prior et frater Johannes ordinis Cruciferorum in Goes receperunt simul xxiiij confessionalia, de quibus adhuc facient rationem; facit simul vij0 viij; qua abstracta a summa omnium receptorum, manet debens j° Ij confessionalia, que faciunt xlv fl. R. vj st. Officialis Trajectensis. Officialis Trajectensis reeepit j° confessionalia, de quibus reddidit xl fl. R. curren. Magister Johannes Mod. Item magister Johannes Mod reeepit a magistro Arnoldo Block xxx confessionalia. Item a domino Theodrico Hagen confessionalia ijc 1. Item a quodam novitio (ministro?) fratrum Minorum jc lxix. Item a Jacobo famulo vicarii xiij; facit simul iiij0 lxij, de quibus ministravit gratis in diversis locis xxxviij. 346 Et dominus Jacobus de Voirde reeepit ab eo lxxx; et de reliquis iijc xliiij fecit rationem in computis suis, scilicet jc xvij fl. R. xviij 'j2 st. Magister Johannes Judoci. Item magister Johannes Judoci reeepit a magistro Arnoldo Block ex Antwerpia ijc confessionalia. Item a domino Theodrico Hagen jc. Item adhuc a domino Gornelio Nepotis ex Antwerpia xxiij confessionalia, que xxiij fuerunt gratis ministrata; et de reliquis reeepit xcviij fl. R. ix'/jj st. Hagen. Item dominus Theodricus Hagen reeepit in Reymerswalis lx confessionalia a Jacobo organista, de quibus restituit xxxix et ministravit gratis ix, et de residuis computat xlv st., quos solvit. Decanus Novimagensis. Item idem decanus reeepit xxv confessionalia, que gratis ministravit in Bommell. Idem decanus. Item idem decanus habuit in Alckmaria lx confessionalia, de quibus xxij gratis ministravit, et de residuis computat ix'/g fl. R. Voirde. Item dominus Jacobus de Voirde habuit in Mare per manus Mod lxxx confessionalia, de quibus ministravit gratis xiij et reportavit x; et de reliquis lvij computat recepisse xvij fl. R. ij st» Item adhuc idem reeepit a magistro Anthouio Pott in Gorinchem lxx confessionalia, reportavit xj, ministravit gratis iij, et computat recepisse de aliis xl vij, xiiij fl- R. ij st., et sic de omnibus reeepit xxxj fl. R. iiij st. Item idem dominus Jacobus exposuit in Mare et Gorinchem ordinarie et extraordinarie juxta computationem suam xxxij fl. R. vij st. Sic defleiunt sibi xxij stuferi, quos reeepit cum laboribus. Medenblick. Item Nicolaus de Medenblick reeepit ex confessionalibus decani Novimagensis j° xxv confessionalia, de quibus dicit se tradidisse Jacobo Michaelis lv, et sex reportavit et xvj dedit predicatoribus gratis; remanent xlviij, pro quibus computavit xiiij fl. R. viij st. Medenblick. Item Nicolaus de Medenblick reeepit iiij* confessionalia, de quibus I 347 tradidit famulo Pott lxxix, et xliiij dedit gratis; remanent ijc lxxvij confessionalia, de quibus dicit se recepisse lxix fl. R. Pastor in Luesden. Item idem pastor reeepit lv confessionalia, reportavit xxij, dedit gratis xviij; de reliquis solvit iiij1 /2 fl. R., de quibus computat se exposuisse lxiij st.; et sic supersuut xxvij st. Wilhelmus de Hoirn. Idem Wilhelmus reeepit 1 confessionalia, ex quibus prèter gratis ministrata computat xv, de quibus reeepit iiij fl. R. ix st. Rijksarchief in Utrecht, Dom n°. 1362; afgedrukt bij P. Fredericq, Les comptes to des indulgences ö Utrecht, blz. 39—42. 249. (1488, BISDOM UTRECHT.) — Rekening der muntsoorten, afgeleverd door de ondercommissarissen Jan Strick, Gerlacus Brünonis, Jacob van Voirde, Frederik van Voirde, den pastoor van Leusden, Jacob van Loenen, Nicolaas van Medemblik, den officiaal van Utrecht, Dirk Hagen en Jacob van Apelteren. Infrascriptas pecunias deliberavit Strick. In moneta argentea. Item in primis in denariis de x'/2 alb. Trajectensium, xxxvj fl. 1 dinem praedicatorum ab universitate Parisiensi 14 annis abscissum, eo quod eorum Baccalaurei dictos errores nollent abjurare, zelo quodam doctrinae S. Thomae, quam ipse in tertia parte sui tractatus contra Joannem de Montesono editi clare docet non sic adprobatam, quo vel in minimo justam illius doctoris de Montesono condemnationem impediret. Puto igitur, virum illum, studiosum pietatis et aedificationis, latissima in Ecclesia Dei scandala ex pertinaci scholasticorum contentione expertum, eligisse magis errorem sustinere veritatis in pusillis, quam scissuram et scandala charitatis. Et hinc mitiora sua dicta in hanc partem aecipienda, uti videmus consilium naufragi, suas et charas merces in tempestate jactantis, quo vitara et animam salvet, natura duce,'et licente; quando non utrumque, saltem quod minus malum subimus, quo majus declinemus- Unde et ego saepius Parisius, et hodie quandoque meipsum reprehendo, quod aliquando cum non capacibus materiam istam confero, atque utinam solum sine fructu. Unde crebro et illum ac te beatos judico, quibus officiosior in talibus moderatio est. Legisti, credo, sententiam ejus in propositione apud Petrum de Luna, quomodo communis error interdum facit jus; quoniam praevalente errore multa sapiens vel agere vel omittere tenetur, qualia cessante errore si faceret vel dissimularet, ipse graviter esset obnoxius. Puto igitur, prudentem illum virum, postquam diligentibus lectoribus oculos per eas propositiones, quae indubitatam veritatem continent, aperuit, consulte remissius rigorosam abditam veritatem, pro tardioribus, propter contentiosos tacuisse. Quomodo enim aliter tam discrepantes venerabilis illius viri sententias concordabimus? cum sint quaedam 375 earum tam evidenter pro me, at in eis meam ego intentionem fundare putem. Sed id interim apud te quaedam vero tam remisse atque quiete pro populari adsertione, quo tu in eis contra me. Neque id ab re, quia pari te et illum studio pietatis allegare puto, quo illum scripsisse, cum utrosque par procella jactaverit. Et ego consilium tuum laudo, si ita facias, doceas et praedices. Caput X. Nemo vivit per gratiam, nisi charitatem susceperit. — Deus solus debitum aeternae mortis remittit. — Quid sacerdos in remissione peccatorum opereturf — In poenitentiae sacramento Dominus in abscondito operatur. — Quando peecata tecta, secundum Augustinum? — Solus Deus peecata remittit. — Charitas ecclesiae peecata dimittit. — Quos ministri Christi ligent et solvant ? — Spiritus Sanctus peecata remittit. — Quomodo per ecclesiam peecata dicantur. remitti aut tienerif — Magister Sententiarum vuil potestatem sacerdotum solum esse in ostendendo in facie ecclesiae. — Hieronymus reprehendit pompam et potestatem sacerdotum. Quod in saeramentali confessione nonnumquam ex adtrito contritum faciat poenitentia, omnimodis adsentior; quando confitens pacto saeramentali obicem non ponens promissam vitae gratiam suscipit. Neque per gratiam viveret, nisi charitatem in aliquo gradu susciperet, qua sine neque viveret, neque aliquo modo contritus et humiliatus esset. Qui enim non aliquateuus inter illos duos molares paratus est conteri, non adhuc humiliatus et contritus est, sed contumax duritia cordis ejus adhue despicabilem Deo facit. Qui si perfecte contritus fuerit, non per ecclesiam obligatus poenam patietur. Meministi, scio, vulgatorum illorum verborum: Alii vero dicunt solum Deum, non sacerdotem, dimittere debitum aeternae mortis, sicut et animam interius per seipsum vivificat Ipse enim sicut animam per semetipsum vivificat, sic peecata poenitentium per semetipsum tegit. Sicut enim retinuit sibi potestatem baptismi, ita et poenitentiae. Sed et omnibus liquido confessum est, quod in remissione peccatorum nihil operatur sacerdos, nisi sacramenti tantum administrationem. Sic in poenitentiae sacramento Dominus in abscondito per sacramentum operatur, secundum dispositionem accedentis. Ipse enim per seipsum peecata tegit, quando propter infusam charitatem ad poenam non reservat: et tune debitum poenae solvit. Charitas n. operit multitudinem peccatorum. Sunt enim tune, secundum Augustinum, tecta quando per charitatem abolita. Unde sic inquit: Si enim texit Deus peecata noluit advertere. Et si noluit advertere, noluit animadvertere. Et si noluit animadvertere, noluit punire, sed voluit ignoscere. Et in fine capitis concludit sic: Et his aperte ostenditur, quod ipse Deus aperte poenilentem solvit a debito poenae et tune solvit, quando intus illu- 1) 1 Pet. 4 vers. 8. 376 minat, inspirando veram cordis contrüionem. Et in rubro dicit, hanc esse sententiam veriorem, quam illam de praecedenti' capite, ubi quidam volunt culpam Mvinitus sed poenam per sacerdotem dimitti. In octavo capite allegat verbum Ambrosii, in eandem sententiam dicentis: Sacerdos quidem suum officium exhibet; sed nullius potestatis jura exercet. Et idem: Ille solus dimittit peecata, qui solus pro peccatis mortuus est. Et item Augustinus', Nemo toV.it peecata, nisi solus Agnus Dei tollens peecata mundi. Et quomodo tollit peecata, nisi dimittendo debita? Debita quomodo dimittit, nisi dando quo faciamus legem totam, ut nee jota nee apex desit? Nam is dimittit praeterita, qui praeservat a praesentibus, et salvat ab instantibus. Sed postrema duo, praesentia scilicet et futura, tam quoad poenam, quam quoad culpam, a solo Agno Dei tolluntur. Et quod haec Augustini verba non contrarientur verbis Domini, illis videlicet, quodeünque ligaveritis etc. consequenter idem Magister ejusdem Augustini verbis ostendit, illa verba sic intelligenda, quod ecclesiae charitas per Spiritum Sanctum diffusa in cordibus eorum, qui charitatis ac Spiritus Sancti participes sunt, peecata dimittit: eorum vero, qui horum non sunt participes, retinet. Et in eodem capite expresse, secundum Augustinum, distributiones illas esse adcommodas, ut sit sensus; Non quoscunque volueritis ligare, aut quoscunque putatis ligare sed in quos verum justitiae et miserieordiae opus exercetis. Aliter autem opera vestra in peccatores non agnosco. Unde subditv «Spiritus Sanctus, qui datus est omnibus sanctis charitate cohaerentibus, peecata dimittit, sive corporaliter sese noverint sive non. Similiter cum retinentur alicujus peecata, ab eisdem sanctis retinentur, a quibus ille sui cordis pravitate sejungitur, sive corporaliter ignotis sive non. Secundum hanc Augustini sententiam, concorditer ad superiorem solvere et retinere peecata principaliter solius Dei est; ecclesiae tarnen participative, per Spiritum Sanctum ecclesiae datum principaliter dimittentem et retinentem. Et subdit: Peecata igitur per ecclesiam dimittuntur, quando aliquis ecclesiae justorum conjungitur; et per ecclesiam peecata retinentur, quando a Charitate ecclesiae excidit, jungente vel excludente Spiritu Dei Ecclesiae donato per quem ordo et ministerium et regimen in ecclesia. Quia quanto participationi Spiritus cooperantur, tanto ligant et solvunt in terris, tantoque ligatum et solutum in coelis. Sicut et frater Domini grandi verbo extollit, inquiens: Si quis converterit aliquem ab errore viae suae, salvabit animam ejus a morte, et operit multitudinem peccatorum *). Et quomodo convertet ab errore viae suae prioris, nisi per sapientiam rectitudinis viarum Dei? Sed haec sapientia, rectitudo et ambulatio numquid principaliter a fratre convertente? Numquid igitur dicendum eum Salvatorem simpliciter ejus, quem ab errore revocavit? Aut numquid ipsi illi multam charitatem infudit, quae sic operiat multitudinem 1) Jacob. 5 vers. 20, 377 peccatorum? Potest autem sic popularis quisque, nullam habens ordinis aut jurisdictionis administrationem, solo studio et officio pietatis alium fratrem revocare ab errore; et potest ille revocatus ab errore tanta fervere charitate, quo valde illi multa peecata remittantur, et multae poenae remittantur. Numquid igitur poenarum et peccatorum remissio auctoritati potius quam charitati tribuenda? Et potest integerrimus rectitudinem viarum Dei amplecti, quam ille qui convertit ab errore prioris viae, numquid igitur major ista conversio abilla? Sedredeoad Magistrum, qui eadem distinctione, cap. ligant quoque, expresse vult, potestatem sacerdotum esse in ostendendo in facie ecclesiae; quemadmodum sacerdos legalis in lepra, quam neque adspergere, neque auferre valebat. Unde circa hoe inducit Hieronymum his verbis: Rune locum quidam non intelligentes aliquid suscipiunt de supercilio Pharisaeorum, ut vel innoxios damnare, vel solvere noxios posse putent; cum apud Deum non sententia sacerdotum, sed r'eorum vita inquiratur. Et subdit ibi magister sic: Aperte hic ostenditur, quod non sequitur Deus judicium ecclesiae. Caput XI. litrum fructus Dominicae passionis sit in arbitrio papae. — De parlicipatione thesaurorum ecclesiae. — Papa non potest gratiam conferre, nee alia dare quae requiruntur ad deletionem peccati.—Decem urgent auctorem, cur non concedat, papam plenarias aut aliquas posse indulgentias dare. Quo contra tua de indulgentiis sententia est, quod quandocunque per confessionem sacramentalem ex adtrito sit contritus, aeterna poena in temporalem divinitus commutatur. Et quamdiu per officium sacerdotis non taxatur, manet fori divini tanta, quantum Deus arbitratur. Non igitur charitatis incremento poenae minoramentum, sed postquam sacerdotis officio taxata fuerit, ecclesiastici fori facta est, ut jam deinceps non ultra Deus eam protendat, quam sacerdos eam taxaverit. Non igitur charitatis incremento tribuendum illud restantis poénae minoramentum, et propterea papam habere super eam potestatem. Formidolose tarnen hanc sententiam adseris, quando subdis: Non quod ejus arbitrium sit apud papam, et quidquid ac talibus papa decreverit, ideo in foro divino sic subsistat, quia de illis papa sic voluit; neque quod papa posset illam pro arbitrio suae voluntatis remittere. Satis confiteri mihi videris contrariam adsertionem valde esse temerariam. Sed considera, si minus periculosum sit adserere quod subdis: Sed quis pro illo papa potest de thesaiuro ecclesiae satisfacere, et in locum illarum poenarum per sacerdotem jam taxatarum, ac per hoe jam de foro ecclesiae factarum, videlicet de passione Domini ordinare. Hic jam per tua propria verba quaero, utrum fructus Dominicae passionis ita sit in arbitrio papae, ut" quidquid in merito passionis Christi Papa decreverit, ideo in foro divino sic subsistat, ac tantum valeat in foro divino pro illo cui papa decreverit, ac 378 tantum illi mensurandum sit ex acervo passionis Domini; et id ideo, quia papa sic voluit, ut papa possit pro libito suae voluntatis poenam confessoris taxatione, ut adseris, ecclesiasticam factam, aequa parte passionis Domini donata debitori remittere? Quod si dicas, posse non pro libito, sed jure, quaero, quo jure, nisi miserieordiae et justitiae? Quando Deus poenitentem misericorditer et juste misericorditer peecata praeterita abolendo, ob juste praesentem charitatem acceptando, participem facit magni illius holocausti, incensi et thesauri-Sed quomodo, nisi aestimautem tanquam thesaurum? Thesaurus enim nomen aestimationis est et condignae aestimationis. Nemo enim illi thesaurum dare potest qui non aestimat, quacunque vel imperiali vel papali potestate praeditus. Si quis autem ecclesiae thesauros digne aestimat, aut non digne, papa de nullo, neque de seipso, certus dijudicare potest. Et si quis illius thesauri dignus aestimator fuerit, eonsequetur et participabit, sive papa donet, sive non. Manent igitur tales poenae temporales finaliter divino foro taxandae tantum, licet pia subditorum obedientia humiliter propter Deum ecclesiasticae taxationi sese subdens accepta Deo sit, et non infructuosa in conspectu Dei. Haec mea de partieipatione thesaurorum ecclesiae sententia; Patrem, Filinm, Spiritum (Sanctum, Deum trinum et unum, Yerhum incarnatum, unigenitum Dei, factum primogenitum in multis fratribus, Jesum Nazarenum Regem Judaeorum, Jesum Christum Filium Dei vivi, morte interveniente testamen tum factum, thesaurum ecclesiae judiéo. Thesaurum hunc unusquisque quanti aestimat, tanti cognoscit et amat. Et quanti cognoscit, aestimat et amat hunc thesaurum, tanto ad imaginem Dei reformatur,. et formatur Christus in eo. Solum enim per haec tria, cognoscendo scilicet verum Deum, et quem misit Jesum Christum, et Spiritum Sanctum; cognoscendo, inquam et aestimando, et amando thesauri illius participes efficimur. Hic ego si thesauri nomine aliter utor, quam omnes ecclesiae Doctores thesauri et participationis vocabulis uti debent, non video; te rogo, videre me facito. Ego meam sententiam, quo clarius potui, elucidavi; et non parum gratulor tuum hoe de mea parvitate judicium, quo palam adseris, me non ad rem, sed voce tantum communibus doctoribus contradicere. Desideratissimum enim accipio, salvis ubique Scripturis, cum reliquo doctorum coetu convenire. Concedunt omnes mecum, primo, quod papa non possit alicui gratiam conferre. Secundo, quod neque, si ipsemet sit, aut alius quispiam in gratia sit, dijudicare possit Tertio, quod multo minus praecipere possit, ut quis in gratia sit Permagna vero gratia esset, si egeno eföcaciter thesaurum interiori homini donaret. Jam enim thesaurum sapientialiter cognosceret, gloriose et sublimiter aestimaret, ardenter amaret Et post haec velut grande objicis inconveniens, nonte posse intueri, quomodo ex his mea intentio deduci possit? quasi ego solum ex his tribus deduxerim. An non ego primi et magni mandati 379 perfectam impletionem et observationem necessariam, cum stabili perseverantia usque in diem Domini, pro fundamento positionis posui? An non ego, quaecunqiuj vel de sacramenti usu, vel de ministrorum ecclesiae potestate in Sacra Scriptura, vel de ntrorumque horum efficientia continentur, ex his duobus mandatis interpretanda et moderanda dixi pendere? Nonne perfectam cordis mundiciam ad ingressnm Regni necessariam dixi? Nonne plenarias indulgentias in perfecta participatione coelestis Hierusalem in idipsum et perfectam participationem in perfecto desiderio et amore ? Nonne ego ingressum nuptialis thalami in perfecta praeparatione et adornatione sponsarum constdtni? Nonne ego perfectam impunitatem in perfecta peccatorum immunitate constitui ? Nonne propter haec ego dixi papam de nemine meram impunitatem decernere posse, quia neminem potest a peccato reperire immunem in hac vita, etiam quantumlibet vere contritum et confessum, quamdiu non fuerit perfecte contritus ? Quod neque discipulus ille quem diligebat Jesus dicere praesumsit. Si, inquiens, dixerimus quia peccatum non habemus, nosmetipsos seducimus, et veritas in nobis non est l). Ex istis unacum tribus illis tuis communiter confessis et concessis, puto meam intentionem posse deduci, nisi forte communes doctores etiam istis, uti superioribns, integre confessis, adhuc salvas manere dicant indulgentias. Quod si ita sentiant, gratulor illis et meam confiteor non solum, sed et conqueror et plango imperitiam, qua non video, quomodo stantibus istis decem, cursus iste indulgentiarum in ecclesia consuetus tam pleno ore, tam audaci adsertione, salvus consistere possit. Omnes istae res, quas allegavi, necesse sunt in tanta sui perfectione, ut ad eam suspicandam humanus caliget obtutus; et ad earum perfectionem papa nihil potest, et cum perfectae fuerint absque ullo papae interventu, mox omnimodam impunitatem consequantur. Caput XII. Causa conferendi indulgentias. Cum his quomodo oppositum intentionis meae stet, rogo me doceas. Signum scientis est posse docere. Dicis plenariam posse conferre indulgentiam, si causa id exigat. Quero, quae sit illa causa? Num extrinseca ulla universalis ecclesiae, ut in bellicis infidelium eruptionibus, armis refellendorum ? Non puto sic sentias, propter multa in talibus actibus necessario fere venialia intervenientia inquinamenta. An fortassis dirutarum sacrarum aedium innovatio aut restauratio? Neque hoe puto sentias. Neque etiam si propter famatae religionis monasterium aliquod extruendum, omnes etiam facultates suas in horum sustentationem tribuentibus, per hoe idoneam causam subesse puto, ut mox evolent. 1) 4 Joan. i vers. 8, 380 Et valde attendendum verbum tuum, si causa id exigat; quia si eausa id exigat, papa si non donet, num propterea pia illa eausa id exigens exacto suo jure carebit? Intrinseca fortassis igitur causa aliqua id exiget. Sed quaecunque illa fuerit extra cardinem perfectae charitatis, et non ex ea pendeat, et non perfecte cum ea cohaereat, fideliter credere, pie confiteri me dico non posse, per eam cuique plenariam indulgentiam conferre, etiam quantumcunque aut qualiscunque fuerit. Capnt XIII. An vere contriti per indulgentias mox evolent. — Deligno,foeno,stipula, secundum apostolum. — In carne solutis oportere crescere charitatem. — De purgatione animarum post hanc vitam.— Purgatio animarum qüalis. — Moeror animarum, quod non digne ament. — Moeror ex charitate impetrat augmentum charitatis. — De statu primorum parentum in paradiso. — De augmento charitatis post hanc vitam. — Amor sui, etiam minimus, malus est et maculat animam. — Augustinus, et Guilielmus Parisiensis quid senserint de purgatione post hanc vitam. — Quae peecata in futuro seculo remittantur. — Ignis purgatorius est charitas. — Ignis punitorius, qui par aeus est diabolo et angelis ejus. Dicis de vere contritis carne solutis, quod mox evolent, si fuerint papalibus indulgentiis muniti. Miror ego, doctissimunt te virum non meminisse terribilem illum ignetn rationalein, quia igneam legem in manu Dei, inscribendam cordibus nostris, nniuscujusque opus proba turum. Rationabilem plane ignem secundum Augustinum in De verbis Domini, Sermone 112, rationabili disciplina cujusque opus probantern; lignum, foenum, stipulam exurentem; videlicet omnem malum amorem. 26 cap. libro 21 de civitate Dei. Manifeste enim et confesse illud, de quo Paulus loquitur, spirituale fundamentum est; neque legitime superae dificata argentum, aurum, lapides pretiosi, corporalia sunt. Igitur neque quae contra legem spiritualis aedificii superaedificata lignum, foenum, stipula, corporalia erunt, sed spiritualia. Quodsi septem haec spiritualia sunt, qua dementia tandem insaniunt, ut octavum, videlicet ignem, uniuscujusque hominis interioris probaturum opus corporale somnient? Numquid ignis corporalis dijudicare aut probare potest opera interioris hominis, unico illi fundamento superaedificata, quae non cognoscere potest? Malos illos amores imperfectam adhuc in a carne solutis charitatem puto; quam S. Bernardus, in libello suo de diligendo Deum, nondum sese ad perfectum confitetur adsecutum, ut scilicet sese non, nisi propter Deum, diligeret. Puto igitur in carne solutis oportere crescere charitatem in eam distantiam, dissimilitudinem et perfectionem, qua distant cceli a terra, et qua lumen lucernae ad perfectam diem; juxta illud: Iustorum semita quasi lux crescens in perfectum diem. Et propter hanc 381 inaequalitatem puto, quod Dominus Jesus regnum coelorum grano sinapis, globo coeli commensuravit. Id etiam contestatus fuerit, quando de Joanne dixit, qui minor est in regno coelorum, illo major sit. Et quanto major? Certe, quanto meridies lumine lucernae lucentior. Confiteor ego tecum, carne solutos longe majore cbaritate flagrantes, quam hic Ioannes Baptista fervebat, quanto lucentiore sapientia illustrati sub magno illo pastore et episcopo animarum suarum, quanto alacriore judicio in laudem et gloriam Dei sub evidenti tonitruo venientis et pulsantis, et confestim recepti; tanto etiam ferventiore ignecharitatis. Hic Joannes, licet prae multis etiam sanctissimis viris, lucerna tarnen tantum fuit. Omnes in gratia morientes, priusquam carne solvantur, in lumine lucernae vigilantes, exspectantes Dominum, parati suscipere cum exspectatione ubi pulsantem audiunt et confestim aperientes suscipiunt magno desiderio exspectatum, evacuant lumen lucernae, in matutinum sidus orientis eis luciferi lumen commutantes. Et illius felici ducatu et beneficio, quo digne crescere possint, orant cum Simeone ut carne solvantur, et cum latrone in gratiam recepto in paradisum restitnantur. Illic ipse, ut Ezechielis eologio promittit: Ipse requirit oves suas, et visitat eas, sicut pastor visitat gregem suum in die, quando fuerit in medio ovium suarum pridem dissipatarum, sic visitabit oves suas et liberabit eas de omnibus locis in quibus dispersae fuerant: in die nubis et caligini8 educet eas de populis, congregabit eas de terris, et inducet eas in terram suam et pascel eas in montibus Israël in rivis et cunctis sedibus terrae. In pascuis uberrimis pascet eas et in montibus excelsis Israël erunt pascua earum. Ibi requiescent in herbis virentibus, et in pascuis pinguibus pascentur super montes Israël. Ipse Dominus Jesus pastor eorum pascet oves suas et accumbere f octet. Quod sanum in eis fovebit, et quod minus, curabftfi'requirens quod perierat, reducens quod abjectum, aüigans quod confractum, et quod infirmum consolidans, quod pingue et forte custodiens, pascens eas in judicio. Idem ergo pastor et judex, et David fidelis pastor secundum cor Domini, omnem Dei voluntatem faciens, in ovibus gregis Dei pascet eas, quousque auroram evacuet adspirans dies, quem et adspirantem diem sol oriens evacuet. Et hic jam primo pastor David regnum tradet Deo, postremo perfectissime traditurus post judicium universum. Hanc seriem ducatus animarum a lumine lucernae praesentis exsilii, quo pusilla sapientia fidei nostrae sicut granum sinapis est, et velnt parvum centrum, quod crescere oportet in illam coelestis globi immensitatem, universum processum, et felix animarum incrementum usque ad orientem solem, purgationem puto. Et in hac purgatione non poenam, sed ad omnia valentem pietatem, et illam pietatem per se purgatricem. Habet nihilominus illa pietas, immo flagrans amor dilatuey languorem et poenam suam; habet etiam felieem consolationem. Consolatur praesentia pastoris et salvatoris. Verum quia doctor et evangelista est, missus a patre, docens amorem 382 quo ipse patrem amavit et amat, et illum suum amorem imitari; inardescunt igitur illic amore Sed quia nondum digne amant, adhuc differuntur et adfligitur anima eorum. Haec adflictio non dolor est, sed moeror est secundum Deum. Et sicut ex charitate Dei, ita efficax, ut charitatis augmentum impetret; et quanto moerentior, tanto sanctior, tantoque impetrantior. Neque propterea paradisi felicitatem puto miuorem, quia loei illius felicem quendam a principio incolatum, non beatam sempiterne mansionem mansuram puto. Credo enim Adae et Evae primum et magnum in lege mandatum fuisse, sicut nobis et angelis, officiosum, non otiosum. Legitime igitur saltem contra seipsos certaturos; legitimum ergo de se Deo pacificum, sacrificium, holocaustum et incensum oblaturos, quod nisi parati utrumque, facere scilicet et pati, non integre offerunt. Felix illic incolatus, non status beatus, progenitoribus nostris promittebatur. Immo, quo si perstitissent, secundo vento, prospero cursu, magnia incrementis consummandae charitatis in permanentem civitatem habitationis contendissent. Semper etiam uti tune, ita nunc, oportebit purgari per lumen surgentis aurorae et adspirantis diei, donec perfecta lucentes Dei sapientia, perfecta Dei laude fulgentes, et perfecta charitate Dei ardentes, digni Deo videndo judicentur, non suo vel cujusque hominis judicio, sed adsumentis tantum Dei arbitrio. Et sic erit festivus ille dies nuptialis et beatus thalami ingressus, ad quem nulla non perfecto amore flagrans, immatura adolescentula, menstruata concubina digna admittitur. Facilius haec, venerabilissime Magister, intelligunt, quibus non ignota sententia Nominalium, de gradus ad gradum intensione, quemadmodum partis ad partem composita in extensionem compositi. Pouunt enimcompositionem gradus ad gradum in intensione; unde voluut intensius omne compositum esse, quemadmodum Peripatetici omnes componi continuüm additione partis ad partem extensione. Itaque facile sit intellectu quod necessarium est traditu, oportere videlicet nos crescere in charitate non excideute, sed manente, et hic et in futuro. Sed pergrande necesse est incrementum fieri, antequam ex grano sinapis illa coelestis globi immensitas crescat, antequam ex parvulo lucernae lumine clarum illud meridianum lumen erumpat. Sed quantumlibet crescant, quamdiu aliquis in eis est amor sui, quo se propter Deum non amant, malus amor est, et non charitate perfectus; quia perfecta charitas non quaerit quae sua sunt. Neque oportet hunc tui amorem carni tribuere. Talis enim amor sui maximus reperitur in eo, qui est rex super omnes filios superbiae, qui tarnen carnem et sanguinem non habet. Hic amor sui, quantumlibet minimus, malus tarnen per Augustinum, ubi supra, nominator; quia maculam in veste nuptiali constituit, et coronam ejus obnubilat, similitudinem et magnitudinem Dei corrumpit. Quid enim Deo dissimilius,. quam aliud a Deo non propter Deum amare, cum Deus nihil nisi propter se amet? Perhas maculas, per hos 383 naevos, propter hanc dissimilitudinem ego Regni illius decorem, thalaini nitorem, templi sanetitatera pollui dixi, quando passim quisque eum ea vera confessione, ea vera contritione, qua hic in gratiam recipimur, ita poll uti et menstruati, trans mittente vel magis intrudente papa, thalamo vel templo importunua injieeretur. Neque putat Augustinus mox deposita carne omnes malos amores una depositos, omnemque simul charitatis imperfectionem transisse ad perfectum. Estque in eandem sententiam Guilielmus Parisiensis cop. 100 primae partis; et id multis argumentis ad longum. Dnde istos malos amores arbitror peecata illa, quae in futuro seculo remittentur, ut etiam illic, donec perfectae justitiae sol eis oriatur, dicere non possint, sese peccatum non habere.Contrarium vero per quem locum regulae fidei stabiliri possit, nondum video. Unde valde miror communem doctorum scholae nostrae inadvertentiam, qui non veterum primaevae ecclesiae auctoritate moventur, purgatortium ignem a punitorio distinguentium. Gregorius Nazianzenus purgatorium ignem dicit, quem Dominus Jesus misit in terram, volens ut arderet. Et istum, quia sordes rationales imperfectae sapientiae, imperfecti de Deo judicii et imperfectae justitiae purgare debet, rationabilem esse oportebit *). Quod etiam Paulus innnit, quando dicit, ignem illum probaturum; qui si probat, utique cognoscit quale uniuscujusque opus fuerit *). Pnnitorium vero ignem dicit illum, qui praeparatus diabolo et angelis ejus •). Multum enim insolens et nova verborum licentia, nt purgare dicamus illum, qui nihil impurum aufert; nisi fortassis nova impositione sanare dicamus, qui nullam praecedentem vel itnpendentem aegritudinem tollit. Violentiam hoe facere nominibus est, ubi activorum habituum nomina prohibentur oppositarum privationum commemoratione vel mensione diffiniri. Non apud Latinos tantum purgatorins dicitur; sed et apud Graecos xxêxprntov xiip dicitur. Tropo utrumque dicitur, ignis videlicet et purgatorius. Tropus autem omnis in similitudine fundatur. Similitudo autem rationabilem intelligentiam fundat; ut qui illam repellit, naturae bellum inferat. Caput XIV. Nemo hominum implet ptimum mandatum. — Nemo dimittit peecata, nisi contrarias virtutes infundat. — Eugenius voluit indulgentias in hora mortis valere. — Confessio non toüit peccatum, sed charitas. — Vulgaris contritio languida non delet omne peccatum. — Baptismus non delet omne peccatum. Communis homo parvulus est in fide, lade opus habens. — Quae necessaria sint ad perfectam deletionem omnium peccatorum f Et subdis, animam, quae lucrata est plenariam indulgentiam, dummodo in eo statu moriatur etc. Quaero, in quo statu? An in eo statu, qüo 1) Luc. 13 vers. 49. 2) 1. Cor. 3 vers. 13. 3) Matt. 25 vers. 41. 384 vere contritus et confessus, vere in gratiam restitutus indulgentias lucratus est? Quaero, si inter lucrandum venialia simul habeat, utrum plenarias indulgentias lucratur? Si sic, ergo cum ligno, foeno, stipula superae dificatis absque probante igne transibit, contra legem Apostoli. Si dicas, quod nonnullus ergo plenarias indulgentias lucrabitur in via, quia in multis offendimus omnes *). Et si dixerimus etiam tune, videlicet inter poenitendum, quia peccatum non habemus, seducimus nosmetipsos, et veritas in nobis non est*); quia nemo nostrum implet perfecte mandatum primum, quantumlibet sincere confitens, aut quantumlibet sese dijudicans communicet. Et semper orare praecipimnr, dimitte nobis debita nostra 8). Semper ergo debitores manemus et sumus, quae nunquam perfecte dimittentur, nisi quando perfecte diligemus. Dicis, dummodo in eo statu moriatwr. Quaero iterum, in quo statu ? An in eo statu imperfectae charitatis, et multorum debitorum a venialium, quando plenariam indulgentiam lucrabatur? Immo magis quando plenariam indulgentiam falso errore seductus, quia in imperfecta charitate lucrari credebat? Tu, et bene, de sequentibus venialibus justum scrupulum facis, adeo ut praecedentes indulgentias annihilet. Quare de venialibus inter lucrandum èas concomitantibus non parilem scrupulum facis? Praesentia igitu^irritam facient magis quam futura? Qnis in confessione de omnibus venialibus digne confessus et Contritus non dico, sed et memor fuit? Et si memor, quid confert, quamdiu non perfecto zelo exsecratur ? Et quomodo potest perfecte zelare, qui nondum perfecte amat? Quomodo perfecta charitate fuit, qui postea recidivat? Quis medio illo tempore inter actum sacramentalem et indulgentialem non offendit venialiter? Sed propter hunc scrupulum quidam, quo stabilirent, et non irritas concedere eogerentur, dicebant, papam etiam culpam venialem posse remittere; quia vere, nisi hoe possit, cum non possit quemque reperire mundum a veniali, non poterit cuiquam plenariam donare indulgentiam. Sed quod venialia dimittere non possit, satis patet; quia qualiacumque peecata nemo dimittit, nisi contrarias virtutes efficaciter infundat, sicut nemo caecitatem et caecitatis incommoda tollit, nisi qui visum et visus perfectionem donat. Non enim dimittuntur peecata multa, nisi multum diligenti 4). Unde valde hoe loco congruit quaestio, qua quidam dubitant, utrum recta fuerit illa Eugenii IV sollicitudo et sollicita pietas, volentis, omnes tales plenarias indulgentias in extremo articulo mortis in gratia decedentium pro ultimo tantum instanti, quo postea non venialiter peccarent, intelligendas ac judicandas; ut propter hanc sequentium venialium obstantiam non impediantur a fructu indulgentiarum. Tu quoque propter eandem 1) Jacob. 3 vers. 2. 3) Matth. 6 vers. 12. 2) 1 Joan. 1 vers. 8. 4) Luc. 7 vers. 47. 385 sequentium obstantiam venialium vix unam de centum millibus credas evolare. Sed cur igitur non hanc veritatem publice praedicant? Neque etiam mihi placet, quod per surreptionem incuriae aut oblivionis inconfessa peecata punienda putes; quasi inconfessa dimissa non sint, quando contraria charitas contrario officio acceptum Deo facit. Nulla enim confessio tollit, quamdiu non charitate officiosum restituit. Praete rea ex hac tua positione sequeretur, ea inconfessa eidem non solum ad poenam, sed etiam ad culpam in futuro seculo imputandam remanere. Unde liberaliter facis, confitendo, quod manentia venialia nemo potest dimittere. Magis autem liberaliter facis, cum subdis, si sit plene contritus, quasi mecum sentiens posse aliquem vere contritum esse, qui non sit plene contritus. Et si plene contritum papa vel schola dicat per plenariam remissionem confestim evolare, nihil ego miror. Mirabor, si papa talem faciet evolare. Probe plurimum facis, communem omnium sententiam explicando, quod secundum omnes, tanta possit esse contritio, quod culpam omnem et poenam deleat. Sed hic a te quaero tuam sententiam, quanta erit illa contritio? An illa superior Gersonis, prorsus parata ad faciendum omne bonum, et parata ad patiendum omne malum? Hanc ille contritionem dixit esse certissimum signum indulgentiarum. An ista vulgaris contritio, languida, infirma, imbecillis ad utrumque, debilis ad currendum viam mandatorum Dei, tenera, delicata, refuga pati pro nomine Jesu ? Paree mihi, si plurimos tales ego suspicer, qualem ego meipsum in poenitentia reperio. Talibus ego scio multa opus esse remissione. Immo non multa, sed plenaria remissione. Verum etiam scio non eos plenariam remissionem consequutnros, quamdiu non plenarie amant, ut ad utrumque Gersonis perfecte parati sint. Quicunque igitur propter imperfectam talem contritionem opus habet indulgentiis, ille adhuc habet imperfecta m contritionem. Imperfecta contritio nulla, nisi ex imperfecta charitate. De adulto etiam baptisato, quod perfectam remissionem consequatnr, et id regulariter, non tecum sentio; qui licet regulariter, quando non ponit obicem gratiae Dei, vere in Spiritu Sancto vivificatur, ut etiam criminoso multum dimittantur peecata multa, si diligat multum! Sed si inter baptisandum, et post, parum diligat, parvulum adhuc in Christo, et lactis opus habentem judico. Qui ne inter baptisandum venialiter peccat, vere venialiter peccat, et vere baptisatur; et cum vere venialiter peccat, vere lignum, foenum, stipulam superaedificat. Talis igitur non auro, argento, lapidibus pretiosis puris regni solium aedificat. Quomodo ergo non quasi per ignem transiturus, etiamsi a baptismo mox exspiret ? Quomodo item imperfecta sapientia, imperfectum judicium, imperfecta charitas, quae regulariter imperfecte dantur in baptismo, non imperfectum regnum constituant? Quomodo in his tribus imaginis partibus imperfectis perfectus Christus perfecte formatus adparebit ? Sane, si non illie aliter diliget, quam istbic dilexit in baptismo, languidi amoris reg- 25 386 num erit, caecutiente sapientia, titubante judicio, sordidajustitia praeparatum. Paulus eos lactis opus habere dicit, nondum capaces solidorum ciborum. Petrus monet, velut modo genitos infantes ratiouabile lac concupiseere. Paulus heredem, qnanto tempore parvulus est, nibil differre a servo, sed oportere sub tutoribus et actoribus esse usque ad tempus a patre diffinitum. Et quod illud tempus a patre diffinitum, nisi tempus perfecte conformitatis ad exemplar in monte monstratum? Christus enim passus pro nobis, nobis relinquens exemplum, ut sequamur vestigia ejus. Quod enim passus pro nobis, non proveniet nobis, nisi relicto nobis exemplo instituamur, animemur, et incendamur ad sequendum, et perfecte sequendum vestigia ejus; quod cum perfecte expleveiimus, veniet tempus diffinitum a Patre. Numquid igitur extra diffinitam legem Patris, ante tempus, contra testamentum, infantilis illa sapientia mox regni illius civis aptus aestimabitur ? Indignum puto, at in mensa illa, in regno Patris, parvulorum more et insipientia, lacte quis opus habeat. Video et ego in hac epistolae meae fine mihi quoque papyrum deficere. Quare et ego finem facio, non, uti tu, necessariis amicorum occupationibus distractus; sed quem fere totum ignavia premit, nisi quantum tui desiderium urget simul ac trahit. Unde etiam, et si non pro desiderio, tarnen pro soliti torporis metro, plus quam celeriter tuis jussibus rescripsi, meo captu ad punctum contradictoris, designans quibus vel convenimus vel dissen timus; rogans ego te et supplicans, ut velut ad signum sagittariorum rationibus et auctoritatibus concertes, quo sic tandem veritas in hac adsertione difficillima facilius, uti postulas, inveniatur. Fateor, non sunt otia tibi quae mihi; sed et conqueror, quod etiam torpenti mihi non ea est acrimonia, quae tibi; unde etiam non mihi fructuosum negotium uti tibi. Unum hoe tantum a te, venerandissime domine decane, magister noster, exigo, promissis tuis robur iusit, ut posthac haud scribere postponas; utque quam primum scripta mea receperis, rescribere non pigriteris; quin tertio jam pollicitus meis ipse scriptis vel parum dictando respondeas. Fateor, importunus urgeo; si tarnen tua tibi verba censeas importuna. Atque utinam sic, o venerabilissime atque dulcissime magister noster, quam felicissime valeas. Ex Groningen, XIII Calendas Octobris per tuum Wesselum. M. Wesseli Gansfortii, Opera omnia, blz. 876—912. 254. 1488—1489, UTRECHT. — Uittreksels uit de rekening der St. Nicolaaskerk aldaar over geschenken, gedaan ter gelegenheid van het aanbrengen en bekomen van aflaatbullen uit Rome. Item gegeven den bode, die onser kereken bullen brocht van Romen, van aflaten der XII cardinalen met allen die XII zegelen, een goud R. gl. ende eene kanne wyns, alsoe ons heer Splynter Jacobsz. aenscreef te doen; fac. 6 Arnh. gl. 6 cr. 387 It. daerna eene ander bode gegeven voer den ouden bullen des legaten van oflaet te brengen, 10 st. fac. 1 Arnh. gl. 5 cr. It. noch gegeven ende geseyndt tot Romen 2 goud. R. gl., die mr. Claes Wernarsz. van Amersfoort, mijn neef, des Paeus dienre, te Romen verleyt had, voer die zegelen der voersz. bullen der gracien ende aflaten, fac. 12 Arnh. gl. Rekeningen van de Oaaskerk te Utrecht; afgedr. bij Dodt van Flensburg Archief, deel VL bis. 323 en 324. 255. 1489, februari 26, utrecht. - Acte van den Parijschen minderbroeder Bernardinus de Bechaneto, pauselijken commissaris, waarbfl hij broeder Matthaeus gelast, met het afkondigen en beheeren van den aflaat voor de herstelling en vergrooting van het Parijsche klooster, in de stad en in het bisdom Utrecht, met volmacht om zich ondercommissarissen toe te voegen. (Lijst van acht broeders als helpers aangeduid.) (Op den rug:) In factis indulgenciarum diversarum. Bernardinus de Rechaneto, professus et filius conventus domus fratrum Minorum Parisiensium, commissarius apostolicus et procurator earundem generalis totius Germanie necnon per civitatem et diocesim Trajectensem, üt in originali commissione ad infrascripta a venerabilibus patribus religiosis dominis et doctoribus guardiano, vicario principali ceterisque fratribus et religiosis dicte domus specialiter ordinatus, datus et deputatus, ac in predicta civitate et diocesi Trajectensi a reverendissimo domino gratiosissimo et a celeberrimo capitulo ejusdem civitatis acceptatus, et favorabiliter, prout ex literis eorem patere omnibus potest, admissus. Notum facimus universis has nostras literas visuris, lecturis seu legi audituris, quod nos, de devotione, zelo et reverentia, quas religiosus ac devotus frater Matteus etc. ad structuram, ad reparationem et aedificationem librarie, infirmarie, refectorii, camerarum et ecclesie domus et pauperum studentium colegii fratrum Minorum in universitate Parisiorum prescriptis, vice et nomine nostri gerit, certior effectus, eum religiosum ac devotum fratrem Matteum subeommissarium ymo verius apostolicum ac negotiorum infrascriptorum gestorem fecimus, creavimus, subatituimus, ordinavimus et legitime deputavimns, presentiumque tenore facimus, creamus, substituimus, ordinamus et deputamus specialiter et expresse in oppidis, civitatibus et villis circumcirca adiacentibus, si in tali, in tali est et relinquitur spatium pro nominandis civitatibus, videlicet ad publicandum publicarique faciendum, petendum, requirendum et exequendum plenissimas indulgentias a pena et a culpa, unacum nonnullis aliis magnis facultatibus apostolicis pro structura et reparatione premissorum per sanctissimum dominum nostrum papam modernum datas et concessas et ubique infra civitatem et diocesim Trajectensem 388 per dominum gratiosissimum et celeberrimum [capitulum] admissas et acceptatas; concedentes ei facultatem deputandi et loco sui generaliter et specialiter substituendi secundum opportunitatem loeorum, oppidorum et civitatum, unum vel plures commissarium vel commissarios in unoquoque oppido et civitate vice nostri ordinandi, qui similem in omnibus premissis aut limitatam facultatem habeant vel habere possint; officiumque eis deputatum catholice ordinare et exercere, truncos seu capsas ad helemosinas christifidelium dictas indulgentias promereri volentium reponendum in ecclesiis illis, que sibi commendatiores juxta populi devotionem videbuntur, ac locis omnibus illis circumadjacentibus ponendum et ordinandum, crucemque ante cistam seu capsam erigendnm, confessores apostolica auctoritate tot quot voluerint et secundum exigentiam ydoneos ordinandum, confessionaliaqne dandum et distribuendum seu dari et distribui faciendum, omnesque utriusque sexus in confraternitatem sanctorum Francisci et Antonii de Padua devote recipiendum, ipsorumque nomina in libro ei ordinato registrandum, et eis literas confraternitatis perpetuo secundum statuta confraternitatis dandum; pecuniasque exinde provenientes in truncis seu capsis existentes levandum, recipiendum, numerandum et recolligendum, de receptis quoque, levatis, numeratis et recollectis quitandum ac literas quitanciarum dandum, ceteraque omnia et singula circa premissa faciendum, gerendum et exercendum omnia, que nos ipsi faceremus, si presentes interessemus; salvo quod dicto subcommissario nostro prenominato teneatur nobis de tertia clave cujusque trunci seu eiste respondere, ne aliqua sine ipso et illis,qui alias duas claves penes se tenuerint, presentibus pecuniarum fiat extractio. Sub litteris et cedulis manualibus nostris, signis et sigillis ac documentis auctenticis munitis, ut pecunie ille a devotis fidelibus oblatis (sic) sinceriter ad usus premissos juxta formam et mentem nostri sanctissimi domini nostri papae applicentur et de receptis per eundem fratrem Matteum nostrum subcommissarium omnibus tam in truncis existentibus, quam ex literis confraternitatis provenientibus nobis commissario generali predicto fidelem rationem et computum reddere teneatur. Super quibus omnibus et singulis dietis nostris subcommissariis facultates nostras et vices presentium tenore impartimur. In cujus rei testimonium bas nostras literas signo manuali nostri in hac parte notarii subscripti signari sigilloque nostro, quo in talibus commissionibus officii nostri utimur, muniri fecimus. Datum Trajecti, sub anno a nativitate Domini M°. CCCC0. LXXXIX0., die XXVJ*» mensis Februarii. Nomina fratrum Minorum, qui commissariatus officio fungi habent in preclarissima diocesi Trajectensi, sunt ista sequentia: Magister Franciscus de Fallerone, ordinis Minorum. Magister Reginaldus de Cetignola. 389 Magister Mattheus de Cherio. Frater Johannes Sy cuius, baehalarius. Frater Prothasius de Pottis, baehalarius. Frater Antonius Caualli. Frater Johannes Alamanus. Frater Bernardinus de Seelusia. Rijksarchief in Utrecht, Dom n». 1362; afgedrukt b\j P. Fredericq, Let comptes des indulgences a Utrecht, blz. 18—20. 266. (1489, BISDOM UTRECHT.) — Gedrukte oningevulde aflaatbrief, door broeder Bernardinus de Rechaneto te verleenen aan de begiftigers van het Minderbroedersklooster te Parijs. Universis presentes literas inspecturis nos frater Bernadinus de Rechaneto, ordinis minorum, apostolice sedis commissarius, conventus Parisiensis ejusdem ordinis in tota Germania procurator generalis in hac parte deputatus salutem et pacem in Domino sempiternam. Notum facimus, quod sanctissimus in Christo pater et dominus noster Innocentius papa octavus concedit et de speciali gratia indulget omnibus et singulis utriusque sexus Christi fidelibus confratribus confraternitatis sanctorum Francisci et Antonii de Padua in ecclesia dicti conventus instituta, qui nunc sunt, et ad illam ingressuri, necnon quibuscunque presbyteris ^et clericis, qui per inpotenciam officium recitare omiserint, dummodo de bonis a Deo sibi collatis ad perfectionem, reparationem et edificationem librarie, refectorii, ecclesie et camerarum collegii pauperorum studentium secundum statuta dicte confraternitatis contribuant, ut confessor ydoneus, quem eciam quilibet eorum duxerit eligendum, ipsos et quemlibet eorum ab omissione hujusmodi, ac ab omnibus et singulis aliis peccatis, criminibus, excessibus et delictis, in non reservatis videlicet totiens quotiens opus fuerit, in aliis vero, quantumcunque enormibus, etiam sedi apostolice reservatis casibus, semel in vita duntaxat debitam absolucionem (possit) impendere et penitentiam salutarem injungere. Neenon idem vel alius confessor ydoneus, similiter per eos eligendus, plenariam omnium peccatorum suorum remissionem, eciam in mortis articulo, in sinceritate fidei ac unitate sancte Romane ecclesie apostolica auctoritate impendere valeat, associando et participes faciendo ipsos confratres omnes et eorum presentes amicos et propinquos defunctos, omnium bonorum etsuffragiorum totius ecclesie militantis. Nos vero auctoritate nobis collata omnes predictarn hanc sanctissimam confraternitatem ingredientes, omnium oracionum, previlegiorum, precationum, vigiliarum, jejuniorum, missarum, ac omnium bonorum spiritualium, quae perpetuo in dicto nostro collegio fient, prout in statutis dicte confraternitatis continetur, 390 dignos ac participes facimus. Promittentes insuper, quod si alicujus eorumdem confratrum vel propinquius vel remotius degentium obitus nobis fuerit denunciatus obsequium tale pro anima illius fieri, quale pro nostris fratribus solenniter facere consuevimus. Et quoniam devo- t .... de bonis suis sicut premissum est contribu merito predicte confraternitati asscribi, pretactis indulgentiis papalibus gaudere presentium tenore declaramus. Datum sub sigillo nostre confraternitatis ad hoe ordinato. Anno Domini M.D.CCCC. die vero mensis. Forma absolucionis a casibus non reservatis totiens quotiens. Misereatur tui etc., Dominus noster Jhesus Christus per suam juissimam misericordiam te absolvat, et ego auctoritate ejus beatorumque Petri et Pauli apostolorum ab omnibus peccatis tuis sedi apostolice non reservatis. In nomine Patris, etc. Forma absolucionis in vita a casibus reservatis sedi apostolice semel duntaxat. Misereatur tui etc., et ego auctoritate apostolica mihi in hac parte commissa et tibi concessa te absolvo a quacunque excommunicationis sententia. Necnon ab omnibus peccatis^IJWminibus, excessibus et delictis, quantumcunque gravibus et enormis, eciam sedi apostolice reservatis casibus, conferendo tibi plenissimam omnium peccatorum tuorum remissionem, juxta tenorem literarum apostolicarum tuarum. In nomine Patris et Filii etc. Forma absolucionis in mortis articulo semel, si moriatur, si non, semper reservatur. Misereatur tui Dominus noster, etc. Et ego auctoritate etc., te absolvo etc, dando tibi plenariam omnium peccatorum tuorum remissionem, tibi purgatorii penas remittendo, si nunc moriaris, sin autem, hanc potestatem tibi relinquo in mortis articulo, quandocumque fuerit. In nomine etc. Bibliotheek der Hoogeschool te Utrecht, gedrukte aflaatbrief (2 exemplaren); afgedrukt bij Kist, Archief voor Kerkelijke Geschiedenis, deel III, blz. 454 - (bijlage C). 257. (1489, bisdom utrecht.) — Beknopte inhoud in het Nederlandsen der Latijnsche bul van paus Innocentius VIII, aangaande den aflaat ten voordeele van het Minderbroedersklooster te Parijs. Dit is cortelic dat inhout van der bullen der groote gracien ende sonderlinge aflaten van pine ende scnlden van allen sonden, welcke onse alreheylichste in Christo Vader ende Here, here Innocentius die 391 achtste, teghenwoerdighe paeus, den devoten cloester der armer studenten yan den Minrebroeder oerde binnen Parijs nut syns selfs eyghen wetenscap ende wille gegheven heeft. Onse alreheyliehste in Christo Vader ende here Innocentius die achtste, teghenwoerdige paeus, persoenlike selve seker wetenscap hebbende, dat totten devoten ootmoedighen cloester der armer studenten van der Minrebroeder oerden binnen Parys, uut allen eynden, regionen, landen ende provinciën der gansen kristen gheloves toenlagen ende comen in overvloyende volheit die arme studenten, broeders dervoerscreven oerdens, soe dat daar daghelics altyt boven driehondert studenten, arme broederen, woenen ende te coste gaen, om te studeren in die hoghe diepe godheit ende philosophien, die seven vrie consten, opdat si over alle die werelt die zielen der menschen ter ewigher salicheit, met predicatien ende anders, mogen brenghen, soe dan des voerscreven cloesters liberie ende reventer van nyewes uter aerden met fundamenten begonnen syn te betimmeren ende oec dat siechuys, dat seer nedergevallen ende vergaan is, soe dat die arme sieke studenten broeders daer in niettamelic ontfanghen ende cureert en mogen werden; mer, want God betert, veel der armer studenten broederen voerscreven haar nootturfticheit daer niet vercrighen en moghen, om onbequaemheit wille der selven siechuys, mer daar ellendelike sterven, welc bi aventuren niet geschien en soude, waer dat siechuys voerscreven tamelike weder opgetimmert waer. Want oec dat voerscreven devote cloester in cameren ende cellen, om die voerscreven arme studenten broederen daer in te woenen, gebreckelic is. Waerom veel derselver studenten arme broederen in dat cloester niet woenen en moghen, mer werden gedrucket, overmits gebrec der cellen, buten den cloester, onder den weereltlike studenten te woenen in verwitinghe en confuys der ganser oerden. Oec so ist dat die kereke der voerscreven cloesters gheen cleyn gebrec lidende en is in haar timmeringe, kelcken ende ornamenten totten heylighen dienst Gods behorende. En want dan dat de voerscreven cloester gheen renten en heeft ende die voergenoemde arme studenten die begonnen liberie ende reventer gheren te volmaken, kerc ende siechuys te repareren, cameren ende cellen daar van node wesende te timmeren; en want si van selves niet doen en moghen dan bi menichvuldighe aelmissen der devoten kersten menscen. Hier om, dit voerscreven alle te volbrenghen tot nootrufticheit der voergenoemde armer studenten, so heeft onse alreheylicste in Cristo Vader ende here here Innocencius paeus voerscreven, uit syns selves eyghen wetenschap ende wille, sonderlinghe grote gratiën en volcomen aflaten van pine en sculden van alle sonden gegeve alle kersten menschen, die haar behulpelike hand to so groten ynnigom ende goedertieren werek reyken, in mauieren der articulen hierna bescreven. 392 Item in den eersten, so gheeft onse heylighe vader die paeus Inno» cencius voerscreven volcomen aflaet ende verghiffenisse van allen sonden allen kersten gelovighe menschen, die berou hehhen ende gebiecht syn, ende haar behulpelike hant reyken totdievolbrenghingedervoergenoemder timmeringhe des cloesters van der Minrebroeder oerden binnen Parys, ende die kereken visiteren so dat behoert. Voert so wil ende ghift onze heylighe vader die paeus voergenoemt, dat alle kersten menschen, die mit berouwe gebiecht syn, ende so viel inder kisse werpen, als haer medoghende devocie vermach van haren goeden, ende visiteren die kereken van den commissario ghedeputeert, sullen hebben volcomen aflaat van pine ende sculden van alle hare sonden l). Item noch so wil en ghift die paeus, dat die biechtvaderen, in desen groten aflate, macht sullen hebben te verwandelen alle loften in oude doechdelike werken tot desen godshuis der armer studenten, uutgenomen pelgrimaetse tot Jernsalem, tot Romen, tot Sinte Jacobs in Galissien, en beloftenisse der religie ende reynicheits. ■ Item noch so will en ghift die paeus, dat alle menschen die broederen en susteren geworden syn in dese broederscap van Sinte Franciscus ende Sinte Anthonys van Padua, gesticht binnen Parijs in dat voerscreven cloester, of noch nu werden, dat si moghen kiesen eenen bequamen biechtvader weerlyc of geordent, die henluden absolveren mach van al haren sonden ende misdaden, die den stoel van Rome niet ghereserveert en syn, so dicke en menichwerf alst hen believen sal; en van dien, die den paeus gereserveert syn, eens in haar leven ende in die ure haars doots. En daarvoer sal een yghelic man ende wyf ende kinder, voer een gerekend, gheven voert incomen ende dootschult na die statuten der broederscap. Item noch wil en ghift onse alreheylichste vader die paeus, dat alle priesteren ende clereken die haer getiden versuymt en achterghelaten hebben te lesen (indien dat si van haren goede tot dit voerscreven heylighe werc na statuten der broederscap voerscreven in die kiste werpen), dat dan haar biechtvader hemluden van haar versamende ghetiden, en van al haren sonden, misdaden ende excessen, welc die stoel van Romen niet ghereserveert en syn, so die dat van node is, en indien die den paeus gereserveert syn, eens in haar leven ende in die ure haars doots, sal moghen absolveren, mit volcomender macht des stoels van Romen. Item noch wil en ghift onse heylighe vader die paeus, dat alle broederen en susteren des voerscreven broederscap, en daartoe alle haar ouderen, vrienden ende maghen, die gestorven syn, dat si ende t) Hier heeft de tijd een gedeelte van het papier, en tevens eenige Items van paus Innocentius doen verdwijnen. 393 elx van hem deelachtig wesen sullen alre goeder werken, gebeden, misse, getyden, predicacie, waken, vasten en disciplyn, die tot ewighen daghen in die ganse heylighe kereke over alle die werelt daghelicx geschien ende nog geschien sullen. Item noch so wil ende gebiet onze heylighe vader die paeus, dat men die transumpten der bullen van desen groten gratiën met notarius hant onderteykent, ende mit een bisscops of eens gheestelyks prelaat seghel beseghelt, geheel geloef gheven ende toedraghen sal gelykerwys men der originael loyen bulle geven soude; want se tot allen plaatsen niet mogelic en is te doen. Item noch so wil ende gebiet die paeus voorgenoemt, op die pien van die ewighe maledictie, en op dien ban, dat nyemand en spreke op deze voerscreven gracie en oflate vermetelic, of die te hinderen of te letten dat si hoer volcomen uutgave niet en crighen. In welcken een yghelyc, hoe groot dat hi si, terstont gevallen is, en daar hem nyemant of absolveren en mach dan die paeus, of een die des paus macht heeft, in die ure syns doots. Ghegheven te Romen bi Sinte Peter. Volcomelyc oflaet van pine ende scult in desen godhuys ende kereken. Archief der Domeinen te Utrecht, stuk op een blad papier gedrukt; afgedrukt door Kist in het Archief van Kerkelijke geschiedenis (1829), deel I, blz. 218— 223 (Bijlage B). Daarbij schrijft de uitgever: „Dit stuk, ontleend aan het Archief der Domeinen te Utrecht, ben ik verschuldigd aan de goedheid van den heer Dedel, archivarius der domeinen aldaar." — Kist (Archief, deel IU, blz. 437) komt terug op dit stuk en schrijft: „Het blijkt, dat genoemd stuk tot aan- plakbillet aan de kerkdeuren verstrekt heeft ter aankondiging van den aflaat, welke men door het koopen der nu vermelde aflaatbrieven deelachtig werd." 258. 1492, OCTOBER 1, UTRECHT. — Acte waarbij de kerkfabriek van den Dom de echtheid bevestigt van de pauselijke aflaten ten behoeve van de kerkbouw, waarvan de Nederlandsche lijst in het koor hangt. Vidimus. Nos, provisores fabrice ecclesie Trajectensis, universis et singulis dominis abbatibus, prioribus, prepositis, decanis, etc. (ut in aliis mandatis originalibus usque ibi) salutem in Domino sempiternam. [Notum] atque manifestum facimus, quod nos quandam tabulam, omnes et singulas veras indulgencias prefate ecclesie Trajectensis ad usus fabrice et seu structure ejusdem ecclesie a diversis Romanis pontificibus, archiepiscopis et episcopis concessas, in se summarie et succincte continentem atque choro memorate ecclesie Trajectensis afBxam, sanam et integram, non viciatam, non abrasam, non cancellatam, neque in aliqua sui parte suspectam, sed omnibus prorsus vicio ac suspicione carentem nobis ostensam inspéximus, vidimus, legimus atque perlegimus 394 in vulgari ydeomate de verbo ad verbum hujusmodi sub tenore *). In quorum omnium et singulorum fidem et testimonium premissorum, nos provisores fabrice ecclesie Trajectensis antedicte has easdem nostras litteras per notarium nostrum publicum infrascriptum subscribi mandavimus atque sigillo majori fabrice nostre pretacte inferius appenso duximus muniendas. Sub anno a nativitate Domini millesimo quadringentesimo nonagesimo secundo, die prima mensis Octobris. Rijksarchief in Utrecht, Bundel losse stukken n°. 289, fol. 19. 269. 1496, MEI 1, UTRECHT. — Acte van David van Bourgondië, bisschop van Utrecht, gericht tot de geestelijkheid en al de ingezetenen van zijn bisdom, waarbij hij den pauselijken aflaat voor den vrijkoop der Christengevangenen uit de handen der ongeloovigen aanbeveelt, met goedkeuring van het Utrechtsche kapittel. Littere annales indulgentiarum ordinis sancte Trinitatis et redemptionis captivorum. David de Bourgundia, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Trajectensis *) salutem in Domino sempiternam. Cum nuper felicis recordationis sanctissimus in Christo pater et dominus dominus Innocentius papa octavus quodam pio suo affectu pro redemptione christifidelium captivorum in miserabili infidelium servitute detentorum, universis christifidelibus manus porrigentibus adjutrices, solempnes indulgentias cum certis gratiis et facultatibus (prout ex tenore litterarum apostolicarum, quas nos sub plumbo vidimus, quarum tenorem hic pro sufficienter insertis et expressis haberi volumus, plenius constat) misericorditer concessit et elargitus est. [Ac deinde sanctissimus in Christo pater et dominus dominus Alexander, Dei providentia papa sextus et modernus, premissa omnia et singula inter alia per litteras apostolicas speciales desuper anno pontificatus sui secundo sub plumbo emanatas et expeditas, apostolica auctoritate confirmavit et communivit] *). Nos igitur, eupientes litteris et mandatis apostolicis reverenter obedire, ut tenemur, atque easdem litteras apostolicas secundum earum vim, formam, continentiam et tenorem ad honorem omnipotentis Dei ac beati Petri principis apostolorum contemplationem et sancte sedis 1) De Nederlandsche tekst ontbreekt. 2) Voor de weggelaten gedeelten, zie n°. 236 (1488, Maart 17, Utrecht). 3) Deze woorden zijn later op den rand van het stuk bijgeschreven. Van dezelfde hand en met denzelfden inkt leest men onderaan: „Correctum et additum ut supra de mandato domini decani Trajectensis, anno xcviij de mense Februarii die xiiij. Gerardus Beyer, notarius capituli, in absentia Michaelis". 395 apostolice reverentiam fideliumque animarum salutem per civitatem et diocesim nostras publicari volentes, affectantes et desiderantes, vobis omnibus et singulis supradictis in virtute sancte obediëntie ac sub penis suspentionis a divinis et excommunicationis, late sententie ac emende arbitrarie, necnon singulis penis et censuris ecclesiasticis in supradictis litteris apostolicis contentis, precipimus et mandamus, ut prefatas indulgentias cum ceteris gratiis et facultatibus, quotiens per commissarios et nuntios majoris ac universorum aliorum ministrorum et fratrum ordinis sancte Trinitatis redemptionis captivorum requisiti fueritis, infra missarum et aliarum horarum divinarum solempnia publice nuntietis et per viros ydoneos seculares vel regulares pro parte prefatorum majoris et aliorum ministrorum predicti ordinis sancte Trinitatis ad vos et ecclesias vestras pro premissis missis publicari et denuntiari permittatis, ipsosque cum debitis bonore et reverentia intuitu antedicte sedis apostolice ac propter christifidelium animarum salutem diebus feriatis et non feriatis ac totiens quotiens per dictos commissarios seu nuntios desuper fueritis requisiti, sine contradictione et rebellione pro ceteris omnibus predicatoribus et questoribus extraordinariis preponentes populum a Deo vobis commissum processionaliter ac alias ad loca per commissarios seu nuntios prefatos deputanda, ut omnes indulgentias, confraternitatem, gratias et facultates prescriptas consequi possit et valeat, convocetis en inducatis seu convocari et induci faciatis ad dietarum indulgentiarum, confraternitatis, gratiarn m et facultatum publicationem audiendnm, secundum quod ipsis commissariis sive nuntiis expediens videbitur fieri et ordinari permittatis, dictosque commissarios sive nuntios ad processiones solempnes in dietis ecclesiis vestris servandum [ac confessores ydoneos deputandum ac ordinandum, et confessiones christifidelium parrochianorum et subditorum vestrorum predictorum diligenter audiendum eosdemque in foro consciëntie juxta tenorem prefatarum litterarum apostolicarum in forma debita absolvendum] x), ac ceteras solempnitates in indulgentiis et gratiis apostolicis servari solitas observandum, omni contradictione postposita, admittatis; antefatos parrochianos et subditos vestros monitionibus salutaribus inducentes, ut indulgentias, gratias et facultates per prelibatum sanctissimum dominum nostrum papam ac sanctam sedem apostolicam elargitas et concessas [ac, ut premittitur, per prefatum dominum Alexandrum papam sextum modernum confirmatas] *) acquirant, ac de eorum bonis ad tam pium et meritorium opus pro redemptione christifidelium captivorum in miserabili servitüte infidelium detentorum largiantur manusque porrigant adjutrices, per hec et alia 1) Deze woorden zijn later in het HS. doorgehaald. 2) Deze woorden zijn later op den rand van het stuk bijgevoegd door den notaris Beyer. 396 bona opera, que vos et ipsi, Domino inspirante, feceritis et fecerint, ad eterne felicitatis gaudia valeatis et valeant pervenire. Nos enim de omnipotentis Dei misericordia ac beate et gloriose virginis Marie, beatorum Petri et Pauli apostolorum ac sancti Martini patroni nostri gloriosi meritis et intercessionibus confisi, cunctis ad memoratum tam pium, sanctum et meritorium opus manus suas porrigentibus adjutrices est appensum. Et nos decanus et capitulum ecclesie Trajectensis ut commissarios et nuntios earundem indulgentiarum benigne recipiatis et caritative tractetis in omnibus et per omnia, prout et quemadmodum reverendissimus in Christo pater et dominus noster dominus David de Burgnndia, episcopus Trajectensis, vos exhortatus est et requisivit, mercedem condignam ab omnipotenti Deo desuper recepturi. In cuius rei testimonium sigillum fabrice ecclesie nostre presentibus litteris duximus appendendum, presentibus vero post annum a data presentium minime valituris. Datum anno Domini millesimo quadringentesimo nonagesimo quinto, mensis Maii die prima Rijksarchief in Utrecht, Cartularium Dom n°. 269, fol. 193 en verso. — Het stuk is in 1495 uitgevaardigd, en in 1498 nog driemaal herhaald. Vergelijk hiermede n°. J36, (1488, Maart 17, Utrecht). 260. 1498, october 2, parijs. — Uittreksel uit het oordeel der godgeleerde faculteit van Parijs, op aanvraag van den bisschop en den magistraat van Doornik uitgesproken over zestien verdachte stellingen door den minderbroeder Jean Vitrier (Vitrarins) in de stad gepredikt. Qualijkatio proposüionumfratris Johannis Vitrarii Parisiensis facta... Octava [propositio]. On ne doit point donner oV argent aux églises pour les pardons. Scandalosa, devotionis fidelium dimunitiva, falsa, reparanda. Nona. Les pardons ne sont point donnés pour les bourdeaulx. Sicut de septima, quicquid sit de hac propositione secundum scholasticum et dialecticum rigorem sermonis, ad sensum tarnen quae praetendit, quia est negativa, praegnans, dicimus quod est indiscrete populo praedicata, scandalosa in religiosas domos, quibus collatae sunt indulgentiae. Decima. Les pardons viennent oVenfer. Est piarum aurium offensiva, scandalosa, in ecclesiam et claves ecclesiae blasphema, haeretica, reparanda, si fuerit praedicata. Duplessis d'Argentré, Collectio judiciorum de novis erroribus, deel I, blz. 340 en 341; afgedrukt in Corpus L blz. 491. — Zie ook Lea, History of the Inquisition in the Middle Ages, deel II, blz. 137. 1) De notaris Gerardus Beyer heeft dezen datum later driemaal gewijzigd; het jaartal werd i498 en de dateering der maand eerst: die sexta mensis Junii, daarna : mensis Junii die duodecimo,, en eindelijk: die quarta mensis Decembris. 397 261. 1498, DECEMBER 20, ROME. — Bul van Alexander VI, waarbij hn bet aanstaande jubeljaar 1500 afkondigt. Alexander episcopus, servus servorum Dei, ad futuraru rei memoriam. Inter curas multiplices, quae nobis ex apostolatus officio incumbere dignoscuntur, illam libenter ampleetimur, per quam universi Christi fideles hoe sacro jubilaei anno instante indulgentias a Romanis pontificibus praedecessoribus nostris et a nobis pro suoram expiatione peccatorum concessas uherius valeant promereri; ac ad id pro suarum salute animarum promptius inducantur, et quo propterea ab eisdem praedecessoribus, et a nobis provide emanarunt ad omnium notitiam deducantur; ut ipsi Christi fideles indulgentiarum hujusmodi melius et facilius capaces effici, ac aeternae beatitudinis praemia largiente Altissimo consequi possint. Cum itaque annus jubilaei, remissionis et gaudii, ac reconciliationis humani generis nostro piissimo Redemptori, qui quolibet anno a primaeva illius ordinatione per felicis recordationis Bonifacium VIII institutus, et deinde Clementem VI ad quinquagesimnm, ac successive per Gregorium XI ad trigesimum tertium, et postremo ad vigesimum quintum annum per praedecessorem meum Paulum II Romanos pontifices praedecessores nostros propter humanae vitae brevitatem reductus fuit, instare noscatur; sitque vere ille centesimus annus, qui ab ipsa primaeva ordinatione fuit institutus et in quo universi Christi fideles quibuscunque etiam gravissimis delictis obnoxii vere poenitentes et confessi visitando basilicas et ecclesias almae Urbis et extra eam deputatas, illarumque majora altaria ob passionem Domini nostri Jhesu Christi ac apostolorum, nee non martyrum aliorumque sanctorum merita plenissimamjomniurn peccatorum suorum indulgentiam consequuntur, et propterea ab omnibus Christi fidelibus cum majori frequentia et devotione non immerito celebrandus, cupiamusque toto cordis affectu animas lucrifacere Creatori dictumque annum jubilaei a fidelibus cum omni debita et singulari devotione celebrari, ac fideles ipsos ad dietam urbem pro reverentia beatorum Petri et Pauli apostolorum principum, qui eam martyrio suo consecrarunt, et in quorum basilicissub ipsarum majoribus altaribus illorum corpora gloriosa, et in altari ecclesiae Lateranensis capita recondita asservantur, ac indulgentiis dicti jubilaei consequendis personaliter accedere. Nos qui ejusdem Petri meritis licet imparibus successoribus sumus, et per alias litteras nostras plenissimam dicti anni jubilaei indulgentiam, litterasque eorundem praedecessorum nostrorum desuper emanatas de fratrum nostrorum consilio approbavimus et innovavimus, ne contingat aliquem ignorare seu dubitare, quo tempore annus iste jubilaeus incipiat, et quae ac quot ecclesiae pro dicta consequenda indulgentia plenissima, et quot diebus illae visitari debeant, per nostrae declarationis oraculum providere volentes, authoritate apostolica et ex certa seientia tenore praesentium omnibus et 398 singulis utriusque sexus Christi fidelibus per universum orbem constitutis nuntiamus et declaramus ipsum annum jubilaeum in vigilia et primis vesperis nativitatis ejusdem Domini nostri Jesu Christi proxime venturi inchoare, quo tempore portam dictae basilicae beati Petri centesimo quoque anno jubilaei pro majori fidelium devotione aperiri solitam adstantibus venerabilium fratrum nostrorum 8. R. E. cardinalium collegio, et maxima praelatorum cleri et populi multitudine proprüs manibus aperiemus, faciemusque aperire alias basilicae sancti Pauli, ac Lateranensia, et beatae Mariae Majoris de dicta Urbe ecclesiarum portas etiam de more jubilaei anno aperiri oonsuetas, et pro consequenda ipsa plenissima indulgentia basilicas eorundem apostolorum Petri et Pauli, ac Lateranensem, et beatae Mariae Majoris ecclesias, illarumque altaria majora hujusmodi per Romanos ac in dicta Urbe coramorantes et residentes triginta, per peregrinos vero et forenses quindecim, diebas continuis seu interpolatis semel in die visitari debere, omnes et singulas plenissimas indulgentias per dictos praedecessores dicto anno jubilaei basilicas et ecclesias praedictas visitantibus concessas, de novo pro congcientiarum eorum fidelium majori serenitate, ac potiori cautela authoritate et seientia similibus approbantes, concedentes et innovantes, adjieientes quoque, ut hi, qui pro simili consequenda indulgentia hujusmodi post iter arreptum, vel post praeparationem ad veniendum ad dietam urbem per eos factam impediti legitime fuerint, quo minus ad dietam urbem dicto annó jubilaei valeant pervenire, aut praeparati in loco ubi tune fuerint et venientes in via, vel tam peregrini, si ad praedictam urbem pervenerint, quam Romani et alii residentes et commorantes, et forenses praefati dierum praetaxato numero non completo in dicta urbe decesserint, vere poenitentes et confessi, eandem plenissimam indulgentiam omnino consequantur. Et ut omnes Christi fideles ejusdem plenissimae indulgentiae facilius capaces Deo propitio efficiantur, habeantque, ad quos in casibus nobis et sedi apostolicae reservatis, si illis irretiti forent, recurrere possent, deputavimus in dicta basilica Petri minores poenitentiarios, quibus eos in dictas casibus reservatis absolvendi plenam et liberam pro majori Christi fidelium, qui ad nos non ita facile recurrere possent, commoditate ac animarum suarum salute per alias nostras litteras nostras, prout ba illis plenius continetur, concessimus facultatem. Et nt animarum salus eo tempore potius procuretur, quo magis aliorum egent suffragiis, et quo minus sibi ipsis proficere valent authoritate apostolica de thesauro sanctae Matris Ecclesiae animabus in purgatorio existentibus, quae per charitatem ab hac luce Christo unitae decesserunt, et quae dum viverent, sibi ut hujusmodi indulgentia suffragaretur mernerunt, paterno affectu, quantum cum Deo possumus, succurrere eupientes, de divina misericordia ac potestatis apostolicae plenitudine 399 volumus et concedimus, ut si qui parentes, amici ac caeteri Christi fideles pietate commoti pro ipsis animabus, purgatorio igni pro expiatione poenarum, eisdem secundum divinam justitiam debitarum, expositis, dicto anno jubilaei durante pro reparatione dictae basilicae sancti Petri aliquam eleemosynam juxta dictorum poenitentiariorum, vel alicujus eorum ordinationem dictas basilicas et ecclesias modo praemisso devote visitando, in capsa in eadem ecclesia seu basilica sancti Petri deputata posuerint, ipsa plenissima indulgentia per modum suffragii, ipsis animabus in purgatorio existentibus, pro quibus dietam eleemosynam pie erogaverint, pro plenaria poenarum relaxatione suffragetur. Praeparent ergo omnes Christi fideles corda sua Domino, et mores in melius commutare conentur, a malefactis abstineant, satisfaciant Domino per poenitentiae dolorem, per humilitatis spiritum, per contriti cordis sacriticium, cooperantibus eleemosynis et peregrinationibus, ut basilicas et ecclesias praedictas, in quibus sanctorum millia et fere innumera una cum ipsis gloriosissimis apostolis Petro et Paulo requieseunt, qui mortem pro Christi nomine perpessi ejus conspectui semper assistunt, devote visitantes, vere poenitentes et confessi ipsos gloriosissimos apostolos et sanctos intercessores habere ad Dominum, et plenissimam indulgentiam hujusmodi, ac reconciliationem cum piissimo Redemptore nostro per divinam misericordiam ac eorundem apostolorum et sanctorum precibus et meritis, per que eorum bona opera consequi mereatur. Amen. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostrae nuntiationis, declarationis, etc. Datum Romae apud sanctum Petrum anno incarnationis dominicae MCDXCIX XlfJ Kal. Januarii, pontificatus nostri anno octavo. Amort, De origine, progressu, valore ac fructu indulgentiarum. Pars I, Sectio III, blz. 95 en 96; Odoricus Raynaldus, Annales ecclesiastici, ad annum 1499, n°«. 25—27, deel XIX, blz. 484. 262. 1499, DECEMBER 16, ROME. — Bul van Alexander VI, waarbij kfl den termijn van den jubelaflaat verlengt. Alexander episcopus, servus servorum Dei, ad perpetuam Dei memoriam. Commissum nobis coelitus apostolicae servitutis officium tune digne peragere nos credimus, si ad ea solitae benignitatis affectum extendimus, per quae Christi fideles animarum suarum salutem pro eorum desiderio valeant promereri. Cum itaque, sicut accepimus, quamplures utriusque sexus Christi fideles fore noscantur, qui pia devotione ducti, proprüs domibus relictis, ad hanc almam Urbem pro consequenda 400 hujus sacn anni jubilaei centesimi plenissima indulgentia venientes ob magna viarum discrimina, malamque ipsorum dispositionem ad' dietam urbem statuto tempore pervenire non potuerunt; nos indemmtate eorum, ne propterea effectu indulgentiae careant memoratae providere, animarumqne suarum saluti paterna charitate consulere eupientes^ habita super hoe cum venerabilibus fratribus nostris sacrosancte Romanae ecclesiae cardinalibus deliberatione matura, de illorum consilio panter et assensu indulgentiam anni jubilaei hujosmodi et litteras super eo confectas cum omnibus et singulis in eis contentis clausulis (pro ilhs duntaxat, qui, ut praemittitor, dicto statuto tempore ad ipsam urbem pervenire non potuerunt) usque ad festum Epiphaniae Domini proxime venturum inclusive, authoritate apostolica, tenore praesentium de uberioris dono gratiae prorogamus pariter et extendimus Volentes et decernentes, quod si qui ex eis aliquo ex casibus in litteris tacultatis, per nos dicto anno durante duntaxat dilectis filiis poenitentianis in basilica principis apostolorum de dicta Urbe eoncessae, quae in üne dicfa anni jubilaei omnino expirabit, prout harum serie tune expirare declaramus, quomodolibet ligati vel irretittfberint, ad dilectum nlium Ludovicum de la Turre, ordinum fratrum Minorum de Observantia nuncupatorum professorem et dicti ordinis citra montes vieanum generalem, in domo Ara Coeli de dicta Urbe ordinis ejusdem ad praesens degentem, quem ad hoe et nonnulla alia salutem animarum concernentia commissarium nostrum usque ad festum Pentecostes etiam venturum in dicta Urbe, et per universam Italiam constituimus et deputayimus, seu deputandos ab eo recurrere debeant, qui eis de absolutionis debitae beneficio, prout animarum earundem saluti noverint expedire, providere curabunt, Non obstantibus constitutionibus et ordinatiombus apostolicis, necnon omnibus illis, quae in litteris praedictis voluimus non obstare, caeterisque contrariis quibuscunque. Nulli emo hommum hceat hanc paginam nostrae prorogationis, extensionis, voluntatis, decreti, declarationis, constitutionis et deputationis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem, etc. Datum Romae apud sanctum Petrum anno Domini 1500 17 Kal Jan., pontificatus nostri anno 9. SeiTra, Wz.7o2» stuk, blz. 169, noot 2 en blz, 202, noot 7. — Moll zegt er van: „In een Hs. van het laatst der vijftiende of het begin der zestiende eeuw, thans in mijn bezit, komt een volksboekske voor over „oflaet, die macht des paeus ende den ban", waarin „die twee bannen, een cleyn ende een groet", beschreven worden". 266. 1500, ROME. — Uittreksel uit de Divisie-krontjk (1517) van den monnik Cornelis van Lopsen over den jubelaflaat. Dat in dit jaer een jubileën of gulden jaer also grooten ontallicke menichte van volck ut allen landen ende provinciën van Kerstenrije tot Romen quam, dattet niet te seggen noch te scriven en is, als men wel dencken mach; want dit dat rechte gulden jaer van jubileën was van C jaren tot C jaren, als Bonifacius die VIII dat alreerst institueert ende ingeset hadde. Die Cronycke van Hollandt, Zeelandt ende Vrieslant of Divisie-kronijk (Leiden, 1517), fol. 412; aangehaald hg Le Long, Beschrijving van de Reformatie der stad Amsterdam, blz. 427. 266. BEGIN DER 16«» EÈUW, 's GRAVENHAGE. — Uittreksel uit een nonnengetijdenboek dier stad over het verdienen der aflaten en hunne kracht Vrage van offelaten. Waerover so worden dese oflaten gegeven? Antwoert. Tot dien eynde, dat bi also die sonder syn peneteneie hem bi syn priester geset, nyet volcomen ende mit gansen berouwe doende en waer, of dat die priester int stellen der penetencien dwalende waer, ende hi die peneteneie na grootheit der sonden veel te licht of te cleyn gestelt hadde, of dat die mensche oflyvich worde ende dat hi sijn peneteneie voldoen mocht, soe wort die sondaer bi desen gracien der oflaten verlicht vant geen, daer hi sculdich soude wesen voer elcke sonde te lyden, te weten na grootheit der oflaten, diewelc dat hi in sijn leven vercregen heeft. Neemtet ende verstatet also, dat een sondaer oflyvich worde, ende dat hi int vegevyer liden soude dusent jaer; hevet die sondaer so veel jaren van oflaten. binnen sijn leven vercregen, hem overlopende tegens tvoldoen van sijn voersonden, hi wort van desen M. jaren verlost. Vrage. Ick verstae wel, dat het groot noot ende oerbaer is veel oflaets te verdienen ende te winnen; maer segt my voert: wie hevet macht dit oflaet te geven? 26 402 Antwoert Die paens, die in die stat Gods is, die mach dit oflaet geven, also groot ende cleyn als hem dat believen sel, welc des sonder twijfel stedehoudende is. Die heilige Scrifturen, die seggen ons, dat geen goet werck en blijft ongeloent en gheen quaet werc en blijft ongepynicht; ende mach men die quade werken aldus sonder pyn afleggen, soe en worden die quade niet gepinicnt^ die ghemeen rechten s$jn die oec inhoudende, als dat een sculdenaer van sijn sculden verlost mach worden menichsins als mit betalinge, mit acceptilatione, dat is' mit nyewen voerwaerden, te weten voer tgeen dat een sculdich is te doen of te geven, dat hi dat doet in een ander manyer. Een sculdenaer die wort oec verlost van syn sculden overmids quytsceldingen, alst geschiet van dengenen, die hi sculdich is. Ende also die sondaer God ende die heilige kerc sculdich is voer sijn sonden beteringe te doen, ende also die paeus is in den stede Gods ende thoeft van der heiliger kerken, ende overmids dese oflaten mitten sondaer een nyewe voerwaerde ende een ander manyer van betalinge aengaende is, ende die sondaer overmids dien oec een grote scult mit een cleyn betalinge quytscelden wil, soe is wel claer, dat bi desen oflaet die scult der pinen mede verandert ende gequyt Wort. Ende opdat een, int Terwerven van desen oflaten, wel ende wijsliken geraden is, soe ist hem oerbaerlic, dat hi sodanich oflaet, als hi verdienende is, hem behoude ter tijt dat hi van deser werelt verscheyden sel wesen, seggende int vercrygen van dit oflaet inwendeliken aldus: Ghebet. „O goedertieren Heere, diewelc hebste met dijn passiepijn, doet ende duerbaer bloet mi verlost van die ewige doot ende van alle mijn sonden, die, Here, noch in der werelt onder den menschen wanderende, so hebstu dinen apostelen macht gegeven te binden ende te ontbinden, in welken steden dijn stedehouder den paens ende alle kersten-bisscoppen in der tijt wesende, ic gancelic gelove te wesen; dese, o Here, hebben in dynen naem ende bisouder gracie alle dinen kersten ende in di, Here, gelovende gegont ende gegeven, soe wie in deser kerken dijn heilige huys dit of dat doet, dat hi vercrygen sel dit of dusdanich oflaet van myn (me) sonden. Siet, Here, om dit oflaet te vercrygen, so coem ic alhier mit berou van mijn sonden ende achtervolge tgeen, dat bi dinen stedehouderen geordenyert is om alle dat te vercrygen, ende ic bidde U, Here, dattu! my waerdigen wilste, datselfde te mogen vercrigen. Nyet te myn ic behoude mi dit duerbaer scat ter tijt ende terwylen toe, dat ic van aertrijc verscheiden sel, opdat het my dan een ofcortinge sel mogen wesen van tgeen dat ic voer mijn ongebeterde sonden soude moeten liden ende daertoe datic bi dijnre godliker sentencien veroerdelt sal worden." Vrage. Waerom dat? Antwoert. Om. dies willen, dat die nel veroerdelt wort sekere jaren of tijt int vegevyer te wesen; denselfden tijt sel den sondaer van sijn 403 verdiende jaren van oflaet, dat hi verdienende is, gemindert worden, te weten in even veel ende gelyke jaren. Stedelijk Museum te 's Gravenhage, Cat. der voorwerpen n*. 161'); HS. Regulierboekje voor die besloten susteren tot sinte Marien convent in Galyleen in den Hage (begin der 16d« eeuw), fol. 29—33 verso. Daarin vindt men eene soort van praetischen gids om aflaten te gaan verdienen naar Rome en Jerusalem, met aanteekeningen over de reis, de kosten, wat men meedragen moet, enz. Zelfs eene woordenlijst der meest gebruikelijke termen van de taal der Sarrasinen in Syrien ontbreekt er niet (fol. 121—123), evenmin als een uitgebreider Fransch-Nederlandsch vocabularium (fol. 123 verso—138). 267. BEGIN DER 16de EEUW, (DOORNIK?). — "Vermelding van eenen aflaatbrief door den Doornikschen bisschop Pieter Qnickius, oppercommissaris van den pauselijken jubelaflaat, verleend aan „Mr. Joh. IJsenbart, priester in het sticht van Doornik". Deze aflaatbrief werd vermeld als hem toebehoorende („een oorspronkelijke mij ter hand gekomen aflaatbrief") door Prof. Kist, Nalezing in Kist en Royaards' Archief, deel III, blz. 446. „Door het afsnijden van het perkament had het stuk te veel geleden", voegt Kist er bij, om afgedrukt te worden. De datum was door dat afsnijden verdwenen. — Petrus Quickius bekleedde den bisschoppelijken zetel van Doornik tusschen 1497—1506. (Ik kan het stuk niet terugvinden en weet niet waar het zich heden bevindt.) 268. 1601, FEBRUARI 26, GENT. — Brief van den aartshertog Philips van Oostenrijk aan het Domkapittel van Utrecht om Pieter, bisschop van Doornik, als pauselijken aflaatcommissaris in hun bisdom aan te bevelen. Philippus, archidux Austrie, dux Burgundie etc, comes Flandrie, Thirolis, Arthesii, etc venerabilibus et egregiis viris, preposito, decano et capitulo insignis et majoris ecclesie Trajectensis, amicis nostris charissimis. Venerabiles et egregii, amici nostri charissimi. Placuit sercuissimo domino nostro pape ad instantissimas preces nostras concedere indulgentias plenarias anni jubilei in omnibus ecclesiis et locis dictioni nostre snbjeetis, quas reverendus in Christo pater, dilectus ac fideli3 consiliarius noster, dominus Petrus, episcopus Tornacensis, in hac parte commissarius apostolicus et earundenvindulgentiarum executor, duceret eligendas; qui, eadem fretus auctoritate et de nostris quoque permissione et consensu, eas ipsas indulgentias in nonnullis ecclesiis et locis nostrarum ditionum, sub diocesi et jurisdictione Trajectensi episcopi consanguinei nostri charissimi existentibus, ponere et collocare instituit. Vestras proinde dilectiones ex animo requirimus et rogamus, velint cum nostro tum vel sancte sedis apostolice intuitu consentire, ut indulgentie ille possint in locis illis, que in dicta consistunt diocesi, executioni debite demandari, mandando omnibus subditis et officiariis 1) Thans overgebracht naar het Gemeente-archief. 404 vestris etiam per litteras patentes, quatenus opus sit, quo res proejus qualitate geratur honestius decentiusque, ut prefato Tornacensi episcopo aut suis deputatis in premissorum executione omnem opem, auxilium, assistentiam et favorem exhibeant et faciant ab illis quorum intererit exhiberi, omnibus impedimentis, contradictione et disturbio semotis, non obstantibus etiam certis privilegiis et litteris apostolicis, vobis in contrarium coneessis, quibus non utendo nunc presentim in re tam pia tamque justa nicbil de jure vestro detrabetis, quinymo honori vestre optime consuletis, mandatis apostolicis, ita ut equum est, morem gerendo et nobis quoque rem gratissimam effeceritis, cujus non erimus immemores, si quid a nobis deinceps in rem vestram effici possit. Novit Altissimus Deus, qui E D. vestras conservare dignetur incolumes. Ex opido nostro Gandensi, die XXVI* Februarii anno millesimo quingentesimo. (Get.) Phs. (lager) Haneton. Rijksarchief in Utrecht, afgedrukt bij Van Asch van Wijck, Archief, deel I, blz. 100. — De verkorte inhoud van dit stuk wordt reeds opgegeven door Van Asch van Wijck in de Kronijk van het Hist. Gen. te Utrecht (1846), deel II, blz. 139, 269. 1601, APRIL 5, (MAASTRICHT ?). — Gedrukte aflaatbrief, door den pauselijken commissaris Pieter, bisschop van Doornik, verleend aan Gerardus Noetstock en zijne huisvrouw Geertruid. Petrus, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Tornacensis, sanctissimi in Cristo patris et domini nostri domini Alexandri, divina providentia pape sexti, ad omnes et singulas provincias, loca et dominia illustrissimo principi domino Philippo, archiduci Austrie, duci Burgundie, etc. subjecta, indulgenciarum plenissimarum sacri jubilei commissarius et executor unicus, universis presentes litteras inspecturis salutem. i Notum facimus, quod prefatus sanctissimus dominus noster cunctis utriusque sexus fidelibus pro tuitione orthodoxe fidei contra perfidos Turchos manus adjutrices porrigentibus, preter jubileum et alias facultates in litteris apostolicis desuper confectis contentas, concessit, quatenus possint eligere confessorem secularem vel cujusvis ordinis regularem, qui vita eis comité in casibus dicte sedi reservatis semel in vita, preterquam offense ecclesiastice libertatis, criminum heresis et rebellionis, conspirationis in personam vel statnm Romani pontificis seu sedis predicte, falsitatis litterarum apostolicarum, supplicationum et commissionum, invasionis, depredationis, occupationis aut devastationis terrarum et maris Romane ecclesie mediate vel immediate subjectorum, offense personalis in episcopum vel aliam prelatum, prohibitionis devolutionis causarum ad curiam Romanam, delationis armorum et aliorum prohibitorum ad partes infidelium, in aliis vero, quociens fuerit oportunum, eonfessionibus eorum diligenter auditis, pro commissis sibi debitam 405 absolutionem impendat et injungat penitenciam salutarem necnon vota quecumque, ultramarino, liminum apostolorum Petri et Pauli ac sancti Jacobi in Compostella, castitatis et religionis votis dumtaxat exceptis, in alia pietatis opera commutare valeat; quodque confessor, quem duxerint eligendum, omnium peccatorum suorum, de quibus corde contriti et ore confessi fuerint, eciam semel in vita et in mortis articulo, plenam remissionem eis in sinceritate fidei, unitate sancte Romane ecclesie, auctoritate apostolica concedere possit. Et quia devoti nobis in Christo Gerardus Noetstoch et Gertrudis ejua uxor ad ipsius fidei piam subventionem et defensionem juxta prefati domini nostri pape intencionem, prout per presentes sibi in hujusmodi testimonium a nobis traditas approbamus, de bonis suis contulerunt, ejusdem domini nostri pape auctoritate sibi, ut indulgentia pro fidei tuitione concessa quoad in superioribus contenta, uti et gaudere valeant, merito constat esse concessum. Proviso quod idem confessor de his, de quibus fuerit alteri satisfactio impendenda, eam prefatis personis per eas, si supervixerint, vel per alias, si forte tune transierint, faciendam injungat, quam persone prefate vel alii facere tenebantur. Et ne, quod absit, Cristifideles propter hujusmodi graciam et concessionem reddantur proeriviores ad illicita imposterum committenda, volumus, prout eciam prefatus sanctissimus dominus noster vult, quod, si a sinceritate fidei, unitate Romane ecclesie ac obediencia prefati domini nostri pape'aut successorum suorum desisterent aut ex confidencia concessionis vel remissionis predictorum aliqua forsan committerent, concessio, remissio et presentes littere sibi trallatenus suffragentur. Datum sub sigillo ad hoe per nos ordinato, die quinto, mensis Aprilis anno Domini millesimo quingentesimo primo. Forma absolutionis in vita tociens quotiens. Misereatur tui, etc. Dominus noster Jhesus Christus per meritum sne passionis te absolvat, auctoritate cujus et apostolica michi in hac parte commissa et tibi concessa, te absolvo ab omnibus peccatis tuis. In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. Forma absolutionis et plenarie remissionis, semel in vita et in mortis articulo. Misereatur tui, etc. Dominus noster Jhesus Christus per meritum sue passionis te absolvat, et ego auctoritate. ipsius et apostolica micbi in hac parte commissa et tibi concessa te absolvo. Primo ab omni sentencia excommunicationis majoris vel minoris, si quam incurristi. Deinde ab omnibus peccatis tuis, conferendo tibi plenariam omnium peccatorum tuorum remissionem. In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. Amen. Rijksarchief in Limburg, origineel op perkaraent; afgedrukt als Bijlage I bij P. Albers S. J., Het Jubilé in de Middeleeuwen. Bijzonder met betrek- 406 king tot de Nederlanden, in: Studiën op godsdienstig, wetenschappelijk en letterkundig gebied, deel LIV, afl. 1 (1900), blz. 60—62. — De schrijver verzekert, dat G. Noetstock, blijkens verschillende acten van 1492—1511 in het stedelijk archief van Maastricht, een deftig poorter der stad was. — Campbell (Annales, 39 suppl., blz. 4) vermeldt het stuk als vergund aan G. Noelskerk {sie). 270. 1501, april 8, brugge. — Bevel van aartshertog Philips van Oostenrijk, gericht tot den Raad van Vlaanderen,-waarbij hij eiken aflaathandel, buiten den pauselijken, in het graafschap Vlaanderen streng verbiedt tijdens den duur van het jubilenm. De par 1'archiduc d'Austrice, duc de Bóurgoingne, de Brabant, etc., conté de Flandres, de Habsbourg, d'Artois, de Bourgoigne, etc. A nos amez et féaulx les président et gens de notre chambre_de Conseil en Flandres, saint et dilection. Comme nostre trèssaint père le pape a nostre trèsinstante.^prière et requeste ait de sa grace institué et ordonné en noz pays et seigneuries les pardons et indulgences de la jubilee pour le terme.'d'un an entier, commen cbant en oetobre derrenier passé, de telle auctorité et efficace que 1'année passée ils ont esté a Romme, et sur ce a fait expédier ses bulles appostolicques en bonne et ample forme, lesquelles sont publiées par tous nosdits pays et seigneuries. Et combien que au moyen de ladicte jubilee toutes manières d'autres graces, indulgences et questes, tant des hospitaulx, du Saint Esperit, de la Trinité, que autres quelzconques devroient cesser et non estre admises en nosdicts pays et seigneuries, et que 1'intencion de nostredict saint père soit telle, néantmoins plusieurs questeurs, commissaires, serviteurs et messagiers desdicts hospitaulx, maisons Dieu et autres, soubz ombre des lettres d'octroy et congié qu'ilz dient avoir de nous, s'avancent journellement a tout leursdicts graces, questes et reliquiaires hanter et fréquenter nosdicts pays et seigneuries oü bon leur semble, prescher et publier leursdictes graces et indulgences particulières, en diminucion et reboutement de ladicte jubilée et cruciate, a nous octroyée par nostredict saint père et contre son intencion, comme dit est; ce que nentendons tollérer ne permectre. Nous, ces choses considérées, désirant a ce pourveoir, affin mesmement que ladicte jubilée puist tant mieulx sortir effect selon le désir et intencion dicellui nostre saint père, avons ordonné et ordonnons par ces présentes que, durant ladicte année que ladicte jubilée durera, en nosdicts pays et seigneuries nulles questes ou autres graces, pardons ou indulgences, quelles qu'elles soient, ne seront admises ne auront lieu en icenlx noz pays et seigneuries soubz ombre de bulles appostolicques, lettres d'octroy ou congié, qu'ilz en peuent avoir de nous, ne autrement en manière quelconque. Et a ceste cause les avons durant icelle jubilée suspendues et suspendons par cesdictes présentes. Si nous 407 mandons et commandons, que eeste nostre pre'sente ordonnance et suspencion vous fie(re)s publier par tout nostredict pays et conté de Flandres, oü 1'on est acoustumé faire criz et publicacions; en faisant exprès commandement, inhibiciou et deffence de par nous a tous noz jnsticiers et officiers de nostredict pays et conté de Flandres, que durant ladicte année de jubilée ilz ne seuffrent ou admectent ès mectes de leurs offices lesdictes graces, questes et indulgences particulières en manière quelconque. Car ainsi nous plaist-il. Donné en nostre ville de Bruges, le viij* jour d'avril 1'an mil et ciuqcens avant Pasques. Par monseigneur 1'arcbiduc, Hanbton. In den ondersten hoek, rechte: Touchant pardons et indulgences. Op de ommezijde: Flandres. en lager: Touchant le jubelé accordé par le st. père le pape au mois d'avril 1500. Rijksarchief te Gent, Correspondanee du Conteil de Flandres, deel 3, stuk no. 4, — Origineel stuk; het zegel ontbreekt. 271. 1501, APRIL 12. — Gedrukte aflaatbrief, door den pauselijken commissaris Pieter, bisschop van Doornik, verleend aan Lambertu», zoon van Johannes, aan zijne huisvrouw Gheertrude en aan zijne familie. Petrus, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Tornacensis salutem. Notum facimus, quod prefatus et quia devoti nobis in Cristo Lambertu» filius Johannis cum Qheertrude coniuge sua et pro familia sua ad ipsius fidei nullatenus suffragentur. Datum sub sigillo ad hoe per nos ordinato die duodecima mensis Aprilis, anno Domini millesimo quingentesimo primo. Forma absolutionis, enz. Koninklijke Bibliotheek te 'sGravenhage; beschreven door Campbell, Annales, blz. 34, n°. 141. — Zie voor den volledigen tekst hierboven ons n». 369. 272. 1601, APRIL 21, 's HERTOGENBOSCH. — Uittreksel uit de stadsrekeningen over het zenden van brieven naar Brugge aan den aartshertog Philips den Schoone en aan den bisschop van Doornik aangaande den pauselijken aflaat. Item Henrick Puynenborcli uutgesonden ten voirs. daige [21 AprilleJ met twee beslotenen brieven tot Brughen, den eenen aen onsen genedighen heer Ertshertoige ende den anderen aen den bisscop van Doernick, ende brocht van beyde wederomme besloten antwoirdt, 408 ende dit aengaende der zake van voirs. ruyteren die in der Meyerye lagen, ende oiek van den afflaet, om die in dese stad te comene, etc. Archief van 's Hertogenbosch, Stadsrekeningen van 1500; afgedrukt bij R. A. van Zuijlen Jv., Inventaris der archieven van de stad 's Hertogenbosch (1863), deel I, blz. 51. 278. 1601, april 24 (leiden?). — Gedrukte aflaatbrief, door den pauselijken commissaris Pieter, bisschop van Doornik, verleend aan meester Arnold Willemszoon van Tetroede, priester. Petrus, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Tornacensis..... salutem. Notum facimus, quod prefatus sanctissimus dominus noster . . . . Et quia devotus nobis in Christo magister Arnoldus filius Wilhelmi de Tetroede, sacerdos, ad ipsius fidei piam subventionem et defensionem... Datum sub sigillo ad hoe per nos ordinato, die vicesima quarta mensis Aprilis, anno Domini MCCOüC primo. Forma absolutionis Stadsarchief te Leiden; het zegel is goed bewaard gebleven. 274. 1501, mei 12, 's hertogenbosch. — Uittreksel uit de stadsrekeningen over het zenden van eenen brief aan den suffragaan van Kamerijk aangaande den pauselijken aflaat. Item denselven [Henrick Puynenborch] noch uutgesonden opten 12*»" dach der voirs. maent [van Meye] met eenen besloeten (brief) van den deken van Ziericxzee tot Bergen opten Zoem aen den wijbisscop off suffragaen van Camericke, ende dit als van den afflaet aengaende. Archief van 's Hertogenbosch, Stadsrekeningen van 1500; afgedrukt bij R. A. van Zuijlen J'.. Inventaris der archieven van de stad 's Hertogenbosch (1863), deel I. blz. 51. 275. 1501, mei 14, namen. — Gedrnkte aflaatbrief, door den pauselijken commissaris Pieter, bisschop van Doornik, verleend aan Maria Hinselin of Huisens (?). Petrus, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Tornacensis .... salutem. Notum facimus, quod prefatus .... et quia devota nobis in Christo Maria Hinselin (Huisens f) Leodiensis diocesis ad ipsius fidei nul- latenus suffragentur. Datum sub sigillo ad hoe per nos ordinato die quarta decima mensis Maij, anno Domini MCCCCC primo, ex Namurco. Forma absolutionis, enz. Staatsarchief te Namen. De tekst is. op perkament gedrakt. 409 276. 1601, MEI 16, 's HERTOGENBOSCH. — Uittreksel uit de stadsrekeningen van 's Hertogenbosch over het afhalen der aflaatbul te 's Gravenhage bij den bisschop van Doornik, pauselijken commissaris van den aflaat. Item denselven [Henrick Puynenborch] noch uuytgesonden opten dach der voirs. maent [van Meye] metten cappellaen van den voirs. wybisseop tot in des Grevenhaige in Hollant aen den bisscop van Dornick, om aldair te haelen die principael bulle van den voirs. afflaet. Archief van 's Hertogenbosch, Stadsrekeningen van 1500; afgedrukt bij R. A. van Zuijlen Jr., Inventaris der archieven van de stad 's Hertogenbosch (1863), deel I. blz. 51. 277. 1501, MEI 25, 'S HERTOGENBOSCH. — Uittreksel uit de stadsrekeningen van 's Hertogenbosch over het uitzenden van boden naar Gelderland en Kleef tot het afkondigen der aflaatbullen en vrijgeleidebrieven. Item noch denselven [Henrick Puynenborch] uutgesonden opten 26*en dach der voirs. maent [van Meye] met eenen open brieff van onsen genedigen heer den Ertshertoigen met 7 copien van der principaelre bullen, ende met 7 geleybrieven, als van den Roemschen afflaet alhier in dese stadt wesende, overall in den principael steden des lants van Geldre ende van Oleve, omme die selve brieven aldair tot gewoenlycken plaetsen te publiceren, ende een yegeliek alhier te comen en vry ende veylich/den voirs. gratie ende afflaet van indulgentie te verdienen; ende lyet tot elcken plaetsen een copie van der voirs. bulle ende een copie van den geleye, etc. Archief van 's Hertogenbosch, Stadsrekeningen van 1500; afgedrukt bij R. A. van Zuijlen Jr., Inventaris der archieven van de stad 's Herlogenbosch (1863), deel J, blz. 51, — „Op den 248n Junij -werd andermaal een bode te paard naar Gelderland en Cleve ter zake van den atlaat met eene hernieuwde proclamatie en uitnoodiging afgezonden". Ibidem, blz. 51. 278. 1501, O. H. HEMELVAART—AUGUSTUS 15, 'S HERTOGENBOSCH. — Aanteekening over het verdienen van den pauselijken jubelaflaat in de St. Janskerk te 's Hertogenbosch. In eodem scabinatu, in profesto Ascensionis Domini, in hoe opido introductus est annus jubileus et erecta est crux in ecclesia Su. Johannis evangeliste, et iterum deposita est 15* Augusti. Uit het reeds aangehaalde handschrift van Petrus van Os, afgedrukt door Ackersdijck, Bijdragen, enz. in het Archief voor Kerkelijke Geschiedenis, Deel III, blz. 424. — Te 's Hertogenbosch begon het scabinatus op len October van ieder jaar; hier is sprake van het schepenenjaar 1 Oct. 1500 tot 1 üct. 1501.— Blijkens de aanteekening van Petrus van Os duurde de atlaatstijd te 's Hertogenbosch van 19 Mei tot 15 Augustus. 410 279. 1501, SEPTEMBER 30. — Gedrukte aflaatbrief, door den pauselijken commissaris Pieter, bisschop van Doornik, verleend aan Pieter Timanzoon, z\jne huisvrouw en Nesa, zijne dochter. Petrus, Dei et apostolicae sedis salutem. Notum facimus, quod prefatus concedere possit. Et quia devoti nobis in Cristo Pieter Tvmanzoon cum uxove eius et Nesa filia Petri *) ad ipsius fidei nullatenus suffragaretur. Datum sub sigillo ad hoe per nos ordinato, die ultima mensis Septembris, anno Domini M°CCC0C° primo. Forma absolutionis, enz. Origineel op perkament gedrukt met afhangende perkamenten strook, waar een fragment van rood zegel nog aan vastkleeft. — De P aan het hoofd van het stuk bevat eene teekening, voorstellende de H. Veronica met haar uitgespreiden doek, waarop het reusachtig aanschijn van Christus. Het laatste woord primo in den datum is in drukletters. 280. 1501, SEPTEMBER 30, ROME. — Aanteekening van den bul van paus Alexander VI, waarbij hij met een jaar den Jnbelaflaat in de Nederlanden verlengt. Alexander VI verlangert urn ein Jahr den Jubelablass für die Gebiete des Erzherzogs Philipp, dessen Kommissar Bisschof Peter von Touruay war. Die Gelder sollen nur für den Türkenkrieg verwendet werden. Kommissare ausserdem: für Burgund Vicarius provincialis provincie Francie ord. fr. min. de observantia und für die übrigen Landschaften Ambrosius Lendt, guardianus domus Antwerpiensis dicti ordinis. Rome (1501), prid. Kal. Oct. Aloys Schulte, Die Fugger in Rom, deel I, blz. 362, die verwijst naar het Vatikaansche archief te Rome (Reg. Vat. 863, fol. 87). 281. 1601, 'S HERTOGENBOSCH. — Uittreksel uit de stadsrekeningen van 's Hertogenbosch over honderd Rijnsche guldens, ten geschenke gegeven aan den suffragaan van Kamerijk, opdat hij als aflaatcommissaris van den Doornikschen bisschop zijn verblijf in de stad zou verlengen. Item den suffregaen van Camerick, die in dese stadt lach, ende comen was als commissaris des bisscoppen van Doornick vau den Perdoenaflaten ende Jubilee van Romeo, etc, voer een gratuiteyt, den voirs. bisscop by ennigen gedeputeerden deser stat geaccordeert, ter cause den voirs. afflaet alhier bly ven soude, van des Vrydaigs ante Assentionem Domini toe des Sondaigs acht daigen nae Onss Liever Vrouwe dach, de somme van 100 Rijns. gul. Stadsarchief van's Hertogenbosch, Stadsrekeningen van 1500—1501; afgedrukt bij R. A. van Zuijlen Jr., Inventaris der archieven van de stad's Hertogenbosch (1863), blz. 54. 1) De vier laatste woorden staan op den rand als aanvulling geschreven. 411 282. 1601. — Brief van den kardinaal Raymundus Peraudi, oppercommissaris van den panselijken jubelaflaat, die zijnen notaris den kanunnik Pieter Jacobsz. van Vollenhove aan het Utrechtsche kapittel zendt, om dien aflaat te helpen regelen. Venerabili bits ac prestantissimus viris, dominis, decano et capitulo inclite ecclesie Trajectensis, amicis nostris cbarissimis. Venerabiles ac prestantissimi viri, amici nostri tanquam fratres nostri charissimi, salutem. Non dubitamus dilectiones vestras, memores privilegiorum et beneficiorum a sancta sede et pontifice moderno susceptorum, memores decime vobis opera nostra relaxate, quam omnes alie nationes et ipsi quoque cardinales dederunt, memores insuper christiane necessitatis et communi periculi, cujus propulsandi gratia collecte sunt sanctissimo jubilei pecunie, quas credimus secundum intencionem pontificis et ordinacionem imperii apud vos decenter numeratas et ad bonam custodiam repositas, ut, cum ad defendendam catholicam fidem aliquando arma sumentur, auxilium atque subsidium inde habeant christiani milites. Nihilominus quod tam pontifex quam imperium instrumenta a nobis exigunt super numero pecuniarum undequoque repositarum, mittimus presencium exhibitorem dominum Petrum Jacobi de Vollenhoe, canonicum sancti Petri Trajectensis, ad collegenda hujusmodi instrumenta atque ad vos perferenda ad assistendum insuper numeracioui pecuniarum nondum numeratarum, cui ut plenam credencie fidem, tanquam notario nostro, et benignam favorem dilectiones vestre prebeant, plurimum rogamus. Vester amicus et frater Rjaymundus], cardinalis Gurcen. legatus. Rijksarchief in Utrecht; afgedrukt bij Van Asch van Wijck, Archief, deel I, blz. 105. 283. 1601, NEDERLANDEN. — Uittreksel uit de üronycke van Hollandt of Divisie Kronijk (1517) van den monnik Cornelis van Lopsen over den jubelaflaat en zijne financieele gevolgen. Ende des jaers daerna (1501), door grote instancie ende begeerte des aertshertoghe Philips van Oestenrijck ende Bourgondien, werd ditzelfde aflaet ende gratiën vant gulden jaer gecondight in allen landen onder den voorn, hertoghe staende, ende mochten die luden en kerstenmenschen die gracien en aflaeteu volkomelicken verdienen, alsof si selver in persone te Bomen gegaeu hadden. Ende werden mits desen also grote zomme van penningen, gout ende silver, uuten landen gedragen ende gesleept, dattet te seggen noch te scriven en is. Die Cronycke van Hollandt, Zeelandt ende Vrieslant of Divisie Kronijk (Leiden, 1517), fol. 412 verso; afgedrukt bij Le Long, Beschrijvinge van de Reformatie der stad Amsterdam, blz. 427, en bij Kist en Rooyaards, Archief, deel I, blz. 169 vlg. 412 284. 1602, FEBRUARI 23, DUURSTEDE. — Brief van Frederik van Baden, bisschop van Utrecht, aan meester Ludolf van den Vene, Domdeken van Utrecht, hem verzoekende aanstonds bij hem te komen, om te beraadslagen over de handelingen van den kanunnik Pieter van Vollenhove in zake den jubelaflaat. Van Goits gnaden Friderich, bisschop tUtrycht, geboren uiarckgreve van Baden. Eirbare lieve getruwe. Want nns her Peter van Vollenhoe, canoniek nnser kereken tsant Peter tUtrycht, enen proces van den jubileo eude afflaite, oick ene commissie up uns, u ende meister Steven van Harlem haldende, gepresentiert hefft; oick mede unse rechtdach anstaende is; begeren vrij guetlicke an u, ghy willen tegens morgen avendt guets tijts alhier by uns komen, omme up de voirs. saeken the communiceren ende uns dairinne then besten the helpen raiden, dairtho wij uns genslicken verlaten. Godt zij mit u. Gegeven in unsen sloite Duersteden, upten XXIII*n dach in Februario anno etc. secundo. K^fc) A. HüNDEBEKE. (In dorso staat:) Dem eirbaeren unsen lieven getrnwen raidt meister Ludolph van den Vene, doemdeken unser kereken then Doem tUtrycht. Rijksarchief in Utrecht, Recueil van brieven J van het archief van het kapittel ten Dom. — De verkorte inhoud van dit stuk werd reeds opgegeven door Van Asch van Wijck in de Kronijk. van het Eist. Gen. te Utrecht (1846), deel II, blz. 162. 285. 1502, MAART 12, AMSTERDAM. — Brief van den magistraat van Amsterdam aan dien van Haarlem, waarbij zij het vrijgeleide van den jubelaflaat bekend maken en verzoeken hem te Haarlem af te kondigen, alsmede de aflaatbul aan de kerkdeur te laten aanplakken. Wy schout, burgermeesteren, schepenen ende raden der stede van Aemstelredamme, doen kondt ende te weten allen dengheenen, die desen brief sullen sien of hooren lesen, ende bysonder den eerbaren, voorsienigen ende wysen burgermeesteren, schepenen ende raden der stede van Haarlem, onsen geminden vrienden, dat, by wille, ordonnantiën ende goedtdunken van onsen heyligeu vader den paus, binnen dese stede ghekomen zyn die gracien, pardoenen ende aflaten van Romen, in sulcker macht ende kracht, als in den jare van 1500 binnen der stadt van Romen geweest heeft, ende die alhier geintroduceert sijn, ende gesolemniseert sullen werden, van nu beginnende tot beloken Paesschen toe naestcomende 1). Ende omme dieselve 1) Tot 18 April. 413 gracien te sorteeren hare volle effect, ende dat wy genegen s\jn nae ons vermogen, ter eeren van de voorsz. gracien ende aflaten, ellick die des begeert, sijn consciëntie te bevryen ende te ontlasten. Soo ist, dat wy daaromme, uyt macht van sekere opene bezeegelde brieve van onsen ghenadigsten heere den eertshertoge van Oostenryck, premier grave van Hollandt, gegunt, ghegheven en verleent hebben, gunnen, geven ende verleenen mit desen onsen brieve, vry, vast ende goet seecker geleyde, komende, gaende, merende ende wederom keerende, in lijf ende goet, allen dengenen ende een ygelyck van hem bysondere, die binnen dese stede komen sullen, omme die voorschreve gracien ende aflaten te verdienen, van alle schulden, boeten ende breuken, tzy .van diefte, doetslagen ende anders diergelycke, uytgescheyden den vyanden van onsen voorschreve genadighste heere ende dengeenen, die gedaen hebben crimen laesae majestatis, alse vrouwekracht, moirt, brant, merct-, straetroef, conspiracie ende anders diergelycke saken, gedurende 't selve geleyde tot ses dagen toe na beloken Paesschen eerstkomende; ende ten eynde dat een yegelycke van de voorsz. gracien ende aflaten, mitsgaders van den geleyde hierinne verklaert, sal mogen wesen geadverteert ende gekundigt, soo versoecken ende begeeren wy daeromme aen u, dat, uwe eirbaerheit believend wille, desen onsen brief voor den ghemeenen volke te doen verkondigen ende uytroepen; mitsgaders ook die cedulle van den artieulen van der gracien te doen stellen voor de kerkdeure, die u den brenger van desen oick overleveren sal, om 'ellick hem daerna te mogen reguleren; 'twelck wy in gelyke of meerder, des versocht zynde, gaerne wederom doen willen. In kennisse der waerheit, hebben wy een zegel van saken der voorsz. stede hierup doen drucken. Gegeven opten xij dach van Mairt, A°. xv hondert en een. Afgedrukt b\j I. Le Long, Historische Beschrijvingen van de Reformatie der stadt Amsterdam (Amsterdam, 1729), blz. 427 en 428. — C.Commelin,Beschrijving van Amsterdam, deel II, blz. 923.— O. Dopper, Beschrijving van Amsterdam, blz. 439. — En bij Meinsma, Archief voor het aartsbisdom Utrecht, deel XXXII, blz. 19—21 (1906). 286. 1502, MAART 16, MECHELEN. — Bevel van aartshertog Philips van Oostenrijk, gericht tot den Baad van Vlaanderen, waarbij hij verbiedt eiken aflaathandel van buiten in het graafschap Vlaanderen toe te laten. De par 1'archiduc d'Austrice, duc de Bourgogne, de Brabant, etc,, conté de Flandres, de Tyrol, d'Artois, de Bourgogne, de Haynnau, etc. A noz amez et féaulx les président et gens de nostre chambre de Conseil en Flandres, salut et dilection. Pour certaines causes et considéracions a ce nous mouvans, nous voulons et vous mandons par ces présentes, que incontinent et a dilli- 414 gence vous faites faire inhibicion et deffense de par nous par icy publicque, par tous les lieux de nostre pays et conté de Flandres oü 1'on 'est acoustumé faire criz et publicacions, que nul, qui que ce soit, ne s'avance doresenavant de porter ou prescbier aucunes questes, ne aussi aucuns pardons ou indulgences venus et apportez, ou qui viendront et seront apportez debors noz pays de pardeija soubz ombre de bulles, lettres de congié ou placet, qu'ilz en peuent avoir obtenues de nous, ne autrenient en quelque manière que ce soit. Toutes lesquelles noz lettres de consentement et de placet touchant lesdictes questes, pardons et indulgences nous avons suspendues et suspendons par cesdictes présentes. Le tout jusques a ce que par nous en soit autrement ordonné. Car ainsi nous plaist-il. Et de ce faire vous donnons povoir, auctorité et mandement espécial. Donné en nostre ville de Malines, le xvj8 jour de mars, 1'an mil cincq eens et ung. Par monseigneur 1'archiduc, monsr. le conté de Nassou, lieutenant général, vous et autres du Conseil présens. Haneton. In den ondersten hoek links: Petit registre au registre des placartz Flandres. , » » rechts: Touchant le questeurs Op de ommezijde, met eene latere hand: Deffense de questes. Deffense des publications des questes, pardons et indulgences du xvj de mars xvcj. Rijksarchief te Gent, Correspondance du Conseil de Flandres, deel 8, nr. 14.— Het zegel is verdwenen. — Zie hierboven ons stuk nr. 270 van 8 April 1501. 287. 1502, JUNI 30, VOLLENHOVE. — Brief van Frederik van Baden, bisschop van Utrecht, aan de dekens en kapittelen zijner hoofdstad, waarbij hij hun zijnen procureur-fiskaal "Willem Buser aanbeveelt in de zaak der afkondiging van den jubelaflaat in de Utrechtsche kerken. Van Goides genaden Friderich, bisschop tUtrecht, geboren marggrave van Baden. Erbaren lieve vriende. Wy hebben unsen lieven getruwen procurator fiscale meister Willem Buser desen tegenwordigen bevolhen, van unsen wegen mit u te sprecken, berorende die publicatie der indulgentie nuu in onser kereken tUtrecht yngaende sall werden. Begern dairomme aen u guetlicke, ghy hem zyns aenbrengens op dese maell gelyck unsselfs willen gloeven. Goitt zy mit u. Gegeven in unsen slote Vollenboe, opten xxxen dacb in Junio, anno etc. XVCII°. (get.) Hosz. 415 (In dorso slaat:) Den erbaren unsen lieren vrienden deeken ende eapittulen unser vyff goitshuysen tUtrecht. Rijksarchief in Utrecht, Recueil van brieven A van het archief van het kapittel ten Dom. 288. 1502, juli 16, vollenhove. — Brief van Frederik van Baden, bisschop van Utrecht, aan de prelaten, dekens en kapittelen zijner hoofdstad, waarbij hij hun znnen procnreur-flskaal Willem Buser zendt, om met hen nogmaals over den jubelaflaat te beraadslagen. Van Goits gnaden Frederick, bisscop tUtrecht, geboeren marckgreve van Baden. Eerbare lieve vriende. Wij senden tegenwoirdich aen u mit boitscappe van ons waill onder wesen unsen getruwen procuratoir fiscaill meister Willem Buser, in saken beroerende dat Roemsche afflait, als gij van hem waill vorder verstaende sullen werden. Begeren wij guetItfke, gij hem verhoeren sijns aenbrengens dairinne van onser wegen op dese tijt gelijck ons selven geloeven geven ende u dairnae bewysen, als wij des eên gans betruwen dragen. Onse Heer Got zij mit u. Gegeven up onsen slote tot Vollenhoe, upten xvien dach in Julio, anno xv° ende n. (get-) Strouaes. (In dorso staat:) Dem eerbaren unsen lieven vrienden, prelaten, dekenen ende eapittulen unser vijff goitshusen tUtrecht. Rijksarchief in Utrecht, Recueil van brieven A van het archief van het kapittel ten Dom. 289. 1502, juli 31, vollenhove. — Brief van Frederik van Baden, bisschop van Utrecht, aan het kapittel ten Dom over de moeielijkheden, opgerezen tusschen het kapittel en den aflaatcommissaris kardinaal Raymundus Peraudi aangaande het afkondigen van den aflaat. Den eerbaeren unsen lieven vrienden, domdeken ende capittell unser kereken ten Doem tUtrecht. Van Goits genaden Frederick, bisscop tUtrecht, marekgreve van Baden. Eerbare, lieve vriende. U schrijven ons nu gedaen, bewerende, soe wjj weynich tijts verleden unsen getruwen procuratoir fiscaill, meister Willem Buser, mits sekere credentie, aan onsen vijff goitshusen aldair gesant, tkennen doen geven hadden, ons bij den eerweerdigen vader inne Gode, heren Raymundus, cardinaell en legait de latere etc., sekere indulgentie ende aflaten anni jubilei overgesant weren, die wij doe op enen corten dach geordiniert hadden, in onss kereken bynnen unss stat aldair te publiceren, mit begeerten gij mitten anderen onsen goits- 416 husen aldair souden helpen raeden, dattet mit solempniteiten ontvangen ende innegeleit mocht werden; dairop gij sekere previlegien, van den stoill van Roemen gegunt, alligierden, alse dat men gene afflaeten bynnen unss stat ofte gestichte van Utrecht publicieren soude moegen, gij en hadden yerste die principaill bulle gevisitiert ende dairvan uwe brieve van admissien gegeven; twelck gij onsen fiscaill voirss. te kennen geven, begerende ons sulx aen te brengen, ende dat gij blyven mochten in rustelijken besitte ende gebruick uwer privilegiën, nyet nochtants in achterdele van den voirss. afflaten, mer omme onderhoudeuisse uwer privilegiën, ende begeerden dairomme die brieven der afffaten te besiene; dairup twee brieve gelangt worden, die gij int doirsien discordierende vonden, ende dochte u dairomme geraden, men die principale bulle int publicieren exhibieren soude, protestierende nochtants openbairlrjken voir notarius enden tugen, dat gij die publicatie der afflaeten nyet en dachten te behynderen. Ende soe dairnae die voirss. onse procuratoir fiscaill mit andere credentiebrieve van ons by u ende anderen onsen goitshusen gecomen is, te kennen gevende, dat wij die voirss. uwe antwoert nye zeer guetlyke van u ontfangen hadden, dan doe enen unsen dienre aen den legaten gesant hadden, omme die voirss. uwe antwoert hem te kennen te geven etc; alse dat uwe scryfte verder vermoegen, hebben wy guetlijke ontfangen, waill verstaen ende voegen wij u dairop te weten. Altse dat wij uwe antwoert nye ouguetlijke ofte quaelick genomen, noch oick dairvan laeten luden noch te seggeu bevoelen hebben, gemerckt van onse profijt dair nye inne gesocht en hebben; want wij, als gij waill mercken moegen, doir publicatie des affiaits merckelijk achterdeell in onse jurisdictie lijden solden, dan tselve by ons dairinne gevordert geweest is; hebben wij doir gehoirsaemheit des stoels van Romen ende ongunst te vermijden geschien laeten; want u waill innedechtich is, woe die legaet in den verleden wynter sekere afflaten op ons ende enigen anderen commissarien affgesant hadde, die nyet gepubliciert worden, omme sekere gebreken doe dairinne bevonden; dwelcke comende tot kennis des legaits, ons van hem tot grooter ongunste verkiert ende affgenomen woert, ende schikten dairomme op naer den legaten enen unsen dienre, omme ons te excusieren, die tot kennisse des legaits queme, dat die publicatie dairvan vertoegen worde ende genen voertganck neme, sonder enige redene ofte oirsake dairby te verstane, soude ons ende onss kereke tot meerre ongunste comen ende affgenomen werden. Ende hebben dairomme, soe wij u dat hebben laeten weten, enen onsen dienre aen den legaten geschickt, hem tgene by u daerinne beswaert over gelacht, ende ons dairvan u dairop ter antwoert gecomen was, in allen besten tot onschult van ons ende onss kereken te kennen deen geven; want wy ongeerne onss kereken profijte verachtert sien 41? souden, ende oirsake te geven enige opsprake nae lude uwer brieve te gesehiene; ende hadden dairomme geern gesien, totter selver meniuge gij enige bij den legaite oick gesant hadden. Ende — soe gij dan vorder in uwen scryften roeren, gij die sake der publicatien ende admissie des afflaits nochtants heell en all stellen in guetduncken ende wille van ons, in sulcken manieren dat, indien ons guetdachte, voor ons ende onse undersaten, die publicatie van den voirss. afflaten op de brieve, in uwen scrijften begrepen, sonder die originaele bulle te toenen, behoorlijken weren te geschien, — sijn wij des tevreden geweest ende oick noch sijn, ende hebben die toegelaten ende noch toelaten op maten in denselven uwen scryften begrepen, etc.; soe duchte ons waill geraden, men die publicatie vertoegen hadden, thent wederommecompste onses dienres, wij dairomme als voirss. uutgesant hebben; want velicht bijden der gebreken by u als voirss. beswaert provisie geschien mochte, offte dair anders yet inne verandert te worden. Weert nochtants u hyerinne anders geraden duchte ende ons dat verwitteget, willen wij ons in desen ende allen andere saken, dairinne van onss kereken rechten, ere ende profijt moegen vorderen, mit ganser herten ende ernstlijken vlyte bewijsen, als ons van doene moegelijken sijn sall. Onse Heer Oot zy met u. Gegeven up onsen slote tot Vollenhoe upten lesten dach in Julio, anno XV0 en II. (get.) Stboyaes. Rijksarchief in Utrecht; afgedrukt bij Van Asch van Wijck, Archief, deel I blz. 122. 290. 1502, AUGUSTUS 16, STRAATSBURG. — Dreigbrief van den kardinaal Raymundus Peraudi aan het kapittel ten Dom te Utrecht, over de weigering om den pauselijken aflaat in het bisdom te laten afkondigen. Venerabilibus viris, dominis decano et capitulo insignis ecclesie Trajectensis, amicis nostris carissimis. Venerabiles viri, amici nostri clarissimi, salutem plurimam, Recepimus litteras vestras, scriptas Trajecti XXIIIJ mensis Julii, allegantes ezcusationes propter quas distulistis; non dicimus, quod noluistis admittere publicationem jubilei sacratissimi, cum ad nullum principem aut prelatum vel capitulum spectet admittere dietam publicationem jubilei, sed dumtaxat dare favores oportunos, cum fuerint requisiti per nos aut commissarios nostros, et hoe quibuscunque sub pena excommunicationis ipso facto et interdicti et aliis penis, in bullis apostolicis contentis, et de novo per nos infligendis, si opus sit contra renitentes et rebelles et facientes, prout, proth dolor! fecistis; et jam ostendissemus vobis, vos incurrisse dictas penas, si non fuisset amor non vulgaris, quem jamdudum ad vos gessimus a tempore felicis recordationis domini dicti. Et imo neque possumus admirari de causis, 27 418 quas allegatis contra admissionem istias cruciate universalis, que etiam prece ét precio obtenta est a multis principibus in suis dominiis, pront bene scit illustrissimus dominus archiduz, et credimus nos pro sola natione Germanie gratis obtinuimus, memoresque illius facturi sumus. Tacemus quod data est nobis commissio ponendi decimas vobis et toti nationi Germanie tantum, tarnen effecimus litteris et nunciis apud summum pontificem, quod sua sanctitas est contenta pronunc de supersedendo in dicta decima ponenda in Germania et in locis nostre legationi subditis, informata per scripta nostra et per nuncios, post* quam fuimus admissi in legatum, sic quod sperabamus agere eam auxilio et favore diocesanorum ceterorumque prelatorum et canonicorum ecclesiarum catbedralium et collegiatarum et totius cleri Germanie, quod ex publicatione istias sacratissime cruciate et jubilei satis none sufficeret pro bono auxilio impendendo contra perfidissimos Turchos, absque gravando clerum cum dietis decimis vobis significando; quod si sanctissimus dominus noster intellexerit rationes vestras, quas nolumus dicere frivolas ob bonorem vestrum, fortassis mandabit nobis ex imperio, quod vobis solis imponatur decima loco penitencie pecuniarie in recompens adamnorum irreparabilium, quae fecistis contra auctoritatem pontificis nostram et totius imperii, utinam non fecissetis! De publicatione vero jubilei et cruciate in futurum, quia nichil ad vos spectat neque ad quemcunque aliam principem aut prelatum, nisi dare favores, cum fueritis requisiti, prout fuistis, cogitabimus, quid agendum erit in tempore oportuno in civitate et diocesi Trajectensi; ideo caveant illi, qui se inmiscuerunt et qui adhuc se inmiscent in divinis, qui impediverunt dietam publicationem, et videant clausulam his introclusam, extractam a ballis jubilei. Quis enim sane mentis potest allegare, quod summus pontifex dederit privilegium publicationis alicui ecclesie in prejudicium generalis cruciate; secus est de indulgenciis, datis et concessis in ecclesiis et locis particularibus vel hospitalibus, sicut fuit in ecclesia Xanctonensi, de qua scribitis. Potest autem vobis allegari, si enim debetis effundere sanguinem, si opus sit, pro tuitione fidei, ut quicunque bonos Cbristianus, ac omnia bona exponere, dempta necessitate vite, quid opus est allegare damna ecclesie vestre, de qua summus dominus noster potest capere omnia jocalia vestra et ecclesie universalis bene congregata pro tanta necessitate fidei, sicut nunc, proth dolor! est, si aliunde non sufficerent pecunie; neque querendum esset a sua sanctitate in hoe casu, quare hoe facis? tum jam perfidissimi Turci sunt in maximo numero in faucibus Germanie et Hungarie, et attendat quod agitur etiam de tuitione ecclesie et civitatis Trajectensis, sicut de aliis partibus Germanie. De transumptis vero nostris et dominum Coloniensem et etiam dominum Maguntinensem speraums sic agere, quod in civitate et diocesi vestra Trajectensi cognoscetis, quod dieta transumpta sufficiënt, prout suf- 419 ficernnt in omnibus loei* Germanie, ubi non fuimus in propria, eum non honestum videatur, quod bulle jubilei sint absentes a nobis. Utinam hoe saperetis ad sobrietatem et non taugeretis auctoritatem pontificis (qui mandavit quod transumptis adhibeatur fides) neque Caesaris legati de latere et illustrissimus senatus imperialis^ et attenderetis, quod debet dari fides cardinalibus legatis, presertim prout videre poteritis per clausulam hiis inclusam. Miramur, quod vultis plus sapere quam totum imperium, et si fateamur vos omnes doctos esse et aliquos doctissimos, non credimus tarnen, vos doctiores esse summo pontifice et sacro collegio, qui mandarunt sub penis contentis in bulla, quod publicaretur jubileus et cruciata libere in omnibus locis nostre legationis, ubi videretur expediens. Vobis ergo satis esse debebat, quod totum imperium Nurimberge nos admisit cum omnibus facultatibus, et voluit interesse in publicatione jubilei et etiam ecclesia vestra metropolitana civitatis Coloniensis, in qua sunt et majori numero doctores, ut credimus, quam in aliqua civitate totius nostre legationis, quod debuit satis fuisse vobis et non plus veile sapere quam quod deceat in ista materia, ut, proth dolor! videmus. Quod voluistis sapere, prout speramus, intelligetis, vel auctoritas summi pontificis sancte sedis et nostra deerit, nisi eum humilitate, qua decet, dedecori et dampno irreparabili, per vos facto in hac parte sue Sancti Gesari et toti imperio, itati, non satisfeceritis, ut ceteris rebellibus (parcatis nobis) sitis in exemplum. Cetera latius intelligetis, cum ad vos veniemus, infra primi temporis spatium, vel mittemus pro publicatione jubilei vobis non requisitis, et parcatis nobis, si, ut indignus legatus, qui a solis vobis recepimus injuria in nostra legatione et pontifex in persona nostra; non ideo miremini, si preter bonam voluntatem nostram lacessiti talibus injuriis hec vobis scribimus, fortassis non grata, imitando Christum in hoe, qui aliquotiens verbis injuriosis et contumeliosis reprehendit judeos rebelles et obstinatos. In his vero, que non concernunt auctoritatem summi pontificis et sancti sedis, in hac materia habebitis nos semper benevolos, memores honorum a vobis receptorum tempore alterius legationis, in qua etiam non defuimus benefacere omnibus, ubi potuimus, neque deerimus salva auctoritate summi domini nostri et nostra in hac materia. Venerabiles viri. Omisimus scribere illud, de quo plus dolemus in ista materia preter contemptum et spretium auctoritatis summi pontificis et sancte sedis; scilicet, quod propter culpas vestras et aliorum, qui fuerunt causa retardationis publicationis jubilei, timemus quod muite anime illarum vestrarum provinciarum, que promeruissent jubileum, si fuisset admissum, quando fuistis requisiti, que postea diem clauserunt extrOmum vel sunt in penis eternis, quia non potuerunt promereri dietam jubileum, ob non publicationem jubilei, vel saltem sant in penis purgatorii, in quibus non essent, si constricte et confesse in articulo 420 mortis virtute jubilei aut confessionalis anime talium fuissent separate a corporibus. Beatus enim est, qui non eget tantis gratiis, ad quod principaliter deberetis attendere, et non ad excusationes, quas nobis fecistis per litteras vestras. Valete felices. Ex Argentina, die XVI Augusti MDIJ0. igeU) Vester R. cik1,18 Güecin. legatus. Venerabiles viri. Omisimus vobis scribere super uno, quod allegastis contra publicationem jubilei, de quo non possemus non ridere. Non credimus tarnen, quod processerit a saniori parte vestri capituli, scilicet quod, cum in bullis jubilei non fiat mentio nisi de tribus clavibus, nos cum senatu imperiali addidimus quartam pro majori securitate pecuniarum. Si enim ad nos tanquam cardinalem indignum tam legatum de latere spectat declarare omnia dubia, que possent contingere circa publicationem jubilei, etiam animarum salutem concernentia, quanto magis ea, que sunt minoris momenti, ea fortiori ratione possumus declarare de quarta clave, que est minus quam omnia, prout declaramus. Etiam possemus addere decem, si placeret nobis, pro majori securitate pecuniarum, ut prediximus, neque a quocunque spectat scire aut querere, quare hoe fecimus. Scimus enim vos non ignorare, quod si daretur nobis facultas per bullam declarandi dubia, possemus tarnen hoe facere in quantum legatus de latere* qui omnia potest ut pontifex, ut habetur in clausula extracta a corpore juris his interclusa, nisi expresse summus pontifex sibi reservaverit. Etiam possumus interdicere et excommunicare quoscunque rebelles in nostra legacione et absolvere excommunicatos undecunque venientes, tum in provincia quam extra eam, donec nostra legacione functi fuerimus et in urbem redierimus. Immo scribimus vobis, quod pro causis tumentibus potest legatus de latere apponere manum in multis, reservatis summo pontefiei, cum spe ratificationis, ob eminentia pericula evitanda, prout apposuimus manum in quodam interdicto, quod abbas et religiosi Wissenburgenses obtinuerunt in rota contra comitem Palatinum et quosdam de suis, quod fuit oppositum Spire tempore jubilei, quod suspendimus, de quo multi curtisani, plus sapientes quam decent, multum murmurarunt, dicentes quod non poteramus facere, pröut tarnen possemus, si vellemus, omnia privilegia, que habetis a sede apostolica; prout ipso facto suspensa et quassata sunt virtute jubilei, et estis sub interdicto, ut patet per clausulam hiis introclusam, extractam a bullis jubilei, et hoe propter rebellionem vestram; et jam vos tales declarassemus, nisi esset amor, quem ad vos gerimus a multis annis, et ut videatis, quod papa approbavit suspensionem dicti interdicti Spirensis, mittimus vobis copiam brevis, quod super hoe sua sanctitas misit. Idem fecit de absolueione comitis Palatini, quem etiam absolvimus. Ceterum cupimus, ut videatis tenorem bullarum, ex quibus videbitis, 421 quod papa non intellexit neque intelligimus, quod debeat queri admissio ab aliquo prelato aut quocunque alio, sed dumtaxat quod queratur assistencia et favores pro publicacione jubilei, ac ad ponen dam cistam in ecclesiis cathedralibus, et si a vobis aut ab aliis ecclesiis, secundum quod videbatur expediens, quesita est admissio, boe semper fuit preter mentem pontificis et nostram. Ex quo enim est cruciata universalis conclusa et publicata per summum pontificem et sacrum collegium (fluxere duo anni) quam nullus potest ignorare, ipso facto tenentur omnes principes et prelati admittere publicacionem jubilei et cruciate, et dare favores oportunos. Ignoscat Deus illis, qui, cum debuissent ista reduxisse ad meutes vestras, non fecerunt: quod si fecissent, credimus quod non fecissetis, (parcatis nobis) illas frivolas objectiones, quas fecistis, incurrendo penas predictas. Et si fiat oblocutio, quod illustrissimus senatus assignavit nobis terciam partem pro expensis factis et faciendis in publicationem jubilei in nostra legatione, tum pro statu, tum pro dispositione cruciate ac aliis diversis impensis, respondemus, quod invitis nobis est assignata tercia pars, cum non queramus aliquam partem, sed illud, quod querebant apostoli in publicatione legis, scilicet: quotidianas impensas, et si aliunde haberemns statuin, non quereremus, prout scit Dominus Deus. Fuit enim dictum inter nos et senatnm, quod de illo, qqod remanebit de dicta tercia parte, deductis expensis, fiet ratio, sicut de aliis duabus partibus, toti imperio. Ideo in postremum decrevimus facere levari terciam partem per imperium, prout optavimus, quod levaretur dicta tercia pars pecuniarum, quae hactenus provenerunt, quod tarnen imperium adhuc facere distulit. Item mittimus vobis copiam unius brevis, quod superioribus diebus recepimus, ex quo intelligetis, si sit mens summi pontificis, quod pecunie applicentur fabricis ecclesiarum et quod convertautur in alios usus quam pro tuitione fidei. Ideo erant multi, qui querunt banc partem aut tunicam in istis pecuniis sine expresso mandato sue sanctitatis, quibus debet dici, quod dicitur de Juda, si aliter baberent dictas pecunias quam summus pontifex ordinaverit: „pecunie tecum in perditione". (get.) R. Legatus. Rijksarchief in Utrecht; afgedrukt bij Van Asch van Wijck, Archief, deel I, blz. 124—127. — Eene eenvoudige vermelding van het stuk gaf dezelfde reeds in de Kronijk van het Hitt. Gen. te Utrecht (1846), deel II, blz. 165. 291. 1502, augustus 27, (Nijmegen?). — Gedrukte aflaatbrief, verleend door den pauselijken commissaris Raymundus Peraudi aan de kloostermoeder van Bethlehem aldaar, Catharina Boeters, en aan hare zes kloosterzusters Machteldis van Eyck, Gertrudis van Heek, Aleydis van Langen, Styna Nylen, Johanna Haenen en Mechteldis Steynen. (Johannes Gruenewalt vulde hunne namen in.) Raymundus, miseratione divina tituli sancte Marie nove sancte 422 romane ecclesie presbyter, cardinalis Gurcensis, ad universam Germaniam, Daciam, Sueciam, Norvegiam, Frisiam, Prussiam omnesque et singulas illarum provincias, civitates, terras et loca, etiam sacro romano imperio in ipsa Germania subjecta et eis adjacentia apostolice sedis de latere legatus, universis et singulis presentes literas inspecturis, salutem in Domino. Notum facimus, quod sanctissimus in Christo pater et dominus noster, dominus Alexander, divina providentia papa sextus et modernus, concessit omnibus et singulis utriusque sexus Christifidelibus pro tuicione orthodoxe fidei contra Thurcos, ejusdem fidei inimicos juxta ordinationem nostram manus adjutrices porrigentibus propter jubileum et alias indulgentias, gratias et facultates, quas Christifideles ipsi obtinere possent visitando ecclesias, per nos aut comissarios nostros deputandas, ac si visitassent basilicas urbis tempore jubilei, pront» in literis apostolicis desuper confectis plenius continetur, quod possent eligere confessorem idoneum secularem vel regularem, qui eis semel in vita ab omnibus et singulis peccatis, excessibus, criminibus et delictis, etiam sedi apostolice generaliter vel specialiter reservatis, exceptis contentis in literis, que in die Cene Domini legi consueverint absolutionem plenissimam impendere, ab aliis vero eidem sedi non reservatis vita eis comité (?) totiens quotiens eos absolvere, et in mortis articulo ac etiam totiens quotiens de eorum morte dubitatur, etiam si tune eos decedere non contingat, plenissimam omnium peccatorum suorum remissionem eis impartiri valeat. Indulsit etiam sanctissimus dominus noster motu suo proprio omnes et singulos Christifideles hujusmodi ac eorum parentes et benefactores defunctos, qui cum charitate decesserint in omnibus precibus suffragiis, missis, elemosynis, jejuniis, orationibus, disciplinis et ceteris omnibus spiritualibus bonis, quae fiunt et fieri poterint in tota universali sacrosanct» Christi ecclesia militante et omnibus membris ejusdem imperpetnum participes fieri. Et ne super premissis a quocunque verti possit in dubium, voluit ipse sanctissimus dominus noster, quod presentibus nostris literis tanta adhibeatur fides, quanta adhiberet si sub bulla sua plumbea expedite forent. Necnon easdem sub quibuscunque generalibus vel specialibus desimilibus gratiis et facultatibus forsan emanandis revocationibus et suspensionibus nullatenus comprehendi debere. Et quia devote in Christo filie sorores, Katherina Boeter» mater cum filiabus, ad ipsius fidei piam subventionem et defensionem juxta summi pontificis intentionem et nostram ordinationem, prout per presentes literas sibi in hujusmodi testimonium a nobis traditas approbamus, de suis bonis contulerit, ideo actoritate apostolica nobis commissa ipse ut dietis gratiis et indulgentiis uti et gaudere possit et valeat, concedimus pariter et indulgemus per presentes. Datum sub sigillo nostro ad hoe ordinato die xxvij mensis Augusti, anno Domini MCCCCCIJ. 423 Forma absolutionis in vita totiens quotiens. Misereatur tui, etc. dominus noster Jhesus Christus, per meritum sue passionis te absolvat, auctoritate cujus et apostolica, mihi in hac parte commissa et tibi concessa, ego te absolvo ab omnibus peccatis tuis. In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. Amen. Forma absolutionis et plenissime remissionis semel in vita et in mortis articulo. Misereatur tui, etc. Dominus noster Jhesus Christus per meritum sue passionis te absolvat. Et ego auctoritate ipsius et apostolica mihi in hac parte commissa et tibi concessa te absolvo. Primo ab omni sententia excommunicationis majoris rel minoris, si qua incurristi. Deinde ab omnibus peccatis tuis contritis, confessis et oblitis, conferendo tibi plenissimam omnium peccatorum tuorum remissionem, remitteudo tibi penas purgatorii, in quantum claves sancte matris ecclesie se exteudant. In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. Amen. (Op de vouw geschreven:) Johannes Grueuwalt, commissus quoad singulas personas transfixas scripsit manualiter. {Doorgestoken hangt aan een strookje vergezeld perkament een ander stuk perkament, waarop geschreven staat:) Soror Katherina ut rectrix domus super Bethlehem in Noviomagio. Soror Mechteldis van Eyck \ Soror Gertrudis van Heek I Soror Aleidis van Langen l Johannes Gruenwalt per transSoror Styna Nyelen 1 fixum commissus scripsit. Soror Johanna Haenen 1 Soror Mechteldis Steynen ' Gemeentemuseum te Nijmegen; oorspronkelijke gedrukte perkamenten brief, waaraan een zegel in roode was, in een bouten bakje, aan een koord uithangt. (Het wapen is gekroond met den kardinaalshoed, waarboven als cimier de kruisdragende Christus. Omschrift gedeeltelijk afgebrokkeld : (c)ard. Gurcen. legatus. Rai. tt. S. Marie nove.) 292. 1502, SEPTEMBER 9, VOLLENHOVE. — Brief van Frederik van Baden, bisschop van Utrecht, aan het kapittel ten Dom te Utrecht, over de moeilijkheden met Raymundus Peraudi aangaande het afkondigen van den pauselijken aflaat. Van Goits gnaden Frederick, bisscop tUtrecht, geboeren marchgreve van Baden. Den eerbaren unsen lieven vrienden, doemdeken ende capittell unser kereken ten Doem tUtrecht. 424 Eerbare, lieve vriende. Als gy ons nu doen scryven bebben, die indulgentiën anni jubilei beroerende, sunderlinge als dat gy uut der antwoert des hoichweerdigen legaten aen u gesant nyet mercken kunnen snne hoiehweerdicbeit uwe meninge van tgene gy in dess saken gedaen, bewegen ende oiek protestiert hebben, te degeverstaen hebben, woewaill gij nochtants u dairinne waill hopen toe verantworden voir den legait ende alle andere, daert van noeden wesen mach, alst pas geven sall; oick mede dat u guetduchte ende begeren, indien wy noch yet guets tot unss kereken ende ondersaten profijt ende salicheit gevynden mochten in der publicatie deser afflaten, wy sulx vorderen ende toe wereke stellen wolden; ende indien wij van udairinne yet begeerden te doene, souden wy u altyt bereit ende guetwillich vynden etc., hebben wij mit wyderen uwes brieffs inhalt, den wy guetelyke ontfengen, gueder maten waill verstaen. Soe, eerbare lieve vriende, woe ende wat des legaten verstant van uwe onschult is ons onkundich, ende moegen tzeer waill lijden, gy u dairinne verantwoerden kunnen; mer als u guetduchte ende mede begeren, indien wy noch yet guets tot unss kereken ende ondersaten profyt ende salicheit gevynden mochten, wy sulx vorderen ende tot wereke stellen wolden. Wij hebben voirhen dese indulgentie voir ons ende onss ondersaten salicheit, mit groeter begeerte doen bearbeiden ende erlangen; oick sij erlanget wesende mit soe groeter reverentien, als wij mochten ende waill getemet, willen doen intronisieren; daertoe geleerten confessoren, predicatoren ende alle andere noittruftige reetschap doen bestellen, ende uwen gedeputierden, by ons wesende, op hoir aenbrengen. een sulcke antwoerdt doen geven, als wü nae vermoegen der afflait bullen ende onss commissien behoirlichste doen mochten, ende gij billijken mede tevreden behoirden te wesen, soe dat aen onss tsijden onses bedunckens eegeen gebreek ofte versuem daerinne geschiet is. Sus hebben wij onse onschult bij den legaten doir onsen secretarien doen laten, die ons ter antwoert ontboeden heeft, all wolden unse goitshuse thants den afflait toelaten, dat wij nochtants den nyet publicieren doen solden, ende heeft dairomme de commissie gesuspendiert, thent wij anders van onsen alreheilichsten vader, den paus, offte van sijnre hoichwerdicheyt in beveell krigen; sus sijn onse hande dairinne gesloten, als gy dit ongetwijvelt doir onsen lieven getruwen rait meysjter Ludolph van den Vene, doemdeken unss kereken aldair, den wy sulx doir den voirss. onsen secretaryen deden seggen omme u voert tkennen tgeven, waill verstaen hebben; nyettemijn, soe wij seer balde wederomme in onsen lande aldair komende werden, ende ons dan enige gebuerlijke wege van u voirgeholden worden, die ons eerlijken ende doenlijken sijn, willen wij ons oick vorder dairinne gebuerlijke bewijzen. Onse Heer Got zy mit u. 425 Gegeven op unsen slote tot Vollenhoe, upten ixen dach in Septembri, anno xv" en u. (get.) Steoyaes. Rijksarchief in Utrecht; afgedrukt bij Van Asch van Wgck, Archief, deel I. blz. 127. — Eene eenvoudige vermelding van het stuk gaf dezelfde reeds in de Kronijk van het Hi$t. Gen. te Utrecht (1846), deel II, blz. 163. 293. 1502, december 21, erfurt. — Brief van kardinaal Raymundus Peraudi, pauselijken aflaatcommissaris, aan burgemeester en schepenen van Utrecht, waarbfi hfl hen inlicht over het gebruik der aflaatgelden en hen waarschuwt tegen de lasterlijke geruchten, die in omloop zijn. ' [Op den buitenkant:] Magnificis viris dominis burgimagistro ac consulibus inclytae civitatis Trajectensis, amicis nostris charissimis. Raimundus, tituli sanctae Mariae novae presbyter cardinalis Gurcensis, apostolicae sedis legatus. Magnifici viri, amici charissimi, salutem. Ex omnibus istis eopiis, quas in presentiarum mittimus dominationibus vestris, intelligetis pontificis, imperii et nostram mentem, curam atque sollicitudinem circa pecunias sacratissimi jubilei non levandas neque inter nos dividendas (ut quidam detractores filii diaboli apud devotum populum disseminarunt), sed bene, integre et fideliter conservandas, donec realiter in Christi acerrimum hostem assumatur expeditio, ubi (ut speramus) proprüs vestris manibus Christi militibus contraperfidissimum Turcum pugnaturis distribuetis eas. Itaque rogamus, quatenus cum diligentia faciatis una cum commissariis nostris dictas pecunias numerari et, deductis honestis commissariorum expensis, reliquam omnem summam tam duas imperii quam nostram terciam partem tute et fideliter conservari in locis, in quibus provenerunt. Nos enim paucam aut nullam habemus curam de tercia parte nostra, dummodo solvantur expensae per nos et commissarios moderate factae. TJtinam commissarii nostri haberent eundem animum. [In omnem autem eventum non mutabimus sententiam. Mallemus nempe perdere vitam quam consentire quod dictae pecuniae converterentur in alios usus quam a devoto vestro populo pia intentione Deo dicate sunt et sacrae fidei. Et si totum imperium (quod non credimus) aliter intenderet cum istis pecunias agere, deerevimus eos excommunicationis sententia aggravare, et nos quibuscumque periculis potius exponere quam declinare ab incepto. Quod voluimus dominationibus vestris tamquam amicis nostris charissimis pro consolatione significare, que bene valeant. Ex Erfordia, xxi Decembris anno etc 2°. Vester amicus Raymundus cardinalis Gurcensis legatus. 426 Bibliotheek der Rijkshoogeschool te Leiden, oorspronkelijk stuk; afgedrukt bij F. Pijper, Waar bleef de winst van, den aflaathandel?, in het Nederlandsch archief voor kerkgeschiedenis, nieuwe serie, deel III, blz. 8 en 9 (1905). 294. 1502, december 22, erfurt. — Gelijkluidende brief van kardinaal Peraudi aan het Domkapittel te Utrecht. Reverendis patribus ac eximiis viris, dominis decano et capitulo insignis ecclesiae Trajectensis, amicis nostris charissimis. Reverendi patres, eximii viri, amici nostri charissimi, salutem. Ex omnibus istis copiis, quas in presentiarum mittimus .... pro consolatione signitieare, que bene valeant. Ex Erfordia, die xxii* Decembris MDIJ. Vester amicus R. card. Gurcen. legatus. Rijksarchief in Utrecht, oorspronkelijk stuk; afgedrukt bij Van Asch van Wijck, Archief, deel I, blz. 130. — De verkorte inhoud van dit stuk werd reeds uitgegeven in de Kronyk van het Hist. Gen. te Utrecht, deel II, blz. 168 (1846). 296. 1602, december 22, (arnhem?). — Gedrukte aflaatbrief door kardinaal Raymundus Peraudi, pauselijken commissaris, verleend aan Frederik van Voerst, heer van Doerenweert (Doorwerth). Raymundus miseratione divina salutem in Domino *). Notum facimus, quod sanctissimus comprehendi debere. Et quia devottss in Christo Fredericus de Voerst, dominus de Doerenweert, ad ipsius fidei per presentes. Datum sub sigillo nostro ad hoe ordinato die vicesima 2P mensis Decembris anno Domini MCCCCCIJ. Forma absolutionis in vita totiens quotiens. Misereatur tui etc. Dominus noster (Op de plica staat:) Huysselinck notarius subscripsit. Rijksarchief in Gelderland; archief van de voormalige Commanderie van St. Jan te Arnhem, n°. 222*, op perkament gedrukt stuk. — Het zegel, dat aan roode hennepkoorden afhangend en in een houten doosje besloten was, is afgevallen. 296. 1502, december 23, rijnsburg. — Gedrukte aflaatbrief, door den pauselijken commissaris Raymundus Peraudi verleend aan Elizabeth en Cornelia van Doessen, kloosterzusters te Rijnsburg. Raymundus, miseratione divina tituli salutem in Domino. Notum facimus, quod sanctissimus comprehendi debere. Et quia devote in Christo Elizabeth de Doessen et Cornelia de Doessen, religiose, ad ipsius fidei et indulgentias per presentes. 1) Voor de oningevulde gedeelten zie n°. 291, 1502 Augustus 27. 427 Datum Reynsburch sub sigillo nostro ad hoe ordinato, die vicesima tercia, mensis Decembris anno Domini MCCCCC secundo *). Porma absolutionis, enz. (get.) B. Troyabs. Algemeen rijksarchief te 's-Gravenhage »), origineel stuk op perkament gedrukt; op den rug met de hand geschreven: Domine de Doessen et eiusdem nominis Cornelie. — Voor den volledigen tekst zie n». 291, 1502, Augustus 27. 297. 1502, december 28, (arnhem?). — Gedrnkte aflaatbrief, door den pauselijken commissaris Raymundus Peraudi verleend aan Hendrik, Margareta, Everardus, Stephanus, Gherardus, Elizabeth, Henrica, Stina, Adolphus en Everardus, kinderen van Henricus (van) Rhemen. Raymundus, miseratione divina salutem in Domino. Notum facimus, quod comprehendi debere. Et quum devo.i in Christo Henricus, Margareta, Everardus, Stephanus, Oherardus, Elizabeth, Henrica, Stina, Adolphus, Everardus, filii et filie Henri Rhemen, ad ipsius fidei piam subventionem ..... indulgemus per presentem. Datum sub sigillo nostro ad hoe ordinato die xxviij mensis Decembris, anno Domini MCCCCC «ecundo. Forma absolutionis (get.) Strotabs. Rijksarchief te Arnhem, archief van de familie Baron van Rhemen van Rhemenshuizd»%n bruikleen), losse stukken, Varia n«. 1370. — Behoudens onbeduidende varianten gelijkluidend stuk met het voorgaande, maar met andere verdeeling der drukregels. Het zegel is afgevallen. 298. 1502, haarlem. — Uittreksel nit eene rekening der St. Bavokerk te Haarlem over het drukken van 100 opschriften voor de biechtvaders van den pauselijken aflaat. Item de Hasback bestelt hondert brieven te printen van onsse offelaat, om de priesters, die biecht boeren, over hoer hoeft te setten; dat hondert voor vi st. Des sal ic hem twee st. gheven tot hulp van sin pampier. Rekening, medegedeeld door Antonius van der Linde, Geschichte der Erfindung der Buchdruckkunst, deel I, blz. 210. — Vóór de practische toepassing der boekdrukkunst liet men dergelijke opschriften door schilders vervaardigen, zooals te Gent geschiedde in Januari 1468. (Zie hierboven eas stuk n°. 174.) 1) Het woord secundo in drukletters. 2) Bij de correctie is op het A. R. A. tevergeefs naar dit stuk gezocht. De onderteekening zal waarschijnlijk Stroyaes moeten zvjn (zie n<». 297 en 300). 428 299. 1503, april 24. — Bevel van hertog Karei van Gelderland aan den magistraat van Zutphen tot het ledigen der aflaatkisten, het nitkeeren van een derde aan den paus en het bewaren der overige aflaatgelden. Kairle, hertouge van Gelre ind greve van Zutphen. Wij doen kondt ind bekennen, dat wij uyt schrifftlicken versneek onss alreheilichsten vaders des pauws ind achtervolgend der ordinancien, die van den afflaitzpennyngen gemaickt ind ons nu overmitz den erwerdichten in Goede cardinail-legait etc. mit guden onderscheide geschreven is, bewillicht ind belietft hebben, dat men in elcke onser stede, dair die afflaitzkisten van den gulden jair ind cruciait gesat sijn, die sementlicke pennyngen in der afflaitzkisten wesende ind oick die pennyngen van den brieven gekomen alto samen in eyner summen tellen ind opteyckenen sall, by den commissarien ind by enigen onsen ind onser stede vrunden; van welcken alinger summen die commissarien van wegen des cardinalis, te vollenste der kosten ind onraitz, nu terstont sullen ainfangen ind affnemen den derden pennynck; ind die ander twee deellen sullen in guder bewaringen gesat ind waill toegeslaiten ind besegeit werden, om tot synen tyden aen die cruciait tegen den Turcken ind nergens anders to keren, als onse alreheilichste vaider geordiniert ind altijt geluydt heefft. Bevelen hyromme u, onsen lieven getrouwen Bernt van Holthuyssen, schoulten, ind begeren van u, burgemeisteren, scepenen inde rait onser stat Zutphen, dat ghy dese saicke tot gesynnen der commissarien in maiten vurss. wilt helpen eynden ind uwe raitzvrunde dairby schicken, ind dat oick enige van den sloetelen in uwer bewaringen blijven bis die cruciait tegen den Turcken geschuyt, ind wij u onsser meynungen daeraf laiten weten. Hyr sall ons sunderlingh dencklick an geschien, ind is also onse gantze will ind begerte. Oirkonde onss secreet siegell hierup gedruckt, des manendachs na den sondach Quasimodo geniti, anno etc. XVC ind 3°. (get.) Chables. (get.) Cbanbvelt. Stadsarchief te Zutphen, brief op papier geschreven, nog dragende het „secreet siegell" van den hertog; afgedrukt bij Meinsma, Archief voor het aartsbisdom Utrecht, deel XXXII, blz. 23 en 24. 300. 1503, april 24, duurstede. — Brief van Frederik van Baden, bisschop van Utrecht, aan den Domdeken Ludolf van den Veen, hem een schrijven (over den aflaat?) terugzendende, dat aan den kardinaal van Sena moet besteld worden. Van Goits gnaden Frederick, bisscop tUtrecht, geboeren marckgreve van Baden. 429 Eerbare lieve getruwe. Soe gij ons nu doen serijven ende ene missive oversenden mit sekeren articulen, omme die voert den cardennaill Senensis over te senden etc. Ende soe wij dan uuten boede verstaen hebben, die bode nae Bomen reysen sall, dairop wacht ende desen avont aldair sijn moit ofte morgen mitter poerten, soe hebben wij die missive mitten articulen gij overgesant hebben tsamen doen toesteken, ende senden u die hyerbij over, omme die superscripscie van derselver hant die brieff gescreven heeft te doen serijven. Onse Here Got zij met u. Gegeven up unsen slote tot Duerstede upten XXIIII™ dach in Aprille anno etc. III. {get) Strotabs. (In dorso staat:) Den eerbaeren unsen lieven getruwen rait meister Ludolph van den Veen, Domdeken unser kereken ten Doem tUtrecht. Rijksarchief in Utrecht, Recueil van brieven A van het archief van het Domkapittel. 801. 1508, SEPTEMBER 29, MECHELEN. — Bevel namens den aartshertog Philips den Schoone, als graaf van Vlaanderen, verbiedende in zijn graafschap aflaatbrieven der O. L. Vrouwenkerk van Reims aan de kerkportalen te laten aanplakken, zooals te Gent zonder zijne toelating geschied is. De par 1'Archiduc. A nos amez et féaux les président et gens de nostre chambre du Conseil en Flandres, salut et dilection. De la part de nostre procureur général nous a esté remonstré, qu'il a esté adverty, que puis briefs jours aucuns, eux disans procureurs ou commis de 1'église Nostre Dame de Rains, se sont avancez d'afficher devant les porteaux d'aucunes églises en nostre ville de Gand certains escripts en papier, faisant mention d'aucuns pardons et indulgences, qu'ils dient par cy devant avoit esté donnez a ladite église de Rains par les saints pères, papes de Rome; et si est apparent, qu'ils en vouldront encore affiger allieurs sans de ce avoir obtenu nostre congé et licence, en grande irrévérence de nostre hauteur, qui ne se doit souffrir ny tollérer. Pourquoy nous désirons a ce obvier, vous mandons et expressément enjoiugnons par ces présentes, que ne souffriez ne permittiez faire lesdites affixions, ains les faitez prohiber et défendre par tout nostre dit pays de Flandres, en mettant ou faisant mettre en arrest ceux» qui ont fait ou se voudroient efforcer faire icelles affixions tant et jusques a ce qu'ils auront deuement fait apparoir d'avoir sur ce obtenu nostre congé et lettres de placet; car ainsi nous plait-il et de ce faire nous vous donnons pouvoir. 430 Donné en nostre ville de Mailines, le pénultiesme jour de 7bre 1503. Par monseigneur 1'archiduc a la relation du Conseil. {get.) De Rondscontbb. Koninklijke bibliotheek te Brussel, Reg. Recueil pour servir d Vhistoire ecclés.de la Belgique Hs. n°. 12709; afschrift der 17aeeeuw.— De afschrijver voegt er bij : „Je 1'ay tiré de 1'original entre les papiers de feu le conseiller fiscal van Steenberghe." Op het Prov. rijksarchief te Gent berust een bundel stukken,getiteld: CollectUm J. B. van Steenberghe. 302. 1603, NOVEMBER 16, POPPELSDORF (BIJ BONN). — Brief van Herman, aartsbisschop van Keulen, aan het kapittel ten Dom te Utrecht, waarin hij den lof van den aflaatcommissaris Kaymundus Peraudi zingt en het kapittel aanspoort, om hem niet langer zijn derdedeel in de aflaatgelden te onthouden. Venerabilibus nobis sincere dilectis, decano et capitulo ecclesie majoris Trajectensis. Hermanus, Dei gratia archiepiscopus Coloniensis, princeps elector Westvalie Angarieque, dux et ecclesie Paderbornensis administrator. Venerabiles nobis sincere dilecti. Etsi vos non ignorare existimemus, quomodo duobus nunc annis effluxis Caesarea majestas atque clarissimus sacri Romani imperii Nurenberge congregatus unanimi omnium con* sensu reverendissimum in Christo patrem, dominum Raymundum, sacrosancte Romane ecclesie sancte Marie none presbyterum cardinalem, apostolice sedis de latere legatum, dominum et amicum nostrum charissimum, ad hanc inclitam Germaniam aliasque provincias ideo admisit et induxit, ut populo, sedenti in regione longinqua et in umbra mortis peccanti, indulgenciarum sacratissimum lumen subministraret. Quantis autem diligencia, cura et laboribus hec omnia curaverit, ipsi nos vidimus et experti sumus; in sui autem status manutencionem et innumerabilium onerum recompensam assignavit eidem reverendissimo legato totum tune imperium terciam omnium pecuniarum partem ex dicto jubileo provenientium, etiam potissimum ob eam causam, quod dictus reverendissimus dominus legatus nobis sacratissimum jubileum gratis adduxit, per quem multa animarum milia, ut speramus, salvata sunt. Yerum ubi jam audivit reverendissimum quondam Sevenenseffl (?) in apostolatus culmen esse evectum (qui,eum in minoribus esset, quam benevolentissime eidem semper favisse dicitur) et con ventu principum sacri Romani imperii ad diem festum Undecim milium virginum Franckfordiè indicto et celebrando ad sanctitatem suam atque sedem apostolicam immorate pater sanctus, ut rediret, festinare nobis significavit. Nos vero eidem reverendissimo patri sancto de pecuniis partis sue tercie in ecclesiis vestris nondum satisfactum esse intelligentes, ac semper dedecus esse et contumeliosum nostre nationi 431 Germanifle, considerantes, eundem reverendissimum dominum legatum sine debita et honesta viaticorum sumptorum provisione hanc nostram Germanieam egredi, cupimus et hortamur, ut, postquam pater sive reverendissimi commissarii atque nostri deputati ad vos declinare contigerit, libere, tranquille et sine quibuscunque difficultatibus dietam jubilei pecuniam segregari et numerari permittatis, terciam partem in usus reverendissimi domini legati deputatam abduci faveatis, et reliquas duas partes sub bona custodia juxta prefati senatus imperialis ordinatione aliorumque administratione sive articulorum tenorem reponi curetis. In hoe enim domino et amico nostro, reverendissimo legato* atque nobis rem facietis gratissimam. Bene valete. Ex arce nostra PopelstorfF, sexto decimo mensis Novembris, anno etc. tercio. Rijksarchief in Utrecht; afgedrukt bij Van Asch van Wijck, Archief, deel I, bis. 136. — De verkorte inhoud werd reeds door denzelfden opgegeven in de Kronijk van het Hist. Gen. te Utrecht, deèl II, blz. 183. 808. 1608. DECEMBER 15, SPIERS. — Brief van Raymundus Peraudi aan de vjjf kapittelen der stad Utrecht, waarin hij zich beroept op de talrijke diensten, door hem bewezen in den loop van zijn pauselijk gezantschap. Nobilibus venerabilibus ac egregiis viris, dominis cathedralis et collegiatarum ecclesiarum civitatis Trajectensis prepositis, decanis ceterisque canonicis, amicis nostris charissimis. Nobiles venerabiles ac egregii domini, cathedralis et collegiatarum ecclesiarum civitatis Trajectensis prepositi, decani ceterique canonici, amici nostri charissimi, salutem plurimam. Ex copiis litterarum hiis presentibus inclusis et alligatis (quas scripsimus ad capitula civitatum metropolitarum Coloniensis et Maguntinensis, ad illustrissimum principem Fredericum, Saxonie ducem, principem electorem ac magnificum consulatum civitatis Coloniensis), intelligetis quod non silencio, torpore ac infructuose hactenus nostre legationis tempus peregimus, sed cum multarum animarum (ut speramus) salute ac communi totius nostre legationis populi utilitate. Quod si non fecissemus, plura ministerio Dei bona opera in nostra legatione, quam desperatam illam humano judicio pacem inter serenissimum Dacie regem ac potentissimam civitatem Lubicensem, quorum manus hincinde ad belligerandum tune erant paratissime. Accedit etiam ad illam — quod non minoris est glorie — scilicet serenissime regine Dacie ab illo indignissimo captivitatis jugo liberate, quam tune censuris ecclesiasticis, tum paternis exhortationibus, tum districtis monitis, collaborantibus nobiscum magnificis viris dominis de consnlatu Lubicensi (ut in tractatu pacis promiserant), tandem ex faucibus illorum rebellium et per- 432 fidorum Suecorum vindieavimns pleraque alia nostra scripta bis nostris alligata videbitis lectu dignissima. Et cum his valete felices. Ex Spira, XV Decembris, anno M°D0III°. (get.) Vester amieus R. Carlis. Gurcen. legatus. Rijksarchief in Utrecht; afgedrukt bij Van Asch van Wijck, Archief, deel I, blz. 139. 304. 1603, december 17, spiers. — Brief van Raymundus Peraudi aan het domkapittele(n) van Utrecht, waarbij hij aandringt op de uitbetaling van het hem toekomende derdedeel in de aflaatgelden. Nobilibus venerabilibus et egregiis viris, dominis preposito, decano et capitulo insignis ecclesie Trajectensis, amicis nostris charissimis. Nobiles, venerabiles ac egregii viri, aruici nostri charissimi. Et si jam diu nobis fuit animus ad vos mittere ex nostris propter factum terciae partis pecuniae et sacratissimi jubilei ex parte imperii, tarnen hucusque destitimus, rati quod tam pontifex unum de suis vel episcopum vel prothonotarium quam Caesarea majestas una cum principibus electoribus aliquos (qui nos exonerarent) deputarent propter dictas pecunias colligendas, ne nos de cetero intromittere cogeremur. De Alexandro autem et Pio foelicis recordationis pontificibus morte praeventis nihil in ea re obtinuimus; de moderno autem nostro pontifice, ad cujus etiam sanctitatem de ista re scripsimus, omni die responsum magnis expectamus desideriis. Incerti quid hac in re nobis sua sanctitas erit praeceptura, principes autem imperii tam Magunciae quam Franckfordiae novissime congregati nullomodo nos exoneratum iri permittunt, existimantes apud nullnm fidelius hanc pecuniam conservari, apud nullum attencins recolligi quam per nos, qui et substanciam, quod aetatis nostre reliquum fuerit, libenter expendemus pro necessitatibus illis. in quarum fines dictae pecuniae sunt collocatae, quamquam tarnen invitissime (testis est nobis Deus) de tanto nos onere intromittere velimus. Nihilominus infra octo dies, faventibus superis, expectamus responsum summi domini nostri moderni, post quae habita illico ad tos mittemus pro pecuniis apud vos collocatis, quas ut tune immediate ad nos transmittere velitis cupimus, offereutes vobis nostram operam (postquam Deo duce nostram ad urbem redierimus) in quibuscunque causis nostrum imploraveritis auxilium. Cum hoe felices valeant dominationes vestrae. Ex Spira, XVIIa Decembris M°D0III°. (get.) Vester amicus R. Cablis. Gurcen. legatus- Rijksarchief in Utrecht, afgedrukt bij Van Asch Tan Wijck, Archief, deel I, blz. 140. 433 305. (1508), DOESBURG. — Inventaris van de munten en kleinoodiën, te Doesburg in de aflaatkisten gevonden, en van de gelden der biechtbrieven, waarvan een derde afgetrokken is voor den paus, tervnjl de twee overige derden te Doesburg bewaard worden. Dit syn alsullike penninghen, als gefonden syn ende uytghenamen uyt ther kysten to Doesborch, gesat tot behoeff der cruciaten van der heyliger a fflaet, in tegenwoirdicheit der eerberen ende wysen heren Wilhem Harzert, commenduer ende pastoir *), ende Dierric Gruyter (en) Nycaess de Wyss, burgemeister en to Doesborch, ende meer ander guede mannen. Item een ende tnegentich golden galden aen stuvers, halven, helen end dubbelden, 36 woecheyen voir elliken golden gulden gerekent. Item aen alrehant munten soeven golden gulden tot derselver weerden. Item negen ende twintich golden gulden aen fuerysers, helen ende halven, vierdelen, etc., twelff furyser voir elliken gulden gerekent. Item noch twe fuerysers ende en vierdel off en vlemsch. Item twe enckel golden gulden aen olden groyten, negen olden groeten voir elliken golden gulden gerekent. Item acht olde furyser ende twe olde groeten voir enen golden gulden gerekent. Item twe golden gulden aen gryxen ende olde stoters. Item drie golden galden in diversa moneta ende 3 stuvers. Item aen Groninger stuver negen oirt gulden. Item 32 golden gulden aen gortselers, 31 gortzelers voir elliken golden gulden gerekent. Item in diversa moneta 3'/2 oirt gulden. Item in argento 41/- loet, taxiert ad 2g. gl. ende eyn oirt gl. Item 29 hertoch Philips gulden, taxiert ad 30 golden gulden minus l1/2 st. Item 33 golden Rynsch gulden, wegende soeven loet myn en halff engels, getaxiert tot 35 gol. gulden ende sess woecheyen, elliken gulden getaxiert tot twe hoernkens gulden off 36 woecheyen. Item noch veertiendenhalven golden vriessche gulden, 36 woecheyen voir elliken gulden gerekent. Item 14 Badensche. gulden, getaxiert ad IOV2 golden gulden, 36 woecheyen voir elliken gl. Item een ende twintich onss heren genaden hertoch Carll van Gelre, elliken gerekent ad 33 st. off woecheyen, taxiert ad 19 g. gulden in valore supradicto. Item acht ende tsoeventich hoernsche gulden, taxiert ad 39 golden gulden. 1) De kerk te Doesburg stond onder de Duitsche orde, die er den commandeurpastoor aanstelde. 434 Item 27 Davidz gulden, wegende vyff loet, allet na Colsche gewicht, taxiert ad 21 golden gulden ende drie oirt goltz, ad racionem 56 st. pro quolibet flor. Item tien Eoppenolss gulden, die wegen 20 engels ende en quatter, taxiert ad negenden halven g. gl. ende 6 woecheyen. Item sess Andriess g. gl. ende Wilhelms scild simul (?) ende en derdendeel van een Wilhelms scild, wegende tsamen vyff veerdell loetz ende en quatter van en engels, taxiert ad 6 enkel gl. ende acht woecheyen. Item vyff Hungersche duc(aten?), wegende 11 engels ende en quatter van en engels, taxiert ad 7!/2 enckelen gulden in valore supradicto. Item soeven Fransche croenen ende 1 halven croen old ende ny, wegende loet minus en quatter van en engels, taxiert ad9gl. gl. Item acht houcken off Colsche gl. ponderis 121/, engels ende en troyken, taxiert ad 4 g. gl. ende 7 gortselers ende 1 oirt gortselers. Item vyff lewen, wegende een loet ende een veerdel van en loet ende 1 engels, taxiert ad 8V2 golden gl. myn en gortseler. Item en saluyt ende en veerdel van en nobell, wegende drie engels, facit 2 gl. gl. minus l'/2 st. Item en Britaenschen ryder? ad vyff oirt gl. gl. Item enen Beyerschen gl. ende vier Philips scild, ponderis 9 engels myn en quatter van en engels, facit 4 gl. gl. ende ]/t oirt golden guldén. Item 10 golden ringen, wegende twe loet, taxiert ad fl. aur. tiendenhalven ende 10 gortselers. Summa monete auree una cum annulis ex scista jubilei in toto 200 gl. gl. ende 30 gl. gl. ende halff oirt golden gl. Somma ex eadem scista in moneta et argento 150 golden gl. ende 22 golden gl. ende l1/- oirt gl. Summa summarum ex scista jubilei, tam in moneta aurea, argentea una cum annulis et argento 400 gl. gl. ende 21/- gl. gl. Sequuntur pecunie ex scista confe&sionalium extracte. Item veertichstenhalven gl. gl., 36 woecheyen voir elliken gl. gerekent, aen woecheyen, dubbelden, halven, helen, etc. ende 12 woecheyen. Item aen fuerysers, helen ende halven vyff enkel gl. ad 36 woecheyen. Item aen gortselers 6 gl. gl, 31 gortseler voir elliken gl. gl. gerekent. Item drie gl. gl. aen alrehant geit. Summa van silver geit 53'/» gl. gl. Item 13 hoernkes gulden ad 61/2 gl. gl. Item 7 Badenre gulden, taxiert ad 51/» enkelen gl. gl. ende 4'/2 gortseler. Item 2 hertoch Philips gl., taxiert ad 2 gl. gl. ende 3 st. 435 Item enen Davids gl. ad enen golden gl. getaxiert. Item drie ons heren gen. hertoch Carl ende 3 gortselers, getaxiert ad 3 gol. gl. Item noch en David gl. ad 30 woecheyen. Item enen duc(aet) van TJngeren, taxiert ad l-/2 gl. gl. Item enen Koppenoll, wegende twee engels ende 1 aesken, taxiert ad enen golden gl. myn l-/2 gortseler. Item 2 Davids gl. ende en Wilhelms scilt, facit 2 gl. gl. ende en oirt gl. gl. ende 2 st. Item enen David gl. ad 31 st. Item 2 hoernsche gl. ad 9 st. (?) Item 1 golden gl. de pondere ad 1 flor. ende 6 st. Summa confessionalium tam in moneta aurea quam argentea, facit 801/» gl. gl. ende 7 st., 36 stufer pro quolibet fl. computat. . Summa summarum tam sciste jubilei quam confessionalium 450 flor. ende 33 golden gulden ende 7 st., 36 st. pro quolibet florino 3* parte, videlicet 150 gl. ende 11 gl. gl., restat pro duabus partibus dimissis in Doesborch 300 ende 22 gl. gl. ende 4 st ende Archief van Doesburg; inventaris geschreven op een kasboeksgewijs gevouwen vel papier; afgedrukt bij Meinsma, in Archief voor het aartsbisdom Utrecht, deel XXXI, blz. 447—450. 306. 1603, HARDERWIJK. — Memorie van den magistraat van Harderwijk over de onderhandelingen tusschen de stad en den aflaatcommissaris Raymundus Peraudi te Keulen en den ondercommissaris Jan Neef, scholaster te Nijmegen, om een deel der aflaatgelden te mogen behouden tot herstel der afgebrande kerken. 1503- Item memoriale van den processe, qualiter actum est et ad quam finem. Item in den iersten hefft die pater toe frateren immediate post intimationem toe Gollen instantie gedaen an den alreneerwerdichsten onsen lieven heeren Raymunde, den legaet, om gratie ende behulp van afflaiten, tot onser kereken behoeff te mogen hebben ende crigen, die den pater op sijn supplicatie geantwort heeft in hec verba, ut sequitur: „Item tertiam partem collectarum jubilei et confessionalia, que nobis et ministris competit, liberaliter donamus ecclesiae parochiali Harderwyck; de reliquis partibus nostra non interest. Nihilominus laborabimus apud imperium, quod in ecclesia ibidem remanebunt, et instabimus apud sanctissimum, cum propter reparationem ecclesiarum habebunt" Ende hierop hefft die legaet onse supplicatie propria manu onderhantteykent. 436 Item hierop hefft die stat geschiet ende geschreven an meyster Jan Neef, scolaster tot Nymegen, (die) commissarius alhier was; want hy dat dardendeell der penningen op scriften dess legaets — daer wy niét ongehoirsaem wesen en wolden, niet hopende dat dat aldus als 't nu is, commen solde — recht vuer de brand van onss gehailt hefft, ende nochtant nyet den legaet overgebracht noch overgegeven, dat hy ons die wedergeven wolde; die dairop ons ther antwoort scréef, als dat die brief vermach, den wy de legaet mede overgesant hebben by anderen brieve die noch toe Collen liggen, dat hy nijet sekerlycke en was, off die legaet dat gantze dardendeele toebehoirde, soo weer hem verboden, dat hy daervan niet overgeven en solde, daervan were eirste van Senatu imperii van determimert wes daervan wesen solde. Dyt allet niettegenstaende hebben wy dairnae noch eens vervolgt zeer minlycken en vrientlycken gedaen an denselven meyster Jan Neef, noch nae duechtelyck begerende als vuer ons die penningen weder toe willen geven, die Int sluiten daerop eyntlycke geschreven hefft, hy en kan ons geen ponnongen *) geven, die legaet hadde aen hem gescreven dat hy dairvan hem beveele doet, wair hy die onkosten off nemen sall. Item de onkosten weet hy well wair off te nemen, indien them de legaet beveelt. Want hy wel vierwerff soe voele gecreegen heft ut den dorpen ende plattenlanden van Veluwen. Item solde men de onkosten van onsen gegeven penningen afrekenen, soo. en solden wy niet meer dan drie golden Rhinsche gulden crygen, als hy selven secht; dat were seer weynich ende dat en mocht ons niet helpen; ende en weten noch wel, dat dat des legaets menynge niet wesen en sal, want anders en hadde hy ons weynich off niet gegeven. Item hieromme hebben wy onsen gesworen bode myt .brieven van onse genedigen heer hertoighe van Gelre etc., ende onser stat geschickt gehad nae den legaet, om dit ende andren ofnaiten toe mogen crygen, ende mede die andere twee deellen van des aflaets penningen, ende daer van schriftelycke andwort begeert, ende mede brieven an meyster Jan Neef te scryven; dan soo die legaet opwerdt was, syn die bryven tot noch toe to Collen blyven liggen in handen meyster Arents van Tongeren. Die brieven most men medenemen, en laeten noch die den legaet praesenteren benignum responsum. Item by dese brieven synnen noch twee, holdende an desen legaets cancellier of scryver Johannes Colonie, die men hem handtreykene sal met een cleyn memoriaell van vier horenkens gulden, hem biddende dat hy doch dat beste doen will an den legaet, dat wy expediert mogen werden, myt die brieven an meister Jan Neef, ende mede te helpen solliciteren, dat wy die twee andre partes jubilaei ook beholden moegen, ende mede te helpen den legaet in memorie te holden, ende vermanet, 1) Penningen. 437 cum venerit apud sanctissimum, dat wij doch indulgentias plenas a poenae et a culpa semele in anno, scilicet in die• Odulphi, confessionis, deportationis imaginis beatae Mariae Virginis, quae est XII* Junii, et per totam octavam ejusdem inclusive, pie ac misei'icorditer pro recuperatione omnium ecclesiarum combustarum habere poterimus. Nomina ecclesiarum sunt haec: ecclesia prima et major, ecclesia parochialis Sanctae Mariae Virginis, ecclesia fratrum minorum, ecclesia Sanctam Agnetis monialium Regulissarum ordinis sancti Augustini, ecclesia sororum de tertia regula sancti Francisis, ecclesia observantissarum sanctae Clare, ecclesia hospitalis Sancti Spiritus et ecclesia domus clericorum de communi vita. Item, of het saecke were, dat hy vaste vermoedet, legatus vel cancellarius suus, dat hy dese indulgentias impetreren wyll ende mach, dat hy alsdan die bulle mytte iersten verwerve geheele bezegelt; men sal hem alle expensie pertium ende onkosten, eer men ons die bullen overgeven sal, guetelicke all ende vol opleggen vernuegen ende betaelen, dat men des tevreeden wesen sal ende dat men ons alsdan scryven sal, wair wy de bullen, halen sullen, en dat geit betalen sall en bestellen. Item, dat men toch myt den legaet spreecken mogh, dat hy ons nae syne commissie doch geven wil sekere indulta en remissien van aflaten en anderen, alle diegene, die ons behulpelyck syn ad fabricam recuperandam indulgentias tales et tantas habere possint quantum sua facidtas in toto posset etc. Item of mr. Jan Neef dat geit niet weder overgeven en wolde, dat hy van ons hefft, dat alsdan die legaet believen en toelaeten wolde, dat wy soovoele nemen mogen de reliquis duabus partibus. Stadsarchief van Harderwijk, register van losse brieven, enz. (1500 tot 1543); afgedrukt door Mr. G. A. de Meester, in de Kronijk van het Historisch Genootschap van Utrecht, deel XVII, blz. 83 (1861). —In zijn Hardervicum Aniiquum (deel II, blz. 57) teekent Schrassert in 1732 nagenoeg hetzelfde aan; maar hij stelt het gebeurde twee jaar later: „[1505.] Vermits alle kereken verbrand oft immers grotelicks beschadigt waren, heeft men op dese tyd den opsiender van 't Broederhuys na Colen gesonden, om aldaar by den pauselycken nuntius Raymundus te versoeken, tot behoef der kereken te mogen hebben den onderstant der Aflaeten; die haar het derde deel der penningen van 'tJubeljaer enBiegten voor de hoofd-kerek mildelik heeft toegestaan, ende voorts belooft niet alleen syn best te doen by 't Ryck, dat oock de twee overige deelen aan de kerek mogten blyven, maar oock te sullen versoecken van den Paus, dat de kerek eenmaal in 't jaer de volle aflaeten tot desselfs opbouw genieten mogt". 307. 1504, januari 1, öpiers. — Brief van Raymundus Peraudi aan de vijf kapittelen der stad Utrecht, waarin hjj nogmaals aan zijne bewezene diensten herinnert en er op aandringt om zijne aflaatgelden te bekomen. Venerabilibus et egregiis viris, dominis preposito, decano ceterisque canonicis ecclesie Trajectensis, amicis nostris tanquam fratribus charissimis. 438 (Lecta in capitulo vin Febr. anno quarto.) Venerabiles et egregii viri, insignis ecclesie Trajectensis decani et canonici, tanquam fratres nostri charissimi, salutem plurimam. Etsi multis simus vicibus a diversis sacri imperii Romani principibus illustrissimi8 cobortati atque admoniti, tum in Magunti(n)um, tum in Herbipolensem, tum etiam in Franckfordicum dietis, ut ad omnia Germanie loca, in quibns sacratissimus jubileus extitit publicatus, pro receptione tercie partis dicti jubilei et confessionalium nobis, per illustrissimom senatum Nüremberge congregatum, totum imperium in capite et in membris representantem, nostros deputaremus commissarios, eo quod nullus dictorum principum se de ejusdem collectione intromittere presumpsit, existimantes fortassis apud nullum easdem pecunias securius reponi, diligentins conservari quam per nos, qui nedum illas, sed totum quod vite quodque substancie nostre residium fuerit, quam libentissime ac promptissime illos in fines conferemus, pro quibus a piis Christifidelium mentibus sunt elargite. Nos tarnen a tanto labore et onere malentes esse relevatos (attento quod abutentibus admodum sint flebiles et amare pecunie, timemusque plus necessario de eisdem per nos aut nostros quandoque fuisse expensum) semper expectamus, quod pontifex Alexander (ad quem de ista re scripsimus, fluxit quasi annus, proot ex copiis illarum litterarum presentibus introclusarum videre poteritis); deinde quod Pius tercius felicis recordationis qui, ut dicitur, prothonotarium quendam ad preces nostras ad Germaniam descensurum ordinaverat; postremo etiam expectavimus, ut pontifex modernus episcopum aut prothonotarium aut alium qualemcumque prelatum dignum ad nos misisset, qui una cum nostris et ordinariorum locorum commissariis numerationi dietarum pecuniarum seu receptui interfuisset, atque de illis imperio ac camere apostolice (que non moritur) nobiscum rationem fecisset, eo quod per mediam ferme Germanie partem dicte pecunie necdum sint sublevate culpa nostra. Enimvero tarnen, cum jam eo usque nostre legationis tempus decursum est atque peractum, ut diutius in nostra legatione remanere non speremus neque possemus, multum et variis nostrum ad hoe impellentibus animum causis, neque tantum in eadem stetissemus, nisi protnissio liberationis regine Dacie, quam fecimus illustrissimo principi Friderico, pro nostra virilf elaborandum nos detinuisset, et assecuratio pecuniarum sacratissimi jubilei moram figere nos coegisset in Germania, que mora post expirationem jubilei fuit nobis dampno, quolibet mense de quadringentis ducatis et etiam, ut oblocutioni et detractationi multorum ignorantinm nostre revocationis (vel potius absolutionis) causas resisteremus, pro honore nostro et sancte sedis cum damno fortassis irreparabili propter electionem pontificum Pii et moderni, de quo tarnen minor nobis est eura quam ab aliquo cogitari posset. Venerabiles viri, quia ergo speramus de hora in horam habere 439 responsum nobis gratissimum de summo pontifice, ad quem misimus cursorem (fluxere quadraginta dies) pro obtiuenda redeundi licentia, sine qua cum bonore nostram minime possumus deserere legationem; quo habito, decrerimus ceptum nostrum contiuuare iter, redeundo ad sanctam sedem apostolicam (que nos [emisit) summumque dominum nostrum papara modernum, qui nobis a tempore cardinalatus nostri semper plus quam dominus et benefactor fuit singularissimus, dum in minoribus ageret, offerendo nobis, cum erat in Avinione et nos etiam eramus extra urbem in ducatu Ferrariensi propter similem causam anno primo Alexandri, dimidiam partem status sui, si apud ejusdem dominum intra Romam stare potuissemus; secundo etiam mittere ad vos hucusque distulimus, eupientes quod pontifex et imperium absolvissent nos ab boe onere potius quam honore, eo quod invitissime nos preter vitam et necessitatem (que nee Christo Salvatori nostro nee apostolis legem gracie predicantibus negata fuit) de pecuniis sacratissimi jubilei hactenus nos intromisimus, attento quod vel paucos vel nullos novimus quam horribiliter vite sue clauserint periodum, qui plus justo aut debito ausu quodam temerario vel receperint vel dare poposcerint de dietis pecuniis, quorum exempla in presentiarum retexere supervacuum nunc judicamus ministris, prolixum vobis esse ducimus, eo quod non in dispositione sint hominis, sed solius Dei, cujus vie longe a nostris discrepant, cum Deus equissimus, omnium rerum dimensurator et judex, preter horribilem illam acerbam atque damuatam (humana presumptione) mortem temporalem pertimescimus destructissimam tandem post mortem corporis de hiis, quam sevissime disquesiturus est rationem, quibus utinam! non dicatur, quod reprobis dicatur: Ite, maledicti, etc Verum tarnen, cum omnino nos jamjam ad urbem redituri aspiravimus itineri, quod vix sine magnis possemus perficere expensis, neque preter illas (quas apud vos conservatas habemus) aliquas ullas reliquas quaspiam scimus; quapropter coacti sumus mittere presentium latores cum plenaria commissione, quos videbitis in dicta commissione nominatos, hortantes et requireutes vos, nomine pontificis sancte sedis et nostro, quatenus benevolos et opportunos eisdem favores impartiri studeatis, propter amorem non vulgarem, quem habuimus et habemus ad vos et ad vestram ecclesiam a multis annis, secundum quod a Cesare, üiustrissimo senatu et nobis ordinatum exstat, que ordinationes immutari non possunt, nobis non consencientibus, quas si aliqui male consulti, ut credimus, via facti infringere permoliti sint, hec fecerunt, quia noluimus plus complacere hominibus quam Deo, memores eorum, que dixit Christus suis apostolis: „Dico autem vobis amicis meis, ne vereamiui ab hiis, qui occidunt corpus, et post hoe non habent amplius quid faciant ;|ostendam autem vobis, quem timeatis, timete eum, qui, postquam occiderit, habet potestatem mittere in jehenna"- Ita dico vobis: Timete. 440 Ceterum, cum non satis dolere possumus et admirari, quod multis in locis, proch dolor! a quibusdam attemptari visum est, qui insaciabilis avaricie eupidine aliis sunt exitati, quod decimare ac partiri dictas conantur pecunias ipsasque student diripere, quasi prede aut aucupio derelicte forent, nunc petendo mercedem pro commissariis, nunc pro campanariis, nunc pro dampnis fabrice, nunc pro subsidiis ejusdem, que omnia nichil ad rem faciunt, male ad memoriam reducentes eorum, que continentur in bullis apostolicis et in brevi nobis a pontifice Alexandro destinato, cujus copias hiis introcludi jussimus. Idem etiam valde immemorés, qui jam illicita voragine pecunias obligurire cupiunt dicti jubilei, quanta inprimis Domino nostro Salvatori, de cujus fidei periculo agitur, atque sponse sue ecclesie Catholice debeant, in quibus insuper et quantis obligati sint sacro imperio Romano ac proximis suis, dirissimis Turcarum mactationibus expositis, qui verisimiliter (illud quod psalmista aüt) ad nos in dies acclamitant; facti sumus opprobium vicinis nostris et illusio hiis, qui in circuitu nostro sunt, neque de talibus aliquis existit, qui eosdem exaudirè velit. O male concordes, nimiaque eupidine eed, nulla fides regni sociis etc! Qui dicti avarissimi pecuniarum commestores, adeo eorum ducuntur eecitate, ut cum niehil, quod ad tam piissimum opus' necessarium contribuant, invenire velint, tandem vereri et perhorrescere deberent hujusmodi frivolas, sacrilegas et perditas molestias, nobis nostriqne similibus sancte sedis legatis in numeratione pecuniarum opponere, cum magis secundum juris divini et humani dispositionem omnes spirituales pro sue vocationis statu tenentur impendere et exhibere honores, obedientiam, et ubi opus erit, subsidia quoque, quam excoriari aut illicito modo aggravari, acsi essent questores sancti Spiritus, sancti Anthonii aut alterius cujusvis Sancti, quos bene (neque sine eorum dimerito) circumcidere et deglubere novistis, cum dicta questores in eorum questura populum interdum magis ad prava pervertant, quam ad meliora erigant. Praeterea etiam dictos avaricie veneno inebriatos, quos amor et obediencia debita erga sanctam sedem et nos ab eorum malo proposito non revocat, saitem ingratitudinis ac contumelie vitium compescere deberet, ne in gratiarum a nobis receptarum recompensam pecunias expeterent, quibus nos (nemine sollicitante aut collaborante nobiscum) sacratissimum adduximus jubileum, quem alie nationes pretio et precibus Impetrare opportuit magnis; qui etiam totum statum nostrum, quem habebamus in urbe, quam paratissime dereliquimus, ut populo Germanie in regione longinqua et in umbra mortis peccanti sacratissimarum indulgentiarum splendore illustraremus, pacemque universalem in ecclesia Dei, et realem expeditionem contra perfidissimos ThureoS (quantum nobis esset possibile) excitaremus, prout bene de nobis fidem fecit felicis recordationis pietissimus Pius tertius 4n litteris qui- 441 busdam (quas ex Viterbio cuidem sollicitatori regio tune in urbe existenti scripsit) postquam sine culpa et peccatis nostris conspexisset nos adversis emulis prosecutum iri, de bono opere nos lapidare satagentes. Tarnen ille optimus maximus Deus,' solita sua pietate, bucusque in manus calumpniantium et prosequentium nos minime incidere permisit, prout etiam illustrissiini principes in Francbfordicum dieta noTissime congregati, atque etiam alii, qui erant in desperata nostra pace Lubicensi, bene de nobis testati sunt. Item deberent etiam tales attendere, quod omnibus principibus, prelatis et capitulis aut eorum familie de talento nobis credito, id est de facultatibus nostris, libenter gratis inservivimus, quantum cum Deo poteramus. Item preterea multa destinavimus documenta salubria magnis expensis ad loca, in quibus propria non potuimus comparere persona, presertim ut libertatem ecclesiasticam, quam ex officio nostre legationis exauctum iri cupimus, pro virili nostra defenderemus, illorum tarnen omnia multi (ut Johannem Herodes predicantem surda aure sprevit) exandire noluerunt, et precipue inter hos magis sunt illi culpandi, qui, postquam a nobis multis fuere condonati gratiis, facultatum nostrarum etiam pecunias a nobis expetere non erubuerunt. Et quod beneficiorum omnium, que contulimus in Germanos, maximum est, quia a decimarum solutione omnem Germanie clerum industria et supputatione nostris liberum et indempnem conservavimus, quas tarnen universalis ecclesie clerus, etiam ipsi domini reverendissimi cardinales exoneraverunt, de quarum auctoritate, quam nobis dictus pontifex Alexander per bullas suas plumbatas denunciaret, commisit, mittirnus vobis earumdem copias impressas, quamquam credamus nos antea vobis misisse, ut eo crebrius ad memoriam reducatis, quam maximo beneficencie munere vos omnes sub nostra legatione prosecuti sumus. Requirimus ergo et paterne hortamur vos omnes, ut sine quavis molestia et difficultate hanc pecuniam ad nos cum presentium latore transmissam curetis, deductis tarnen moderatis" expensis in publicatione jubilei factis, quoniam nostre non sunt dicte pecunie neque cujusvis viventis, nisi eo modo, quo per pontificem, imperium et nos declaratum atque statutum extat. Ergo ad nullum locum (etiam sacrum) de hiis quicquam contulimus aut impresentiarum collatnm iri paciemur; auro enim non placent sacra. Demum mittimus etiam vobis litteras domini reverendissimi et illustrissimi principis domini Coloniensis (fluxere bene quatuor menses) conscriptas, ex quibus considerabitis, quomodo sua excellencia ceterique Romani imperii principes electores per nos hec ita fieri voluerunt, ex quibus etiam potissimum considerabitis argumentum, quod non curamus ea, que nostra sunt, sed potius que domini nostri Jhesu Christi, eo quod tamdiu eas apud nos conservaverimus, ne antea ad vos misimus pro dietis recipiendis pecuniis, sed semper alicujus ex urbe 442 adveutum, ut supra dixi mus, expeetavimus. Preter hec omnia timor etiam nos occupat, ne aliqui post recessum ex Germania nostram sortem super dietam pecuniam mittentes, quisque partem et tunicam de eadem accipiat, cui facto atrocissimo ad mortem inclusive resistere voluimus, ne populus simplex de nobis scandalizetur atque contra sanctum murmuret; servus enim, sciens voluntatem domini sui et non faciens eam, vapulabit plagis multis. In summa omnium, ut breviter concludamus, quicquid in causis vestris aut ecclesiarum vestrarum unquam (postquam ad urbem redieremus) possemus, posse autem multa apud modernum pontificem confidimus, pollicemur vobis omnibus operam benevolentiam, et ubi opus erit, protectionem nostram, plus quod gratis vobis expeditori quam precibus et pretio magnis (equidem vix etiam obtinebitis) apud alios efficere possetis. Et cum hiis bene felicesque valete, quibus omnibus nostrum ad urbem regressum optamus esse commendatissimum. Ex civitate Spirensi, prima Januarii anno M0D0IIIJ•. (get.) Vester bonus amicns Cabd118. Gurcen. legatus. Rijksarchief ia Utrecht; afgedrukt bij Van Asch van Wijck, ArchUf, deel I, bli- 440. — De brief van den aartsbisschop van Keulen, dien Peraudi zegt tegelijk met zijn schrijven naar Utrecht te zenden en die wel vier maanden oud is, zal wellicht de brief van 16 November 1503 zijn. (Hierboven n». 302.) 308. 1504, HAARLEM. — Uittreksel uit eene rekening der St. Bavokerk te Haarlem over het drukken van 600 aflaatbullen. Item meester Hugo die printer te Leyen ghegeven xx st. van de vic copyen, die hy geprint het uut de bullen. Rekening, medegedeeld door Antonius van der Linde, Gêtchichte der Erfindung der Buchdruckkunst, deel I, blz. 210. 309. 1505, DECEMBER 25, DUURSTEDE. — Brief van Frederik van Baden, bisschop van Utrecht, aan den Domdeken Ludolf van Veen, waarbij hü hem vraagt, of de geestelijkheid van Utrecht bereid is om de aflaatgelden aan den gekozen keizer Maximiliaan van Oostenrijk af te staan, zooals Deventer, Kampen en Zwolle reeds gedaan hebben. Van Goits gnaden Prideriek, bisschop tUtrycht, geboren marckgreve van Baden. Den eirbaeren unsen lieven, getruwen raidt meister Ludolph van den Vene, doemdeken unss kereken ten Doem tUtrycht. Eirbaere, lieve getruwe. Als u bewist is tvervolch, dat Willem van Oy van wegen Ro. Ko. M'. gedaen hefft, omme thebben dat afflaetsgelt, dat in unsen gestichte vervallen is, soe ist dat unse drie stede 443 Deventer, Campen ende Swolle hem sulek geit hebben volgen laten, wairomme hij an uns begert hefft, wy an u versueken wolden, offt men dat oik bynnen unsen stadt Utrycht volgen laten wolde; want hy tho Hatteni nae der autwordt verwaehtet, ende en solde nyet gherne vorgevena tUtrycht dairomme komen, twelek wy u in den besten tkennen gheven, omme uns bi desen unsen boden ons entlicke antwordt dairaff the sehryven, de wy hem voirt verwittigen doen moegen. Godtzy myt u. Gegeven in unsen sloite Duerstede, den XXIIJen dach in Decembri, anno etc. quinto. (ffSt) H. HüNDEBEKE. Rijksarchief in Utrecht; afgedrukt bij Van Asch van Wijck, Archief, deel I, blz. 173. 310. 1506, januari 21, duurstede. — Brief van Frederik van Baden,' bisschop van Utrecht, aan het kapittel ten Dom te Utrecht, waarbij hij terugkomt op de vraag van de drie gezanten van Maximiliaan om de aflaatgelden te mogen' in ontvangst nemen. Van Goits gnaden Frederick, bisscop tUtrecht, geboeren marckgreve van Baden. Den eirbaeren unsen lieven vrienden, domdeken ende capittell unser kereken van Utrecht. Eerbare, lieve vriende. Uwen brieff ons nu gesant als van den afflaitsgelden, in onss kereken van Utrecht vergadert sijn, beroerende, soe wn neling unsen doemdeken scrijftelick tkennen gegeven hadden, woe dat wij van Willem van Oy van wegen R°. K°. M*. versocht weren geweest, omme alsulcke gelde, als in den voirss. afflait ofte jubileo in onse kereke van Utrecht vergadert weren, hem over te leveren; begerende unse doemdeken, dat aen onse vijff goitshusen ende oversten onss stadt Utrecht versuecken wolde, ofte sy des tevreden solden wesen, mit tgene dair vorder inne geschiet is; ende oick dat Willem van Oy naederhant van der R°. K°. M'. machtbrieve getoent heeft, in denwelcken die edele unse lieve neven, die greve van tHoern etc, die heer van Poilhem etc. en die voirg. Willem van Oy tsamentlijke ende nyet elck bysunder gemachticht staen; doir welcker macht Willem voirss. begeert heeft, hem die gelden to leveren, ende soe gij dan nyet gemereken en kunnen, dat Willem voirss. die gelden allene sonder die ander twee mit hem gemachticht, mits dier machten genoicht gemachticht sij, die gelden te boeren, uut oirsake die R°. K°. M'. dairuut nemen mochte, alse hem sulx nyet allene bevolen te hebben etc.; ende oick, soe gij verstaen, wij van den cardinaill ende legait etc. beveell hebben dat derden dell te ontfangen, mit verderen redene in uwen scryften begrepen; en kunnen gij die gelden nyemant overleveren, 444 begerende dairomme van ons unse meninge dairop te weten; woedat wair is, dat die edele unse lieve neven die grave van tHoern etc, die heer van Polhem etc. ende Willem van] Oy, als wij. tot Hattem ter dachvaert warén, voirhielden ende tkennen gaven, dat zij van R°. K°. M'. beveell hadden, die'afflaitsgelden in unsen gestichte te vorderen ende te ontfangen, dairop sü uns hoere beveell toenden; ende soe Bij in anderen noitlijke saken nae der R°. K°. M*. reisen mosten, deden zij Willem van Oy beveell, nyet allene in dier, mer oick in anderen saken, dairinne sij tsamentlyke van R°. K°. M'. geordiniert weren, dat hij die afflaitsgelden allene nae vermoegen hoerre commissie vorderen ende ontfangen solde, ende lieten hem dairop de R°. K>. M*. quytancien, dairmede hij die afflaitsgelden in unsen lande van Overysell ontfangen heeft, twelcke wij alle holden onsen domdeken en. vicarijs, die dair mede bij waeren, alsoe geschiet te wesen noch waill voirstait ende innedachtich is. Vorder als gij schrijven, dat wij beveell ende commissie van den cardinaill ende legait etc. hadden, dat derdendeell van den afflaitsgelden te ontfangen etc, is wair, dat wij mitten anderen commissarien, voir ende nae, insunderheit commissie ende beveell gehadt hebben, dat derdendeell inne te vorderen ende te ontfangen, dat vrij oick soe aldair doir onsen raden doen vorderen hebben, twelck oick van u up die tijt affgeslagen werdt; ende want dan nu die R°. K°. M'. omme alle tgelt, dat dair is, doit vorderen ende oick die cardinail . . . . ., solde uns swaer ende lastich wesen, mit onwille ende ongenade der R°. K0.. M\ dat derden deell dairaff te vorderen, gelijck gij dat selves waill overleggen kunnen; twelck wij u soe in den besten tkennen geven. Got zij mit n. Gegeven op unsen slote tot Dnerstede, upten XXJ™ dach in Januario anno etc. VJto. {get.) Steotabs. Rijksarchief in Utrecht; afgedrukt bij Van Asch van Wijck, Archief, deel I, blz. 176. 811. 1506, (april?), Groningen. — Uittreksel uit deGroningschekromjk van Sicke Beningha over het openbreken en ledigen van eene kist van den aflaat van 1501 door den magistraat tegen den wil der geestelijkheid, ten einde de hongerige armen en onbetaalde soldaten te helpen. Van dat ajtaetsgelt ende den anslach toe Dorckwart uiter aflaetskiste namen. De stadt, als se dus uitgeoorlooget weeren, en de borgeren heel en al moede weeren, soo stondt de raedt in grooter last mitten knechten, de sy noch hadden, om de toe voorsolden. Soo lach daerbinnen noch eene marckelijcke groote summa van den aflaetsgeldt, dat in den jaere van vyftynhondert en eene van den Stoele van Romen by eenen 445 cardinael, geheeten Raimundes, hijr 'in Nederlandt geschicket en gesant was mit costelijcke bullen en brieven van den hilligen Vader den paus Innocentius, inholdende onder anderen, dat sich niemant des geldes solde onderwinden noch handen daeran slaen by poene der maledictie ende des paus ban, en niemant daervan te absolveeren, daer (1. dan?) onse hillige vader den paus binnen Roomen te versoecken, en dat geit anders niet toe verbesigen dan den Turck mede weder toe staen, daer de aflaeten principaelijcken om weren uitgesandt. Soo hebben de Raet en booven (!) buiten consent en volboert der cleresie en geestlijckheyt, binnen Gronningen mit gewelde de kiste opengeslaegen en dat geit daer uitgenoomen, en daer notarien en getuigen bygenoomen, woe voele gelts sy daer uitnamen, en meenden dat daer weder by toe brengen, als se ersten conden. En toe deser kiste weeren 3 sleutelen: de eene hadde de bisschop van Utrecht, den ander hadden de pastooren en geestljjckheit binnen Gronningen, en den darden had den raet. Ende dit gewaldt solveerden sy, dat se dat activa conscientia mochten doen in oere uiterste noot om reddinge oeres lyves en goedts, dat een excusatie was en ontschuldinge, want er anders geldes en goets, gelts en sulvers, gemuntet en ongemuntet genoech was: de des meesten hadden, wolden daer minsten toe doen; men ist wal gedaen, dat compt noch toe vinden. Ick geloove, dat de laeste penninck van desen gelde nimmer daer weder by koomen sall. En mit desen gelde worden de arme inwooneren en borgeren toevreeden gestelt; want in elcke clute worden geramet vier borgeren, de dat geit mede mitten rentmeester ontfengen, en coften daer haever mede, want daer noch redelijck binnen der stadt was. Soo deden se daer elck wat van om broot van toe backen en gorte toe maecken, oec sommige om geit, eendeels schreeven seet em op, den armen wort vergeeves gedaen. Desgelyx deelden sy oock geit om, daer se den hoop een weynich mede stilden. Doch dat halp weinich; der murmureeringe bleef allijck groot, want daer was groot commer binnen der stadt. Doch wort mitten gelde geloont en versoldet de crychesknechten. Als de knechten nu versoldet weeren, soo maeckeden se eenen anslach nae de brugge, de oover dat Reitdiep was tusschen Aduart en Selwert, en meenden de van Aduart uit te locken en toe voorslaegen, en gingen liggen in 't voorwarek toe Dorckwart op den Saterdach voor Judica. Sicke Beningha, Chronickel der Vrietcher Landen en der Stadt Groningen, uitgegeven door Brouërius van Nidek, Analecta medii aevi, deel I, blz. 158 en 159 (Amsterdam 1725). — Schotanus (Geschiedenis van Friesland, 1658, blz. 518) vermeldt hetzelfde, blijkbaar naar Beningha's verhaal. — Sicke Benninge was in 1506 raadsheer aan 't Hof te Groningen, dus tijdgenoot en toeschouwer. Het feit moet vóór 1 Mei 1506, vermoedelijk in April, voorgevallen zijn, naar mij de heer Mr. J. A. Feith. in leven rijksarchivaris te Groningen, verzekerde. 446 312. 1506, juli 11, doetincheh. — Acte van Karei, hertog van Gelderland, waarbij hij verklaart eene aflaatkist te Doetinchem geledigd te hebben, bevattende 180 gulden, en plechtig belooft, ook namens zijne opvolgers, die som later weer te geven. Wy Kairle, van der gnaden Gaitz hertouge van Gelre etc. ind greve van Zutphen, doin kondt: Alsoe wy nu om beschudde ind bescherm onss vaderlicken erffz, dat ons mit gewalt affgedrongen wordt, baven mennichfoldige erbiedonge wy ons to meer tyden erbaden hebben then rechten of then reden to verblyven by allen kurfursten ind fursten des rycks, twelck ons nyet heefft erfaeren moigen, dat afïlaitzgelt bynnen onser stat Dotinehem wesende uyt der kysten hebben doin halen, twelck sich dreght ther sommen van iclxxx enckel galden van gewicht. Asdan idt selve geit tot bescherm der kerstenheit tegen die ongelovigen om Gade in die kysten gelacht is, bekennen wy hertouch vurscr. vur ons, onse erven ind naekomelingen, dat wy tot gesynnen onss alreheylichsten vaders des pauws, om mit denselven pennyngen onsen helygen geloven ind kerstenheit to beschermen, dairtoe zy ordiniert syn, onder onser furstlicher eren, truwen ende gelaifft hebben ende gelaven, sulcke vurscr. somme uyt onsen eygen properen rhenten, domeynen, schattongen, byercbyzen off opkomingen, nyet dairvan uytgescheiden, in dieselve stede to leggen ind to betalen; want wy onse ind onser dienre zielen ind conscientien hiemyt in geenrewys wolden besmetten noch besweren; ind willen sulx oick onsen amptluyden, rentmeisteren, schatmeisteren ind allen onsen dienren voir all uytgericht ind betailt hebben, nyettegenstaende enigen bevell wy hyrtegen gegeven mochten hebben; want sulx onse will ind meynonge is nu asdan, ind alsdan als nu; allet sonder argelist. Oirkonde des hebben wy hertouch vurscr. onsen segell van onser rechter wetenheit vur ons, onse erven ind nakomelingen aen desen brieff doin ind heiten hangen. Gegeven int jair onss Heren Vc ind sess op satersdach post translationis Marie anno etc. sexto. Charles. Rijksarchief in Gelderland in Veertien registers, Lib. VIII, fol. 71; afgedrukt bij I. A. Nijhoff, Gedenkwaardigheden Vit de geschiedenis van Gelderland, deel VI, l=te stuk, blz. 365 en 366. — Nijhoff doet opmerken, dat post translationis Marie blijkbaar eene fout is voor post translationis Martini. 318. 1506, Juli 21, zutphen. — Acte van Karei, hertog van Gelderland, waarbij hjj verklaart eene aflaatkist te Zutphen geledigd te hebben, bevattende 918 gulden, en plechtig belooft, ook namens zijne opvolgers, die som later weer te geven. Wy Kairle, van der gnaden Gaitz, hertouge van Gelre etc., ind greve van Zutphen, doen kondt: 447 Alsoe wy nu om beschudde ; dat afflaetzgelt, bynnen onser stat Zutphen wesende, uyt der kysten hebben doen haelen; twelck sich gedreight ther sommen van negenhondert in achthien enckel gulden ad twee Horensch gulden. Alsdan id selve geldt tot bescherm der kerstenheit Gegheven in den jair onss Heren duysent vyffhondert ind sess op Guesdach post Margarete virginis. Charles. Kerkelijk archief;te Zutphen; vermeld naar een afschrift van het rijksarchief in Gelderland door I. A. NijhofT, Gedenkwaardigheden van Gelderland deel VI I»'« sluk, bli. 367; afgedrukt bij P. Fredericq, La question des indulgences dans les Pays-Bas au commencement du XVJe siècle, in de Bulletins de VAcad. roy. de Belgique, 3de reeks, deel XXXVII, 2hnn vn.n Risan^rnnl wv Aen den bisschop van Metz xxv [ ^^P'" hatijn. » n ' » » Tallen xxv „ „ „ „ Verduyn xxv » » » n Amyens xxv Aen de dekens int aertsbisdom van Mechelen: Aen den deken van de kerstenheyt tot Lueven lx latijnsche, in duytsche c, int walsche c. Aen den deken van Thienen, latijnsche c, duytsche c, walsche c. Aen den deken van Diest, latijnsche lx, duytsche cl. Aen den deken van Leeuwe bij Halle 1 latijnsche, duytsche cl, walsche 1. Aen den deken van de kerstenheyt van Aelstl latijnsche, duytsche 1. Aen den deken van Gheertsberge 1 latijnsche, duytsche 1. Aen den deken van Nynoven 1 latijnsche, duytsche 1. Aen den deken van Vilvoorden 1 latijnsche, duytsche 1. Aen den deken van Rouse 1 latijnsche, duytsche 1. Aen den deken van Bruesel c latijnsche, duytsche c. Noch gegeven ende gedistribueert aen diversche persoonen ontrent iiic latijnsche ende duytsche ende walsche iiiic. De reste van de exemplaren, die gedruct sijn geweest, zal men bevinden te mynen huyse. Ende is te noteren, dat aen alle die bisschoppen, dekens ende andere persoenen voerengenoempt zijn gescreven besundere brieven, die zijn onderteeckent geweest by mynen voirs. eerw. heere den vicarys generael ende gecasseteert met zijn cassette. (Op den achterkant:) Aengaende het jubilee van Mechelen. Stadsarchief te Mechelen. 633 437. 1694, maart 6, 's HEKTOGENBOSCH. — Aflaatbrief door Ghisbertus Coeverincx., vicaris generaal van 'b Hertogenboscb (later gekozen bisschop van Deventer), verleend aan Nicolaas Egchberti, woonachtig te Hemert, om hem volle absolutie te schenken aangaande zijn verkeer met zijne dienstmeid Cornelia de Spranghe. Ghisbertus Coeverincx, vicarius generalis Buscoducensis, a capitulo, sede vacante, deputatus, universis et singulis praesentes nostras literas visuris, salutem in Domino. Notum facimus, quod nos . . . praesentem constitutum coram nobis Nicolaum Egchberti, incolam villae de Hemert, dioc. Buscoducensis, declarantem et fatentem verum esse, quod ipse, existens homo uxoratus, quandam Corneliam, filiam Theodorici de Spranghe, mulierem solutam, ancillam suam domesticam, diversis vicibus carnaliter cognovit, nescivisse tamen se illam impraegnasse, eo quod dicta Cornelia, uti referri audivit, se a diversis aliis ante et post carnaliter cognosci permisit, petentem ab hoe a nobis absolutionem sibi impendi et salutarem indici poenitentiam; ab hujusmodi adulterio misericorditer in Domino absolvimus, indicta inde ei poenitentia salutari. In cujus rei fidem et testimonium sigillum officialatus curiae Buscoducensis praesentibus duximns subinprimendum. Datum Buscoducis, anno de nativitate Domini MXVC nonagesimo quarto, mensis vero Martii die quinta- Mart. Bardoul scripsit. Afgedrukt als Bijlage F bij Kist, Pauselijke aflaathandel in Nederland in het Archief voor kerkelijke geschiedenis (1829), deel I, blz. 236. — Over Coeverincx, zie W. C. Ackersdijck in hetzelfde Archief (1831), deel III, blz. 427, 428. 438. 1599, MEI 19, ROME. — Bnl van Clemens VTLT over het aanstaande jubeljaar 1600. Clemens episcopus, servus servorum Dei, universis fidelibus. Annus Domini placabilis, annus remissionis et veniae, dies aeternae salutis adveniunt ad redimenda peecata, ad salvandas animas. Annus jubilaei adest, tanto majori gaudio celebrandus, quanto expressius suam primariam originem repraesentat. Nam quemadmodum veteri traditione et majorum monumentis testatum est, antiquissimo Romanae ecclesiae instituto per decurrentes saeculorum aetates, hoe est, singulis centenis annis a Christi natali amplissimae peccatorum indulgentiae et remissiones propositae erant iis, qui sacra beatorum apostolorum limina pie ac devote visitarent. Quam sane vetustam institutionem anni centesimi non vana gentilium superstitione, sed religioso eultu et christianorum concursu Romae celebrandi Bonifacius VIII suo apostolico decreto ad certitudiuem praesentium et memoriam futurorum confirmavit, ac Heet alii pontifices, qui postea secuti sunt, intra angustiores limitesjubilaei spatium contraxerint, ipsa tamen centenarii anni celebratio, ob antiquae 634 traditie-nis primordia, inprirnis insignis non immerito existimatur. Et rerera divino consilio factum videtur, ut postremo cujusvis saeculi anno universi christiani ad Petri sedem et ad fidei Petram, tanquam filii ad Patrem et oves ad Pastorem summum confluant, ut unius Pastoris atque unius ovilis unitas appareat, et unius fidei splendor latius elucescat, membra quoque suo visibili capiti tanto arctius charitatis glutino connexa mundus agnoscat. Hunc ergo annum evangelizamus, omnesque hortamur, ut sacro potissimum jubilaei tempore convertatur unusquisque a via sua mala et revertatur ad Dominum in corde puro et conscientia bona et fide non ficta. Dum vero omnes fideles ad jubilaei celebritatem invitamus, acerbissimi doloris sensu commovemur, recogitantes, quam multae nationes se a Romana ecclesia absciderint, quae proximo superiori centenario, nobiscum unanimes et cum consensu ambulantes, illius jubilaei annnm celebrarunt, pro quorum salute vitam nostram ac sanguinem, si opus esset, libentissime effunderemus. At vos interea, filii obedientes et catholici, a Deo et a nobis benedicti, venite, ascendite ad locum, quem elegit Dominus, ad spiritualem Sion et Hierusalem sanctam, unde ab exordio nascentis ecclesiae lex Domini in omnes gentes derivata est. Hic fidei Petra, hic fons sacerdotalis unitatis, hic incorruptae veritatis doctrina, hic claves regni coelorum, bic summa ligandi atque solvendi potestas, hic denique thesaurus ille inexhaustus indulgentiarum, cujns custos et dispensator est Romanus pontifex, qui eas potissimum distribuit anno sancti jubilaei, cujus fructus uberrimi sunt, quod animae a vinculis peccatorum e jugo diabolicae servitutis absolvuntur divina sacramentorum efficacia et dimissis debitis ac poenis in adoptdonem filiorum Dei et ad coelestis regni haereditatem et paradisi possessionem admittuntur. Nos igitur jubilaei celebrationem in annum proximum millesimum sexcentesimum a vigiliis nativitatis Domini nostri Jhesu Christi inchoandam et per totum annum ipsum finiendam indicimus. Quo anno durante omnibus fidelibus vere poenitentibus et confessis, qui beatorum Petri et Pauli apostolorum basilicas, et sancti Joannis Lateraneusis, ac sanctae Mariae Majoris de Urbe ecclesias semel saltem in die per triginta continuos aut intermissos dies, si Romani vel incolae Urbis fuerint, seu per quindecim dies, si fuerint peregrini aut alias externi, devote visitaverint et pro christiani populi salute pias ad Deum preces effuderint, plenissimam omnium peccatorum suorum indulgentiam, remissionem ac veniam impartimur. Et quoniam aliqui, morbo vel alia causa legitima impediti, qui iter ingressi sunt, premissa implere nequeunt, eosdem vere poenitentes et confessos praedictae indulgentiae fieri participes volumus. Vos autem, venerabiles fratres, patriarchae, primates, archiepiscopi, episcopi, adducite fideles ad fidei Petram; docete eos, quemadmodum ad salutares indulgentias consequendas, in animo contrito et in spiritu humilitatis assiduis orationibus et jejuniis caeterisque 635 pietatis operibus seipsos praeparare atque exercere debeant, et qui habent substantiam hujus mundi, fratrum suorum pauperum inopiam sublevent; admonete etiam eos, ut orent pro regibus et prineipibus christianis, ut quietam et tranquillam vitam agamus et pax et concordia perpetuo eonservetur; postremo docete eos, cum sanctam peregrinationem susceperint, qua modestia, qua devotione, qua fraternae pacis observantia lucere eos oporteat, ut sint Christi bonus odor in omni loco. Praebete autem vos ipsos fratres exemplum bonorum operum. Hortamur quoque imperatorem, reges ac principes catholicos, utepiscoporum vigilantiam adjuvent, ut peregrini tutis incedant itineribus, sed hospitalibus et publicis hospitiis amanter excepti cum gaudio in patriam revertantur. Datum Romae 1599, 14 Kal. Junii. Amort, De origine, progressu, valore ac fructu indulgentiarum (1735), pars I, sectio III, blz. 109—110. AANHANGSEL. Wat de pauselijke aflaatbrief iu onzen tijd voor de Nederlanden geworden is, kunnen wij opmaken uit de volgende stukken: Aflaatbrief van Paus Gregorius XVI. {Rome, 14 November 1845.) Johannes Baptista Philippus Lesbroussart, ejusdem uxor Maria Josepha De Waele necnon Augustinus Giron, provoluti ad pedes Sanctitatis Vestrae, petunt humiliter pro indulgentia plena in articulo mortis sibi, omnibus descendentibus et quinquaginta personis ad voluntatem designandis. Annuimus pro gratia. Gbbg. XVI. (Afschrift, dat mij verstrekt werd door wijlen den heer Giron, eersten voorzitter van het Verbrekingshof te Brussel, zoon van mevrouw Lesbroussart uit een eerste huwelijk met zijnen vader Giron.) De echtgenooten Lesbroussart hadden te Rome in 1845 dezen aflaatbrief bekomen en eene groote gift daarvoor gedaan. Tegelnk met den aflaatbrief was hun een vijftigtal gedrukte formulieren, die zij naar believen konden invullen, ter hand gesteld, van den volgenden inhoud: ihduxgence pléniére au moment Dl la moet. (Kleine houtgravure verbeeldende Jezus aan het kruis.) Par rescrit du 14 9bre 1845. notre st. père le pape gkégoire XVI accorde a Mr. Jean Baptiste Philippe Lesbroussart, a son épouse Marie Joseph (sic) de Waele et a Auguste Thèodore Giron, une indulgence plénière, a gagner au moment de la mort par eux et par leurs parente et alliés jusqu'au troisième degré inclusivement, et par 50 autres fideles a designer par eux. N» M Le 184 (Afgeschreven naar het gedrukte exemplaar, dat mij door den heer Giron afgestaan werd en nog in mijn bezit is.) 637 Aflaatbrief van paus Pius IX. (Rome, 15 Februari 1867.) Loosveldt, Adolphe, humblement prosterné aux pieds de Votre Sainteté, vous supplie de vouloir lui accorder une indulgence plénière avee la bénédiction apostolique le jour auniversaire de son baptême, de sa première communion, de son engagement au bataillon et in articulo mortis, tant pour lui que pour sa familie jusqu'au 3e degré. Pro gratia in forma Ecclesiae confecta. Pius P. P. IX. (Fransche vertaling, in 1899 voor mij afgeschreven door Dr. Gustaaf Lefevre destijds student aan de hoogeschool van Gent, naar het onder glas ingelijste stuk hangende te Tielt (West-Vlaanderen) in het huis van de weduwe Hendrik Loosveldt, geboren Lucia Callewaert. Haar echtgenoot Hendrik was de broeder van Adolf, die eerst als zouaaf van den paus te Rome gediend had en te Zanzibar (Oost-Afrika) den 19 Maart 1880 aan de koorts gestorven is als zendeling van Mgr. Lovigerie). Ten slotte volgt hier nog de allerlaatste pauselijke bul voor den grooten jubelaflaat, uitgevaardigd door paus Leo XIII. (Rome, 11 Mei, 1899.) Leo episcopus, servus servorum Dei, universis christifidelibus praesentes litteras inspecturis salutem et apostolicam benedictionem. Properante ad exitum saeculo, quod, annuente Deo nos ipsi prope totum emensi vivendo sumus, animum volentes induximus rem ex instituto majorum decernere, quae saluti populo christiano sit, ac simul curarum nostrarum, qualescumque in gerendo pontificatu maximo fuerint, extremum velut vestigium ostendat. Jübii.aeüm magnum dicimus, jam inde antiquitus in christianos mores inductum, decessorumque nostrorum providentia sancitum: quem tradita a patribus consuetudo Annum sanctum appellat, tum quod solét esse caeremoniis sanctissimis comitatior, tum maxime quod castigandis moribus renovandisque ad sanctitatem animis adjumenta uberiora suppeditat. Testes ipsi sumus quanto opere is ad salutem voluit, qui postremo actus est ritu solemni, nobis videlicet adolescentibus Leone X1T pontifice maximo, quo tempore magnum tutissimumque religioni publicae theatrum Roma praebuit. Memoria tenemus ac videre propemodum etiam nunc videmur peregrinorum frequentiam: circumeuntem templa augustissima, disposito agmine, multitudinem: viros apostolicos concionantes in publico: celeberrima Urbis loca divinis laudibns personantia: pietatis caritatisque exempla edentem in oculis omnium, magno cardinalium comitatu, pontificem. Cujus recordatione memoriae ex temporibus iis ad ea, quae nunc sunt, mens acerbius revocatur. Earum quippe rerum quas diximus, quaeque 638 si in luce civitatis, nulla re impediente, peragantur, mire alere atque incitare pietatem popularem solent, nunc quidem, mutato Urbis statu, aut nulla facultas est, aut in alieno posita arbitrio. Utcumque sit, fore confidimus, ut salubrium consiliorum adjutor Deus volontati huic nostrae, quam in ejus gratiam gloriamque suscepimus, cursum prosperum ac sine offensione largiatur. Quo enim spectamus, aut quid volumus? Hoe nempe unice efficere homines, quanto plures nitendo possumus, salutis aeternae compotes, hujusque rei gratia morbis animorum ea ipsa, quae Jesus Christus in potestate nostra esse voluit, adhibere remedia. Atque id a nobis non modo munus apostolicum, sed ipsa ratio temporis plane videtur postulare. Non quod recte factorum laudumque christianarum sit sterile saeculum: quinimo abundant, adjuvante Deo, exempla optima, nee virtutum genus est ullum tam excelsum tamque arduum, in quo non excellere magnum numerum videamus; vim namque procreandi alendique virtutes habet christiana religio divinitus insitam, eamque inexhaustam ac perpetuam. Verum si circumspiciendo quis intuetur in partem alteram, quae tenebrae, quantus error, quam ingens multitudo in interitum ruentium sempiternum! Augimur praecipao quodam dolore, quotiescumque venit in mentem quanta pars christianorum, sentiendi cogitandique licentia deliniti, malarum doctrinarum veneno sitienter hausto, fidei divinae in se ipsi grande munus qnotidie corrumpant. Hinc christianae taedium vitae, et late fusa morum labes: hinc illa rerum, quae sensibus percipiantur, acerrima atque inexplebilisappetentia, curaeque et cogitationes omnes aversae a Deo, hu'mi defixae. Ex quo fonte teterrimo dici vix potest quanta jam in ea ipsa, quae sunt civitatum fundament», pernioies influxit. Nam contumaces vulgo spiritus, motus turbidi popularium cupiditatum, caeca pericula, tragica scelera, nihil denique sunt aliud, si libet caussam introspicere, nisi quaedam de adipiscendis fruendisque rebus mortalibus exlex atque effrenata decertatio. Ergo interest privatim et publice, admoneri homines officii sui, excitari consopita veterno pectora, atqne ad studium solutis revocari quotquot in singulas prope horas diserimen temere adeunt pereundi, perdendique per socordiam aut superbiam coelestia atque immutabilia bona, ad quae sola nati sumus. Atqui huc omnino pertinet annus sacer; etenim per id tempus totum Ecclesia parens, non nisi lenitatis et miserieordiae memor, omni qua potest ope studioque contendit, ut in melius humana consilia referantur, et quod quisque deliquit, luci emendatrix vitae poenitentia. Hoe illa proposito, multiplicata obsecratione auctaque instantia, piacare nititur violatum Dei numen, arcessere e caelo numerum divinorum copiam: lateque reclusisgratiaetbesauris, qui si sibi sunt ad dispensandum commissi, vocat ad spem veniae nniversitatem christianorum, tota in eo ut reluctantes etiam voluntatis abundantia quadam amoris indulgentiaeque pervincat. Quibus ex rebus 639 quidni expeetemns fructus uberes, si Deo placet, ac tempori accommodatos? Augent opportunitatem rei extraordinaria quaedam sollemnia, de quibus jam, opinamur, satis notitia percrebuit: quae quidem solemnia excessum undevicesimi saeculi vicesimique ortum quodammodo consecraverint. Intelligi de honoribus volumus Jesu Christo Servatori medio eo tempore ubique terrarum habendis. Hac de re excogitatum privatorum pietate consilium laudavimus libentes ac probavimus: quid enim fieri sanctius aut salutarius queat? Quae genus humanam appetat, quae diligat, quae speret, ad quae tendat, in unigenito Dei Filio sunt omnia: is enim est salus, vita, resurrectie- nostra: quem veile deserere, est veile funditus interire. Quamobrem etsi nunquam silet, imo perpetua viget omnibus locis ea, quae'Domino nostro Jesu Christo debetur, adoratio, laus, honor, gratiarum actio, tamen nullae gratiae nullique honores possunt esse tanti, quin longe plures ei debeantur longeqne majores. Praeterea num paücos saeculum tnlit immemori ingratoque animo, qui divino Servatori suo pro pietate contemptum, pro beneficiis injurias referre consueverint? Certe ipsa ab ejus legibus praeceptisqne vita discrepans plurimorum argumento est flagitiosae ingratissimaeque voluntatis. Quid quod de ipsa Jesu divinitate arianum scelus nott semel renovatum nostra vidit aetas? Macti itaque animo, quotquot populari incitamentum pietati consilio isto novo pulcherrimoque praebuistis; quod tamen ita efficere oportet, nihil ut jubilaei curriculum, nihil statuta solemnia impediat. In proxima ista catholicorum hominum significatione religionis ac fidei id quoque propositum inerit, detestari quaecumque impie dicta patratave memoria nostra sint, deque injuriis, augustissimo Jesu Christi numini praesertim publice illatis, publice satisfacere. Nunc autem, si vera quaerimus, genus satisfaetionis maxime optabile et solidum et expressum et innstum notis veritatis illud omnino est, deliquisse poenitere, et pace a Deo veniaque implórata, virtutum officia aut impensius colere aut intermissa repetere. Cui quidem rei cum tantas habeat annus sacer opportunitates, quantas initio attigimas rursus apparet oportere atque opus esse, ut populus christianus accingat se plënus anima ac spe. Quapropter sublatis in coelum oculis, divitem in misericordia Deum enixe adprecati, ut votis inceptisque nostris benigne annuere, ac virtute sua illustrare hominum mentes itemque permovere animos pro bonitate sua velit; Romanorum pontificum decessorum nostrorum vestigia sequenti, de venerabilium fratrum nostrorum S. R. E. cardinaliüm assensu, universale maximumque jubilaeum in hac sacra Urbe a prima vespera Natalis Domini anno millesimo octingentesimo nonagesimo nono inchoandum, et ad primam vesperam Natalis Domini anno millesimo noningentesimo finiendum, auctoritate omnipotentis Dei, beatorum apostolorum Petri et Pauli ac nostra, quod gloriae 640 divinae, animarum saluti, ecclesiae incremento bene vertat, indicimus per has litteras et promulgamus, ac pro indicto promulgatoque haberi volumus. Quo quidem jubilaei anno durante, omnibus utriusque sexus christifidelibus vere poenitentibus et confessis sacraque communione refectis, qui beatorum Petri et Pauli, item Sancti Joannis Lateranensis et Sanctae Mariae Majoris de Urbe basilicas, semel saltem in die per vigenti continuos aut interpolatos dies sive naturales sive ecclesiasticos, nimirum a primis vesperis unius diei ad integrum subsequentis diei vespertinum crepusculum cumputandos, si Romae degant cives aut incolae: si vero peregre venerint, per decem saltem ejusmodi dies, devote visitaverint, et pro ecclesiae exaltatioue, haeresum extirpatione, catholicornm principum concordia, et christiani populi salute pias ad Deum preces effuderint plenissimam peccatorum suorum indulgentiam, remissionem et veniam misericorditer in Domino concedimus et impertimus. Quoniamque potest convenire nonnulla, ut ea, quae supra praescripta sunt, exequi, etsi maxime velint, tamen aut nullo modo aut tantummodo ex parte queant, morbo scilicet aliaque causa legitima in Urbe aut ipso in itinere prohibiti; idcirco nos piae eorum voluntati, quantum in Domino possumus, tribuimus, ut vere poenitentes et confessione rite abluti et sacra communione refecti, indulgentiae et remissionis supradictae participes perinde fiant, aesi basilicas, quas memoravimus, diebus per nos definitis reipsa visitassent. Quotquot igitur ubique estis, dilecti filii, quibus commodum est adesse, ad sinum Roma suum vos amanter invitat. Sed tempore sacro decet catholicum hominem, si consentaneus sibi esse velit, non aliter versari Romae, nisi fide christiana comité. Propterea posthabere nominatim oportet leviorum profanarumque rerum intempestiva spectacula, ad ea converso potius animo, quae religionem pietatem que suadeant. Suadet autem imprimis, si alte consideretur, nativum ingenium Urbis, atque ejus impressa divinitus effigies, nullo mortalium consilio, nulla vi mutabilis. Unam enim ex omnibus Romanam Urbem ad numera excelsiora atque altiora humanis delegit, sibique sacravit Servator bumani generis Jesus Christus. Hic domicilium imperii sui non sine diuturna atque arcana praeparatione constituit: hic sedem vicarii sui stare jussit in perpetuitate temporum: hic caelestis doctrinae lumen sancte inviolateque custodiri atque hinc tanquam a capite augustissimoque fonte in omnes late terras propagari voluit, ita qnidem ut a Christo ipso dissentiat quicumque a fide Romana dissenserit. Augent sanctitudinem ovita (?) religionis monumenta, singularis templorum majestas, principium apostolorum sepulchra, hypogea martyrum fortissimorum. Quarum rerum omnium qui probe sciat excipere voces, sentiet profecto non tam peregrinari se in civitate aliena, quam versari in sua, ac melior, adjuvante Deo, discessurus est quam venerit 641 Ut autèm praesentes litterae ad omnium fidelium nötitiam facilitate (!) pèrveniant, volumus earum exemplis etiam impressis, manu tamen alicuius notarii publici subscriptis ac sigillo personae in ecclesiastica dignitate constitutae munitis, eamdem prorsus adhiberi fidem, quae ipsis praesentibus haberetur, si forent exhibitae vel ostensae. Nulli ergo hominum liceat hanc paginam nostrae indictionis, promulgationis, concessionis et voluntatis infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si qnis autem hoe attentare praesumpserit, indignationem omnipotentis Dei ac beatorum Petri et Pauli apostolorum eius se noverit incursurum. Datum Romae apud Sanctum Petrum, anno incarnationis Dominicae millesimo octingentesimo nonagesimo nono, quinto Idus Maii, pontificatus nostri anno vicesimo secundo. C. Card. Aloisi Masella Pro-Dat. A. Card. Macchi. Visa De Cüeia J. De Aquila e Vicecomitibus. Loco >fc Plumbi Reg. in Seer et. Brevium. J. Coöhoniüs. Anno a nativitate Domini millesimo octingentesimo nonagesimo nono, die undecimo Maii, festo Ascensionis Domini nostri Jesu Christi, pontificatus sanctissimi in Christo Patris et domini nostri Leonis divina providentia papae XIII, atono vicesimo secundo, praesentes litteras apostolicas in atrio sacrosanctae basilicae Vaticanae de Urbe, adstante populo, legi et solemniter publicavi. Ego Joseph De Aquila e vicecomitibus, abbreviator de Curia. Revue canonique, 3"» année, n°. 1 (Nov. 1899), blz. 59—64. Terwijl de aflaathandel in de Nederlanden aldus zoo goed als uitgestorven schijnt, blijft hij nog in zijnen middeleeuwschen vorm bestaan in Spanje, waar nog altijd de Bulla Cruciatae van Julius II door al zijne opvolgers tot heden toe op regelmatige termijnen uitgevaardigd wordt. Deze Spaansche aflaathandel brengt jaarlijks ongeveer drie millioen pesetas op, zooata Prof. Diendorfer getuigt in een leerrijk artikel in de nieuwste uitgave van Weltzer en Welte's RömischKatholisches Kirchen-Lexicon, dat in zijn geheel vertaald is door Historicus in het werkje: De Kruis- en Compositiebul (met facsimile's), eene bijdrage tot de kerkelijke financiën in Spanje (Rotterdam 1898). Men vindt daar facsimile's van drie gedrukte Spaansche aflaatbrieven, uitgevaardigd door Don Antolin, die de volgende titels voert: „Titularis kardinaal-presbyter door Gods genade van S*. Augustinus te Rome, 41 642 Monescillo y Viso, aartsbisschop Tan Toledo, primaat van Spanje, patriarch van de West-Indiè'n, groot-kapelaan van Z. M. den Koning van Spanje, groot-kanselier van Castilië, ridder-grootkruis van de koninklijke hooge orde van Spanje van Karei III en van de Amerikaansche orde van Isabella de katholieke, senator van het koninkrijk, commissaris-generaal van den heiligen aflaat voor alle rijken van Z. M. den Koning." Deze hooge aflaatcommissaris zegt te handelen in naam van Zijne Heiligheid den paus Leo XIII, ingevolge eene aflaatbul van 17 Mei 1890. (Voor breedvoeriger inlichtingen verwijs ik nog naar het standaard werk van H. Ch. Lea, AHistory of Auricular Confmion and Indvlgencea in the Lotin Ghurch, vol. III, Part II, Indulgences (Philadelphia 1896), waar ook enkele facsimile'3 van hedendaagsehe Spaansche aflaatbrieven te vinden zijn.) CHRONOLOGISCHE LIJST DER STUKKEN. Blz 1. 1300, Februari 22, Rome. — Bul van paus Bonifacius VIII over het jubilaeum en de daaraan verbondene aflaten. (Antiquorum habet fida relatio) 1 2. 1300, Rome. — Uittreksel uit de gelijktijdige Annales Gaudenses van den Gentschen minderbroeder over den aflaat van het jubeljaar. (Per totum istum) 2 3. 1300, Doornik. — Uittreksel uit de kronijk van den tijdgenoot ^Egidius Li Muisis, abt van St. Maarten te Doornik, over den jubelaflaat en over zijne bedevaart naar Rome te dier gelegenheid. (Et ante annum) 2 4. 1300, Rome en de Nederlanden. — Uittreksel uit den Spiegel Hütoriael van den tijdgenoot Lodewijk van Velthem, die zich ongunstig uitlaat over de bedevaart van het jubeljaar naar Rome. (In ,t ander jaer) 3 5. 1300. — Uittreksel uit de Annales van Meyerus over den aflaat van het jubeljaar en uit de kronijk van Despars over graaf Gwijde van Vlaanderen, zijne zonen en ridders, allen gevangen en daardoor belet naar Rome den jubelaflaat te gaan winnen. (Twijledat) 3 6. 1306, Mei 27, Rome en Mechelen. — Uittreksels uit de uitgaven aangaande aflaten gedaan te Rome door Meester Bachterhalle, die vóór het pauselijk Hof de zaken der stad Brugge moest verdedigen. (Item pro dicto) 4 7. Omstreeks 1330, Antwerpen. — Ongunstig oordeel van Jan van Boendale in Jans Teestye over de aflaten. (Die papen oec) . . 4 8. Omstreeks (1340?) — Sterke afkeuring der aflaten door Jan de Weert in zijnen Nieuwen Doctrinael ofte Spieghel der Sonden. (Desen selven graet) . . 4 9. 1343, Januari 27, Avignon. — Bul van Clemens VI, het jubilaeum op vijftig jaren verkortend en den aflaat van het tweede jubilaeum voor 1350 op voorhand afkondigend. (Unigenitus Dei Filius) 5 10. 1346, Juni 27, Avignon. — Valsehe bul toegeschreven aan paus Clemens VI. (Anno Domini MCCCL) 8 644 Blz. IL 1346, November 6, Avignon. — Aflaatbrief door paus Clemens VI verleend aan Egidius de Flandria, bisschop in partibus infidelium en suffragaan van Kamerijk in articulo mortis. (Provenit) .... 11 12. 1349, Augustus 18, Avignon. — Herhalingsbul van Clemens VI over het jubilaeum, bevattende den tekst der bul van 1343. {Dudum, de fratrum) .11 13. 1349, Augustus 29, Avignon. — Beknopte inhoud van een bisschoppelijk verzoekschrift aangeboden aan paus Clemens VI ten voordeele van broeder Petrus, die in Vlaanderen, Zeeland en Brabant den kruistocht tegen de Turken met den daaraan verbonden aflaat prediken wil. (Item sign. idem) 12 14. 1349—1350, Rome en Koninkrijk Frankrijk. — Uittreksels uit de kronijk van den Doornikschen tijdgenoot iEgidius Li Muisis over het verkorten tot 50 jaren van het terugkeerend jubilaeum door den paus en het verbod van den Franschen koning tegen de bedevaart naar Bome. (Per ordinationem) 12 15. 1350, Januari 2, Brugge. — Beispas, door Lodewijk van Male, graaf van Vlaanderen, verleend aan de priesters Jan Honin, Geeraard van Munte en Jan van Oosterzeele mitsgaders aan Beernaard de Pape en Margaretha van Munte, ter gelegenheid hunner Eomevaart tot het verdienen van den jubelaflaat. (Nous, Loys) 13 16. 1350, Februari 21, Doornik. — Uittreksel uit dezelfde kronijk over het afkondigen aldaar van de aflaatbul. (Et sic fuit) ... 14 17. 1350, Nederlanden. — Namen van Nederlanders, die op hunne bedevaart van den jubelaflaat voor Rome gestorven zijn. (Petrus de Gaudavo) .15 18. 1350, Rome en Luikerland. — Uittreksel uit de kronijk van Rodulphus de Rivo (f 1403) over het jubilaeum en de bedevaart naar Rome. (Eodem anno) 19. 1350, Rome en Vlaanderen. — Uittreksel uit het Chronicon comitum Flandrensium over het jubilaeum en de bedevaart naar Rome. (Anno MCCCL) lg 20. 1350, Rome en Vlaanderen. — Uittreksel uit de kronijk van Jan van Diksmuide over hetzelfde. (Anno Domini) .... 16 21. 1350, Rome. — Uittreksel uit Jan Brandon's Chronodromon over hetzelfde. (Annus) 17 22. 1350, Rome en de Nederlanden. — Uittreksel uit de kronijk van Despars over hetzelfde. (Ten selven tijde) 17 23. 1350, Duitsche Rijk. — Uittreksel uit de kronijk van Edmond van Dynter (f 1448) over den aflaat in het Duitsche Rijk. (Qualiter) 17 24. 1389, April 8, Rome. — Bul van Urbanus II, waarbij hij beslist, dat de 50jarige jubelaflaat alle 33 jaren zal afgekondigd worden. (Salvator noster) . . 18 645 Blz 25. Omstreeks 13981), Diepenveen. — Uittreksel uit eene gelijktijdige levensbeschrijving over eene vrouw, die van de bedevaart naar Rome afziet om non te worden. {Doet genaeckte) 19 26. 1390, Delft en Rome. — Bedevaart der Delftenaars Jacob Jansz., pater van het St. Aagtenklooster, Martijn Gijsbrechtsz., Hugo Brnyn, Dirk van Delft, Wijchman en Buekel Jan Blotensoen, uit Delft naar Rome tijdens het jubeljaar en terug. (Ende wanttet nu) 20 27. 1390, Rome, Luik en Oent. — Uittreksel uit de Chronijcke van Nederlant (tot 1525) over den pauselijken aflaat in beide steden te winnen. (Item anno) 22 28. 1391, Rome, Duitsche Rijk en bisdommen Luik en Kamerijk. — Uittreksel uit het Magnum chronicon Belgicum over de beide gelijktijdige jubelaflaten van 1390 en 1400 en over het verplaatsen van den aflaat van 1390 naar Keulen en andere Duitsche steden door paus Bonifacius IX, niet zonder dat de kerk van geldbejag verdacht werd. (Anno pontificatus) 22 29. 1391, Rome en Luik. — Uittreksel uit de gelijktijdige Chronique liegeoise de 1402 over den jubelaflaat te Rome, over den grooten aflaathandel te Luik en over zijne bespotting door de inwoners der stad en vooral door de Luikscfce geestelijken. (In diebus illis) 23 30. 1391, Rome en Luik. — Uittreksel nit de kronijk van Cornelius Zantfliet (f 1463) over de voorwaarden, waarop paus Bonifacius IX den jubelaflaat ook te Luik in de kerk van het H. Kruis verkrijgbaar stelde. (Bonifacius papa) , 24 31. 1391, Utrecht. — Uittreksel uit het Utrechtsche Buurspraeckboeck, straffen bedreigende tegen degenen, die het verdienen van den jubelaflaat aldaar zouden verontrusten. (Aflaet. Voert so). . . . 25 32. 1392, Rome, Luik en Gent. — Uittreksel nit den tijdgenoot Jan Brandon (f 1428) over den jubelaflaat, aldaar namens paus Bonifacius IX gepredikt. (Apud Leodium) ; . . 25 33. 1395, Maart 31, Arnhem. — Aanteekening over eene reis der hertogin van Gelderland naar die stad om er den jubelaflaat te verdienen. (Item des Goidensdach) 25 34. Begin der 15de eeuw, Nederlanden. — Uittreksel uit Willem van Hillegaersberch (f omstreeks 1408) over de onzedelijkheid der vrouwen, die buiten shuis aflaten gaan verdienen. (Soe dicke) . . 26 35. 1400, Rome. — Uittreksel uit den tijdgenoot Monstrelet over den jubelaflaat en de groote smetziekte. (Comment les grans pardons) 26 36. (1401), St. Pieters bij Gent— Aanteekening uit de rekening van den ontvanger der St. Pieters-abdij bij Gent, over een geschenk aan den ontvanger van O. L. V. Kerk voor zijne moeite tijdens den jubelaflaat aldaar. (Item den selven heere) 26 1) Misschien is 1389 of 1390 bedoeld? 646 Blz. 37. 1410, April 18, eiland Rhodus. — Aflaatbrief door den bisschop Johannes IJsuardus, commissaris van den pauselijken aflaat der S'. Jans-orde van Jerusalem, verleend aan Arnhemsche (?) ongenoemden. (In nomine Domini) 27 38. 1413, Augustus 23, Dowaai. — Geschreven aflaatbrief door Thomas de Berengerijs, Kamerijkschen kanunnik en pauselijjken commissaris, verleend aan Isabella le Chie'rie. (Ex debito nostre) . 28 39. 1416, bisdommen Doornik en Kamerijk. — Kettersche dolingen tegen den aflaathandel van S. Antonius in zijne sermoenen door den augustijn Nicolaas Serrurier gepredikt. (Item quod) .... 29 40. 1418, Februari 22, Constam. — Uittreksel uit de bul van paus Martinus V, waarbij hij de ketterijen van Wicleff, Jan Hus, Hieronymus van Praag, en al hunne aanhangers (zoo talrijk in de Nederlanden) veroordeelt. (Tenor articulum) 30 41. 1435, Oroenendacd en Brabant. — Uittreksel uit het Virologium van Groenendaal over het verkrijgen van den pauselijken aflaat van Eugenius IV en over de verbazende inkomsten, die er uit voortvloeiden. (Missus est) .31 42. 1436, Januari3, Bazel. — Aflaatbrief door kardinaal Julianus, pauselijken commissaris in de Duitsche landen, verleend aan IJsbrand, proost van het Augustijner-klooster Bethlehem bij Doetinchem. (Julianus, miseratione divina) 32 43. 1437, Januari 3, Bazel. — Brief van het Concilie gericht tot broeder Jan Passert van Utrecht aangesteld tot algemeenen commissaris van den grooten aflaat in Holland, Zeeland en Vlaanderen. (Sacrosancta generalis Synodus) 33 44. 1437, Maart 14, '«-Gravenhage. — Ontwijkend antwoord, gegeven door den stadhouder en het Hof van Holland aan Pieter Passert en aan zijnen broeder Jan, op hunne vraag om den aflaat van het Concilie van Bazel te mogen afkondigen in Holland en Zeeland. (Also) ge 45. 1441, Mei 27, Leuven. — Uittreksel uit de verbalen van den senaat der Hoogeschool over de herroeping opgelegd aan eenen minderbroeder aangaande verdachte stellingen over den aflaat. (Anno predicta) ge 46. 1441, Augustus 21, ('s-Gravenhage?). — Bevel van hertog Philips van Bourgondië aan de geestelijke en wereldlijke overheden van het graafschap Holland, hun voorschrijvende den predikheer Willem van Assor en zijne helpers bij te staan in den pauselijken aflaathandel tot vrijkooping van de christenen door heidenen en Sarracenen gevangen. (Allen onsen lieven) 37 47.1441, (Zutphen?). — Geschreven aflaatbrief op perkament, onder pauselijke goedkeuring, door broeder Anthonius de Corduba, overste 647 Blz. der orde van 0. L. Vrouw van Genade, verleend aan Aleydis Willemsdochter en haren zoon Hendrik. (Cum enim fratres). . . 38 48. 1443, April 24, Sienna. — Bul van Eugenius IV, waarbij hij ten bate der"St. Lambertuskerk te Luik eenen driejarigen aflaat instelt (tot in April 1446). (Etsi de cunctis) 39 49. 1443, Augustus 11, Luik. — Uittreksel uit de gelijktijdige kronijk van Jan van Stavelot over het afkondigen van den pauselijken aflaat in de St. Lambertuskerk. (Et de mois) 40 50. (1443 f), Luik. — Instructiën voor den kapelaan der St. Lambertuskerk en voor zijne helpers in de zaak der pauselijke aflaten te Luik. (Avisamenlum) 40 51. (1443, Luik.) — Regels over het verdeelen der aflaatgelden. (Item fuerunt) 41 52. (1443, Luik.) — Klad eener rekening der uitgaven tot voorbereiding van den pauselijken aflaat. (Exposita circa negotia). 42 58. (1443 f), Maart 21—Augustus 11, Luik. — Rekening der eersté uitgaven tot voorbereiding voor den aflaat. (Habuit Johannes) 42 54. (1443, Luik) — Algemeene rekening van Gozewijn van Stralen over de onkosten van inrichting en uitvaardigen van den aflaat. (Exposita per me) 43 55. (1443—1445, Luik.) — Aanteekening over de aflaatbrieven aan allerlei personen afgeleverd. (Deliberavi domino) 44 56. (1443, Augustus 14—1444, Augustus 2, Luik.) — Rekening over de ontvangsten van den pauselijken aflaat. (De indulgentiis). 46 57. 1444, Januari 24, Luik.— Rekening der eerste storting over aflaatbrieven buiten de stad Luik. (Recepta de litteris) ... 51 58. 1444, Mei 5, Luik. — Rekening der tweede storting over aflaatbrieven buiten de stad. (Pecunie reportate) 52 59. (1444, Juni 14, Luik.) — Rekening der derde storting over aflaatbrieven buiten de stad. (Pecunie reportate) 53 60. 1444, Augustus 4, Luik. — Rekening der vierde storting over aflaatbrieven buiten de stad. (Pecunie reportate) 53 61. (1444, September 5—1445, Augustus, Luik.) — Rekening der ontvangsten over aflaatbrieven binnen de stad. (Recepta de indulgentiis) 54 62. (1444—1445, Luik.) — Rekening der ontvangsten over aflaatbrieven buiten de stad. (Recepta de indulgentiis) 56 63. (1445, Augustus 22—1446, April 7, Luik.) — Gedeelte van de rekening der ontvangsten over de aflaatbrieven in en buiten de stad (Recepta de indidgentiis) 58 64. 1445, September 26—1446, Januari Uien 14, Luik.)—Snipper van de rekening der ontvangsten over aflaatbrieven. (Recepta in anno) 60 65. (1446 ?) Maart 10 en volg., Luik. — Andere snipper van achter- 648 Blz. stellige rekeningen der ontvangsten over aflaatbrieven en beloofde werkdagen. (Credita) qq 66. {1446 f), Maart 31, Sint Truiden (f). - Origineele Di'ets'che brief van broeder Willem van Erckelentz aan Gozewijn van Stralen, om hem eenen aflaatbrief tegen betaling te bestellen voor de begijn Beatrix Wylremans. (Dien erwerdigen) 61 67. (1446 f), October 30, Kuik (Noord-Brabant). — Latijnsche origineele brief van den kapelaan Dirk Neve aan Gozewijn van Stralen, hem belovende eenen achterstalligen aflaatbrief te zullen betelen. (Honorabili viro) . . . . , .61 68. 1447, Juli 10, Rome. — Vertoog van den predikheer (-inquisiteur) Hendrik Kaltysen, waarin deze bewijst, dat de vier stellingen over de waarde van den aflaat (waaronder het eerste bevestigde dat de jubelaflaat als een aflaat a pena et a culpa moest beschouwd worden) van de leer van den H. Thomas van Aquino afwijken en derhalve als valsch te veroordeelen zijn. — De bedoelde stellingen waren door den karmeliet Bernardus en den minderbroeder Remigius in hun verhoor voor de hunne erkend en door den bisschop van Luik (Jan van Heinsberg) voor onderzoek aan Kaltysen naar Eome gezonden. (Frater Henricus Kaltysen) 62 69. 1448, Juli 1, Friesland. — Aanbevelingsbrief van de abten Ulbodus van Bloemkamp en Polkerus van Mariëndal aan den blinden Fries Foppert op bedevaart naar Rome om er den aflaat te gaan verdienen. (Universis). 74 70. 1449, Januari 19, Rome. - Bul van paus Nicolaas V over den jubelaflaat van 1450. (Nonnulli praedecessores) 75 71. 1449, December 4, Bergen (Mons). — Brief van Wouter Storm, den magistraat van Mechelen aanradend geld te leenen aan de hertogin van Bourgondië ten einde hare voorspraak ten gunste der stad te bekomen in de zaak van den jubelaflaat. (Eervoeerdighe lieve). . 76 72. 1449, Rome. — Uittreksel uit het Latijnsche aanhangsel der Fransche kronijk vau Jan van Stavelot (f 1449) over het jubeljaar. (Eodem anno dominus) 77 73. 1449, Land van Diest. (Brabant). — Uittreksel uit de Luiksche kronijk van Adrianus de Veteri Busco (f c. 1482) over de bedevaart eener edele jonkvrouw dier streek naar Rome in eene draagkoets. (Eodem anno) , 77 74. 1450, November 30, ^s-Gravenhage- — Brief van Wouter Storm aan den magistraat van Mechelen over de onderhandelingen met den hertog van Bourgondië en het Hof aangaande het verkrijgen van den jubelaflaat. (Eerbare lieve) 73 75. 1450, November 30, 's-Oravenhage. — Andere brief van denzelfden, die zeer ontmoedigd is. (Eerbare lieve) 79 649 Blz. 76. 1450, December 9, Rome. — Bul van paus Nicolaas V, waarbij hij den grooten jubelaflaat in de Nederlanden toestaat aan de stad Mechelen. (Inter cunctas nostrae) 80 77. 1450, Dikkebusch bij Ieperen. — Getuigenissen over een mondeliug testament van Jan Metsu, boer van Dikkebusch, vóór zijn vertrek naar Rome in het jubeljaar. (Orcondschip gehoort). . 82 78. 1450, Rome. — Aanteekening uit Facins' De viris illustribus (16de eeuw) over de tegenwoordigheid van den schilder Rogier van der Weyden aldaar tijdens het jubeljaar. (Quum Rogerius). 83 79. 1450, Atrecht. — Aanteekening uit Du Clercq's Mémoires over den bisschop van Beyrouth in partibus infidelium te Rome tijdens t den jubelaflaat. (Icelly évêque) 83 80. 1450, Rome. — Uittreksel uit Tesschenmacher's Annales Cliviae, enz. over de Romevaart van Jan I, hertog van Kleef en van Arnoud van Gelderland met hunne gezellen tijdens den jubelaflaat. (Joannis iter sacrum) 83 81. 1450, Rome. — Uittreksel uit Tesschenmacher's Annales Cliviae over de eer, door den paus tijdens den jubelaflaat bewezen aan Arnoud van Gelderland wegens zijne geleerdheid. (Anno 1450) . 85 82. 1450, Gouda. — Uittreksel uit de kronijk van Hendrik van Arnhem over de Romevaart van Hendrik van Erp, rector van het Fraterhuis aldaar, met den jongen geestelijke Jacob van Utrecht. (Tune inimicus) 85 83. 1450, Rome. — Uittreksel uit Zantfliet over den jubelaflaat en de smetziekte. (Eodem anno) 86 84. 1450, Rome. — Uittreksel uit de kronijk van S*. Agnetenberg over hetzelfde. (Anno Domini) 86 85. 1450, Rome. — Uittreksel uit het Magnum chronicon Belgicum over de Romevaart van Arnold van Gelderland, Jan van Kleef en Jacob van Hoorn. (Anno Domini) 87 86. 1450, Rome. — Uittreksel uit Despars over hetzelfde. (Ghedeurende welcke) 87 87. 1450, Rome. — Uittreksels uit kleine kronijken over hetzelfde. (In den voirs. jair) 87 88. 1450—1451, Argenton bij Gembloers. — Uittreksel uit de rekeningen der abdij van Argenton over het aandeel harerordein de kosten van den jubelaflaat. (Item payet) 87 89. 1450, November 24—1451, Maart 9, van Mechelen naar Rome en vice-ver8a. — Rekening dag voor dag van Jan de Leeu over zijne reis naar Rome (heen en terug) en over latere kleine reizen naar Brussel, Brugge en Gent wegens den aflaat. (Dit syn de costen) . 88 90. 1450—1451, Mechelen. — Breedvoerige uittreksels uit de stadsrekeningen. (Dit syn) 98 650 Bh. 91. 1451, Februari 1, Rome. — Bul van paus Nicolaas V, waarbij hij den jubelaflaat verleent aan den hertog van Bourgondië en aan al zijne onderzaten, die de zeven kerken van Mechelen zullen bezoeken. (Pastorie eternï) jig 92. 1451, April 1, Rome. — Bul van paus Nicolaas V, waarbij hij eenen blonderen aflaat van 7 jaren en 7 veertigtallen van dagen verleent aan al degenen, die tot den bouw van St. Eomboutskerk (koor en toren) te Mechelen medehelpen. (Licet is, de cujus) | 93. 1451, April 14, Brussel. — Brief van hertog Philips van t Bourgondië aan den magistraat van Mechelen, meldende dat hij van den paus voor de stad den aflaat heeft verkregen. (Tres chiers) 122 94. 1451, April 14, Brussel. — Bevel van hertog Philips van Bourgondië aan zijnen baljuw der Nederlanden, dat hij en zijne rnedeambtenaren de wegen veilig zouden houden tijdens den jubelaflaat te Mechelen, ingaande met 23 April. (Pour ce que) . 123 95. 1451, Juni 26, Mechelen. — Vonnis der schepenen uitgevaardigd tegen den Leuvenaar Jan van Mechelen, die smadelijke woorden gesproken had tegen den paus, den hertog, den jubelaflaat en de biechtvaders. (Als de schout) . 124 96. 1451, Augustus, Arnhem. — Uittreksel uit de stadsrekening over kosten gedaan voor het onthaal van den panselijken legaat Nicolaas van Cusa en voor den aflaat. (Item des donredagh) . . 125 97. 1451, (Augustus), Windesheim. — Uittreksel uit de kronijk van St. Agnietenberg over den kardinaal Nicolaas van Cusa en zijne houding tegenover den aflaat. (Anno Domini) 125 98. 1451, (Augustus en September), de Nederlanden. — Uittreksel uit het Chronicon Windeshemense van Jan Busch van Zwolle over de gevoelens en handelingen van Nicolaas van Cusa. (Quomodo dominus) | j2fi 99. 1451, (Augustus 23 en September), Zwolle en Utrecht. — Aanteekeningen over gezanten van Deventer, die voor hunne stad den aflaat aan den kardinaal van Cusa komen vragen. (Item op) . . 129 100. 1451, (begin September), Utrecht. — Uittreksel uit Cornelis Block's kronijk over het bezoek van den kardinaal in een klooster aldaar en de groote winst van den aflaat. (Paulo enim).... 129 101. 1451, September 19, Arnhem. — Aanteekening van den stadsrentmeester in zijne rekening over de intrede van den kardinaal van Cusa en den aflaat. (Die dominica) 130 102. 1451, einde September, Deventer. — Aanteekeningen over de vergeefsche onderhandelingen van den magistraat om na het vertrek van den kardinaal den pauselijken aflaat te bekomen. (Item des donredaeges) m jgn 651 Blz. 103. 1461, September 26, Roermond. — Geschreven aflaatbrief door Nicolaas van Cusa verleend aan de aftredende schepen en raadsheeren van Arnhem en aan hunne wettige huisvrouwen. (Nicolaus, miseratione) 131 104. 1451, October 19, Luik. — Aankondiging van den pauselijken legaat kardinaal Nicolaas van Cusa aan de inwoners van Hasselt en aan al de geloovigen van Dietsche en Duitsche taal in het bisdom Luik, dat zij den aflaat in de kerk van Tongeren kunnen gaan verdienen tot op lsten Februari 1452. — Hierop volgt een omstandig reglement voor den aflaat van Tongeren, door den kardinaal opgemaakt op verzoek van den Luikschen bisschop Jan van Heinsberg. (Nicolaus, miseratione) 132 105. 1451, April—November, Mechelen. — Ontvangsten van de aflaatgelden in de St. Janskerk aldaar, van den Goeden Vrijdag tot 7 November (28 weken). (Dit es dontfanc) 136 106. 1451, November 16, Bergen (Mons). — Brief van hertog Philips van Bourgondië aan den magistraat van Mechelen, bevelende dat de ruime ontvangst der aflaten eerlijk gebruikt moet worden tot herstelling der kerken aldaar. (De par le duc) . . . 142 107. 1451, na November 25, Arnhem. — Uittreksel uit de stadsrekeningen over eene zending aan den bisschoppelijken vicaris van Utrecht aangaande de biechtvaders van den aflaat. (Item des saterdagh) 143 108. 1451, November en December, Deventer. — Aanteekeningen uit de stadsrekeningen over nieuwe, doch vergeefsche onderhandelingen voor den aflaat. (Des vrijdags) 143 109. 1451, December 27, Keiden. — Volmacht door den kardinaal van Cusa verleend aan den vicaris-generaal Gerhard van Banden, om den pauselijken aflaat te Zutphen, Arnhem, enz. te verlengen tot 1 April na lichting der aflaatkisten. Tegen de stad Bolsward (in Friesland) moet Gerhard onverbiddelijk optreden. (Nycolaus). 144 110. 1451—1465, Mechelen. — Bekeningen over de uitgaven en ontvangsten der stad bij den pauselijken aflaat aldaar. (Voerden en boodscapen) 145 111. 1451, Mechelen. — Uittreksel uit Zantfliet over de voorwaarden en den bijval van den pauselijken aflaat, aldaar verkrijgbaar gesteld op voorspraak van den hertog van Bourgondië. (Eodem anno) 177 112. 1451, Mechelen en Leuven. — Aanteekening van den tijdgenoot Adriaan de But over den Mechelschen aflaat te Bome verkregen door meester Jan de Leeuw (Leonis), over een twistgesprek te Leuven gehouden aangaande den aflaat, enz. (Hoe anno) 178 652 113. 1451, Mechelen. — Uittreksel uit het Magnum Chronicon Belgicum over den pauselijken aflaat aldaar. (Anno sequenti) . . 178 114. 1451, Rome en de Nederlanden. — Uittreksel uit Adrianus van Oudenbosch (de Veteri Busco) over den pauselijken aflaat, die te Mechelen te winnen was op voorspraak van den hertog van Bourgondië, en over de handelingen van den kardinaal Nicolaas van Cusa aangaande den aflaat in Friesland en Holland, mitsgaders te Utrecht, Tongeren, Leuven, Brussel, Luik en Malmedy. (Anno jubilaeo transacto) j7g - 115. 1451, de Nederlanden. — Nader bericht van denzelfde over de werkzaamheden van den kardinaal in zake van den aflaat te Luik, Utrecht, Tongeren, Hasselt, Leuven, Dordrecht en verder in Holland. (Cum igitur) jgQ 116. 1451, Mechelen en andere steden. — Aanteekeniugen van Frederik van Heilo over den grooten bijval van den jubelaflaat te Mechelen en over de handelingen van Nicolaas van Cusa in de Nederlanden. (Ante annum) jgl 117. 1451, Holland. — Aanteekeningen van Frederik van Heilo over de beroering, die de verspreiding van de valscbelijk aan paus Clemens VI toegeschreven bul verwekte en over de pogingen, die werden aangewend om de abten, monniken en conversen, die baar voor echt hielden, van hunne voorgenomene bedevaart naar Eome te doen afzien. (Maximus autem) 183 118. 1451, Holland. — Aanteekeningen van Frederik van Heilo over de zonderlinge voorstelling, die vele onverstandige personen zich maakten van het naderend jubilaeum, en over het gemak, waarmede dwaze verzinsels ingang vonden bij bet volk. (Sed quia jam). 184 119. ±1451, Haarlem. — Uittreksel uit Frederik van Heilo's Tractatus de peregrinantibus sive contra peregrinantes, gericht tegen de misbruiken van den aflaat en tegen de gevaren en verleidingen der bedevaarten. (Quam multi) I84 120. 1451, Haarlem. — Beschouwingen van Frederik van Heilo over de verwoesting die de bedevaart naar Rome in veler gemoed aanrichtte, zoowel bij geestelijke als bij wereldlijke personen. (Verum ante) jgg 121. 1451, Haarlem. — Uittreksel uit Jacob Baselins' Sulpitius Belgicus (1656), over Frederik van Heilo en Nicolaus van Cusa. (Sequitur annus) jen 122. 1451, Mechelen. — Uittreksel uit Laurentius Nagelmaker (1576) over den jubelaflaat te Mechelen. (Idem pontifex). ... 193 123. 1451, Mechelen. — Uittreksel uit Foppens' handschrift: Mechlinia Christo nascens et crescens (18d0 eeuw) over den jubelaflaat aldaar. (Philippus Bonus) I93 653 Blz. 124. 1450—1452, Home, de Nederlanden, Deventer, Leuven en Mechelen. — Uittreksel uit de kronijk van Pieter van Bethleem over den jubelaflaat, over den kardinaal te Deventer en te Leuven en over den aflaat te Mechelen. (Anno autem) 195 125. 1452, Januari 7, Keulen. — Opene brief van kardinaal Nicolaus van Cusa aan de geloovigen van Holland,Zeeland en Friesland, waarbij hij den pauselijken aflaat aan de steden Leiden, Dordrecht, Haarlem, Delft en Amsterdam verleent voor den tijd van ruim tien weken: van 2 Februari tot 16 April. (Nicolaus) . 196 126. 1452, Januari 9, (Zutphen f). — Acte van Gerhard van Banden, vicaris-generaal van den Ulrechtschen bisschop, waarbij bij nit volmacht van den kardinaal van Cusa den grooten aflaat te Zutphen tot den len April verlengt. (Wy Gerhardus) 197 127. 1451, einde September—1452, Januari 13, Arnhem. — Aanteekeningen uit de stadsrekeningen over de maatregelen, genomen door den magistraat met den commissaris van den aflaat Gerhard van Randen. (Item Luyken) 198 128. 1452, Januari 15, Leuven. — Acte van den kardinaal Nicolaas van Cusa regelende den pauselijken aflaat door hem toegestaan aan St. Truiden, naar het voorbeeld van hetgeen hij te Utrecht en elders gedaan heeft. (Nicolaus, miseracione) 200 129. 1451, October—1452, Januari 19, Zutphen. — Aanteekeningen uit de stadsrekening over den grooten pauselijken aflaat aldaar. (Op Dinsdagh) 201 130. 1452, Februari 1, Dordrecht. — Verordening van den magistraat over vrijgeleide en andere politiemaatregelen tijdens den pauselijken aflaat aldaar. (Alaoo uut beveel) 202 131. 1452, April 14, Dordrecht. — Herhaling der verordening van den magistraat tot handhaving der vrijgeleide en der andere vroegere politiemaatregelen voor den tijd van den verlengden pauselijken aflaat. (Also die gracie) 204 132. 1453, Januari 3, Deventer.— Brief van den Utrechtschen vicaris-generaal Gerhard van Randen aan den magistraat van Zutphen om de uitbetaling te vragen van het overschot der aflaatgelden. (Den eerberen) 204 133. 1454, April3, (Arnhem f). — Geschreven aflaatbrief, namens paus Nicolaas V door Paulinus Cappe, gezant van den koning van Cyprus, verleend aan Haseken de Wye. (Notum facimus) . 206 134. 1454, Mei 4, Doesburg. — Geschreven aflaatbrief door Paulinus Chappe, gezant van den koning van Cyprus, uit kracht eener bul van paus Nicolaas V verleend aan Geertruid Varwers en hare tegenwoordige medezusters van het klooster Bethlehem te Nijmegen. (Notum facimus) 207 654 Blz. 135. 1454, Mei 4, Doesburg. — Geschreven aflaatbrief door denzelfden verleend aan Alverit van der Moeien en zijne zonen. (Notum facimus) 208 136. 1454, Mei 17, Rome. — Verklaring van Jan de Leeuw, waarbij hij erkent te Rome van Wouter van Goerle eene groote som in naam der stad Mechelen geleend te hebben voor den aflaat. (Ic Jan de Leew) 208 137. 1455, Augustus 21, Rome. — Bul van paus Calixtus III, waarbij hij aflaten verleent aan de bezoekers en begiftigers der Mechelsche kerken. De tweederden der giften moeten voor de kruisvaart gebruikt worden. (Thesauri sacratissime passionis) . . 209 138. 1455, December 30, Rome. — Bul van Calixtus III, waarbij hij den vollen aflaat bekrachtigt met de andere geestelijke gunsten, door zijnen voorganger Nicolaas V verleend aan alwie rechtstreeks of onrechtstreeks deelneemt aan den kruistocht tegen de Turken door hertog Philips van Bourgondië ontworpen. (In sacra Petri) 213 139. 1455, December 30, Rome. — Bul van Calixtus III, waarbij hij vollen aflaat verleent aan alwie den kruistocht van hertog Philips van Bourgondië tegen de Turken steunt met een honderdste zijner inkomsten of bezittingen; en waarbij hij de bisschoppen machtigt om de beloften, vopr andere doeleinden aangegaan ten voordeele van dezen kruistocht te wijzigen. (Quoniam dito) | 217 140. 1456, April 2, Post Pascha, Rome. — Brief van Jan de Leeuw (Leonis) aan eenen vriend te Mechelen over de moeilijkheden der financieele onderhandelingen aangaande den aflaat. (Eerweerdeghe lieve) 220 141. 1456, April 8, Rome. — Breve van paus Calixtus III, waarbij hij zich de tweederden der Mechelsche aflaatgelden toekent en het overblijvende derde ter beschikking der schepenen laat tot herstelling der Mechelsche kerken. (Hodie si quidem) . 221 142. 1456, April 13, Rome. — Overeenkomst gesloten door Jan de Leeuw met de pauselijke rekenkamer, waarbij (volgens verdrag van 26 Januari 11.) al de gelden en giften, voortkomende van het eerste aflaatjaar te Mechelen, aan den paus zullen gezonden worden door de tusschenkomst van den koopman Nicolaas van Dryl uit Brussel. (Die XIII mensis) 223 143. 1456, April 18, Rome. — Aanteekening over eene som van 6000 gulden geleend door Lucas Doncker op de gelden van den Mechelschen aflaat, die Nicolaas van Dril in bewaring heeft. (Luc Doncker) # ' 224 144. 1456, Juli 14, Rome. — Bul van paus Calixtus III, 655 JD1Z. waarbij hij den Mechelschen aflaat hernieuwt en verlengt. (RomanuS pontifex) ■ 225 145. 1456, Juli 14, Rome. — Bul van paus Calixtus III, waarbij hij maatregelen neemt, opdat de aflaten van Mechelen aan de voorgenomene kruisvaart tegen de Turken geene schade zouden toebrengen. (Decet Romani pontificis) 227 146. 1456, Augustus 7, Rome. — Bul van paus Calixtus III, waarbij hij zware straffen uitvaardigt tegen alwie aflaatgelden verduistert, met het oog op Mechelen. (Dudum siquidem) . . . 229 147. 1456, Augustus 7, Rome. — Bul van paus Calixtus III, waarbij hij Pieter Duclerc, aartsdiaken van Brabant, machtigt om de noodige maatregelen te nemen aangaande het aanstellen en vervangen van de biechtvaders en van de bewaarders der kisten en sleutels van den Mechelschen aflaat, enz. (Gum te nostrum) 230 148. 7457, Augustus 26, Rome. — Bul van paus Calixtus III, waarbij hij, op aanvraag van den bisschop van Terenburg (Terwaan), beslist, dat de aflaat van Mechelen de banvonnissen der bisschoppen niet vernietigt. (Gravem querelam) 232 149. 1458, Februari. 13, Brugge. — Bevel van hertog Philips van Bourgondië, als graaf van Henegouwen, op verzoek der drie Staten uitgevaardigd tegen de aflaatbedelaars, die het graafschap afloopen en het door hunne afpersingen verarmen. (Receu avons). 234 150. 1458, Mei 7, Gent. — Tweede bevel van hertog Philips van Bourgondië, als graaf van Henegouwen, op verzoek der drie Staten uitgevaardigd tegen de aflaatbedelaars, die het graafschap afloopen en het door hunne afpersingen verarmen. (Receu avons). 235 151. 1459, Maart 2, (Mechelen?). — Kwijtschrift van Lucas Doncker over gelden door hem van Jan de Leeuw en de stad Mechelen ontvangen met het doel om de zaak van den aflaat te Bome te bevorderen. (Ic, Lucas Doncker) 236 152. 1459, Juni 10, Mantua. — Inwilliging door paus Pius II van een smeekschrift uit het bisdom Doornik, waarbij znne bescherming in geroepen werd tegen het misbruiken van den Mechelsehen aflaat: absolutie geschonken aan drie gebanvloekte moordenaars van den pastoor van Avelin. (Dudum iniquitatis) . . . 237 153. 1459, September 1, Mantua. — Bul van paus Pius II, waarbij hij, op aanvraag van den gardiaan der minderbroeders te Diksmuide, den Mechelschen aflaat uitbreidt tot de zieken, melaatschen en verdere arme lieden, die niet in de voorwaarden zijn om hem te verdienen. (Merentur exacte vite) 238 154. 1459, September 17, Mantua. — Bul van paus Pius II, waarbij hij maatregelen neemt over den Mechelschen aflaat en de 656 Blz. verdeeling der gelden tijdens de verlenging van dien aflaat. (Pontifex, qui super) 239 155. 1460, October 22, Atrecht. — Zware geldboeten ten bate van den Mechelschen aflaat opgelegd aan twee veroordeelde ketters der Atreehtsche „Vauderie": den vermogenden ridder Payen de Beauffort en den rijken schepen Jan Tacquet. (Item fust condampné). 241 156. 1461, Juli 3, Leiden. — Aanteekening over het uitbetalen aan den pauselijken legaat, krachtens een bevel van den hertog, van eene som van 130 pond, afkomstig van den jubelaflaat en te Leiden aangeslagen. (Alsoe die legaet) 241 157. 1462, Juli 7, Brugge. — Brief van Anthonius de Bobbata namens Florentijnsche bankiers van Brugge aan Jan de Leeuw tot uitbetaling van het pauselijk aandeel in de gelden van den jubelaflaat te Mechelen. (Eximie doctor) 242 158. 1463, Mei 12, Rome. — Acte van den kardinaal Lodewijk over de aflaatgelden door de pauselijke schatkist ontvangen van Jan de Leeuw, handelende namens de stad Mechelen als ontvanger dier penningen. (Universitati vestre) 242 159. 1463, November 12, Rome. — Kwijtschrift door den aartsbisschop van Beneventum aan Jan de Leeuw (Leonis) afgeleverd voor het betalen aan de pauselijke rekenkamer van haar aandeel in de gelden van den jubelaflaat te Mechelen. (Universis). 244 160. 1463, Abdij der Duinen. — Aanteekening van den tijdgenoot Adriaan de But over het verval van den aflaathandel. (Tanta litterarum) 244 161. 1464, Juni 28, Spoleto. - Breve van paus Pius II, bevelende de gelden van den Mechelschen aflaat af te leveren aan de te Brugge gevestigde Florentijnsche kooplieden Antoon de Rabatta en Beernaard Cambii. (Volumus et tibi) 245 162. 1464, October 30, Brugge, en 1465, Februari 18, Rome. — Kwijtschrift door Jan de Leeuw afgeleverd over de ontvangst van 300 gouden dukaten. (Ego Johannes) 245 163. 1465, Maart 9, Rome. — Acte van den kardinaal Lodewijk, waarbij hij erkent, dat Jan de Leeuw aflaatgelden van Mechelen gestort heeft. (Universitati vestrae) 246 164. 1465, Mechelen en Gent. — Uittreksel uit Adriaan de But over het overbrengen door den Paus van den aflaat uit Mechelen naar Gent, op voorspraak van den hertog van Bourgondië. (Anno Domini) 246 165. 1467, September 18—22, Gent. — Uittreksels uit de stadsrekening over reizen naar Brussel bij den hertog en den pauselijken legaat tot het bekomen van den aflaat in de St. Janskerk te Gent. (Item meester Aristoteles) , 247 166. 1467 September 18—October 5, Gent. — Uittreksel nit de 657 Blz. stadsrekeningen over eene reis van eenen stadsbode naar Brussel aangaande den aflaat. [Item, van dat) 247 167. 1467, November 10, Gent. — Uittreksel uit de stadsrekeningen over eene reis van eenen stadsbode bij den pastoor van Evergem bij Gent aangaande den aflaat der St. Janskerk. (Item van dat) 247 168. 1467, November 23, Gent. — Acte der schepenen aangaande eene kist, die dienen moet om het geld van den pauselijken aflaat in de St. Janskerk te ontvangen. (Scepenen van) .... 248 169. 1467, November 7 en December 27, Gent. — Uittreksels uit de stadsrekeningen over de kosten van twee maaltijden door den magistraat aangeboden aan den pauselijken „orateur" der aflaten mitsgaders van andere geestelijke en voorname personen. (Item 248 van den costen) 170. 1467—1468, Gent. — Uittreksel uit het Dagboek der Gentsche Collatie over den pauselijken aflaat in de St. Janskerk aldaar tweemaal verkrijgbaar gesteld. ('< Jaer van gratiën) 248 171. 1467—1468, Gent. — Uittreksel uit de Excellente Cronike van Vlaenderen over hetzelfde. (Item in dit) 249 172. 1467—1468, Gent. — Aanteekening uit het Memorieboek der Stad Ghendt over hetzelfde. (In dit jaer) 249 173. 1467—1468, Gent. — Uittreksel uit Despars over den pauselijken aflaat der St. Janskerk aldaar. (Zeer corts) 249 174. 1468, Januari 23, Gent. — Uittreksels uit de stadsrekeningen over giften gedaan aan den pauselijken aflaat-commissaris Lucas en aan den proost van Kassei Jan Vincent, raadsheer van den hertog, mitsgaders over salaris aan de schilders Hugo van der Goes en Joost van Wassenhove voor schilderwerken aangaande den aflaat. (Item ghegheven) 250 175. 1468, Februari 14—Maart 8, Gent. — Uittreksel uit de stadsrekeningen over de reis van eenen bode naar Brussel bij den hertog, aangaande de verlenging van den aflaat. (Item Guy) . . 251 176. 1468, Juni 4-6 en 10-11, Gent. — Uittreksel uit de stadsrekeningen over reizen van twee stadsboden naar Leuven en Dendermonde aangaande den aantocht van den pauselijken legaat. (Item van dat) 251 177. 1468, Juni 11, Gent. — Uittreksels uit de stadsrekeningen over de kosten, gedaan door den magistraat bij het te gemoet rijden van de hertogin en van den pauselijken aflaatcommissaris. (Item reden) 251 178. 1469, Maart 9—11, Gent. — Uittreksel uit de stadsrekeningen over de reis van eenen stadsbode naar Brugge met brieven over den aflaat. (Item Boudin) 252 179. 1469, Maart 11—13, Gent. — Uittreksels uit de stadsre- 42 658 Blz. keningen over de reis naar Brugge van den Gentschen pensionaris en van eenen priester aangaande den aflaat der St. Janskerk. {Item meester Boudin) 252 180. 1469, Maart 16, Gent. — Uittreksel ait de stadsrekeningen over het betaalde aan Hugo van der Goes wegens het vervaardigen van pauselijke wapenschilden, uitgehangen aan de stadspoorten tijdens den aflaat. (Item ghegheven) 252 181. 1469—1470, Gent. — Uittreksel uit de stadsrekeningen over de kosten gedaan door den magistraat voor het schilderen van 28 groote en 15 kleine pauselijke wapenschilden van den jubelaflaat door Hugo van der Goes. (Item betaelt) 253 182. 1469—1470, Vlaanderen. — Aanteekening van den tijdgenoot Adriaan de But (f 1488) over den geweldigen aflaathandel van den pauselijken commissaris gedurende een tiental jaren in het graafschap. (Hoe anno) . 253 183. 1470, April 19, Rome. — Bul van Paulus II, waarbij hij beslist, dat de jubelaflaat alle 25 jaren zal afgekondigd worden. (Ineffabilis providentia) 253 184. 1472, December 1, Mechelen. — Acte van Jan de Leeuw over de geldelijke vereffening, door hem gesloten met de kerkfabriek van Sint-Rombouts, aangaande den aflaathandel. (Ic Jan) 257 185. 1473, Augustus 29, Rome. — Bevestiging der bul van Paulus II (19 April 1470) door Sixtus IV en schorsing van alle andere aflaten tijdens den jubelaflaat van 1475. (Quemadmodum operosi). 258 186. 1475, Rome. — Uittreksel uit de Excellente Cronike van Vlaenderen over de Romevaart van den bastaard van Bourgondië. (In dit) 260 187. 1475, Amsterdam. — Uittreksel uit Le Long's Reformatie van Amsterdam over eenen aflaatbrief verleend aan Geertruid Hermansdochter, leek uit het bisdom Utrecht. (De voorgemelde). 261 188. 1476, Augustus 3, Narvia (of Rome). — Bul van Sixtus IV, waarbij hij den aflaat van Saintes aanbeveelt met Raymundus Peraudi als oppercommissaris. (Salvator noster) 261 189. 1477, September 14, Utrecht. — Brief, gericht door den magistraat aan den pauselijken commissaris Lucas, om hem te verzoeken den aflaat van Paulus II (1475) aldaar te komen afkondigen. (Reverendissime pater) 267 190. 1477, October 6, Utrecht. — Bekendmaking van den magistraat over den pauselijken aflaat. (Des Maendachs) 268 191. 1478, Maart 13, Deventer. — Geschreven aflaatbrief door den pauselijken commissaris Lucas, bisschop van Sebenico, verleend aan Margaretha van Voirst en aan haren echtgenoot Johannes, uit het Utrechtsche bisdom. (Notum facimus) 268 659 Blz. 192. 1478, Maart 19, Deventer. — Geschreven aflaatbrief door denzelfden verleend aan den proost, den prior en de monniken van het klooster Bethlehem bij Doetinchem. (Expositum est). . . . 270 193. 1478, Mei 22, Mechelen, — Gedrukte aflaatbrief door denzelfden verleend aan Catharina Gellekens. ( ) . . . . 271 194. 1478, April 10—Juni 5, Brugge. — Uittreksel uit de Excellente Cronike van Vlaenderen over den jubelaflaat aldaar. (Item up den) 271 195. 1478, Juni 19, QenL — Geschreven aflaatbrief door den pauselijken commissaris Lucas verleend aan Jacob Turbout uit het bisdom Doornik. (Sincera) 272 196. 1478, Juni 29, Rome. — Valsche aflaatbul van paus Sixtus IV, waarbij hij, op aanbeveling van den koning van Cyprus, den ridder Jan van Poyrle (Poederlee) machtigt om relikwieën en aflaten te verhandelen. (Vite ac morum) 273 197. 1478, Juli 4, Mechelen. — Gedrukte aflaatbrief, door den pauselijken commissaris Lucas verleend aan Petrus Crabbe en aan zjjne vrouw Elizabeth. (Notum facimus) 275 198. 1478, Juü 24. — Gedrukte aflaatbrief door denzelfden verleend aan Albertus en anderen uit het bisdom Utrecht. (Notum facimus) 276 199. 1478, Juli 24, Middelburg. — Geschreven aflaatbrief door denzelfden verleend aan Petrus Petri uit het Utrechtsche bisdom. ([Notum facimus]) 276 200. 1478, Juli 25, Mechelen. — Gedrukte aflaatbrief door denzelfden verleend aan ( ) 277 201. 1478, Maart—Augustus, Zutphen. — Aanteekening uit de stadsrekening over eene zending naar Deventer bij de aflaatcommissarissen. (Item op den) 277 202. 1478, (Utrecht?). — Aflaatbrief namens den bisschop en ook ingevolge de pauselijke vergunningen door de procureurs der Utrechtsche kerkfabriek verleend aan Jan ter Becke, zijne huisvrouw, zonen en dochters. (Procuratores fabrice) 278 203. 1479, Juni 15, Utrecht. — Notarieele acte van Mei 1479 bevattende het bevel van David van Bourgondië, bisschop van Utrecht, waarbij hij ridder Jan van Poerle (Poederlee) aan al zijne onderzaten van het bisdom aanbeveelt tot uitvoering der (valsche) bul hem door paus Sixtus IV te Rome verleend. (In Christi nomine) 279 204. 1479, Utrecht. — Uittreksel uit het Buurspraeck-boeck over eene poging tot omkooperij aldaar tijdens den pauselijken aflaat. (Alzoe over) 281 205. 1480, Maart 24, Kampen. — Ridder Jan van Poerle (Poederlee) verleent, uit kracht van eene (valsche) bul van paus Sixtus IV, 660 Blz. aan het convent van St. Michiel op den Oirt buiten Kampen, de uitbating van eenen aflaat van 240 of 640 of voor altijd, naar gelang van meerdere of mindere betaling. {Johan van Poerló) . 282 206. 1480, April 6, Mechelen. — Gedrnkte aflaatbrief door den pauselijken commissaris Lucas verleend aan Johannes Swijmen, aan zijne vrouw Elizabeth en aan Christina Swijmen, allen uit het bisdom Luik. (Notum facimus) 283 207. 1480, April 23, Haarlem. — Gedrukte aflaatbrief door denzelfden aan tien ordebroeders en aan drie dienaars van St. Jan van Jerusalem aldaar. (Notum facimus) 284 208. 1480, Mei 13, Leiden. — Gedrukte aflaatbrief door den pauselijken commissaris Lucas verleend aan Goelt, hnisvronw van Arnoldus Evrardi, en aan hare kinderen Aef, Katharina en Ewer, uit het bisdom Utrecht. (Notum facimus) 285 209. 1480, Mei 18, Amsterdam. — Gedrukte aflaatbrief door denzelfden Lucas verleend aan Gijsbertus Jacobsz., aan zijne vrouw Brecht, aan zijnen zoon Jacob en aan Obrech, bloedverwant van Brecht. (Notum facimus) 286 210. 1480, Mei 19, Rotterdam. — Gedrukte aflaatbrief door denzelfden Lucas verleend aan Johannes van Bemmerswalle, aan zijne vrouw Margaretha en aan hunne kinderen, allen uit het bisdom Utrecht. (Notum facimus) 286 211. 1480, Juni 7, Delft. — Gedrukte aflaatbrief door denzelfden Lucas verleend aan Florentius Hendrikszoon Bugghe en aan zijne vrouw Margaretha. (Notum facimus) 287 212. 1480, Juli 9, Assen. — Gedrukte aflaatbrief door denzelfden Lucas verleend aan Johannes by der Kerken als mede aan Alheydis zijne echtgenoote, Margreta, Gertrudis en Johannes (hunne kinderen ?). (Notum facimus) 287 213. 1480, Leuven. — Gedrukte oningevulde aflaatbrief der orde van St. Jan te Jerusalem (gedrukt te Leuven). (Universis singulis) 287 214. 1481, April 2, Zutphen. — Aanteekening uit de stadsrekening over een wijngeschenk aan den aflaatcommissaris. (Noch den commissario) 288 215. 1481, April 28, (Mechelen?). — Gedrnkte aflaatbrief, door den pauselijken commissaris Raymundus Peraudi verleend aan den Mechelschen schepen Philips Kerreman. (Notum facimus) . 288 216. ^ 1481, tot Mei 7, Kampen. — Uittreksel uit Arent toe Boecop's kronijk over den valschen aflaathandelaar Jan van Pasloe of Jan van Poederlee. (Het heft) 289 217. 1481, Mei 7, Kampen. — Aanteekening uit een schepenboek over de menigvuldige bedriegerijen van den valschen aflaat- 661 Blz. handelaar Jan van Poyerloe (Poederlee), die met het zwaard onthoofd werd. (Johan) 290 218. 1481, April—Mei, Luik. — Acte opgemaakt over het openen en ledigen van den aflaatblok der orde van Jerusalem. [Instrumentum) 291 219. 1481, na October 21, Luik. — Aanteekening van Adrianus de Veteri Busco over den aflaat verleend door den pauselijken legaat Sylvester. {In die) 293 220. 1481, December 15, Rome. — Aanteekening uit een handschrift der 16de eeuw (Den Haag) over eene bnl door paus Sixtus IV verleend aan de Minderbroeders, de zusters Clarissen, de broeders en zusters van den derden regel van St. Franciscus, om ook buiten Rome de pauselijke aflaten te verdienen. (In den jaer) . 293 221. 1481, Brugge. — Aanteekening over eenen aflaat in het Tempelhof buiten de stad. (Eerste pardoenen) 294 222. 1482, Juli 8, Luik. — Gedrukte aflaatbrief uitgaande van den pauselijken legaat Sylvester. (Ex intimis). . 294 223. 1483, Augustus 4, Rome. — Bul van Sixtus IV, waarbij hij den aflaat ten bate der hoofdkerk van Saintes buiten Frankrijk aanbeveelt. (Non sine gram) 296 224. 1484, April 21, Utrecht. — Acte van den officiaal over een afschrift der aflaatbul van 1476. (Ne prius) 298 225. (1484 f), Mei 6, Utrecht. — Acte van het Domkapittel over de echtheid der aflaatbul van 1483. (Exhibitum fuit) . . . 300 226. 1484, Mei 31. — Gedrukte aflaatbrief door den pauselijken commissaris Raymundus Peraudi verleend aan Aleydis Jacobsdochter en Aleydis Jansdochter. (Universispresentes litteras). 300 227. 1484, Juli 24, Brussel. — Acte waarbij Raymundus Peraudi den kanunnik Lodewijk de Wurri tot zijnen ondercommissaris in den aflaat aanstelt. (In nomine Domini) 301 228. 1484, Juli 30, (Zutphen f). — Gedrnkte aflaatbrief door den pauselijken commissaris Raymundus Peraudi verleend aan...., zoon van Geraard, en aan Mila, zijne echtgenoote. (Notum facimus) 304 229. 1486, December 28. — Gedrukte aflaatbrief door den deken en het kapittel der hoofdkerk van Saintes namens den paus verleend aan Elisabeth Paumart van Hoeckellyen. (Notum facimus) 306 230. 1486, Ieperen. — Memorie van den magistraat over een geschil met de geestelijkheid der St. Maartensabdij en het uitsluiten van ingezetenen uit den aflaat. (Advertissement pour le) . 306 231. 1487, Januari. — Gedrukte aflaatbrief van Raymundus Peraudi aangaande den aflaat van Saintes tegen de Turken. (Notum facimus) 312 232- 1487, Maart 25. — Gedrukte aflaatbrief door den pause- 662 Blz. lijken commissaris Raymundus Peraudi verleend aan Johannes le Bribsot (of Le Bribsotte) en zijne huisvrouw Johauna. (Notum facimus) 313 233. 1487, April 18, Mechelen. — Gedrukte aflaatbrief door Raymundus Peraudi verleend aan Petrus Crabbe en zijne vrouw Elizabeth. (Notum facimus) 313 234. 1487, April 30. — Gedrukte aflaatbrief door den pauselijken commissaris Raymnndus Peraudi verleend aan Anthonius de Everdic. (Notum facimus) 313 235. 1487, October 10, Rome. — Bul van Innocentius VUT, waarbij hij den aflaat van Sixtus IV bevestigt en aan Raymundus Peraudi en broeder Gratianus de Villanova toevertrouwt. (Thesauri sacratissime) 314 236. 1488, Maart 17, Utrecht — Acte van den bisschop David van Bourgondië, waarbij hjj den aflaat van 1487 aanbeveelt. (Cum sanctissimus) 321 237. 1488, Mei (3f), Utrecht. — Acte van het Domkapittel over een afschrift der aflaatbnl van 1487 vervaardigd voor Raymundus Peraudi. (Nos, decanus) 324 238. 1488, Mei (3f), Utrecht. — Onvolledige acte van het Domkapittel over de aflaatbul van 1487. (Nos, decanus). ... 325 239. 1488, Mei 19, Utrecht. - Acte van den aflaatcommissaris Jan van Boemel, waarbij hij den kannnnik Jacob van Apelteren en den vicaris Antoon Gruter tot zijne helpers aanstelt te Groningen en in den omtrek. (Notum facimus) 326 240. 1488, Juni 2, Utrecht. — Acta van denzelfden, waarbij hij Jacob van Apelteren aanstelt in Zeeland. (Notum facimus) . 327 241. (1488), Augustus 8, (Utrecht). — Acte van Jacob van Apelteren over zijne ontvangsten en uitgaven over den aflaat en over het geding tegen Abbo, pastoor van Wageningen, die tegen den aflaat gepredikt had. (Coram vobis) 328 242. 1488, Utrecht. — Acte der kerkfabriek van den Dom, waarbij Werner Hermanszoon tot haren procureur van den aflaat wordt aangesteld in Friesland. (Nos, provisores) 330 243. (1488, bisdom Utrecht.) — Ontvangsten van den aflaat te Dordrecht, Leiden, Gorcum, Oldenzaal, Harderwijk, Zuiderwoude, Kampen, Amsterdam, den Haag, Schiedam, Woerden, Utrecht enz. door de commissarissen Adriaan Gerlacus, Jacob van Loenen, den deken van Nijmegen en Jan Strick. (Rem ex Dordraco) , 331 244. (1488, bisdom Utrecht.) — Opgave van de ontvangsten van den aflaat te Utrecht in goud en zilvergeld. (In Traiecto) . 332 245. (1488, bisdom Utrecht.) — Omstandige opgave van ont- 663 Blz; vangsten en uitgaven in den aflaathandel door Jan Strick te Leiden, Schiedam, Den Haag en Delft; door den pastoor van Grave te Amsterdam, Naarden, Weesp, Muiden, Edam, Purmerende, Monnikendam, Abcoude, Elburg, Marken, Epe en Kampen; door Jan Judoci te Schoonhoven en Alkmaar; door Arnold Block op Ter Schelling; door Jacob van Loenen te Harderwijk en Zuiderwoude; door Nicolaas van Medemblik te Dordrecht; door Jacob de Voirde te Gorcum; door den offieiaal van Utrecht te Haarlem; door prior Francoys te Beverwijk; door den deken van Nijmegen te ZaltBommel; door Frederik de Voirde en den pastoor van Leusden te Amersfoort; door den pastoor van Leusden te Woudenberg; door Gerlacus Brünonis te Oldenzaal; na de pauselijke verlenging van den aflaat, door Jacob van Loenen te Zierikzee, Brouwershaven, Westen-Schouwen, Haamstede en Dreisehor (eiland Schouwen); door Arnold Block te Middelburg, Veere, Vlissingen, West-Capelle, Arnemuiden, Monster (io 't land van Borsel) en Kortgene (eiland Zuid-Beveland); door Gerlacus Brünonis te Delden; door Jan Judoci te Goes, Baarlant, Oude-Rijnskerk en Koudorp; door Jan Modde te Reymerswale, Nieuwland, Meer, Kruiningen, Ierseke en Wemeldingen ; door Jacob de Apelteren te Enkhuizen, Hoorn, Stavoren, Woudrichem, Bolswert, Sneek, Leeuwarden, Harlingen, Franeker, Dokkum, Steenwijk en Deveren. — Uitgaven van Antonius Gruter en Jan zijnen broeder; van Jacob van Apelteren te Amersfoort en in Zeeland; van Antonius Gruter te Steenwijk, Deveren en Groningen. — Ontvangsten en uitgaven van Nicolaas van Medemblik te Sint-Maartensdijk, Poortvliet en Scherpenisse; te Moerkerk; van Apelteren te Friesland; van Jacob van Medemblik te Kuinre, Ameland, Sloten, Colm en Eyleken. — Algemeene optelling van ontvangsten en uitgaven. (Summe infra scripte) . . . 333 246. (1488, bisdom Utrecht.) — Gratificatie over salaris en drinkgeld (propina) uitgekeerd aan Adriaan van Naaldwijk, Jacob van Loenen, Jan Strick, Gerlacus en den offieiaal van Utrecht als ondercommissarissen van den aflaat. (Exposita) 341 247. (1488, bisdom Utrecht.) — Algemeene samenvatting der rekeningen van Jacob van Loenen, Jan Strick, Gerlacus, Arnold Block, den pastoor van Grave, den offieiaal van Utrecht, Jan Modde, Jan Judoci, den deken van Nijmegen en Jacob van Medemblik als ondereommissarissen van den aflaat. (Summa omnium) . . . 342 248. (1488, bisdom Utrecht.) — Rekeningen over de ontvangsten der confessionalia, gedaan door de ondercommissarissen Jan Strick, Jacob van Loenen, Jacob van Voirde, Jacob van Apelteren, Gerbrandus, den prior en broeder Jan, den offieiaal van Utrecht, Jan Mod, Jacob van Voirde, Jan Judoci, Dirk Hagen, den deken 664 Blz. van Nijmegen, Jacob van Voirde, Nicolaas van Medemblik, den pastoor van Leusden en Willem van Hoorn. (Recepta confessionalium ) 344 249. (1488, bisdom Utrecht.) — Omstandige rekening der muntsoorten, afgeleverd door de ondercommissarissen Jan StriekfiGerlacus Brünonis, Jacob van Voirde, Frederik van Voirde, den pastoor van Leusden, Jacob van Loenen, Nicolaas van Medemblik, den offieiaal van Utrecht, Dirk Hagen en Jacob van Apelteren. (Infrascriptas) 347 250. Tusschen 1479 en 1489, (Groningen). — Dertien stellingen van Wessel Gansfort over de macht van den paus en den aflaat. (Propositiones XIII) 350 251. Tusschen 1479 en 1489, (Groningen). — Brief van Wessel Gansfort aan Engelbertus te Leiden, waarin hij beweert, dat er in de H. Schrift geene bewijsplaatsen te vinden zijn voor den aflaat en dat de paus geen recht heeft dien toe te kennen. (Quam tibi). 351 252. Tusschen 1479 en 1489, Juli 24, Naaldwijk. — Brief van Jacobus Angularis (Hoeck), deken van Naaldwijk, aan Wessel Gansfort, over hun beider beschouwingen aangaande den aflaat. (Non minus) 355 253. Tusschen 1479 en 1489, September 20, Groningen. — Zeer uitgebreid antwoord van Gansfort op den voorafgaanden brief van Hoeck. — Hierin beweert hij, dat Christus alléén, en niet de paus, het recht heeft aflaten te verleenen; en slechts aan degenen, die een waar berouw hebben over hunne zonden. Noch uit de H. Schriftuur, noch uit de Kerkvaders kan men bewijsplaatsen aanhalen voor het instellen van den aflaat; — de macht van den paus en de prelaten strekt zich te ver uit en zij maken er misbruik van. — Daartegen komt hij op en zijn strijd geldt alleen de eeuwige waarheid; — hij meent het ernstig met het geloof en is dus geen ketter. (Epistola venerabilis) 360 254. 1488—1489, Utrecht. — Uittreksels uit de rekening der St. Nicolaaskerk aldaar over geschenken, gedaan ter gelegenheid van het aanbrengen en bekomen van aflaatbullen uit Rome. (Item gegeven) 386 255. 1489, Februari 26, Utrecht. — Acte van den Parijschen minderbroeder Bernardinus de Rechaneto, pauselijken commissaris, waarbij hij broeder Matthaeus gelast met het afkondigen en beheeren van den aflaat voor de herstelling en vergrooting van hetParijsch klooster in de stad en in het bisdom Utrecht. (Notum facimus). 387 256. (1489, bisdom Utrecht.) — Gedrukte oningevulde aflaatbrief door broeder Bernardinus de Rechaneto te verleenen aan de begiftigers van het Mindersbroedersklooster te Parijs. (Notum facimus) 389 665 Blz. 257. (1489, bisdom Utrecht.) — Beknopte inhoud in het Nederlandsch der Latijnsche bul van Innocentius VIII aangaande den aflaat ten voordeele van het Minderbroedersklooster te Parijs. (Dit is) 390 258. 1492, October 1, Utrecht. — Acte waarbij de kerkfabriek van den Dom de echtheid bevestigt van eene Nederlandsche lijst van pauselijke aflaten ten behoeve der kerk, welke lijst in het koor hangt. (Nos, provisores) 393 259. 1495, Mei 1, Utrecht. — Acte van den bisschop David van Bourgondië, waarbij hij den pauselijken aflaat aanbeveelt. (Cum nuper) 394 260. 1498, October 2, Parijs. — Uittreksel uit het oordeel der godgeleerde faculteit van Parijs, op aanvraag van den bisschop en den magistraat van Doornik uitgebracht over zestien verdachte stellingen door den minderbroeder Jan Vitrier (Vitrarius) in deze stad gepredikt. (Qualificatio propositionum) 396 261. 1498, December 20, Rome. — Bul van Alexander VI, waarbij hij het aanstaande jubeljaar 1500 afkondigt. (Inter curas midtiplices). 397 262. 1499, December 16, Rome. — Bul van Alexander VI, waarbij hij den termijn van den jubelaflaat verlengt. (Commissum nobis coelitus) 399 263. 1499—1500, Utrecht. — Aanteekening, vermeldende eene aflaatkist in de St. Nicolaaskerk aldaar. (It. ontvangen) .... 400 264. Omstreeks 1500, Nederlanden. — Uittreksel uit een hand schrift uit dien tijd over het heerschende ongeloof aangaande de kracht van den aflaat. (Menschen, die) 401 265. 1500, Rome.— üittreksel uit de Divisie-kronijk (lbl7) van den monnik Oornelius van Lopsen over den jubelaflaat. (Dat in dit jaer) 401 266. Begin der 16de eeuw, 's-Gravenhage. — Uittreksel uit een nonnengetijdenboek dier stad over het verdienen van aflaten en hunne kracht. (Vrage van offelaten) 401 267. Begin der 16de eeuw, (Doornik?). — Vermelding van eenen aflaatbrief door den Doornikschen bisschop Pieter Quickius, oppercommissaris van den pauselijken jubelaflaat, verleend aan „Mr. Joh. Ysenbart, priester in het sticht van Doornik". ( ). . . 403 268. 1501, Februari 26, Gent. — Brief van den aartshertog Philips van Oostenrijk aan het Domkapittel van Utrecht om Pieter, bisschop van Doornik, als pauselijken aflaatcommissaris in hun bisdom aan te bevelen. (Venerabiles et egregii) 403 269. 1501, April 5, (Maastricht ?). — Gedrukte aflaatbrief, door den Doornikschen bisschop Pieter verleend aan Gerardtis Noetstock en zijne vrouw Geertruid. (Notum facimus) 404 000 Blz. 270. 1501, April 8, Brugge. — Bevel van aartshertog Philips van Oostenrijk, gericht tot den Baad van Vlaanderen, waarbij hij eiken aflaathandel, buiten den pauselijken, streng verbiedt tijdens den duur van het jubilaeum. (Comme nostre) 406 271. 1501, April 12. — Gedrukte aflaatbrief door denzelfden Pieter verleend aan Lambertus, zoon van Johannes, aan zijne huisvrouw Gheertrude en aan zijne familie. (Notum facimus) . . . 407 272. 1501, April 21,''s-Hertogenbosch. — Uittreksel uit de stadsrekeningen over het zenden van brieven naar Brugge aan den aartshertog Philips den Schoone en aan den bisschop van Doornik aangaande den pauselijken aflaat. (Item Henrick Puynenborch) 407 273. 1501, April 24, (Leiden?). — Gedrukte aflaatbrief door den Doornikschen bisschop Pieter verleend aan meester Arnold Willemszoon van Tetroede, priester. (Notum facimus) .... 408 274. 1501, Mei 12, 's-Hertogenbosch. — Uittreksel uit de stadsrekeningen over het zenden van eenen brief aan den suffragaan van Kaïnerijk aangaande den pauselijken aflaat. (Item denselven). 408 275. 1501, Mei 14, Namen. — Gedrukte aflaatbrief door den Doornikschen bisschop Pieter verleend aan Maria Hinselin of Huisens (?). (Notum facimus) 408 276. 1501, Mei 16, 's-Hertogenbosch. — Uittreksel uit de stadsrekeningen over het afhalen der aflaatbul te 's-Gravenhage uit de handen van den bisschop van Doornik. (Item denselven) . . 409 277. 1501, Mei 25, 's-Hertogenbosch. — Uittreksel uit de stadsrekeningen over het uitzenden van boden naar Gelderland en Kleef tot het afkondigen der aflaatbullen en vrijgeleidebrieven. (Item noch denselven) 409 278. 1501, O. H. Hemelvaart—Augustus 15, 's-Hertogenbosch. — Aanteekening over hèt verdienen van den pauselijken aflaat in de St. Janskerk aldaar. (In eodem scabinatu) 409 279. 1S01, September 30. — Gedrukte aflaatbrief door den Doornikschen bisschop Pieter verleend aan Pieter Timanzoon, zijne huisvrouw en Nesa zijne dochter. (Notum facimus) 410 280. 1501, September 30, Rome. — Aanteekening over den bul van paus Alexander VI, waarbij hij met een jaar den jubelaflaat in de Nederlanden verlengt. (Alexander VI) 410 281. 1501, 's-Hertogenbosch. — Uittreksel uit de stadsrekeningen over 100 Rijnsehe gulden ten geschenke gegeven aan den suffragaan van Kamerijk, opdat hij als aflaatcommissaris van den Doornikschen bisschop zijn verblijf in de stad zou verlengen. (Item den suffragaen) 410 . 282. 1501. — Brief van den kardinaal Raymundus Peraudi, oppercommissaris van den jubelaflaat, die zijnen notaris den 667 Blz. kanunnik Pieter Jacobsz. van Vollenhove aan het Utrechtsche kapittel zendt, om dien aflaat te helpen regelen. (Non dubitamus) 411 283. 1501, Nederlanden. — Uittreksel uit de Cronycke van Hollandt of Divisie-Kronijk (1517) van den monnik Cornelis van Lopsen over den jubelaflaat en zijne financieele nadeelen. (Ende des jaers daerna) 411 284. 1502, Februari 23, Duurstede. — Brief van den Utrechtschen bisschop Frederik van Baden aan den Domdeken Ludolf van den Vene over de onderhandelingen van den aflaat met Pieter van Vollenhove. (Van Goits gnaden) . ' 412 285. 1502, Maart 12, Amsterdam. — Brief van den magistraat van Amsterdam aan dien van Haarlem over het vrijgeleide van den aflaat. (Wy, schout) 412 286. 1502, Maart 16, Mechelen. — Bevel van aartshertog Philips van Oostenrijk, gericht tot den Raad van Vlaanderen, waarbij hij zijn verbod herhaalt aangaande eiken aflaathandel buiten den pauselijken. (Pour certaines causes) 413 287. 1502, Juni 30, Vollenhove. — Brief van den bisschop Frederik van Baden, waarbij hij zijnen procurenr-fiskaal Willem Bu ser naar Utrecht zendt aangaande den aflaat. (Van Goides genaden) 414 288. 1502, Juli 16, Vollenhove. — Brief van denzelfden, waarbij hij den procureur-fiskaal Willem Buser ten tweeden male naar Utrecht zendt aangaande den aflaat. (Van Goits gnaden) . . . 415 289. 1502, Juli 31, Vollenhove. — Brief van denzelfden aan het Domkapittel over de moeiel\jkheden met Raymundus Peraudi over den aflaat. (Van Goits genaden) 415 290. 1502, Augustus 16, Straatsburg. — Dreigbrief van den kardinaal Raymundus Peraudi aan het Domkapittel van Utrecht over het niet afkondigen aldaar van den pauselijken aflaat. (Recepimus litteras) 417 291. 1502, Augustus 27, (Nijmegen f). — Gedrukte aflaatbrief, verleend door den pauselijken commissaris kardinaal Raymundus Peraudi aan de kloostermoeder van Bethlehem aldaar, Catharina Boeters, en aan hare kloosterzusters Machteldis van Eyck, Gertrudis van Heek, Aleydis van Langen, Styna Nylen, Johanna Haenen en Mechtildis Steynen. (Notum facimus) 421 292. 1502, September 9, Vollenhove. — Verzoenende brief van den bisschop Frederik van Baden aan het Domkapittel over dezelfde zaak. (Van Goits gnaden) 423 293. 1502, December 21, ErfurU — Brief van Raymundus Peraudi aan burgemeester en schepenen van Utrecht over het gebruik der aflaatgelden. (Magnifici viri) 425 1 668 Blz. 294. 1502, December 22, Erfurt. — Gelijkluidende brief van denzelfden aan het Domkapittel te Utrecht. (Reverendi patres) . 426 295. 1502, December 22, (Arnhem?). — Gedrukte aflaatbrief door den kardinaal Raymundus Peraudi, pauselijken commissaris, verleend aan Frederik van Voerst, heer van Doeren weert (Doorwerth). (Notum facimus) 426 296. 1502, December 23, Rijnsburg. — Gedrukte aflaatbrief door denzelfden verleend aan Elizabeth en Cornelia van Doessen, kloosterzusters aldaar. (Notum facimus) 426 297. 1502, December 28, (Arnhem?). — Gedrukte aflaatbrief door denzelfden verleend aan Henricus, Margareta, Everardus, Stephanus, Gherardus, Elizabeth, Henrica, Stina, Adolphus en Everarda, kinderen van Henricus (van) Rhemen. (Notum facimus) .... 427 298. 1502, Haarlem. — Uittreksel uit eene rekening der S'. Bavokerk aldaar over het drukkeu van 100 opschriften voor de biechtvaders van den pauselijken aflaat. (Item de Hasback). . . 427 299. 1503, April 24. — Bevel van hertog Karei van Gelderland aan den magistraat van Zutphen over het ledigen der aflaatkisten, het nitkeeren van een derde aan den paus en het bewaren der overige aflaatgelden. (Wij doen kondt) 428 300. 1503, April 24, Duurstede. — Brief van den bisschop Frederik van Baden aan den Domdeken Ludolf van den Veen met een schrijven aan den kardinaal vau Sena. (Van Goits gnaden) 428 301. 1503, September 29, Mechelen. — Bevel van den aartsbisschop Philips van Oostenrijk als graaf van Vlaanderen, verbiedende aflaatbrieven van Reims aan te plakken. (De par Varchiduc) # . 429 302. 1503, November 16, Poppelsdorf (bij Bonn). — Brief van Herman, aartsbisschop van Keulen, aan het Domkapittel van Utrecht, over Raymundus Peraudi en den aflaat. (Venerabiles) • 430 303. 1503, December 15, Spiers. — Brief van Raymundus Peraudi aan de vijf kapittels van Utrecht over zijne bewezen diensten. (Nobiles) 431 304. 1503, December 17, Spiers. — Brief van denzelfden aan dezelfden over de uitbetaling van het hem toekomende derde deel in de aflaatgelden. (Nobiles) 432 305. (1503), Doesburg. — Inventaris van de munten en kleinodiën in de aflaatkisten gevonden en van de gelden der biechtbrieven, waarvan een derde afgetrokken werd voor den paus en de twee overige derden aldaar bewaard bleven. (Dit syn) . . 433 306. 1503, Harderwijk. — Memorie van den magistraat over de onderhandelingen met Raymundus Peraudi te Keulen en den scholaster Jan Neef te Nijmegen om een deel der aflaatgelden 669 Blz. te mogen behouden tot herstelling der afgebrande kerken. (Item in den) 435 307. 1504, Januari 1, Spiers. — Brief van Raymundus Peraudi aan de vijf kapittels van Utrecht over de uitbetaling der aflaatgelden. (Venerabiles) 437 308. 1504, Haarlem. — Uittreksel uit eene rekening der St. Bavokerk over het drukken van 600 aflaatbullen. (Item meester). 442 309. 1505, December 25, Duurstede. — Brief van den bisschop Frederik van Baden aan den Domdeken Ludolf van Veen over het afstaan van aflaatgelden aan Maximiliaan van Oostenrijk- (Van Goits gnaden) 442 310. 1506, Januari 21, Duurstede. — Brief van den bisschop Frederik van Baden aan het Domkapittel over de vraag der drie gezanten van Maximiliaan van Oostenrijk aangaande de aflaatgelden. (Van Goits gnaden) 443 311. 7506*, (Aprilt), Groningen. — Uittreksel uit Sicke Beningha's kronijk over het ledigen eener aflaatkist door den magistraat. (De stadt) 444 312. 1506, Juli 11, Doetinchem. — Acte van hertog Karei van Gelderland, waarbij hij verklaart eene aflaatkist, bevattende 180 gulden, aldaar geledigd te hebben en plechtig belooft, ook namens zijne opvolgers, die som later weer te geven. (Wij, Kairle) . . 446 313. 1506, Juli 21, Zutphen. — Acte vau Karei, hertog van Gelderland, waarbij hij 918 gulden der aflaatkist aldaar als boven ledigt. (Wij, Kairle) 446 314. 1506, November 22, Rome. — Vermelding eener bul van Julius II, waarbij hij in de geestelijke provincies Mainz, Keulen en Trier eenen grooten aflaat uitvaardigt ten bate der Duitsche Orde tegen de ongeloovige Russen. (Orthodoxe jidei) 447 315. 1507, Januari 22, (Elburg f). — Acte van Karei, hertog van Gelderland, waarbij hij eene aflaatkist ledigt. (Wij, Kairle). 447 316. 1507, Augustus 29, Brussel. — Brief van de landvoogdes Margaretha van Oostenrijk aan het Domkapittel van Utrecht, waarbij ZÜ broeder Gillis van den Moeten en zijne helpers aanbeveelt voor het afkondigen van eenen pauselijken aflaat ten bate van het klooster van St. Bernard in Savooien. (Eerweerdige) 448 317. 1507, October 27, Utrecht. — Gedrukte aflaatbrief door Christiaan Bomhouwer verleend aan „Wilhelmus Rham of Rhan, regulier kanunnik te Utrecht" 449 318. 1507, November 27, Leeuwarden. — Gedrukte aflaatbrief van denzelfden verleend aan Rympke, dochter van Frans Memmeman. (Notum facimus) 449 670 Blz. 319. 1507, December, Zutphen. — Aanteekening uit de stadsrekening over den aflaat. (Dominica post) 450 320. 1507, Aken en Luik. — Aanteekening over Johan Tetzel als ondercommissaris van Christiaan Bomhouwer aldaar. (Dieser Theologus Tetzel) 451 321. 1508, April 22, Deventer. — Gedrukte aflaatbrief, door den pauselijken commissaris Christiaan Bomhouwer verleend aan Henricus en Bertha van Remen, mitsgaders aan hunne wettige en onwettige kinderen. (Notum facimus) 452 322. 1509, April 25, Haarlem. — Gedrukte aflaatbrief door denzelfden verleend aan meester Hendrik, zoon van Albert. (Notum facimus) 453 323. 1509, October 1, Nijmegen. — Gedrukte aflaatbrief door denzelfden verleend aan Henricus Hoelert. (Notum facimus) . • 453 324. 1510, Januari 11, Eome. — Bul van Julius II, waarbij hij den jubelaflaat afkondigt tot opbouw der St. Pieterskerk aldaar. (Liquet omnibus) 454 325. 1510, Friesland. — Oningevulde gedrukte aflaatbrief van Idzardus Gravius van Friesland, pauselijken aflaatcommissaris in Denemarken, Zweden, Noorwegen en Friesland (in utraque Phrisia), voor het inzamelen van gelden tot het bouwen der St» Pieterskerk te Bome. (Idzardus Gi'avius de Phrisia) 462 326. 1509—1511, Nederlanden. — Uittreksels uit Erasmus' Moriae Encomium (Laus Stultitiae) over het onzinnige van den aflaathandel. (Indulgentias taxat) 464 327. 1511, September 18, (Utrecht). — Het Domkapittel te Utrecht gelast zijne ondergeschikte geestelijkheid namens den paus de kramers van zoogezegde aflaten van den Sinaïberg en andere niet erkende aflaten aan te houden en aan het kapittel uit te leveren, tevens beslag leggende op hunne brieven, gelden, kleinodiën en andere bezittingen. (Decanus et capitulum) . . . 466 328. Tusschen 1514, Juli 15 en 1512, Juli 15, Brugge. — Andries Andas (of Audas), een Schot, aldaar tentoongesteld en op de wangen gebrandmerkt, wegens zijn rondloopen met valsche aflaten en andere kwade bedrijven. (Audict maistre) 467 329. 1513, April 12, Ieperen. — Overeenkomst tusschen den magistraat en zuster Catharina, overste der Cellezusters, over de verpleging der smetzieken en de afkondiging van eenen pauselijken aflaat ten bate harer kloosterorde. (In nomine) .... 468 330. 1513, Gelderland. — Aanteekening over 150 dukaten van achterstallige aflaatgelden uit het hertogdom Gelderland, afkomstig van wijlen kardinaal Raymundus Peraudi's aflaathandel. (1513 wurde) 469 671 Blz. 381. 1514, Februari 21, Brussel. — Brief van de landvoogdes Margaretha van Oostenrijk aan het Domkapittel te Utrecht, waarbij zij den pauselijken aflaat ten bate van het hospitaal van den H. Geest te Besancon aanbeveelt. (A vénérables) 469 332. 1514, December 2, Rome. — Bul van Leo X, waarbij hu den grooten aflaat ten voordeele van den opbouw der St. Pieterskerk te Bome afkondigt voor de Nederlanden en aanpalende gewesten. (Necessarie instaurationis basilice) ........ 470 333. 1514, December 15, Rome. — Breve van Leo X aan het Domkapittel van Utrecht, waarbij bij zijnen aflaatcommissaris Johannes Angelus Arcimboldus aanbeveelt voor den aflaat tot opbouw der St. Pieterskerk te Rome. (Cupientes basilicam). . . 478 334. {Omstreeks 1515, Rome?). — Omstandige voorschriften voor de biechtvaders van den aflaat vastgesteld door den algemeenen pauselijken aflaatcommissaris Arcimboldus. (Avisamenta) 479 335. 1515, Februari 16, Rome. — Breve van Leo X aan Arcimboldus als ontvanger van al de pauselijke inkomsten. (Cum nos) 483 336. 1515, Maart 7, Rome. — Bul van Leo X, waarbij hij den aflaat ten bate van het hospitaal van den H. Geest de Saxia te Bome bij uitzondering aanbeveelt naast den aflaat ten bate der St. Pieterskerk. (Postquam ad apostolatus) 486 337. 1515, Juni 1, 's-Gravenhage. — Gedrukte aflaatbrief door den pauselijken commissaris Hilarion de Senis, grootmeester der Hospitaalsorde van den H. Geest, verleend aan Veronica(?) Pietersdochter en aan hare zuster Nicolea (?). (Sanctissimus in Christo). 492 338. 1515, Juni 10, 's-Gravenhage. — Bevel van prins Karei, waarbij hij de kleine aflaten ten bate van den Dom te Utrecht toelaat in zijne landen van Holland, Zeeland en Friesland, op voorwaarde dat zij den pauselijken dijkaflaat niet schaden. (Van wegen) 493 339. 1515, Juni 24, 's-Gravenhage. —■ Plakkaat van prins Karei van Oostenrijk, waarbij hij eiken aflaathandel van bisschoppen, prelaten, kerken, gasthuizen en godshuizen streng verbiedt. (Want tonser kennesse) 495 340. 1515, Juli 1, Gent. — Bevel van den Raad van Vlaanderen over de afkondiging van voormeld plakkaat. (De raedslieden) 496 341. 1515, Juli 3, (Bergen). — Kwijtschrift van den secretaris Jaspar Leghay over zijn loon en dat zijner helpers voor het afschrijven van het plakkaat aangaande het verbieden der aflaten in het graafschap Henegouwen. (Moy, Jaspart Leghay) .... 497 342. 1515, omstreeks Augustus 15, Utrecht. — Uittreksel uit de stadsrekeningen over een wijngeschenk door den magistraat 672 Blz. aangeboden aan den legaat van den pauselijken aflaat. (Item omtrent) 497 343. 1515, September 7, Rome. — Bul van Leo X, waarbij hij voor den tijd van drie jaren eenen pauselijken aflaat afkondigt ten voordeele van de overstroomde kuststreek der Nederlanden (Vlaanderen, Brabant, Zeeland en Friesland) en als oppercommissaris van dien aflaat Adriaan Floriszoon van Utrecht aanstelt- (Pastoralis officii) 498 344. 1515, September 11, Rome. — Breve van Leo X aan Arcimboldus, waarbij hij diens aandeel in de aflaatgelden bepaalt. (Cum nos) 508 345. 1515, September 13, Rome. — Bul van Leo X, waarbij hij toelaat een tiende op al de geestelijke goederen der Nederlanden te heffen door Adriaan van Utrecht en zijnen helper Bernardinus de Salviatis, kanunnik der St. Donaaskerk te Brugge, daar de opbrengst van den aflaat ontoereikend blijkt te zijn om de doorgebroken dijken der zeekust in Vlaanderen, Brabant, Holland, Zeeland en Friesland te herstellen. (Quamvis inter curarum) 509 346. 1515, October 30, Rome. — Machtiging door Leo X verleend aan zijnen datarius Silvio Passarini, om aan den Florentijn Leonardo de Bartolinis uit te keeren de som van 12.000 dukaten ten laste van het bankiershuis der Frescobaldi's, dat borg gebleven is voor 25.000 dukaten in de zaak van den dijkaflaat en van de tienden, geheven op de geestelijke inkomsten der Nederlanden. {Volentes dilecto) 513 347. 1515, November 3, Brussel. — Brief van den aartshertog Karei van Oostenrijk aan het Domkapittel van Utrecht, waarbij hij den pauselijken aflaat, op zijn aandringen toegestaan, bijzonder aanbeveelt. (Vénérables) 514 348. 1515, November 15, Utrecht. — Acte van het Domkapittel van Utrecht om den pauselijken aflaat aan te bevelen, waarmede Adriaan van Utrecht en zijn helper Jan van Loemel gelast zijn. (Decanus) 515 349. 1515, December 11, Brussel. — Plakkaat van den aartshertog Karei van Oostenrijk, waarbij hij den pauselijken aflaat aanbeveelt, Adriaan van Utrecht en zijne helpers onder zijne bescherming neemt en een vrijgeleide verleent aan zyne onderzaten van het graafschap Vlaanderen, die den aflaat willen gaan verdienen. (Alsoe onse) 517 350. 1516, Januari 3, Gent. — Gedrukte aflaatbrief door Adriaan van Utrecht verleend aan Dominicus Wychuis, zijne huisvrouw Barbara Zoedts en zijne kinderen. (Notum facimus) . 519 351. 1516, Februari 1, Florence. — Kwijtschrift van Leo X 673 Blz. over de ontvangst eener geldsom (6181 gouden dukaten 10 s. 2 d.) op afkorting der 25.000 dukaten door het Florentijnsche bankiershuis der Frescobaldi's gewaarborgd op de tiendeheffing en den dijkarlaat der Nederlanden. (Fatemur) 521 352. 1516, Februari 12, Florence. — Kwijtschrift van Leo X over de ontvangst eener geldsom (14.000 gouden dukaten) op dezelfde afkorting. (Cum dilecti) 522 353. 1516, Februari 16, Brussel. — Bevel van prins Karei, waarbij hy de kleine aflaten ten bate van den Dom te Utrecht toelaat in zijne landen van Holland, Zeeland en Friesland, op voorwaarde dat zij den pauselijken dijkaflaat niet schaden. (Van ivegen) 523 354. ƒ516", Februari 16, Brugge. — Maatregels door den magistraat genomen over de inrichting van den pauselijken aflaat. (Actum ter clocke) 524 355. 1516, Maart 11, Zutphen. — Gedrukte aflaatbrief door Arcimboldus verleend aan Gertrudis Kannemakers. (Exigentipie) 524 353. 1516, Maart 18, Vollenhove. — Gedrukte aflaatbrief door Arcimboldus verleend aan Margarita Haghen. (Exigente pie) . . 526 357. 1516, Maart 26, Zutphen. — Gedrukte aflaatbrief door Johannes Angelus Arcimboldus verleend aan Agneta Cotras. ( ) 527 358. 1516, April 6, Heussen bij Arnhem (hertogdom Kleef). — Gedrukte aflaatbrief door Arcimboldus verleend aan Bartholdus van Dusseldorp. (Notum facimus) 527 359. 1516, April 20, Nijmegen. — Gedrukte aflaatbrief door Arcimboldus verleend aan een achttal zusters van het klooster Bethlehem. (Erigente pie) 528 360. 1516, Mei 13, Bome. — Stuk van Adriaan van Utrecht als pauselijken aflaatcommissaris in de Nederlanden. (13 Maii) . 528 361. 1516, Mei 20, Delft. — Geschreven aflaatbrief door Jan Huberti van Loemel, plaatsvervanger van Adriaan van Utrecht, verleend aan pater Johannes Coolmans, zijne twee kapelanen, de mater, 108 zusters en drie bedienden van het St. Aagtenklooster. (Notum facimus) 529 362. 1516, Augustus 7, Rome. — Eerste kwijtschrift over ontvangene aflaatgelden (6.000 dukaten) van Arcimboldus, door paus Leo X afgeleverd aan het Duitsche bankiershuis der Welser. (Fatemur) 532 363. 1516, Augustus of September, Zutphen. — Aanteekening over den aflaat voor de S*. Pieterskerk te Bome. (Item den doctor) 532 364. 1516, September 3, Rome. — Breve van Leo X aan Arcimboldus, waarbij hij diens macht als aflaatcommissaris omschrijft naast die van Adriaan van Utrecht en zynen helper Jan 43 674 Blz. Huberti van Loemel. (Revolventes nuper) 533 365. 1516, September 3, Rome. — Breve van Leo X aan Arcimboldus, waarbij bij herinnert aan zijne bul van 2 December 1514 eu de machten van zijnen aflaatcommissaris bepaalt, onder anderen voor de toelating om boter in den vasten te gebruiken. (Comperto per nos) 534 366. 1516, November 15, Utrecht. — Acte van het Domkapittel, waarbij de afkondiging van den aflaat ten bate van den opbouw der St. Pieterskerk te Bome en van de herstelling der doorbroken zeedijken toegestaan wordt. (Anno Domini) 537 367. 1516, Deventer. — Uittreksel uit Bevius' Daventria illustrata (1651) over een geschrift van eenen Benedictijner monnik van Mariè'ngarde, die aldaar een geschrift laat verschijnen, waarin hij den pauselijken aflaat bespottelijk maakt. (Hoe anno) . . . 538 368. 1515—1517, Nederlanden. — Bittere klachten van den monnik Cornelius van Lopsen in zyne Divisie-Kronyk over het geldverlies veroorzaakt door den aflaathandel. (Ende des iaers) . 539 369. (Omstreeks 1517, Nederlanden.) — Verklaring van Erasmus over den aflaathandel en het verduisteren der gelden van den dijkaflaat van Karei V. (Eodem res) 540 370. (Omstreeks 1517, Utrecht.) — Lijst van bezwaren van het Domkapittel tegen onregelmatigheden der aflaatcommissarissen bij het vertoonen der aflaatbul. (Asserli) 541 371. (Omstreeks 1517, Rome?.)— Gedrukt folioblad bevattende eene omstandige opsomming der machten door Leo X verleend aan Arcimboldus in de aartsbisdommen Keulen en Trier en in de bisdommen Kamerijk, Doornik, Terwaan en Atrecht, d. i. in de geheele Nederlanden. (Infrascripte sunt) 542 372. 1517, Maart 21, Brugge. — Maatregelen door den magistraat genomen om den aflaat af te kondigen. (Actum den). 545 373. 1517, Maart 24, Brussel. — Schier letterlijke herhaling (in 'tFransch) van het plakkaat van 11 December 1515. (Comme puis) 545 374. (1517?), April 2, Utrecht. — Acte van den vicaris Jan Zelecamp, waarbij hij bekent 41 confessionalia ontvangen te hebben van Araninus Cibo, penningmeester van den pauselijken aflaat. (Item ego) 544 375. 1517, April 7, Gent. — Bevel van den Baad van Vlaanderen over het afkondigen van het plakkaat van 24 Maart 1517. (De raedslieden) 547 376. 1517, Mei 23, Rome. — Bul van Leo X, waarbij hij beveelt, dat een tiende der inkomsten van alle kerkelijke beneficiën in de Nederland sche gewesten van Karei V voor de kruisvaart 675 Blz. tegen de Turken zal dienen. (Tot inzamelaars worden benoemd: de bisschop van Badajoz, de Utrechtsche bisschop Philips van Bourgondië en de aartsdiaken van Famenne Jan Huberti de Lommei.) (Quamvis inter) 548 377. 1517, Juli 4, Nijmegen. — Gedrukte aflaatbrief door Arcimboldus verleend aan hetzelfde achttal zusters van Bethlehem vermeld in den aflaatbrief van 20 April 1516. (Sincera fervensque) 552 377a. 1517, September 25, Groningen. — Gedrukte aflaatbrief door Arcimboldus verleend aan Wendelmud Harmanni. (Syncera fervensque) 554 378. 1517, November 1, Zutphen. — Geschreven aflaatbrief door Arcimboldus verleend aan twaalf zusters van het Nieuw Hospitaal te dier stede. (Sincera fervensque) 555 379. 1517, November 24, Hattem. — Geschreven aflaatbrief door Arcimboldus verleend aan meester Radbodus de Haese, pastoor aldaar, Bernardus de Haese en Bernardns ten Haeve, Utrechtsche geestelijken. (Sincera fervensque) 556 380. 1517, December 2, Utrecht. — Gedrukte aflaatbrief door Arcimboldus verleend aan broeder Jan Oliverii ordinis premonstratensis. ( ) 558 381. 1517, December 2, Arnhem. — Gedrukte aflaatbrief door Arcimboldus verleend aan Hendrik van Poijlwijck, zijne vrouw en zyne kinderen. (Syncera fervensque) 559 382. (1517, bisdom Utrecht.) — Register der ontvangsten en uitgaven bij den verkoop der confessionalia, gehouden door den notaris Dirk van Malsen. (Confessionalium) 559 383. 1517, Nijmegen. — Aanteekening uit Jan van de Betouw's Annales Noviomagenses (1790) over het verkoopen aldaar van de aflaatbrieven door de predikheeren op last van Arcimboldus. (Missi a Leone X) 565 384. 1518, Maart 5, Mechelen. — Plakkaat, van Karei van Oostenrijk, koning van Spanje, verbiedende in Brabant, Vlaanderen, Henegouwen, Holland en Zeeland andere aflaten af te kondigen dan degene door Leo X aan hem op zijn verzoek toegestaan. (Comme il soit) 565 385. 1517, Juli 1—6,—1518, Februari 6—Jtdi 9, en December 6, bisdom Utrecht. — Aanteekenboek gehouden door den notaris Dirk van Malsen over het herhaald ledigen der aflaatkisten en over de uitgaven te dier gelegenheid gedaan door den commissaris Jan Drolshagen op veel plaatsen. (Extractionum) .... 566 386. 1517—1518, bisdom Utrecht. — Aanteekeningen van den notaris Dirk van Malsen over rekeningen door hem betaald aan drie commissarissen van den aflaat. (Item anno) 575 676 387. 1518, April 12, Cs-Gravenhage). — De Raad van Holland gelast den eersten deurwaarder overal in Holland, Zeeland en Friesland, waar zulks gewoonte is, af te kondigen, dat de kwestierders van den Dom te Utrecht in genoemde landen vrij moeten toegelaten worden. (Bij den Coninck) 576 388. 1518, September 8, Bapaume. — Gedrukte aflaatbrief door Jan Huberti van Loemel verleend aan Petrus de Petra, onderpastoor van Bapaume, priester en edelman. (Notum facimus) 576 389. ' 1518, December 13, Bergen op Zoom. — Loterij met aflaten aldaar, te Utrecht afgekondigd door den magistraat. (Voert laet) 577 390. 1519, Februari 26, Rome. — Bul van paus Leo X, waarbij hij de bisschoppelijke aflaten ten voordeele van de herstelling der St. Janskerk te Utrecht bevestigt en alwie tegen die aflaten opstaat, met strenge straffen bedreigt. (Regis aeterni) 577 391. 1519, Mei, Utrecht. — Algemeene rekening over ontvangsten en uitgaven van den aflaat in een gedeelte van het bisdom Utrecht, aangeboden aan het Domkapittel door Arcimboldus. (Computatio de facto) 582 392. (1519, Mei 11, Utrecht). — Lijst der kanunniken van het Domkapittel, die tegenwoordig waren bij de afrekening van Arcimboldus, met vermelding van hunne aanwezigheidspenningen. (Item infrascripti) 588 393. (1519, Mei 11, Utrecht). — Acte van den notaris Jan van Goch, waarbij het Domkapittel ontlasting geeft aan zijne gemachtigden Gerardus Beijer en Willem Johannis van Maastricht over hun geldbeheer in zake van de aflaten. (Anno Domini) .... 589 894. (1519, Mei, Utrecht?.) — Drie bondige aanteekeningen over de verdeeling van de zuivere opbrengst der aflaten. (Summa) 590 395, 1519, Juli 19, Rome. — Kwijtschrift van Leo X over de ontvangst eener geldsom van 21.264 dukaten afkomstig van de Nederlandsche aflaten en tienden. (Cum alias) 591 396. 1519, Augustus 1, Brussel. — Bevel van keizer Karei aan de hooge Baden en ambtenaars zijner Nederlanden, waarbij hij hun voorschrijft de commissarissen van den pauselijken aflaat ten voordeele der godshuizen van den H. Geest te beschermen en bij te staan. (.4 nos amez) 592 397. (Omstreeks 1520, Nederlanden en Antwerpen.) — Uittreksel uit Van Meteren's Nederlantsche Historie over het schandaal door den aflaathandel verwekt en de sermoenen der Augustijnen er tegen. (In dese tijden) 594 898. (Omstreeks 1520, Nederlanden en Bethune.) — Uittreksel 677 Blz. uit de Kronijk van Le Petit over de misbruiken van den aflaathandel. (Ceste mesme année) 594 399. 1520, Februari 5, Leuven. — Uittreksel uit eenen brief van Erasmus aan den kardinaal Erardus van der Mark, prinsbisschop van Luik, over de misbruiken van den aflaathandel. (Ab eodem exemplo) 595 400. 1520, November 21, Antwerpen. — Nederlandsche vertaling van een geschriftje van Luther over den aflaat. (Die meester) 595 401. (1520, Delft.) — Uittreksel uit Schoockius over de geheime werking van den Utrechtschen predikheer Wouter tegen den aflaat aldaar. (Veritatis lamen) 602 402. 1521, Maart 1, 's-Gravenhage. — Keizerlijke vrijgeleide verleend door Karei als vorst der Nederlanden aan al degenen, die den aflaat willen gaan verdienen, welke door den paus ten voordeele der St. Laurenskerk te Rotterdam werd verleend. (Kaerle, by der gracien) 603 403. 1521, Maart 26, Mechelen. — Bevel van de landvoogdes Margaretha van Oostenrijk, waarbij zij al de Nederlandsche ambtenaren laat weten, dat de aflaat van den H. Geest, waarvan meester Philips Mullart commissaris is, wordt toegelaten. (Combien que VEmpereur) . 604 404. 1521, Juli 29, Wittenberg. — Luther's voorrede bij de uitgave van Wessel Gansfoort's brieven tegen de kracht van den aflaat. (Christiano lectori) 605 405. 1521, September 2, Brussel. — Uittreksel uit eenen brief van den legaat Aleander aan den vice-kanselier van Leo X over het toenemen van den aflaathandel te Gent. (Per venir). . • • 606 406. 1521, December, Brussel. — Ondervragingen over den aflaat van den gevangenen Jacob Praepositus, prior der Antwerpsche Augustijnen 407. 1522, na Januari 13, Utrecht. — Uittreksel uit de lijst der 9 kettersche leerstelsels door meester Herman Gerrits of Gherardi, priester, aldaar in de St. Caeciliakerk openbaar afgezworen. (Articulus secundus) 607 408. 1522, Februari 9, Brussel. — Uittreksel uit de lijst der 30 kettersche leerstelsels door Jacobus Praepositus, prior der Antwerpsche augustijnen, aldaar in de St. Gudulakerk openbaar en plechtig herroepen en afgezworen. (Articulus secundus) . • • 607 409. 1522, vóór Maart, Bazel. — Uittreksel uit Erasmus Colloquia over het bespottelijke der aflaten. (Alia in congressu) . 410. 1522, April 23, Brussel. — Uittreksel uit de herroeping van den Antwerpschen stadssecretaris Gornelius Grapheus over de nietswaardigheid van den aflaat. (Quod seuserim) 606 608 678 Blz. 411. 1522, Augustus 12, Berg. — Brief van den magistraat aan den Dtrechtschen kanunnik Jan van Drolsbagen, hem raad vragende over het bevel van den offieiaal van Emmerik. (Beveelr hebbers the Berghe) 609 412. 1522, Augustus 5, (Emmerik?.) — Bevel van den offieiaal van den proost vau Emmerik aan zijne geestelijkheid, waarbij hij beveelt vóór zonnenondergang den aflaathandel van wijlen paus Leo X te staken. (Noveritis, quod) 610 413. 1522—1623, Januari 13, Utrecht. — Ontvangsten van den aflaat door de kerkfabriek van den Dom gedaan, waarvan een gedeelte aan den proost Jan Ingenwinckel uitgekeerd werd. (Recepta in officio) 610 414. 1522—1523, Januari 13jCUtrecht. — Uitgaven voor den aflaat door de kerkfabriek van den Dom gedaan: aanplakken der aflaatbrieven, luiden der klokken, oprichten van het kruis, zenden van boden, vaten wijns aan de bedelorden vereerd, gratificatie aan den hulpbisschop over zijne vijf sermoenen, enz. (Expositain factis) 611 415. 1523, December 22, Rome. — Uittreksel uit de bul van Clemens VII over het aanstaande jubeljaar 1525. (Inter sollicitudmes) 612 416. 1524, September 7, Brugge. — Maatregelen genomen door den magistraat om den pauselijken aflaat af te kondigen. (Actum ter clocke) 612 417. 1524, Nederlanden. — Uittreksel uit de Excellente Cronike van Vlaenderen over den pauselijken aflaat voor het jaar 1525. (Item in dit selve) 613 418. 1524, Bazel. — Gematigd oordeel van Erasmus over de pauselijke aflaten. (Hie non libet) 614 419. 1529, Maart 15, Amsterdam. — Aanteekening over den vroegeren ijver der geestelijken ten voordeele van den verkoop der aflaten. (Hoe krachtig) 614 420. 1529, December 3, Brugge. — Uittreksel uit een register der bedelmonniken over het nemen van voorzorgen aangaande het afkondigen van den pauselijken aflaat der kruisvaart tegen de Turken. (Item cum) 615 421. 1529, December 11, Brugge. — Maatregelen door den magistraat genomen om den pauselijken aflaat der kruisvaart tegen de Turken af te kondigen. (Actum ter clocke) 615 422. 1530, April 29, Brugge. — Maatregelen door den magistraat genomen om den pauselijken aflaat der kruisvaart tegen de Turken af te kondigen. (Actum ter clocke) 616 423. 1531, Maart 10. — Gedrukte aflaatbrief door broeder 679 Blz. Nicolaas, grootmeester van de orde der H. Drievuldigheid, verleend aan Johanna Dierix (?). {Notum facimus) 617 424. 1531, voorjaar, Brugge. — Uittreksel uit een register der bedelorden over groote processies en sermoenen der bedelmonniken, ter gelegenheid van den pauselijken aflaat der kruisvaart tegen de Turken. (Item dominica) 618 425. 1531, Augustus 7, Utrecht. — Uittreksel uit eene grievenlijst van den Domdeken aan keizer Earel V over allerlei plagerijen, o. a. aangaande den aflaat, met het antwoord der Nederlandsche regeering. (Roerende dat) 618 426. 1537, Utrecht. — Aanteekening over de onkosten van den aflaat in de Buurkerk aldaar. (Item, gegeven) 619 427. Vóór 15391, Nederlanden. — Bespotting vau de aflaatbrieven in een tafelspel van den tijd als znnde algemeen veracht. (Menichfuldich bedroch) 619 428. 1549, Juni 26, Brussel. — Geschreven aflaatbrief door bisschop Petrus, pauselijken legaat, verleend aan de gravin Margaretha van den Berg, weduwe van Florens vanEgmond, graaf van Buren. (Sincerae devotionis) 621 429. 1566—1567, Maart 9, Kuilenburg. — Uittreksel uit de rekening van de kerkmeesters der St. Barbarakerk aldaar over de ontvangen aflaatgelden. (Ander ontfanch) • 622 430. 1573, September 6, Haarlem. — Getuigschrift van den kanunnik Jacob Bassius, waarbij hij verklaart, dat Jan Claes Lotsoen bij hem te biecht is geweest en gecommuniceerd heeft en daardoor den aflaat van paus Gregorius XIII verdiend heeft. (Den sesten dach) 622 431. 1575, December 3, Rome. — Bul van Gregorius XIII, waarbij hij, op verzoek van kardinaal Granvelle, aartsbisschop van Mechelen, den aflaat van het jubeljaar verleent aan al wie de kerken dier sterk geteisterde stad bezoekt. (Pastoris aeterni). 623 432. 1575, December 3, Rome. — Bul van Gregorius XIII, waarbij hij, op verzoek van den kardinaal Granvelle, aartsbisschop van Mechelen, den aflaat van het jubeljaar verleent aan alwie de Mechelsche kerken bezoekt. (Pastoris aeterni) 625 433. 1576, Februari 24, Rome. — Bul van paus Gregorius XIII, waarbij hij, op verzoek van kardinaal Granvelle, aartsbisschop van Mechelen, den jubelaflaat, die in deze stad te winnen was tot op Aschwoensdag 1576, verlengt tot op 24 Juni van hetzelfde jaar. (Quo uberius et frequentius) 626 434. 1576", Mechelen ? — Verzoekschrift van den Brusselschen drukker Michiel van Hamont om betaling te bekomen over de aflaatbrieven en ander drukwerk van het jubileum, dat hij aan 680 Blz. de stad Mechelen heeft geleverd. (Gheeft in alder reverentie) . . 627 - 435. 1576, Mechelen? — Rekening van den Brusselschen drukker Michiel van Hamont ingediend hij den magistraat van Mechelen over geleverde aflaatbrieven, reis- en verblijfkosten, enz. (Item ick). 628 436. 1576, Mechelen f — Omstandige opgave van Jan Goossens, secretaris van den kardinaal Granvelle, aartsbisschop van Meche¬ len, over zijne reis- en verblijfkosten (Brussel en Mechelen) en over de door hem gereedgemaakte en verzondene Latijnsche, Nederland sche en Fransche aflaatbrieven aan binnen- en buitenlandsche bisschoppen, dekens en andere geestelijke personen. ( Vacatiën ende moyten) 629 437. 1594, Maart 5, 's-Hertogenbosch. — Aflaatbrief door Ghisbertus Coeverincx, vicaris-generaal van 's-Hertogenbosch (later gekozen bisschop van Deventer), verleend aan Nicolaas Egchberti van Hemert aangaande zijn verkeer met zijne dienstmeid Cornelia de Spranghe. (Notum facimus) . . . 632 438. 1599, Mei 19, Rome. — Bul van Clemens VII over bet aanstaande jubeljaar 1600. (Annus Domini) 632 AANHANGSEL. 439. Aflaatbrief van paus Gregorius XVI verleend aan J. B. Ph. Lesbroussart, zijue huisvrouw M. J. De Waele en haren zoon A. Giron. (Rome, 14 November 1845) 636 440. Aflaatbrief van paus Pius IX verleend aan Adolphe Loosveldt. (Rome, 15 Februari 1867) 637 441. Bul van paus Leo XIII over den aanstaanden jubelaflaat van 1900. (Rome, 11 Mei 1899) 637 REGISTER VAN PLAATSNAMEN. Aalst, 106, 545, 632. Aaltre (in Oostvlaanderen), de kerk te, 15. Aarschot, 103. Abcoude, 333, 334*, 566, 569, 573. Aduard, 445. Aedinghen, 107. Afrika, Oost, 637. Agger sancti Martini. Zie Sint Maartensdijk.Aken, 26, 97, 179, 181, 451. Albanië, 246. Aldenzelensis. Zie Oldenzaal. Alemania. Zie Duitsche rijk. Alkmaar, 191, 333, 335, 344, 346, 569. Alpen, de, 86. Alnisiüm. Zie Aunisium. Ameland, 333, 341. Amerongen, 300. Amersfoort, 333*, 336, 340, 348, 349, 387, 570, 571. Amye, 88. Amiens, 103, 111, 632. Amifontaine, 88. Amsterdam, 182, 196, 197, 261, 280, 286, 331—334, 342, 343, 401, 411— 413, 582, 586, 614. Amsterdam, de kerk van St. Nicolaas te, 281. Anaonia, 2. Anoona, 24*, 84. Andorf, 607. Anholt, 84. Antverpia. Zie Antwerpen. Antwerpen, 4,31*, 102, 103, 104*, 106, 107, 117, 118,152*, 163, 166, 176, 276, 346, 410, 594, 595, 602, 608, 614, 627, 631. de parochiekerk van St. Andries te, 594. Antwerpen, het Augustijnerklooster te, 594, 602, 606, 607*. Apuleja, 9. Aquapendente, 94. Aquileja, 243. Aqottanië, 246. Arcisata, 479, 524, 526—528, 552, 554—556. Arcis-sur-Aube, 88. Argenton (bij Gembloers), de abdij van, 87. Abnemüiden, 333, 337, 338. Arnhem, 25, 27, 125*, 130, 131, 132, 143, 144, 198, 199, 202, 205*, 206, 426, 427, 527, 559*, 562*, 563*, 566, 567, 568, 571*, 575*. 582, 583*. 584, 587, 622. de kerk te, 675. de proosdij van, 130. de kommanderij van St. Jan te, 28, 270, 426. Arragon, 154, 161, 603. Abtois, 123, 142, 166, 234, 241, 403, 406, 413, 595, 603. Assen, 287. Atrebatum. Zio Atrecht. Atrecht, 83, 103, 106*, 111, 162, 171, 241, 470, 471, 477, 478, 479, 483, 509, 533, 535, 542, 552, 554, 555, 556, 592, 630. het bisdom, 29, 111, 157, 160, 162, 213, 216, 218, 220, 470, 471, 477, 479, 483, 509, 533, 535, 542, 552, 554—556, 632. de kerk van St. Vaest te, 146. Audeghem, de kerk te, 15. Auderghem, het Roode klooster oij, 3. Auger, het bisdom, 105. Atjgsburg, 82. Atjgtjstanus. Zie Augsburg. ArrNisroM, 288, 300, 301*, 315, 324. Austria. Zie Oostenrijk. 682 KKGISTKK VAN PLAATSNAMEN. Avelin, 237. Avebbode, 194. Avignon (aflaten te — uitgevaardigd), 5, 8, 11*, 12*. 22. 24, 439. B. Baablant, 333, 338. Babylonië, 549. Badajoz, het bisdom, 548, 550. Baden, 412, 414, 415*. 423, 428, 433, 434, 442, 443. Bain-en-Barrois, 88. Bakebaoh. Zie Biehlbaeh. Balhonvxlle, 54. Bapaume, 576, 577*. Bappalmis. Zie Bapaume. Barcelona, 221, 231. Barohino. Zie Barcelona. Bard, 90. Bar-sur-Seine, 89. Basilia. Zie Bazel. Bastonia, 47. Batenborch, 84. Bath-in-Baru. Zie Bain-en-Barrois. Baudeloo (in het land van Waas), de abdij van, 13. Bazel, 22, 32, 33*, 34, 35, 311, 357, 464, 608, 614. Beaumont, de kerk van St. Stephanus te, 215. Beieren, 434. Beyrouth, 83. België, 191, 193, 602, 623, 626. Bellomonte. Zie Beaumont. Beneventum, 244. Benvenere, 89. Benzeuchon. Zie BesancDn. Beooster-Sohelde, 565, 592. Bercel, 90. Berg, 84, 198, 609, 610*. Bergen, 76, 77, 122, 142, 143, 148, 167, 497, 565, 592. Bergen-op-Zoom, 31, 107*, 112, 164, 166, 408, 577. Bergues, 545. Berkel, 198. Besancon, het bisdom, 105, 470, 471. 212, 230, 470, 471, 479, 509, 533, 534, 542, 552, 554—556, 632. het hospitaal van den H. Geest te, 469, 470*. I Bese, 90. Beteune, 114, 594, 595*. Beusichem, 573*. Beverovicus. Zie Beverwijk. Beverwijk, 191, 193, 333, 336. Bewester-Schelde, 565, 592. { Biehlbach, 96. Bien, 90. Bisuntium. Zie Besancon. Bohemen, 32, 455. boyana, 91. Bois de Lessines, 16. Bologna, 23, 91, 95, 632. Bolsward, 144, 333, 339*. de abdij Bloemkamp bij, 74. Bommel. Zie Zalt-Bommel. Boncovent, 94. Bonn, 430. Bononia. Zie Bologna. Bonpobt. Zie Castelfranco. Borghetto, 95. j Borgo San Donnino, 91. l Borsel, 333, 337, 338. Bosnië, 455. Bossche, ten. Zie 's-Hertogenbosch. j Bost, de kerk te, 16. Bourgondië, 83, 99*, 103*. 105*, 112, 114*—117, 119, 122, 123, 142, 149, 152, 154, 157, 160, 161, 177, 178*. 179, 181, 193, 202, 204, 213, 218, 230, 234, 238, 241, 249, 253, 260, 267, 403, 404, 406, 410, 411, 413, 448,. 469, 514, 616, 539, 603, 630. Bourg-Saint-Pierre, 90. Bourg-Saint-Remy, 90. Bousies, de heerlijkheid, 577. Boxhorn, 192. Brabant, 12, 24, 31, 41, 58, 76, 77, 83, 87, 117, 122, 123, 142, 148*, 154, 159, 161, 177, 178, 179, 181, 212, 226, 229, 230, 234, 240, 241, 279, 280, 406, 413, 498, 509, 510, 528, 549, 565, 592, 603. (Noord-), 6L BrabantIA. Zie Brabant. Brakel, 570. Brandenburg, 470, 471. Breda, 47. Breisgau, 541. Bremen, 470, 471, 479, 483, 509, 533, 534, 542, 552, 554—556. Breukelen, 566, 573. —— de kerk te, 569. I Briel, den, 82. REGISTER VAN PLAATSNAMEN. 683 Brouwershaven, 333, 337. Bruchsal, 96. Brugge, 4, 13, 14, 88, 98*—102*. 106, 107, 112, 117*, 146», 147, 150*—153*, 157, 161, 164—167, 170*, 171, 176*, 177, 234, 235, 242, 244, 245*, 252*, 271, 272*, 294, 406, 407*, 467, 495, 524, 545*. 546, 606, 612, 615*. 616, 618, 631. de St. Basilius kerk te, 4. de kerk van St. Donatius te, 272, 509, 511, 524, 530, 545. de kerk van St. Gillis te, 272. de kerk van St. Jacob te, 272. de H. Kruis-kerk buiten, 272. de O. L, Vrouwe kerk te, 4, 272, 545. de kerk van St. Salvator te, 272, 524. de kerk van St. Wouburgh te, 272. de abdij van St. Truiden te, 4. het H. Geest gasthuis te, 4. het St. Jans gasthuis te, 4. het Tempelhof buiten, 294. Brussel, 31, 83, 84, 88, 98*. 101*—104*, 106, 109, 111*, 112*, 114, 117*, 118*, 122—124, 148*, 149*. 151, 152, 155*, 158, 159*. 161*, 162*, 169, 170*, 174, 179, 180, 194, 223—225, 236, 247», 251*, 301, 304, 448, 449, 469, 470, 514, 515, 517, 519, 523, 524, 545, 547, 592, 602, 606*—608, 621, 627—632, 636. de kerk van St. Gudula te, 607. het klooster Groenendaal bij, 31, 32. Bruxellïe. Zie Brussel. Bruzel. Zie Bruchsal. Burch Sint Dyonys. Zie Borgo San Donnino. Buren, 572, 621. Burgenau, 603. Buscoducis. Zie 's-Hertogenbosch. Busuntium. Zie Besancon. O. Calabrie, 9. Calais, 172. Camina. Zie Kammin. Campania, 9, 83. Campeflor, 92. Candia, 84. Casletum. Zie Kassei. Cassiano, 92. Casteau, 88. Castelfranco, 91, 95. Castel San Giovanni, 91. Castiglion. Zie Chatillon. Castilië, 642. Chalons, het bisdom, 105. Charlois, 165*. 169, 170, 174, 175. Chastel Sint Johan. Zie Castel San Giovanni. CHaTILLON, 90. Chaumont en Porcien, de kerk van St. Bertholdus te, 236. Chemin, 89. Chioggia, 293, 294. Chonceaux, 89. Cyfeus, 84, 206, 207, 273, 455. Clivis. Zie Kleef. Clugium. Zie Chioggia. Coblenz, 97. Colene. Zie Keulen. Colm. Zie Kollum. CONSTANTINOPEIi, 209. CONSTANZ, 30, 311. Corsica, 455. Cortona, 591. CoUDENBERGHE, 153. Covelens. Zie Coblenz. Creta, 455. Cricquus, 84. Croatië, 455, 603. Cruwy, 114. Cuyk. Zie Kuik. Curinghen, 146, 160, 162. Cuza, 118, 192. D. Dacia. Zie Denemarken, j Dalhem, 181. Dalmatië, 455, 603. Damascus, 242. Daventria. Zie Deventer. Delden, 333, 338, 342, 348. Delft, 20, 21, 22, 101, 102, 106, 176, 182, 196, 197, 287, 333, 529, 531, 576, 602. het klooster van St. Aaehten te, 20, 22, 197, 529, 530. het klooster van Syon te, 183, 197. Denderhouthem, de kerk te, 15. 684 REGISTER TAN PLAATSNAMEN. D^nuebmondï, 98, 251, 545. Denemarken, 422, 431*, 462, 464, 535, 542. Dessau, de hertogelijke bibliotheek te, 466. Deventer, 20, 126, 127, 129—131, 143, 144, 195, 198*, 201, 202, 204, 205, 268—271, 276, 277, 288, 347— 349*, 442, 443, 450—452, 538—540, 555, 633. de St. Lebuinuskerk te, 143. Deveren, 333*. 339, 340. Didjon. Zie Dijon. Diepenveen, 19, 126, 127. het klooster te, 19, 20. Diest, 44, 77, 78, 632. Digoen. Zie Dijon. Dijon, 55, 89, 152. Dikkebusch (by Ieperen), 82. Dileghem, 113, 194. Dinant, 54. Dixmuiden, de kerk te, 15. het Minderbroedersklooster te, 238. Doerenweert. Zie Doorwerth. Doesburg, 207, 208*, 433*. 435. Doetinchem, 446. het klooster Bethlehem bij, 32, 270, 271. Dokkum, 329, 333, 339*, 562. de abdij Mariendaal bij, 74. Dóle, 301, 303, 328. Doorn, 575. Doornik, het bisdom, 15, 16, 29, 194, 220, 237, 272, 273, 299, 396, 403, 404*, 407*—410*, 464, 470, 471, 477, 479, 483, 509, 511, 530, 533, 534, 542, 552, 554, 555, 556, 630, 632. 2, 14, 30, 107, 108, 111*, 114, 161, 166*, 171*, 174, 396, 403*, 470, 471, 477, 479, 483, 509, 533, 534, 542, 552, 554—556. de kerk van St. Maria te, 14. de abdij van St. Maarten te,2, 3, 14. Doorwerth, 426. Dordracum. Zie Dordrecht. Dordrecht, 102*, 106, 180—182, 196, 197, 202, 204, 304, 331, 333, 336, 338, 344, 349. —— de Groote of O. L. Vrouwekerk te, 203. de Oude gracht te, 203. Dorkwesd, 444, 445. Dobnstadt, 96. j Dorpat, het bisdom, 449, 450*, 453*. 451, 453. I Dowaai, 28, 106*, 495, 577, 692. Dreischor, 333, 337, 345. Drempt, 201. DReSden, de Koninklijke bibliotheek te, 466. Driel, 527, 559*, 561*. 563*—566, 572*. 574, 582, 584*, 587. de kerk te, 567, 568. Duacum. Zie Dowaai. Duinen, de abdij Ter, 244. Duinkerken, 545. Duitsche rijk, 17, 22, 23; 32, 82, 118, 126, 179, 180, 181*, 192, 196, 198, 200, 288, 301, 316*, 320, 322, 387, 389, 418, 419, 422, 430, 431, 438*, 441, 442, 449, 532, 539, 540, 603, 606, 621, 631. Duitschland. Zie Duitsche rijk. Duurstede, het kasteel, 412, 428, 429, 442, 443*, 444. Dyonantium. Zie Dinant. E. | Edam, 333, 334*, 343. Ede, 306. Eeke (in Oostvlaanderen), 15. Egmond, 191. de abdij van, 181. Eyleken. Zie Ijlst. Elburg, 333, 334*, 447. Elst, 197, 199, 205, 559, 562*, 866, 582, 584*. de kerk te, 567. Elzas, 603. Emmerik, 609*, 610. Empel, 574*. Engeland, 466. Enkhuizen, 333, 339*. Enschede, 582, 585. Entrains, 239, 240. Epe, 333, 334. Erpordia. Zie Erfurt. Erfurt, 207, 425, 426. Erkelens, 573. esslingen, 96. Europa, 209, 216. Everbode, 113. | Evergem, 247. RRGISTER VAN r. Falcomonte. Zie Valkenburg. Famenne, 515, 516, 529, 530, 548, 550, 576. Fano, het bisdom, 621*. Ferrara, 243, 439. Firenze. Zie Florence. Firenzuola, 91, 95. Flandria. Zie Vlaanderen. Florence, 84, 92, 94, 369, 491, 513, 521, 522*, 523, 608. Florenzole. Zie Firenzuola. Franc, le, 545. Franeker, 333, 339*. Frankfort, 430, 432, 438, 441. Frankrijk, 4, 12, 13, 22, 115, 272, 296, 298, 354, 410, 434. Freibubg, 541. Friesland, 37, 74, 106, 113, 123, 144, 166, 179, 182, 196, 197, 202, 234, 330, 333, 335, 340, 341, 342, 401, 411, 422, 462, 493, 494, 498, 509, 510, 515, 516, 523, 538, 540, 549, 576, 603, 604. Furnes. Zie Veurne. G Galicië, Sint Jacob in, 392, 474, 505. Gallie, 44, 180. Gandavtjm. Zie Gent. Geertsberche. Zie Geraerdsbergen. Gelderland, 171, 182, 198, 253, 306, 409, 428, 446*, 447, 469, 527. Gelre, het hertogdom, 25, 85, 118, 409, 428, 436, 446*, 447, 469, 573, 603. Gemblours, 87. Genève, 89, 152. Gent, 2, 17, 22, 25—27, 87, 88, 98, 102', 106, 113, 117, 161, 169, 171, 235, 236, 246—253, 272, 273, 403, 404, 427, 429, 478, 495—497, 519, 521, 545—548, 606, 631. de kerk van St. Johannes te, 15, 247*—250*, 252*. de abdij Byloke te, 25. de Veldstraat te, 478. Geraerdsbergen, 106, 632. Gerenen. Zie Gerona. Germania. Zie, Duitsche rijk. Geroenen. Zie Gerona^ Gerona, 20—22. PLAATSNAMEN* 685 Gkenghe. Zie Giengen. GlENGEN, 96. Glanum, de kerk van St. Nicolaas te, 49. Glons, de kapel van St. Laurens te, 293. Goes, 333, 338, 343—345. Gorinchem. Zie Gorkum. Gorkum, 106, 331, 333,336, 345, 346, 348. Gouda, 74, 85, 86, 184, 286. het Fraterhuis te, 85, 86. Grappelo, 91. Grave, 333—335, 342, 343, 345. — de parochiekerk te, 329. 's-Gravenhagb, 35, 37, 78—80, 157*, 159, 161, 293, 331—333, 401, 409, 492, 493*, 495*. 496, 576, 603. het vrouwenklooster St. Maria in Galileën, 294, 403. Grimbergen, 113, 194. Groesbeek, 83. Gboningen, 326, 333, 340, 350, 351*, 360, 386, 433, 444, 445*, 554, 555. het H. Geest-gasthuis te, 555. Gulik, 84, 97. Gulke. Zie Gulik. Gurk, 420, 422, 423, 425*, 432*, 442, 469. H. Haamstede, 333, 334, 337. Haarlem, 106, 182, 184, 188, 191, 196, 197, 284, 285*, 333, 336, 343, 350, 412, 427, 442, 453, 622, 623. —— de kerk van St. Bavo te, 427, 442, 623. het Regulieren-klooster bij, 182, 184*, 191, 192*, 193. de orde van St. Jan van Jerusalem te, 284, 285. Haastrecht, 74, 184. Habsburg, 406, 603. Haga Comitis. Zie 's-Gravenhage. Halberstadt, 470, 471. Halle, 88, 106, 632. Hallum, het klooster Mariengaarde-bij, 538—540. Haxtert juxta Lo. Zie Aaltre. Hambron, 58. Hanghende-watere. Zie Aquapendente. Hannonia. Zie Henegouwen. Harderwijk, 331, 333, 335, 342, 349, 435, 436, 582, 583. 686 REGISTER VAN PLAATSNAMEN. Harderwijk, de kerk van O. L. Vrouwe te, 435, 437. de kerk van de broeders van het Gemeene leven te, 437. de kerk der Minderbroeders te, 437. de kerk van het H. Geestgasthuis te, 437. de kerk van het Regulierenklooster St. Agnes te, 437. de kerk van het klooster St. Clara te, 437. de kerk van het vrouwen-klooster St. Franciscus te, 437. Harlingen, 333, 339*. Hasbanie. Zie Hesbay. Hasselt, 132, 133, 180, 181. Hattem, 443, 444, 526, 556, 558*. de kerk van, 558. Hattima, 60. Hazerswoude, 284, 285. Heemskerk, 284, 285. 's-Heerenbf.rq, 609, 610*. Heffen, 154, 161, 220, 257. Heidelberg, 360. Heilige Land, het, 12, 28, 65, 83, 84, 186, 493, 499, 617. Heilo, 183. Heynsbebch, 132, 293. Heke, de kerk te, 15. Helfa, de kerk te, 15. Hemert, 559, 561, 582, 584, 685, 633. Henegouwen, 83, 106, 107*, 123, 142, 143, 148, 155, 161, 166, 174, 234*. 236», 236, 413, 497*. 549, 566, 577, 692, 603. Hengelo, 201. Herbipolis. Zie Würzburg. Herenthals, 102, 106, 273*, 279, 280, 282, 290. Herkenrode, 179, 181. 's-Hertogenbosch, het bisdom, 633. 31, 87, 103, 106, 156, 162, 178, 407—410, 527, 573, 674*. 631, 633*. de kerk van St. Jan te, 633*. de Meierij van, 408. Herwijnbn, 664. Hesbay, 181, 200. Hesdin, 100. de kerk van St. Hilarins te, 15. Hessen, 199. Hierosolyma. Zie Jerusalem. Hispania. Zie Spanje. Hoey, 54, 58. St. Germain te, 55. St. Petras te, 48. Hoeckellyen, 306. hoekelum, 306. hoesselt, 54. Hoevelaken, 570. Hofstade, de kerk te, 15. Hoyum. Zie Hoey. Holland, 33—35, 37, 102, 103*, 112, 123, 142, 151*, 153*, 157*, 171*. 174, 176», 179—184, 196, 197, 202*. 204, 234, 241, 286, 290*, 291, 401, 409, 411, 413, 467, 493, 494, 496, 498, 609, 510, 515, 516, 523, 531, 539, 540, 549, 565, 576*, 592, 603, 604*. Hongarije, 418, 434, 435, 455, 603, 604, 615*, 616*. Hoorn, 83, 84, 291, 333, 339*, 350, 562— 564, 568, 569. Horion, 55*. Horst, ter, 125. Houthemtenere. Zie Denderhouthem. Huessen. Zie Hessen en Huissen. Huissen (bij Arnhem), 627*. Huyum. Zie Hoey. Hungaria. Zie Hongarije. I. Ieperen, 82, 161, 306—309, 468*, 495, 545, 546, 631. de abdij van St. Maarten te, 306—309, 312. het klooster der Cellezusters te, 468. Ierseke, 333, 338. IJlst, 333, 341. Incourt, 168. Ingen, 559, 560, 666. de kerk te, 570. Interamnum. Zie Entrains. Isola hela Scala, 95. Itali», 9, 86, 260, 316, 400, 455, 466, 479, 594. IVREA, 156. J. Jerusalem, 392, 403, 455, 496, 517, 603. de St. Jansorde van, 27, 234, 236, 287, 288, 291. 292*. 506. REGISTER VAN PLAATSNAMEN. 687 Joppen, 84. Julia. Zie G ulik. Jülich. Zie Gulik. E. Kameeijk, het bisdom, 15, 16, 29, 31, 32, 80, 82, 107, 120, 121, 209, 221— 223, 225, 228, 229», 231, 232, 237*, 238, 243, 246, 271*, 276, 277, 279, 280, 284, 304, 464, 470, 471, 477, 479, 483, 509, 533, 534, 542, 552, 554—556, 621. 11, 22, 23, 50, 102, 103*, 104, 105, 107*, 108, 109, 110, 112*, 113*, 114, 155, 158, 159*, 166*, 172, 174, 194, 212, 226, 229, 230, 232, 240, 408, 410, 470, 471, 477, 479, 483, 509, 533, 534, 542, 552, 554—556, 630, 632. de O. L. Vrouwekerk te, 236. Kammin, het bisdom, 464, 470, 471, 477, 479, 483, 509, 533, 535, 542, 552, 554—556. Kampen, 126, 127, 130, 131, 144, 181, 198*, 282, 289, 290*, 291, 331—335, 343*. 442, 443. het klooster van St. Michiel op den Oirt buiten, 282*, 290, 291. Karinthië, 603. Kassel, 250. —— de kerk van St. Petrus te, 15. Kempen, de, 155, 162. Kempten, 96. Keppel, 199. Kerkwerve, 193. Keulen, het aartsbisdom, 194, 230, 303, 328, 329, 360, 430, 442, 447*, 449— 451, 453, 469—471, 542, 632. 22, 97, 102*, 103, 108, 110, 111, 144, 145, 157, 159, 160, 163, 180*, 196, 199*. 230, 418, 419, 431*, 434*— 437, 441, 449, 451, 453, 464, 470, 471, 477, 479, 483, 508, 532—534, 541, 542, 552, 554—556, 606, 632. Kibubg, 603. Kleef, 83—85, 114, 409. het hertogdom, 303, 409, 527. Kollum, 333, 341. Kobtgene, 333, 337. Kortrijk, 161, 545. Koudorp, 333, 338. Kruiningen, 333, 338. Kuik, 61, 62. Kuilenburg, 622. Kuilenburg, de kerk van St. Barbara te, 622. Kuinre, 333, 340. L. Langres, het bisdom, 105. Ledeghem, de kerk te, 15. Leeuwarden, 333, 339*, 449. Leeuwen (bij Halle), 632. Legemeer, 333, 341. j Leiden, 182, 191, 196, 197, 241, 242, 285, 331, 333, 351, 408, 442, 540. de kerk van St. Marie te, 331. I de kerk van St. Pancras te, 331*. de kerk van St. Pieter te, 331*. de St. Pieterskerktoren te, 241. Lee, de rivier de, 573. Lettrée, 88. Lbusden, 333, 336*, 344, 347*, 348. I Leuven, 35, 101*—103*, 109, 115, 124, 145, 149*. 158*—162, 166, 178—181, 195, 196, 200, 251, 287*, 478, 520, 595, 606, 630, 632. de kerk van St. Pieter te, 517, 546. ^— het klooster Bethlehem bij, 196. de hoogeschool te, 35, 36, 178. Levtnjolen, de kerk te, 16. Lyekerk, 180. LlENZINGEN, 96. Liere, 102, 106, 160. Lijfland, 451. Lillers, de kerk van St. Audomarus te, 16. Lyon, 246. Lyon Sanere. Zie Lons-le-Saulnier. Limburg, 123, 142, 181, 234, 603. Limone, 369. Li vont a. Zie Lijfland. Lochem, 201. Lojano, 95. lombardije, 83. Londoys, 54. Lons-le-Saulnier, 89. Lotharingen, 123, 234, 603. Loven. Zie Leuven. lovenjoul, 16. Loz, 181. Lubeck, 431*, 441. Lubioum. Zie Lubeck. Luctgnano, 92. 688 EËGlSTEE VAN PLAATSNAMEN1. Lucon, het bisdom, 304. Ludic. Zie Luik. Luydeke. Zie Luik. Luik, het bisdom, 15, 16, 41, 131, 132, 133, 194, 200*, 283, 447, 595, 632. 22*—25, 40*—44, 46—54*. 56, 58—62, 99, 103, 111, 114, 118, 132, 133*, 146, 160*, 162, 166, 179—181*, 194, 237, 251, 253, 291—296, 313, 451, 516, 528, 529, 630, 632. de kerk van St. Aldegundis té, 47. de kerk van St. Christoforus te, 60*. de kerk van St. Dyonisius te, 47, 49. de kerk van het H. Kruis te, 24*, 293. de kerk van St. Lambertus te, 39, 40*. 41, 43, 46, 61*, 179, 180, 292, 293, 532, 533, 550, 576. de kerk van St. Margareta te, 48. de kerk van St. Martinus te, 60. de kerk van St. Michael te, 60. de kerk van St. Petrus en Paulus te, 181, 292. de kerk van St. Servatius te, 60, 179. de kerk van St. Severinus te, 60. de abdij van St. Laurens te, 40, 180, 293*. het gasthuis van St. Anthonius te, 48. het gasthuis van St. Christoforus te, 47—50*, 54. het Karthuizerklooster te, 133. de poort van St. Margareta te, 57. luikeblakd, 16. Lutzenbobch. Zie Luxemburg. Luxemburg, 106, 114, 603. Luzern, het meer van, 22*. M Maagdenburg, 23, 126, 464, 470, 471, 483, 508, 543. Maarsen, 566, 569, 573, 586. Maas, de rivier de, 674*. Maastricht, 45, 56, 147, 180, 404, 406. de kapel van St. Georgius te, 16. Maboyze. Zie Maubeuge. Maoon, 107, 112, Magny-Lambert, 89. Maguntium. Zie Mainz. Mainz, 97, 418, 431, 432, 438, 447*, 450*, 451, 453, 464, 470, 471, 483, 508, 543. Maisuil, 16. Majorca, 288. Maleulx, de kerk te, 15. Malmédy, 179, 180. Malsen, 560, 562. Mantua, 237—239*, 241. Marck, 84. Mare Balticum. Zie Oostzee. Mare Germanicum. Zie Noordzee. Mare Mediterraneum. Zie Middel - landsche zee. Marendela. Zie Mirandola. Marken, 333, 334. Martaro, 90. Mascoen. Zie Macon. Maubeuge, 88. Mechelen, 4, 31, 76, 78—80*, 88, 92, 98—111, 113*—115*, 117*—124, 136, 142, 143, 145—164*, 168—170*. 173— 175*, 177*—179*, 181, 193*—196, 208*—211, 220—225*, 227—230, 232, 234, 236*—239, 241*—247, 257, 271, 276*, 277, 283, 284, 288,305, 306, 313, 347, 413, 414, 429, 430, 565,566, 594, 603—605, 623*—632*. de kerk van den H. Geest van Neckerspoele, 120, 147, 148, 211. de kerk van St. Johannes den Dooper, 120, 136, 147, 172, 211, 624—626. —— de kerk van St. Katharyne te, 120, 147, 172, 210, 211. de kerk van St. Maria van Hans- wijck te, 120, 147, 211. de kerk van O. L. Vrouwe over de Dele te, 111, 120, 147, 155, 162, 210, 624—626. de kerk van St. Petrus en Paulus te, 120, 147, 168, 171, 211, 224, 624—626. de kerk van St. Rombout te, 82, 105, 109*—113, 116, 117*, 120, 121, 145, 147, 158, 161—163, 166— 169, 171, 172*, 194, 195, 210, 212, 221*. 229, 257, 258, 623—626, 630, 631. het St. Peterskerkhof te, 164. de Brusselpoort te, 172. de Hans wij ckpoort te, 110*, 145, 193. REGISTER VAN PLAATSNAMEN. 689 Mechelen, de Neckerpoelspoort te, 110*, I 193. de Overste poort te, 172. de Honsbrug te, 109. de Kathely nestraat te, 109, 172. ■ de Sehepstraat te, 172. de Zoutwerf te, 109. de Beyaert te, 108, 109*, 110, 116, 148, 164, 167», 171, 174, 257. de Blanekaert te, 173*. de Brul te, 221. de Craen te, 629. de Draak te, 114, 116*, 165*, 169*. 173*, 174, 175*. — de Drie koppen te, 115, 169*, 173, 174*. de Ezel te, 113*, 114, 115*, 152, 169, 175*, 177. het Heerenhuis te, 114. het Hert te, 109, 146, 152, 169, 173. de Ketel te, 630. het Molenijzer te, 115*, 146, 152, 177*. het Paradijs te, 113. de Ram te, 113, 114, 115*. 165*, 169*, 173. het Roede Schild te, 171. de Royenborch te, 113*, 114*, 115. het Schepenhuis te, 110. het Varken te, 177. de Watermolen te, 110. De Zwaan te, 106, 109. Mechlinia. Zie Mechelen. Mediolanum. Zie Milaan. Meer, 333, 338, 346. Meierij van 's-Hertogenbosch, de, 408. Meissen, het bisdom, 535, 542, 552, 554—556. 23, 327, 450*, 451, 453, 464, 535, 642, 562, 654—556. Memmingen, 96. Mens. Zie Mainz. Merlebeka, de kerk te, 15. Mesuillo, de kerk te, 16. Metz, het bisdom, 106. 23, 632. Middelbubo, 106, 166, 276, 277, 333, 337*, 342, 631. Middellandsche zee, 455. Milaan, 466. Milze, 96. MlRANDOLA, 95. Misnia. Zie Meissen. Modena, 91. Moerkerk, 333, 340, 344. Moezel, de, 192. Moirans, 89. molynge, 21. Monasterium. Zie Munster. Monnikendam, 333, 334*. Mons. Zie Berg. Zie Bergen. Monster, 333, 337, 338. montefiascone, 92, 94. Morinensis. Zie Terowane. Mosella. Zie Moezel. Muiden, 333, 334, 343. Munchen, de Koninklijke bibliotheek te, 466. Munster, het bisdom, 303. Mussy-l'Evêque, 89. H. Naaldwijk, 350, 352, 355, 369, 360. Naarden, 333, 334*. 34**. Namen, 103, 106, 107, 123, 142, 234„237, 313, 408, 522, 592, 603, 630, 632. Nanders op Sinter Claes-berg, 96. Narvia, 261, 267, 298. Nassau, 414. Nassevtlle, 96. Navarre, 603. Nazaret. Zie Nasseville. Nederlanden, de, 3, 8,15,17, 26, 30, 84, 123, 126, 128, 132, 179, 180*, 195, 401, 406, 410, 411, 445, 447, 464, 466, 470, 494, 498, 509, 510, 513, 514 517, 519, 622, 528, 533, 539, 540, 542, 549, 592, 594*, 603, 604, 613, 618, 633, 636, 641. Nesselwang, 96. Neurenberg, 419, 430, 438. de stadsbibliotheek te, 466. Niel, de parochie van St. Martinus te, 51. Nieuwerkerk, 559, 564*. 566, 586. de kerk te, 567. Nieuwland, 333, 338. Nieuwpoobt, 161, 166, 545. NlGROMONTE, 58. Nijkerk, 670, 671. Ninove, 106, 632. 44 6Ö0 REGISTER VAN PLAATSNAMEN. NlVELLES, 107, 166. Noyons, 103, 111. Noordhoorn, 126, 127. Noordzee, de, 508. Noorwegen, 422, 462, 464, 535, 542. Norvegia. Zie Noorwegen. Nova Terra. Zie Nieuwland. Noviomagus. Zie Nymegen. Nurimberga. Zie Neurenberg. Nyjour, 89. Nymegen, 125», 130*. 199, 205*, 208*, 326—329, 331, 333, 335, 336, 342*— 346*. 421, 435, 436, 453, 454, 528, 552, 554, 565, 668, 571, 582, 584, 687. het klooster Bethlehem te, 207, 208, 421, 423, 528, 552, 554. het Karmelieten-klooster te, 567. O. Odijk, 586. Oexsten, 90. Oldenzaal, 144, 197*, 199, 201, 205, 331, 333, 336, 338, 342, 348, 582, 585, 687*. Oostenrijk, 127, 179, 195, 403, 404, 406, 411, 413*, 448, 455, 469, 498, 510, 513 —517, 520, 522, 523, 529,539, 548, 593, 603, 604, 615, 616. Oostzee, de, 508, 609. Orchies, 495, 592. Osnabrück, het bisdom, 303. Ostia, het bisdom, 105, 486, 614. Ostiglia, 95. Oudenaarden, 546. Oude-Rmnskerk, 333, 338. Overijssel, 198*, 444. P. Paderborn, de kerk te, 430. Palatotus. Zie De Paltz. Paltz, de, 360, 420, 603. Paroen, 194. Parijs, 171, 241, 366, 367, 371, 374, 392, 396, 460, 466, 474, 605, 606. de wijk Sorbonne te, 367. de Universiteit te, 374, 387. de Theologische school te, 368. het Minderbroeders-klooster te, 321, 324, 387, 389—392. Parma, 91. Pavia, 91, 262. Pax. Zie Badajoz. Perke, 113, 158*—160*. Pharum, 455. Phiert, 603. Piotavum. Zie Poitiers. Piacenza, 91. PlEMONT, 84. PlKARDIE, 166. PlSTORIUM, 491. Placencen. Zie Piacenza. Poederlee, 273. Poggibonsi, 92. Poitiers, 300, 369. Polen, 455. Polling, 82. Polonia. Zie Polen. Pont-sub-Sambre, 88. Poortvliet, 333, 340, 344. Poppelsdort (bij Bonn), 430, 431. Porcien, 236. Pobdenone, 603. Portenau. Zie Pordenone. Portugal, 460, 474, 505. Praag, 23. Pruisen, 422. PüRMEREND, 333, 334*. PUVRIEN, 90. B. Radicopani, 92. Rains. Zie Reims. Ravensburg, 84. Reet. Zie Ried. Reggio, 91, 464. Regium. Zie Reggio. Reimerswaal, 333, 338, 343, 346, 350. Reims, 88, 230, 354. de O. L. Vrouwe-kerk te, 236, 429. Reitdiep, het, 445. Remi. Zie Reims. Renaix, de kerk van St. Hermes te, 236. Renen, 180, 559, 563, 564, 566, 568, 571*, 575, 582, 584*. de kerk te, 567. Renkum, 571*. Reppe (bij Hoey), 58. Reval, het bisdom, 450*, 453. 451, 453. Reze. Zie Reggio. REGISTER TAN PLAATSNAMEN. 691 Rhodus, 27, 84, 288, 455, 549. Ried, 96. Ryemen. Zie Reims. Rijn, de, 96. Rijnsburg, 426, 427. de parochiekerk te, 299. Rijssel, 99, 100*, 107*, 112, 155, 161, 166, 495, 592. Rodencossere. Zie Radicofani. Roederloe. Zie Ruurlo. Roermond, 84, 131, 622, 631. Roeulx,' 88. Rome (aflaten te — uitgevaardigd), 1, 18, 22, 23, 75, 80, 119, 121, 209, 213, 217, 221, 225, 227, 229, 230, 232, 253, 258, 261, 296, 314, 397, 399, 454, 470, 498, 623, 625, 626, 633, 636, 637*. 2—4, 8—17*. 19, 20, 22—26, 37, 62*, 73—79*, 82*—88, 92*—94*, 97— 101, 104*—107, 116, 117, 121—124, 126*, 128, 129, 134, 145—167*, 169— 174, 176*—185, 188, 189*, 191*, 192*, 194, 195, 198, 205, 208*, 213, 217, 220*, 221, 223*, 224*, 227, 228, 230, 232, 234, 236*, 241—246, 248—254, 257—263, 267, 268*, 272, 273, 275, 279, 289*, 290*, 293, 294*, 297, 300, 307, 308, 310, 321», 322, 366, 386, 387, 392*. 393, 398—401», 403, 406, 410*—412, 416, 429*, 439, 444, 445, 447, 452, 454, 477—479*, 483, 486*, 488*, 491*, 493, 498—500*, 505, 508*, 509*, 513* 525, 527, 528, 532—535, 537, 539*, 542, 548*, 549, 552*, 553, 577, 581, 591, 594, 599, 603, 608, 610—614, 624—627, 634—638, 640*, 641*. de kerken van, 119, 120, 123, 135, 263, 294, 315, 397, 499, 535, 557, 624. de kerk van St. Johannes te, 9, 259, 398, 634, 640. de kerk van het H. Kruis van Jerusalem te, 10. de kerk van St. Laurens te, 9. de kerk van St. Maria Major te, 9. 259, 398, 634, 640. de kerk van St. Paulus te, 10, 259, 398, 634, 640. de kerk van St. Petrus te, 9, 184, 198, 259, 321, 398, 454, 462*, 470, 478, 479, 486, 498, 508, 515, 526, 632, 537, 552, 554, 555, 556*, 581, 582, 599*, 634, 640. 1 Rome, de kerk van St. Sebastianus te, 10. het hospitaal van den H. Geest de Saxia te, 474, 486—493, 505, 537. het Vaticaan te, 540, 641. Ronciglione, 94. Ronse. Zie Renaix. Rossum, 682, 584, 585. Rotterdam, 102, 286. ■ de kerk van St. Laurens te, 603. Rouse, 632. rovereto, 95. Rujen, de parochiekerk te, 449, 450, 453. rupelmonde, 167. Ruremundis. Zie Roermond. Ruurlo, 201. 8. Sabaudia. .Zie Savoye. Sablon, 88. Saint-Anthoine, 234. Saint-Claude, 89. Satnt-Germain, 90. Saint-Hubert, 234. Saint-Jean de Losne, 89. Saint-Maurioe, 89. Satnt-Omer, 106, 630, 632. Satnt-Quentin, 234, 236. Saint-Winnock, 545. Saintes, het bisdom, 266. 266, 418. de kerk van St. Pieter te, 261—266, 288, 296—298*. 300*. 301*. 303*—306, 312*—315, 324. Saksen, 125, 127, 128, 179, 195, 196, 431. Salins, 123, 234, 603. Salubry, 104, 107—109, 114, 120, 155, 175, 194, 210, 304. Salzburg, 470, 471, 479, 483, 508, 533, 534, 542, 552, 564—566. Sambuco, 94. Sanotus Trudo. Zie Sint Truiden. Sandekene. Zie Sablon. San Quirino, 92. Sansen. Zie: Chonceaux. Savoye, 83, 156*, 448, 469, 593. • het klooster van St. Bernard in, 448. Saxonia. Zie Saksen. Scarperia, 92, 94. 692 register tan Schelde, de, 194. Schelling. Zie Terschelling. Schebpenisse, 333, 340*, 344. Schiedam, 331—333. Schoonhoven, 333, 335, 343, 559, 561. Schotland, 115. Schouwen, het eiland, 333. Schwaben, 603. Scladinum. Zie Sclayn. Sclayn, de kerk te, 15. Sebenico, 267, 268*, 270, 272, 276*, 283—287, 313. Selwebd, 445. Sembrancheb, 90. Sempy, 234. Sena, 428, 429. Senigallia, 462, 464. Senrode, 176. Sicilië, 455, 496, 517, 530, 548, 603. Siena, 39, 40, 92, 94. Siissulabe. Zie Arcis-Bur-Aube. Sinaï, de berg, 274, 466, 467*, 540. Sint-Agnietenberg, 86, 126. Sint-Bernard, 84, 90, 113. Sint-Bernard (aan de Schelde), 194, 234. Sinte-Blanchye. Zie Sembrancher. Sinte-Claus. Zie: San Quirino. Sint-Jacob, 582, 585*. Sint-Jacob (in Galicië), 392. Sint-Maartensdijk, 333, 340*. 341, 344. Sint-Pieters, de O. L. Vrouwekerk te, 26, 27. Sint-Truiden, 59, 61, 118, 179—181, 200*, 284. de kerk van St. Maria te, 200. Syrië, 403. Sloten, 333, 341. Sluis, 166. Slurens, 95. Smeerhebbe, de kerk te, 15. Smet, de, 152. Sneek, 333, 339*, 345. Soutebs. Zie Zutri. Spalato, 246. Spanje, 493, 496—498, 510, 514—517, 520, 529, 533, 537, 538, 545, 548, 565, 603, 604, 623, 626, 641*, 642*. Sparta, 246. speyer, 96. Spiere. Zie Speyer. Spiers, 420, 431, 432*, 437, 442. Spira. Zie: Spiers. plaatsnamen. Spoleto, 245. Stauria. Zie Stavoren. Stavoren, 333, 339*. Steenwijk, 333*. 339, 340. Stiermarken, 603. Straatsburg, 417, 447. Suecia. Zie Zweden. T. Tarbatuk. Zie Dorpat. Tarente, 454. Tarve, 173*—175. Tectus, 60. Tebowane, het bisdom, 15*. 16, 111, 232, 238, 239, 464, 468—471, 477, 479, 483, 509, 633, 534, 542, 552, 554—556. 84, 99, 100*, 103—106, 110, 112*. 232, 470, 471, 477, 479, 483, 509, 533, 534, 542, 552, 554—556. Terra Sancta. Zie Heilige Land. Terschelling, 333, 335, 342. Terva, 194. Tiber, de rivier de, 87. Tibub, 260. TnsL, 559*. 560*, 566, 569—574*, 582, 583*. 587. de kerk te, 566—568, 570. Tdjlt (in West-Vlaanderen), 637. Tienen, 632. Tibol, 403, 413, 603. Tyrrheensche zee, 548. Toledo, 642. Tongeren, 58, 59, 132—135, 179—181. de Primaire kerk te, 136. Tornacum. Zie Doornik. Torre de Bebiana, 94. Tortosa, het bisdom, 546. Toscane, 9. Toul, 220, 632. Traiectum. Zie Utrecht. Traiectum supra Mosam. Zie Maastricht.Trent. Zie Triente. Trevirensis. Zie Trier. Tbicht, 103, 111, 146, 147. Triente, 95. Trier, het aartsbisdom, 106, 194, 449, 470, 471. 447*, 450*, 451, 453, 470, 471, 477, 479, 483, 508, 533, 534, 542, 552, 554—556, 632. REGISTER VAN PLAATSNAMEN. 693 Tryluy, 49, 50. Trivole, 91. Troyes, 88, 148. ïruiden, de abdij van, 4. Tulla. Zie Toul. Turijn, de universiteit te, 152. Turingen, 127, 195. Turnhout, 273. Tuscia. Zie Toscane. TJ. Ulm, 82, 96. Upsala, 470, 471, 479, 483, 509, 533, 534, 542, 552, 554—556. Utrecht, het bisdom, 32—34, 74, 125, 128, 130, 131, 144*, 194, 198, 261, 268, 269, 276*—279, 281*, 285*—287*, 289, 290, 299*. 303, 304, 321—$»*, 326—329, 331, 332, 341, 342, 344, 347, 387*—390, 394—396, 403, 412, 414— 418*, 423, 428, 443, 445, 447, 448*. 493, 494, 511, 515*, 516*. 531, 538, 542», 549, 650, 555, 566, 558, 559, 566, 575, 578, 581, 582, 609, 612, 621, 631. 25, 33, 103, 110, 112, 125, 129*. 143*, 179, 181, 182, 197, 199*—201*, 267, 268*, 279, 281, 286, 291*. 298— 300», 304, 321—328, 330—333, 336, 339, 341*—345, 347, 348, 350*. 386— 388, 393—396, 400, 403, 414*—416, 418*. 425, 431*, 437, 442*, 443*, 449, 466, 497, 498, 515, 517, 537, 542, 544, 545, 558, 561*, 566, 568, 570, 571, 577, 681—583, 588*—590, 607, 610, 611, 618, 619. de Dom te, 268, 278, 300, 323*—326, 328—331, 341, 393*, 394*. 396, 403*, 411, 412, 415, 417, 423, 426, 429, 430, 432, 438, 442, 443, 448, 466, 469,478, 493*, 495, 499, 511, 514, 515*. 523, 533, 537, 538, 541,576,582*. 588* —590*, 609—611, 618. de proosdij van, 130. de kerk van Oudmunster te, 498, 499, 511, 515, 517—519, 528, 529, 538, 546, 615, 616*. de kerk van St. Pieter te, 338, 411, 412. de kerk van St. Jan te, 331, 577 —582, 610. de kerk van St. Marie te, 538, 544. Utrecht, de Buurkerk te, 619. de kerk van het St. Cecilia-klooster te, 607. de kerk van St. Nicolaas te, 386, 400, 618*. het Regulierenklooster te, 34, 74, 129, 130, 449. het Karmelieten-klooster te, 611. de fundatie van Van der Meer te, 281. een huis in de Ambachtstraat te, 299. V. Vaglia, 94. Vayle. Zie Vaglia. Valkenburg, 181. Vallona, 316. Vecht, de rivier de, 586. Veere, 166, 333, 337*, 342. Velaine, 194. Veluwe, 130, 436, 562*. Venbtdï, 83, 84*. Vercelli, 90. , Verdun, 632. Verona, 95. Vervins, 88. Veurne, 239, 545. Vienne, 68, 264, 265, 369, 513, 551. VlLEERS, 113. Villa, 54. Villarium. Zie Velaine. Vü-voorden, 632. Vlridis Vallis. Zie Groenendaal. Viterbo, 92, 514. Vlaanderen, 12, 14, 16*. 24, 33, 34, 87 123, 142, 154, 155, 161, 174, 181, 234, 249*. 250, 263, 260, 271, 272, 306— 308, 403, 406*. 407, 413*, 414*, 429*, 496*—498, 509, 510, 513, 515—517*, 519, 522, 523, 528, 541, 545, 547*— 549, 565, 591, 592, 603, 613, 614, 630, 637. Vlierbeek, 113, 194. Vlissingen, 333, 337*. Vollenhove, 526*. kasteel, 414, 415*. 417, 423, 426. Voorne, 166*, 172. Vorden, 201. vormisele, 82. 694 KECtISTEK van plaatsnamen. Vreeland, 566, 569, 578*. ■ de kerk te, 570. 't Vbije van Brugge, 495. W. Waal, de rivier de, 572, 574. Wageningen, 328, 559, 564*. 671, 575*. de parochiekerk te, 329. Walacria. Zie Walcheren. Walcheren, 342. Warmond, 191. Weenen, 616. Weesp, 333, 334*,' 343*. Weissenburg, 420. Wemeldingen, 333, 338. Wert, 46. Werviin, 88. Westbroek, 566, 569, 573*. West-Capelle, 333, 337*.West-Indie, 642. Wester-Schouwen, 333, 337. Westphalen, 125, 127, 195. Wesl, 167. Wint, 582, 585*. Willesnaqe. Zie Wilsnach. Wilsnach, 179. Windeshelm, 125—128, 143, 182, 1 195, 196, 511, 549. Wisoh, 198. Wysiis, 48. Wittenberg, 605, 606. Woerden, 331, 332. Wolfenbuttel, de bibliotheek te, i Worms, 97. Woudenberg, 333, 336. Woudrichem, 333, 339*. Würzburg, 438. X. Xanten, 201, 277. T. yzendoobn, 571. Z. Zalons. Zie Chalons. Zalt-Bommel, 333, 336, 344, 346, 559— 566, 568, 570, 57**—574*, 582—584, 587. de kerk te, 561, 667, 568, 570. Zande, 563. Zanzibar, 637. Zeeland, 12, 33—35, 37, 106, 123, 142, 155, 161, 166, 171*. 174, 176, 196, 197, 202, 234, 327, 333, 340, 401, 411, 467, 493, 494, 498, 509, 510, 515, 516, 523, 528, 540, 549, 565, 576, 603, 604. Zevemen, 55. ZrERiKZEK, 333, 337*, 342, 345, 349, 408. Zomerghem, de kerk te, 15. Zuid-Beveland, het eiland, 333. Zuidebwoude, 331, 333, 335, 342, 349. Zutphen, het graafschap, 85, 198, 428, 446*, 603. 38, 144, 197, 198, 201*. 202, 204, 277», 288, 304, 305, 428, 446, 447, 450, 524, 525, 527, 532, 555, 558. de St. Walburgskerk te, 129*, 131. het Predikheeren-klooster te, 277, 585. het Nieuwe hospitaal te, 565. het Reyner Pijls-huis te, 277. Zutbi, 92. Zwaven. Zie: Schwaben. Zweden, 422, 432, 462, 464. Zwolle, 19, 126*, 128—131, 144, 198*, 442, 443. het klooster Bethlehem te, 19,20, 128.