WERKEN
DER
VEREEN1 GING TOT UITGAAF OER BfflNEN
VAN HET
OUD-VADERLAMOSCHE RECHT
GEVESTIGD TE UTRECHT
TWEEDE REEKS
No. 20
'S-GRAVENIIAGE
MARTIN US NIJHOFF 1920



OUD-VADERLANDSCHE RECHTSBRONNEN
DE KEUREN VAN ZEELAND
UITGEGEVEN
DOOR
R. PEUIN
'S-GRAVENHAGE MARTINUS NIJHOFF 1920



Typ. Kemink & zoon, over den Dom, Utrecht



INHOUD.
Blz.
Voorbericht —
Inleiding i.
A. De keur van Florens den Voogd, met de bijvoegsels
en de vertalingen i.
B. De keur van graaf Florens V 69.
C. De keuren, gegeven door graaf Willem III .. . 107.
D. De punten, vastgesteld ingevolge de poging tot herziening der keur in 1454 127.
E. De grieven der Staten, in 1462 ingebracht, met de daarop door den graaf van Charolais genomen beschikkingen 141.
F. Extract uit het Groot privilegie van vrouwe Maria. 175.
G. De keur van Philips den Schoone met de interpretatie en ampliatie van Karei V 189.






VOORBERICHT
Het eerste bericht over de uitgave, die hierbij aan de leden wordt aangeboden, kan men vinden in het jaarverslag van het bestuur over 1901/2 1). „Van de commissie", heet het daar, „die belast is met de uitgave van [Prof. Dr. R. J.] Fruin's wetenschappelijke nalatenschap, ontvingen wij eene portefeuille met afschriften en collaties van de verschillende Keuren van Zeeland, waarbij zich o. a. bevonden de ongedrukte Fransche tekst van de keur van Floris den Voogd en een gedeelte van den tekst eener onbekende keur van 1405. Blijkbaar was het Fruin's bedoeling geweest, alle Zeeuwsche keuren op nieuw in onderling verband en met verwijzingen uit te geven; bij het pakket bevonden zich toch over het onderwerp nog aanteekeningen van zijne hand en uitvoerige brieven van den toenmaligen archivaris van Zeeland Van Visvliet, o. a. betreffende het ontwerp eener nieuwe keur, in 1453 door de Staten van Zeeland opgesteld. Volgaarne namen wij de opdracht aan, om dezen geheelen zeer belangrijken bundel na voltooiing der bewerking in onze werken op te nemen. Het materiaal schijnt nagenoeg geheel bijeen te zijn; doch natuurlijk moet alles nog nauwkeurig nagegaan en bewerkt worden. Wij hebben daartoe het geheele pakket gesteld in handen van ons medelid Fruin, die als rijksarchivaris in Zeeland daarvoor de aangewezen man was."
Verschillende omstandigheden hebben gemaakt, dat de voltooiing van dezen arbeid, die trouwens niet dadelijk kon worden ter hand genomen en telkens moest worden afgebroken, lang op zich heeft laten wachten, zoo lang dat ik inmiddels de betrekking van Rijksarchivaris in Zeeland niet meer bekleed, die de eerste aanleiding was om mij met dat werk te belasten. Trouwens de oudste keuren zijn — in afschrift — niet in Zeeland, maar op het Algemeen Rijksarchief bewaard.
l) Verslagen en mededeelingen IV blz. 450 en 451.



Toen ik de bewerking der Zeeuwsche keuren op mij nam, moest daaraan nog alles worden gedaan. Uit de nalatenschap van den Leidschen hoogleeraar Fruin ontving ik niet anders dan een exemplaar der gedrukte keur van Zeeland van Philips den Schoone, een afschrift der Hollandsche en Fransche vertalingen van de keur van Florens den Voogd, een vergelijkenden staat van de nummering van de artikelen in de vertalingen en in de origineele Latijnsche keur, een overzicht van den inhoud van het diploma van 18 Juli 1454 een brief van L. P. C. van den Bergh over de lezing van een paar woorden in de Fransche vertaling van de keur van Florens den Voogd en een uitvoerig schrijven van J. P. van Visvliet met bijlagen, waarin deze mededeeling doet van een fragment van eene onbekende keur van 1405 en een uit de Zeeuwsche rekeningen geput overzicht geeft van de pogingen, aangewend om eene in 1453 ontworpen keur te doen uitvaardigen. De beide laatste stukken, zonder twijfel de belangrijkste der verzameling, waarom dan ook het bestuur er in de boven aangehaalde plaats de aandacht op vestigde, leverden echter bij nader onderzoek niets dan teleurstelling op. Wat de pogingen aangaat, om ten tijde van Philips den Goede eene nieuwe keur in te voeren, het is mij, zoo ik meen, gelukt deze zaak eenigszins op te helderen2). De ontworpen keur is en blijft echter verloren. En wat de keur van 1405 aangaat, het stuk, dat daarvoor werd uitgegeven, voorkomende in een op het Rijksarchief in Zeeland berustend register van keuren en privilegiën van Tholen, Schakerloo en Vossemeer, is bij nader inzien gebleken eene voor privaat gebruik opgestelde compilatie van verschillende rechtsregels en rechtsgebruiken te zijn, die alleen daarom voor eene grafelijke keur is aangezien, omdat de aanhef luidt: Datum in Haga anno 1405 per comitem Wilhelmum. Dit opschrift schijnt echter alleen betrekking te hebben op de eerste drie artikelen, die aan de keur van graaf Willem III voor Beoosten Schelde3) zijn ontleend. Hoe het komt, dat deze artikelen op het jaar 1405 zijn gesteld, heb ik hierna 4) trachten te verklaren.
1) Zie het stuk in zijn geheel hierachter sub D II.
2) Zie hierna blz. XIII vlg.
3) Zie dit stuk hierachter sub C III. Dat dit fragment aan de keur voor Beoosten Schelde, niet aan die voor Bewesten Schelde ontleend is, blijkt uit de redactie van art. 19.
4) Blz. XII noot 2.



Ik meen dus, dat er geenerlei grond is om aan te nemen, dat Willem VI in 1405 aan Zeeland eene nieuwe keur heeft gegeven.
Tegenover deze teleurstelling stond de vriendelijke medewerking, die ik van verschillende zijden heb mogen ondervinden, niet het minst van dr. Heeringa, Rijksarchivaris in Zeeland, den heer De Waard, commies aan dat Rijksarchief, wijlen den heer Swaving, archivaris der gemeente Middelburg, zijn opvolger dr. Unger en den heer Wijndelts, ambtenaar aan de Amsterdamsche bibliotheek, terwijl ik hierbij ook dankbaar den dienst erken, dien mevrouw Fruin-Mees te Fort Van der Capellen mij heeft bewezen door verschillende afschriften van door den graaf van Charolais genomen beschikkingen uit de jaren 1454—1462, door haar ten behoeve eener studie over het stadhouderschap van dien erfprins in Holland gemaakt, te mijner beschikking te stellen. In het bijzonder ben ik ook tot dank verplicht aan mr. W. C. Schfaylenburg, die mij bij het nazien der drukproeven behulpzaam is geweest en menige fout heeft gevonden, die ik over het hoofd had gezien.
R. FRUIN.






INLEIDING1)
In de keur, die Philips de Schoone in 1495 aan Zeeland gaf, en die, zoolang als Zeeland zijn eigen recht had, van kracht gebleven is, deelt hij in den aanhef mede, dat, toen zijn vader, de Duitsche keizer Maximiliaan I, in 1484 te Middelburg de hooge vierschaar wilde spannen, zulks hem door den prelaat, de steden en de edelen van Zeeland werd ontraden, omdat de oude keuren, waarnaar recht moest worden gesproken, „diversch, duyster, oudt ende ongeuseert waeren, contrariërende deen den anderen in velen pointen". Eerst, zoo betoogden zij, moest eene nieuwe keur worden vastgesteld. De hooge heer liet zich gezeggen en stemde toe in het in het leven roepen eener commissie, die eene nieuwe keur zou ontwerpen. Aan deze commissie werden ter kennisneming ter hand gesteld „die oude kueren, gegeven alsoewel by wylen Floris manbour, by hertoge Willem van Beyeren, als by wylen onsen lieven heere ende overoudevader hertoge Philips van Bourgoingnen, dien God genadich zy". Ten tijde van koning Maximiliaan en Philips den Schoone waren dus, zou men willen concludeeren, drie oudere keuren bekend: die van Florens, voogd van Holland na den dood van zijn broeder den Roomsch koning Willem, die van hertog Willem van Beieren — hetzij dan dat daarmede de broeder of de zoon van hertog Albrecht wordt bedoeld - en die van hertog Philips den Goede van Bourgondië. Onderzoekt men de zaak echter wat nader, dan blijkt deze schijnbaar zoo voor de hand liggende conclusie tot allerlei moeilijkheden aanleiding te geven, zoodat zij op belangrijke punten moet worden gewijzigd.
1) Nadat deze inleiding geschreven was, verscheen het werk van prof. I. H. Gosses: De rechterlijke organisatie van Zeeland in de Middeleeuwen, waarin deze blz. 4-12 over de Zeeuwsche keuren handelt. Zijne opmerkingen hebben mij aanleiding gegeven tot het aan deze inleiding toevoegen van een zestal noten, die ik alle gedateerd heb (uit November 1917). Den tekst mijner inleiding heb ik ongewijzigd gelaten.



II
De keur van Florens den Voogd, die ongedateerd is, maar gegeven moet zijn tusschen 25 Januari 1256, datum van den tragischen dood van den Roomsch' koning Willem J), en 26 Maart 1258, toen Florens zelf omkwam2), is niet de oudste keur van Zeeland geweest; reeds in eene oorkonde van 1237 3) wordt van eene Zeeuwsche keur gewag gemaakt 4). Van deze keur is echter overigens niets bekend, en ook in 1484 kende men haar blijkbaar niet meer, anders zou ook zij wel aan de door Maximiliaan ingestelde commissie zijn overgelegd. De keur van Florens den Voogd, de oudst bewaarde keur, is in drie grafelijke registers afgeschreven, die door Van Riemsdijk5) vermeld worden onder de nrs. 2, 3 en 95. De beide eerste registers, van ouds bekend als E. L. 20 en E. L. 13, zijn duplicaten6). Daar ik niet met zekerheid durf beweren, welke* van deze beide registers het oudste is, en het in elk geval waarschijnlijk is, dat de afschriften in beide met de origineelen zijn gecollationneerd, heb ik bij de achterstaande uitgave zoowel het eene als het andere geraadpleegd. Het register E. L. 20 heb ik aan de uitgave ten grondslag gelegd en den er slechts weinig van afwijkenden tekst van E. L. 13 er mede vergeleken. Daarentegen heb ik den tekst van het derde grafelijke register, van ouds Coninck Willem geheeten, maar dat nu op den band het opschrift Boni comitis Wilhelmi voert, niet geraadpleegd, omdat het eerst uit den tijd van hertog Albrecht dateert7). Eene beschrijving der beide door mij geraadpleegde registers is na de uitvoerige behandeling, die Van Riemsdijk aan de grafelijke registers heeft gewijd, ten eenenmale overbodig.
Elders8) heb ik trachten aan te toonen, dat de zoogenaamde keur van Florens den Voogd eigenlijk uit twee stukken is samengesteld, nl. uit de eigenlijke keur, door den voogd van Florens V gegeven, en uit een aanhangsel, de bepalingen bevattende, die er tusschen 1258 en 1328, toen graaf Willem III twee nieuwe
1) Van den Bergh, Oorkondenboek I blz. 334.
2) Meüs Stoke (ed. Brill) I blz. 210 regels 37 en 38.
3) Van den Bergh, A.w. I nr. 363.
4) Ook in 1252 wordt deze oudere keur vermeld. Zie Gosses, A.w. blz. 4. (November 1917.)
5) De tresorie en kanselarij van de graven van Holland en Zeeland blz. 477 vlg.
6) Van Riemsdijk, A.w. blz. 594 vlg.
7) Van Riemsdijk, A.w. blz. 661.
8) Rechtshistorische opstellen aangeboden aan Mr. S. J. Fockema Andreae blz. 8.



III
keuren gaf, aan zijn toegevoegd. Men veroorlove mij dat betoog hier in het kort te herhalen.
Tusschen de artt. 48 en 116 *) der keur bestaat strijd; het eerste artikel zegt uitdrukkelijk, dat de sculteti moeten wezen nobiles en bene nati, terwijl het tweede uitgaat van de veronderstelling, dat er ook sculteti zijn, die non nobiles zijn. Deze tegenstrijdigheid wordt het best verklaard door aan te nemen, dat de artikelen niet tegelijk zijn geredigeerd. Voorts ontbreekt aan de keur een onderschrift en daarmede eene dateering. Ook dit wijst er op, dat de oorspronkelijke keur later met jongere bepalingen is aangevuld, en dat die toevoegsels het slot van den oorspronkelijken tekst hebben verdrongen. Eindelijk kan het feit, dat in de Hollandsche en daarmede overeenstemmende Fransche vertaling der oorspronkelijk in het Latijn gestelde keur de artikelen in eene geheel andere volgorde zijn geplaatst dan in den origineelen tekst, het beste verklaard worden door de veronderstelling, dat de omwerking van de Hollandsch-Fransche vertaling ten doel had de later aan het oorspronkelijke stuk toegevoegde artikelen met die der eigenlijke keur in een meer nauw en logisch verband te brengen.
Aangenomen dat inderdaad het als de keur van Florens den Voogd overgeleverde stuk uit de oorspronkelijke keur en latere toevoegsels bestaat, dan is het niet moeilijk de grens tusschen die twee gedeelten te trekken, Midden in de keur komt een artikel voor, dat duidelijk het kenmerk draagt eenmaal slotbepaling te zijn geweest, nl. art. 70: Quidquid chora non discernit, hoe comes cum homtnibus suis terminabit. En dat artikel geeft tevens aan, hoe het komt, dat de latere artikelen aan de keur zijn toegevoegd. De graaf met zijne mannen, d. w. z. de grafelijke vierschaar, wordt er in bevoegd verklaard om te beslissen in al die gevallen, waarin de keur niet voorziet. Natuurlijk werden die beslissingen behoorlijk geformuleerd, opdat zij ook in volgende gevallen zouden kunnen dienen, en naarmate zij genomen werden, opgeschreven achter het origineel of een afschrift
l) Waarom de scultetus qui non est nobilis van art. 116 uitsluitend de schout van de hooge vierschaar zou moeten zijn (Gosses, A.w. blz. 256), zoodat de artt. 48 en 116 „onvergelijkbaar" zouden wezen (A.w. blz. 6), zie ik niet in. Gosses zelf (A.w. blz. 44) erkent, dat de edele, die zijne bede niet betaalde, door den ambachtsschout gebannen werd. Waarom zou die edele, die grondeigenaar in het eene ambacht was. niet tevens schout (d. i. ambachtsheer) elders kunnen zijn?(i November 1917.)



IV
der keur, van welker bepalingen zij het uitvloeisel waren. Het zoo bijgewerkte exemplaar der keur, waaraan ten gevolge van de bijvoeging dezer artikelen het oorspronkelijke slot ontbrak, diende tot grondslag van de registratie in de grafelijke registers ten tijde van graaf Willem III. De nieuwe keuren, die die graaf in 1328 gaf, maakten een einde aan de gewoonte om de nieuw gevonden rechtsregels achter de keur van den Voogd te registreeren, zij maakten echter geen einde aan de bevoegdheid van de grafelijke vierschaar om rechtsgeldige bepalingen vast te stellen. Gelijk later blijken zal, heeft men nog in 1454 van die bevoegdheid gebruik gemaakt.
Nog kan omtrent één punt twijfel bestaan: is de oude keur, d. w. z. het gedeelte, bevattende de eerste zeventig artikelen van den Latijnschen tekst, de keur van Florens den Voogd, en zijn de latere artikelen sedert dien bijgevoegd, gelijk ik boven aannam, of is wellicht het eerste gedeelte der keur uit een ouderen tijd afkomstig en zijn de artikelen, door Florens den Voogd uit de thans verloren, in 1237 vermelde, oudste keur overgenomen, en met de artt. 71 vlg. aangevuld tot de nieuwe keur, die hij aan Zeeland gegeven heeft? Mij schijnt de laatste veronderstelling onaannemelijk, omdat zij niet verklaart het ontbreken van het slot en van de dateering der keur, en omdat de artt. 71 vlg. in zulk eene weinig logische orde elkander opvolgen, dat er alle reden is te gelooven, dat zij zijn bijgeschreven in de volgorde, waarin zij zijn vastgesteld, welke volgorde uitsluitend afhing van die, waarin de verschillende quaesties aan het oordeel der grafelijke vierschaar werden onderworpen. Ook de volgorde der eerste 70 artikelen voldoet zeker niet aan de eischen eener strenge systematiek; maar er is toch verband tusschen de voorschriften, die elkander opvolgen, en men begrijpt, ook zonder ze te billijken, in den regel de gronden, die den redactor tot de aangenomen volgorde hebben gebracht. Ook bewijst ééne bepaling, die de Hollandsch-Fransche bewerking meer heeft dan de Latijnsche tekst (art. 62b), dat de oude keur nog onder Willem III werd aangevuld1). Het is dus rationeel aan te nemen, dat die aanvulling sinds Florens den Voogd geleidelijk is voortgegaan.
1) Men moet nl. aannemen, dat die bepaling werd gemaakt, nadat de keur met zijne aanvullingen was opgezonden naar de kanselarij van Willem III, maar voordat de keuren van 1328, wier vaststelling aan het aanvullen der oude keur een einde maakte, waren uitgevaardigd. m aev



V
De Hollandsch-Fransche bewerking der keur, waarvan reeds meermalen gesproken is, draagt geen officieel karakter. In de registers der grafelijkheid komt zij niet voor1). Den hierachter uitgegeven tekst heb ik ontleend aan een handschrift op perkament, dat oorspronkelijk tot de collectie Gérard behoord heeft, maar thans onder nr. 27 is opgenomen onder de verzameling handvesten, die het Algemeen Rijksarchief bezit. Het hand» schrift dateert blijkbaar uit de 14e eeuw en is geschreven op 36 folio's, uitmakende 5 quaternen, elk van 8 bladen; het laatste blad van het 5e quatern is weggesneden, de laatste drie bladen zijn onbeschreven. Voor in het deeltje staat thans de volgende onjuiste titel: „Chore ofte Wet voor allen den Edelen lieden, die wonen tusschen Bornesse ende Heijdene Zee, gelegen in Zeeland ofte op het scheijden van het selve, geconfirmeert door Floris Mombare van Hollant, in het jaer 1260." De Hollandsche tekst wordt van elk artikel het eerst geplaatst, waarop dan de Fransche volgt. De opschriften der artikelen en de eerste letter van elk artikel zijn met roode inkt weergegeven. Vooraf gaat een index, die de eerste drie bladen en een gedeelte van fol. 4 recto in beslag neemt. De opschriften der artikelen in het Hollandsch zijn daarin met roode, die in het Fransch met zwarte inkt geschreven.
Bovendien heb ik voor deze uitgave nog vergeleken het afschrift van de Hollandsche vertaling der keur, voorkomende in het eerste gedeelte van het handschrift VI D 36 der bibliotheek van Amsterdam. Dit handschrift bestaat uit twee afzonderlijke stukken. Het eerste stuk, groot 25 folia, is ontstaan uit de bij eenvoeging van drie quaternen; het eerste bevattende de folia 1—10, het tweede de folia ri—18 en het derde, waarvan het laatste blad is afgescheurd, de folia 19—25. Dit eerste gedeelte is geschreven met eene hand van het begin der 15e eeuw en bevat drie stukken, nl. i° de keur van Zeeland van Florens den Voogd
1) Echter schijnt bij de redactie der keur van Philips den Schoone de Hollandsche vertaling wel degelijk geraadpleegd te zijn. Men vergelijke b.v. met elkander art. 16 van caput II der keur van 1495 en art. 53 der Hollandsche vertaling (art. 32 van den Latijnschen tekst) Tan de keur van c. 1257, of art. 41 van caput IT der keur van Philips den Schoone met art. 40 der Hollandsche vertaling van die van Florens den Voogd (= art. 38 van het Latijnsche origineel), of eindelijk art. 11 van caput III der laatste keur met art. 29 van de Hollandsche bewerking (= art. 57 van den Latijnschen tekst) van de oudste.



VI
in Hollandsche vertaling, voorafgegaan door eene tafel, loopende van fol. i verso tot fol. 17 recto; 2°. die landtchore, de keur van Willem III voor Bewesten Schelde, van fol. 18 verso tot fol. 22 verso, en 30. die willekore, zijnde eene ongedateerde keur van Albrecht van Beieren voor de heren van Cats, Emelisse en Wolfaartsdijk, van fol. 23 recto tot fol. 25 recto. De bladzijden I recto, 17 verso, 18 recto en 25 verso zijn onbeschreven. Dit gedeelte van het handschrift schijnt blijkens het laatste stuk in Noord-Beveland te zijn ontstaan.
Het tweede gedeelte van het handschrift is veel jonger, het bevat op de folia 26—49 de volgende stukken: i°. de keur van Jan van Beaumont voor Goes van 13421), voorafgegaan door eene tafel, beginnende fol. 26 recto en eindigende fol. 28 recto; 2°. de onmiddellijk daarachter geschreven tweede keur van Jan van Beaumont voor Goes van 13482), doorloopende tot fol. 28 verso, 30. de keur van Florens den Voogd in Hollandsche vertaling, voorafgegaan door eene tafel, beginnende fol. 29 recto en eindigende fol. 39 verso, 4° de keur van Willem III voor Bewesten Schelde, van folio 40 recto tot fol. 42 recto, 5°. de ordonnantie op de tienden van denzelfden graaf van 1316, opgenomen in een vidimus van Hendrik abt van Middelburg van 1318, welke weder opgenomen is in een vidimus van Claes abt van Middelburg van 1323, van fol. 42 verso en eindigende fol. 45 recto, welk handschrift ook voor de achterstaande uitgave van dit stuk is vergeleken, onmiddellijk daaronder 6°. eenige wenken en formulieren van akten, die met de vergeving eener cure te Eversdijk samenhangen, en 70., beginnende fol. 46 recto, eenige dingtalen. Deze eindigen fol. 47 verso, en er onder staat: per me Allardum Noveterre 1468, welke persoon blijkbaar al het voorafgaande, sinds fol. 26, geschreven heeft. Daarna volgen dan nog eenige latere aanteekeningen, waaruit o. a. blijkt, dat „dese kuere ende privelegye ende wilkore", dat schijnt dus het geheele handschrift te zijn, achtereenvolgens heeft toebehoord aan Cornelis Ewouts zoon, wonende te Biezelinge, aan diens zoon Eewout Cop en daarna aan Cornelis Ewouts zoon alias Coman, vermoedelijk ook weder een zoon van den vorigen bezitter. Blijkbaar is het tweede gedeelte van het handschrift te Eversdijk ontstaan en heeft het later in het naburige Biezelinge berust.
1) Van Mieris, Charterboek II blz. 672.
2) Van Mieris, A.w. blz. 757.



VII
De Fransche vertaling der keur is zonder twijfel bewerkt naar den Hollandschen tekst volgens het handschrift uit de collectie Gérard. De afwijkingen van het Latijn, die in dien Hollandschen tekst — niet altijd in het Amsterdamsche handschrift — voorkomen, vindt men in den Franschen tekst terug, terwijl de laatste bovendien enkele bedorven passages in den Hollandschen tekst onvertaald gelaten heeft.
In de achterstaande uitgave zijn de keur van Florens den Voogd, de latere bijvoegsels, die ik er van heb onderscheiden, en de Hollandsche en Fransche bewerkingen bijeengebracht in de eerste afdeeling (A). Eerst heb ik daarin medegedeeld den Latijnschen tekst der eigenlijk gezegde keur (de artt. 1—70), met er naast gedrukt den Hollandschen en den Franschen tekst dezer artikelen, die dikwijls, als zij vergeleken worden, den Latijnschen tekst kunnen ophelderen en verduidelijken; daarna heb ik op dezelfde wijze, sub II, gepubliceerd de latere aanvulling van de keur van Florens den Voogd (artt. 71 —118). In de derde plaats geef ik dan den tekst der Hollandsch-Fransche vertaling in de volgorde der artikelen, die, gelijk boven is opgemerkt, hierin aanmerkelijk van den Latijnschen tekst afwijkt. Deze afwijking is zoo sterk, dat vele artikelen van den Latijnschen tekst in de vertaling gesplitst zijn, terwijl de verschillende deelen dier artikelen in die vertalingen vaak weder op andere wijze tot één artikel gecombineerd zijn. Echter houde men hierbij in het oog, dat de indeeling der vertaling in artikelen wel is waar op den tekst van het handschrift Gérard berust, maar de in de achterstaande uitgave behouden indeeling van den Latijnschen tekst niet op de afschriften in de grafelijke registers steunt, maar ontleend is aan de uitgave van Van den Bergh *), die eenigszins van Van Mieris2) afwijkt. Ik kon bij mijne uitgave der Hollandsch-Fransche bewerking (sub III), naar de beide sub I en II gepubliceerde stukken verwijzen behalve voor de opschriften der artikelen en het boven vermelde art. 62b, dat niet in de Latijnsche keur voorkomt.
Dat de keur van Florens den Voogd van kracht is gebleven en aangevuld althans tot den tijd van graaf Willem III toe, is hierboven aangenomen. Daarmede schijnt zich slecht te ver-
1) Oorkundenboek II nr. 40.
2) Charterboek I blz. 302.
n



vm
dragen de omstandigheid, dat graaf Florens V 13 November 1290 eene nieuwe keur aan Zeeland gegeven heeft. Uit de geschiedenis is intusschen bekend 1), dat die nieuwe keur den graaf, nadat hij te Biervliet gevangen was genomen, door de oproerige Zeeuwsche edelen en hun bondgenoot, den graaf van Vlaanderen, is afgeperst, dat Florens nimmer voornemens is geweest haar toe te passen, dat hij reeds in Augustus 1292 door de edelen beschuldigd wordt zich aan hare bepalingen niet te houden, en dat hij 1 Mei 1296 van de oproerige edelen, die den strijd tegen zijn gezag het langst hadden volgehouden, bij hunne onderwerping de verklaring vorderde, dat zij voortaan de keur van Florens den Voogd zullen „doghen" 2).
De keur van 1290 komt dan ook niet in de grafelijke registers voor en was ongetwijfeld aan Maximiliaan en aan de commissie, aan welke hij in 1484 de samenstelling eener nieuwe keur opdroeg, onbekend. Dat intusschen de bewerker der HollandschFransche vertaling der keur van Florens den Voogd die van Florens V heeft gekend, blijkt uit eene vergelijking van art. 88 der keur van Florens V met de artt. 70—74 der HollandschFransche vertaling der keur van den mambour; in den Latijnschen tekst van de laatste staan die bepalingen verspreid over de artt. 48, 50, 52, 550, 58, 83, 112 en 29. Later heeft ook Boxhorn 3) de keur van graaf Florens gekend. Van Mieris kende er twee afschriften van, die later evenwel verloren gingen, totdat het eene, afkomstig van Meerman, uit de Cheltenhamsche collectie, waarin het verscholen was geweest, door de bibliotheek te Berlijn werd aangekocht. Thans echter was dit handschrift in verband met de tijdsomstandigheden bezwaarlijk te raadplegen. Gelukkig berust in de Koninklijke bibliotheek het handschrift O 154, waarin een afschrift der keur van Floris V voorkomt, dat nauw aan het Berlijnsche verwant is, en dat ik dus aan deze uitgave ten grondslag heb gelegd, waarvan de keur van graaf Florens de 2e afdeeling (B) vormt. Het afschrift der Koninklijke bibliotheek is van het begin der i6e eeuw, terwijl het van
1) Obreen, Floris V blz. 118—127, 139 vlg.; De studie van het oud-vaderlandsche recht en de archieven blz. 13 vlg.
2) Uitvoerig handelt over de geldigheid der keur van 1290 Gosses, A. w. blz. 6—9. (November 1917.)
3) Cronijcke van de graven van Zeelandt II blz. 86—88.
4) Charterboek I blz. 523.



Meerman afkomstige handschrift uit het laatst der 15e dateert. Enkele omissies en verschrijvingen in het handschrift der Koninklijke bibliotheek, dat door wijlen prof. Pols beschreven is in het eerste deel der Verslagen en mededeelingen konden uit den tekst van het Berlynsche handschriff volgens de uitgave van Van den Bergh2) worden aangevuld. Overigens bevat de overgeleverde tekst der keur van 1290 ongetwijfeld vele fouten, die ook in het Berlijosche handschrift, waarop de uitgaven van Van Mieris en Van den Bergh berusten, schijnen voor te komen. Waar zulks zonder al te veel ingrijpen mogelijk was, heb ik den tekst verbeterd.
De tweede keur, die de door Maximiliaan ingestelde commissie raadpleegde, was naar haar eigen zeggen die van hertog Willem van Beieren, met welken naam zij hetzij hertog Willem V, den dollen hertog, hetzij hertog Willem VI, den vader van vrouw Jacob, heeft bedoeld. Nauwkeuriger kan hier niet gesproken worden; want eene keur, door een der hertogen Willem van Beieren aan Zeeland gegeven, is niet bekend. Appelius3) vermoedt dan ook, dat te dezer plaatse de keur van Willem III van Henegouwen abusievelijk aan hertog Willem van Beieren is toegeschreven. Verwarringen tusschen de titels van gelijknamige Hollandsche graven komen meer voor; men was zoo aan de formule hertog Willem van Beieren, graaf van Henegouwen, Holland en Zeeland gewend, dat men die in afschriften ook bezigde voor die graven van Henegouwen-Holland, die niet uit het Beiersche huis gesproten waren. Zeker is het, dat de keur van Willem III, die blijkens het 22e artikel van caput IV aan de commissie van redactie der keur van Philips den Schoone uitnemend bekend was, daar zij er de bevestiging uitdrukkelijk van voorstelde, onder de geraadpleegde keuren niet wordt genoemd, tenzij dan dat men geneigd mocht zijn te veronderstellen, dat zij abusievelijk als de — overigens onbekende — keur van hertog Willem van Beieren wordt aangeduid.
Eigenlijk moet men niet van ééne keur van graaf Willem III spreken, maar van twee nagenoeg gelijkluidende keuren, die in 1328 met eene tusschenruimte van weinige dagen werden ge-
1) Blz. 300.
2) Oorkondenboek II nr. 747.
3) Dissertatie) ad statuta Zelandiae anni 1495 blz. 21,



X
geven, de eene voor Bewesten en de andere voor Beoosten Schelde. In beide keuren werd uitdrukkelijk bepaald, dat zij slechts zeven jaren zouden gelden. Zonder twijfel bleven zij echter ook daarna van kracht. Boudin Jans zoon, de grafelijke rentmeester in Bewesten en Beoosten Schelde, bericht, dat hij in 1342 alle mannen en scoutaten heeft aangeschreven om schepenen aan te stellen om recht te spreken „bi der niewer core", „als die lettere daerof houd" x). Daarmede wordt gezinspeeld op art. 1 der keur van 1328. In de commissies, in 13852), 13903) en 1408 4) gegeven aan verschillende abten van Middelburg als dijkgraven van de Vijf ambachten in Walcheren, wordt uitdrukkelijk bepaald, dat, als de abt niet in staat mocht zijn de opgelegde boeten in te panden, zulks zou geschieden door den rentmeester volgens de nieuwe keur; blijkbaar is hier gedacht aan art. 34 der keur van 1328 5). En nog in 1495 werd, gelijk boven reeds is opgemerkt, bepaald, dat de keur van graaf Willem van waarde blijven zou, voor zooverre de nieuwe keur er niet van afweek.
Men meene echter niet, dat de keur van graaf Willem III na verloop der zeven jaren, waarvoor zij gegeven was, stilzwijgend is verlengd. Neen de keur zelve zegt, dat zij, om van kracht te blijven, aan het einde der zeven jaren moet worden vernieuwd, en zoo schijnt telkens voor een bepaald getal jaren te zijn geschied6). Daaromtrent worden wij onderricht door eene oorkonde van 25 November 1351 7), die ik, omdat zij kort is, hier in haar geheel mededeel.
„Willem hertoge etc, maken cond etc, want die nuwe coer overalle in Zeiand ghewilcuert is van Bamisse, die lest was, drie jaren te duren, ende want alrehande scout ghemaeckt was
1) Hamaker, Rekeningen der grafelijkheid van Zeeland II blz. 212.
2) Archief der O. L. V. abdij van Middelburg Reg. nr. 600.
3) Aid. nr. 616.
4) Aid. nr. 673.
5) Dat in de stukken van 1342, 1385, 1390 en 1408 de keur van 1328 wordt aangeduid als de nieuwe keur, is m. i. een gevolg van de omstandigheid, dat' naast de keur van Willem III die van Florens den Voogd van kracht bleef. Er golden toen twee keuren tegeUjk, die men als oude en nieuwe onderscheidde. Anders Gosses, A. w. blz. 10. (November 1917.)
6) Dat de keur soms niet tijdig werd vernieuwd en daardoor een tijd lang niet gold, heeft Gosses, A. w. blz. 116 waarschijnlijk gemaakt. (November 1917,)
7) Van Riemsdijk, De tresorie en kanselarij van de graven van Holland en Zeeland, nr. 26 fol. 8.



XI
voir die wilcoir van der nyewer coer, dair ghene scepene te kennessen over en waren, ende oec zeder die tijt scout ghemaect is, dair gheen scepenkennesse toe en is, ommedat gheen scepene ghemaect en waren, soe is onse wille ende begheerte, dat men van alre scout, die ghemaect was, in eiker jeghenhede, eer die scepen gheset worden, ende men mit oirconden vinden mochte voir den deken ende provisoir, dat men die met wittachtigen oerconde winne ende winnen moghe tusschen nu ende groten vastenavonde naistcomende voir die scoutate van der jeghenhede, dair dieghene woent, die die scout sculdich is. In oirconde etc. Datum in Middelburgh op Sinte Katrinen dach anno LP."
Art. 4 der keur van Willem III veronderstelde, dat schuldbekentenissen voor schepenen werden gepasseerd; alleen voor schulden, waarvan geene schepenkennissen waren, was de eed toegelaten. De toepassing dezer bepaling was nu in het woelige oorlogsjaar 1351 onmogelijk geworden. Beurtelings had de partij van keizerin Margaretha en van haar zoon hertog Willem V in Zeeland de overhand gehad. De termijn, waarvoor de keur laatstelijk was toegestaan, liep af, zonder dat zij tijdig werd vernieuwd ; bovendien was de jaarlijksche vernieuwing van schepenen op vele plaatsen achterwege gebleven, en dit maakte het onmogelijk van de aangegane verbintenissen schepenkennissen te verkrijgen. In Juli besliste de slag op de Maas den burgeroorlog ten gunste van den zoon, en deze kwam 1 Augustus te Reimerswaal om orde op de zaken in Zeeland te stellen Den ien October werd de keur van graaf Willem III opnieuw voor drie jaren van kracht verklaard; maar de aanstelling van nieuwe schepenen volgde nog niet zoo spoedig. Om in dien ongeregelden toestand te voorzien volgde, meen ik, de uitvaardiging van het bovenstaande stuk.
Nu wordt ook de vergissing van de commissie van 1495 verklaarbaar. Haar zal de keur van graaf Willem zijn voorgelegd in den vorm van eene vernieuwing er van door hertog Willem V
1) Hij stelde toen een rentmeester van Beoosten Schelde aan. Zie De rekeningen in 1607 uit de Hollandsche rekenkamer naar de Zeeuwsche overgebracht I nr. 21. Den 5<m Augustus werd een rentmeester voor Bewesten Schelde benoemd; zie ald. nr. 14. Uit de akten, vermeld in den Beredeneerden inventaris van de charters en oorkonden der grafelijke regering (in Zeeland) door J. P. van Visvliet onder de nrs. 542, 543 en 545, zou men kunnen afleiden, dat de hertog reeds van 24 tot 30 Juli 1351 te Zieriksee vertoefde; dit zou echter niet juist zijn, want die data zijn t. a. pl. verkeerd herleid: de akten vallen in October.



XII
of Willem VI x), waarschijnlijk door den laatste; want onder de Bourgondische hertogen zal de vernieuwing der keur achterwege gebleven zijn, en zij zal voor het laatst door den laatsten graaf uit het Beiersche huis Willem VI zijn uitgevaardigd2).
Behalve de beide keuren, die Willem III in 1328 aan Bewesten en Beoosten Schelde gaf, zijn in dezelfde afdeeling (C) nog drie andere stukken opgenomen, die eveneens uit den tijd van Willem III dateeren, en waarvan er twee onderwerpen betreffen, die later in de Zeeuwsche keur geregeld zijn, nl. eene ordonnantie van 1316 op de grafelijke tienden, die door Willem III van het kapittel van St. Pieter te Utrecht verkregen waren (zie sub I), en eene uitspraak van de grafelijke vierschaar te Middelburg van 1320 over de vraag, wie in een geschil van schuld zich op zijn eed beroepen kan, de eischer of de gedaagde (zie sub II), terwijl eene akte van den graaf ten gunste van den burggraaf van Zeeland dd. 1328 (zie sub IV) zich onmiddellijk aan de keuren zelf (zie sub III) aansluit.
Deze stukken worden hier uitgegeven volgens het grafelijke register E. L. 13, dat thans in het Algemeen Rijksarchief bewaard wordt3), behalve het eerste en het tweede, die ontleend zijn aan het daar ook berustende register E. L. 20 4). Het sub II vermelde stuk komt ook voor in het register E. L. 13, de onder III uitgegevene in E. L. 20, die voor deze uitgave vergeleken zijn. Voor het sub I opgenomen stuk is nog vergeleken het hier boven reeds vermelde handschrift der Amsterdamsche bibliotheek, gemerkt VI D 36. De beide keuren voor Bewesten en Beoosten Schelde (zie sub III) zijn naast elkander afgedrukt. Bij
1) Waarom de laatste vernieuwing der keur van Willem III juist geschied zou zijn door Willem V en dus tusschen 1 October 1354 en Januari 1358, gelijk Gosses (A. w. blz. 11) aanneemt, en niet door Willem VI, zie ik niet in. (November 1917.)
2) Hiervoor (Voorbericht) heb ik reeds vermeld, dat in een op het Rijksarchief in Zeeland berustend register van keuren en privilegiën van Tholen, Schakerloo en Vossemeer een extract uit de keur van graaf Willem III voorkomt met het opschrift „Datum in Haga anno 1405 per comitem Wilhelmum". Dat excerpt zal dus ontleend zijn aan eene bevestiging van de keur van 1328 door Willem VI in 1405. Ik heb bij de uitgave der keur van Beoosten Schelde de varianten uit de bewaard gebleven artikelen van de bevestiging van Willem VI aangeteekend, niet omdat die varianten van nut zijn voor den tekst der oorspronkelijke keur, maar omdat het van belang kan zijn vast te stellen, in welke opzichten in 1405 van den tekst van 1328 werd afgeweken.
3) Van Riemsdijk, A. w. nr. 3.
4) Aid. nr. 2.



XIII
de artikelen, die zij gemeen hebben, is in het algemeen de tekst van de oudste keur, die voor Bewesten Schelde, ten grondslag gelegd en zijn de varianten der andere er bij aangeteekend.
De derde keur, die volgens het bericht van Philips den Schoone ter raadpleging werd gegeven aan de commissie, belast met het ontwerpen der nieuwe, was die van 's aartshertogs overgrootvader hertog Philips den Goede van Bourgondië. Eene nieuwe keur is er echter onder diens bewind nooit ingevoerd. Wel zijn daartoe pogingen aangewend, die echter niet verder geleid hebben dan tot het publiceeren van ordonnantiën, op bijzondere onderwerpen betrekking hebbende, en van andere aanvullingen tot de oude keur. Twee malen is onder de regeering van Philips den Goede eene meer algemeene herziening van het Zeeuwsche recht ter hand genomen, in beide gevallen ging het initiatief van de provincie zelve uit. De eerste poging werd reeds in 1441 ondernomen. De ridderschap schijnt gebruik te hebben gemaakt van de bijzondere omstandigheid, dat de Bourgondische regeering zich tegenover den koning van Castilië verbonden had tot de opbrengst van 50,000 schilden, elk van 30 grooten*), en daarvoor geld van de Staten van Holland en van Zeeland moest vragen. Den 2Öen Juli 1441 werd te Goes eene dagvaart gehouden om te bepalen, hoe het aandeel van Zeeland in die som zou worden gevonden. Er werd toen besloten tot de heffing eener bede van 6 grooten per gemet bij der breede gedurende één jaar. In de rekening nu, die daarover handelt*), wordt bericht: „oic wart aldaer gesloten een voor all van der nieuwer cuere". Tegen 6 Augustus werd eene nieuwe dagvaart naar Middelburg uitgeschreven om „te sluten van der kuere". Dit schijnt inderdaad, althans wat de Staten betreft, te zijn gebeurd. De rentmeester betaalde aan „Pieter Hobuucx zoon van Sierixee, van dat hy by bevele van der ridderscap ende goede mannen die nieu cuere grosseerde ende in ordinancy stelde, VIII sc. gr.", en aan de regeering in den Haag werd bericht gezonden van wat ten opzichte der keur op de dagvaart was beraamd. Van die zijde schijnen echter bezwaren te zijn gemaakt. Den 13"» Mei 1442 was er weder dagvaart te Zieriksee „omme aldaer
1) Van Limburg Brouwer, Boergoensche charters blz. 6a.
2) De rekeningen in 1607 uit de Hollandsche rekenkamer naar de Zeeuwsche overgebracht II nr. 20 fol. 47.



XIV
samentlic te sluyten van der voirscreven cuere", en sedert'hoort men van de zaak niets meer. Of zij bij de bespreking der volgende bede, die 25 Augustus 1445 werd toegewezen, opnieuw aan de orde gesteld is, is onzeker. Wel zijn er toen moeielijkheden voorgekomen *); maar er blijkt niet uitdrukkelijk, dat zij met het geven eener nieuwe keur in verband stonden. Maar toen in 1452 eene nieuwe bede moest worden gevraagd, kwamen de Zeeuwen op de zaak terug. De stukken, die het resultaat der toen op touw gezette beweging zijn, vindt men in afdeeling D bijeen.
Den 3ien Maart 1452 werd den graaf door de edelen, ridders, ambachtsheeren en leenmannen van Zeeland eene bede van 10 grooten steenschietens van elk gemet gedurende tien jaren toegestaan, op voorwaarde „dat den voirseyden lande eene nyeuwe kuere by him verleent ende geconsenteert soude worden, ende dat die gemaect ende bezegelt zoude wezen voir den sinte Jans dach decollacio doe eerstcommende" 2). Ten einde aan de op zich genomen verplichting te voldoen beriep de graaf de „ridderscepen ende edele3) van Zeelant te wesen binnen der stede van der Goes upten xxien dach van derzelver maent van Ougst by minen here den stedehouder van Hollant, meister Franchoiz van Ghent (deken van Kortrijk) ende andere heren van zinen raide in Hollant, die alsdan dair wesen souden, omme aldair tsamen te spreken up tfait van der voirseyder nyeuwer kuere"4). Te Goes schijnt door de vertegenwoordigers van den landsheer eene concept-keur te zijn aangeboden; althans er werd besloten, „dat men de voirseyde kuere soude doen corrigieren ende visiteren by clerken, costumiers ende ander notable personen, hun der wairlicken ende lant-rechten verstaende, die dair aldoe gecoren wairen, te weten by meister Gillis van Wissenkerke voirseyt, meister Martin van der Hogerdoore doctor in beyde den rechten, Adriaen van Reymerswale, oude Symon van Bruelis, Bollairt Piers zone ende mer ander, die dairomme vergaderen souden in den Hage upten VHen dach in Septembry doe eerstcommende" 5).
1) Rekening nr. 18 fol. 60 verso.
2) Rekening nr. 32 fol. 88 verso.
3) Bij deze geheele poging tot herziening wordt van de steden niet gesproken, waarschijnlijk omdat de groote steden van ouds buiten de keur stonden.
4) Rekening nr. 32 fol. 96; vlg. ook rekening nr. 861 fol. 22 verso.
5) Rekening nr. 32 fol. 96 verso en 97.



XV
In het geheel werden er twaalf personen voor de commissie in den Haag aangewezen; de rentmeester van Bewesten Schelde had er aan acht, die van Beoosten Schelde aan vier hunne vacatiën uit te betalen. Behalve de vijf bovengenoemde waren nog gecommitteerd: Adriaen Kempe zoon van Couwerve, Symon Heinricx zoon van Grijpskerke, Dierick Jans sone van Rillant Q, Jan Ruychrock, raad van den hertog, meester Huge Huge zoon, Willem Jans zoon van Herkesteen en Jacob Lauris' zoon van Novesteen, terwijl 'shertogs secretaris Cornelis Baroen als secretaris fungeerde „om te duersien, te visiteren ende te corrigieren tconcept ende ramynge van der nyer kuere des lands van Zeelant ende te bescriven al tgeent, dat by den voirseyden XII gedeputerden hierin gedaen soude worden"2). De conferentie was 25 September afgeloopen3), en tegen 15 November werd nu eene dagvaart te Zieriksee in het Jacobijnenklooster uitgeschreven om het rapport der gedeputeerden aan te hooren en de keur nader te bespreken4). De belangstelling bleek echter niet bijster groot: „ende alsoe ter voirseyde dachvart, die binnen der stede van Ziericxee gehouden was, als voirseyt is, luttel of niet toter voirseyder kuere gedaen wordt, noch niet daerup geconcludeert noch gesloten en was, mids dat vele van den edelen, ambochsheren ende leenmannen terzelver dachvart niet gecomen en wairen, zoe word wederomme een ander dachvart dairup geraemt, gehouden te wesen binnen der stede van der Goes upten xxvilen dach in Novembry anno LH voirseyt tsavonts in de herberge omme tsanderdachs een eynde ende conclusy te maken van der voirseyder kuere mittengenen, die dair wezen zouden, fen eynde dat de bede voirtganc hebben mochte" 5). Op deze dagvaart te Goes6) werd besloten, dat de bede van 10 grooten, hoewel de keur nog niet was gereed gekomen, voor het jaar 145-2 zou worden opgebracht. Ten opzichte van de keur werd besloten, dat men weder bijeenkomen zou „binnen der stede van der Goes up tstuck van der nyeuwer kuere des Sondaechs nair grot vastenavont doe eerstcommende (18 Februari 1453) tsavons in de herberge omme die voirseyde cuere over te leveren
1) Rekening nr. 32 fol. 82 verso en 83.
2) Rekening nr. 861 fol. 27.
3) Rekening nr. 32 fol. 82.
4) Rekening nr. 32 fol. 90 en 98 verso; rekening nr. 861 fol. 22 verso.
5) Rekening nr. 32 fol. 98 verso en 99.
6) Rekening nr. 861 fol. 22 verso en 23.



XVI
zekere persoenen, die men dairup ordinieren soude omme mitten gedeputeerden van mijns voirseyden genadigen heren wege dairmit voirt te gane ende entelicken te sluyten, alst behoiren soude" x). Volgens dat program werd op die bijeenkomst gehandeld. De concept-keur werd gesteld in handen van negen personen, te weten „minen here den abt van Middelborch, minen here van Oistervant, minen heren van der Vere, van Haemstede ende van Cruningen, ridderen, Adriaen van Borsselle, Willem van Ostende, Adriaen van Loodijck ende Jan van der Maelsteden"2). Het meerendeel der benoemden waren echter veel te groote heeren om zelf zich met het overzien der keur te kunnen bezighouden. Zij lieten zich daarom door anderen vervangen of bleven weg zonder voor een plaatsvervanger te zorgen. Dit laatste deden volgens uitdrukkelijk getuigenis van den rentmeester van Bewesten Schelde 3) de heer van Knüntngen en Adriaen van Borsele. Ook van een vertegenwoordiger van den graaf van Oostervant blijkt uit de rekeningen niets. De abt van Middelburg zond Adriaen van Nyeuwerve, Willem van Oistende jongen Willem Adriaens zoon van Scellacht, de heer van der Vere Pieter Kervincx zoon, de heer van Heemstede Adriaen Willems zoon. Jan van der Maelsteden kwam zelf, volgens een ander bericht zond hij Heynric Hallinx zoon in zijne plaats, dat zal echter eene vergissing zijn, en Heynric Hallinx zoon zal de vertegenwoordiger van Adriaen van Loodijck zijn geweest4). De bijeenkomsten, die de commissie te Goes hield, hadden weder niet het gewenschte resultaat. Op de eerste bijeenkomst, 28 Mei 1453, waren te weinig leden opgekomen om een besluit te nemen. Zij werden dus tegen 11 Juni weder opgeroepen5); maar tot een resultaat kwamen zij niet. „Ende want", zegt de rentmeester van Bewesten Schelde G) „die costen van den voirseyden IX personnen
1) Rekening nr. 32 fo). 101.
2) Rekening nr. 32 fol. lor verso.
3) Rekening nr. 33 fol. 74.
4) Rekening nr. 33 fol. 74; rekening nr. 862 fol. 38. Op de eerste plaats wordt Jan van der Maelsteden onder degenen genoemd, die voor zijne deelneming aan het werk der commissie vacatiegelden ontvangt; op de tweede ontvangt Heinric Hallincz vacatiegelden als plaatsvervanger van denzelfden Jan van der Maelsteden. Het is echter waarschijnlijk, dat Van der Maelsteden door den rentmeester van Bewesten Schelde moest worden betaald en Van Loodijck doof dien van Beoosten Schelde.
5) Rekening nr. 862 fol. 34.
6) Rekening nr. 33 fol. 74 verso.



xvn
zeere lastich ende zwair vielen, ende cleynen voirganc hadde tgont dat by hunluyden toter voirseyde kuere gedaen wordt, zoe wairen by overeendragene van den voirseyden ridderscepen, edelen ende leenmannen geordineert vier personen, die de voirseyde kuere maken, ordineren ende in goeder vormen stellen souden, die dair zeere ernstelic inne bcsoingierden ende in vormen stelden, ende wairen dairomme onledich binnen der stede van Middelbourg". Drie dier vier personen zijn ons met name bekend: „meister Pieter van Beoistenzweene, Adriaen van Nyeuwerve ende Jan Pieters zoon van Dombourch" *): de vierde was wellicht Adriaen Willems zoon, die ook in de commissie van negenen gezeten had. Deze commissie volbracht eindelijk de taak, die reeds in 1452 aan de orde was gesteld. In Juli 1453 was de keur geheel gereed. Toen kregen de beide rentmeesters bevel te gaen naer „Rysel by meister Franchois van Ghent, deken van Cortlike, omme him over te gevene die nieuwe kuere, die hunluyden al gemaect, gegrosseert ende geteykent overgelevert was by meister Pieter van Beoistenzweene, Adriaen van Nyeuwerve ende andere" 2). Van daar reisden de beide rentmeesters verder en troffen den hertog voor Gavre, wien zij verslag van de overgifte der keur deden. Maar nu rezen er bezwaren van de zijde van den hertog. Alle „baenridsen, ridderen, knechten, edelen ende leenmannen" werden opgeroepen, „dat zy des Vridages Xlll dage van der voirseyder maent (Augusto)
wesen souden tot Goes om an te hoeren tgeent,
dat die rentmeisters van Bewesterscelt ende Beoisterscelt hem alsdan van mijns genadichs heren wegen opdoen ende te kennen geven souden, roerende der kuere van Zeelant"3). Blijkbaar hebben daar de rentmeesters medegedeeld, dat de hertog bezwaar maakte de keur te bekrachtigen. De ridderschap heeft toen geantwoord „ongehouden te wesen van der vorseyder bede te betaelne voir der tijt, dat die vorseyde kuere van den vornoemden lande gevesticht ende bezegelt waire na uuytwysen van den vonnisse, dat by den mannen van Zeelant dairof gegeven was, het en waire dat mijn vornoemde genadige here denzelven lande dairop consenteerde ende bezegelde alzulke brieven van nonpreiudiciën, als zy begeert, versocht ende in gescryfte den voir-
1) Rekening nr. 33 fol. 74 verso.
2) Rekening nr. 33 fol. 77 verso.
3) Rekening nr. 862 fol. 34.



XVIII
seyden rentmeesters overgegeven hadde" 1). De gevraagde akte van non-praejuditie. werd 24 Augustus 1453 door den hertog verleend2). Intusschen was de hertog daarmede slechts voor één jaar geholpen. Het was noodig met de edelen tot overeenstemming te geraken. Daarom kwam 's hertogs zoon, de graaf van Charolais, naar Zeeland. Van 24 Maart tot 15 Juni spande hij de vierschaar te Middelburg3), van 2 tot 9 Juli hield hij vierschaar te Zieriksee4). Tijdens zijn verblijf te Middelburg riep de graaf bij plakaat van 21 Mei 1454 „allen baenridsen, ridderen, knechten, ambochtsheeren ende leenmannen overal in Zeelant" op, „dat zy upten XXVIIen dach van der voirseyden maent by him wesen zouden binnen der stede van Middelborch omme zekere zaken wille, dairof hy mit hunluyden spreken wilde aengaende der nyeuwer kuere"5) en 10 Juni „ontboot" hij de edelen opnieuw „by him te -commen binnen der stede van Middelburch omme tvonnisse van der bede ende scote van den X groten van den gemete, die up condicy van eenre nyeuwer kuere gegonnen ende geconsenteirt was, te nyeuten te doene ende die voirseyde bede van den achte toecommende jairen loipende voirtganc te doen hebben sonder condicy van der veranderinge van der voirseyder kuere"5). Op die bijeenkomsten is het geschil, welks inhoud wij niet kennen, bijgelegd. De nieuwe keur kwam niet tot stand; maar in plaats daarvan heeft de grafelijke vierschaar, met goedkeuring en onder voorzitterschap waarschijnlijk van den graaf van Charolais, .gebruik makende van de bevoegdheid, haar gegeven bij art. 70 der keur van Floris den Voogd, een aantal rechtsregels vastgesteld, waardoor de oude keur werd aangevuld. Het stuk, waarin die regels zijn opgeteekend, is in een handschrift der Koninklijke Bibliotheek bewaard. Het is door wijlen prof. Pols in het eerste deel der Verslagen en mededeelingen (blz. 327 vlg.) afgedrukt en hierachter sub I van afdeeling D onveranderd naar die uitgave overgenomen. Maar de graaf van Charolais beperkte zijne werkzaamheid daartoe niet. Tijdens zijn verblijf te Zieriksee vaardigde hy 8 Juli eene ordonnantie uit,
1) Rekening nr. 33 fol. 81 en 81 verso.
2) Archief van prelaat en edelen van Zeeland Reg. nr. 7.
3) Lasonder, Bijdrage tot de geschiedenis van de hooge vierschaar in Zeeland blz. 59.
4) Rekening nr. 34 fol. Jo.
5) Rekening nr. 34 fol. 71 verso.



XIX
waarin hy trachtte in de onderscheidene bezwaren, die tegen het op Bourgondische leest geschoeide bestuur gerezen waren, te voorzien (zie sub II), welke eenige dagen later door een tweede voorschrift, waarin een paar andere punten geregeld werden, werd aangevuld (zie sub III). Beide stukken worden hier medegedeeld naar de origineele charters, berustende in het Algemeen Rijksarchief. Welk dezer stukken nu door de commissie als de keur van Philips den Goede is beschouwd, hetzij de bepalingen, door de vierschaar onder voorzitterschap van den graaf van Charolais gemaakt, hetzij de ordonnantie, daarna door den graaf gegeven, moet in het midden gelaten worden. Maar een van beide is er zeker mede bedoeld; want de door den hertog afgekeurde concept-keur zal aan de commissie niet in handen zijn gegeven, en ook schijnt de benaming „keur" minder goed te kunnen worden toegepast op de stukken, die een uitvloeisel der tweede herziening, die onder den hertog plaats vond, zijn.
Die tweede herziening (zie afdeeling E) ging ook van de Staten van Zeeland zeiven uit. Toen zij in 1462 door den graaf van Charolais werden aangezocht om eene nieuwe bede voor tien jaren toe te staan, maakten zij evenals in 1452 van de gelegenheid gebruik om hunne zeer talrijke grieven tegen het Bourgondische bestuur onder de aandacht der hooge regeering te brengen en er redres van te vragen. Zij dienden een request in, waarin zij niet minder dan 20 punten aanroerden (zie sub I). De meeste, zoo niet alle punten gaven den graaf van Charolais aanleiding tot het uitvaardigen van brieven, waarin hetzij herstel van grieven werd beloofd, hetzij de requestranten met een in algemeene termen vervat antwoord tevreden werden gesteld (zie sub II—VIII, X—XIII). Het is zeer mogelijk, dat de Staten ook op de andere punten van hun bezwaarschrift schriftelijk bescheid hebben ontvangen. De beschikkingen van den graaf van Charolais zijn nl. niet in de Hollandsche grafelijkheidsregisters opgeteekend en alleen gedeeltelijk bewaard in originali in het Rijksarchief te Middelburg, gedeeltelijk in vidimus van den abt van Middelburg in het gemeentearchief aldaar. Er kunnen dus zeer wel enkele stukken verloren zijn gegaan. Omgekeerd is het ook mogelijk, dat het request der Staten, dat hier wordt afgedrukt naar het vervolg op het Charterboek van Van Mieris, niet geheel volledig is; althans twee beschikkingen van Karei den Stoute (zie sub IX en XIV) slaan niet terug op punten van



XX
het request. Eene andere beschikking, die bewaard gebleven is, (zie sub XV) is genomen op een vensoek der edelen en leenmannen alleen en zeker in strijd met den wensch der groote steden Middelburg, Zieriksee en Reimerswaal. Althans in het request, dat de stad Zieriksee afzonderlijk heeft ingediend (zie sub XVII), en dat ook uit het vervolg op Van Mieris wordt medegedeeld, wordt over dit punt — de rechtspraak van provisor en deken — juist het omgekeerde gevraagd van wat de ridderschap wilde en Karei haar toestond. Uit het groene register der Rekenkamer eindelijk wordt nog afgedrukt de regeling, die Karei in overleg met de vertegenwoordigers der stad Middelburg voor het doen der leveringen door hare burgers bij dezelfde gelegenheid vaststelde (zie sub XVI). Hoewel dit punt in het bijzonder betrekking heeft op de stad Middelburg, die buiten de keur stond, is het stuk om zijne algemeene strekking — want de goederen der Middelburgsche burgers, waarvan schot betaald moest worden, lagen over het geheele platteland verspreid — toch in deze verzameling opgenomen.
De grieven, waaraan in 1462 niet was tegemoet gekomen, vonden eindelijk in 1477, na den dood van Karei den Stoute, herstel. Het Groot privilegie, 14 Maart van dat jaar door vrouwe Maria aan de Staten van Holland en Zeeland gegeven, hield in zeer ruime mate met de bezwaren der Zeeuwen rekening. Daarom scheen het gewenscht in deze uitgave ook eene afdeeling (nl. F) te wijden aan het Groot privilegie. Bij de uitgave is een der origineelen, en wel dat, berustende in het gemeentearchief te Middelburg, ten grondslag genomen. Echter is niet het geheele privilegie, dat o. a. in het Groot Placaetboek *) voorkomt, afgedrukt. Men kan in het privilegie drieërlei artikelen onderscheiden: die, welke betrekking hebben op Holland alleen, die, welke uitsluitend Zeeland raken, en die, welke voor beide provincies gelijkelijk gegeven zijn. De eerste zijn alle weggelaten, de tweede alle opgenomen behalve art. 13, dat betrekking heeft op het buiten de keur staande Middelburg. Wat de artikelen der derde categorie betreft, alleen die zijn opgenomen, die een onderwerp behandelen, dat in eene der doleanties van de Staten van Zeeland ter sprake gekomen was. Anders wordt geacht, dat het, al is het
1) II kol. 657 vlg.



XXI
niet uitdrukkelijk bepaald, voornamelijk met het oog op Holland en op het verzoek van de Staten van dat gewest in het privilegie is opgenomen.
Gelijk men weet, werd het Groot privilegie niet door Philips, den Schoone, den zoon van hertogin Maria, bevestigd en daarmede buiten werking gesteld. Des te noodiger was daarom de vernieuwing der keur van Zeeland zelve, waarop bij art. 50 van het Groot privilegie het uitzicht geopend was. Reeds in 1484 bij een bezoek van Maximiliaan aan Middelburg werd door deze zijne toestemming tot de herziening gegeven. Hoe zij eindelijk in 1495 tot stand kwam, behoeft hier niet verhaald te worden, daar zulks in den aanhef der nieuwe keur zelve te lezen staat. De oorspronkelijke, in 1495 vastgestelde keur werd door de Staten in het archief der stad Middelburg gedeponeerd, waar zij in 1894 is teruggevonden. De hierachter sub G gegeven afdruk volgt het origineele stuk op den voet.
Behalve de keur zelve zijn in afdeeling G nog een tweetal stukken opgenomen, die in de meeste uitgaven der keur er achter zijn gevoegd, en die er dan ook nauw mede samenhangen, nl. in de eerste plaats het relaas van de afkondiging der keur in de steden Middelburg, Goes en Reimerswaal, waardoor zij voor Zeeland van kracht werd, hoewel juist de drie hoofdsteden buiten de keur vielen en hun eigen recht hadden, en voorts de interpretatie en ampliatie van eenige artikelen der keur, in 1515 bij de huldiging van den lateren Karei V door deze op verzoek der Staten van Zeeland gegeven. Het eerste stuk is gepubliceerd volgens het authentieke afschrift der keur, behoorende tot het archief der stad Reimerswaal, het tweede volgens eene authentieke copie, welke in het eerste copulaatboek van de Zeeuwsche rekenkamer is bewaard.
Achter de meeste uitgaven der keur vindt men bovendien nog afgedrukt de zoogenaamde acte interlocutoir van October 1566 omtrent het verhef van geïnundeerde en met de zee gemeen liggende ambachten, en twee adviezen van Bruyninck van Wijngaerden, laatsten grafelijken rentmeester van Beoosten Schelde en daarvóór klerk ten comptoire van den rentmeester van Bewesten Schelde, waarin wordt uiteengezet de usantie, die gevolgd werd bij de overdracht van ambacht en bij de lossing van ambachtsporties, afkomstig van een leenman, die alleen zusters had nagelaten. Deze stukken vallen buiten het kader van deze uitgave, die zich beperkt tot de keuren en daarmede gelijk te stellen



xxrï
algemeen geformuleerde rechtsregels, die voor Zeeland zijn vastgesteld. Ik erken gaarne, dat het wel zaak zou zijn een onderzoek in te stellen naar de bewaard gebleven beschikkingen van leenmannen van Zeeland in bepaalde gevallen, zooals de acte interlocutoir van 1566 er eene is, en gelijk er b.v. ook eene van 21 Februari 1520 te vinden is in het boven genoemde eerste copulaatboek evenals het van nut zou zijn de niet op schrift gestelde rechtsusanties te kennen, waarvan Bruyninck van Wijngaerden er een paar heeft medegedeeld, en waaromtrent men uit de grafelijke rekeningen zeker nog veel meer zou kunnen bijbrengen 2). Maar voor dat alles zou een opzettelijk en omvangrijk onderzoek noodig zijn; het afdrukken van een enkel toevallig gevonden stuk van dien aard scheen mij ongeraden.
Bijna alles wat hier wordt gepubliceerd, is reeds vroeger gedrukt: de keuren van den Voogd, Florens V en Willem III bij Van den Bergh en Van Mieris, het Groot privilegie van i477 in het Groot Placaetboeck en de keur van Philips den Schoone bij Smallegange. Bovendien is het laatste stuk ook in verschillende afzonderlijke uitgaven verschenen. Nieuw worden in deze uitgave gepubliceerd de Fransche vertaling der keur van Florens den Voogd en de uit den tijd van Philips den Goede dateerende stukken (afdeelingen D en E), behalve alleen het eerste stuk (D I), dat laatstelijk in het eerste deel der Verslagen en mededeelingen door wijlen prof. Pols is gepubliceerd. Ik vlei mij echter, dat het in één bundel bijeenbrengen van het verspreide materiaal ook zijn nut heeft.
1) Fol 476. Ik vestig in dit verband ook de aandacht op een vonnis van het gerecht van Veere d.d. 18 November 1497 (Rechterlijk archief nr. 341 fol. I45).waarnit blijkt dat Veere zich hetzelfde privilegie aanmatigde als de drie hoofdsteden, nl. om buiten de keur te staan. De heer De Waard maakte mij op dit stuk opmerkzaam.
2) Zie mijne rede: De studie van het oud-vaderlandsche recht en de archieven blz. 20 vlg.



A
DE KEUR VAN FLORENS DEN VOOGD MET DE BIJVOEGSELS EN DE VERTALINGEN






DE KEUR VAN FLORENS DEN VOOGD MET DE BIJVOEGSELS EN DE VERTALINGEN
la)
Ego Florentius, tutor Hollandie, omnibus nobilibus inter Bornisse et Heydünszee manentibus, ut hanc legem sive instituta sive choram sibi eligerent, concessi ad tèrminum duraturam, quam ego et dominUs Henricus de Vorne, castellanus Zelandie, confirmamus,
Ic Florens, mombare van Hollant, hebbe gheleent teenen tyden te gheduurne alle den edelen lieden, die wonen tusschen Bornisse ende Heydenezee, dat si hemselven dese chore off dese wet souden 1) kiesen, diewelke kore confirmeernen wy ende heere Henric van
Je Florens, mambours de Hollande, avons concédé a tousiours mès a tous nobles personnes qui sont demourant entre Bornisse et Heydenezee, quilz puevent pour eulx choisir ceste keure ou ceste loy, laquelle keure nous leur confirmons et messire
a) Van de eigenlijke keur worden hier naast elkander afgedrukt de oorspronkelijke Latijnsche tekst, de Hollandsche en de Fransche vertaling. De volgorde der artikelen richt zich in deze uitgave naar den Latijnschen tekst. Deze is ontleend aan het grafelijke register E. L. 20, berustende in het Algemeen Rijksarchief. Het komt er voor fol. 21—fol. 24, met het opschrift: „gemeen choren in Zeelant" en op den kant: „cora Zelandie communis". Er mede vergeleken is een ander eveneens in het Algemeen Rijksarchief berustend grafelijkheidsregister, nl. E. L. 13, waar het wordt gevonden fol. 19 verso — 22 verso. De beide vertalingen zijn afgedrukt volgens het register, thans bekend als nr. 27 der collectie handvesten van het Algemeen Rijksarchief, dat geene andere stukken bevat. Voor zooveel den Hollandschen tekst aangaat, is daarmede vergeleken het afschrift, voorkomende fol. 1 verso—fol. 17 recto van handschrift VI D 36 der Universiteitsbibliotheek van Amsterdam. Deze vier handschriften zijn respectievelijk aangeduid met de letters A, B, C en D.
1) C: tonder.



4
et omnibus inter Bornisse et Heydünszee manentibus in vita et in bonis eorum firmissimam pacem precipimus.
1. Quando comes vel eius castellanus in Zelandiam venerit ad agendum aliquid, quod ad utilitatem terre spectat, quotquot obsides ipse vel castellanus eius habere voluerit, dabuntur eis sine contradictione; sed debent obsides citari ad hoe 2) die crastino et reservari3), donec cause fuerint determinate, pro quibus sunt obsides; finitis causis debent reddi.
2. Ubicumque comes vel eius castellanus invenerit stantes bakinos, vel ubi homines sui pugnaverint 5) treugis non datis, possunt accipere obsides sine
Vorne, burchgrave van Zeellant, mit al den voirnoemden edelen lieden, ende al denghenen, die wonen tusschen Bornesse ende Heydenezee, ghebieden wy1) pays ende vullen vrede.
1. Soe wanneer die grave of sijn burchgrave coemt in Zeelant omme des lants nutscap, hoevele ghisele si hebben willen, die sal men hem wedergeven sonder wedertale 4); mair die ghisele sal men daghen ten anderen daghe ende houden, des die saiken sijn gheënt, dair sy ghysel omme sijn worden ; ende als sy gheënt sijn, sal men die ghysel wedergeven.
2. Wanneer6) die grave of sijn burchgrave bakine vinden staende, of wair die lieden ghevouchten hebben ende gheen vrede gegeven es, dair mo-
Henry de Vorne, vicomte de Zeelande, avecque tous les diz nobles personnes, et a tous*ceulx qui demeurent entre Bournisse et Heydenezee mandons nous paix et plaine amour.
1. Quant le conté "ou son viconte vient
en Zeelande pour lutilité du pays, combien dostaiges, qui se dit ghizele, il vuelt avoir, lui seront donnéz sans reffuz; mais iceulx ghiseles seront adiournéz a lendemain, et iceulx tenir jusques a ce que la cause sera finie, pourquoy ilz ont estê mis a ghizele; et quant les choses sont finies, on le devra arrière délivrer.
2. Quant le conté ou son viconte treuve adreschiéz enseignes, qui se dient bakenne, ou quelque part ou que les gens ont combatu et non avoir bailli
1) D voegt hier in: vasten.
2) B: ad hoe citari.
3) Beide HSS. hebben : reservare.
4) D: gheven sonder weder wedertale.
5) A: fugnavernt.
6) D: Soe wanneer.



5
citatione, quos voluerint et quot voluerint; alio modo non possunt habere obsides, nisi ad hoe fuerint citati.
3. Quicumque fuerit citatus ante comitem pro querela comitis, debet fieri obses ad veritatem comitis rei si bi imposite, et in trabit domum obsidum lapideam; et proxima die fiet ei veritas comitis, vel liber abibit aperta ianua.
4. Si vir nobilis interficiatur, et si strMpliciter debeat solvi, solvetur nonaginta libris denariorum, cum quibus datur peticio comitis in Walacria.
5. Inca viri nobilis sólvetur x. solidis4),
ghen si nemen wat ghisele si willen, ende hoevele si willen, sonder daghen; anders ne moghen zy gheene ghisele *) hebben, sine sijn alreerst dairtoe gedaget.
3. Soe wie ghedaget es vore den grave omme tsgraven claghe, die sal ghisel worden tsgraven wairheiden van den dinc, die men op hem seit, ende hy sal gaen int ghiselhuus; des ander daghes sal men hem doen des graven waerheit.ende2) hy sal quyte gaen van den huse.
14. Soe wanneer een edelman doot woord ghesleghen, sal men een scatte ghelden, soe sal mene ghelden XC lib. van sulken ghelde, als men den grave sine bede mede ghelt in Walchren.
15 ■ Eens edels mans inke sal men ghelden
trièves, lors ilz pourront prendre hostaiges a leur voulenté, tant quilz vouldront, sans adiourner; autrement ilz ne peuvent avoir nulz hostaiges, silz ne sont premièrement a cc adiournéz.
3. Quiconques est adjournéz pardevantle conté pour complainte du conté, il fera hostaige de ce que il sera accuséz en la franche voulenté 3) du conté,.et il ira en la maison, qui se dit ghiselhuus; et lendemain on lui fera avoir la vérité du compte, et il ira quite de la maison.
14. Quant ung gentilhomme est occis, se on lamende par une paie, qui se dist I schatte, on en paiera XC 1. de tel argent que on paie au conté sa taille en Walcheren.
15. La plaie ou inke dun gentilhomme on
1) D. voegt hier in: nemen noch.
2) D terecht: of.
3) Zoo staat er in C.
4) B: scell. In den regel heeft B alleen t., wat zoowel sol. als scell. beteekenen kan; alleen als bij het woord voluit schrijft, hetzij steil., hetzij sol., wordt het aangeteekend.



6
inca viri ignobilis solvetur 11Y2 solidis.
6. Forefactum dimidii hominis vel ultra erit in gratia comitis; forefactum inferius dimidio homine, nisi infra treugas, non erit in gracia comitis. sed de mutilatione solventur comiti X libre et de vulnere lil libre.
7. Vulnera ullius hominis vivi non solventur ultra dimidium hominem, quotquot vulnera habet.
8. Quicumque fecerit mordbrand, vel homicidium mordelike, vel qui aliquem cum insidiis interfecerit, vel mulierem vel virginem oppresserit, si captus fuerit, decapitabitur, et de bonis suis, quam plurimum extendi poterunt, malefactum cum forefacto quadruplum
X s. ende eens onedels mans inke sal men gelden II1/2 s.
16a. tForfait van eenen halven man of dairboven sal sijn ints graven ghenaden; tforfait beneden eenen halven man, hensi binnen vrede, en sal niet sijn ints graven genade, maer van blockene sal men den grave ghelden x pond ende van eere wonden III lib.
16b. Ne gheens levens mans inke en sal men ghelden boven eenen halven man, hoe vele wonden dat hy hevet.
18. Die mortbrant doet of manslachte mordeleke, of yemene met laghingen dootslaet, jof vrouwen jof joncfrouwen vercracht, wort hy gevaen, men sallen thovet ofslaen, ende van sinen goede sal men die mesdaet ghelden vierscatte *), alsoe verre als tgoet
amendera de X s., et ung homme non gentil on lamendera de deux solz et demy.
16a. De fourfait ou amende dung demi homme ou par dessus sera a la merchy du conté; et le fourfait ou amende au dessoubz ung demi homme, ou cas que ce ne soit dedens trièves, ne sera point ou merchy du conté, mais de frousseure on lamendera au conté de x 1. et dune plaie III 1.
16b. A nul homme vivant mans incke, appellé tente, on ne paiera au dessus ung demi homme, ja soit ce quil ait beaucop de plaies.
18. Qui boutte feu ou fait homicide murdrierèment, ou fait occision par guet, ou femmes ou damoiselles enforchast, sil est prins, on lui coppera la teste, et de ses biens on amendera le meffait vierscatte, qui est a dire 1111 foiz ou quatre doublé, aussi avant
1) Dit woord ontbreekt in D.



7
solvetur. Si evaserit, bannietur et de terra fugabitur, nee poterit reconciliarinisi de voluntate illius, contra quem foreferSR2), vel de voluntate cognatorum interfecti et de comitis voluntate. Et semper malefactum cum forefacto de bonis suis, quam plurimum extendi poterunt, persolvetur.
9. Quandocumque comes in Zelandiam venerit, quicumque ad eum icrit vel ab eo ad propria redierit, et interim interficitur vel vulneratur, qui hoe fecerit, capud pro interfecto et manum pro vulnere amittet. Et de bonis suis interfectus vel vulneratus quadruplum solvetur; reliquum vero erit comitis preter partem uxoris legitime. Sed
verstrecken3) mach. lest dat sake dat hy ontgaet, men salni bannen ende des lants verdriven, ende hine sal nemmermeer versoenen, hensy by desgheens wille, dair hy jeghens misdede, of by den maghen desgheens, die hy doet hevet, ende dat sal sijn met 4) tsgraven wille. Ende altoos sul men die mesdaet metten forfaite ghelden, alsoe verre als tgoet verstrecken 5) mach.
19. Wanneer die grave coemt in Zeelant ende yemene te hem coemt of van hem weder thuuswairt gaet 6), wort hy Idaerbinnen dootghesleghen jof ghewont, die dat doet, hi salt thovet verliesen vore den dode ende die hant voir den ghewonten. Ende van sinen goede sal men den dooden of den ghewonten vierscatte ghelden; dat
que les biens peuvent estendre. Et sil eschappe, on le bannira et deschassera du pays, et jamais ne porra avoir paix, que ce ne soit par la voulenté de celui a qui il a meffait, ou par les amis de cellui quil a occis, et du consentement du conté; et tousdiz on amendera le meffait avec la forfaiteure, si avant que les biens se porront estendre.
19. Quant le conté vient en Zeelande et aucun viengne devers lui ou quil sen retourne, se icellui temps pendant il est occis ou navréz, qui ce fait, il perdera la teste pour a cause de loccision et pour la navreure la main. Et de ses biens on amendera le mort on le navré de vierscatte, qui est a ini foiz, et ce qui en demeure, aura le conté,
1) Beide HSS. hebben: reconsiliari.
2) B.: forefecerit.
3) D: sijn goet ghestrecken.
4) Di bi.
5) D: ghestrecken.
6) D: thuyskeert.



8
si malefactor evaserit, qui eum manu tenuerit vel hospitaverit *) post octo dies, quam ad ecclesiam suam pulsatus querela fuerit vel coram comité, interfectum vel vulneratum duplum solvet, et omnia bona sua erunt in gratia comitis.
10a. Homicidium tribus terminis in anno solvendum est et super terram certificandum.
ïoó. Vulnera, lesiones5) cuiuslibet hominis vel incomoda ei illata secundum iudicium hominum comitis sunt ei emendanda.
ïoc. Quicumque fuerit vulneratus in ventre, ita quod perforatur, solvetur X ince. Si vulnus inciditur, emendabitur ei secundum iudicium hominum comitis.
dair overblivet, sal die grave hebben, sonder sijns ghetrouwes wives deel. Maer ontgaet die mesdadighe, wie dattene hout2) of herberghet VIII daghe, na dien dat hy beclaghet es te sire kerken of vore den grave, hy sal den dooden of den ghewonten twiscatte ghelden, ende al sijn goet sal wesen3) in tsgraven ghenade.
20a. Manslachte sal men ghelden te driën tyden binnen den yare ende op tland seker doen.
20è. Wonden~ ende quetsinghe sal men betren na des graven manne vonnesse.
20c. Soe wie ghewont wort in den buuc, dat hy doresteken es, men salne ghelden x inken; snijt men die wonden, men salt hem betren na des graven mannen vonnesse.
excepté les part et porcion de sa femme espousée. Et se le meffaicteur eschappe, quiconques le soustient ou herberge vm jours après quil sera publié a son église *), il lamendera, soit de la mort ou de la navreure, U foiz, et tous ses biens seront a la voulenté du conté.
20a. Homicide on paiera a trois termes en dedens lan et sur la terre en faire seurté.
20è. Plaies et navreures on amendera selon la sentence des hommes du conté.
20c. Quiconques est navré ou ventre, qui soit parcé oultre, on le paiera comme de X inkes ou tentes; et se la plaie convient taillier, on lamendera selon la sentence des hommes du conté.
1) Beide HSS. hebben: hospitatus.
2) D: onthout.
3) Deze twee woorden ontbreken in D.
4) De woorden of vore den grave zijn in den Franschen tekst niet vertaald.
5) De woorden Vulnera, lesiones worden in A abusievelijk nog tot het vorige artikel gebracht.



9
111). Quandocumque comes fuerit inter Bornisse et Heydünszee, quidquid mali interim in Zelandia2) contigerit de homicidio, mutilatione, membri truncatione seu vulnere, duplum emendabitur.
12a. In communi certamine, vel erectis bakinis, si quis fuerit interfectus, cum quibuscumque armis hoe factum fuerit, ille simpliciter solvetur, nisi fuerit inter datas treugas, vel infra obsides datos de eadem pugna, vel in presentia comitis, et forefactum erit in gratia comitis.
12b 6). Quicumque ignobilii aliquem interfecerit, sicut chora testatur et ius est, emendabit vel dominus suus pro eo, nisi dominus suus infra primos octo dies illum a se,
21. Soe wanneer die grave es tusschen Bornesse ende Heydenezee, wat soe binnen dien ghesciet van manslachtene, van blockene, van wonden of van leden of te slane 3), dat sal men twiscatte betren.
22a. Wie soe doot wort ghesleghen in ghemeenen stride of staende bakine, men salne ghelden eenscatte, hensi binnen vreden of binnen dien dat ghisele sijnghegheven van denselven stride of in des graven jeghenwoerdicheit4); ende die mesdaet sal sijn in t(s)graven ghenaden.
22b. Soe wat onnedelre manne yemene doot slaet, hi salt betren, als die chore orcont ende recht es, ofêijn heere voir hem, henzy dattene sijn heere binnen den7)
2i. Quant le conté est entre Bournesse et Heydenezee, ce que alors avient de homicide, de frousseures, de plaies ou de décopper membres, sera amendé doublé, qui se dist twiscate.
22a. Quiconques est occis en commun débat ou soubz enseigne eslevée, on lamendera par ung paiement, qui se dist eenscatte, si non quil soit occis endedens trièves ou endedens hostaiges baillies du mesme débat ou en présence 5) du conté, et telz offences seront a la voulenté du conté.
22^. Quelconques homme non gentil occist autruy, il lamendera selon le contenu de la keure et droit est, ou son seigneur pour lui, si non que son seigneur pendens
1) A maakt van dit artikel abusievelijk twee artikelen en breekt het eerste af met Zelandiam.
2) A: Zelandiam.
3) C: slane.
4) C: w o er die heit; D: jeghenwoerdicheyt.
5) C: entreprinse.
6) A maakt van dit artikel abusievelijk twee artikelen en breekt het eerste af met nisi dominus suus.
7) Dit woord ontbreekt in C.



10
testantibus hominibus comitis, effustaverit a die, qua malefactum dicti homicide2) domino suo fuerat intimatum. Quicumque dictum homicidam hospitaverit, emendabit in gratia comitis. Idem ius est tenendum cuiuslibet hominis, nisi dominus suus fuerit reus consilio 3).
I2c. Erectis bakinis non possunt fieri insidie.
13. Quicumque portaverit kniif6) vel cortoiscolve vel cultellum Lumberdum vel elsene7), emendabit comiti X libris. Quicumque alium inde interfecerit, caput amittet; qui alium inde vulneravit, manum amittet, nisi fuerit in communi certamine vel stantibus bakinis. Si
naesten 4) vni daghen, dat hy die mesdaet hevet vernomen, by orconde tsgraven mannen van hem verdrive. Ende so wie den mesdadighen herberghet of sterct, hy salt betren in t(s)graven ghenaden. Ende datselve recht sal men houden van elckx mans knape, hensi dat sijn heere sculdich es der dinc met rade.
22c. In staende bakinen en moet men gheen laghinge 5) doen.
23. Soe wie draghet knijf of cordoiscolve 8) of lombaerdsmes, hy sal den grave ghelden X pont. Soe wie eenen man met sulken wapene dootslaet, hy sal thovet verliesen; die enen9) dairmede wont, hy sal die hant verliesen, hensi in ghemeenen stride ofte staende bakinen. Es dat sake, dat die
les VIII jours quil aura sceu le dit meffait, laura deschassé présent hommes du conté. Et quiconques le meffaicteur herberge ou conforte, il lamendera a la voulenté du conté. Et icellui droit on tendra envers le variet de chacun, si non que son seigneur soit du fait coulpables par conseil.
22c. Oti il a enseigne eslevée, on ny fera aucun meffait par guet ne aultrement.
23. Quiconques porte couttel, appellé knijf, ou cordoiscoutel de lombart ou . baton appellé colve, il paiera au conté dixlivres. Quiconques occist homme de teles armures, il perdera la teste; qui en fait navreures, il en perdera la main, sinon que ce soit en débat commun ou soubz
1) B: effuscaverit.
2) B: homicidic.
3) B: concilie.
4) D: eersten.
5) D: laghe.
6) A: kniic.
7) A : elcene.
8) D voegt hier in: of elsine.
9) D voegt hier in: man.



II
malefactor evasit, bannietur et de terra fugabitur, et interfectus vel vulneratus de bonis suis quadruplum solvetur, et quod superest erit comitis, preter partem uxoris sue legitime. Qui vero dictum malefactorem, postquam bannitus fuerit, manutenuerit vel hospitaverit1), et ille per quem in officio conversatur, emendabit in gratia comitis.
14. Quicumque alium interfecerit, vulneraverit vel mutilaverit infra obsides acceptos, de eadem pugna quadruplum emendabit, et forefactum erit in gratia comitis.
15. Quicumque in comitem vel filiiim eius violcntiam vel congregationem fecerit cum artnis, emendabit in gratia comitis.
mesdadighe ontgaet, men salne bannen ende des lants verdriven; enten dooden of den ghewonten sal men van sinen goede vierscatte ghelden; datter overblivet, dat es tsgraven, sonder sijn ghetrouwes wives deel. Soe wie den mesdadighen hout, na dien dat hy te banne es ghedaen2), of by wien hy es int ambocht, hi salt betren in tsgraven ghenaden.
24. Soe wie dat eenen man doot slaet of bloct, binnen dat ghisele zijn ghegheven van den stride, hy salt vierscatte ghelden, endedie mesdaetsal sijn in tsgraven ghenaden.
25. Soe wie so3) cracht of gaderinghe met wapine doet*) jeghens den grave of jeghen sinen sone 5), hi salt betren in tsgraven ghenaden.
enseignes eslevées. Et sil advient que le meffaicteur eschappe, il sera banni et dechassé du pais, et le occis ou navré sera amendé de ses biens vierscatte, qui est a direllüfois; et ce qui demeure appartient au conté, excepté la part de sa femme espousce. Quiconques le meffaicteur soustient après ce quil est banni, ou avecques quel quil soit en la seugneurie damboch, il lamendera.
24. Quiconques occist aucun homme ou met en ceps ou multile, pendant le temps hostaiges données du débat, il lamende(r)a quadrupe, et icellui forfait sera a la voulenté du conté.
25. Quiconques fait force ou assamblées darmures contre le conté ou son filz, il lamendera a la voulenté du conté.
1) Beide HSS. hebben: hospiiatur.
2) Dit woord ontbreekt in C.
3) Dit woord ontbreekt in D.
4) Dit woord ontbreekt in D.
5) D voegt hier in: doet.



12
16. Quicumque in mercatores vel in aliquos transeuntes per Zelandiam, sive in terris sive in aquis, rapinam fecerit, emendabit quadruplum, et omnia bona sua erunt in gratia comitis.
17. De quocumque in conspectu comitis lis vel ghestoet orta fuisse comprobantur sine homicidio et sine mutilatione vel sine vulnere, emendabit comiti X libras, dampnato secundum iudicium hominum *). Et quilibet qui in eius auxilium venerit, solvet comiti II libras.
18 5). Quicumque mulierem vel virginem violenter oppresserit et captus fuerit, decapitabitur; si evaserit, de terra fugabitur, sicut predictum est. Et de bonis suis solventur mulieri vel virgini xx libre; quod
41 a. Soe wie coopmanne rooft of lieden, die dore Seelant varen, hi salt betren vierscatte, ende al sijn goet sal sijn in tsgraven ghenaden.
26. Van soe wat manne twiste of gestoot 2) voir3) den grave ghesciet sonder manslacht, sonder blocken of sonder wonden, hi sal den grave ghelden X lib., ende denghenen, dairhyjeghens mesdede, na des graven manne vonnesse. Soe wie in sinen helpe coemt, hi sal den grave ghelden III4) lib.
27. Die eene vrouwe of eene joncfrouwe vercracht, wort hy gevaen, men salne onthoveden; ontgaet hy, men salne 6) des landes verdriven, als gheseit es. Ende van synen goeden sal men der vrouwen ende der jonc-
41 a. Quiconques desrobe marchant ou gens passant par le pais de Zeellande, il lamendera quadruple, et tous ses biens seront a la voulenté du conté.
26. De quelconque homme, a qui on fait débat ou adversité en la présence du conté sans homicide, sans blocquer ou sans navrer, icellui paiera au conté x 1., et envers celui a qui il aura meffait, selon le jugement des hommes. Et celui qui vient en son aide, paiera au conté lil lb.
27. Celluy, qui enforchera femme ou damoiselle, sil est prins, on lui coppera la teste; sil eschappe on le deschessera du pais, comme dit est. Et de ses biens on paiera a la femme et damoiselle XX 1., et
1) Beide HSS. hebben: hominis in plaats van hominum; Van Mieris verbetert: hominum comitis.
2) C: ghescoot; D: ghestoc.
3) D: ieghen, veranderd in voer.
4) D terecht: twee.
5) A maakt van dit artikel abusievelijk twee artikelen en breekt het eerste af met: fugabitur.
6) D voegt hier in: bannen ende.



n
superest de bonis, erit comitis.
19. Quicumque raptorem secum tenuerit, aut hospitaverit1), aut confortaverit, postquam querela ad ecclesiam illius officii coram sculteto et tribus parrochianis pulsatus fuerit, et super hoe per comitis veritatem convincitur, solvet rapinam; si vero solvere non poterit, dominus suus solvet pro eo, vel scultetus officii; et si in ipso officio plures fuerint sculteti, ipse scultetus, per quem malefactor in ipso officio manet et qui eum confortaverit, pro eo solvet, et omnia bona erunt in gratia comitis. Idem ius tenendum est de fure, quod scriptum est de tali raptore. De bonis raptoris vel furonis vel cuiuslibet malefactoris malefactum cum forefacto quam plurimum bona2) poterunt extendi, solvetur ; quod superest erit comitis.
1) Beide HSS. hebben
2) Dit woord is in A
3) D terecht: drie.
frouwen ghelden XX pont; datter overblivet, sal sijn tsgraven.
4i£. Soe wie enen rovere hout of herberghet of starct, nadien dat die claghere ter kereken van den ambochte vore den scoutate ende die 3) prochyanen comen es, ende hy word verwonnen by des graven waarhede, hi sal ghelden den roof; ende ne mach hijs niet ghelden, sine heere salne ghelden voir hem, of die scoutate van den ambochte, ende sinder meer in den ambochte dan een scoutate, diegheen, dair die mesdadighe by woent int ambocht, salt over hem ghelden, ende al sijn goet sal sijn in tsgraven ghenaden. Datselve recht sal men houden van eenen dief. Van een diefs of van eens rovers goede sal men altoos die mesdaet metten forfaite ghelden, alsoe verre als tgoet verstrecken mach; dat dair overblivet, sal die grave hebben.
: hospitator.
later bijgeschreven.
ce qui demoura par dessus, sera au conté.
41^. Quiconques soustient robbeur, herberghe ou conforte après ce que la complaincte en est faite a léglise de la seigneurie dambacht pardevant lescoutète et les parroissiens, et quil en soit convaincu par la vérité du conté, il paiera la robberie, et sil ne la puet paier, son seigneur le paiera pour luy, ou lescou(tè)te de la seignourie dambocht; et sil en y a plus dun escoutète, emprès lequel le malfaicteur demeure ou dit ambocht, la paiera pour lui, et tous ses biens seront a la voulenté du conté. Et on tendra icellui droit sur ung laron. Des biens dung laron ou dung robeur doit on toudir le meffait amender du fourfait si avant que les biens peuvent estendre; et le remennant demoura au conté.



20x). Quandocumque fur vel predo fuerit co» miti presentatus, tune parentes illius furis vel predonis omnibus qui ipsius furis vel predonis presentationi intersunt, vinculo banni constringentur, quod perpetuam pacem servabunt, per eorum sacramenta 2); et idem ius tenendum est, cum fur vel latro suspenditur, vel cum de aliquo fit justicia, qui alium mordelike interfecerit.
2la. Quicumque querela de furto pulsatus fuerit, ille per tres dies citabitur ante comitem. Tercia die ante bannum inquiret comes veritatem de illo furto per tres homines suos, qui non sunt inimici illius, cui imponitur furtum. Si convincitur, Solvet furtum quadruplum, si presens fuerit; si vero presens non fuerit, bannietur, et nomen
42a. Als men eenen dief of rovere levert den grave, soe sullen sine maghe sweren allen denghenen, die sijn in der leveringhe, bi den banne, te houdene eweliken vrede. Dat selve rechten sal men houden, als men eene dief of eenen rovere hanghet, of over yemen recht, die eenen man hevet doot ghesleghen.
426. Als een man es beclaghet van dieften, sal mene drie daghe vore den heere 3) daghen. Des derden daghes sal die grave die waerheit van der dieften4) ondervinden bi III van sinen mannen, die des beclaghers viande niet en sijn. Word hy verwonnen, hy sal die dieften vierscatte ghelden ; eist dat sake dat hi daer5)6) niet
42a. Quant on livera ung laron ou ung robbeur au conté, lors devront . ses parens jurer a tous ceulx qui seront a la dite délivrance, sur paine de ban, de tenir trièves a tousiours. Icellui mesme droit doit on tenir, quant on pent ung laron ou met a justice ung desrobbeur ou autre malfaicteur qui auroyt occis ung homme.
42^. Quant complainte a esté faicte sur ung homme de larechin, icellui sera par trois jours adjournéz devant le seigneur. Le IIIe jour devra le conté faire faire enquesicion du larechin par trois de ses hommes lesquelx ne sont point ennemis du complaigneur. Sil en est convaincu, il paiera le larechin quadruple; et ou cas quil nest pré-
1) Bij Van Mieris vormen de artt. XX, XXI, XXII en XXIII één artikel, waardoor het nummer der volgende artikelen bij hem telkens drie lager is dan bij Van den Bergh. Zie voorts het aangeteekende op art. XXVI.
2) A: sacramentum, veranderd in: sacramentam.
3) D terecht: grave.
4) De laatste drie woorden ontbreken in D.
5) C: daer hy.
6) D voegt hier in: selve.



IS
eius in carta furum scribetur, et ubicumque postea inventus fuerit in Zelandia, capietur et suspendetur.
2lè. Quicumque fuerit furatus ovessive iumenta sive palefridos aut alia pecora, solvet quadruplum.
22. Quicumque furtum vel rapinam fecerit, si cum recenti facto captus fuerit, statim ille, qui cepit eum, si adeo potens fuerit, quod eum suspendere possit presente sculteto et iudicio scabinorum, infra ortum solis et occasum solis suspendet eum; sed si hoe facere non possit, tradet eum sculteto, qui eum cum hominibus officii suspendet. Si vero homines illius officii in auxilium sculteti venire noluerint, et ad hoe moniti fuerint, quisquis deficientium solvet sculteto I libram, et si quis coram comité inde convincitur, solvet comiti X libras. Si vero scultetus
jeghenwoirdich en es, men salne bannen ende sinen name scriven in der dieve brief; ende soe wanneer dat men *) daerna in Zeellant vaet, sal men hanghen.
42c. Die steelt scaep, coyen, paerde of ander vee, hy salt vierscatte ghelden.
42d. Die eenen dief of eenen rovere vangnet metter varscher daet, es hy soe machtich dat hine mach hanghen voren dien scoutate entie scepenen, soe sal hine hanghen tusschen twee zonneschine; maer mach hyt niet doen, hy salne gheven den scoutate, hi salne hanghen metten lieden van den ambochte. Eist dat sake dat die lieden van den ambochte niet ne wille comen den scoutate te helpen, ende si daertoe ghemaent sijn, wie soe dair ghebreect, sal den scoutate ghelden een pond; ende soe wie vore den grave daerof wort beclaghet ende
sent, il sera banni et son nom escript au registre des larons; et quant après ce il sera prins en Zeellande, on le devra pendre.
42c. Celui qui emble brebis, vaches, chevaulx ou autre bestail, qui que ce soit, il lamendera quadruple.
42d. Quiconques prendra ung laron ou ung robbeur, prestement le fait advenu, sil est sy poissant quil le puet pendre devant lescoutète et eschevins, il le devra pendre entre deux solaux; mais sil ne le puet point faire, il le délivra a lescoutète, et icellui le pendra avec les hommes de la seignourie decellui ambocht. Et sainsi estoit que les hommes dicellui ambocht ne vouldroient venir a lescoutète pour lui aidier, quant requis en seroient, cellui qui seroit en ce deffaillant, devra paier a lescoutète une livre. Et quiconques en seroit accusé et
i) D: endoe soe waer manne.



ï6
furem vel predonem per se suspendere non poterit, presentabit eum comiti, qui eum suspendi faciat.
23. Quicumque captum furem vel predonem !) dimiserit, vel in eius auxilium ita fuerit ut evaserit, emendabit in gratia comitis.
24. Quicumque non vult redimere scuttingam suam, et pecudes sue moriuntur infra scuttingam, ille, cuius sunt pecudes, sustinebit dampnum. Quicumque fecit scuttingam, dieet eadem die ad ecclesiam coram tribus parrochianis, se fecisse talem scuttingam, et postea tenebit eam, si voluerit, clausis ianuis in domo sua vel alibi, ubicumque voluerit. Et ille, cuius sunt pecudes, sola2) manu iurabit, in quant o ipse alium cum pecudibus
verwonnen, hi sal den grave ghelden X lib. Ne mach die scoutate den dief of den rovere alleene niet hanghen, hi salne leveren den grave, die salne doen hanghen.
42*. Die eenen dief of enen rovere laet gaen, die ghevaen es, of die hem helpt, dat hy ontgaet, hy salt betren in tsgraven ghenaden.
39. Die niet ne willen lossen sine scuttinghe, ende sijn vie stervet binnen der scuttinghe, dieghene, diest vie es, sal die scade hebben. Soe wie die scuttinghe doet, hy salt desselves daghes segghen ter kerken vore drie prochyane, dat hy die scuttinghe hevet ghedaen; dairna mach hy die scuttinghe houden belokenre doren in sijn huus of waer hy wille. Ende dieghene, diest vie es, sal sweeren eenre handes), hoe vele hy
convaincu devant le conté, il en paiera X 1. Se lescoutète ne puet icellui laron ou robbeur seulement pendre, il le délivra au conté, et icellui le fera pendre.
42*. Qui laisseroit aller ung laron ou ung robbeur qui auroit esté prins, ou cellui qui aideroit a le faire eschapper, il lamendra a la voulenté du conté.
39. Qui ne vuelt acquicter ou rachatter ses bestes pannéz et ilz meurent ou dit pannaige, celui a qui les bestes sont, aura le dommage. Quiconques fera le pannaige, il devra dire le mesme jour a léglise pardevant trois parroichiens de avoir fait le dit pannaige, et ce fait, il puet tenir le dit pannaige a huis cloz en sa maison ou la oh il vuelt. Et cellui a qui les bestes sont, porra jurer a par luy les dommages que ses dits bes-
1) B: fredoncn.
2) A: sala.
3) D voegt hier in: ten heylighen.



i7
suis dampnificaverit, et illud dampnum duplum restituet. Si vero ille, qui fecit scuttingam, eadem die ad ecclesiam non dixerit et dictam scuttingam clausis ianuis vel occulte tenuerit, emendabit tamquam furtum fecisset. Quicumque per violentiam scuttingam impedierit, emendabit comiti X libras, dampnato I libram et dampnum restituet duplum. Quicumque de sua scuttinga fuerit depredatus, cum ipse eam habuerit *) in communi via vel in domo sua vel ubi eam de iure potest tenere, qui hoe fecerit, emendabit comiti et dampnato, tanquam predam fecisset.
25. Quicumque in Zelandia furtum vel incendium vel rapinam fecerit, quadruplum solvet, et omnia bona sua erunt in gratia comitis.
den andren hevet ghescaet met sinen vee; ende die scade sal hy twiscatte ghelden. Eist dat sake dat dieghene niet en seit ter kerken, die die scuttinghe doet, ende dat2) hy die scuttinghe nochtan hout heymelike, hi sal(t) betren, of hy diefte hadde ghedaen. Wie soe scuttinghe met crachte belet, hy sal den grave ghelden x pond, die die scade hadde, een pond; ende die scade sal hy ghelden twiscatte. Soe wie berovet wort van siere scuttinghe in sijn huus of in den ghemeenen weghe of waer hi se met rechte mach houden, die doet, hi salt betren den grave ende die scade hadde, alsof hi roof hadde ghedaen.
42 ƒ. Wie soe in Zeellant diefte, brant ofte roef doet, hi salt betren vierscatte, ende al sijn goet sal sijn3) in tsgraven ghenaden.
tes peuent avoir faites, et icellui dommaige sera tenu de paier a doublé. Et ou cas que icellui qui aura fait le dit pannaige, ne le dist a léglise, et quil tiengne le dit pannaige secrètement, il lamendera comme de larechin. Et quiconques empesche aucun pannaige de force, il lamendera au conté de X 1. et k icellui qui aura eu le dommaige, une livre; et se amendera le dommaige a doublé. Quiconques est desrobé de son pannaige en son hostel ou en chemin commun ou en quelque lieu oü il le puisse tenir par droit, qui ce fait, il lamendera au conté et le dommaige, comme sil eust fait roberie.
42 /. Quiconques feroit en Zeellande larechin, boutteroit feu ou feroit robberie, il lamendera a quadruple, et tous ses biens seront a la voulenté du conté.
1) B: haberet eam.
2) Beide HSS. hebben: die. '
3) De laatste twee woorden ontbreken in D.
• 2



i8
26 1). Omnia spec- 2a. Alle dinc be- 52a. Toutes choses tant ad comitis verita- hoort tsgraven waer- appartiennent a la vér tem excepta landsake, hede sonder lantsake, rité du conté; et icelle et illam comes fideliter ende die sal die grave devra le conté féaleperscrutabitur cum ho- ghetrouwelike onder- ment 3) faire enquérir minibus suis, qui non vinden met sinen man- par ses hommes, non sunt inimici illius, cui nen, die niet en sijn suspect ne ennemis de inponitur forefactum, van desgheens vianden, celui que on met sus et illam veritatem dieet die men die mesdaet le meffait; et icelle comes cum tribus ho- anetijt; ende die waer- vérité doit le conté minibus suis manifeste, heyt sal die grave dire ou pronuncher par segghen met drien sinen trois de ses hommes mannen2) openbare. publiquement. 27 *). Quicumque 52*. Soe wie den 52b. Quiconques didixerit comiti falsam grave seit eene valsche roit au conté une faulse veritatem, et ille cum waerheit, ende hy met vérité, et quil en est tribus hominibus co- driën tsgraven manne convaincu par trois mitis convincitur, sol- wort verwonnen, hi sal hommes du conté, il vet comiti X libras et den grave ghe(l)den X lamendera au conté xl., nunquamposteaadmit- pond; ende nemmer- et après ce ne sera tetur ad veritatem, et meer daerna sal mene jamais recevable a la contra quem dixerit, ontfangen ter waer- vérité, et a lencontre de emendabit X libras. heden, ende denghenen, celui quil auroit tesdaer hi jeghens seyde, moignié, X 1. et donra X pond, ende die sal5) au conté, hy hem gheven.
28. Quicumque veri- tff} Die tsgraven 52c. Qui descoeuvre tatem comitis manifes- waerheit openbaert, eer ou révèle la vérité du taverit<5) prius quam die grave zelve, hi sal conté par avant et comes, emendabit ei den grave ghelden X plus tost que le conté X libras. pond. mesmes, il en paiera
au conté X 1.
1) A maakt van dit artikel abusievelijk twee artikelen en breekt het eerste af met ttrscrutabitur. - Van Mieris vereenigt de artt. 26, 27 en 28 tot één art. 23, waardoor het nummer der volgende artikelen bij hem telkens vijf lager is dan bij Van den Bergh. Zie voorts het aangeteekende op art. 39a.
2) D: ende die grave sal die waerheyt met drien sinen mannen segghen.
3) Het HS. heeft: féablement.
4) A. maakt van dit artikel abusievelijk twee artikelen en breekt het eerste af met solvet.
5) C heeft in plaats van ende die sal: soe.
6) B: Quicumque comitis manifestaverit veritatem.



19
2g. Quicumque nobilem virum in bannito placito viciaverit verbis, si propalatum fuerit a viciato, emendabit viciato x libras. Quicumque ignobilem virum in bannito placito viciaverit verb»:% emendabit ei secundum hoe quod habet nobilitatis; si vero nichil habet nobilitatis, emendabit ei L solidos.
30. Quicumque fugaverit nobilem virum in domum suam vel in domum alterius ibique insultum fecerit, emendabit ei X libras, aliis vero hominibus emendabitur secundum suam nobilitatem. Qui nichil habet nobilitatis, emendabit ei L solidos5) et hospiti domus X libras, si sit nobilis, si non, secundum quod habet nobilitatis.
74. Die eene edelle man lachter(t) in gebanre sprake, wort geopenbaert van dengenen, die hy gelachtert heeft2), diet dede, salt him beteren-x pond. Die eene onedelen3) man lachtert in gebanre spraeke, hy salt hem beteren, nadien dat hy hevet edeldoms 4), ende en es hy niet edel, hy salt him beteren L s.
28a. Die eene edelen man jaghet in sijn huus of in eens anders mans huus ende hy daerop oploop doet 6), hi salt hem betren X lib.; andren lieden sal ment betren na hare edelheit. Die niet edelen en sijn, sal ment betren L s. enten waert van den huse X lib., es hy edel; ende es hy niet edel, soe sal ment betren na sine edelheit.
74. Quiconques blasme ung noble homme en parole bannie, et quil soit convaincu par celui a qui il aura fait le dit blasme, il lui amendra de X 1. Qui blasme ung homme non noble en parolle bannie, il lui amendera selon ce quil aura de gentillesse et au cas quil ne soit gentil, il lui amendera de L s.
28a. Icellui quichasse ung gentil homme en sa maison ou en la maison dautruy et queurt sur celui, il lamendera a icellui X1.; a autres personnes le doit on amender 7) selon leur gentillesse. Et aux non nobles sera amendé de L s. et a loste de la maison X 1., sil est gentil; et sil n'est point gentil, on le devra amende selon sa gentillesse.
1) De woorden: si propalatum.... verbis zijn in B overgeslagen en later op den kant bijgeschreven.
2) C: dat hy gelachtert is. ■ 3) D: edelen.
4) D: na sijn edeldom, dat hi hevet.
5) B: sol.
6) D: daerop loept.
i) Het HS. heeft: amendera.



20
31. Quicumque contradixerit inquisitie* nemJ) de furto vel rapina infra domum suam vel munitionem suam, si a tribus hominibus comitis convia». citur, solvet illud furtum et illam predam quadruplum. Et quidquid mali quesitori vel nuncio eius vel illis, qui cum eo venerint, illatum fuerit ibidem, quadruplum emendabitur, et forefactum erit in gratia comitis. Quicumque quesitori conductum denegaverit, emendabit sicut qui inquisitionem denegasset.
32. Domine et domicelle a communi munitione, submunitione et fundis, qui hofsteden dicuntur, cum terra duplicata a proximis coheredibus ex parte patris sunt expellende. Filie sine fratribus integraliter obtinebunt omnem pa-
48. Wie soe wederseit soekinghe binnen sinen huse van rove of van dieften, wort hy van drien tsgraven manne verwonnen, hy sal die diefte of den roof vierscatte ghelden. Ende soe wat quade den sokere daerof ghesciet, of denghenen, die met hem comen, dat sal men vierscatte betren, ende (t)forfait sal sijn ints graven ghenaden. Ende die den sokere warent2) gheleede, hy salt betren, of3) hi soekinge hadde gewarent4).
53. Vrouwen ende joncvrouwen sal men doen van werven, van voerhoven ende van hofsteden met twiscatten lande; dat sullen doen die naesten arfnamen van sfader halven. Dochtren sonder broeder sullen behouden al tsfader erve.
48. Quiconques seroit reffusant ou contredisant de laisser sercher ou quérir robberies ou larechin, sil en est convaincu par trois hommes, il paiera icellui larchin ou robberie a qadruple. Et quelconque mal de ce advient ou a icelluy qui vient avecques luy, celui sera amendé a qadruple, et le fourfait sera a la voulenté du conté. Et cellui qui escondit saulfconduit icellui qui serce ou quiert le dit larechin ou robberie, il lamendera ainsi se euist reffusé ou advertist ung malfaicteur.
53. Dames ou damoiselles seront mis et fait de mottes, de jardins et de masures par le doublé de terres; et cela devront faire leurs héritiers du costé du père. Filles sans frères devront tenir tout héritage de leur père. Et ou cas quil na nulle
1) B: inquisitioni.
2) Uit den Latijnschen en den Franschen tekst blijkt, dat er gelezen moet worden: wevghert.
3) D: alsof.
4) Lees: geweyghert; D: ghedaen.



21
tris hereditatem. Si in ipsa heriditate nulla sit cum aliis communitas, filia expellet matrem de munitione, submunitione et fundis cum terra duplicata, nisi ad ipsam matrem jure hereditario pertineat.
33a. Mater tenebit pueros suos cum omni hereditate et rebus mobilibus, donec senior habuerit annos discretionis. Cum vero senior puer habuerit annos discretionis, ipse deducet omnes fratres suos et sorores ab omni tutela alia preter suam, nisi de patre et matre. Anni discretionis masculi sunt XV anni. Anni vero discretionis domicelle sunt XII anni. Masculus et domicella habentes annos discretionis possunt contrahere matrimonium et nubere quandocumque volunt, et facere de bonis suis suam liberam voluntatem. Proxima heres ex parte patris, si sit
Es dat sake, dat gheene ghemeenscap en sy in der erven mét andren lieden, die dochtre sal die modre doen van werven, van voirhoven ende van hofsteden rae(t) twiscatten lande, hensi dat met arveliken rechte der moeder toebehore.
54. Die moeder sal die kinder houden met alder erven ende met alder haven, des die outste es comen te sinen daghe 1), soe sal hi sustre ende broedre quitten van al hair mombaerscap sonder van der siere, hensi van vadre ende van moedre. Een knecht, die comen es te sinen daghen, moet hebben XV jaer, ende een meyskyn XII jaer. Alst knechtkine ende meyskine sijn comen te haren daghen, moghen si huwelic doen, als si willen, ende doen met haren goede haren vriën wille. Die naeste arfnamen van tfader halven, eest wijfhoot, als vader ende moeder
communaulté et héritaiges avec autres personnes, la rille devra a la mère faire de mottes et des terres, devant dit voirhoven, et de masures par le doublé de terre, sil nest quil nappartient par droit héritable a sa mère.
54. La mère tendra les enfans de tous les héritaiges et de tous les meubles jusques ad ce que le plus aisné sera venu a son eage, et alors' il acquictera seurs et frères de toute leur mambourine sans de lui, excepté de père et de mère. Ung valleton qui est venu a son eage, convient avoir XV ans et une vaisselette XII ans. Et quant valleton et filles sont venuz a leur eage, ilz peuent faire mariage quant ils vueillent, et de leurs biens faire leur france voulenté. Les plus prochains héritiers de par le père se eest femme, quant père et mère seront tréspasséz, icelle
1) D. voegt hier terecht in: Waer die outste coemt te sinen daghen.



22
domina vel domicella, patre et matre defunctis tenebit pueroscum omni hereditate et rebus mobilibus, donec senior pervenerit ad annos discretionis, et si quid excrescit de fructibus bonorum puerorum ultra honestum victum et vestitum, inde persolvetur debitum puerorum, si aliquibus debitis sint obligati; sed si proximus heres ex parte patris sit masculus, patre et matre defunctis tenebit pueros cum omnibus bonis suis, donec senior habuerit annos discretionis, et de fructibus excrescentibus victus et vestitum puerorum solvetur debitum puerorum, si debitis sint obligati. Quicumque fuerit procurator alicuius pueri, ipse conservabit bona pueri adeo integra et illesa, sicut suscepit, nisi per fluctus maris et herebrant fuerint devastata, et ipse faciet
doot sijn, sal die kinder houden met al den goede, des die outste comen es te sinen daghe; ende wat van der vrucht van der kinder goede overloopt boven haren eerliken cleeden ende spisen, daermede sal men haer scout ghelden, sijn si yet sculdich. Endel) es die naeste arfnamen 2) een manhovet, die sal die kindre houden met al haren goede, des die outste comen es te sinen daghen; ende van der vrucht, die coemt boven haren eerliken cleeden ende spisen, daermede sal men haer scout ghelden, sijn si yet sculdich. Wie soe 3) mombare es eens kints, hi salt tgoet alsoe gheheel houden ende onghescaet, als hijt ontfinc, hensi oft worde ghescaet by vloede of by heerbrande; ende hy sal den kinde vaste sekerhede doen van al sire haven in tselve
tendra les enfans avec tous les biens jusques ad ce que le plus aisné sera venu a son eage, et ce qui vendra par dessus des biens des dits enfans de leurs vestemens et despens honnourablement, de ce on paiera leurs debtes, se aucune chose y sont tenuz. Et se le plus prochain héritier est homme, il tendra les enfans de tous leurs biens jusques ad ce que le plus aisné sera venu a son eage, et ce qui vient de prouffit par dessus honnourables vestures et despens, on en paiera les debtes, se aucune chose doivent. Quiconques soit mambour dun enfant, il tendra les biens ainsi entiers et sans dommaige comme il les aura receu, sinon quilz fussent adommaigiéz par eaue ou par feu, et il fera a lenfant bonne seurté de tous ses biens meubles ou mesme ambocht ou au
1) De hier beginnende zin is bij D aan het einde van het artikel geplaatst.
2) D voegt hier terecht in: van des vaders halve.
3) D: Soe wie.



23
puero l) firmam cautionem sive2) securitatem in eodem officio vel in proximo de omnibus bonis suis mobilibus.
33#3). Si aliqui habent munitionem, submunitionem communem, si unus illorum alio vivente vult eam vendere, vel si unus illorum moritur et heres defuncti vult eam vendere, alter qui vult eam optinere, emat eam, prout hominibus comitis visum fuerit rationabile.
34. Pater faciet pueris suis firmam securitatem de bonis suis matre filiorumdefuncta.
35. Quando matrimonium fit et unus illorum moritur, qui superstes est, habebit dimidiam hereditatem, et de rebus mobilibus dimidietatem, et pueri aliam6) habebunt di-
ambocht jof int naesté, daer tgoet gheleghen es.
55 4). Wanneer enige lieden hebben werve of voirhove ghemeene, entie eene vercoopen wille, of als die eene 5) stervet, ende syne arfnamen vercoopen wille dat werf, die ander, diet behouden wille, saelt coopen na tsgraven manne vonnesse.
56a. Die vader sal den kinderen vaste zekreheidt doen van al haren goede, als die moeder doot es.
56b. Als soe 7) twee met huweliken sijn vergadert, entie 1 stervet, dander, die te live blivet, sal hebben £ die arve en 4 die have; dat ander deel sullen hebben die kinderen.
prochain, oü les biens
sont gisant.
55. Quant aucunes gens ont motes ou masures en commun, et que lun le vuelt vendre, ou que lun muert, et ses héritiers le vueillent vendre icelle mote, celui qui le vuelt achetter, lachettera selon le jugement des hommes du conté.
56a. Le père fera aux enfans bonne seurté de tous leurs biens, quant la mère sera trespassée.
$6b. Quant deux sont assamblé par mariaige et lun va de vie a trespas, lautre qui demeure en vie, aura la moictié de léritaige et la moictié des meubles; lautre
1) B: prins; later is puero er boven bij geschreven.
2) B: vel.
3) Van Mieris vereenigt de artt. 336 en 34 tot één art. 29.
4) D voegt hier voor: soe.
5) D: ander.
6) Beide HSS. hebben: alü.
7) C: zy.



24
midietatem. Si vero pueri defuerint, heredes defuncti habebunt partem, quam pueri deberent habere, exceptis feodis, decimis etx) munitionibus, submunitionibus et fundis, que omnia, ut ius exigit, debent assignari.
36. Pueri geniti de non legitima nullam habebunt partem in hereditate patris, nisi pater suus eis assignaverit ipso vivente; sed ex parte matris integram optinebunt partem in hereditate matris.
37. Nulli fiet iusticia, qui ad hanc choram pertinet, de debito non certificato nisi in annuali placito, nisi coram 5) comité vel eius castellano fuerit conpromissum.
38. Quicumque tenetur alii facere cus-
Ende sijnre geen kinderen 2), d.es dooden arfnamen sullen hebben, dat die kindre gehadt souden hebben, sonder tleen, tiende, worve ende voirhove ende hofsteden3) die men alleene sal bewysen, als trecht orcont.
57a. Kinderen van ongetrouweder moeder en sullen geen deel hebben van tsvader erve, hensy dat hem die vader yet bewiset, die wile dat hy levet; mair van der moeder halven sullen sy hebben gheheel deel in der erven.
67. Men sal niemene recht doen, die te deser koire behoordt, van ongesekerder scout, hensy int jairgedinge, jof hem sy gelovet voir den burchgrave of voir den grave 6).
40. Die den andren es sculdich eene cus-
part auront les enfans. Et sil est ainsi, que il ne a nulz enfans, les héritiers du trespassé auront ce que les enfans devroient avoir eu, excepté le fief, dismes, motes et masures et bascours on departera a part, comme le droit lenseigne.
5 7<z. Enfans de mère non mariée nauront nul partaige en léritaige du père, sinon que le père leur donne et enseigne en son vivant; mais de par la mère ils auront4) leur part entier en léritaige.
67. On ne fera a nullui droit qui appartient a ceste keure, de debte non congneue, que ce ne soit en plait général, ou quel ait promis devant le conté ou viconte.
40. Qui doit a autruy faire kustinghes,
1) Dit woord ontbreekt in B.
2) D: Es dat sake, datter gheen e kindere en sijn.
3) In plaats der zes laatste woorden heeft D: voerhove, hofsteden ende tiende,
4) Het HS. heeft: nauront.
5) A: choram.
6) D terecht: voer den grave of voer sinen burghgrave.



25
tingam, cum parentibus manentibus faciat; si vero in terra non habuerit, adducat eos de foris. Quicumque habuerit tres cognatos suos, qui secum facient custingam, et duo alii resistere voluerint ei, ille, qui facit custingam, ibit ad suum parrochialem sacerdotem, qui eum sub stola monebit, ne ipse cognatos suos inducat in aliquam iniusticiam, et tune duo rebelles facient cum eo custingam; quod si facere noluerint, lator custinge proxima dominica accipiet duos alios cognatos, qui cum eo facient custingam. Quicumque tenetur alii facere custingam coram comité, et cognatos suos secum presentes habuerit*), qui cum eo de iure facient custingam, statim faciet; si defuerint, quando comes voluerit, faciet. Consanguinei in tercio gradu facient custingam et dabunt et accipient soendinc. Vir
tinghe te doene, hy doe se hem met sine maghen; en hevet hire niet binnen den lande, hy bringhe se van butentslans. Die drie maghen hevet, die met hem sullen doen eene custinghe, entie twee willenre jeghenstaen 2), soe sal hy gaen te sinen prochipape, die salne manen onder den stole, dat hi sine maghe niet en3) sal bringhen in eenich onrecht, soe sullen die twee, die jeghens hem waren, met hem doen die custinghe; ende en willen sijs niet doen, soe sal dieghene, die die custinghe helt, des naesten Sondaghes II andre maghe bringhen, die sullen met hem doen die custinghe. Die den andren es sculdich te doene eene custinghe voir den grave ende sine maghe met hem hevet, die te rechte met hem sullen doen die custinghe4), soe sal hy se doen althans. Es dat sake dat sine maghe daer niet en
qui est a dire excusance, il le fera par ses parens; et sil nen a aucuns au pais, il les pourra amener dehors. Qui aura III parens, qui avec lui devront faire avec lui une custinghe et que les deux y vouroient contredire, il yra a son curé, lequel le coniur(er)a soubz le stole, que ses dits parens point il namenra en aucun tort. Alors les dis deux aians fait le contredict, feront avec lui la dite custinghe. Et se ilz ne le veuillent faire, alors icellui qui doit faire la dite custinghe, amenra le prochain dimence après deux autres parens lesquelx avec lui feront la dite custinghe. Celui qui a autruy doit faire une custinghe par devant le conté et quil ait ses parens avec lui, qui en droit feront avec lui la dite custinghe, il le fera tantost. Et sil est ainsi que ses parens point ny soient, il fera la dite custinghe
1) A: habuerint.
2) C: jeghenstaende.
3) O: yet.
4) D: die te rechte sullen doen met hem die custinghe.



26
nobilis faciet ignobili custingam cum*) parentibus suis; vir ignobilis faciet nobili custingam cum domino suo et cum parentibus domini sui; item ignobilis faciet pro se ipso alii ignobili custingam cum parentibus suis.
39a.4) Nulli licitum est dunas vel pascua in eis iacentia pecoribus aut alio modo devastare nisi per comitis licenciam.
39#. Quicumque ceperit leporem vel interfecerit sine comitis licentia solvet comiti unam libram.
39c. Nullus habebit zedrict nisi comes vel nuncius eius, et qui
sijn, soe sal hy se doen, als die grave wille. Maghe ten derden leden sullen custinghe doen ende nemen ende gheven soendinc. Een edelman sal eene onedele man custinghe doen met sinen maghen; een onedele man sal een edelman custinghe doen met 2) sijns heeren maghen; een onedel man sal eenen 3) onedelen man custinghe doen vore hemselven met sinen maghen.
49a. Niemene ne sal die dunen woesten noch die weiden, diere in leghet, met vie of met andersins, hensy by tsgraven oerlove.
49^. Soe wie eenen hase vaet of dootslaet, hensi by tsgraven oerlove, hy sal den grave ghelden een pont.
43. Niemene en sal hebben zeedricht sonder die grave of sijn bode;
a la voulenté du conté. Parens du me degré feront, prendront et donrront custinghe et feront paix. Ung gentilhomme fera custinghe a homme non gentil par ses parens; ung homme non gentil fera custinghe a ung gentilhomme par les parens de son seigneur; ung homme non gentil fera custinghe a homme non gentil pour lui mesmes par ses parens.
49a. Nul ne doit wouster ou déserter les dunes, les pasturaiges en icelles par bestail ne daucun autre chose, se ce nest par consentement du conté.
49b. Quiconques prendroit ung lièvre ou tueroit sanz le consentement du conté, il empaiera au conté une livre.
43. Nulluy naura la gaen de mer excepté le conté ou son mes-
1) De lezing pro bij Van Mieris en Van den Bergh vindt geen steun in de HSS.
2) D voegt hier terecht in: sinen heere ende met.
3) D voegt hier terecht in: anderen.
4) De artt. 39a en 39* vormen bij Van Mieris art. 34, art. 39* art. 35 en art. 39a* art. 36, zoodat van het volgende artikel af het nummer van elk artikel bij Van Mieris drie lager is dan bij Van den Bergh.



27
zedrict sibi attraxerit, emendabit sicut predam fecisset.
39a*. Ubicumque navis in hac chora applicatur et verus dominus insecutus fuerit eam et hoe veraciter comprobatur, qui ei navem contradixerit, emendabit, sicut predam fecisset.
40. Quandocumque pugiles pugnabunt, qui3) victus erit4), cadet super terram vel prohicietur ad terram vel fugabitur ultra funem vel extra circum, qui criit dicitur, fugabitur vel expelletur, et cum armis minoribus pugnabunt. Quicumque pugili nocuerit, postquam infra criit pervenerit, nisi ille qui de iure contra ipsum pugnare debet, emendabit in gratia comitis. Quicumque sine comitis licentia intraverit criit, solvet comiti 1 libram.
ende die seedrich an hem haelt, hi*) saelt betren, of hy roef hadde ghedaen.
475. Waer 2) binnen deser chore een scip coemt drivende, enne rechte heere van den scepe nacoemt, ende men dat wairlike mach gheproven, die hem dat scip wederseit, hi saelt betren, of hy roof hadde ghedaen.
38. Soe wanneer 11 kempen sullen vechten, die verwonnen sal heetten, hy sal vallen op daerde, of men salne worpen op daerde of jaghen over die line uten crite; ende si sullen vechten met mindren wapenen. Wie eenen kempen noost, achter dien dat hy int crijt es comen, sonder dieghene die te rechte jeghens hem sal vechten, hy salt betren in tsgraven ghenaden. Die sonder des graven oerlof gaet int crijt, hy sal den grave ghel-
siage; et qui prent a lui la gaen de mer, il lamendera comme sil eust fait robberie.
47#. Quelque part dedens ceste keure arrivé une neef flottant seul, et que le droit seigneur ou maistre dicelle neif vient après, et que on le saura véritablement trouver, celui qui seroit reffusant de le restituer, il lamendera ainsi comme il auroit fait robberies.
38. Quant deuxchampions devront combatre, celui quon dist convaincu, il cherra sur la terre ou on le gettera sur terre ou chasser(a) a lautre lez des lysses hors du pare; et ilz devront combatre de moindres armures. Quiconques griève ung champion après ce quil est venu dedens les lysses, réservé celui qui de droit le doit combatre, lamendera a la voulenté du conté. Celui qui entre dedens les liches sans le congie du conté, il amendra
0 C-. si.
2) C: IVer soe.
3) B: quicumque veranderd in qui.
4) B: fuerit.



28
Quicumque ad duellum a comité in scabinum eligitur, non potest contradici. Cuius pugil victus fuerit, solvet pugili victori HIT. marcas. Quidquid in Zelandia cum placito duelli convincitur, quadruplum solvetur, nisi in annuali placito fuerit. Quicumque in duello convictus fuerit, solvet comiti tres libras. Quando quesitor duelli fecerit iurationem suam ante, sine contradictione intrabit cum pugile suo pro lege sua facienda.
412). Omnes infra hanc choram manentes cum comité vel eius castellano ibunt pro bannitis subigendis, si ad hoe moniti fuerint; qui hoe facere noliet, quilibet solvet comiti I libram. Quicumque con-
den I pond. Wie soe die grave kiert'teenen scepenen ineenencamp, dat en mach men niet wedersegghen. Wies kempe word verwonnen, hy sal den kempe, die seghe vecht, gheven *) Uil mare. Wat soe in Seelland met ghedinghe van campe wordt ghewonnen, dat sal men ghelden vierscatte, hetne zy int jaerghedinghe.Die in eenen campe wort verwonnen, sal den grave ghelden III libras. Als die soekere van den campe hevet ghedaen sinen eet voren, soe sal hy sonder wedertale gaen int crijt met sinen kempe om die wet te doene.
61. Alle 3), die woenen binnen deser chore4), sullen gaen metten grave omme die ballinghe te beridene, of mit syne burchgrave 5), est dat sake dat sy dairtoe gemaent sijn 6); die des niet doen en
au conté une livre. Celui qui le conté prent pour ung eschevin estre dedens le champ, il ne le puet escondire. Celui campion qui sera convaincu, il donra au campyonquil laura convaincu, quatre mares. Quelconque cas enZeellande parplaisde champ sera convaincu, se sera amendé quadruple, se ce nest plais de 1'année. Celuy qui sera convaincu en ung champ, devra paier au conté lil 1. Quant lacuseur du champ aura fait son serment par avant, lors il yra sans escondit dedens le pare avec son champion pour faire loy.
61. Tous ceulx qui demeurent dedens ceste keure, yront avec le conté pour beryder les bannis, ou avec son viconte, se a ce ilz sont semons; qui ne ce vuelt faire, il payera au conté une 1. Quiconques sous-
0 ^ '• ghelden.
2) A maakt van dit artikel abusievelijk twee artikelen en breekt het eerste af met: subigendis.
3) D voegt hier in: dieghene.
4) C: schort; D: kore.
5) D voegt hier in: dit hi in sine slede ghtset httft.
6) D: worden.



29
victum bannitum manu tenuerit aut hospitaverit*) aut confortaverit aut per quem in terra vel in officio conversatus fuerit, emendabit in gratia comitis. Quandocumque comes vel eius castellanus bannitos circumequitare voluerit, eis non contradicetur.
42. Comes tenetur cuilibet hominum suorum iudicium hominum suorum. Si comes denegaverit, ceteri nunquam stabunt ad iusticiam coram comité, donec conquerens habuerit iusticiam.
43. Comes Hollandie tenetur choram Zelandentium iurare in Middelburgo cum suo castellano. Omnes sculteti et nobiles tenentur hanc c(h)oram iurare, et quicumque fuerit quindecim annorum, hanc choram precepto sculteti in officio, ubi manet, iurabit. Qui ad hoe
wUle, hy sal den grave ghelden 1 pond. Soe wie eenen verwonnen ballinc hout of herberghet of sterct off by wien hy es int ambacht, hy salt betren in tsgraven genaden. Wanneer die grave off sijn burchgrave wille beryden die ballinge 2), sone sal ment hem niet wederseggen.
62a. Die grave es sculdich eiken van synen mannen te doene siere manne vontnesse. Ende en wille hy des niet doen, dander en sullen nemmermeer te rechte staen voire den grave, hensy dat dieghene, diere recht soect, recht gewinne.
88. Die grave van Hollant es sculdich die kore van Zeeland te zweerne in Middelbourg mit synen burgrave; alle die scouttaten ende alle die edele lieden sijn sculdich dese kore te zweerne; ende3) zoe wie XV jair out es, sal metten geboden
tient ung banni ou le herberge ou conforte ou avecques quilconques il soit en lambocht, il lamendera a la voulenté du conté. Toute les foiz que le conté ou le viconte vuelt faire beryt sur les bannis, on ne lui devra escondire.
62a. Le conté est tenu de faire a chacun ses hommes la sentence de ses hommes. Et se ce il ne vuelt faire, les autres hommes ne lui devront jamais estre a droit, jusques a ce que celui qui droit requiert, droit lui soit fait.
88. Le conté de Hollande est tenu de jourer la keure de Zeelande a Middelbourg avec son borgrave, dit viconte; tout les escöuttètes et tous les nobles gens sont tenuz de faire le serment; et quiconques est eagiéz de xv ans, sera tenu par les commandemens de son
1) Beide HSS. hebben: hospitator.
2) D: die ballinghen willen beriden.
3) Dit woord ontbreekt in D.



30
se subtraxerit, solvet sculteto X solidos. Si comes inde dubitaverit, scultetus se totum fecisse iurabit vel solvet comiti tres libras.
44. Si filius alicuius interficitur patre et matre viventibus, et interfectus nee filium nee filiam habuerit, pater et mater duas partes de zoene habebunt et cognati interfecti tertiam. Si vero pueros habuerit, ipsi habebunt duas partes de zoene, et pater et mater dimidiam partem de maechsone sibi optinebunt, et si mater defuerit, pater recipiet, et si pater defuerit, mater quartam partem
sijns scoutaten 1), dair hy in woent, dese koire sweren. Soe wie hem dairoff ontreet, hy sall den schoutaten gelden X s.; ende2) es dat saeke, dat den grave twefelt dairan, die scoutaten sal zweeren, dat hijt al hevet gedaen, off hy sal den grave gelden III 1.
59. Eist dat saike dat yemants soene doet wert gheslegen, ende vader ende moeder3) leven, entie doode noch soene noch dochter4) en hevet, soe sal vader ende moeder hebben die twee deel van den zoene, ende des dooden maghen dat dordendeel. Mair hevet hy kindere, die sullen hebben die twee deel van den soenen ende vader ende moeder 5) die helft van den manzoene6); es die moeder doot, die
escouttètc oüildetenre, jurer ceste keure. Et quiconques de ce sera reffusant il payera a lesscoutète X s., et sil est ainsi que le conté varie sur ce, lescoutète jurera quil la tout fait, ou il payera au conté lil 1.
59. Sil est ainsi que le feeulx daucun est occis et père et mère sont vivans, et que le occis nait fïlz ou filles, les père et mère dicellui occis auront les deux pars de lamende et les amis dicelui occis auront la troisi(e)sme part. Mais sil a des enfans, iceulx auront les deux pars de ladite amende7) et se la mère est trespassée, le dit père le recevra, et se le père est trespassé, la mère aura le quatre part
, 1) D voegt terecht hier in: int ambocht.
2) Dit woord ontbreekt in D.
3) D voegt hier in: noch.
4) D: ende die dode zone noch dochter noch zone.
5) D voegt hier in: sullen hebben.
6) Manzoene; bedoeld is maechzoene. De Fransche vertaler las echter reeds manzoene en vertaalde: amende de lomme. D heeft: van der mans zoene.
7) Hier is blijkbaar weggevallen de vertaling der woorden: ende vader ende moedet dit helft van den manzoene. Er staat in het HS. te dezer plaatse alleen: dun fis, welke woorden zijn doorgehaald.



3i
de maechsona optinebit.
45. Si quis obsidem vel fideiussorem pro argento posuerit, in tempore solvendi debitum sine lite et dissensione 2) obsidem suum deduxerit, vel si fideiussor eius 3) infra octo primos dies a tempore solvendi debitum pulsatus non fuerit de debito, nee monitus ad solvendum, si postea notarius comitis vel aliquis alius de aliquo residuo argento predicti debiti debitorem pulsaverit, sola manu debitor se 4) totum solvisse poterit iurare, si velit: si vero ante diem solvendi debitum obses aufugerit6), ille, cui debitum debetur, sub
vader salt ontfaen, ende es die vader doot, die moeder sal behouden dat vierendeel van den manzoenen 1).
4. Wie soe 6) eenen ghisel7) of 1 borghe leghet over ghelt ende8) in den tyden dat men die scult soude ghelden, sine ghisel cost9) lost, of es dat sake dat sijn borghe binnen den eersten achte daghen van der tijt, dat men die scout soude ghelden, niet en wort beclaghet van der scout noch ghemaent te geldene, ende daerna tsgraven notarys of een ander maent, dien de scout was, van eenen deele van der scout, soe maghetdieghene eenrehandt sweren, wille hy, dat hijt al hevet vergouden; maer iest dat sake dat die ghisel
de la dite amende de lomme.
4. Quiconques met hostage ou ung plaige pour argent et ou temps que on devroit paier le deu du dit argent avec les despens du dit hostaige, ou sil estoit ainsi que le plesge endedens les premiers VIII jours du temps que Ion10) devroit paier le deu du dit argent, nestoit semons ou adjournéz pour icellui deu paier, et que après ce les nottaires du conté ou autre personne a qui le dit deu ou partie dicellui appartenist, si puet icellui debteur jurer maniement, sil vuelt, quil a tout paié, mais sil estoit ainsi que icellui hostagier
1) C terecht: van der maeghsoene.
2) A: discerptione; B: disceniione.
3) B: suus.
4) Beide hebben: si.
5) A: aufuerit; B: aufuerit, veranderd in: affuerit.
6) D: Soe wie.
7) D voegt in: worden es.
8) Dit woord ontbreekt in D.
9) D terecht: sinen ghisel sonder twist. In den Franschen tekst zijn de woorden van C als onverstaanbaar niet vertaald.
10) Het HS. heeft: len.



32
testimonio bonorum hominum infra primos octo dies hoe faciet man i festu m, et fugitivus ille, tanquam de lapide comitis fugisset, reus erit.
ontgaet vore die tijt, dat men die scout soude ghelden, dienghenen, die ment sculdich es, saelt conden met goeder lieder orcondenl) binnen den eersten VIII daghe, ende dieghene, die vlo, sal alsoe mesdadich sijn, alsof hy ware ghevloen van des graven steene.
46. Obsides pacis non tenentur nisi tantum pro pace; si autem obses pacis voluerit se obligare pro argento vel pro aliqua alia causa, ei non conceditur nisi coram comité Hollandie vel eius castellano.
50. Men sal vredeghisel(en) niet 2) houden danne omme vrede; es dat sake dat die vredeghisel hem wille Wfwedden vore penninghen of vore andere saken, men saels hem niet ghedoghen8) hensi voren den grave of vore den burchgrave.
47. In quocumque officio ubi unus scultetus erit, ille scultetus erit obses pacis, et si plures fuerint sculteti in uno officio, quemcumque comes voluerit habere obsidem pacis,
5#. In soe wat ambochte, waer een scoutate en es, dieselve sal vredeghisel worden; ende sijnre meer in eenen ambochte, dieghene, die die grave kiest te vredeghiselen,
1) D: met goeden Inden oir konden.
2) D voegt hier in: langher,
3) D: gheloven.
4) Het HS. heeft: chatist.
eschappast avant le temps que le dit deu on devroit paier, le créancier, auquel appartient le dit deu, le certiffiera et tesmoingnera lui estre deu par bons tesmoings endedens les premier VIII jours; et celui qui ainsi eschapperoit, sera réputé meffaicteur, comme sil fut eschappéz de la prison de la pierre du conté.
5#. On ne tendra point hostaige de trièves que pour paix faire; sil est ainsi que lostagier pour trièves veuille tenir hostaige pour deniers ou autrement sans trièves avoir, on ne lui devra point souffrir ne consentir, que ce ne soit pardevant le conté ou devant le viconte.
5#. En quelconque seignourie dambocht n'a que ung escoutète, icellui devra faire hostaige de paix, et sil y a plus descoutètes en ung ambocht, celui que le conté choisist4) de



33
habere debet. Et omnes, qui in sua obsidione esse volunt, solvent cum eo obsidis expensas. Si autem aliqui nobiles fuerint in uno officio, qui cum suis !) amicis obsides dare volunt, eis in hac chora est concessum.
48. Nee scultetus nee scabinus debet esse nisi nobilis et bene natus nisi scabini de aggere.
49. Nulli cognoscetur nobilitas, nee solvetur 4) minus quartario ex una parte quartarii. Sed ubi fuerit altercatio de nobilitate vel ignobilitate alicuius, hoe comes per veritatem hominum suorum discretorum, de quibus gerit bonam confidenciam, terminabit.
50. In quolibet officio et in qualibet vierscerne
die saelt worden. Ende alle dieghene, die in ghiselscap 2) wille zijn 3), sullen 'met hem quicten ghiselteren. Sijn 00c enighe lieden in eenen ambochte, die met hare vrienden ghisel wille gheven, dat ghedoghet hem die chore.
70a. Nyemene en sal sijn scoutate noch scepene, hy en zy edele ende wel geboren, sonder scepene van den dijeke.
Soa. Men sal nyemene edelheit bekennen, noch men saline gelden min dan een vierendeel van dereeresyden van den vierendeele. Esser twistinghe van edelheden off van onnedelheiden5), dat sall die grave by der wairheit siere mannen, die vroet sijn, ende die hy wel betrouwet, eynden.
job. In elc ambocht ende in eiken vier-
hostagier les trièves, il sera tenu de le faire. Et tous ceulx qui vouldront estre en la compaignie, auront leurs despens franc par le dit hostaige. Sil estoit aucuns en ung ambocht, qui avec leurs amis se vouloient mectre en hostaige, la keure leur seuffra.
70a. Nul ne pourra estre escoutète ne eschevin, quil ne soit noble et bien née excepté eschevins de la dyeke.
Soa. On ne congnoistra nullui gentil, ne il ne sera tenu de paier moins dun quart dun costé du quart. Sil a debat de gentillesse ou de nongentillesse, se sera appointié par le conté a la vérité de ses hommes saiges, et que bien congnoist estre féal.
70b. En chacun ambocht et en chacune
1) A en B hebben beide: eis, maar volgens den Hollandschen en den Franschen tekst moet men lezen: suis.
2) C: gheselscap; D: sinen gheselscap. Zoo las ook de Fransche vertaler.
3) D: wesen.
4) Beide HSS. hebben: solventur.
5) D: van edelen lieden of van onedelen lieden.
3



34
IX vel XI debent esse scabini, qui per comitem eligentur, et quorum nomina post1) iuramentum suum in carta comitis debent scribi; nee est eis licitum dicere scabinium, nisi prius in carta comitis nomina eorum scripta habeantur.
51. Si quis fugatus fuerit ad domum suam vel ad domum alicuius et quidquid illatum fuerit ei infra domum, quadruplum solvetur, et quid3) de domo extra agitur, non solvetur.
52. Quilibet scabinus X mensuras terre ad minus tenetur habere liberas.
53. Quicumque bannitus fuerit coram comité et venerit infra occasum solis eiusdum diei in obsidionem comitis ad standum ius-
scaire ne sullen sijn negen of XI scepenen, die sal die grave kiesen; ende hairennaeme sal men scryven ints graven brief na den eede, noch syne moegen niet seggen scependoem, syne sijn alrefierst gescreven in tsgraven brief2).
2Hb. Soe wie ghejaghet wort in sijn huus jof in eens anders4) huus, wat soe hem ghesciet daerinne, dat sal men vierscatte ghelden 5); ende dat men van binnen uutwert doet, datne sal men niet ghelden.
joc. Elc scepene es sculdich te hebben vry tien gemeten lants.
6. Wie soe 6) banlinc es vore den grave ende hi coemt desserves dages vore sonneonderganc in t(s)graven ghiselscap 7) te rechte
vierscaire naura que ix ou xi eschevins, et iceulx le conté choisira; et leurs noms seront escript ou registre du conté après le serment fait; car ils ne peuvent dire estre eschevins qui ne soient premiers escrips ou dit registre ou livre du conté.
2%b. Quiconques sera chassé en sa maison ou en la maison d'autruy, quelconque chose en ce sera fait, sera amendé quadrup(l)e, et ce que on fera par dedens la maison par dehors, ne sera point amendé.
70c Chacun eschevin est tenu de avoir franc X masures de terre.
6. Quiconques est banni devant le conté, et quil viengne le mesme jour devant le soleil escousant en hostaige du conté pour y estre
1) De lezing per van Van Mieris en Van den Bergh vindt geen steun in de HSS.
2) D heeft in plaats der vier laatste woorden: in tsgraven brief ghiscrevcn ende ghezworen.
3) B: quod.
4) D voegt hier in: mant.
5) D voegt hier in: ende beteren.
6) D: toe wie.
7) C en D: gheselscap.



35
ticie, sicut chora testatur, a banno est absolutus.
54. Licitum est pandare pro dico et pro aqueductu et pro petitione comitis sine comitis licentia. Qui pro aliqua alia causa pandaret, pro raptore haberetur.
5 5a. Quidquid tres scabini per iuramentum dïxerint, hoe est plenum adiutorium, nisi alii III scabini contradixerint.
55#4). Ubicumque scabini, qui legitimi homines fueriitti scabinium5) dixerint et ipsi unum duellum 6) aut duo aut plura acceperint, quamvis in uno duello convicti fuerint, non possunt contradici usque ad finern placiti
te stane, hi sal quite sijn van den banne, also als die chore orcont.
81. Men moet wel panden van dijeke ende van wateringe ende omme tsgraven bede sonder tsgraven orlof. Die van anderen enigen saken pandet, men salne houden over eenen rovere.
71a. Wat soe l) drie scepenen met haren eeden seggen, dats2) volle helpen, hensy dat drie andere scepene wederseggen.
72. Dair 7) drie scepenen, die wittachigen 8) liede syne, seggen scependom ende» eenen kamp off twee off meer nyemen, al 9) worden sy tin eenen kampe verwonnen, men mach se niet wederseggen 10) totten ende van den
a droit, il sera quicte du ban, ainsique la keure le tesmoigne.
81. On puet bien panner de dyekaige et de wateringe et pour la taille du conté, sans le congie du conté; et quiconques pour autre cas panneroit, on le tendra comme un robeur.
71a. Ce que trois eschevins disent par leur serement, sera tenu, se ce nest que trois autres eschevins les deux contredisent3).
72. Oü trois eschevins qui les personnes examinent, silz contredisent aus dis eschevins et demandent champ ung ou plus, selon le playdoier devant les dis eschevins, on ne leur puet reffuser jusques a la fin du
1) D: soe wat.
2) C: des.
3) Het HS. heeft: disent.
4) A brengt abusievelijk: contradixerint tot dit artikel.
5) A: seabinum. r*i&j>da
6) Beide HSS. hebben: duello.
7) D: waer soe.
8) D: die wittachtieh; C voegt hier in: die.
9) In plaats van: al heeft C en sal/. 10) C voegt hier in: dan.



36
illius. Et post terminationem illius placitll) nunquam dicere debent scabinium, si in uno duello convincentur, et illi tres, qui convincuntur, solvent aliis tribus inconvictis XXX libras et comiti III libras.
56. Filius comitis Hollandie legitimus senior, cum ad annos discrecionis pervenerit, ubicumque loco patris esse potest et iusticiam exercere.
574). Omne malefactum pastoribus in terra salsa per se iacentibus in vita sua illatum et omme reroef 5) nonuplum solvetur, et forefactum erit in gratia comitis.
58. Unusquisque solo et7) scabinatu nomina-
gedinge. Ende na dat gedinge en sullen sy nymmermeer seggen 2) scependom, worden sy in eenen kampe verwonnen ; ende die drie die verwonnen sijn, sullen gelden den anderen drien, die onverwonnen sijn, XXX l.j en(de) den grave lil pond.
60b. Des graven soene van Hollandt, die wittachtich es. ende te sinen daghe comen, mach in elke stede int recht sitten voir synen 3) vader.
29. Alle die mesdaet, die men doet den heerden, die liggen in souten lande, an haren live, ende allen roof6) sal men ghelden neghenscatte, ende die mesdaet sal sijn in tsgraven ghenaden.
y\b. Men sal eiken man met scependomme
playdoier. Et depuis le dit playdoier fait, se ilz sont par le dit champ convaincu, ilz ne se puevent dicelui eschevinaige jamais aidier. Et les trois des dis eschevins estans convaincu, payeront aus dis trois autres eschevins trente 1. et au compte III 1.
60b. Le filz du conté de Hollande, de léale mariaige et venu en eaige, puet en chacune ville seoir en droit pour son père.
29. Tous les fourfais que on a fait sur pastours gisant en terre salée, a leurs corps et toutes prinses ou pillories leur seront amendé a IX doublés, eest a dire jïour ung denier IX, et icellui meffait sera a la voulenté du conté.
71 b. On convenquera toute homme par
1) B: placiti illius.
2) D: wederseggen.
3) D: den.
4) A verdeelt dit artikel abusievelijk in twee artikelen, waarvan het eerste eindigt met illatum.
5) B: zeeroef, veranderd in reeroef.
6) Dit woord mag in C niet veranderd worden in reroof; want de Fransche vertaling heeft ook: prinses ou pillories; D: zeeroe/.
7) Zoo hebben beide HSS.; men leze homo.



37
tim convincendus est et in banno tenendus.
59«. Quicumque fuerit bannitus de aggere vel aqueductu et per XHII dies in banno permanserit, solvet sculteto X solidos et, si per mensem in banno permanserit, solvet sculteto de banno suo xvill solidos 2) et, si ultra sex ebdomadas in banno permanserit vel perduraverit, solvet sculteto de banno XXVII solidos. Et licet ea de causa coram comité bannitus, scultetus habebit de banno suo XXVII solidos.
$gb. Quicumque scultetus alium hominem super aggerem suum bannierit per scabinos, denarios, quos
by namen verwinnen ende houden in den ban i).
j6b. Soe wie gebannet es van dijcke off van wateringe, ende XIIH daghe in den ban blyvet, hy sal den scoutate van synen ban gelden 3) IX s. Blyvet hy dairna in den ban I maent, soe sal hy hem gelden van synen banne XVIII s. Ende blivet hy boven VI weken4) in den ban, soe sal hy hem5) gelden van synen banne6) XXVII scell. Ende al wort hy van derselver saiken vore den grave gebannen 7), die scoutate sall altoes hebben van synen banne XXVII scell.
j6a. Wat10) scouttate eenen man bannet op synen dijck **), die penninge, die hy leghet in sinen dijc orconde
eschevins et par noms condempné et tenir ou ban.
j6b. Quiconques est banni a cause du dycke ou de wateringe et quil demeure XHII jours ou ban, il payera a lescoutète a cause de largent de son ban ix s. Et se8) après ce il demeure ou ban ung mois, il payera a cause du dit9) ban XVIII s. Et sil demeure ou dit ban dessus de VI sepmaines, il payera a cause du dit ban XXVII s. Et se a la dite cause il est banni devant le conté, lescoutète aura tousdiz a cause du dit ban xxvil s.
j6a. Quelque escoutète bannist ung homme sur sa dycke, les deniers, quil met en sa dycke présent eschevins, il les
1) D: te banne.
2) B: sol.
3) D: hi sol den scoutate ghelden sinen ban.
4) C: welken.
5) D voegt hier in: dan.
6) De laatste drie woorden ontbreken in D.
7) D: ie banne ghedaen.
8) Het HS. heeft: ce.
9) 'Het HS. herhaalt: du dit.
10) D: soe iaat.
11) D voegt hier terecht in: bi scepenen.



38
ipse in aggere suo posuerit, testantibus scabinis quadruplum recipiet.
59c. Quicumque scabinus non venerit ad circuitum et ille per tres homines comitis vel per III scabinos convincitur, emendabit ei2) I libram, sculteto duas partes, terciam partem aliis scabinis.
60 3). Una mensura glebarum ematur extra officium I libra; qui contradixerit, solvet comiti V libras.
6 la. In quolibet officio licitum est hominibus eiusdem officii accipere glebas ad aggerandum idem officium ; qui contradixerit, solvet comiti lil libras.
61 b. Nulli sculteto licitum est facere circuitum super aggerem, nisi agger suus prius secundum preceptum fuerit perfectus; qui hoe infregerit, solvet comiti X libras.
scepene die sal hy vierscatte weder innemen.
j6c. Soe wat scepene niet en comt ten ommeghange, ende hijs verwonnen wort by III tsgraven mannen off by III scepenen, hy salt betren I pond; die scoutate sall hebben die twee deel ende scepenen dat dorden deel.
75c Een gemett lands sal men coopen buyten ambochte 11.; diet wederseit, sall den grave gelden v 1.
7'6tf*. In elc ambocht moeten die lieden nemen tlandt mede te dykene tambocht-; diet wederseyt, sal den grave gelden 111 pond.
"]6e. Negeen scoutate moet ommeganc doen up den dijck, sijn dijck en sy alreëerst gemaect, na dien dat geboeden es. Die dit breect, hy sall den grave gelden X pondt.
reprendra arrière a quadruple.
76c. Quelconque eschevin ne vient a sa poursession, et il en soit convaincu . par trois hommes du conté ou par trois eschevins, il lamendra dune L, lescoutète aura les deux pars et les eschevins la ilie part.
35 c. Une mesure de terre on achettera audehors lambocht une livre, et quil le condredit, payera au conté v 1.
j6d. En chacun ambocht convient aux bonnes gens prendre la terre pour dicquer lambocht; quil escondist, payera au conté HJ 1.
76e. Nul escoutète ne fera visitacion sur les dyekes, que sa dycke ne soit premièrement faite, après ce quil est commandé. Et qui ce4) brise et est deffaillant, il payera au conté X 1.
1) D: bi scepenen oerkonde.
2) Dit woord, in den Hollandschen en den Franschen tekst onvertaald gebleven, schijnt overbodig.
3) In B gaat art. LXItz vooraf aan art. LX.
4) Het HS. heeft: se.



39
62. Ouandocumque comes habuerit expeditionem, omnes illuc advenientes erünt in conductu comitis et quiiibet in alterius; et quidquid mali ibidem contigerit, quadruplum emendabitur, et forefactum erit in gratia comitis. Quicumque ad expeditionem comitis ire eligkur, qui contradixerit, solvet comiti I libram, sculteto I libram. Quecumque *) hevena habuerit defectum unius hominis in expedittone comitis, solvet comiti II libras, sculteto I libram. Et si per scultetum defectus fuerit usquam in expeditione, ipse scultetus solvet comiti III libras.
63a. Quicumque in Zelandia posuerit moerwerc extra aggerem propius veteri dico quam per XXX virgas, solvet comiti X libras excepto legscat. Quicumque in ea terra, in qua datur comiti peti-
60a. Als die grave herevvaerdt hevet, alle die dair commen, sullen sijn in tsgraven gheleyde ende mallic in anders; ende wat dat dair te quade geschiet, sal men vierscatte beteren 2), ende tforfait sal sijn in tsgraven genaden. Die toote des graven herevvaird wort vercoren te vvairne, diet wederseit, hy sal den grave ghelden een pondt ende ten scoutaten een pondt. In wat hevene een man gebrect in tsgraven herevairdt, die sal die grave gelden twee pondt enten scoutate een pondt. Ende es enich gebrecnesse by den scoutate in die herevvairde, soe sal die scoutate den grave ghelden 111 pondt.
83. Soe wie moerwerc leghet buten dijcke, naerre den ouden dike danne XXX roeden, hy sal den grave gelden Hl 1. sonder legscat. Soe wie moerwerck leghet in den lande, dair men
60 a. Quant le conté a ost de guerre, tous ceulx qui y viennent, sont au conduit du conté, et chacun aluy lautre; et ce qui advient de mal, on lamendera quadruple, et le fourfait sera ala voulenté du conté. Qui est choysy dentendre a lost du conté, quiconques escondist, il payera au conté une livre et a lescoutète une livre. En quelque havene ung homme est deffaillant 3) en lost du conté, il payera deux 1. au conté et a lescoutète une livre. Et se ou dit ost faisant ait aucun difficulté ou dit escoutète, iceluy payera au dit conté lil 1.
83. Quiconques met ouvraige de moer hors dycke, le plus proch a la vielle dycke de xxx verges, il payera au conté 1111., sans lescat. Quiconques met ouvraige de moer en terres dont on paye
1) A: quicumque.
2) D ghelden.
3) Het HS. heeft: deffitilluni.



40
tio, posuerit moerwerc emendabit in gratia comitis.
63^. Quicumque foderit daringum 2), unde zei per adustionem efficitur, infra aggerem, solvet comiti de quolibet dolio X solidos 3).
64. Quicumque fuerit furatus ovum cigni, solvet domino ovi X solidos. Quicumque fuerit furatus cignum, solvet domino cigni I libram.
65. Licitum est solvere cum nobilibus bannitis comitis peticionem et forefactum.
66. Quicumque in Zelandia conductum a mercatoribus acceperit vel aliquam exactionem vel grontroere, pro raptore habebitur et omnia bona sua sunt in gratia comitis.
den grave syne bede off gevet, hy salt betren ints tsgraven genaden.
84. Soe wie darinc delft, dair men sal of bernet4), binnen den dyke, hy sal den grave gelden van eiker cupen X s.
44. Soe wie steelt eens zwanen ey, hy sal den heere, diest6) was, ghelden x s. Soe wie steelt eenen swane, hi sal den heere van den swane ghelden 1 pond 6).
62c. Men moet wel ghelden met edelen ballinghen tsgraven beden ende tforfeyt.
45. Soe wie in Seellant gheleede van coopmanne nemet of enich anders onrecht ofgrontroere, men salne houden over eenen rovere, ende al sijn goet sal sijn in tsgraven ghenaden.
au conté sa taille, il lamendra a la voulenté du conté.
84. Quiconques cueille et foye darinc, dont on art le seel, dedens la dycke, il payera au conté de chacun tonnel X s.
44. Quiconques prent un oeuf de chyne, il lamendera au seigneur, comme de larchin7), de X s. Quiconques emble ung chyne, il paiera au seigneur pour le dit chyne une livre.
62c. On puet bien payer avec nobles bannis la taille et forfait du conté.
45. Quiconques en Zeellande prent a aucun merchant son saufconduit ou fait aucun autre tort ou empeschement, on le tendra pour ung robbeur, et tous ses biens seront a la voulenté du conté.
1) B: moerwere.
2) A: darigum.
3) B : scelL
4) C: berijt,
5) D: diens die swane.
6) D: XX stellingen.
7) De vertaler heeft hier blijkbaar in plaats van dies/ was gelezen dief/ was.



41
6y. Cum banniti circumequitabuntur, homines comitis adducent comiti et suisl) palefridos.
68. Ubicumque quis de wammate convincitur 3), dominus vini solvet comiti m libras.
69. Scultetus tenetur propergere terram extraneam, que in suo iacet officio.
70. Ouidquid chora non discernit, hoe comes cum hominibus suis terminabit.
62a*. Als men die ballinge sal beriden, tsgraven mannen sullen den grave enten synen leenen paarden 2).
82. Soe wanneer yemene wort verwonnen van wanmaten, die heere van den wine sal den grave gelden III1.
76f. Die scouttate is sculdicht vreemde lant omme te vvairne, dat in sijn ambocht leghet.
89a. Wat soe 4) die kore niet en bescheit, dat sal die grave met synen mannen eynden.
62d. Quant on fera beryt sur banniz, les hommes du conté seront tenus au conté et aux siens prester chevaulx.
82. Toutelesfoiz que aucun est convaincu de mesure trop petite ou non juste, le maistre du vin payera au conté lil 1.
76f. L'escoutète est tenu de visiter terre estraingne gisant en son ambocht.
89a. Ce que la keure ne comprent point, sera appointié par le conté et ses hommes.
II o)
71. Quicumque alium banniri feceritö) sine scabinio, et bannitus per comitis veritatem de crimine sibi imposito innocens re-
63. So wye eenen man doet bannen sonder scependomme entieghene by tsgraven manne ontsculdich blivet6) van den mesdaet,
63. Quiconques fait bannir ung homme sans leschevinnaige et celui demeure innocent par les hommes du conté du meffait dont on
d) De bijvoegsels tot de keur van Florens den Voogd worden hier op dezelfde wijze en naar dezelfde handschriften afgedrukt, als in het voorgaande stuk de keur zelve.
1) A. en B. hebben beide: suos, maar volgens den Hollandschen en den Franschen tekst moet men lezen suis.
2) D: poerden leveren ende den sinen.
3) A: convincuntur.
4) D: soe wal.
5) B: fecerit banniri.
6) D: gkevonden wort.



42
manserit, inde bannus *) ab actore comiti persolvetur.
72. Nullus citandus est nee banniendus nee obsides vocandi sunt ante solis ortum vel post occasum solis.
73. Nullus alium diucius obsideat quam per diem, nee aliquid ferat ad implendum fossatum alicuius post occasum solis ; qui hoe fecerit, restituet dampnum quadruplum et emendabit in gratia comitis. Et quidquid mali de homicidio, de truncatione membri, mutilatione seu vulnere, qui supra munitionem sunt, factum fuerit post occasum solis prime diei, in qua obsidentur, solvetur quadruplum, et quid de municione inferius agitur, non solvetur.
74. Sacerdos parrochialis in causis secularibus agendum addu-
die men hem antiet, so sal dieghene, diene dede bannen, den grave gelden eenen ban.
7. Men sal niemene bannen no(ch) daghen noch gheene ghisel nemen, henzy tusschen twee sonneschinen.
30. Niemene en sal den anderen beligghen langher dan een dach, noch gheen dinc draghen omme yemens gracht te vollene na sonneonderganc; diet 00c doet, hi sal die scade vierscatte ghelden ende hy salt betren in tsgraven ghenaden. Ende wat quade van manslachte of van leden of te slane, van blockene of van wonden denghenen, die up die veste sijn, ghescietna sonneonderganc van den eersten daghe, dat si beleghen sijn, dat sal men ghelden vierscatte; ende dat men van den vesten nederwaert doet, dat ne sal men niet ghelden.
79. Een prochipape sal in waerliken sake bringen synen voget,
laccuse, alors celui qui la fait bannir, sera tenu de payer au conté ung ban.
7. On ne bannira nullui ne adjourner ne ne prendra aucuns hostaiges fors entre deux solaux.
30. Nul ne doit asségier autruy plus longuement que ung jour ne porter aucune chose pour emplire les fosséz daucun après soleil couchant; et quil le feroit, il lamendera le dommaige a quadruple, et il amendra a la voulenté du . conté. Et de quelque meffait de homicide ou de membres ou de battre, de frousseure ou de plaies a icelluy seront faites, qui sera sur la fossé après soleil couchant dès le premier jour quilz auront esté asségié, a cellui sera amendé quadruple et ce que on fait de la haulteur de la motte en bas ne sera point amendé.
79. Ung curé ou prestre de paroiche en choses séculires amen-
1) A: iannis.



43
cat sibi advocatum, et qualem iusticiam exigit ab ad versario suo, talem faciet ei per advocatum.
75- De furto et rapina obsides ponendi sunt, vel scistale vadium dandum est ad solvendum adterminum sive ad diem, quem comes prefiget.
76. Quicumque ad annuale placitum per tres dies inconvictus *) perstiterit, liber a duello et a iuramento recedet.
77. Quicumque habuerit filium vel fratrem vel filium patrui vel matertere4) vel alium nepotem legitimum, illumque obsidem pro se dederit, satisfecisse videtur, et ille ad minus habebit XII annos.
78. Quicumque ad annuale placitum vene-
ende soe wat recht hy eeysch(t) van synen wedersake, dat sal men hem doen by synen voecht.
46. Van rove ende van dieften sal men ghisel legghen of gheven kistwedden, te gheldene teenen tyde of teenen daghen, die die grave wille.
86a. Soe wie in den jairgedinge lil dagen2) blyvet onvenvonnen 3), hy mach vry gaen van kampe ende van eede.
8. Soe wie die hevet eenen zone of eenen broeder of eens ooms sone of ere moyen sone of eenen andren wittachtighen neve, ende hy dien vore hem ghevet te ghisele, hi hevet ghenoech ghedaen, ende dieghene moet hebben ten minsten xiljaer.
86è. Soe wye die comt ten 5) jairgedinge
rast son advoé, et quelconque droit quil demande sur son adversaire, lui sera fait a son dit advoé.
46. De robberie et de larechin on mectera hostage, ou on donra tele seurté, qui se dit kistwedden, pour paier a certain (temps) et jour, ainsi que le conté vouldra.
86a. Quiconques demeure ou plait de lannée non convaincu par trois jours, il puet aller francement du camp et le serement.
8. Quiconques a ung filz ou ung frère ou ung nepveu ou ung autre prudent cousin et que icellui il mette pour lui en hostaige, il a asséz fait, et icellui hostagier convient avoir du moins leage de XII ans.
86b. Quiconques vient au plait général
1) A. en B. hebben beide convielus; zie echter den Hollandschen en den Franschen tekst.
2) C: daget.
3) D: Wvet onoverwonnen drie daghen.
4) A: mer ter tere.
5) C: den.



44
rit et cartam suam non invenerit, scultetus supra sanctorum reliquias se hoe non impedimento placiti fecisse iurabit vel, si alter voluerit, ipsum scultetum in proximo placito ad duellum provocabit vel, si comes voluerit, scultetus iurabit se cartam non occultasse. Si scultetus in proximo placito convictus extiteritsolvet actori X libras et precium pugilis solvet ei. Quando banniti in annuali placito fuerint, ceteri homines nunquam stabunt ad iusticiam, donec banniti satisfecerint vel a pretorio amoti2) fuerint.
79. Licitum estillis infra hanc choram manentibus extraneos
ende 3) synen brief niet en vint, die scoutate sal zweeren upten heyligen, dat hy dat niet en hevet gedaen omme tgedinge te belettene, off, wille die andere, hy sal den scouttate beroepen te campe int naeste gedinge4); off wille die grave, die scoutate sal zweeren, dat hy den brief niet en hevet verborgen s). Wort die scoutate in den naesten gedinge verwonnen, hy sal den anderen gelden syne scade, alst recht is; mair blivet die scoutaet onverwonnen, soe sall hem dandere gelden X 1. ende sijns kempe loen. Als ballinge sijn int jairgedinge, soe en sullen ander lieden nietstaen terechte, tottien dat die ballinge hebben gedaen off uuter vierscaire sijn gegaen.
64. Dieghene, die woenen binnen deser kore, moeten wel
et quil ne treuve ses lettres, lescouttète jurera sur sains que ce il nait point fait pour le plait empescher; ou se lautre vuelt, il pourra appeler lescoutète au champ au prochain plait; ou se le conté vuelt, lescoutète jur(er)a que la dite lettre il na " point détenue. Et se le dit escouttète demeure au prochain plait convaincu, il payera a lautre son dommaige, comme droit est; mais se lescoutète nest convaincu, lautre lui payera et lamendra de X1. et le saillaire de son compaignon 6). Quant aucuns sont faitz banniz ou dit plait général, les autres nauront point de droit jusques a ce que les dis bannis auront fait ou quilz seront partiz de la vierschaire.
64. Ceulx qui demeurent dedens ceste keure, puevent bien
1) B: fuerit.
2) A. en B. hebben beide ammoniet; zie echter den Hollandschen en den Franschen tekst.
3) D voegt hier in: hi.
4) D: iaergedinghe.
5) D: gheborghen.
6) Lees: camfion.



45
bannitos secum detinere, ita quod nemini noceant.
80 J). Si quis collecta sarcina et cum 2) rebus suis terram suam exire proposuerit et interim ab aliquo de furto vel rapina pulsatur, fideiussorem ponet ad standum iudicio per scultetum, vel ipsemet rebus suis ibidem remanentibus stabit iusticie; quod si neutrum3) eorum fecerit, actor eum sculteto presentabit, qui eum suspendi faciat, vel ipse scultetus eum comiti presentabit, et comes de eo faciet fieri iusticiam.
81. Ubicumque fur vel predo querela pulsatus fuerit, dominus suus ad satisfaciendum reservabit illum s) iustitie, vel furtum vel rapinam solvet.
82. Quando obsides dati fuerint de argento, usque ad diem solvendi
vreende ballinge met hem houden, soodat sy nyement nozen.
47«. Die met al sine goeden wille varen uten lande ende daerbinnen wort beclaghet van dieften of van roven, hi sal borghe setten den scoutate te rechte te stane, of hy sal sijn dinc daer laten ende staen selve te rechte. Ende doet hy noweder4), so salne sijn wedersake den scoutate leveren, die salne hanghen of leveren den grave, hy salne doen hanghen.
47c. Waer soe een dief of een rovere wort beclaghet, sijn heere salne houden te rechte te stane, of hi sal ghelden die diefte of den roof.
10. Als ghisele sijn gegheven over tgelt, toetten daghe dat men
soustenir bannis estrangiers avec eulx par ainsi quilz ne meffacent a nullui.
470. Celui qui se vuelt retraire ou transporter hors du pais et que dedens icellui temps qui vuide ses biens, il sera accuséz de larechin ou de robberies, il mectra plesge a lescoutète destre illec a droit, ou il laissera illec ses biens et avec ce y ester a droit. Et sil ne fait ne lun ne lautre, lors son adverse partie le livr(er)a au conté, lequel le fera pendre.
47c. Quelle part oü on aura fait complaincte sur ung larron onsurun robbeur, son seigneur le devra tenir dester a droit ou il paiera le larchin ou les robberies.
10. Quant hostagez sont donnés pour argent, jusques au jour de faire
1) A maakt van dit artikel abusievelijk twee artikelen, waarvan het eerste eindigt met: rapina.
2) A en B hebben beide: de.
3) A: neuter.
4) D: noieen notander.
5) B: ipsum.



46
debitum erit expensa unius obsidis in qualibet septimana unus J) ferto, et post diem solvendi debitum erit ferto et dimidius. Et pro quinquaginta marcis ponendus est obses, si non fuerit discordia inter ipsos, qui obsidem ponent2). Et obses debet esse duodecim annorum et nobilis.
83. Si plures sculteti fuerint4) in uno officio, et unus illorum alicui diem placitandi constituent et inde bannum die dominica legitime coram scabinis fecerit, ipse solus placitum illud usque ad finem manutenebit; si vero alius scultetus contradictione illud placitum impedierit, conquerenti dampnum suum restituet et comiti solvet X libras. Si etiam aliquis scabinorum a placito recesserit, ita quod conque-
die scout sal ghelden, sal eens ghisel cost sijn die weke enen vierdonc, ende na den daghe eene vierdonc ende een half. Ende voir L mare sal men ghisele legghen3). Ende die ghisel moet sijn XII jaer out ende edel.
73a. Soe wanneer 5) twee scouttaten sijn in een ambocht, ende deen leget eenen man dach te dingene ende dairof ban6) doet des Zondachs wettelike voir drie scepene, hy sal alleene tghedinghe7) hantieren toten eynde; wille die andere scouttate dat gedinge beletten met wedertalen, hy sal den clager syne scade versetten ende den grave gelden tien pond. Gaet oic enich scepene uuten gedinge, soe dat die
le paiement, les despens d'un hostagier sera la sepmaine ung vierdonc, et après le jour ung vierdonc et demi. Et on fera pour lostaige L mares. Et convyent que lostagier soit vieux XII ans et nobles.
730. Quant II escouttètes sont en ung ambocht et que lun met ung homme jour de playdoyer et que sur ce il mette le ban le dimence par devant III eschevins, il playdera seul jusques en la fin; et se lautre escouttète vuelt le dit plait empescher par replicque, il payera au complaingnant son dommaige et au conté X L Se aucun eschevin va hors du plait, par quoy le complaingnant a son deffault pert le plaid en
1) A: unius.
2) De woorden: si non fuerit discordia inter ipsos, qui obsidem ponent zijn in den Hollandschen en den Franschen tekst niet vertaald.
3) D voegt terecht hier in: of gheen twist en si tusschen dieghene, die ghisele ligghen.
4) B: fuerint sculteti.
5) D: waer.
6) C: dairvan.
7) C: dingen.



rens ius suum per eum amiserit, ipse restituet dampnum cohquerenti et soivet comiti III libras.
84a. Regia via melioranda est de propinquiore terra; qui contradixerit, solvet comiti II libras.
84b. Quicumque foderit daringos juxta viam regiam vel1) dicum maris, solvet comiti I libram, sculteto X solidos; si autem scultetus fecerit, solvet comiti II libras.
85. Nulla potestesse communitas de bonis alicuius nisi inter virum et mulierem.
86. Nemo citandus est coram comité 6) nisi pro negocio comitis.
clagere by him sijn recht verliest, hy sal him gelden sijn scaide ende ten grave ml.
85^. Den heerwech sal men betren met der aerden, diert naest leghet; die dat wederseyt, sall den grave gelden II .pondt.
85a. Soe wie darinc delft by den herewege off by den zeedijcke, hy sal den grave gelden een pondt enten scoutate X s.; mair ist zelve een scoutate, die den darinc delft, soe sal hy den grave gelden 11 pondt.
58. Negheen gemeenscip van yemens3) gode en sal sijn 4) sonder tuschen5) man ende wijf.
9. Men sal nyemene daghen vore den grave hensi bi brieven, sonder omme tsgraven sake.
son droit, il lui amendra son dommaige et au conté 111 L
185^. Et le chemin commun sera amendé de la terre qui gist au plus prez; qui y contredist, payera au conté lil 1.
85a. Quiconque cuille ou fouit darinc emprès le chemin commun ou emprès le dycke de la meer, il payera au conté une 1. et a lescoutète X s.; mais se eest2) lescoutète mesmes, qui le darinc fait fouir, il payera au conté II 1.
58. Nulle communaulté des biens daultrement ne sera excepté entre femme et homme.
9. On ne adjournera personne par devant le conté, sinon par lettres, exceptés pour cas du conté.
1) B voegt hier in: iuxta.
2) Het HS. heeft: sest.
3) Dit woord ontbreekt in D.
4) D voegt hier in: van y entende.
5) D: van.
6) Blijkens den Hollandschen en den Franschen tekst zijn hier de woorden: nisi ptr litteras uitgevallen.



48
87. Nemo clamandus est ante ianuam, nisi fuerit citatus coram comité, et receptus in obsidem vel bannitus pro sua absencia vel contumacia.
88. Quicumque in banno observatur coram comité per scabinos, habebit inducias deliberandi, utrum per scabinos suos alios scabinos velit contradicere vel non, donec comes fecerit eum revocari.
89. Quando comes est in uutlandis, ubicumque preceptum suum de nocte iusserit fieri, ibidem die sequenti iusticiam exercebit et non alias.
90. Quando pater et mater faciunt matrimonium de filio vel fïlia, et pater vel mater moritur, si dictus filius vel filia velit habere partem suam de bonis
11. Men sal niemen ropen voir den steen, hine si ghedaghet voir den grave, ende ontfaen te ghisele of te banne 1), ommedat hy daer niet en es in 2).
65. So wie by scepene wort in den ban ghehouden vore den grave, hy sal hebben vorste hem te beradene, weder hy3) met synen scepenen ander scepene wille 4) wederseggen of neen, totedattene die grave doet wederropen.
87a. Als' die grave in uutlande es, soe wair hy sijn gebodt doet des avonds konden, dair moet hy des anders daechs int gerechte sitten, ende nuwer el.
57& Als vader ende moeder huwelic maken van soenen of van dochteren, ende vader ende 5) moeder stervet, wille die sone of die dochter hebben des
11. On ne appellera nullui devant la prison de la pierre quil ne soit adjournéz devant le conté et receu a hostaige ou a ban pour ce quil ny est point ens.
65. Quiconques est mis par eschevins ou ban davant le conté, il aura espace de lui conseiller se par ses eschevins il vuelt autres eschevains desdire ou non, jusques a ce que le conté le face rappeller.
87a. Quant le conté est en plat pays, la oü il fait faire ses commandemens du vespre, il convient que illec il tiengne ses droiz et nulpart ailleurs.
57#. Quant père et mère font mariaige de filz ou de filles, et quil sont alléz de vie a trespas, se le filz ou rille vueillent avoir la part de leur -père ou
1) D voegt hier terecht in: ghedaen.
2) Dit woord ontbreekt terecht in D.
3) D voegt hier in: vrille.
4) Dit woord ontbreekt in D.
5) D heeft terecht: of.



49
pat ris defuncti vel matris defuncte, tenetur omnia bona intus reportare ad participacionem sibi a patre et matre in matrimonium collata.
912). Bona bannitorum non possunt venire in gratiam comitis, nisi fuerint circumequitati3) woestballinghe per incendium, nisi tantus sit excessus hominis, quod per hoe bona hominis in gratiam comitis devolvantur, sicut chora testatur de homicidio et aliis enormibus factis.
924). Quicumque terram suam vendiderit, tenetur eam ad medium fossatum mensurare, qui dilve dicitur, si fossatus habeat octo pedes vel parum minus; si terra fossatum non habuerit, usque doel debet mensurari.
vaders deel van den goede of van der moeder, die doet es soe moet hy al sijn goet inbringen te deelingen, dat hem vader ende moeder hebben gegeven.
66a. Der ballinge goet en sal niet sijn in tsgraven genaden, syne sijn alreëerst bereeden ende gemaect woeste ballinge by brande, sonder alleene die mesdaet eens mans, dat danne sijn goet sy ints tsgraven genaden, als die kore orcont van mansslachte ende van anderen daden.
75a. Soe wie sijn lant vercoopt, hy salt meeten ter halver dilven vin voeten of een luttel min; ende hevet dat lant gene dilve, soe sal hijt meeten toten doele.
de mère (qui) estoient trespasséz, il convient de ramener ens tous les biens que père et mère lui ont donnéz, pour également partir. :
66a. Les biens des bannis seront point mis a la voulenté du conté jusques a ce que sur iceulx sera fait beryt et quilz soient woestéz et fait bannis par feu, et excepté seulement le fait dung homme, que alors ses biens soint a la voulenté du conté selon ce que la keure le tesmoigne de de hommecide et autres faitz.
7$a. Quiconques vent sa terre, il la mesurera a la midilve de VIII piés ou ung peu moins; et se la dite terre na point de dilve, il le mesurera jusques a la doele.
1) Dit woord ontbreekt in C.
2) A verdeelt dit artikel abusievelijk in twee artikelen, waarvan het eerste eindigt met incendium.
3) Blijkens den Hollandschen en den Franschen tekst zijn hier de woorden: et facti uitgevallen.
4) A verdeelt dit artikel abusievelijk in twee artikelen, waarvan het eerste eindigt met si fossatus.



93- Nullus Fian» drensis vel Brabantinus admittetur in Zelandia ad alicuius nobilitatem confortandam, nisi secum attulerit litteras Flandrensis domini vel Brabantie testimoniales de sua nobilitate.
94. Quicumque terram suam vendere voluerit vel fundos, qui hofsteden dicuntur, et ipse prebebit ea per tres dies dominicos fratribus suis et sororibus suis et filiis eorundem, patruis suis, avunculis suis, materteris4) et amitis5) suis et filiis eorundem et non ulterius. Si emere voluerint, emant sicut extranei. Si emere noluerint, vendat cuicumque voluerit. Nemo habebit aneborte, manens in Zelandia, de aliqua terra, qui6) infra proxi-
56
80b. Ende*) men sall negheenen Vlaeminc noch 2) Brabandre ontfaen yemens edelheit te sterkene 3), hine brinct lettren van den heere van Vlaendren of van Brabant, die orconden van sire edelheit.
75#. Wie soe7)sijn lant vercoopt, hy salt bieden 8) drie Zonnendaigen synen susteren ende syne broederen ende hairen kinderen, synen oemen ende synen moyen ende haren kinderen ende niet vordere. Willen sijt coopen, sy coopent alse vreemde lieden. Ende willen sijts niet coopen, soe mach dieghene sijn lant off syne hofsteden vercoopen, wair hy wille. Nyemene, die in Zeelant woent, sal hebben anneboirte van enige lande,
80b. Et on ne recevra aucun Flamengou Brabenchon a tesmoinger aucune noblesse, se il napporte lettres du seigneur de Flandres ou de Brabant qui tesmoingnent de sa dite gentillesse.
J$b. Quiconques vent sa terre, il le anoncera par lil dimen'ces a ses frères et suers et leurs enfans, a ses oncles et tantes et a leurs enfans et non plus avant. Et silz la vueillent achetter> ils lachetteront comme estrangiers. Et silz ae. le vueillent achetter, lors puet cellui sa terre ou ses masures vendre la oü il vuelt. Nullui demourant en Zeelande ne pourra succéder par nativ(i)té aucunes terres, que ce 9) ne soit dedens le pre-
1) Dit woord ontbreekt in D.
2) D: of.
3) C: bringcne.
4) A en B hebben beiden: marttrttris.
5) A en B hebben beide: amitis.
6) B: que.
7) D: Soe wit.
8) D: ghebieden.
9) Het HS. heeft: se.



mum annum et unum diem, postquam terra vendita fuerit, suam aneborte non requisierit coram hominibus comitis Hollandie manifeste.
95. Quicumque negaverit abbati deMiddelburgo vel sacerdoti suo parrochiali treugas, solvet comiti x libras; vel alicui sculteto, quicumque fuerit, vel filio sculteti legitimo habenti annos discrecionis, solvet comiti V libras et sculteto, cui treugas negavit, v libras.
96. Quicumque fecerit vim vel rapinam, emendabit in gratia comitis.
97. Quicumque se defenderit ad domum suam vel in aliqua via vel ubicumque fuerit, et comes cognoverit, quod hoe sit per nood-
51
hensy dat hy binnen den eersten jaire ende daigel), nadien dat lant vercooft wort, syne aenboirte souke voir tsgraven mannen van Hollant openbaire^ 1
37. Die den abt van Middelburch of sinen ptochypape vrede ontseit hy sal den grave ghelden x pond. Jof die eenen scoutate vrede ontseit of eens scoutaten sone, die wittachtich es ende te sinen daghen comen es, hy sal den grave ghelden V pont ende den scoutate, dien hy vrede ontseide, v pond.
47^. Wie soe cracht of roof doet, hy salt betren in tsgraven ghenaden.
31. Soe wie hem weert te sinen huse of in enen4) weghe of waer dat zy, ende die grave bekent, dat hijt dore nooddwere dede,
mier an et jour que la dite terre aura esté vendue, et que sa dite nativité il quierre et pourchasse par devant hommes du conté de Hollande.
37. Celluy qui escondira a labbé de Middelbourg trièves ou k son curé, il paiera au conté x 1. Ou cellui qui escondira trièves a ung escoutète 3) venu k son eage, icellui paiera au conté v 1. et a lescoutète a quil auroit escondit, V 1.
47a*. Quiconques fait forche ou robberies, il lamendera a la voulenté du conté.
31. Quiconques se deffent en sa maison ou en ung chemin ou quelque part que ce soit, et que le conté ait congnoissance quil
1) D voegt hier in: coemt.
2) D: vjederseyt.
3) Hier is uitgevallen de vertaling der woorden: of eens scoutaten sent, die toittachtich es.
4) C : meenen.



52
were, ab omni emenda et forefacto, tam contra comitem quam contra suos inimicos, liber permanebit.
98. Quelibet inca viri nobilis perforato *) craneo incisa2), quod houwen dicitur, solvetur iii libris, inca craneo non perforato solvetur viro nobili ii libris» Quelibet ossea inca solvetur quatuor incis carneis.
99. Comes non debet exercere iusticiam in Augusto de aliqua causa, nisi forefactum contingat infra Augustum.
100. Quando scultetus fecerit preceptum suum in die dominico ad computandum in septimana, illa computacio manet stabilis et
hi sal quicte bliven van alre boette je(g)hens den grave ende jeghens sine viande.
17. Eens edels mans inke int heersenbeckin, die men sniden moet, sal men ghelden lil lib. Eene inke, die niet en es dore theersenbeckijn, sal men eenen edelen man ghelden xl s. 3). Elke *) beeninke sal men ghelden Illl vleeschinken.
S76. In den Oech(s)t en sal die grave niet rechten van eenigher saken, hensy dat die mesdaet gesciet bin den Oechste.
68.. Als die scoutate sijn gebot leghet des Zonnendaichs te rekene in die weke, die rekeninge blyvet gestade, ende zy moet
la fait son corps deffendant, il demour(er)a quicte de tous les amendes contre le conté (et contre) ses ennemis.
17. La playe ou tente dun gentilhomme en la teste quil convient tailler, on lamendera de lil 1. Une incke ou plaie qui n'est point parmy la teste, sera amendé a ung gentil homme de x 1.; chacune inke ou plaie faictes ès5) oos sera amendé comme de HU inckes ou plaies en char.
Hjb. En laoust le conté ne terra aucun droit daucunes causes sinon que le cas adviengne dedens laoust.
68. Quant lescoutète fait ses commandemens le dimence pour rendre compte6) de la sepmaine, icelui compte demeure estable et con-
1) b.: perforato.
2) A en B hebben beide: incia.
3) C: x /. s.
4) D: ende elke.
5) Het HS. heeft: et.
6) Het HS. heeft: conté.



53
debet esse rationabilis et rata, et alia non est facienda.
101. Quicumque intraverit pomerium vel piscariam alicuius sine licentia domini pomerii vel piscarie, solvet illi domino unam libram et perdet, quidquid ibi apportaverit.
102. Nullus lusor talorum aut alterius ludi potest plus amittere, quam ad ludum aportaverit, nee 5) plus quam supra se habet, poterit6) extorqueri ab eo.
103. Si quis de terra triticum, siliginem, ordeum vel avenam infra Middelburgum alias portaverit quam ad locum ubi vendiderit, perdet XX solidos; medietas cedet comiti, alia medietas cedet sculteto, quos scultetus panda-
sijn redenlic ende vast; ende gheen ander sal men dan doen.
50. Wie soe gaet in yemens bomgaerdt of in yemens vischerie sonder des heeren orlof hy sal den heere ghelden2) 1 lib. ende3) verliesen al dat hi daer brinct.
51. Ne gheen dobbelaren of anders speelrc en sal meer verliesen dan 7) hy 8) brinct ten spele.
69. Soe wie van den lande tarwen, rogge, gheerste of anders koern binnen Middelborch draget elre dan ter stede, dair hy vercoopt, hy sal verliesen een pond10); deene helft sal hebben die grave ende dander helft
vient raisonnablc et ferme, et nul autre ne sera faite.
50. Quiconques entre en ung jardin ou en les pescheries daucuns sanz le consentement du conté4), il lamendera au seigneur une livre et perdra tout ce quil aura la aporté.
51. Nulz jueurs de déz ou autre jueur ne9) devra plus perdre fors ce quil aura aporté au jeu.
69. Quiconques du pais porte forment, soile, orge ou autre grain a Middelborg et il le porte autre part que au lieu oii il le vent, il perdera une 1. lune moictié auprouffit du conté et lautre moictié a lescoutète.
1) D: sonder verlof desgheens, die se toebehoren.
2) D: ghelden den heere.
3) D voegt hier in: hi sal,
4) Du conté: verkeerde vertaling van des heeren.
5) Dit en de volgende woorden van het artikel zijn in den Hollandschen en den Franschen tekst niet vertaald.
6) B: potest.
7) D voegt hier in: dat.
8) D voegt hier in: daer.
9) Het HS. heeft: le. 10) D: twintich scellingen.



54
bit, et si non poterit et querela ante comitem venerit, emendabit XL solidos.
104. Quicumque ceperit perdicem, perdet X solidos, nisi cum niso vel alia ave ceperit.
105. Quicumque alium cum insidiis interfecerit, solvet quadruplum homicidium, et ipse et non alter solvet, vel si plures interfueririt, ipsi et non alii solvent. Et si qui negaverint se interfuisse, nee comes potest eos convincere per suam veritatem, potius debent se purgare suo iuramento, quam aliquis eorum convincetur.
die s(c)outtate. Dat sal die scoutate panden *); en(de) mach hy des niet doen entie clage voir den grave comt, so sal diegheene ghelden twee pont2).
49c. Soe wie eene pertrise vaet, hensi met eene spereware of met andren voghelen, hi sal den grave ghelden X s.
32. Soe wie eenen man met laghinghe doot slaet, hy salne vierscatte ghelden4) ende niemant el5). Ende sijnre meer an dieselve mesdaet, si sullent selve ghelden ende niement voir hem. Eist dat sake dats een deel messaken van hem, dat sy daer nietne waren, eist6) die grave niet en can verwinnen met sire wairheit, soe sullen sy hem quicten met haren eede, eer si hem yement7) laten bedraghen.
Et ce8) devra lescoutète panner, et sil ne puet faire et que la plainte viengne devant le conté, alors icellui payera II 1.
49c. Quiconques prendroit ungpart(r)ys se ce nestoit par ung esprévier ou autre oyscl, il en paiera au conté X s.
32. Quiconques occist ung homme daguetappenst, il lamendera quadruple et non autrement. Et sil yaura eu plusieurs a icelluy meffait, il(s) amenderont eulx mesmes et nulluy pour eulx. Et ou cas que aucuns vouldroient nyer quilz ny avoient point esté et que le conté ne les puet convaincre par vérité, lors ilz se devront quicter par leur serment, devant quilz se laissent accuser.
1) D: inpanden.
2) D: viertick scellingen.
3) Het HS. heeft: se.
4) D voegt hier in: selve.
5) D: ander 1.
6) D: ende dat se.
7) D: yement hem.



55
106. Quandocumque comes faciet iusticiam de aliquo bannito, de domo sua potest comes facere suam voluntatem.
107. Omnes obsides eiusdem amicicieerunt in uno hospicio et solvent expensas equaliter de qualibet mensura.
108. Omnes sculteti solvent comiti *) peticionem suam cum oppidanis de Middelburgo bannitis de terra opidanorum salvis bannis suis.
109. Quicumque infra treugas datas aliquem occiderit et inde convictus fuerit per veritatem comitis, decapitabitur, si captus fuerit; si evaserit, bannietur, et nunquam poterit reconciliari nisi ex voluntate comitis et ex voluntate cognatorum interfecti. Et interfectus quadruplum solvetur de bonis malefac-
66b. Wanneer die grave recht over een balync, soe mach hy doen synen wille met des ballincs goede.
12. Alle die ghisele van eere vrientscepe sullen zijn in eene herberghe ende ghelden hare ghiselteren van eiken ghemete ghelijc.
77. Alle scouttaten sijn sculdich den grave syne bede te geldene met portren van Middelborch, die ballinghe sijn van den potters lande, behouden haire banne.
34. Soe wie eenen man doot slaet binnen ghegheven vrede ende verwonnen wort by tsgraven waerheit, men salne onthoveden, wort hy gevaen; ontgaet hy, men salne bannen, ende hine sal nemmermeer versoenen, eyst by tsgraven wille ende desgheens maghe, die hy doot hevet. Ende den dooden sal men
66b. Quant le conté fait justice sur ung banni il puet de ses biens faire sa voulenté.
12. Tous hostaiges dune amistié seront en ung hostel et paieront leurs despens a cause du dit hostaige de chacune mesure égalment.
77. Tous escoutètes sont tenuz au conté payer sa taille avec les bourgois de Middelborch; ceulx qui sont mis ou ban de la terre des bourgois, retiennent leur ban 2).
34. Quiconques tue ung homme dedens trièves données et quil en soit convaincu par la vérité du conté, on lui coppera la teste, sil est prins, et sil eschappe, il sera banni et il naura jamais paix, se cenest par la voulentédu conté et des parens de celui quil aura occis. Et on devra paier le3) mort quadruple des biens du
1) Dit woord is in B later bijgeschreven.
2) Ook hier heeft de Fransche vertaler den Hollandschen tekst verkeerd verstaan.
3) Het HS. heeft: la.



56
toris, et quod superest, erit comitis.
110. Quicumque aliquem vulneraverit infra treugas datas, manum amittet, et quadruplum vulnus vel vulnera solventur.
in. Preterea quicumque treugas fregerit sine homicidio et sine vulnere, solvet comiti X marcas.
112. Duo fratres non possunt pariter dicere scabinium, nee possunt pater et filius dicere scabinium.
113. Cum scabinis ignobilibus, ubi nobiles in officio non 1) inveniuntur2), licet aggerem reparare vel circuitum facere et aqueductum et coram comité tenere homines in banno; qui contradixerit illis scabinis ignobilibus, solvet L solidos cuilibet scabino.
vierscatte ghelden van des mesdadichs goede; dat daer overblivet, sal die grave hebben.
3 5. Wie soe yemene wond binnen vrede, hy sal die hant verliesen, ende den ghewonten sal men vierscatte ghelden.
36. Wie soe den vrede breect sonder manslacht of sonder wonden, hy sal den grave ghelden X mare.
73#. Twee gebroederen mogen niet te gaeder seggen scependom, noch vader ende soene.
78a. Men moet wel den dijck maken met onnedelen scepenen, dair men gheene edele en vint int ambocht, ende moeter mede ommeganc doen ende wateringe mede beleeden ende voir den grave lieden mede houden in den ban; die wederseyt onnedele scepenen, hy salt elc scepene betren LS.
maelfaicteur, et le demourant sera au conté.
35. Quiconques navre aucun dedens trièves, il en perdera la main et au navré amend(er)a quadruple.
36. Quiconques enfrainet trièves sans homicide ou sans plaies, il paiera au conté X mares.
73Ó. Deux frères ne puevent ensemble estre eschevins, ne le père et le filz.
78a. On puet bien faire la dycke par eschevins non nobles la oü ne trouve nulz nobles dedens lambocht, et convient avec iceulx faire visitacion et faire wateringhe et aussi tenir les gens ou ban devant le conté; quiconques reffuse eschevins non nobles, il lamendra a chacun eschevin de cinquante solz.
1) Dit woord ontbreekt in A en B; zie echter den Hollandschen en den Franschen tekst.
2) B: inveniuntur in officio.



57
114- Omnes manentes inter Bornisse et Heidiinszee sub uno iure etx) una chora habeantur exceptischoris de Middelburgo, de Zerixzee, de Westcappella, de Dumburgh et de Soutenlande 2).
115' Si quis alium fecerit citari coram5) comité, non debet intrare domum obsidum, donec fuerit bannitus vel reus inventus per veritatem comitis. Item si comes fecerit aliquem citari circa6) seipsum, non debet fieri obses, si velit comiti ponere fideiussorem, quod parebit 7) iuri, nee intrabit domum obsidum. Si quis citatus fuerit coram comité et bannitus nee venerit, priusquam comes de pretorio recesserit, et veniens ante sol is occasum
8gb. Alle diegheene, die woenen tusschen Bornisse ende Heydenezee, sullen sijn onder een gerechte ende onder eene koere, sonder die van Middelborch 3), van Zerixee, van Wescapelen, van Domburch ende van4) Zoutenlande.
13. Wie 8) eenen man doet daghen voir den grave, hine sal niet gaen int ghiselhuus, hine sy banlinc of sculdich vonden van 9) des graven waerheit. Doet die grave eenen man jeghens hem10) daghen, hine sal niet ghisel worden, wille hy den grave borghe setten te rechte te stane, ende hine sal niet gaen int ghiselhuus. Die ghedaghet es voir den grave ende ghebannen ende niet en coemt, eer die grave uter vierscarnen gaet, ende
8gb. Tous ceulx qui demeurent entre Bornisse et Heydenezee, seront soubz une justice et soubz une koire excepté de Middelbourg, de Zerixee, de Westcapele et Dombureg et de Zoutelande.
13. Qui aucun homme fait adjourner par devant le conté, il ne yra point a la maison (de) ghiselhuus quil ne soit banni ou trouvé coulpables de la vérité du conté. Et se le conté fait aucun adjourner par desvant lui, il ne sera point hostaigier sil vuet au dit conté baillier plesges dester a droit, et il ne yra point en la dite maison de ghiselhuus. Et se aucun est adjournéz par devant le conté estans banni, et que point ne vient avant
1) B voegt uier in: sub.
2) Dat bier de bezouten landen bedoeld zijn, heeft prof. R. J. Frnin (Verspreide geschriften VI blz. 427 en 428) waarschijnlijk gemaakt. In den tekst van dit artikel vindt die opvatting echter geen steun.
3) D voegt hier in: ende.
4) C voegt hier in: den.
5) A: choram.
6) B: contra.
7) A: patebit.
8) D: Soe wie.
9) D: in.
10) D voegt terecht hier in: se/ven.



58
fit obses, intrabit domum obsidum et a banno absolvetur, et proxima die fiet ei iusticia, vel liber abibit aperta ianua.
116. Nullus scultetus, qui non est nobilis, 2) potest scultetum nobilem vel aliquem nobilem bannire vel contra nobilem dicere veritatem.
117. Quicumque pugnaverit vel aliquid mali fecerit in villa, ubi comes est presens, emendabit quadruplum.
118. Annuale placitum 4) tenendum est apud Zande, quamdiu ista chora durat, a
. medio Maii usque ad medium Iulii, vel a fine Augusti usque ad
hy coemt vore sonneonderganc ende woord ghisel, hi sal gaen int ghiselhuus ende quite sijn van den banne; des ander daghes sal men hem recht doen hebbeni), jof hy sal vri gaen van den ghiselhuse.
78^. Negheen scoutate, die niet edel en es, mach eenen eedelen bannen noch jeghen hem seggen wairheit.
33. Die vecht of yet quaets doet int dorp, daer die grave es in3), hy salt betren vierscatte.
8fc. Jaergedinge sal men houden ten Sande, alsoe lange als dese 5) kore geduurt, van 1/2 Meye tote x/2 Hoyemande off van uutgaende Oechste tote 6)
le conté se parte de la vierscare, et quil viengne avant soleil couchant et se face hostagié, il yra en la dite maison du ghiselhuus et sera quicte du ban; et lautre jour on lui fera avoir droit, ou il se partira franc de la dite maison du ghiselhuus.
78é. Nul escoutate, quil nest point gentil, ne puet ung gentilhomme bannir, ne contre lui tresmoingnier en vérité.
33. Qui combat ou fait aucun grief ou village oü le conté est, il lamendera quadruple.
87c. Plais généraulx on tendra a Zande, aux lieux accoustuméz tant que ceste keure dure, depuis le my may jusques7) a la saint Martin quant le
1) Dit woord ontbreekt terecht in D.
2) In A is hier later bijgeschreven': non.
3) Dit woord ontbreekt in D.
4) A herhaalt dit woord.
5) D: die.
6) C: le.
7) Hier is in de Fransche vertaling een gedeelte van den tekst uitgevallen.



59
festum beati Martini, quando comes voluerit. Et quidquid apud Zande cum duello acquisitum fuerit, nonuplum solvetur.
Synte Martins messe, als die grave wille. Ende wat ten Sande met kampe wort gewonnen, dat sal men neghenscatten gelden.
conté vuelt. Et ce que au dit lieu de Zande est gaigné par champ, on le paiera a neufdouble.
III a)
Hollandsche tekst. Fransche tekst.
1. Van ghiselen. Pour mettre gens en hostaige.
= L. i.
2. Van staende bakinen ende Dasseoir enseignes et prendre van ghyzëlingen 1). hostaiges.
= L. 2.
3. Van daghene. De adjourner.
= L. 3.
4. Van ghisele voer ghelt. De ghyseler pour argent, qui
= L. 45. est a dire hostagier.
5. Van vrede ghizelen. De mectre hostaige pour trièves. a = L. 46.
b = L. 47.
6. Van tsgraven banlinghe. Des bannis du comte.
= L- 53-
7. Van banne ende van De bannir et de adjourner. daghene.
= L. 72.
8. Van wie ghisel mach De celui qui puet estre hostage.
wesen. = L. 77.
9. Van daghene bi brieve. De adjourner par lettres. = L. 86.
a) De Hollandsche en Fransche bewerkingen der keur worden hiér «aast elkander afgedrukt volgens het handschrift, dat hiervoor (bis. 3 noot) is aangeduid met C en vergeleken met het daar D genoemde handschrift. Voor zoover de tekst reeds bij den Latijnschen tekst is afgedrukt, is daarnaar verwezen.
I) De woorden: ende van ghyzëlingen ontbreken in D.



6o
10. Van ghisclcoste.
= L. 82.
11. Van ropen voir den steen.
= L 87.
12. Van ghiseiteren.
= L. 107.
13. Van int ghiselhuus te gane.
= L. 115.
14. Van manslachte.
= L. 4-
15. Van inken.
= L. 5-
16. Van forfaite van blockene ende van wonden.
a = L. 6. b = L. 7.
17. Van inken int heersenbeckijn.
= L. 98.
18. Van mortbrande, van morde *) ende van vrouwen te vercrachtene.
= L. 8.
19. Van denghenen, die comen toetten grave ende ene mesdadighe onthouden 2).
= L. 9.
20. Van hoe men manslachte ghelden sal ende wonden in den 'buuc 3).
a = L. ioa. b = L. io£. c = L. ioc.
De despens dostaige.
De huchier devant la prison.
Pour despens fais par hostaige.
De aller a la maison tenir hostaige.
De homicide.
De tente de plaie qui sappelle inken.
De fourfais de frousseures et de plaies.
De tentes ou plaies en la teste.
De boucter feu, de murdrier et denforchier femmes.
De ceulx qui viennent devers le conté et détiennent ung malfaicteur.
Comment on doit paier homicide et plaies ou ventre.
1) D: moertdaden.
2) Aldus D; C: onthout.
3) D verdeelt dit artikel in twee artikelen: 20. Van kot men manslathtt ghelden sal — (L 10 a en i) en 21. Van wonden in den buuc (zz L lo c). Daardoor is het cijfer der volgende artikelen bij D steeds eene eenheid hooger.



6i
21*). Als die grave es tusschen Bornisse ende Heydenezee. = L. ii.
22. Van ghemeenen stride of2) staende bakine.
a = L. na. b = L. 123.
C = L. I2f.
23. Van kuytilen, cordoyscolve ende mordwapene.
= L. 13
24. Van dootslaghe, van blockene, binnen dat ghisele sijn ghegeven.
= L. 14.
25. Van crachte ofte van gaderinghen jeghens den grave.
- L. iS.
26. Van twiste of ghestoet 3) jeghens den grave.
m L. 17.
27. Van vrouwen of van ioncfrouwen te vercrachtene.
= L. 18.
28. Van huussokinghe. a — L. 30.
b = L. 51.
29. Van heerden ende van reerove. *)
= L. 57-
30. Van beligghene.
= L. 73.
31. Van nooddwere.
= L. 97.
Quant le comte est entre Bornesse et Heydenezee.
De commun debat ou denseigne eslevée.
Domicide de cordoises et armures murdrières.
Domicide, de frousseure fait tandis que on tient hostaige.
De force ou de faire assamblée contre le conté.'
De discort ou débat en la présence du conté.
Denforchier femmes ou damoiselles.
Pour serchier maison pour autruy grever.
Des amendes fait sur pastours mort ou femmes gisant.
De mectre siége. -
De cellui que on assault et se deffent.
1) D. Toegt hier voor: Van verboernisse.
2) D: inde.
3) C: ghetcot; D: of van stoeien.
4) D: zeerave.



62
32. Van- laghinghe.
= L. 105.
33. Van vechtene int dorp, . daer die grave es.
= L. 117.
34. Van dootslaghe binnen vrede.
= L. 109.
35. Van wonden binnen vrede.
= L. 110.
36. Van vrede x) brekine.
= L. in.
37. Van vrede te wedersegghene.
= L. 95.
38. Van campe.
= L. 40.
39. Van scuttene2) beesten.
= L. 24.
40. Van custinghe te doene.
= L. 38.
41. Van rovene coopmannen in Zeellant3) ende van dieven.
a = L. 16. b = L. 19.
42. Van dieven ende van rovers te jaghene, die ontgaet.
a = L. 20. b — L. 21a. c = L. 2\b. d = L. 22. e = L. 23. f = L. 25.
Des agués.
De combatre ou villaige la oü le conté est.
De homicide fait sur trièves.
De plaies données par dessus trièves.
Denfrainte de trièves.
De escondire trièves.
De champyer.
De panner bestes. ■
De faire custinghes.
De desrobber marchans en Zeellande et de larons.
De chasser larons et desrobbeurs qui eschappent.
1) D voegt bier in; te.
2) D: Van scuttinghe van.
3) D: Van coepmannc te rovene, die achter Zeelant gaen.



63
43- Van zeedrichte.
= 39'-
44. Van swanen.
= L. 64.
45. Van coopmanne te gheledene!).
= L. 66.
46. Van kistwedden of van 2) dieften.
» U 75-
47. Van rovene3), van dieften of4) van crachten.
a = L. 80. b = L. 39^. f = L. 81. a* = L. 96.
48. Van rove ende van dief" ten te soken.
= L. 31.
49. Van dunen te woestene, van hasen en van partrisen. a =•= L. 39a.
b = L. 390. c = L. 104.
50. Van boomgaerden ende van vischeriën 5).
= L. 101.
51. Van dobbelaren.
= L. 102.
52. Van tsgraven wairheit ende van lantsaken.
a = L. 26. b = L. 27. c == L. 28.
De le gaen de mer.
Des chines.
De convoy de merchant.
De prinses ou de larechin.
De robberie, de larechin ou de force.
De larchin et de robberie quérir.
De wouster dunes, lièvers et pertrys.
De jardins et de pescheries.
De juer de déz.
De la vérité du conté et causes du pais.
1) D voegt hier achter: ende van grontroeren.
2) D terecht in plaats van of van: over.
3) C: rovere; D: rotvent.
4) D: ende.
5) D: ende viseherien te rotvent.



64
53. Van orsaten hofstede *) ende werven.
mi L. 32.
54. Van voghedifin ende van 2) mombaerscepe.
= L. 33a.
55. Van vercoopene werve3) ende voirhove.
= L. 33*.
56. Van zekerheiden4) van góede te delne.
a = L. 34. b = L. 35-
57. Van keveskinderen5). a = L. 36.
è = L. 90.
58. Van6) gemeenscip van goede.
: L. 85.
59. Van soenen.
= L. 44. 6b. Van herev(er)den. a = L. 62. £ = L. 56.
61. Van beridene ballinghen. ==' L. 41.
62. Van vontnessen ende ') ballinge te scryvene.
a — L. 42.
b Als yemene wort balinc, althans sal mene scryvene ints graven brief.
De successeurs masures et mottes.
De tutèle et mambournie.
De vendre masures et motes.
De asseurance de faire pertaige de biens.
Denfans procréés en adultère.
De biens communs non pertiz.
De paix de mort. De lost du pais.
De beryder bannis.
Des sentences et descripre bannis.
Quant aucun est accusé pour bannis, on le devra escripre ou registre du conté.
1) D voegt hier in: voorhoven.
2) Dit woord ontbreekt in D.
3) C: worve.
4) D voegt hier terecht in: ende.
5) In C. is ook boven den Hollandschen tekst het opschrift in het Fransch gesteld. Dit opschrift is ontleend aan den voorin geplaatsten index en aan D.
6) Dit woord ontbreekt in C.
7) D voegt hier ia: van. • ***



«5
c = l. 65. i'mm l. 67.
63. Van banne sonder scependomme.
= l. rm
64. Van vreemde ballinge.
= l. 79.
65. Van banne by scepene.
= l. 88.
66. Van der ballinge goede. a — l. 91.
£ = l. 106.
67. Van ongesekerder scout.
m l. 37.
68. Van rekeninge.
= l. 100.
69. Van dragene coern *) in Middelbourg.
= l. 103.
70. Van wie scepen wesen mach 2).
a = l. 48. 3 = l. 50. c = l. 52.
71. Van scependomme. « = l. 55a.
3 = l. 58.
72. Van kampe by scepenen3).
= l. 55*.
73. Van dingen ende van banne by scoutate ende by scepenen.
a = l. 83. b = l. ii2.
74. Van lachteringen in gebanre spraken.
mm l. 29.
De ban sans les eschevins.
De forain bannis.
De ban fait par les eschevins.
Des biens de bannis.
De debtes non congneu. De comptes.
De porter grains a Middelbourg. De cellui qui puet estre eschevin.
Des echevinaige. ,
Pour kampier devant eschevins.
De plaidier et de bannir par escout(è)te eschevins.
De injurieuses parrolles fait en vierschaire bannie.
1) D: tarwe.
2) D: mach wesen.
3) C: scependomme
5



66
75- Van lande te vercoopene. a = L. 92. b = L. 94. <: = L. 6b.
76. Van dijcke
wateringe. a = L. 59#.
# = L. 59a. c = L. 59/? d — L. 610. *• = L. 6i£. ƒ = L. 69.
77. Van tsgraven bede.
= L. 108.
78. Van onnedelen scepenen.
a = L. 113. b = L. 116.
79. Van papen.
= L. 74.
80. Van edeldoeme. a = L. 49.
* = L- 93-
81. Van pandene.
= L. 54.
Van wan maten.
= L. 68. Van moerwercke.
= L. 63a. Van selle1).
= L. 63£. Van daringe by den heerewege s) te delvene3). a = L. 84*. b = L. 84a.
De vendre terres.
ende van De dicques et de wateringes.
82.
8384.
85.
De layde de conté. Deschevins non nobles.
De prestres., . De gentillesse.
De panner.
De mesures trop petites. Douvraiges qui se fait ès moeres. De salline.
De fouir darinck emprès les chemins. .?8 '*JE
1) D: Van darinc te delvene ende van selle.
2) D voegt hierachter: of bi den zeedike.
3) De twee laatste woorden ontbreken in D.



67
86. Van den jairghedinge.
a — L. 76. 3 = L. 78.
87. Van tsgraven geboeden te leggene, als hy*) in uutlande es.
a = L. 89. b = L. 99. £ = L. 118.
88. Van der kore te zweerne.
= L. 43.
89. Van dat de kore niet en besceit.
a = L. 70. * = L. 114.
l) D: die grave.
Des plays qui se font une fois lan.
De mettre les commandemens du conté quant il est ou plat pays.
De faire serement de la keure.
De ce que le keure ne comprent point.






B
DE KEUR VAN GRAAF FLORENS V






DE KEUR VAN GRAAF FLORENS V *)
In den name des Vaders, des Zoens ende des heylichs Geest, amen.
Ic grave Floris, momboer van Hollant, Zeelant2), maken cont allen denghenen, die dit recht sullen zien of horen lesen, dat wy hebben gegeven in den XXXVII jare onser ouder, by onsen vryen wille, met onsen voersienen rade, dese chore ende dese wet allen denghenen, die wonen of wonen zullen tusschen Caesant ende Greveninghe, ende alle die gront, die hiertusschen gelegen is, die men heet Zeelant, ewelic te ghedueren, uutgenomen Middelbourch, Ziericzee, Westcappelen ende Dombourch. Ende alle dinghen, die ghescieden bin den voirnoemden mercken ende op desen voirscreven gront, die den waerliken rechte toebehoeren, die sal men berechten by deser chore ende by gheenre andere chore, ende dese core en hevet gheene macht bin desen voirnoemden poerten, noch hare coren en hebben gheene macht buten haren porten.
i. Van te beteren, dat men misdoet. — Men sal nyemant anspreken bin deser chore van dinghen, die geschiet sijn of geschien binnen anderen gerechten; maer men sal elcke mensche anspreken by dien gherechte, daert geschiet.
1) Dit stak is ontleend aan hét handschrift 0._i£4 der Koninklijke bibliotheek te 's-Gravenhage. Het komt er voor fol. 157 recto—181 verso. Er aan vooraf gaat eene tafel der artikelen (fol. 154 recto—156 recto), waarboven als opschrift staat: „Keure van Zeelant, gemaect by grave Florens die Vijfde, die soen was van coninck Willem, wiens monbour den Zeellanders oicle keuren gaff", Oervoren gescreven (de woorden: die soen.... gescreven zijn later ingevuld), ende wordt in eenige boucken gestelt voir een koere van XLVIII functen, welcke puncten hier meergesmaeldeelt zijn.
2) Dit is in het HS. veranderd in: Wy, Floris grave van Hollant.



72
2. Van baeliuwen, die oerbaar tlants zijn. — Die grave mach setten eenen edelen man, dier oerbaer toe es, tot eenen baeliu in Zeellant, die sal wesen drie jaer baeliu ende niet langher, ende hy en sal gheenen anderen setten, het en waer by der meester meninghe der ghesworen ende by des graven wille, of die baeliux) moghen rechten in Zeellant een maent tusschen Faesschen ende Sinxen ende een maent tusschen sinte Lambrechs dach ende Alreheylighen misse Bewesterscelt, ende vi weken tusschen Sinxen ende den Ougste Bioesterscelt; maer 2) manslachte, ghysele buyte vrede ende over ghevanghen lieden metter vorsscher daet, die mach men berechten, alst ghesciede, tusschen twee dinghetyde, van dijcke ende van wateringhe 3).
34). Van overdade te doene van den grave5) of van den bailiu. — Dade die grave 6) of die baeliu yemende onrecht of overdaet, ende gheen vonnisse doen en wille, wort hy betoghet ter vierscare voer die ghezworne, dat hem recht ghebrake, so en soude gheen gezworne vonnisse wysen, den claghere ware recht gedaen; worde die baeliu bedraghen van overdade mit neghen ghezwornen of met meer, hy en soude nemmermeer baeliu wesen in Zeellant; die hierover vonnisse wijsde, hy en sal daerna nemmermeer vonnisse wysen ter vierscaeren.
4. Van baeliuwen ende van ghezwornen. — Elc bailiu sal zweren dese chore, eer hy recht in Zeellant. So wie gedaghet wert in die eene dinghetijt ende onberecht blivet, dat sal men berechten in die naeste dinghetijt, daer mens begaert. Omme dat te beter recht 7) ende om tslants oerbaer so sijn gheset xliiii ghezwornen Bewesterscelt ende xxilli Byoesterscelt in Zeelant, daer men alle waerheiden by sal nemen ende vonnisse sal scheiden ende alle dinc berechten voer den grave off voer den bailliu, ende alle dinc sal behoiren tot haeren waerheit, sonder eyghedom van erven; die sal staen scependomme. Daer si spreken twiërsins, dat sal men keeren an die ghezworne. Die van Be-
1) In het HS. met latere hand veranderd in: die dijekgrave oft die baeliu,
2) Het HS. heeft: ware.
3) Eene latere hand heeft hierachter geschreven: alst behoirt.
4) Zie A I art. 42, A III art. 62a. Van hier af zijn de artikelen in het HS. eene eenheid te hoog genummerd.
5) Eene latere hand heeft dit veranderd in: dijcgrave.
6) Eene latere hand heeft dit veranderd in: dijeiegrave.
7) Lees: omme dat te bet te rechten.



73
westerscelt sullen hebben hare vierscare by hem, ende die van Beoisterscelt bi hem, ende nyemant en sal vonnisse scheiden noch waerheit segghen in der ander vierscare, hetne waere bi begheerte der andere merre menichte der ghezworne. Als die ghezworne ghemaent worden in gebanre vierscarren tusschen twier man tale, ende men der core niet en begaert, so wat sy wysen, sal bliven ghestade; ghebreker eenich van den ghezworne of onwittachtich worde gheproeft bi der meerre menichte der ghezworne, die ter vierscaren behoeren, ende dese ghebrekenisse sal wesen doot off tlant gheruumt mit alle goeden; die grave soude eenen anderen setten by sinen eede in synen stede binnen derselver vierscare, die daer oerbaere toe es des lants, ende die sal wesen edel ende gegoet tot dusent ponden Bewesterscelt ende vC Beoisterscelt. Ende worder een valsch gheproeft van den ghezwoerne, hi sal den grave gelden XX pondt ende nemmermeer vonnisse wysen dairna.
5. Met hoe veel ghezworne men dinghen mach ter vierscaren. — Met neghen ghezworne of met meer sal men dinghen ter vierscaeren Bewesterscelt, met seven of meer Beoesterscelt *).
62). Van ghezwoorne te lachteren in de vierscaere. — Soe wie die ghezwoorne lachtert in ghebannender vierscarnen, ende hi bedraghe(n) worde by der meerre menichte der ghezworne, dier jegenwordich sijn, hi salt beteren hem XXV pont, ende den grave also vele als die ghezwornen.
7. Van des graven messnyede. — Tsgraven messnyede en sullen maer tiene over een waerheide ende over vonnisse wesen, ende dier andere sullen wesen meer, die van sinen mesnyede niet en sijn. So wanneer die grave of man van sinen weghen an yemende spreket, spreect men weder an den grave, dat sullen sceyden de ghezwoorne. Ende over dit recht en sal nyemant gaen van sijnder messnyede, daer ment hem wederseyt; ende hy mach weren desgheens messnyede, daert jeghens lopet; anders en mach men gheen ghezworne wedersegghen, het en ware om haer selves sake.
8. Van goede te besitten. — Wie dat binnen deser core
1) Het HS. heeft: Btorstcrsctlt.
2) Zie A I art. 29, A III art 74.



74
thien jaren besitter es van goede onbeclaghet ter vierscaren, ist leen, arve of ander onberoerlic goet, hi macht houden mitter custynghen, spreket men daer an, ende nyemant gheen ander recht daerof doen, het en ware dat die clagher mochte betoghen sijn. Ende onbejaerde kindere moghen haer claghe doen bin thien jaren, nadat pi hebben haer dagen.
9. Van leene te oersatene *). — Alle leengoet, dat leget binnen deser core, sal comen opten outsten sone, ende die sal sijn broeder of sijn broederen goeden op dordendeel van al den leene; dat sullen si van hem houden, het en sy dat die vader bescheydet binnen synen levende live voer vil ghezworne; ende dat sy kennen met haren briven, dat sal sijn ghestade. Stervet yement sonder zone, die leengoet laet, so salt lossen die naeste lossere, die outste, die van hem comen es. Ende es nyemant van hem comen, die outste ende die naeste, die van dier syden es, daert goet of roert, die saelt lossen2), al es hy jonghere, ende voren gaen in die voechdie.
10. Van goede te lossene ende van voechdien. — Allewege sal smans kint voren gaen in die lossinghe ende in die voechdie voer des wijfs kint, daer si beyde sijn even na. Stervet yement sonder zone, daer men leen of helt, die losser mach lossen tleengoet, dat men van hem helt, gelijc den verstorven leene; lost hijt, so sal ment van hem houden, ghelijc dat doet van den grave, wil hijs niet lossen of en vermach hijt niet al, dat salen 3) houden van den grave.
11. Van leene, van lande, van gelde te lossene4). — Elc ghemet ambochts sal men lossen om vichtien scellinghe, ende elc gemet leenlants om drie pont, ende elc pont penningeleens om vijf pondt.
12. Hoe men boeten gelden sal, die den grave toebehoiren.— Dat geit van allen lossinghen ende van allen boeten ende alle dat geit, dat gescreven staet in dese chore, dat sal men gelden
1) De beide laatste woorden zijn in het HS. doorgeschrapt.
2) Met jongere hand is hier op den kant bijgeschreven: ist wijf, ist man, zijn zy beyde even nae, die man salt lossen.
3) De laatste drie woorden zijn met latere hand vervangen door: zee sellen zijt.
4) Eene latere hand veranderde dit opschrift in: gelde mede te lossene.



75
mit alsulcken paymente, als in Walcheren ghinc, doe dese chore gemaect was. Dit geit van deser lossinghe sal men gelden binnen den jare. Coemt dese voerscreven lossinge an onbejaerde kindere, so salt lossen sijn voghet bin twee jaeren, ende hi sal behouden dat goet; maer comt kint tot synen daghen, so mach het dat goet lossen bin twee jaren jeghens sinen voecht of jeghens sinen arfnamen, ghebraken sijüs; wille die naeste tleen niet lossen, die naeste daerna macht lossen, of sijns niet en ware, ende al voert die maechscip uut.
13. Van ambochte te vercopene. — Wil yemant vercoopen sijn ambocht, sijn sone of sijn dochter of sijn broeder of sijn sustere moghent gelden elc ghemet om een lib., ende die i) vorder sijn, moghent gelden elc ghemet om een lib., also als hijt mach gheven eenen anderen.
14. Van leene te vergiftene. — So wie in Zeellant leengoet vercoopt, die grave salt vergiften om thien pont van der hevenen2) van leenlande; ende van penningeleene sal hi hebben den thienden penninck. Niement en mach leengoet vercopen, eer hy twintich jaer out is, het en ware bi tweën den naesten maghen van dier siden, daert leen of roe(r)t.
15. Van leene te deelne. — Waer dat leen is gl ïemeene, daer men deelinghe begheert, draghen sijs niet overeen der deelinghe van den leene, die deelen wille, sal den anderen doen daghen voer den grave of voer den bailiu; als sy te banne zijn gedaen, so mach hijt deelen ter vierscaeren ende setten, ende dat sal bliven ghestade. Mer verlyden si beide der deelinghe van den leene voer den grave, dat blijft ghestade. Gheen leengoet en mach men na maken in Zeelant, dat nu geen leengoet en es, het en ware by des graven wille. Elc man, die comen es tot synen daghen, en sal sijn leengoet niet ontfaen, hine zwere alreëerst dese core, eer hi mach draghen ban of recht hebben ter vierscaeren.
16. Van ghemeenen stride, als die bailiu recht. — Alse die bailiu recht binnen synen twee maenden in Zeellant Bewester-
1) Het HS. voegt hier in vader.
2) Het HS. heeft: ghevenen.



76
scelt, so wes geschiet van vechten in ghemeenen stryde1), dat sal men tweescatte gelden. Wonden, die te cante sijn comen, of meerre dinc. Ditselve recht sullen si hebben Byoesterscelt bin haren ses weken.
17. Van twiste te roeren opten bailiu. — Soe wie twist roert opten bailiu, slaet hy een man doot of yemant, die an zijn hulpe is, diet roerde, die sal sijn hooft verliesen. Ende wort daer een mensche ghewondt met moertwapene, die hant. Ende die misdaet, die daer ghesciet, sal men vierscatte gelden; datter overblijft sal tsgraven sij(n), behouden sijns ghetrouwes wijf deel.
18. Van stride te roeren van den bailiu. — Roerde die bailiu twiste, daer men doot of blijft of ghewont van hem of van sinen hulpers, dat sal men beteren by vonnisse der ghezworne.
19. Van twiste te roeren in gebannender vierscaeren. — Soe wie twist roert in ghebannender vierscaeren voer den grave of voer den bailiu met slane, met stekene of met worpen, daer man doot blijft van hem of van sinen hulpers, diet roerde, sal sijn hooft verliesen voer den2) doden, ende sijn hant voer den levenden ghewonden. Ende 3) worter nyemant ghewont, dat sal hy gelden X pont, ende elc van sinen hulpers een pont. Ende al dat men daer mesdoet, dat sal men vierscatte gelden, ende sijn goet in tsgraven genade, behouden sijn ghetrouwes wijfs deel.
20. Van vechten, als die grave vierscare gebannen heeft. — Wanneer die grave of die bailiu vierscaeren bannet binnen der dinghetijt, also langhe als die gheduert, wie tot hem gaetofvan hem keert, wort hy doot ghesleghen mit laghen of met voerrade, diet doet of doet doen, sal(t) hooft verliesen, ende van haeren goede sal men die misdaet vierscatte gelden; datter overblijft, sal tsgraven sijn, behouden sijn ghetrouwes wijfs deel. Wort hy vermenct 4) tot eenen halven man, diet5) doet of diet doet doen, sal die hant verliesen, ende die misdaet vierscat te gelden ende sij(n) goet in tsgraven genaden. Wort bekent, dat hijt niet met
1) Dit woord is later bijgeschreven.
2) Het HS. voegt hier in: grave.
3) Het HS. heeft: ender.
4) Het HS. heeft: vermenet.
5) Het HS. voegt hier in: of.



17
voerrade en dade of met lagen, ende wont hy yemende sonder voerraet, so sal hi den grave gelden X pont ende die misdaet vierscatte.
21 !). Van moer(da)delike yemende te dooden. — Soe wie dat moerdadelike yement doot of met moertwapenen of met cordoyscolve of met lombaertsmes of met eisen, soe wie met dustanighe wapene yemende doot, hy sal sijn hooft verliesen, ende sijn hant voer den levende ghewont, hetne si in ghemeenen stride of staende bakene. Dese misdaet sal men beteren vierscatte; dat daer overblijf(t), sal tsgraven sijn, behouden sijns ghetrouwes wijfs deel. Ende ist, dat die misdadige ontgaet, hine en sal nemmermeer moghen versoenen, hetne si bi desgheens maghe, die hy 2) ghedoot heeft, ende by des grave wille. Ende waert, dat die misdadige wort vervolcht metter vvorsscher daet, wie dat hem onthout den clagers in sijn huus of op sijn veste sonder leveren den grave, hy sal8) tselve recht hebben voer hem. Als die misdadighe es ontgaen, dien herbercht of onthout, na viertien dagen dat die dootslach es gheleyt ter kercken, hy sal die misdaet vol ghelden, ghebreket an des sculdich goet, ende sijn goet sal bliven in tsgraven genaden. Quame die misdadige in yemens ambocht jeghens sinen wille, daer hij(t) wiste, die scoutate of die scoutaten sullent betogen met viere ende bakenen of voer drie ghezworne, of hy sal schuldich wesen van der misdaet als hier voerseit.
22. Van thienden ende van leene *). — Negheen leengoet noch tiende ne mach men verboren jeghen den grave, sonder dat men hout van hem. Die grave noch die bailiune sullen gheen hant an des misdadichs goet stellen 5), eer die misdaet volcomelic es vergouden, noch nyemant niet, ten ware claghers behoef; diet dade, hi sout beteren als roef.
23 6). Van vechten om versoende saken of binnen vrede. — Waer dat ghysele sijn gegeven *) van eenen stride, wat men doet binnen der ghyselinge, dat sal men vierscatte gelden.
1) Zie A I art. 13, A III art 23.
2) Het HS. heefr: gky.
3) Het HS. heeft: dat.
4) Hierachter is later bijgeschreven: ie verboren.
5) Dit woord is later bijgeschreven.
6) Zie A I art, 14, A III art. 24.
7) Het HS. heeft: ge gaen.



7*
241). Van ghisele te vechten binnen der2) ghyselinge. — Wie dat om versoende saken yemende dootslaet of binnen vrede om dinghen, daer vrede of gegeven es, diet doen of doen doen, die sullen thoeft verliesen voer den doden, worden si daerof verwonnen, ende die hant over die ghewonden. Dese misdaet sal men vierscatte gelden, als voerscreven es van moerde. Ende al dat men misdoet binnen vrede, dat sullen sy vierscatte gelden, die den strijt beroeren. Ende daer den strijt op wort beroert, die sullent eenscatte gelden of niet, wort gheproeft nootwere, tot dien dat die strijt wort versceyden. Negheen vrede en mach men breke(n); dieghene, die uuters sijn van stride, na dien dat die eerste strijt verscheiden es, dien sullent vierscatte gelden of niet, als voerscreven es. Wie verboert lijf of let bin deser chore, dat 'sal men hem nemen, hetne si met ghedoghe des claghers, ende by tsgraven wille.
25. Van vrede te ontseggene. — Wie dat synen prochipape vrede ontseit, hi sal den grave gelden vijf pondt. Wie een van tsgraven mannen vrede ontseit, sal den grave gelden vijf pondt, ende dien hi den vrede ontseit, vijf pont. Wie dat eenen ghezworne vrede ontseit, hi sal den grave gelden tien pont ende den ghezworne X pont.
263). Met laghinghe yemende te doden. — Wie dat doot wort ghesleghen met laghen, diet doet, sullent vierscatte gelden ende nyement el. Staende bakene ende buten vrede en mach men geen laghen legghen. Wort yemant beclaghet van overdade, wort hi niet bedraghen of ondraghen in der waerheden, hy salre voren staen mitter custinghe. So wie die daer misdaet doen, daer se vierscatte geit an verboren, si en mogen gheen hulpêr inwinnen, si en waren met hem an die (mis)daet. Die grave noch sijn bailiu en sullen geen hant 'slaen an nyemant, het en si van misdade, die ghesciede in der prochiën, daer si sijn, dien suUen sy houden rechts te pleghen: anders en moghen si (n)yement houden, het en ware by vonnisse der ghezworne of verwonnen metter wet.
1) Zie A II art. 109, A III art 34.
2) Het HS. heeft: datr.
3) Zie A II art. 105. A III art. 3a.



79
27 Van vechten, daer die grave es. — So wie vecht of yemant wont in dorpen, daer die grave in es, hi salt beteren vierscatten.
282). Van vrede te brekene. — So wie vrede breect sonder manslachte of sonder wonde, hi salt gelden X lib.
293). Van vrede te ontseggene. — Wie den abt van Middelburch vrede on(t)seit off synen prochipape, hi sal den grave gelden thien pont, of die enen scoutate (vrede ontseit of een scoutate) 4) zone, die wittachtich es ende te synen daghe comen es, hy sal gelden den grave vijf pont, ende die hy den vrede ontseit, vijf pont.
305). Van dootslage in gemeenen stride. — Soe wie doot wort geslaghen of vermenct of ghewont in ghemeenen stride of staende bakenen, met wat wapenen dat si, dat sal men eenscatte gelden, hetne ware ghedaen voer den grave of binnen vrede of binnen anderen quaden dinghen, als in dese chore bescreven es.
31 6). Van dootslaghe, die onedel es. — Wie onedel es ende eenen man dootslaet of ondaet doet, daer hy tlijf met rechte niet mede en verboert, hi sal die misdaet selve gelden, so en verboert sijn here niet; mach hijs niet vol ghelden, so sal sijn heere voor hem gelden den claghere ende den grave, doet hine niet van hem ende houtene boven viertien daghen. Datselve recht sal men houden van elcx 8) mans knape. tForfait van deser manslachten sal wesen int tsgraven genaden, ende van blocken sal tsgraven sijn X lib.
32 9). Hoe men edel lieden gelden sal. — Elc edel man, die doot wort ghesleghen, die men eenscatte gelden sal, die sal men gelden xc lib. zwerte, ende een onedel man XXH1^ pont, ende heeft hi edelheit, na dien dat hier heeft.
1) Zie A II art. 117, A III art. 33.
2) Zie A II art. in, A III art. 36.
3) Zie A II art. 95, A III art. 37.
4) De laatste vijf woorden ontbreken in het HS.
5) Zie A I art. Vla, A III art. 22a.
6) Zie A I art. vib, A III art. 21b.
7) Het HS. heeft: voer Hen.
8) Het HS. heeft: cleen.
9) Zie A I art. 4, A III art. 14.



8o
33. Van half mannen te geldene. — So wie een oghe wort uutgesteken, een hant of een voet of, die sal men gelden eenen halven man, eene dume een vierendeel van eenen man, den vortsten vinger een achten deel, die minste vinger een sestienden deel, die twee middelste vingere elcx van hem beiden een tweeendedortichste deel. Es die lenge niet al of, so sal si minderen na die scoenheit bi den ghezwornen ende bi vonnisse van hem, ende *) alle ander leemte mede.
342). Van incken te gelden, edel ende onedel. — Eens edel mans incke, die sal men gelden thien scellinghe, eens onedel mans Ilx/2 scellinc. Een beenincke also vele als vier vleysincken. Ende es hi int hersenbecken dore of dore ghehouden, die incke van dien doergate sal men gelden also vele als ses vleesincken.
35 3). Vant forfayten van halven lieden. — tForfayt van eenen halven man of daerboven sal men gelden den grave in sijn ghenaden, tforfayt van beneden eenen halven man, tensi bin vreden, en sal niet sijn in tsgraven genaden; maer van blocken sal men den grave gelden tien pont, van eenre wonden drie pont.
364). Van incken te gelden in den buuck. — Soe wie ghewont wort in den lichame, dat hy doorsteken es, men sal hem gelden thien incken; ende snyden die meesters wonden, men sal hem gelden, als recht bewijst bi vonnisse.
37. Wonden int aenschijn ende op die hant. — Wonden, die onbedect sijn int aensicht of op die hant, daer litteyken of blijct, die sal men twivout gelden. Wonden, die te cante5) sijn comen, also groot, als tsgraven mannen of scepenen kennen, die mach men halen mitter custinge. Bloetreesen, slaghen, steken, vallen, worpen mach men versaken metter custinge; maer die men geldet, die sal men gelden elc een incke. Maer worpet men yement in den vliet te sijnre leelicheden, dat sal men gelden bi vonnesse der ghezworne. Negheens levens mans smerte en
1) Het HS. voegt hier in: al.
2) Zie A I art. 5, A III art 15.
3) Zie A I art. 6, A III art 16a.
4) Zie A I art. 10c, A III art. 20c
5) Het HS. heeft: cancte.



8i
sal men gelden boven eenen halven man, hoe veel wonden dat hi hevet.
38 *). Hoe men man, wonden, mencke, vierendeel gelden sal. — Manslachte, wonden, mencke, vierendeel mangelt of daerboven sal men gelden te drien tyden van den jare ende zeker doen voer die ghezworne; mencke, wonden, quetsinghen beneden vierendeele mangelts sal men binnen ses weken gelden, na dien dat ment seker maect.
39. Van ondersceede des graven boete. — (Alle 2) wonden ende alle quetsinghe sonder oghe uut of hant of voet verloren 3) sullen ambochtsheeren berechten bi scepenen, uutghenomen dat bescreven es den grave; maer si sullen alle boeten van drie ponden of daerbeneden hebben; ende dese boeten sal elc heerscip nemen van sinen vrienden; ende waer meer heerscaps in eenre prochiën dan een, op wies heerscappie dat hi vochte, hi sout daer beteren, ende daerover so mach hi hem houden; ontgaet hi, men salne bannen. Kerchof, heerweghe, ghemeene boete moghen die ambochtsheeren berechten, ende berechtens die ambochtsheeren niet, ende dat wort beclaghet voer den baeliu, hi salt berechten, ende hebben half die boete ende die ambochtsheere die ander helf.
40. Van te roeren ghemeenen strijt.) — So wie dat roeren ghemeenen strijt, si sullent boeten heerlijc een lib. ende elc haer helpere tien scel(lingh)e. Ende die moertwapene trect, een pont, ende dairmede een mensche wont, III pont; die met anderen dinghen yemande wont, een pont, ende die ymende menct, III pont; uutghenomen oghe, hant of voete verloren, dat en sullen die ambochsheeren niet berechten.
41 4)- Van misdade te doene bi ongevalle. — So wie misdaet doet bi ongevalle ende sonder nijt, dat sal hi eenscatte gelden ende niet hoger; hierof en sal nyemant hebben boete; negheen dinck en sal hy hoogher gelden of gaen dan vierscatte,
1) Zie A I art. loa, A III art. 20a.
2) Dit artikel en het opschrift van het volgende ontbreken in het HS. en zijn ontleend aan de uitgave van Van den Bergh.
3) Het HS. voegt hier in : ende quetsinghen.
4J Van hier af komt de nummering in het HS. met die in de uitgave van Van den Bergh overeen.
6



82
sonder dat men yeghens heerden misdoet, of die zeeroef doet scipluden.
42l). Van herden ende van zeeroef2) te doene. — So wie herden misdoet op uutdijcke, die in soute lande liggen, of luden, die in scepenghen liggen, liggende in die zee, ende reroef doen, dat sullen si neghenscatte gelden ende beteren.
43 3). Hoe men maechsoen nemen sal. — Als yement(s) kint wort doot ghesleghen, ende vader ende moeder leven, ende die dode gheen wittachtich kint gelaten en heeft, die vader ende die moeder sullen die twee deel hebben van dier zo(e)nen, dat es thoeftgelt, ende des doden maghen dat dordendeel, dat es maechzoen. Waer vader ofte 4) moeder doot, dier levede 5), soude hebben halft thoeftgelt ende des doden maghe die ander helft, anders deel ment als arve. Laet die dode wittachtich kint, dat sal hebben thoeftgelt ende vader ende moeder sullen hebben die helf van der maechzoene. Laet die dode gheenen vader, so salt die moeder hebben van haere syde die een helft. Ende laet hi gheene moeder, so salt die vader hebben van sijnre syden die een helft.
446). Van huussokinghen. — Een edel man, die wortgejaget in sijns huus ofte in eens anders huus, ende men dat huus bestrijt met wapenen, men salt hem beteren X pont, eenen onedel man vichtich scellinc ende den waert V pont, is hy vul edel; een ygelic, nadat hi edelheit heeft. Ende dat men van binnen uutwaert doet, sal men eenscatte gelden, ende die boete van elcker huussokinghen sal sijn drie pont, ende alle scade van buten inwaert vierscatte.
45 7). Van nootweren. — So wie hem verweert te sinen huyse of in eenighen weghe of waer dat si, ende die grave bekennet,
1) Zie A I art. 57, A III art. 29.
2) Het HS. heeft: zeeroef, hoewel in het artikel zelf van reeroef sprake is. Zie echter het slot van het vorige artikel.
3) Zie A I art. 44, A III art. 59^.
4) Het HS. heeft: ende.
5) Het HS. heeft: levende.
6) Zie A I art. 30, A III art. 280.
7) Zie A II art. 97, A III art. 31.



«3
dat hijt van nootweren dede, hy sal quite gaen jeghen den grave van alre boeten ende jegen synen vianden.
46!). Van beliggen ende van nootweren. — Nyemant en sal den anderen Iangher beliggen dan eenen dach, ende negheen dinc draghen om yements graft te vollen na der sonnen ondergane; diet doet of diet doet doen, die sal die scade vierscatte gelden, ende hy salt beteren ints tsgraven genaden. Ende wat quade van manslachte, van leeden of te slane ofte blocken of van wonden dieghene, die op die veste sijn, bedreven na der sonnen ondergane van den eersten daghe, dat si beleghen sijn, dat sal men gelden vierscatten, ende dat men van der vesten nederwaert doet, dat sal men eenscatte gelden.
47. Van te vervechten ander2) lude goet. — Nyemant en mach vervechten ander lude goet, of si vervochtent selve mitter (hant) 3), of si en waren daer mede.
48 4). Van dootslage binnen vrede. — Wie eenen man dootslaet binnen vrede, ende hy verwonnen wort by tsgraven waerheit, woert hy ghevaen, men salne onthoefden; ontgaet hy, men salne bannen, ende hy en sal nemmermeer yersoenen tensi by desgheens maghen, dien hy ghedoot heeft, ende den doden vierscatte gelden van des misdadichs goede; datter overblijft, sal die grave hebben, behouden sijns ghetrouwes wijfs deel.
495). Van staende bakenen ende buten vrede. — So wanneer als die grave of die burchgrave of die bailiu comt in Zeellant om des lants orbare, daer hy bakene vint staende oft buten vrede, of waer die ghevochten hebben ende gheen vrede ghegeven en es, daer moghen si ghyselen, wien si willen, ende hoe vele si willen, bi rade der merre menichte der ghezworne sonder daghen; anders en moghen si gheen ghysel hebben, sy en sijn alreeerst daertoe ghedaghet. Ende dese ghysele sullen si nemen effen ghelijc even vele.
1) Zie A II art. 73, A III art. 30.
2) Er staat in het HS. ede/re; het is veranderd in: ander.
3) Dit woord ontbreekt in het HS.
4) Zie A II art. 109, A III art. 34.
5) Zie A 1 art. 2, A III art. 2.



84
5 oVan daghene om des heeren clage. — Soe wie gedaghet wort om des tsgraven claghe, hy mach hem recht doen sonder ghyselingen voer tberijt; laet hy hem te banne doen, men salne beryden ende doen op(t) ghyselhuus; ende des ander daghes sal hem recht doen by vonnisse der ghezworne, of hy sal quite gaen van den steene.
51. Hoe dat ghysele haren cost doen. — Elc ghysel sal synen cost doen van sijns selves goede ende van sijnre vrienden, die hy vervoechden mach.
522). Van vredeghysel te houden. — Men sal vredeghysel niet houden dan om vrede; is dat sake, dat een vredeghysel hem selven wil verwedden voer penninghe of voer ander sake, men salt hem niet ghedoghen tensi voer den grave of voer den burchgrave. In wat ambochte maer een scoutate en es, dieselve sal vredeghysel worden, ende sijnre meer in een ambochte dan een, diegheene, die de grave kiest, sal vredeghysel worden. Ende alle dieghene, die sijn wille(n) in sijn gheselscape, sullen met hem quiten ghyselstere^ Sijn eenighe liede in eenighen ambochte, die met haren vrienden ghyselen willen gheven, dat ghedoghet hem die chore.
53. Van ghysele, die onderlinge geghyselt zijn. — So waer liede gheghyselt sijn onderlinghe, draghen sijs by hem selven over een ende dat betoghen of doen betoghen voer den grave of voer den burchgrave of voer den bailliu, si sullen quite sijn van der ghyselinghen.
54. Van ghisele om vrede ende om t(s)lants oerbaire. — Soe wie ghysel worden om vrede of om oerbaer tslants of om verboornesse Bewesterscelt, die sal men binnen der vierscaeren legghen, daer die grave wille of die burchgrave of die bailliu, daer si seker ligghen, by kennisse der ghezworne, ende si zullen hebben wandelinge in die prochie, daer men se in leyt, op LX pont. Ende ontgaet eenich ghysel, dier jeghen leghet, hy sal(t) betoghen voir drie ghezworne, so mach hy vvaeren sonder boete. Die ghysele van Beoisterscelt die sal men legghen binnen der graefscip by
1) Zie A I art. 3, A III art. 3.
2) Zie A I artt. 46 en 47, A III artt. $" en 5^-



85
der meerre menynghe der ghezworne, daert hem goet duncke, ende si sullen hebben wandelinghe up LX pondt binnen der prochie.
55 Van ghysele te leggen over geit. — Wie eenen ghysel leyt of2) eenen borghe over geit, ende in dien tyden, dat men die scout soude gelden, synen ghysel sonder cost lost, of es(t) dat die ghysel of die borghe binnen den eersten aechte daghen niet beclaghet en wort, dat men die scout soude gelden,, van dier *) scout noch ghemaent te geldene, ende daerna tsgraven notaryS of een ander maent (te geldene) *) dien, die sculdich was, van eene deel van dier scout, so mach diegheene eenre hande zweren, wil hy, dat hijt al vergouden 5) heeft; maer ist dat sake, dat die ghysel ontgaet voer die tijt, dat men die scout gelden soude, diegheene, die men es sculdich, saelt conden met goeden lieden of voer die ghezworne ende oerconden binnen den eersten achte dagen, ende dieghenen, dier is ontgaen, sal also misdadich sijn, alsof hy ghevloen waere van tsgraven steene.
56. Van edel ghysel te leggen over geit. — Voer L merc sal men leggen' enen edelen ghysel, ende als die dach comt te gelden, so sal des ghysels cost wesen ter weke XIII scellinghe ende III penninge; ende die ghysel sal sijn out X jaer of oudere.
576). Van daghen tusschen twee sonneschijn. — Men sal nyemant bannen noch daghen nochte gheenen ghysel heysschen voer sonnenopganc noch na der sonne ondergane.
58. Van te daghen voer den grave. — Soe wie den anderen doet daghen voer den grave of voer den burchgrave of voer die bailiu ende te banne wort gedaen of bereden, hy sal int ghyselhuys gaen of zeker maken te rechte te staene dien claghere, alst voerscreven is.
597). Van daghen ende van beryden. — So wanneer als die grave of die burchgrave of die bailliu sullen rechten off bal-
1) Zie A I art. 45, A III art. 4.
2) Het HS. heeft: of; zie echter A I art. 45.
3) Het HS. voegt hier in: die.
4) De laatste woorden ontbreken in het HS.
5) Het HS. heeft: overhouden.
6) Zie A II art. 72, A III art. 7.
7) Zie A I art. 41, A III art. 61.



86
linghe beryden, daer sullen si des ander daghes te voren legghen ghebot binnen der vorschen ende die ballinghe heysschen te steene, die men wil beryden. Die daer dan niet en comen, so sal die grave of die burchgrave of die bailiu des ander daghes riden tot siere prochikercken ende heesschen die sy willen beryden. Worden si daer ghysel, so sijn si quite van den beryde; doen sijs niet, so sal hy se beryden ende hebben van eiken in pont.
60. Van gebode te leggene ende ballinge te beridene. — Als men legghet ghebot ballinghe te berydene, so en mach men gheene vierscaere houden by dien daghe.
61. Van gesommeerde scout in te riden. — Die grave of zijn burchgrave of zijn bailiu moghen alle weghen inryden met III ghezwornen om ghesommeerde scout voer die ghezworne ende die si kennen met haeren brieven, ende sy zullen inryden in *) haer berijt dier ambochtsheeren boete, die si niet en moghen panden met scepenen.
62 2). Van vrouwen te vercrachten, van moertbrande ende van moer(da)delike manslacht. — Die moortbrant doet of manslachte moerda(de)like of yemende met laghen dootslaet of vrouwen of joncfrouwen vercracht, wort hy ghevaen, men salne onthoefden; ontgaet hy, men salne bannen ende des lants verdriven, ende hine en sal nemmermeer mogen versoenen tensi by ghedoghe desgheens maghe, die hy gedoot heeft, ende by der vrouwen of joncfrouwen, die hy vercracht heeft, ende by tsgraven wille. Ende van zynen goede sal men dese misdaet gelden vierscatten, ende den vrouwen ende joncfrouwen haren lachter; sijn sy edel, so sal men hem gelden viertich pont, sijn sy onedel XX pont. Ende altoes sal men dese misdaet gelden mit misdadichs goede volcomelike, ende datter overblijft, sal tsgraven sijn, behouden sijn ghetrouwes wijffs deel.
63. Van onbejaerden kinderen huwelic te doene. — So wanneer dat een joncfroukijn huwelic doet buten sijnre maghen rade voer het3) xilll jaer out es, het sal verliesen arve ende have,
1) Het HS. heeft: om.
2) Zie A I art. 8, A III art. 18.
3) Het HS. heeft: htm.



87
ende sijn arfnamen moghent deelen, gelijc oft ware doot. Ende es het boven xiiii jaeren ende beneden xv jaren, ende hevet vader ende moeder, ent huwelic doet buten haren wille, het sal verliesen erve, have ende alle goet, dat hem daerof comen mochte.
64. Van binders, die lieden haer goet nemen. — Soe wie lieden haer goet neemt ende binden, worden si gevaen, si sullent ontgelden metten live; ontgaet hi, men salne bannen ende des lants verdriven, als hier voerscreven es van quader daet.
65 1). Van copman goet te nemen, die doer Zeellant trecken. — Wie diefte doen of nemen copman haer goet of anderen lieden, die doer Zeelant trecken te lande of te watere, si sullent ontgelden metten live, worden si ghevaen mitter vorsscher daet, ende die scoutate mach er over rechten met scepenenvonnesen of leveren den heere; maer wort bekent, dat sijt daden om pandinghe in der waerheit, so sullent sijt vierscatte gelden, ende die boete, als hier voerscreven es van rove.
66. Van moordbrander, dief, rover te laten gaen. — Soe wie enen rovere of moertbrandere of bindere of dief, als hier voerscreven es, laet gaen, als sy ghevanghen worden mitter vorsscher daet, of also in haer hulpe zijn, dat sy ontgaen, hy sal die misdaet vierscatte gelden, ende al sijn goet sal sijn in tsgraven genaden.
67 2). Van rover, dief of ander quadiën te onthouden. — Soe wie enen rovere onthout of herberget off sterct, nadien dat die clagere te keirken van den ambochte voer dien scoutate ende voer die prochiepape es comen, ende hi wort verwonnen by tsgraven waerheide, hy sal gelden den roef; ende mach hijs niet gelden, sijn heere salt gelden voer hem, of die scoutate van den ambochte en saelt betoghen. Ende sijnre meer in den ambochte dan een scoutate, dieghene, daer die misdadighe by woent int ambocht, salt voer hem gelden. Ende al sijn goet sal sijn in tsgraven ghenaden. Dieselve recht sal men houden van een dief. Ende doet hijt weder, so sallen sijn wedersake den scoutate leveren, ende die salne hanghen of leveren den grave; ende hy salne doen hanghen. Van eens diefs of van eens rovers goede
1) Zie A I art. 16, A III 41a.
2) Zie A I art. 19, A III art 410.



88
sal men gelden altoes die misdaet mitten forfayt, also verre alst goet verstrecken mach; dat daer overblijft, sal tsgraven sijn.
68. Van tonrechte liede te bestelne. — Soe wie den anderen boevet of sijn goet neemt, pant of stellet tonrechte, dat sullen si vierscatte gelden; ende dat zullen si begroten die ghezworne. Ende is die scade beneden X lib., so sal X lib. wesen des graven boete; ende es si boven X lib., so es sijn goet in tsgraven genaden.
69 Van zeedrichte te hebbene. — Nyemant en sal hebben zeedricht dan die grave of sijn bode. So wie dat zeedricht an hem haelt, hyne hout se openbare tot des clagers2) behoef of tot des graven, hy sal se vierscatte gelden of als roef.
703). Van rovere, dief, bindere ende quadere. — Als men enen rovere, bindere of dief of andere quaden, daer men metten rechte schuldich es over te rechten, vanghet of levert, hanget of verdoet van tsgraven weghen, waer dat sy, so sullen sine maghe houden eweliken vrede van tsgraven weghen hem allen, die daer sijn in der leveringhe, als bi den banne.
71 4). Van dieften te beclaghene. — So wanneer yemant wort beclaghet van dieften, so sal men daghen drie daghen voer den grave; des dorden daghes, so sal die grave die waerheit van der dieften ondervinden ghetrouwelicke by drien van synen mannen, die desgheens viande niet en sijn, daert jegens loopt; wort hy verwonnen, hy sal die diefte vierscatte gelden. Es dat sake, dat hi niet jeghenwordich en es, men salne bannen ende synen name scrive(n) in den dievebrief. Ende waert, dat men daerna in Zeelant vaet, men salne hanghen. Die steelt coeyen, paerden, scaeppen of andere vee, hy salt vierscatte gelden. Die eenen dief of eenen rovere vaet metter vorsscher daet, es hi so machtich dat hyne mach hanghen metten gezworne, hy salne hanghen tusschen twee sonneschijn; maer mach hijs niet doen, hy sallen leveren den scoutate, ende hy 5) salne hanghen metten
1) Zie A I art. 39^, A III art. 43.
2) Dit woord is in het HS. later bijgeschreven.
3) Zie A I art. 20, A III art 42a.
4) Zie A I artt. 21a, 21b, 22 en 23, A III art. 42Ó, 421, 42^ en 42*.
5) Het HS. heeft: hyne.



§9
lieden van den ambochte. Es dat sake, dat die lieden van den ambochte niet comen en willen totten x) rechter te hulpen den dief hanghen, ende si daertoe vermaent worden, wie so daer gebreect, die sal den rechteren gelden een pont. Ende so wie worden beclaghet voer den grave ende worden verwonnen, hy sal den grave gelden X lib. Ne mach die rechtere dien dief of den rovere alleene niet hanghen, hy salne leveren den heere, ende hy salne doen hanghen. Die eenen dief of eenen rovere laet gaen, die ghevanghen es, of die hem helpt, dat hy ontgaet, hy salt beteren int tsgraven genaden. So wie in Zeellant diefte of brant of roef doet, hy salt beteren vierscatte, ende al sijn goet in tsgraven genaden.
72. Om hoe vele men enen dief hanghen sal. — Om negen scellingen men eenen dief mach hanghen metter verscher daet. Heeft hy min ghestolen, men sal hem een teyken geven; vant men hem daerna, met twee scellingen men mach(en) hanghen.
73 2). Van te wederseggene soeckinghe van quadyèn. — So wie dat wederseyde of wedersteede sokinghe in sijn huus of op sijn veste of in sijn ambochte of daer men quadiën vinden mochte, worde hijs bedraghen metter waerheiden, hy sal die diefte of dien 3) roef vierscatte gelden; dade yement dien sokers yet te quade, dat soude hy vierscatte gelden.
74 *). Van kijfwedden te geven. — Van rove off van diefte sal men ghysele leggen of gheven kijfwedden te gelden teenen daghe, dien die grave wille.
75 s). Van lieden, die tlant willen rumen met allen goede. — Soe wie mit allen goede tlant willen rumen, wort hy berucht mit quader daet, hy sal burghe setten recht te doene, of men mach hem daerover houden ende alle sijn goet.
76. Van ambochtsheeren tontrumen, ombekende scout. — So wie enen ambochtsheere ontrumen wille, heyscht hy onbe-
1) Het HS. heeft: totter.
2) Zie A I art. 31, A III art. 48.
3) Het HS. herhaalt dit woord.
4) Zie A II art. 75, A III art. 46.
5) Zie A II art. 80, A III art. 47a,



9o
kende scout, die heere salre vore staen met synen eede, die hy halen wille.
77 1). Van scepinghen, die comen ghedreven, daer die rechte heere na comt. — So waer bin deser core een scip comt (driven) 2), ende die rechte heere na comt, ende men dit waerlike mach proeven, die hem dat scip wederseyde, hy salt betren, of hy roof hadde ghedaen.
78. Van roeveren ende van dieven. — Waer een rovere of een dief wort beclaghet, die heere, daer hy beclaghet wort, die salne selve houden te rechte te staene, of hy sal selve gelden dien roef of die diefte. So wie cracht off roef doet, hy salt beteren in tsgraven genaden.
79 3). Van boomgaerden ende visscheriën. — Wie dat gaet in yements boemgaert of in yements visscherie sonder des heeren oerlof, hy sal den heere gelden een pont ende verliesen al dat hy daer brinct, ende vierscatte sijn scade, dien die scade gedaen was.
804). Van dobbelaers ende ander speelers. — Negheen dobbel(are) of ander speelre en sal meer verliesen, dan hy brinct daer te spele.
81. Van die den sanderen scade doet in zijn choren. — Wie den anderen scade doet in zijn choren, hy salt hém vierscatte gelden ende v s. die boete.
825). Van sgraven waerheit te openbaerne, ende hoe alle saken behoiren tot tsgraven waerheit. — Alle dinghe behoiren tot des graven waerheit sonder lantsake; ende die sal die grave trouwelicke ondervinden met sijn mannen, die niet en sijn desgheens viande, die men die misdaet aentijt. Ende die waerheit sal die grave seggen openbare met drie van synen mannen. So wie den grave segghet eene valssche waerheit, ende hy met drien tsgraven mannen wort verwonnen, hy sal den grave gelden
1) Zie A I art. 390", A III art 47J.
2) Dit woord ontbreekt in het HS.
3) Zie A II art 101, A III art. 50.
4) Zie A II art. 102, A III art. 51.
5) Zie A I artt. 26, .27 en 28, A III art. 52a, 52* en 52^



9ï
X pont, ende nemmermeerne salne ontfaen ter waerheit, ende denghenen, daer hy jeghens seide, x pont; die sal hy x) hem gelden. Die tsgraven waerheit openbaerde doet, eer2) die grave selve, hy sal hem gelden X pont.
83. Van beesten te bindene over gorshure. — Elc man mach binden beesten over sijn gorshure ende bestellen om 3) sijn lantscout ende eyghenen by scepenen.
84. Van beroefden goede ende van goede, dat men vierscatte geit. — So wie dat beroeft goet behout of eenich goet, dat men vierscatte geit, dat sal voren gaen, also verre alst ghestrecket; dat daer dan ghebreket, dat sal hy gelden mit synen hulpers.
85. Van ballinghen huyse. — Elc man mach comen tot synen rechte, sonder die in den diefbrief es, eer hy ghewoest ballinc es ghemaect by brande. Die grave mach doen synen wille met elc ballincx goede, ende sijn wijf salre daerjeghen hebben.
864). Van vreemde ballinge buter core. — So wie bin deser core woent, hi mach wel vreemde ballinghe houden van butter core, opdat si gheene scade en doen opt landt, daer si uut gebannen sijn.
87. Van so wat menschen by vonnisse wort verdaen. — So wie by vonnissen wort verdaen om wat dade dat si, sijn maghen sullen houden e wel i ken vrede alle denghenen, die dat daden of daertoe helpen. Deden si yemende yet te quade, si soudent ontgelden, of sijt binnen lantvrede 5) ghedaen hadden. Alle pande roef, sonder dat men doet by scepenen of by tsgraven ghedoghe op lieden van butter core.
88 6). Van scoutaten ende van scepenen. — Niemant en sal sijn scoutate of scepene, hyne sy edel of welgheboren, sonder
1) Het HS. herhaalt dit woord.
2) Het HS. heeft: oer.
3) Dit noord is later veranderd in: over.
4) Zie A II art. 79, A III art 64.
5) Het HS. heeft: hantvrede.
6) Zie A I artt 48, 50, 5», 55a, 58 en 55*. A II artt 83 en li2, A I art. ag, A III artt 70a, 70*, Joe, 71a, 71*, 72, 73a, 73*, 74.



92
scepenen van dijcke. In elc ambocht, in elcke vierscare sullen sijn IX!) scepenen of meer, die sal die grave kyesen, ende men sal haren name scriven int tsgraven brief na haren ede; noch syne mogen gheen scependom seggen, syne sijn alreeerst ghescreven int tsgraven brief. Elc scepene is sculdich te hebbene XHII2) morgen lants. Wat drie scepenen mit eede seggen, dats volle helpe, hetne si datter drie andere yeghen seggen. Men sal elcken man mit scependom verwinnen ende houden te banne. Wat so drie scepenen, die wittachtich sijn, seggen scependom ende eenen camp of twee of meer nemen, worden si verwonnen, men mach se niet wedersegghen al totten eynden van den ghedinghe; ende na dat ghedinghe en sullen sy nemmermeer segghen scependom. Worden si in eenen camp verwonnen, die drie, die verwonnen sijn, sullen den anderen gheven XXX pont ende den grave drie pont. Waer twee scoutaten in eenen ambocht sijn, ende die legghet eenen man dach te dinghen, ende daerof ban doet des Sondages wittelike voer drie scepenen, hy sal alleene tghedinge antieren tot dien eynde; wil die andere scoutate dat ghedinghe beletten met wedertalen, hi sal den clager sijn scade gelden vierscatte ende den grave gelde(n) X pont. Gaet eenich scepene uut den ghedinghe, sodat die clagere by hem sijn recht verliest, hy sal hem gelden sijn scade ende den grave lil pont. Twee ghebroedere ne moghen tegader niet seggen scependom, noch die vader ende kint. Die eenen edelen man lachtert in gebannender sprake, wort gheopenbaert van denghenen, dat hine 3) gelachteert heeft, diet dede, salt hem beteren X pont. Die eenen anderen lachterde, na sine edelheit; die eenen onedel man lachtert, hy sal hem beteren L scellinghe.
894). Van ghezworne ende van scepenen. — Scependomme sullen vijf ghezwornen kyesen, vroede liede, ende die gherechtich sijn ende gegoet boven C ponden, al waeren si niet edel, waerby edel eeden hout, daer men mede sal berechten lantsaken, dike, watergange, hereweghe bedriven ende dinghen mede berechten, die ambochtsheeren toebehoeren, ende voer den grave liede mede in bannen houden, ende elcken sonderlinge by namen,
1) Het HS. heeft X. Zie echter A I art. 50.
2) Het HS. heeft: XIII.
3) Het HS. heeft : ghine.
4) Zie A I art. y)c, A III art. 76c



93
dese moeten zweren ende staen in tsgraven brief, eer sy scependom te gader segghen. Die vader noch kint noch twee gebroedere ne moghen gheen scependom tegader seggen. Die scepen wort ghecoren, wederseyde hijt, hi *) sal gelden ende verboren drie pont. Die niet en comt tot dien ghebode, daer hem die scoutate gebiet, hy sal verboren een lib. Want scepenen sijn sculdich te haren dage te gane met ambochtsheeren mede te bedriven haer bedrijf, also verre alst hem toebehoirt. Maer hulpen sy yemende overdaet doen, worden sijs bedraghen in der waerheit, al dat sullen si vierscatte gelden ende haer scependom verliesen ende III pont jegen den grave. Scepenen sullen hebben van eiken ponde, dat voir hem bedinget wort, van verboernisse XVIII penningh'e, van gheboden der mate of van deelinghe, daer si mede gaen, drie scellinghe ende den scoutate drie scellinge ende dat dordendeel van der boete opten dijck ende VI penninghen van den banne, daer ment met hem inpant. Dat drie scepenen kennen, dats volle hulpe ende sal bliven ghestade, hetne si, datter drie ander jeghens seggen; daer si aldus spreken twiërssins, daer sal ment keeren altoes an die ghezworne; so sal men VII ghezwornen senden, daer die saken gesciet sijn, die die waerheit ondervinden, ende dien die dinc niet an en gaen, daer sal men mede wysen trecht ter vierscaren, ende sal bliven ghestade. Dien dat goet wort ghewijst, hi salt behouden metten rechte, ende hevet die ander cracht gedaen, hy salt beteren als roef. Scepenen, die daer bevallen, die sullen den anderen haren lachter beteren elcx X pont, sijn sy edel, ende haer scependom verleysen; die bevallen in der dinc, die sal die ghezworen gelden haren cost.
902). Van arven te vercopert. — Niemant en mach arve verghiften, die een wijf3) heeft, ten si haer lief. Maer ghedoghet si, dat ment vdlbiet ter volre wet, ende da(t) ment verghift, so salt ghifte bliven; daer si weet ende si daerjeghens niet en sprect, dan en mach sijt niet beletten. Maer verghift ment onghebodeh, zy en gavet selve mede, of zy en verliets hare, dat haer lief ware, voer scepenen, so mach sijt ontseggèn binnen den jaere. Wie sijn arve vercoopt of vercopen wille, die saelt drie Sondaghen ter kercken bieden voer die lieden sijnre aenboerden,
1) Het HS. heeft: si.
2) Zie A II artt. 93 en 94, A III artt. 75a en 75*.
3) Het HS. heeft: vijf.



94
broedere, sustere ende haer kinderen, oem, moyen ende haer kinderen van beiden halven ende niet vordere. Als drie Sondaghen geboden es, so sal die scoutate sijn aenboerden dach leggen in die weke te horen den coop, ende den copere synen eet te doene, als die coop ghemaect was, ende die aenboerden moetent gheven te horen nomen, of die copere macht ontfaen, opdat sijt niet en begheren te horen of taenboerden; ende dese coopne mach niet hoghen dan die coop ghemaect es, also moet hi bliven. Als die scoutate legghet tfercopers gebot, dat moet hy eynden die vercopere, ende nyement voer hem. So wie lant ■vercoop(t) ongeboden ende verghyft, sine aenboerden moghent bin den jare nemen om denselven coop als (t)lant vercocht was; ende sy sullen den copere gheven synen redeliken cost, ende die copere es sculdich op allen cost ende op die vrame, als die coop ghesproken es, hetne ware in voersprokene saken. Als een man sijn lant doet metten, es yement, die daer wil weren, hy moet aldaer seker maken die scade, diere hy mede doet, of hyne machs niet weren. Alle erve sal men meten ter halver dilven opten doelpitte; ende ofghedolven weghe, daer yement over weghet, die sal men gelden ha(l)f lant; weghinghen, die niet ofgedolven en sijn, die sal men (gelden)x) half lant eenre roeden breet.
91 2). Van ondersceede te doene3) van goede. — Negheen ghemeenscap van allen goeden sal wesen dan tusschen man ende wijf; ende als een storvet van hem beden, dier levet, sal hébben erve ende have al half met des doden arfnamen, sonder hofsteden, vesten ende worve; die sullen (t)alsulken rechte staen, als hierna ghescreven staen van oersate.
924). Van lieden, die huwelic maken, ende van incoemste te doene. — Als vader ende moeder huwelic maken met haren kinderen, ende vader ende moeder storvet, wille die een meer deelen dan die ander an des doden goet, dat en mogen si niet doen, si sijn schuldich al dat goed in te bringhen ter deelinghe, dat hem vader ende moeder hebben te huwelic ghegheven» of hoe dat sijt van hem hebben ghehadt. Willen si buten bliven.
1) Dit woord ontbreekt in het HS.
2) Zie A II art. 85, A I art. 35, A III artt. 58 en 56*.
3) Het HS. voegt hier in: ende wijf.
4) Zie A II art. 90, A III art. 57*.



95
dat mogen si doen. Ende so wanneer dat se deelen willen, van wien dat hem goet bestorvet, so x) moeten si hem gheliken begroeten van allen goede, hoe dat hem toecomen -es, van dien, dat hem es, even na.
93. (Van incoemsten te doene ende te deelne)2). — Draghen si der deelingen niet over een, of sijnre kindere uutgheset, men salt drie Sondaghen ghebieden3), ende setten hem eenen dach in die weke; so wie dat dan niet en comt, hy en sal van dien bestorve nemmermeer incoemste doen noch deelen, ende andere moghent deelen, off haers niet en ware.
94. Van ongetrouden kinderen. — Negheen onghetroudt kint mach deelen sijns vaders goet; wil hem die vader goet geven, dat mach hi doen bin synen levene; van der moeder sullen si hebben volcomen deel, het ne ware van leene.
95. Van ghecochten leene, vesten ende hoefsteden. — Ghecocht leen, vesten ende hoefsteden, waer dat si ligghen in dorpen, daer kercken in staen, ende daer havenen sijn, die sal die outste sone oirsaten allen denghenen, diet deelen souden, of(t) ware geit, also alst ghecocht was. Ende esser gheen soen bleven, so salt oersaten die naeste lossere van dier syden, als dat leen es ghecocht, ten es van hofsteden ende van vesten; daer sal die outste op comen sonder oirsate. Ende esser gheen sone, die naeste lossere van dien leene saelt behouden sonder oirsate. Al versuuymede hy te lossene hofsteden of leen, die buten dorpen ligghen, die sal hi oersaten met tweescatten lande of deelen als erve.
96. Van edelen lieden, die lieden vervoechden4). — Een edel man mach vervoechden liede, die5) op sijn hofstede wonen in dorpen, daer kerken staen, ende op havenen, daer hy in prochie woent, al hadde hijs ambochts niet.
976)- Van vesten ende hoefsteden. — Vesten of hoefsteden, die een man doet maken bin sijns wijfs live, die sal men orsaten
1) Het HS. heeft: si.
2) Dit opschrift ontbreekt in het HS.
3) Het HS. heeft: gktbeiden.
4) Het HS. heeft: overvoechden.
5) Dit woord is in het HS. later bijgeschreven.
6) Zie A I art. 33*, A III art. 55.



96
der vrouwen of haren arfnamen een pont van eiken dusent steens, ende die vrouwe also weder, est binnen haren live gemaect. So waer eenighe lieden een veste hebben ghemeene, wille die eene ofte meer vercopen, die se behouden wille, mach se copen, als tsgraven mannen redelic duncke.
98x). Van darinc te delvene ende van moerwercke. — So wat scoutaten in Zeelant delvet darinc in sijn ambocht, daer men den grave beden of ghevet, of buten dijcke by XXX roeden, hy sal den grave gelden van elcker cupe X scellinghe, of by na XXX roeden den zeedijcke binnen, het ne ware in heyndilven, hy soude boeten een pont. Maer yest selve een scoutate, diet doet delven, hi sal gelden den grave X pont. Den heerwech sal men beteren mitter aerden, dier naest ghelegen es; die daerjeghens seide of dien arghet, hy sal den scoutate gelden een pont. Ende so wie moerwerck neemt, daer men die grave sijn bede of ghevet in den lande, hy salt in tsgraven genaden boeten. So wie moerwerc neemt buten dijcke, naer den ouden dyke dan XXX roeden, hy sal den grave gelden lil pont sonder legscat.
99. Van gebode op dike ende wateringen. — Alle gebode ende voerghebode van dyke ende van wateringhen, dat sal die scoutate des Sondaghes doen weten ter kercken by scepenen; dragens die lantlieden2) niet wel overeen, in noetsaken3) mach ment legghen als opten dijck by scepenen. Niemant en sal ghebot legghen opten dijck (by scepenen)4), ten sy hem bevolen voer den grave of voer den bailliu, of hy en es vernoyt an(t) ambocht. Alle bedrive ende alle lant sal men dijcken mitten minsten coste ter meester vrome na der bester oerbaere in zekerheden, behouden des lants. Alle geit, dat men leyt in verbannen lyede dijck by scepenen vonnissen, dat mach men vierscatte wedernemen met drie scell(ing)e den ban. Met drie scepenen of met meer mach men panden om vierscatte geit ende twivoude pande, die scepenen sullen uutsetten twiscatte pande van dien banne ende vierscatte gelde, ende die scoutate salt gebieden die pande III daghen voer scepenen ende enen Sondach, ende
1) Zie A I artt. 63^ en 63a, A II artt. 84a en 84*, A III artt. 84, 83, 85* en 85a.
2) Het HS. heeft: lantleiden.
3) Het HS. heeft: noetgaten.
4) De«e twee woorden ontbreken in bet HS.



97
eyghenen ende doenre mede sinen wille; mach hijs niet panden, so salt hijt houden met drie scepenen voer die bailliu, ende die bailliu sal hem gheven twiscatte geit ende twiscatte ban, ende hy sal dat geit twiscatte houden up dat lant. Dat lant sal hy ghebieden drie Sondaghe ter vierscare; quijt ments niet, so mach(t) die bailiu eyghenen. Negheen scoutate sal ommeganc doen opten dijc, synen dijc en si voren ghemaket na die ghebode; diet doet, salt boeten den g(r)ave X pont, ghelovet die scoutate yement yet van den dijcke sonder ghedinghe, of die scepenen en sullen nemmermeer gaen tot zynen rechte, dat geit en ware vergouden. Die boete es ses penninghe in den somer ende in den winter xii penningen, hetne si dat men se meerse by scepenen. Om een pont van VI penninghen mach men dinghen opten dijck tot eenen eede, te oerconden of te scependomme, om XVIII penn(ingh)e, dier in bevalt.
100. Van zeedijcke te etten mit beesten. — Wie dateenighe zeedyke et met paerden of met coyen of met verckenen, hy sal elc stic lossen om xn penninghen ende elc scaep om II penninghe jeghens den ambochtsheeren; maer doet een ambochtsheere selve, hi sal den grave gelden x pont ende dien dijck sijn scade.
101. Van wateringen. — Wie dat wateringe vervollet of verdammet van Bamisse tot Meye, hy salt boeten een pont ende selve sijn dam opsteken. Al dat men uutleget op wateringen of op sluyse of op heereweghe, dat sal men innemen als opten dijck.
102. Van bedrive te waerne. — So wat scoutate sijn bedrijf niet en dede bedriven of dijcken na oerbaer des lants, wort hy bedragen van drien ghezwornen, hy sal verlyesen sijn bedrijf ende x pont jeghen den grave. Ende die bailliu sal setten eenen anderen in sijn stede, die den dijc bewaren sal van synen weghen. So wie dat wederstonde, hy sout beteren int tsgraven genaden. Ende dade die bailliu nyet, als hier voerseyt staet, men soude hem nemmermeer te rechte staen, eer hijt hadde voldaen.
103 !). Van soden den dijck mede te maken. — Alle zoden
I) Zie A I art. 6io, A III art. 760".
7



98
mach men nemen den dijc mede te maken, daer si ligghen in dat bedrijf; ende daer si liggen van den meylande, of daer men se onbereéft mach nemen, daer sal men se hebben^tghemet om i pont. Negheen zoden sal men vercopen te voren uut den graefecepe; diet doet, hy sal den grave gelden X pondt.
104. Van scepenen te lacnteren op dijcke. — So wie seepenen lachteert op 'dijcke of élwaer, hy sout beteren IH pont, sijn sy •ëïrèi, XV scélt(mgh)e, sijn sy onedel, III scétl(ingh)e jegens de grave.
'105. Van pandingen te benemen op dijcke ende op wate•rmghe. — Wie pandinghe beneemt van dijckgélde of van wate•ringhe of van herewege, hy salt beteren ints tsgraven genaden. Daer men niet en vint te pandene met scepenen, ende dat wort belet, dairna mach men panden opt lant sonder scepenen.
106!). Van scuttinghe te doene. —- Soe wie die scuttmge doet, hy salt betoghen desselves daghes ivoer die rprochiane ter •iwtcken, dat hy die scuttinghe heeft ghedaen. Daerna 'mach hy die scuttinghe houden besloten der dore binnen :synen huyse of waer hy wille. Dieghene, diens tfye es, zal zweren leenre hande (ten heylighe)2), hoe vele hy ghescaet heeft den .anderen met synen vee, ende die scaede sal hy twiscatte beteren. Es •dat sake,'dot dieghene niet en sélt ter kercken, die de scuttinghe doet, ende hy noahtan die scuttinghe heymelic hout, hy salt beteren, of hy diefte hadde gedaen. .Ende wie scuttinghe mit crachte beset of belet, hy sal den grave gelden X pondt ende dien, die scade heeft, een pont; ende die scade van synen vee sal hy gelden twiscatte. Ende wilt die scoutate niet berechten, ende dat beclaghet wort vore den bailliu, hy salt berechten ende hebben daerof viewoude boete. So wiere beroeft wort van siere scuttinghe in synen huyse of in gemeene wege of waer dat (hy se met rechte .mach behouden, diet doet, hi salt beteren den jgrave ende denghenen, ;die de scade heeft, alsof hy roef gedaen hadde. Hens .-edel -.mans knape 1 mach lossen sijns heeren beesten met synen eede. IDie niet an wil lossen: sijn asoattinghe, .ende sijn vee daerbinnen stervet, dies dat vee es, sal die scade hebben. ^Entje elc man mach lossen sijn scuttinghe, yeghens-wien dat loopt.
1) Zie A I art. 24, A III art. 39.
2) Deze beide woorden ontbreken in het HS.



99
107 l). Van custinge te doene. — Die den .anderen es sehuldich een custinghe te doene, die sal se doen hem met synen maghen; ende en heeft hy se miet bin den lande, hy brinct se van .buten, die men hem -set, dat sullen sijn volghemage sijn. So wie drie rmaghe heeft, «die met hem sullen doen een custinghe, ende idie twee willen wederstaen, so sal hy tot synen prochipape gaen,'ende die salne manen * onder die stole,'dat hy sine maghe niet en sal bringhen in eenich onrecht; so sullen die .twee, 'die jeghen hem waren, die custinghe mit hem doen. Ende «willen sijs niet doen, so sal dieghene, die de custinghe haelt, .des. naeste Sondaghes bringhen twe andere maghen, die sullent met .hem doen die custinghe; mach hy se .daermede. .niet doen, hy es vewrolghet. >Die den anderen *s :schuldich ^een .custinge te .doene voer den grave, ende sine maghe heeft, die hem die*custinge ■sullen helpen doen, so :sal hy se doen altehant. Es dat sake, dat sine maghe daer niet en sijn, so sal hy se doen, als hem (t)recht bewyset. Maghe ten 'derden lede sullen custinge doen ende nemen zoeninc2). <Een edel man mach eenen onedel man custinghe doen met synen «magen. .Een (onedel man sal een edelen iman custinghe doen (met sijas heeren maghen, een onedel man sal enenconedelen man custinghe doen)3) elckerlijcvoer hem selven.
108. Van custinghe van manslachte. — Custinghe van manslachte, van mencken, van erven, van dieften ende van allen anderen dinghen, so sal hijs doen met sijns selves magen. Heeft een ambochtsheere eenen edelen scoutate, die mach dese custinghe voer hem doen. Vader ende moeder mogen begroten haer kinder metter custinghen. Elc man .sal hem besitten mit alsulcker custinghe, als hi in ghehuwet (is) *).
109. Van manedich te wordene. — JDie openbaerlijc wort gheproeft maneedich by vonnisse up die proeve, hi sal bevallen in die sake ende nemmermeer staen in goets6) mans rechte, dan by voechden, als een wijf. Diet lieten tijt6) ende si ghestaen, hi sal hem beteren haren 1 achter elcken X pont, sijn siiedel, elc na synen edelheit.
1) Zie A I art. 38, A III art. 40.
2) Het HS. heeft: zoenine.
3) De laatste dertien woorden ontbreken in het HS.
4) Dit woord ontbreekt in het HS.
5) Het HS. heeft: groeft.
6) Lees: ivederseytf



100
HO1). Van voechdiën van onbejaerde kinderen. — Die vader sal vervoechden tkint mit allen goeden, wane dat roert, die moeder met arven ende met haven. Es die vader doot, ende hevet kint leen, die naeste losser, die comen es tot synen dage, sal voech(t) sijn van dien leene ende van arven ende haven. Es die moeder doot, ende hevet leengoet van der moeder, die naeste losser van dier seyden sal voghet sijn. Es het verstorven aldus, ende es sijn scout boven sijnre haven, ende sijn rente boven sijn teere2), dat sal gaen in sijn scout al, tot si al vergouden es. Ende alle voechd(i)ën bin deser chore sullen gaen na deser manieren als hier voerscreven es. Elc voicht3) sal den onbejaerde kinder seker maken have ende honnisse4) op erve, aldaer si ver(storven) sijn, of in die naeste prochie, hetne si dat vervoere bi vloede of by herebrande. Elc manhoeft sal hebben sine jare ende comen opt tsine, als hy out es vichtien jaer na dien dach, dat hy geboren es, ende elc wijfhoeft te haren XII jaeren. Ende wie eerst comt tot synen daghen, die sal broeder ende suster leeden uut alre voechdiën sonder van vader ende moeder. Als knechtkine of meyskyne comen tot haeren daghen, so moghen si huwelic doen maken, als si willen, ende doen met haeren goede haren wille. Wie dat onedel es, die en mach gheen edel kint vervoechden; die naeste lossere sal vervoechden dat kint, die edel es. Lieden, die wonen op edel mans hoefsteden, daer hy des ambochts niet en heeft, dat sal staen in alsulcken rechten, als ment hier te voren heeft ghehouden, eer dese chore ghemaect was.
in5). Van gebringe van edeldomme. — Men sal nyemants edelheit bekennen noch gelden min dan6) een vierendeel, ende dat sal comen gheheelike van enen vol edelen oudevader of van eenre vol edelre oudemoeder. Es eenige twist om edelheit, men salne toghen voer den grave ende rekenen, ende die grave sal nemen sine waerheit om die edelheit; also verre alst wort bekent, so sal hi edel bliven, ende dat hem wort on(t)kent, sal onbekent
1) Zie A I art. 33a, A III art. 55.
2) Het HS. heeft: terre.
3) Het HS heeft: bout.
4) Lees: havenissef
5) Zie A I art. 49, A III art. 800.
6) Het HS. heeft: dat.



101
bliven, ende dat haar wort weder bekent of ontkent, sal staen te sijnre ghebringhene.
H2. Van edeldomme, die worden geboren buten des Iants. — Soe wie buten tlants wort gheboren, die sal sijn edelheid bringen, als dien ghezworne recht duncke. Negheene letteren van edelheiden en moghen nyemende sta(de) doen, hetne si dat bezeghelt waren metten zegele der ghemeenre gezworne.
II31)« Van onedelen lieden, die gheen tale houden en mogen jeghen edelen lieden. — Een onedel scoutate en mach gheenen edelen man te banne doen, noch gheen tale jeghens hem houden in die vierscare, hetne si dat sy ware in sijn selves sake. Wie dat eenen edelen man lachterde in ghebannender vierscarre, hi salt beteren X pont, eenen onedelen man L scellinghe, elc na dien, dat hy gheboren es. Gheen edel man mach hem2) verloven sonder voer synen heere van goede, dat hy van hem hout.
1143). Van papen ende geoirdende lieden. — Papen of gheoirdende lieden of haer ghelike, die dinghe(n) wille(n) voer 4) den rechtere, si moeten dingen met haeren voecht, men sal hem recht doen, ende sy hem also weder. Wie dat hem verbint voer tgherechte, hy sal hem weder ontbinden of voer also staen recht, of hi sal ghebonden bliven.
115. Van letteren, die twiërsins spreken. — Waer letteren twiërsins spreken, die eerst gegeven waren, sullen bliven ghestade, het en ware, dat men mochte proeven, dat si onredelic ghewpnnen waren.
116. Van letteren, die gevalst worden. — Wie dat letteren of zegelen val(s)cht, wort hy bedraghen metter waerheiden, si sullen verliesen lijff ende goet, en dese valscheit sal wesen: zeghelen ghemaect na ouder zegele ende daermede letteren bezegelt.
1178). Van heervaerden den grave te geven. — Negheen
1) Zie A II art. 116, A III art. JÜ.
2) Het HS. heeft: men.
3) Zie A II art 74, A III art. 79.
4) Het HS. heeft: doer.
5) Zie A I art. 62, A III art. 60a.



102
Heervaert en' es<men' schuldich irr Zeellant, dan x)i reehte-lantwere binnen deser chore jeghens heeren van butem hetner ware; dat se die grave gebidden mochte, sodat se hem worde ghegheven bi ghemeenen rade sijnre mannen, ende also hem gegeven worden. Alle, die daer comen, sullen in des graven geleidè wesen; ende so wat quade dat gheschiet jeghens mallic anderen, dat sullen sy vierscatte gelden, endè al' haer goet ints tsgraven genaden. Wie dat men- kiest ter heervaert; dief wederseghet, hy sal den ambochtshere gelden een pont; ghebreect den ambochtsheere sijn volle van lieden, hi2) salt den grave gelden lil pont ende tgelt dat herri blijft, dier niet en waeren van sijnre vollen.
li8. Van edele liede, die men niet en mach panden: — Edele lieden, die men niet en mach panden, daer mach men mede dèn grave gelden sine bedè ende ander geit, dat men scmildlch wort.
1193). Van rekeninge van scote te doene den lantlieden. — Wanneer een scoutate leit ghebot tot* scote, hy sal ghebieden rekeninge te doene op eenen dach jeghen den lantlieden voer scepenen ende by haren vonnisse, ende die rekeninge sal bliven ghestade. Men mach' gheen scout langher Houden' by scepenen dan van eenen jare; seghet men dan meer op yemende, daer mach een edel man voren staen mit sinen eedè voer hem ende voir sinen vrinden, hetne ware dat drie ghezworne kenden, dat men hem schuldich ware.
1204). Van ongesekeerde scout. — Men sal nyemende recht doen, die ter chore behoeren, van onghesekeerde scout, hetne si int jare(geding), of hetne si voer den grave geloeft of voer den burchgrave.
121. Van te dagen voer dat geestelike recht. — Soe wie dat yemende doet daghen int geestelike recht omme dingen, die den5) waerliken rechte toebehoert, die(t) doet> sal den grave gelden X lib.
1) Het HS. heeft: dat.
2) liet HS. heeft: ft.
3) Zie A II art. 100, A III art. 68.
4) Zie A I art. 37, A III art. 67.
5) Het HS. heeft: ten.



IQ3
122 !)j Van edeldomme, Vlaminc of Brabandere. — Men sal gheenen Vlaminc ofte Brabander ontfaen omme yemens edeldom te sterckene, hine bringe letteren van den heere van Vlaenderen ofte van Brabant, die oirconde van siere edelheit.
F232). Van» wanmaten. — So wanneer yemant verwonnen wort van wanmaten, die heere van der maten sal den heere gelden III pont.
1243). Van des graven' zoene. — Des graven zone, die wittachtich es ende te synen dage comen es, mach in elke stede te rechte sitten voer synen vader.
125 4). Van dès graven dünen te woesten. — Niemant' en sal die dunen woesten of die weyde, die daerin leghet, met vee noch anderssins, hetne sy by tsgraven oirlove.
1265). Van hase te vanghene of doot te slane. — Soe wie eenen hase vaet ofte doot slaet, het en si by tsgraven oirlove, hy sal den heere gelden 1 pont.
I2£t6). Va(n) patrisen te vangene. — Die een patryse vaet hetne si met sperwerren1. of met anderen vogelen, hy sal den heere gelden X. scellinge; ende dit sal hy van beiden gelden als diefte.
128. Van duven in duvekoten te houden. — Soe wie dat duven in duvekoten hout, hy salt beteren lil lib., hine hilde valke, havick oft sperwaere.
1297). Van die grave te comen tusschen Bornisse ende Heydenzee. — Wanneer die grave is comen tusschen Bornisse enda Heydenzee, wat zo ghesciet binnen, dien van manslachte, van blocken, van wonden of van leden of• te slane,. dat sal men twivout beteren.
1) Zie A II, art 93, A III art Sop.
2) Zie A I art. 68, A III art. 82.
3) Zie A I art. 56, A III art dok
4) Zie A I art. 39a, A III art. 49a.
5) Zie A I art 39A A III art. 49^.
6) Zie A II art. 104, A III art 49^.
7) Zie A I art. 11, A III art. 21.



104
130]). Van te daghen by brieven. — Men sal nyemende daghen2) voer den tgrave tensi by brieven, sonder om tsgraven saken.
131 3). Van lieden, diet lant willen rumen mit allen goeden. — Wie met allen synen goeden lant willen rumen, wort hy berucht van quader daet, hy sal borghe setten recht te doene, of men mach hem daervoren houden ende alle sijn goet; die een ambochtsheere ontrumen sal, heescht hy hem onbekende schuit, die here sal te voeren staen mit syneneede, die men hebben wille.
132. Van heeren te dienen. — Elc man, die binnen deser chore woent of woenen sal, mach dienen synen heere, daer hy goet of hout, of ander heeren omme zyne onthout, daert oerloghe niet en roert jeghens den grave van Hollant, ende hy niet en doet op tsgraven lant.
133 4). Van vergaderinge jegens den grave. — So wie binnen deser chore vergaderinge doet ghewapent jeghens den grave, hy salt hem beteren in sijnre genaden van synen goede sonder sommam, het en ware om zijn recht; ende soe verbuerde hy niet.
134. Van genaden. — Alle ghenaden, die ghescreven sijn den grave binnen deser chore, sonder die ghescreven es van vergaderinge, sal men hem te hoechsten gelden om VI scellinghe van den ghemeenen arve5); hierbinnen es al tander goet vry. Comt een man in genaden, hy sal gelden van vichtich gemeten, al hadde hiere mit 6) sine hulpers min, die gravene verdroghes hem by sijnre genaden. Ende alleweghe sal die grave alle dinghen voersien, hoe dat sy toecomen sijn, ende daertoe sijnre genaden doen, of hy wille. Als yement gecomen es in tsgraven ghenade, ende die dinghen sijn berecht, daer hy mede in ghenade quam, soe (sal) 7) hiere seker maken te geldene, als die dingen volcomen sijn, of ghysel daerover worden. Ende elc edel man mach verghyselen zynen vrient.
1) Zie A II art 86, A III art. 9.
2) Het HS. voeg: hier in: by brieven.
3) Zie A II art. 80, A III art. 47c, B art. 75.
4) Zie A I art. 15, A III art. 2$.
5) Het HS. voegt hier in: gelden.
6) Het HS. heeft: in.
7) Dit woord ontbreekt in het HS.



ios
*35 Van dat die chore niet en onderscheyt. — Alle dinc, dat dese chore niet en bescheet, dat zullen die ghezworne sceeden by haeren eede. Ende daer si twifelike of spreket, wat die menynghe daerof es, dat meerre gevolch van den ghezworne sal voren gaen in waerheden, in vonnissen ende in allen dinghen, die hem toebehoeren.
136. Van den Zeeusschen mercken. — Daer dese chore int beghin sprect van haren mercken, dat verclaersen wy, dat ment aldus sal verstaen: tusschen Casant ende Gravenynghe, Hontmuden ende die zee ende alle die gront ende alle die landen, die hierbinnen ghelegen sijn, uutghenomen die voerscreven porteren; ende daer sy spreect bin deser chore, dat es bin desen voerscreven mercken.
Omdat wy voernomde Florys, grave van Hollant en Zeelant2), willen, dat dese chore ende dese wet ghebonden blive ende ghestade in allen poynten, die hier voerscreven sijn, soe hebben wy ons hierin gebonden ende binden alle dieghene, die na ons sullen wesen heeren van Zeellant, zijn sy van ons gecommen, te zweren, te bezegelen ende te verscrivenne, dats noots ware, dese chore in allen poynten, als zy nu ghescreven es, eer wy of yemende van onsen nacommers of yemende van haren weghe in Zeellant moghen rechten, wilden wy of yement, die na ons comen sal omme tlant te besittene in heerlicheden, dese letteren breken of deeren in eenighen poynten dese chore ende dese wet. Ende ommedat wy dit ghetrouwelike willen houden sonder argelist in allen poynten, so hebben wy dese chore by onsen vrien wille ghezwornen op die heylege Ewangeliën ende bezegelt mit onsen zegelen; ende willen, dat onse nacomers dit doen ende houden, dat hier voerscreven es.
Ghegeven in Walgeren ter Campvere int jaer ons Heeren MCC ende XC des Manedages na sinte Maertins dach in den winter.
1) Zie I art. 70, A III art. 89a.
2) De laatste twee woorden zijn doorgehaald in het HS.






c
DE KEUREN, GEGEVEN DOOR GRAAF WILLEM III






DE KEUREN, GEGEVEN DOOR GRAAF WILLEM III
la)
Wi, Willem die Vriese, heer van Oestende, Gheerlof van Cats, Jan van der Maelsteden ende Gilys van der Oestkerken, ridders, allen den goeden luden, die dese lettere zullen zien of horen lesen, saluut met goeden jonsten. Want onse lieve here die grave, here Willem *) van Henegouwen, van Hollant, van Zeelant ende2) van Vrieslant, allen den tienden, die roerende waren van der kerken tote Sinte Pieters van Utrecht, met allen haren gherechten ende dat hem 3) daertoe behoren mochte binnen Zeelant, alse omme ander goet ende wandelinghe ghewonnen heeft, ewelike te bliven hem of sinen erfnamen ende sinen4) nacomelinghen, graven in Hollant, ende daer hi in volcomelijc ende5) vredelike besitte of is, waerbi wi ende anders dieghene, die hierof tiende ende recht houdende waren, al te zwaerlike beladen waren6); want so wanneer yement daerof storf, dat die
a) Dit stuk is ontleend aan het grafelijke register E. t. 20, berustende in het Algemeen Rijksarchief. Het komt er voor fol. 6 verso en fol. 7 met het opschrift: „Ordonnantie, hoe men die thienden versoucken sal mogen in Zeellant". Er mede vergeleken is het in de Amsterdamsche bibliotheek berustende handschrift, gemerkt VI D 36. Het komt er voor fol. 42 verso—fol. 45 recto, opgenomen in een vidimus van Hendrik abt van Middelburg van 1318, dat weder opgenomen is in een vidimus van Claes abt van Middelburg van 1323. Het eerste handschrift wordt aangehaald als A, het tweede als B.
1) B: Want onse lieve heere, heer Willam grave,
2) B voegt hier in: heere.
3) B: ende haer.
4) Dit woord ontbreekt in B.
5) B. voegt hier in: in.
6) De vijf laatste woorden ontbreken in B.



110
kindere niet en wisten, hoe of in wat manieren si *) die tiende behouden mochten, ommedat se an onsen here den grave voerseit ghecomen was in siere ghenaden, ende hi2) sinen wille daermede doen mochte; ende want hi sijnre goeder" lude scade ende3) sinen nacomelinghen hierin ontsach, ende hi dit goet ghewonnen hadde niet om sine lude tontgoedene, maer omdat se hem meerre trouwe .'sculdich zullen -wesen 'ende te dienen ende nietjjeghens hem te doene4), soe hadde hi hiertoe ontboden alle sine manne van5) Bewesterscelt ende namelike alle dieghene, die van hem tiende sculdich waren te houden, ende dede hen gracie ende ghaf hen oerlof vier manne daertoe te setten ende te nemen6) ende van haren weghen macht te hebben, soe wat dat 7) si oerdineren souden, hoe men die tiende verzoeken soude ende alle recht, die daerof roerende waren, ende hoe verre dat men se in pachte houden mochte8), of9) an onsen here den grave voerseit te versterven 10), daer si hen wel op berieden ende daertoe oerdineerden ende setten ons vieren voernoemt, ende daer wi ons wel daerna berieden u) met den meesten ende den vroetsten van den lande, die van desen tienden houdende waren 12). Ende wi waren 13) wel beraden langhe tijt, den enen dach na den 14) anderen, bi ontrumen ende graciën van onsen here den grave voerseit ende bi15) wilcore alle diergheenre, die tiende hierof helden van hem. Segghen in die name ons heren alsulke oerdinancie ende recht, als men hierof ewelike houden sal in deser manieren, als hierna ghescreven staet.
i. Int eerste so wanneer yement, die van deser tienden hou-
1) Dit .woord ontbreekt in A.
2) Dit woord ontbreekt in A.
3) B.: van.
4) B: wesen.
5) Dit woord ontbreekt in B.
6) B : te nemen ende ie setten. 41) -Dit woord ontbreekt in B.
8) B: houden mochte in pachte.
9) B: of so.
10) B: versterve.
11) De woorden: ende daertoe.... berieden ontbreken in B.
12) B. voegt hier in: mede.
13) Dit woord ontbreekt in A.
14) Na den ontbreekt in A.
15) Dit woord ontbreekt in A.



III
dende is, stervet, so sullen se *) sine wittachtighe kinderen verzoéken an ottsen here den grave of an a) sinen rentemeester »van Zeelant of an denghenen, diet die rentemeester beveelt, binnen Middelburch, sonder alrehande arghelist, bi hem selven ,te verzoeken of bi personen, die des machtich sijn van haren weghen. Ende waer des zake, dat die rentemeester selve in Middelburch niet en ware noch niement van sinen weghen, .dien hijt bevolen hadde, soe souden si thaer betoech doen woer den abt van Middelburch ende voer hem-3) ghelike doen, oft voer den rentemeester selve ware, • of Voer denghenen, dien hijt bevolen hadde. 'Ende dat verzoec zullen si doen'binnen zesse maenden na desghenen 'doet, daer die tiende of verschijnt, .in deser manieren:
Ist, datter'mer *) een wittachtich sone en5) blijft, die sal se al verzoeken, also groet als si bi der6) maten belopen mach, binnen der voerscreven tijt, elc ghemet omme twintich scellinghe zwarter Tornoyse ghereets ghelts alsulker paye, daer man ?) «die leste bede bi betaelde in Walcheren.
'Ende blever meer wittachtigher sonen dan een, soe souden si alle die tiende evenghelike 8) deelen met evengheliken verzoeke 9).
Ende en Wever neghene wittachtighe sonen, soe souden :se die wittachtighe dochteren evenghelike verzoeken binnen der tijt voerseit, elc ghemet omme viertich scellinghe payments voerscreven.
Ende en blever noch10) sonen noch11) dochteren van wittachtigher gheboerten, soe souden sidiewittachtighe ghebroederenu), toecomende 13) van der <ziden, daer die 'tienden «ofrcaerde,-1*) evenghelike verzoeken moghen binnen der tijt voerseit, elc ghemet om drie pont payments voerscreven.
1) Dit woord ontbreekt in A.
2) Dit woord ontbreekt in B.
3) Dit woord ontbreekt in A.
4) A: ware.
5) A: ende.
6) Dit woord ontbreekt in B.
7) A voegt hier in: mede.
8) B: ghelijc.
9) B: ende evenghelijc versoeken. 10) Dit woord ontbreekt in B. n) B: of.
12) B: broeder.
13) B: toeeomen.
14) B voegt hier in: ende.



112
Ende waer dat zake, datter noch sonen noch dochteren noch broederen*), als voerscreven es, en bleve, soe waer die tiende an onsen here den grave vrilic verstorven2) sinen wille mede te doene.
Ende up soe wien des3) dese tiende verstorve of anequarae, waert, dat hi se niet en versochte binnen desen voerseiden termijn, soe souden die tiende onsen here den grave toebehoeren vrilic sinen wille mede te doene sonder yements wedersegghen.
Ende waert, dat enich tiende verstorve an enich wees4), dat ombejaert ware, ende die rechte gheboren voghet van dien kinde niet en versochte die tiende tot des kints behoef, als hi sculdich ware te doene, soe soude onse here die grave of sine ghewaerde bode sijn hant an die tiende slaen5) tot der tijt des tkint bejaert ware, ende dan6) soudet sijn recht verzoeken moghen binnen dier tijt, die daertoe gheset7) is, ende in manieren als voerscreven is.
Ende hierbi8) sal elkerlike, die sijn versoec ghedaen heeft ende betaelt heeft, sinen pacht9) alle jare betalen 10) den rentemeester van Zeelant u) of sinen ghewaerden bode of den abt van Middelburch12), des die rentemeester of sijn ghewaerde bode in Middelburch niet en ware, tote Sinte Pieters daghe inghaende Oest of binnen viertien nachten daerna ombegrepen 13). Soe 14) wie des niet en dede, soe waer sijn tiende vrilic an den grave ghecomep.
Ende so wie haer tienden niet versocht en hebben noch ghenen brieve daerof en hebben, die salre noch brieve 15) of nemen ende
1) B: noch broeder, noch dochter, noch zone.
2) B: vrilike an onsen heere besterven, den grave.
3) Dit woord ontbreekt in A.
4) B: weesekijn.
5) B: slaen an die tiende ende ofheffen (sic).
6) B: zoe.
7) A: ghescreven.
8) B: hier.
9) A: endi sinen pacht betaelt heeft; B: ende betaelt zine pacht.
10) Dit woord ontbreekt in A.
11) B: zinen rentmeester.
12) De twee laatste woorden ontbreken in B.
13) B: onbegrepen daerna.
14) B: Ende.
15) B: brieven noch.



H3
verzoeken anx) den grave of an denghenen, daert an beset is, binnen der tijt voerseit, ende haren pacht betalen jaerlix onder sulke pene als dieghene, diene versocht hebben, ende hier voerscreven 2) is.
2. Voert soe wanneer enighe kerke binnen den palen van desen tienden open wort, soe zullen die ambochtsheren ghemeenlike, in wes ambocht si open is, enen persoen, dies waerdich is, x) den grave voerseit3) met haren openen brieven presenteren, ende daerbi soe sal die grave 4) denghenen ontfanghen ende die kerke gheven ende voert helpen an den Domproest omme die cure ende recht van der kerken te crighene, alsoe verre als hijs waerdich is, behouden5) alzulker ghiften ende oerdinancie, als6) die grave ghegeven heeft ende gheconfirmeert is tSinte Pieters kerke van Noertmonster in Middelburch, ende behouden den ghifften of coep, die 6) die grave voer desen dach verghift of vercoft heeft van desen tienden binnen der wilen, dat se aen hem verstorven 7) waren; die zullen vaste ende ghestade bliven.
3. Voert8) waert, dat yement omme noet van armoeden sine tiende vercopen wilde denghenen, daer si9) op verstorve10) na der manieren van der letteren voerseit, dat mach hi doen in die jeghenwoerde des graven of sijns rentemeesters van Zeelant. Ende daerbi sal hi daerof den grave of den rentemeester tot des graven behoef betalen al soe vele, als hi sculdich waere te gheven van versoeke, of se up hem bestorven ware.
Mern) wilde hy se een ander vercopen om noot, als voorseit es, dat en soude hi niet moghen doen, het en ware bi des graven ghenade ende gracie.
Ende11) dese voorseide punten al ende bisonder zijn gheor-
1) 6. voegt hier in: onsen heere.
2) B: ende voorseü.
3) Dit woord ontbreekt in B.
4) B: daerbi sal onse heere.
5) B: waerdich ware te houdene.
6) B. voegt hierin: onse heere.
7) B: bestorven.
8) B: Ende.
9) A: hi.
10) B: bestorven soude.
11) Deze alinea ontbreekt in A.
8



114
dineert ende ghemaec(t) eewelic te houdene, sonder alrehande arghelist.
Ende x) omdat wi willen, dat alle dese voerscreven2) stucken, die wi bi des graven3) ghehingenisse ende ghenaden ende bi wilcoren van allen denghenen, die tiende van hem houdende sijn, gheoerdineert ende gheset hebben, ewelike vaste ende stade blive(n)4), so hebben wi viere voerscreven dese letteren open beseghelt met onsen seghelen. Ende omme die meerre kennesse ende sekerhede so hebben wi ghebeden onsen lieven here den grave dicke 5) voerseit, enen religiosen man here Heinric abt van Middelburch ende edelen luden ende6) moghenden heren Gheraerde6) here van Voerne, borchgrave van Zeelant, heren Wolferde van Borselen, here van Zandenburch, heren Janne7) van Cruninghen, heren Janne7)" van Schenghen ende heren Heinric van Everinghen, ridders, dat si dit met ons beseghelen.
Ende wi, Willem grave van Henegouwen, van Hollant, van Zeelant ende heere8) van Vrieslant, ommedat wi dese stucken voerseit bi onser ghehingenisse ende ghehiete9) hebben laten setten ende oerdineren, ende wi willen, dat se altoes5) ghestade bliven, so hebben wi dese lettere met onsen seghel mede beseghelt 10). Ende wi, Heinric bi der ghenaden Gods abt van Middelburch, here Gheraert6) here van Voerne, here Wolfaert ende anders ridders voerscreven omme der bede der voerseide lude willen n) ende 12) meerre kennesse ende sekerhede hierof hebben dese lettere mede open5) beseghelt met onsen seghelen uuthanghende.
Ghegeven ende ghedaen9) in den jaer ons Heren MCCC ende vijftien des Dinghedages voer Sinte Gregorius' dach.
1) B: In kennissen.
2) B. voegt hier in: punten ende.
3) B: ons heeren,
4) B: te bliven.
5) Dit woord ontbreekt in B.
6) B: Gheeryt.
7) B. voegt hier in heere.
8) Dit woord ontbreekt in A.
9) De beide laatste woorden ontbreken in B.
10) B: onsen zeghel mede hieran ghedaen.
11) B: om der voerseider lude bede wille.
12) B. voegt hier in: om die.



"5
II a)
Wi Willaem grave van Henegouwen, van Hollant etc. maken cond ende kenlic allen denghenen, die desen brief zullen sien jof horen lesen, dat in onser vierscaerne in Middelburch, daer wi tgherechte zaten, eens rechts ghevraghet was, daer tyeghenwoirdich waren veel heren edelluden ende welgheboren ridderen ende knapen, onse manne, onse scepene ende raed van onsen steden van Zeiand, of so l) twie twiden, ende die ene den anderen anesprake van scoude, van scaden of van borchtochte, hoe weder dat beter rechte ware, dat dieghene, die die scoud eyschet ende anespreker ware, met sinen ede halen mochte ende winnen op denghenen, daer hi ze op eyschet, so dieghene, die men 2) die scoud eyschet, met sinen ede daervoren staen mochte ende sine onscoude daervoren doen. Hier op desen woirden ghinghen uyt dese heren ridderen, edelluden, knapen, anders manne, raet ende scepenen van onsen steden voerscreven ende berieden hem ende quamen weder in ende zeechden, dat zijt voer een recht hilden, dat dieghene, daer men die scout op eyschet, naer ware met. sinen eden daervoren te staen ende met siere onscoude quite te wesen, dan dieghene 3), die eyscher ware, op hem enich goed met sinen ede halen mochte jof winnen, het en ware, dat dieghene, die men tgoed eyschede of anesprake, hem verliet ende verbonden hadde voir sinen here jof in vriheden voir scepenen jof mit sijns zelfs open brief.
In kennessen hierof ende ommedat die goede lude, die hier voerscreven sien, dit zeechden voir een recht na ons lands recht,
a) Dit stuk is ontleend aan het grafelijke register E. L. 20, berustende in het Algemeen Rijksarchief. Het komt er voor fol. 28 verso met het opschrift: „Een vonnissen van twien, die twi off gebrec d'een an den anderen hebben." Er mede vergeleken is het eveneens in het Algemeen Rijksarchief berustende grafelijke register E. L. 13. Het komt er voor foL 31. Het eerste handschrift wordt aangehaald als A, het tweede als B.
1) Beide HSS. hebben: si.
2) B: dienen.
3) B: dieghenene.



n6
alst voerscreven es, so hebben wi desen brief open bezeghelt met onsen zeghele.
Dese brief was ghegheven in Middelburch des Donresdaghes voir Alreheylighen dach int jaer ons Heren MCCC ende twintich.
III a)
Bewesten Schelde. Beoosten Schelde.
Wi, Willaem grave van Heynnegouwe, van Hollant, van Zeellant ende here van Vriesland, *) maken cond allen luden, dat wi bi wilcore van onsen ghemeenen mannen van Bewester Sceld in Zeellant ende bi overeendraghen van onsen lieven ende ghetrouwen mannen
Wi, Willaem grave van Heynnegouw, van Hollant, van Zeellant ende here van Vriesland, maken cond allen luden, dat wi bi wilcoire van onsen ghemeenen mannen van Beoister Sceld in Zeellant ende bi overeendraghen van onsen lieven ende ghetrouwen neve heren
a) Deze beide stukken zijn ontleend aan het grafelijke register E. L. 13, berustende in het Algemeen Rijksarchief, en wel die van Bewesten Schelde fol. 106— 107, die van Beoosten Schelde fol. 105—106. Beide keuren komen ook voor in het grafelijke register E. L. 20. De keur van Beoosten Schelde komt daar voor fol. 83 recto—fol. 84 recto met het opschrift: „Een nuwe recht over edel lude gemaeckt etc", die voor Bewester Schelde fol. 84 verso—fol. 85 verso met het opschrift: „Een nuywe recht om edele ende onedele mede te rechten." Daar de beide keuren grootendeels overeenstemmen, zijn zij naast elkander afgedrukt en met elkaar vergeleken, waarbij de tekst van de keur van Bewesten Schelde als W, die van de keur van Beoosten Schelde als O. is aangehaald. W1. en O1 verwijzen naar den tekst der keuren in het register E. L. 20. — Van de keur van Bewesten Schelde is ook het origineele charter op het Algemeen Rijksarchief aanwezig; het stuk is echter slecht leesbaar, weshalve aan het afschrift in het register E. L. 13, waarin ook de keur van Beoosten Schelde voorkomt, bij deze uitgave de voorkeur is gegeven. — Nog is met de letter T aangehaald het in een register van keurenen privilegiën van Tholen, Schakerloo en Vossemeer, dat in het Rijksarchief in Zeeland berust, voorkomende fragment, dat alleen de artt. 9, 19 en 16 bevat en aan eene bevestiging der keur door graaf Willem VI van 1405 schijnt te zijn ontleend, i) W1: Heynnegouw etc.



H7
heren Jans van Cruninghe, heren Florens van Berselen, heren Henrix van Everinghen, heren Cost ij ns van Renesse, heren Nyclais Kervings, heren Nyclays van Catse, ridderen, Clays van Berselen, Boudijns van der Maelstede, Kervincs van Reymerswale, Gillys sheren Pieters sone van Bairsdorp, Jan Henrix soens, Mauden Symons soens, Gillys Woutermans soens, Weute Willem soens, Hughe Wreden, Clays van Cortekene, Wouters van den Vliete, Gillys Henrix soens, Jans heren Jans soens, Willaems van der Westkerken ende Symon Rebeels soens, knapen, dier onse ghemeene manne voirscreven toe ghecoren hebben, ende bi Willaem Jans sone, Jan Wissen sone van Bordendamme ende Bollaird Bollairds sone, die wier toe gheset hebben, omme oirbair ons ghemeens lands voirseit een niewe r.echt ghemaket hebben over edele lude ende onedele lude mede te rechten van desen daghe voirwairdmeer seven jare durende, ende dairtenden te verniewen, draghen wies met onsen mannen overeen, ende het oirbair es.
i. Int eerste sullen die scoutaten van eiker prochyen Bewester Sceld kiesen alle jare binnen
Ghererds here van Vorne, burchgrave van Zeellant, ende onser manne van Beoister Scelt, alse Florens van Haemstede, Gillys Boudijns sone, Clays Renghers sone, Jan Wissen sone van Bordendamme, Bollard Bollairds sone, Jan Symons sone van sheren-Allardskerke, Wouter sheren Waddijns sone, Boudwijn Slopers sone, Clays Hallings sone, Grainoc Jacobs sone, Jan Corthals' sone, Rengher Heynen sone. Loiper Jans sone, Jan Wolfs sone, Clays Gillemans sone, Willaem Jans sone uyt Duveland, Costijn Wissen sone, Jan veren Sibelien sone, Pieter Gheronx sone ende Jan Wissen sone uyt Duveland, die wire selve toe namen overmids den wilcore van onsen ghemeenen mannen van Beoister Scelt voirscreven, om orbair ons ghemeens lands voirseit een niewe recht ghemaect hebben over edele lude ende over onedele lude mede te rechten van desen daghe voirwairdsmeer zeven jare durende ende dairtenden te vernietmene, draghen wies met onsen mannen overeen, ende het oirbair es.
I. Int eirste sullen diescoutaten van eiker prochyen Beoister Scelt kiesen alle jare
i) O1, voegt hier in: in Zeeland.



n8
den vier Paesdaghen met ghemeenen overeendraghen vijf scepene jof zeven, na dien dat die prochye groit es, wittachtighe lude, weder si edel sijn of en sien, die sullen dat jair scepene wesenl). Ende ten ende van dien jare, alse Paesken coemt, zoe sal hair scependom uyt wesen. Ende soe sullen die scoutaten scepene verkiesen, die jof andere.
binnen den vier Paesdaghen mit ghemeenen overeendraghen vijf scepene jof zevene, na dien dat die prochye groit es, wittachtighe luden, weder si edel sijn jof en sien, die sullen dat jaer scepene wesen. Ende ten ende van dien jare, alse Paesken coemt, soe sal hoir scependom uyt wesen. Ende soe sullen die scoutaten scepene verkiesen, die jof andere.
2. Wien men tenen scepene kieset ende des weygherd te wesene2), die verboird, alse dicke als hies weygherd, drie pond Tornoyse: des sullen wi hebben viertich scellinghe ende die kiesers twintich 3).
3. In soe 4) wat prochyen die scoutaten niet overeen en draghen, ende die scepene niet en kiesen binnen den vier Paesdaghen, soe sel die dijcgrave metten meeren ghevolghe van sinen ghe-i svoren die scepene kiesen binnen belokene Paesken, jof soe h alreëerste mach, sonder archlyst.
4. Alle scoud, die voir dese scepene niet ghelovet en woird, jof die dieghene, dair men se op seid, niet en gheliet, dair sal dieghene, dair men se op seid, zijn onscoude voren doen, eenre 5) hand ten heylighen.
5. Ende soe wat scoud si kennen, dat voir hem ghelovet es, die sal elc scoutate, is hi ze selve scoudich jof sine vreende jof edele lude, die wonen in sinen ambochte jof in sinen bedrive6), ghelden of doen ghelden jof bi scepenescattinghe anderhalf scatte pande setten van sinen reedsten goede binnen viertien nachten in eyghen 7) verstaen.
1) W1: sijn.
2) De beide laatste woorden ontbreken in W'.
3) O en O1 voegen bierachter: scellinghe.
4) Dit woord ontbreekt in W1.
5) W: eere.
6) O en O1 voegen hier in: wonen.
7) De beide laatste woorden ontbreken in O en O1.



ii9
6. Ende van eiker pandinghe, dair men ter lude goid ommeghaet, sel hebben die scoutate drie scellinghe ende die ghemeene scepene ses scellinghe; die sel utelegghen dieghene, die der pandinghe begheerd. Ende men sel hem dairof setten anderhalf scatte pande, gheliken dat men doit van bekender scoud.
7. Soe wie sine pande ter maelstede brenghet voir den scoutate ende voir die scepene van der maelsteden, ghewillike ende weselike, omme den clagher te voldoen, eer die scoutate ende die scepene op den ganc sien comen 2) te panden, daer en sullen die scoutate ende die scepene mair half gheld of nemen.
8. Ende wilde enich scoutate van dier scoud, die hi selve jof sine vreende jof edele lude, die in sinen ambochte3) jof in sinen bedrive wonen4), sculdich waren, ghene pande gheven, als sijn dach verscenen ware bi der scepene scattinghe, zoe soude dieghene, die dair dijcgrave ware, med sinen ghesvoren ende met den • scepene van der maelsteden den clagher pande doen hebben, alse voirscreven es. Ende dairof zal hebben die dijcgrave achte scellinghe Tornoyse, die ghemeene ghesvoirne twaelf scellinghe ende die ghemeene scepene ses scellinghe, ende 5) die sel die clagher voren uytlegghen ende anderhalf scatte pande weder of nemen, alse voirscreven es.
96). Soe wat scepen vermaend woirde van den scoutate jof van den dijcgrave 7) recht te doene, ende dier 8) niet en quame, hem en lette zin 9), alse dicke als hi niet en quame, hi verboirde jeghens den scoutate, wair hi van hem vermaent10), vijf scellinghe Tornoyseu) ende jeghens den dijcgrave, wair hi van him vermaent 12), tien scellinghe.
1) W voegt hier in: der.
2) O en O1: ghecomen.
3) O1 voegt hier in: wenen.
4) Dit woord slaan W <ra W1 over.
5) O: en.
6) A I art. 59<-, A III art. 76c.
7) T: van den richter.
8) Dit woord ontbreekt in T.
9) T: yet.
10) T: wort hy vermaent.
11) Dit woord slaat T over.
12) T: wordt hy vermaent.



120
10. Soe wie van binnen lands *) van bekender scoud, dair die dach of gheleden es, des sonnendaghes ane den scoutate rechts begheerd2), dair sal die scoutate binnen diere weke enen dach toe legghen ende hem recht dairof3) doen, alse voirscreven es.
11. Alle scoud van inlandschen luden, die scepene niet en kennen, dair sal men omme dinghen te vijf tyden van den jare toit eiker tijd acht daghe. Die eerste tijd sel inghaen des sonnendaghes na belokene Paesken, die ander tijd des sonnendaghes na Sinte-Jansmisse middezomer, die derde tijd des sonnendaghes na onser Vrouwendach na den oichste, die vierde tijd des sonnendaghes voir Sinte Katherinen dach, die vijfte tijd des sonnendaghes na onser Vrouwen dach ter lychtroisse.
12. Ende4) soe wie op den anderen claghen wil van onbekender scoud, die salne doen daghen op den eersten sonnendach van den vijf tyden voirscreven.
13. Soe wie ghedaghet 5) woird van onbekender scoud ende binnen lands niet en6) es, dien salt die scoutate te weten doen toit sinen huze; coemt hi niet, dair sal omme gaen alsulc recht, alse scepene wisen.
14. Alle scoud van uytlandsken luden, weder si scepene kennen of en doen, dair sal men des sonnendaghes ghebot toe 7) legghen ende des anders daghes recht of doen, alse voirscreven es.
15. Wie den scoutate ende 8) scepene pandinghe wederstonde jof hoire vierscare storde, die verboirde, alse dicke als hyet dede, tien pond Tournoyse, ons vijf pond, den scoutate twie pond, den scepene drie pond 9).
1610). Soe wie den dijcgrave ende sine ghesvoren hierin
1) O1: slands.
2) O1: b eg heer de.
3) O en O1: dairof recht.
4) Dit woord ontbreekt in O en O1.
5) In O is dit woord veranderd in: beclaghet; W1 en O1: beclaghet.
6) Dit woord ontbreekt in W.
7) W1: omme.
8) W en O1 voegen hier in: den.
9) O en O1: den scoutate nier fond, [ende voegt O1 in) den scepenen een pond. 10) In T luidt dit artikel aldus: Soe wie den dijcgrave off'eenen scoutsijnviersc/iaer
stoort, die sal verbueren 10 pont.



121
pandinghe wederstonde jof sine vierscare storde, die verborde dertich pond, ons vijftien pond, den dijcgrave vijf pond ende dien ghesvoren tien pond 1). Ende dat zullen scoutaten of dijcgraven inpanden, also voirscreven is.
17. Soe wat ghesvoren van den dijcgrave vermaent woirde2) recht helpen te doene, alse voirscreven is, ende des weygherde jof niet en quame, hem en lette zin, hi verboirde, alse dicke als hiet dede, jeghens den dijcgrave twintich scellinghe.
18 3). Die scepene lachtert 4) in ghebanre vierscaren, verboirde drie pond, den scoutate een pond ende 5) den scepenen twie pond. Die enen anderen lachterd4) in ghebanre vierscaren, verboirde achte scellinghe, den scoutate drie scellinghe ende dier ghelachterd wird, vijf scellinghe.
19. Die scoutate ende die scepene6) van7) eiker maelstede, sien si 8) edel of onedel9), sullen recht doen in allen sterfhuzen van der maelsteden ende dat besceyden ende deelen, dair mens begheerd 10). Des sel die scoutate hebben drie scellinghe ende die meene n) scepene zes scellinghe van eiken van den erfnamen, die met eere cavel deelt12).
20. Elc men(s)che sal zijn land ghebieden ende vergiften met sulken scepene, alse ter maelsteden behoiren. Des sullen hebben ter ghiften die scoutate twaelf penninghe ende die scepene twie scellinghe.
21. Alle penningscot sal men innen bi desen scepenen ende
1) O en O1: ons twintich pond, den dijcgrave vijf fond ende dien ghesvorne vijf fond.
2) O en O1: vermaent 'worde van den dijcgrave.
3) A I art. 29; A III art. 74.
4) O en O1: lachterde.
5) Dit woord ontbreekt in O1.
6) T: Item die scout ende scepenen.
7) O, O1 en T: uyt.
8) O en O1: die scepene.
9) De vijf laatste woorden ontbreken in T.
10) O en O1 voegen hier in: ende alle landsceydinghe doen, dair mens begheerd; T heeft: in allen sterfhusen ende landscheyden, daer mens begeert.
11) O: ghemeene; het woord ontbreekt in T.
12) O en O1 voegen hierachter: jof die die landsceydinghe jof heyninghc begheerd, T: of die de lantscheidingh begeert.



122
te hove leveren. Des sel hebben die scoutate x) drie scellinghe, ende dairof sal hi den scepene gheven twaelf penninghe.
22. Die clerc sal hebben van daghen ende van scriven enen penning.
23. Ene dinghebote sal wesen zes penninghe.
24. Drie scepenekenninghe2) es ene volle helpen.
25. Ene helpe jof kenninghe van scepenen sal wesen drie scellinghe. Dit sel ghelden dieghene, die in den onrechte bevallet.
26. Een scepen, die enen brief bezegheld, die3) en sel niet meer hebben van sinen seghel dan drie penninghe.
27. Een scoutate, die rechts 4) we(y)gherd van hem selven jof anders, verboird jeghens ons tien pond, alse verre alset scepene kennen. Die sel die dijcgrave inpanden 5), alse voirscreven es.
28. Een dijcgrave, die rechts weygherd van hem selven jof anders, ende ghesvoirne jof scepene kennen, die verboirde dertich pond jeghens ons. Ende6) dat sal onse rentemeister inpanden, alse voirscreven es 6) van den dijcgrave.
29. Al keerde een man pandinghe7) omme8) eens mans scoud, dairomme en sal ment niet laten: men salne anderwarven panden omme eens anders mans scoud.
30. Wie een speir jof enen piec draghet sonder scive, jof die anders yser heeft dan een recht speiryser van zes dumen lang, ende dat ongheblieket9), ende scepene kennen, hi verboirde jeghens ons dat speir jof piec ende twintich scellinghe. Ende die sel die dijcgrave inpanden, alze voirscreven es.
1) O en O1: die scoutate hebben.
2) O1: scepenekennisse.
3) Dit woord ontbreekt in O en O1.
4) O1: recht.
5) O1: panden.
6) Dit woord ontbreekt in O1.
7) W: pandin.
8) W: ommer.
9) W: ongheverlieket; O en O1: ongevlieket.



123
31. Alle payment voirscreven sel wesen Tournoyse, den groten over sestien penninghe.
32. Wesekmder scoud sal men ghelden van haire have jof van hairen eersten jairrenten. Ende is die scoud meere, soe sel men ze ghelden van hoire erven jof van hoiren ghereedsten goide. Ende soe wat coemt van der wesekinder goide boven haire eerlike houdenesse, dat sal men weder legghen an hoir goid van jare te jare, des si hoire grote weder hebben.
33. Soe wie omme wairlike scoud dede daghen voir tgheestelike recht, ende scepene kenlike ware, verboirde jeghens ons tien pond 1). Ende2) die soude die dijcgrave inpanden, alse voirscreven es.
34. Wair een dijcgrave rechts weygherd3), jof wair gheen dijcgrave en es, dair sal onse rentemeister alle stucken berechten ende inpanden, ghelike den dijcgrave.
Bewesten Schelde. Beoosten Schelde.
35. Wie onsen rentemeister pandinghe wederstonde, alse voirscreven es, ende ghesvorne jof scepene kennen, verboirde jeghens ons tsestich pond Tornoyse. Ende dairover ende over alle sine boten voirscreven, soe sullen wi hem ghiselen moghen, soe wanneer wi willen, sonder daghen ende senden, dair wi willen, binnen der kore van Seeland.
36. Wair onse rentemeister rechts weygherde binnen viertien daghen, na dien dat die dijcgrave met kenninghe van den ghesvoren hem aneghebrocht had(d)e, soe soude die
1) O en O1 voegen hier achter: alse dicke als hyet dede.
2) Dit woord ontbreekt in O en O1.
3) O1: weygherde.



124
Alle stucken voirscreven sullen wesen sonder arghenlist ende behouden onsen poirten van Middelburch, van Westcappellen en anders al hoirs rechts, dat si van ons ende van onsen ouders, graven van Hollant, sonder wederzegghen bezegheld hebben. Ende wair hierin yet *) te verbeteren, dat houden wi toit onsen verbeteren met onsen mannen toit eiken seven jaren. Ende ommedat wi willen, dat dit recht vast en(de) stade blive voirscreven ende wel ghehouden, soe hebben wi desen brief open bezegheld med onsen zeghele ende onse manne met ons, die hierna ghescreven staen. Ende wi, Jan van Cruninghe, Florens van Berselen, Henric van Everinghen, Costijn van Renesse, Clays Kerving ende Clays van Catze, ridderen, want wi met allen den mannen voirscreven ende2) van allen voirscreven pointen overeenghedraghen sien, soe hebben wi
1) W1: hier iet in.
2) Dit woord ontbreekt in W1.
rentemeister den clagher sine scoud ghelden ende den scoutate ende scepene hoir recht voirscreven gheven.
37. Niement en sal pande moghen keeren, dan diegene selve, die men panden wille, jof zinen rechten voeghet.
Alle stucken voirscreven sullen wesen sonder archlist ende behouden onser porten van Zierixzee al hoirs rechts, dat si van ons ende van onsen ouders, graven van Hollant, sonder wederseghen bezegheld hebben. Ende wair hierin yet te verbeteren, dat houden wi toit onsen verclairsen toit eiken seven jaren. Ende ommedat wi willen dat dit recht vast ende ghestade blive voirscreven ende wel ghehouden, soe hebben wi, Willaem grave van Heynnegouw ende van Hollant ende Gherard here van Vorne, burchgrave van Zeellant, voirscreven, desen brief open bezeghelt met onsen zeghelen ende die manne met ons van Beoister Sceld, die hierna ghescreven staan. Ende wi, Florens van Haemstede, Gillys Boudijns sone, Clays Renghers sone, Jan Wissen sone, Bollaird Bollairds sone, Jan Symons sone van sheren-AUairdskerke, Clays Gillimans sone, Willaem Jans



125
in kennesse hierof onze zeghele ghehanghen met onsen here den grave ane desen jeghenwoirdighen brieve.
Ghedaen, ghescreven ende bezegheld des Vriëndaghes nae midvasten int jair ons Heren dusent driehondert zeven ende twintich.
sone, Costijn Wissen sone, Pieter Gheroncx sone, Jan Wissen sone uyt Duveland, manne ons heren sgraven voirseit, want wi met allen den mannen voirscreven van allen voirscreven pointen overeenghedraghen sien, zoe hebben wi in kennessen hierof onse zeghele ghehanghen met onsen here den grave ende metten here van Vorne voirscreven ane desen jeghewoirdighen brieve.
Ghedaen, ghescreven ende bezegheld des Donresdaghes nae Paesdach int jaer ons Heren dusent driehondert acht ende twintich.
IV a)
Wi, Willaem grave etc, maken cond etc, dat alsulc recht ende kore, als wi nu ghemaket hebben bi wilcore ende overeendraghen van allen onsen mannen ghemeenlike Beoister Sceld ende Bewester Sceld omme die scout te innen mallic van anderen overal in onsen lande van Zeellant, dat hebben wi doen maken behouden ons neven recht, heren Gherards here van Voirne, burchgrave van Zeellant, ende sire nacomelinghe, alse verre alst hem toebehoirt van der burchgraefschip van Zeellant voirscreven, ende sonder alrehande archlist.
In oirkonde desen brieve bezegheld.
Ghegheven tote Zierixzee des Vriëndaghes na Paesdach int jaer ons Heren M°CCC°XXVIII0 b).
a) Dit stok is ontleend aan het grafelijke register E. L. 13, berustende in het Algemeen Rijksarchief. Het komt er voor fol. 96. Het komt ook voor in het register Voorne B fol. 125 vs.
i) Bij akten van 27 en 28 November 1328 stond de heer van Voorne alle verbeurnissen, vervallen en beden, die hem uit hoofde van het burggraafschap toekwamen, aan den graaf af, maar behield hij de aan dat erfelijk ambt verbonden rechtspraak. (Zie Van Mieris II blz. 371 en 372.)






D
DE PUNTEN, VASTGESTELD INGEVOLGE DE POGING TOT HERZIENING DER KEUR IN 1454






DE PUNTEN, VASTGESTELD INGEVOLGE DE POGING TOT HERZIENING DER KEUR IN 1454
Ia)
Dit zijn vonnissen, géweesen van mannen anno IIIlcLIIII in de vierscaere, gehouden by mijn heere van Charloes.
1. In den eersten dat negeen geswoerens noch scepenen en sullen eenich vonnisse langer beswigen noch onderhouden onder hem dan ses weecken, naedat voirs. vonnisse by den dijckgrave ofte schoutate gemaent sal worden, op die boete van xx pondt zwarten te verbueren jegens mynen genadigen heer. Ende waert zoe dat yemandt an eenige dijckgrave off scoutate recht begeerde, ende hem dat in jegenwoordigheit van drie wittachtige mannen geweygert ofte versweegen worde, soe sal die voirs. dijckgrave off scoutate, die daeroff in gebreecken is, oock verbueren jegens mynen genadigen heer een boete van XX gj zwarte, alzoo meenichwerff als zy die weygeren ofte verswygen; ende daervooren sal se die rentmeester in steen moegen doen haelen ende houden, totdat zy partiën recht hebben gedaen ende die voors. boete betaelt.
2. Van oude brieven. — Item zoe wye oude brieven heeft, die en sal hy [niet langer moegen houden liggen dan drie jair. Ende daer en teynde zoe werdt hy gehouden die brieven te toegene voer scepenen ofte voer mannen, jaire eens te minsten,
a) Dit stuk is overgedrukt naar de uitgave van prof. Pols in het eerste deel der Verslagen en mededeelingen van de Vereeniging tot uitgave der bronnen van het oude vaderlandsche recht blz. 327 vlg.
9



I3ó
off dat hy alzoo niet en dede, zoo sullen die brieven te nyete, doot ende van geender waerden weesen, uuytgedaen weeskinderbrieven ende warenscepen.
3. Van gemeen ambocht te cavelen. — Item zoe wye met malcanderen amboch gemeen hebben liggende ende gescil hadden omme dat ambocht te cavelen ende te deelen, soe sal diegeene, diet deelen wille, den anderen ongewilligen mogen bedwingen te cavelen ende te deelen voor die burchgrave van Zeelant, up alzulcke verbuernisse als mannen daeroff wysen zullen. Ende wes voor den voors. burchgrave alzoe gecavelt wordt ende gedeelt sal worden, dat sal weesen goedt, vast ende van alzoe goeder waerde, oft voir den grave gesciet waer.
4. Van messen dragen. — Item nyemant en sal bylen oft lanckmessen draegen, die langer waeren dan twee voeten, ten waer dat hy reysde, ende dan sal hy gehouden worden die voors. wapenen in zijn herreberge off te leggen up die boete van X fiB swarte, te verbueren V tB jegens mijn genadige heere ende die andere V €8 jegens die scoutate, onder wien dat gebueren sal. Ende dese buete zullen die ambochtheeren ende scepenen inwinnen van den maelsteen.
5. Van heeren cleederen te dragen. —Item nyemandt en sal draagen eenige heeren cleeren van levreyen, hy en zy zijn brootknecht, officier ende dienaar, ende dat up de buete van X pondt zwarten. Ende theerscap, die de voirs. eieren anders geeft off consenteert te draegen, sal ook verbueren X fè swarten tegens mijn genadigen heer. Voor welcke buete die rentmeester hemluyden vangen sal moegen ende houden gevangen, totdat zy de buete betaelt hebben.
6. Van darinck te vervoeren. — Item dat niemant nae dit jair darinck sal moegen voeren van den eender prochie in die andere, up die buete van LX pondt swarten, te verbueren tegens onse voirs. genadige heer. Ende die buete sal die dijckgrave, onder wyen dat gebuerde, inwinnen met zynen gezwoerens, ende daeroff sal hy hebben den X<*en penninck.
7. Van mede te drogen. — Item dat men nu voortaen geen mede droogen en sal met daringe upte buete van LX pondt zwarte, te verbueren tegens onsen genadigen heer. Ende daer-



131
voern sal se die rentmeester moegen aentasten ende gevangen moegen houden, totdat zy de bueten betaelt zullen hebben.
8. Van pantbrieven. — Item dat geen pandtbrieven, die geen oftet(?) off van eygendom off scattingen en houden, zullen zijn doot, te nyete ende van geender waerden.
9. Van molen te beryden. — Item waert dat eenich berijt gedaen worde an eenich moeien, daer meer ambochtsheeren an deelen dan bereeden waeren, die moeien en sal niet stille staen, maar die rentmeester off die dijckgrave sal die renten upbueren van dengeenen, die bereden is.
10. Van den rentmeester cedelen van den schote. — Item zoe en zullen geen cedulen, die van rentmeesters wegen gegeven worden van betaelinge van scote van amb(ochte), langher gedueren dan twee jaeren, ende die voirs. rentmeester en sal geen achterstellen van scote tenden den voirs. twee jaeren van mijns genadichs heeren weegen den voirs. ambochsheeren moegen heeschen, het en zy daervoorn bereden zy, ende dat by kennisse van den notarius.
11. Van de vruchten op dat lant te arresteren. — Item elck schout ende scepenen binnen haer maelsteen zullen tot versoucken van pertiën die vruchten moegen arresteeren ende een eygendom daerup plichten met een sonnendaechsche geboede up eenen dach in die weecke voor een jair renten up dergeenre erve, diet recht begeert. Ende by alzoe dat diegeene, die de erve toebehoort, dunct, dat hy niet bewaert en is an zynen pachtenaere, zoe mach hy die voirs. vruchten daervoorn metten voors. arreste houden, ter tijdt toe dat hem daervoorn zeecker gedaen es van den pachter, daer die vrucht off •) upt velt l(e)ydt off is.
12. Wie lant sal moegen verhueren. — Item zoe en sal nyemandt den anderen erve off ander goedt, daeroff hy int besit is, off dat hy baent off bruyckt, moegen verbieden te banen off te gebruycken, het en zy dat hy den besitter off gebruycker daer eerst met rechte off verwonnen heeft a).
l) Lees: die?
a.) Onder de hierboven medegedeelde beslissingen van de grafelijke vierschaar ontbreekt er eene, die aangehaald wordt in een vonnis yan den Grooten raad dd.



132
II a)
Charles de Bourgoingne, conté de Charolois et seigneur de Chasteaubelin, gouverneur et lieutenant-général en absence de mon trés redoubté seigneur et père de ses pays et seigneuries de pardeca, a tous ceulx qui ces présentes lettres verront, salut. Comme pendant le temps que avons esté occupéz en eest pays de Zeelande pour y tenir vierschare et faire justice tant Bewesterschelt comme Beoisterschelt, nous y ayons par vraye expérience trouvé pluisieurs deffaultes et choses bien estranges et diverses, trop longues a escripre et a spéciffier, trés préjudiciables a mon dit trés redoubté seigneur et père et a ses demaine, revenues, haulteur et seigneurie, et lesquelles par trait de temps ou par dissimulacion lui pourroient encores tourner de plus en plus a plus grande intérest et dommage, se pourveu n'y estoit, savoir faisons que nous désirans de tout nostre cuer, comme raison est, le bien et entretènement des haulteur, seigneurie,
1457 September 25, waarvan eene vertaling aanwezig is in het in het Algemeen Rijksarchief berustende ms. vervolg op het Charterboek van Van Mieris. In een geschil van bevoegdheid tusschen de stedelijke gerechten van Middelburg en Goes had het Hof 3 Februari 1457 uitspraak gedaan ten gunste der laatste stad. Middelburg appelleerde daarvan aan den Grooten raad. Beide partijen beriepen zich op hare privilegiën; van de zijde van Middelburg werd daaromtrent opgemerkt, „dat die regten ende keuren van Middelburg, daermede sy hun in dezer saken behelpen wilden, gegonnen ende gegeven waren wel hondert ende vijftig jaer, eer die handvesten van den voorszeiden van der Goes, ende dat doe ten tyden de stede van der Goes anders niet dan een dorp en was ende te regte behoorden, als sy nog doen, onder die keure van Zeiand, daer de voorszeiden van Middelburg niet onder en behoren, mits dat sy van der voorzeide landkeuren exempt sijn, als hiervoor verhaelt is, mits welke onze voorvaders (d. i. die van Philips den Goede) der voorszeide stede van der Goes niet meer en hebben connen geven, dan in hunlieden magt was; ook en mogten sy niet geven tgeent dat sy te voren weggegeven hadden, gelijk dat tanderen tyden by der mannen vonnisse van Zeiand, ter laatster vierschare by ons gehouden in onser voorszeiden stede van Middelburg, aewezen is geweest". De Groote raad bevestigde echter het vonnis van het Hof. De laatste vierschaar was die van 1454; echter was PhiUps de Goede zelf daarbij niet tegenwoordig, en misschien is dus eene vroegere bedoeld.
d) Dit stuk is ontleend aan het origineele charter, berustende in het Algemeene Rijksarchief. In dorso staat het stuk omschreven als: „Ordonnance faite en la ville de Zierixee le vme jour de juiliet anno LIIII touchant les leverynges et autres ehoses en Zellande par monseigneur de Charroillois."



133
droiz et proffiz de mon dit trés redoubté seigneur et père, avons par vertu du pouoir et auctorité par lui a nous donné en ceste partie et par bonne et meure délibéracion des gens de son conseil estans lèz nous, voulu et ordonné, voulons et ordonnons par ces présentes de par mon dit trés redoubté seigneur et père les poins et choses qui s'ensuient:
i. Premièrement que tous cas quelzconques, nulz exceptéz, appartenans a la haulte vierschare de mon dit trés redoubté seigneur et père qui dorésenavant escherront et seront perpetréz ès mettes et limites du dit pays de Zeelande tant Beoisterschelt comme Bewesterschelt, seront par les rentemaistres des diz lieux présens et a venir, chacun ès termes de son office, enquiz et fait enquérir bien et diligemment et enrégistréz par bonne déclaracion, ouquel régistre iceulx cas demouront entiers jusques a ce que mon dit trés redoubté seigneur et père ou nous vendróns ou dit pays tenir vierschare, que lors les diz rentemaistres et chacun d'eulx rapporteront par devers mon dit trés redoubté seigneur et père ou nous tous iceulx cas, pour par la ditte vierschare ou aultrement, comme expédient sera, en cognoistre et faire comme de raison appartendra, sans ce que les diz rentemaistres puissent ou doyent iceulx cas ne aucuns d'eulx composer, réceller ou remettre en quelconque manière que ce soit, dont leur avons entièrement close et cloöns la main et leur en ostons toute entremise, auctorité et puissance par ces dittes présentes; mais se les perpétrans des diz cas veullent venir a composicion et amendise d'iceulx cas sans attendre la vierschare, les diz rentemaistres pourront rapporter ou envoyer les diz cas ensemble les diz perpétrans ou gens ayans pouoir pour eulx par devers mon dit trés redoubté seigneur et père ou nous en son absence, au lieu la oü lui ou nous serons pour entendre ou faire entendre aus dittes composidons. Et pour la seurté du dit droit de mon dit seigneur et père les diz rentemaistres prendront des diz cas selon 1'exigence d'iceulx et la faculté des perpétrans telles et si souffisantes caucions que le dit droit de mon dit seigneur et père et de partie soit gardé, sur peine de recouvrer la deffaulte sur iceulx rentemaistres.
2. Item que nulz, quelz qu'ilz soient, ayans mauvais fiefz, soient ambochts, dismes ou autres, et qui n'ont nulz filz légitismes, ne pourront dorésenavant iceulx fiefz vendre, alienner ne trans-



134
potter a autruy aians filz légitismes ou qui seroient de moindre eage que les vendeurs, si non par exprès ottroy et consentement de mon dit trés redoubté seigneur et père et par ses lettres patentes, et que avecq ce les transpors de tous autres fiefz, quelz qu'ilz soient, se feront a la personne de mon dit trés redoubté seigneur et père ou de son lieutenant de Hollande, Zeelande et Frise, et seront enrégistréz ès régistres de sa trésorie du dit Hollande. Et deffendons et interdisons expressément aus diz rentemaistres et a chacun d'eulx toute cognoissance et entremise des diz transpors.
3. Item pour ce que ou temps passé les rentemaistres de Zeelande en faisant recepte des pensions de dismes que mon dit seigneur et père prend annuèlement de droit ancien sur chacune mesure de disme tenue de la conté de Zeelande, souloient déclairer en' leurs comptes par chappittres particuliers les noms des personnes a qui les dittes dismes appartenoient et la qualité et grandeur des sommes qu'elles devoient, et alors les dittes pensions estoient de bonne et compétente valeur; mais depuis aucun temps en 9a les diz rentemaistres en faisant recepte par leurs comptes des dittes pensions, n'en ont fait jusques a ores que ung seul chappittre en termes généraulx sans déclairer ou particularisier les personnes ou sommes d'icelles dismes, et en beaucop moindre valeur par an qu'elles n'estoient ou dit temps passé, non obstant toutesvoyes que tous les membres et parties d'icelles dismes aient adez esté et sont encores a présent en la greigneur partie en nature et en la grandeur, laquelle chose a esté et est ou trés grant préjudice de mon dit trés redoubté seigneur et père, nous ordonnons, commandons et enjoingnons par ces dittes présentes aux devant diz rentemaistres présens et a venir et a chacun d'eulx que dorésenavant en faisant recepte des dittes pensions ils déclairent et spéciffient chacun an en leurs comptes par chappittres particuliers tous les noms des personnes, a qui appartiennent les dittes dismes et la grandeur d'icelles dismes, ensemble la somme d'argent que chacune mesure doit de pension. Et ou cas que 1'on trouvera par les anciens comptes du dit temps passé que les diz rentemaistres présens ou a venir délaissent ou obmettent aucuns membres et parties des dittes dismes, soient en grandeur ou en valeur, nous voulons que iceulx rentemaistres et chacun d'eulx en tant qu'il lui touche, en "respondent et vériffient les causes dont ce procédé, tellement qu'ilz en doyent



135
par raison estre tenuz quittes et deschargiéz. Mais se de fait advisé ou vouluntairement ilz ou aucuns d'eulx y auront commis ou commettent faulte, nous voulons que la ditte faulte soit recouvrée sur eulx et avecq ce en soient pugniz comme en tel cas appartient, sans quelque dissimulacion ou depport.
4. Item ja soit ce que les hommaiges et reliefz de tous fiefz, quelz qu'ilz soient, tenuz de mon dit trés redoubté seigneur et père ou dit pays de Zeelande, se doyent de droit faire a lapersonne de mon dit seigneur ou de son commis au gouvernement général de ses pays de Hollande, Zeelande et Frise et non a autruy, et estre enrégistréz, comme sont tous les fiefz de Hollande, ès régistres de sa trésorie de Hollande a la conservacion et seurté du droit, tant de partie comme de mon dit trés redoubté seigneur et père, néantmoins toute la plus grande partie des diz fiefz de Zeelande, tant dismes, ambochts ou autres, n'ont point esté relevéz de mon dit trés redoubté seigneur et père ne de son dit commis et aussi ne sont point enrégistréz ès diz régistres de la trésorie de Hollande, ainsi que du moins estre deussent, mais les possesseurs d'iceulx fiefz les ont seulement relevéz et relièvent aux rentemaistres de Zeelande, qui a ce n'ont esté ne sont aucunement commis ne auctoriséz et lesquelz n'en ont tenu ne tiennent aucun régistre ne prins devers eulx quelque enseignement des tiltres des diz possesseurs, par quoy les diz fiefz peuent estre beaucop adnicilléz et chargiéz et possesséz en autre nature, et fait a doubter que mon dit seigneur et père en a esté grandement intéressé en son droit de succession, attendu que iceulx en la greigneur partie sont de morte main, assavoir que par faulte de filz légitisme ilz sont acquiz et succèdent a mon dit trés redoubté seigneur' et père; et pour ce nous avons déclairé et ordonné, déclairons et ordonnons par cestes que dorésenavant les hommaiges et reliëfs de tous les dessus diz fiefz, quelz qu'ilz soient, se feront a la personne de mon dit trés redoubté seigneur et père ou de son dit commis au gouvernement de Hollande et non ailleurs, en faisant par les parties ostencion de leurs tiltres, et seront enrégistréz ès diz régistres de la trésorie de Hollande, en payant pris raisonnable selon la qualité des diz fiefz, de leurs lettres des diz hommaiges, tant du scel comme d'escripture, et deffendons et interdisons expressément, comme dessus, aus diz rentemaistres de Zeelande et a chacun d'eulx toute cognoissance et entremise des diz hommaiges, sauf toutesvoyes a iceulx rente-



136
maistres tel droit que d'ancienneté leur appartient d'iceulx hommaiges, s'aucun y ont, et a ceulx de 1'ordre de Prusse leur droit de reliëf appelé hergewade, tel qu'il leur appartient.
5. Item ordonnons que tous ceulx et celles qui tiennent fiefz de mon dit trés redoubté seigneur et père ou dit pays de Zeelande et desquelz leurs lettres et tiltres ne sont point enrégistréz en la ditte trésorie de Hollande, se trayent pardevers la garde de la ditte trésorie et y facent enrégistrer leurs dittes lettres et tiltres sur peine de confisquier leurs diz fiefz envers mon dit seigneur et père. Et afin que nul ne puist en ce prétendre ignorance, nous commandons et enjoingnons expressément aus diz rentemaistres et a chacun d'eulx que par tous les lieux de leurs offices accoustuméz de faire criz et publicacions, ilz facent publier que dedens deux mois après icelle publicacion faitte ung chacun a qui il touche, face enrégistrer ses dittes lettres et tiltres sur la peine et ainsi que devant est dit. Et se après les diz deux mois expiréz il en y avoit aucuns deffaillans, que en ce cas les diz rentemaistres, chacun ès termes de son office, prengnent et mettent ès mains de mon dit trés redoubtéjseigneur et père les fiefz d'iceulx deffaillans comme confisquéz, et en xecoivent les revenues au prouffit de mon dit trés redoubté seigneur et père sans en faire quelconque délivrance ou récréance, si non par 1'exprès commandement et ordonnance ] de mon dit trés redoubté seigneur et père ou de nous en son absence et par littres patentes de lui ou de nous.
6. Item pour ce que il y a plusieurs qui ou dit pais de Zeelande tiennent et occupent ambochts et dismes qui ne sont point mis ou livre des diz rentemaistres sur les noms d'iceulx occupeurs, dont mon dit seigneur et père est grandement intéressé en la recepte de ses aides et autrement, nous ordonnons que les diz rentemaistres facent publier comme dessus que tous ceulx et celles qui ainsi tiennent aucuns ambochts ou dismes, les facent mettre sur leurs noms ès livres des diz rentemaistres dedens ung mois après icelle publicacion, sur peine des diz ambochts et dismes estre mis en la main et au prouffit de mon dit trés redoubté seigneur et père, tant et si longuement qu'ilz seront mis ès diz livres d'iceulx rentemaistres sur les noms des diz occupeurs. Aussi ordonnons que tous ceulx qui de cy en avant acquerront aucuns ambochts ou dismes, soit par succession ou



137
par achat et autrement, facent iceulx ambochts ou dismes mettre sur leurs noms ès diz livres tantost et avant qu'ilz prengnent aucun prouffit d'iceulx ambachts ou fiefs, sur la ditte peine, lesquelles deux peines nous commandons et enjoingnons aus diz rentemaistres et a chacun d'eulx exécuter réalment et de fait sans aucune dissimulacion ou depport.
7. Item pour ce que nous et les gens du conseil de mon dit trés redoubté seigneur et père estans lèz nous avons veu que les grandes et somptueuses restes qui sont deues a mon dit trés redoubté seigneur et père a cause de ses aides ou dit pays de Zeelande, procèdent principalment par deffaulte de ce que les rentemaistres qui par cydevant ont esté ou dit pays de Zeelande, tant Bewesterschelt que Beoisterschelt, ont délaissié et obmis de fait advisé ou autrement sans excusacion légitisme a faire le berydt, comme tenuz estoïent, dedens le temps a ce partinent et accoustumé, sur les ambochtsheeren qui doivent grant parties des dittes restes, et avec ce a déclairer particulièrement en leurs comptes les noms, sommes de deniers et grandeur de terres qui par les ambochtsheeren leur ont esté livréz, si comme gens d'église, nobles et bourgois, en payement et déduction des diz aides, ensemble les noms d'iceulx ambochtsheeren, ainsi qu'ilz deussent avoir fait, attendu meismement que iceulx ambochtsheeren ou leurs esluiz en baillant les dittes leverynghes, ont adez déclairéz et déclairent par escript aus diz rentemaistres particulierèment les noms et surnoms, grandeur de terres et de sommes d'argent et la résidence des personnes tant gens d'église et nobles comme bourgois sur qui ilz ont fait et font icelles leverynghes, laquelle deffaulte d'iceulx rentemaistres a esté et est moult préjudiciable a mon dit seigneur et plus seroit, se pourveu n'y estoit — nous afin de a ce pourveoir, avons ordonné et ordonnons par ces dittes présentes que, se les diz rentemaistres ou aucun d'eulx vuellent par leurs comptes qu'ilz ont a rendre ou rendront cy après de ce présent aide de dix ans, baillier aucunes restes d'icellui aide soit sur les ambochtsheeren ou par leverynghes, ilz seront tenuz de déclairer particulièrement les diz ambochtsheeren et les noms et surnoms, grandeur de terres et sommes de deniers des dittes leverynghes en chacun de leurs diz comptes ou par ung compte particulier atachié a chacun de leurs comptes principaulx, et rapporter certifficacion souffisante des bourgrave, notaire et hommes de fief de Zeelande qu'ilz auront berydé deuement



138
et plainement, selon les droiz du dit pays, les ambochtsheeren et autres personnes séculiers qu'ilz vouldront baillier en reste, afin que le droit du cracht de mon dit seigneur et père y soit gardé, et se de ce les diz rentemaistres sont deffaillans, les dittes restes ne leur seront aucunement passées en leurs diz comptes, si non a 1'avenant de ce, dont ilz feront déclaracion et rapporteront certifficacion du beryt, comme devant est touchié. Mais du surplus d'icelles restes non déclairées ne berydées les diz rentemaistres et chacun d'eulx en son lieu feront les deniers bons, et les recouvrera 1'en sur eulx au prouffit de mon dit seigneur et père.
Si donnons en mandement de par mon dit trés redoubté seigneur et père a noz trés chiers et bien améz ses lieutenant et gens de conseil ordonnéz au gouvernement de ses diz pays de Hollande, Zeelande et Frise, aux gens de ses comptes d'iceulx pays, aux devant diz rentemaistres de Bewester-et Beoisterschelt et a tous les autres officiers, hommes de fiefs, vassaulx et subgés de mon dit trés redoubté seigneur et père de son dit pays de Zeelande, présens et a venir, et a chacun d'eulx, si comme a lui appartendra, que ces présentes noz ordónnances et déclaracion ilz gardent et entretiengnent et facent garder et entretenir de point en point, sans faire ne souffrir estre fait en aucune manière au contraire. Et afin que plus diligemment les choses dessus dittes soient mises a exécucion et entretenues, nous voulons que ces présentes soient mises en la chambre des diz comptes a la Haye et que d'icelles soient bailliéz a chacun des diz rentemaistres copies ou vidimus autentiques et avec ce soient enrégistréz ès régistres de la dite trésorie de Hollande. Mandons en oultre a iceulx lieutenant, gens de conseil et des comptes que, se les diz rentemaistres ou autres faisoient au contraire de nos diz ordónnances ou aucunes d'icelles, ilz pugnissent les transgresseurs sans quelque depport ou dissimulacion, ainsi que aux cas appartendra, et tellement que 1'on y puisse prendre exemple, et gardent que en ce ne facent faulte sur tant qu'ilz doubtent a mesprendre envers mon dit trés redoubté seigneur et père et nous. Car ainsi le voulons estre fait. En tesmoing de ce nous avons fait mettre nostre scel a ces présentes.
Donné a Zierixee le ville jour de juillet 1'an de grace mil quatrecens cinquante et quatre.
Op de plijke stond: par monseigneur le comte, gouverneur
i) Lees: ont



ï39
et lieutenant-général, en son conseil ouquel 1'évesque de Thérouenne, les seigneurs d'Auxi et de Goux, maistres Francois de Gand, Anthoine Hanneton, Girart de Plaine, Jehan Jaquelin et Jehan Boussault, Pierre du Chesne, maistres Anthoine Michiel, Girard Potter et autres plusieurs estoient.
Geteekend: A. de la Porte.
III a)
I. Pour ce que ou pais de Zeellande sont beaucop de fiefz appellé/. leenlanden, tenuz de mon trés redoubté seigneur mon seigneur le duc de Bourgoingne et de Brabant, conté de Flandres, d'Artois, de Bourgoingne, de Haynnault, de Hollande, Zeelande et (seigneur de) Ffise, lequelx les occupeurs d'iceulx vendent et transportent de main a autre sans le consentement de mon dit seigneur ce que faire ne peuent sans les confisquer, et aussi ne les ont point relevéz ne fait homaige en moult long temps, par quoy semblablement selon les droiz en telz cas observéz ilz les confisquent au prouffit de mon dit seigneur, et toutesvoyes ce non obstant ilz en joyssent et avecq ce vueillent estre exemps et francs de paier d'icelles terres les aydes de mon dit seigneur soubz umbre de ce que se sont fiefz; d'autre part y a plusieurs aultres fiefz, appelléz pennyncleenen, qui se paient sur le demaine ou aides de mon dit seigneur, non obstant que de long temps ilz n'ont aussi point esté relevéz par lez occupans d'iceulx, par quoy selon les diz droiz ilz sont confisquiéz et acquiz a mon dit seigneur, mon trés redoubté seigneur mon seigneur le conté de Charrolois, comme aiant sur ce povoir de mon dit trés redoubté seigneur mon seigneur le duc son père, a par 1'adviz et délibéracion de mes seigneurs du grant conseil de mon diz seigneur le duc estans lèz mon dit seigneur de Charrolois, ordonné et ordonne que dorésenavant les rentmaistres de Bewesterschelt et Beoisterscelt et aussi de le Tholen et Schakerloo, chacun ès termes de son office, prendront et lèveront de tous les diz fiefz de leenlanden leur part et porcion de 1'aide de mon dit
a) Dit stok is ontleend aan het origineele charter, berustende in het Algemeene Rijksarchief. In dorso staat het stuk omschreven als: „Ordonnance touchant les fiefs et les condempnacions des proviseurs en Zeellande faites par mon seigneur de Charrolois ou mois de juillet anno LIII1".



140
seigneur selon leur grandeur de terre sans aucune dissimulacion ou exemcion; et que avec ce ilz ne payent, a qui que ce soit, aucun argent des diz autres fiefz de penningleenen, sur peine de tout recouvrer sur eulx jusques a ce que les occupeurs des diz fiefz auront fait apparoir souffisamment de leurs droiz et tiltres d'iceulx fiefz a mon dit seigneur le duc ou a ses lieutenant et gens du conseil de Hollande, ensemble fais et accompliz les devoirs qu'ilz sont tenuz faire et doivent en ceste partie a mon dit seigneur le duc, et que de ce appère deuement aus diz rentmaistres par lettres patentes de mon dit seigneur le duc.
2. En oultre pour ce que autresfois a esté fait certain traictié et appointement entre mon dit seigneur le duc d'une part et les proviseurs de Bewesterschelt d'autre que de toutes condempnacions, qui se feroient de faulx sermens, dont la congnoissance appartient aus diz proviseurs, mon dit seigneur le duc auroit la moictié a son prouffit, toutesvoyes par la négligence des officiers de mon dit seigneur ou autrement icellui mon seigneur le duc n'en a eu aucun prouffit, mon dit seigneur le conté de Charrolois ordonne et enjoinct au dit rentmaistre de Bewesterschelt présent ou a venir, que dorésenavant il face diligence de recouvrer la part et porcion de mon dit seigneur des diz condempnacions et en face chacun an en ses comptes recepte au prouffit de mon dit seigneur, sur peine de recouvrer sur lui ce qu'il en auroit délaissé.
Et afin que ceste présente ordonnance ne soit mise en oubly ou en non chaloir, mais de tant mieulx entretenue et observée, mon dit seigneur de Charrolois veult que a chacun des diz rentmaistres en soit baillie acte et semblablement une aux gens des comptes a la Haye, afin que en chacun compte d'iceulx rentmaistres ilz prendent garde que les diz rentmaistres ne délaissent ou obmettent a faire recepte des porcions de 1'ayde des diz terres de leenlande et de la part de mon dit seigneur des condempnacions des diz proviseurs, et qu'ilz ne facent aucune despence, a la charge de mon dit seigneur le duc, des autres fiefz (de) peennyngleen, tant et si longuement que les occupeurs d'iceulx auront fait et accomply ce que dessus est touchié.
Fait a Zierixee le xVllle jour de juillet 1'an mil quatrecens cinquante et quatre.
Trippartita.
Geteekend: moy présent A. de la Porte.



E
DE GRIEVEN DER STATEN, IN 1462 INGEBRACHT, MET DE DAAROP DOOR DEN GRAAF VAN CHAROLAIS GENOMEN BESCHIKKINGEN






DE GRIEVEN DER STATEN, IN 1462 INGEBRACHT, MET DE DAAROP DOOR DEN GRAAF VAN CHAROLAIS GENOMEN BESCHIKKINGEN
Ia)
Hierna volghen die ghebreken ende nieuwicheden, die die ridderscippen ende steden van Zeelant hebben, daerinne zy u, mynen ghenadigen heere, mijn heere die grave van Chairloos, uter name ende in die stede van mynen ghenadighen heere uwen edelen vadre bidden ende ootmoedeliken versoucken te willen verziene ende te remediëren in der manyren hier verclaert.
1 1). Eerst so versoucken zy ende bidden, dat alle dieghene, die gheseten zijn tusschen Bornisse ende Heydenzee, nerghens te rechte ghedaecht, gheropen, noch laten daghen noch roupen zullen worden by mandemente jof anders van gheenrehande zaken dan allene bynnen den palen van Zeelandt, elc int tsine, daer hy van rechts weghen behoort na uutwisen der koren ende rechten van Zeelant, ghelijc oick dat by mannen vonnisse ghewijst was, ten tyden dat ghy mijn ghenadige heere uuten name ende in die stede van mynen voirszeiden ghenadigen heere, uwen
a) Dit stok is ontleend aan het ms. vervolg op het charterboek van Van Mieris berustende in het Algemeen Rijksarchief. Het is blijkens eene daarop gestelde aanteekening ontleend aan eene „papiere rolle uit de archieven van de stad Zierikzee, op welke geschreeven stondt: Dit is der copie der gueder stede van Zerixee." — Boven het stuk staat als opschrift: „De ridderschap en steden van Zeeland verzoeken den graaf tan Charlois in den naame sijns vaders den hertog van Bourgonje de ingesloopene gebreken en nieuwigheden te willen verbeteren tot welzijn van den lande."
1) Voor de beschikking van den graaf van Charolais op dit punt zie men hier" achter sub II.



144
vadre, recht saet ende vierscharne helt in Middelburch int jaer LUII laestleden i).
22). Item dat men ghene informacie p[re]cedente en doe noch en neme, noch en doe nemen van gheenrehande zaken onder die koren ende rechten van Zeelandt: want het is contrarie den rechten, kueren ende privilegiën van denzelven lande ende contrarie mijns ghenadichs heeren waerheit, die hy tot zine vierscharne ondersouct mit zinen mannen ende scepenen, ende wes hier de contrarie inne gheschiet is, dat zal men of- ende te niete doen.
3 2). Item dat men ghene ondersaten van den lande van Zeelandt, bynnen steden ende daerbuten, en zal moghen arresteren van heeren weghen, noch houden ghevanghen, noch hoirluden ghoeden tot mijns ghenadichs heeren tafele legghen, eer zy mit rechte ende vonnisse verwonnen zijn bynnen den lande van Zeelandt, daer zy van rechts wegen behoeren, also verre als zy zekerheit ende borchtocht doen moghen, daer mynen ghenadighen heere ende partiën mede bewairt zijn; uutghenomen van moorde, moortbrant, vrouwencracht, zeeroof3) of quade munte, dieffte ende andere dierghelike quade zaken zal men rechten, als men van outs costumelijc gheweest is.
4*). Item oick so bidden zy ootmoedelike, dat men gheen ridderscippe, edele, guede steden, noch enighe ondersaten van den lande van Zeelant meer taxeeren en zal by den heren van den raide in Hollant of anders, dan alleenlijc by den driën Staten van Zeelandt.
5 6). Item dat mijn ghenadige heere, uwen vader, alle hantvesten, kueren, rechten, privilegiën, by him ende zijn voirvadren, graven ende gravinnen ende ruwaerden van Zeelandt, den lande
1) Een vonnis van die strekking is mij niet bekend. Bedoeld is waarschijnlijk de bepaling van D II art. I.
2) Voor de beschikking van den graaf van Charolais op dit punt zie men hierachter sub II.
3) Op den kant staat, met dezelfde hand als het handschrift geschreven: ofreeroof. E II heeft echter: volturs de mer, zoodat de Staten van Zeeland inderdaad van zeeroof gesproken schijnen te hebben, hoewel het wel mogelijk is, dat zij daartoe verleid zijn door de verkeerde lezing van art. 57 der keur van Florens den Voogd. Reeds in de Hollandsch-Fransche vertaling dier keur werd het woord niet meer begrepen.
4) Voor de beschikking van den graaf van Charolais op dit punt zie men hier» achter sub III.
5) Eene beschikking van den graaf van Charolois op dit punt is mij niet bekend.



145
ende guede steden van Zeelant verleent ende ghegonnen ende by zijnre ghenaden ghevesticht ende gheconfirmeert zijn, ghehouden ende ghebruyct moghen warden in den manyren, als die (by) mijns ghenadichs heeren voirvaders ende ten tiden als mijn ghenadige heere, uwe vader, eerst heere van den lande worde, gebruyct ende gheachtervolgt gheweest zijn, zonder enighe glose, moderacie ende interpretacie op die voirszeyde hantvesten, koren ende privilegiën te maken ende te ordineren.
61). Item dat men nyement van den ondersaten van Zeelant, bynnen steden ende daerbuten, houden noch letten en zall voer enighen tol van gheenrehande zaken dan voer zinen gherechten tol, ten waere of yement hemzelven aldaer verbonden off verwilcoort hadde, ende dat alle die ondersaten van den voirszeiden lande van Zeelant, die tolvry zijn, moghen vaeren ende keeren, vry ende vranck, voorby alle toolhuysen van den graeflicheit van den landen Hollant, Zeelant ende Vrieslant, ghelijck zy by mijns ghenadichs heeren voirvaders ende in zinen eersten tiden ghedaen ende ghevaren hebben.
7 2). Item dat mijn genadige heere, uwe edele vader voirszeit, de wachten van zinen tollen zal houden ende laten wezen ter plaetsen ende steden, daer zy van ouden haercomen ende custumén gheweest zijn in den tiden van mijns ghenadichs heeren voirvaderen, graven ende gravinnen van Zeelant, ende ghelijc zy er in zine eerste tiden ghestelt ende gelegen waeren, zonder enighe niewe wachten ende tolen op te stellenne, gelijck nu ter tijt tot Arnem(u)yden, in die Wielinge, ter Vere, te Vlissinghe, ter Goes, te Reymerswale ende t'allen ghaten, steden ende plaetsen van Zeelant opcomen is, twelke die ghehele destruccie ende verderfnisse van den lande is ende van den gueden steden; ende dese niewicheit is eerst gheresen binnen drie jof vier jaeren, ende nyement en leefft, die de contrarie van dien ghesien heefft.
8 3). Item dat alle die dachvarden, die ghehouden zullen werden buten den palen van Zelant, dat die gehouden worden in der manyren, als die (in) voirszeide mijns genadichs heeren tiden
1) Voor de beschikking van den graaf van Charolais op dit punt zie men hierachter sub IV.
2) Voor de beschikking van den graaf van Charolais op dit punt zie men hierachter sub V.
3) Eene beschikking van den graaf van Charolais op dit punt is mij niet bekend.
10



146
gheplogen gheweest zijn, te weten dat men die houden zall op des i) lantsheeren cost.
92). Item dat mijn ghenadige heere, uwen vadre, believen wille, dat die ridderscepen, edele ende guede steden van zinen lande van Zeelant ghebruken ende ghenyeten mogen alle alsulke officiën ende ghiften, als zy by costumen ende oude haercomen ghebruyct ende oick ghegeven hebben, zonder enighe niewichede van officiën ende ghifte, tzy ten live jof anders, wech te gheven by mynen voirszeiden ghenadigen heere, uwen vadre, die hier te voren ghene officiën en waeren, ende die hy noch zine edele voirvaders noyt wechghegeven en hebben, als van lantmeten, zoutmate, corenmate, meedemate, dobbelscole, scrijfambocht, biersteken, ballast ende andre officiën ende ghiften van nyewicheden, die by mijns ghenadichs heeren voirvaders ende in zijn eersten tiden niet ghebuert noch ghene officiën gheweest ea zijn, mar dat alle dese nyewicheden van officiën ende ghiften doot, te nyet ende afgheleit moghen warden, aenghesien dat zy hinderlijc ende zeer schadelic den voirszeiden lande ende steden zijn.
103). Item dat mijn vorengenoemde genadige heere gheen scepenen binnen den lande van Zeelant, binnen steden ende daerbuten, en verbiede, by enighen mandementen jof andersins, wet, recht ende vonnisse te doene, mar een yghelijck laten recht ende wet gheschieden bi eede van scepenen, ghelijck zy gheswoeren hebben.
li4). Item dat dieselve mijn genadige heere, uwe edele vadre, ghene brieven van marken geven noch consenteeren en sall in zinen lande van Zeelant, tenzy bi den ghemenen ' lande ende steden van Zeelant overdraghen ende ghesloten, ende desghelijcx nyemende consenteren of verlenen enighe brieven van arresten om die kennisse voir zinen ghenaden raidt5).
1) Het HS. heeft: dies.
21 Voor de beschikking van den graaf van Charolais op dit punt zie men hierachter sub VI.
3) Voor de beschikking van den graaf van Charolais op dit punt zie men hierachter sub VII.
4) Voor de beschikking van den graaf van Charolais op dit punt zie men hierachter sub VIII.
5) In het sub VIII medegedeelde stuk staat: pour en attraire la congnoissance devant lui et son grani conseil.



12!). Item also die rentmeesters van Zeelant den edelen ende lüèftmannen daghelijcx weygheren hoer ambochten, thienden ende leenlanden te verleenen, als die van hueren vader of anders verschinen ende hemluden bestarven na den rechte van Zeelant, of dat yement den anderen enich ambocht, thienden of leenlandt vercoopt, twelke den voirszeiden edelen ende leenmannen coomt tot groten hinder, schade ende achterdeele, ende meer zoude, indien dat by mynen ghenadigen heere dair niet in voirzien en worde; ende oick mede ist tot hinder, schade ende achterdek van mynen voirszeiden ghenadigen heere, bi den redenen hierna verclairt: in den jeersten ommedat nair ouden rechten, haircomenen ende custumen een recht gheweest heefft en is in den voirszeiden lande, dat elckeen zijn leen te versouckene pleecht an den rentmeester van Zeelant; ende is hy niet binnen den lande, so ghaen dieghene, die tleen versouckende zijn, mit drie leenmannen van Zeelant ende roeren den rinck2) ende seggen, dat zy bereet zijn huer leen te lossen ende te ontfangen, opdat men him verleenen wil, te kennen ghevende, dat zy toten rentmeester gheweest hebben of in zine absencie tot den stedehouder van den voirszeiden rentmeester, hy zal daermede voldoen, mit welker presentacien de registeren verouderen ende verduysteren mochten ende die ambochten, thienden ende leenen zouden altijt bliven staende op die oude namen, sodat mynen voirszeiden ghenadighe heere noch zinen voirszeiden rentmeester niet wel moghelijck en zoude zijn te wetene, wanneer die voirszeide ambochten, thienden jof leenen an mynen voirszeiden ghenadigen heere versterven. Oick mede ist grotelijck jeghens die rechten van den lande, dat men die thienden niet versoucken noch verhantvesten en mach voir den voirszeiden rentmeester; want die ordinancie ende wilcoeren van den voirszeiden thienden 3) inhout, so wanneer yement, die thiende houdende is, stervet, so zullen zinen wittachtige kinderen4) an onsen heere die grave of an zinen rentmeester van Zeellant of an denghenen, diet de rent- • meester beveelt binnen Middelburch zonder alrehande arghelist, bi hemzelven te versoucken of by personen, die des machtich
1) Eene beschikking van den graaf van Charolais op dit punt is mij niet bekend. Zie «ver deze zaak: De leenregisters van Bewesten Schelde 1470—1535, blz. 10 vlg.
2) Het HS. heeft: rmslr.
3) Bedoeld is het stuk van 1316 (hiervoor C I).
4) In het stuk van 1316 staet: so sullen se sine wittachtighe kinderen verteeken.



t48
zijn van hueren weghen; ten waere dat zake, dat die rentmeester in Middelburch zelve niet en waere, noch nyement van zijnre weghen, die hijt bevolen hadde, so zouden zy haer betuechdoen voer den abt van Middelburch ende voir him ghelijcken doen, oft voer den rentmeester zelve waer of voer denghenen, dien hijt bevolen hadde. Welke voirszeide zaken de voirszeide edelen ende leenmannen mynen genadigen heere ootmoedelijck bidden deuchdelic te overziene of te doen oversiene ende himluden te gonnen, dat die ordinancie ende wilkoren van den voirszeiden thienden achtervolgt ende onderhouden zy; ende dat die voirszeide rentmeester die ambochten ende leenen, die van den vader op den zone versterven, verhantvesten ende verlenen moghen; ende oick mede opdat yement zijn ambocht of leen vercochte van node of van armoede, dat die voirszeide rentmeesters dat ghehouden zullen zijn tot driehondert ghemeten toe of daerbeneden te verlenen; ende waert dat enighe thienden, lenen, ambochten of anders an mynen ghenadigen heere bestorve, dat die voirszeide rentmeesters die zullen moghen vercopen tot mijns ghenadichs heeren profite toter waerde van Hlc clinckaerts, als van outs ghecustumeert is; want zouden die voirszeide leenmannen al voer mijnen ghenadigen heere moeten trecken of in Hollant, om hoir leenen te verhantvesten ende te verheffen, zy zouden zom meer moeten vertheren ende oncost hebben, dan die voirszeide ambachten, thienden ende leenen waerdich zijn; ende men zall mynen genadigen - heere betalen voer elck pont swarten XX groten, als van outs costumelijck gheweest is.
13 !). Item van den tol van Grevenynghen zo sal men mynen ghenadigen heere betalen voir allen denghenen, die voirby den tol van Greveningen comen, tsy te watere of ten lande, haeren tol, ten ware, dat yement quame binnen Hollant ende Zelandt mit onverstapelden ghoeden; die zullen mogen vry wesen, als van outs costumelijc is gheweest.
14 2). Item zal begheeren die ghemene ridderscepe ende steden van Zeelant, dat zy moghen betalene in dese voirszeide tolen, ghelijck die Hollanders, ende niet meer.
1) Voor de beschikking van den graaf van Charolais op dit punt zie men bierachter sub X.
2) Voor de beschikking van den graaf van Charolais op dit punt zie men hier achter sub XI.



149
15 1). Item so begheren de voirszeide supplianten an mynen genadigen heere, uwen vadre, alzo zine ghemeyne ondersaten dagelicx grotelike getraseeöneert ende beschat worden boven redenen van speckhaelders ende andre malefactoors, dat mynen genadigen heere believen wille, dat elcx ambochtsheere of haer schoutaten daer hant an slaen moghen ende vanghen ende leveren die den rentmeester of zinen dienaers, om die te corrigeren na haer misdaden, alst van rechtsweghen behoirt.
16Item also den heere van Berghen an den Zoom to desen tijt den Haelsterwael bedijct, twelke grootelike jeghendraecht den lande van Hollant ende van Zeelant ende sonderlinge der stede van Reymerswale, so bidden de voirszeide supplianten, dat mynen genadigen heere believen wille him te onderwisen, dat hy den voirszeiden stroom open wil laten, ghelijc tot desen daghe toe gheweest is.
17 2). Item so begheren de voirszeide supplianten, dat mynen genadigen heere believen wille, zo wanneer dat eenich leengoet zonder oer versterft in Zeelant an den heere, dat hem believen wille te consenteren, dat ditselve leengoet dan zal mogen lossen die naeste oer van den dooden tot zulcker taxatiën, als u dat believen zal/èïcx na zyne wairden.
18 3). Item dat niement van Zeelant zijn leenen en sal mogen verbueren van geenrehande zaken, noch dat men geen arrest noch becommerynge dairan doen en zal, hy en zy eerst verwonnen mitten leenrechte, also verre als hy doe tguent dat een leenman sculdich is te doen zynen leenheere nair leenrechten.
194). Item alzo de voirszeide supplianten groot gebreck hebben, overmits dat zy van hoere brieven vervremdts) zijn geweest by inbreken van lande, van oirloge, van brande ende anders, soe bidden zy oitmoedelic, dat mijn genadige heere hunluyden
1) Eene beschikking van den graaf van Charolais op dit punt is mij niet bekend.
2) Voor de beschikking van den graaf van Charolais op dit punt zie men hierachter sub XII.
3) Eene beschikking van den graaf van Charolais op dit punt is mij niet bekend. Zie B. art. 22.
4) Voor de beschikking van den graaf van Charolais op dit punt zie men hierachter snb XIII.
5) Het HS. heeft: vervremit.



150
hoer goeden willen laeten gebruycken, dair zy den tijt van een derden deel van hondert jaeren of langer in besitte ende possessie geweest zullen hebben, totter tijdt toe dat zy mit rechte dairuuyt gewonnen zullen wesen, ter plaetsen ende alzo dat behoirdt. Ende alsoe de voirszeide edelen ende supplianten geit geven omme huere brieven te doen registreren, als zy hoere leenen versoeken, mede dat alle andere brieven geregistreert worden van privilegiën, van giften, kueren ende anders, soe bidden diezelve edelen, dat mynen genadigen heere believen wille te ordineren, dat ygelic, diet begeert, den register opengedaen worde, ende dairuuyt gelike brieven off copie autentijcq gegeven worde, tot allen tyden alst van noode es ende yement des begerende is.
20!). Item also die ingesetene van Zeelant grote gebreken hebben, mits dat zy gheen clercken voeden en mogen, die himluyden wel van noode waere, omdat geestlicke proeven, die in desen lande verschynen buyten slands gegeven worden, bidden dairom oitmoedélicke, dat mijn genadige heere uuyt zijnre spaecialre graciën gonne(n) wil, dat alle alsulke benificiën, die binnen desen landen aldus verschynen zullen, gonnen ende geven wil persoenen, binnen Zeelant geboeren.
212). Item so bidden ende begeeren de voirszeide supplianten, dat zy in den raide van Hollant hebben mogen hoire raidsluyden, als van outs ende van rechtswegen gecostumiert is geweist, geboeren in den lande van Zeelant ende in tzelve landt wel gegoet.
II a)
Charles de Bourgoingne, conté de Charrolois, seigneur de
a) Dit stok is ontleend aan het origineele charter, berustende in het Rijksarchief in Zeeland (Archief van Prelaat en Edelen Inv. nr. 8; Reg. nr. 12). In dorso staat het stuk omschreven als: „touchant les keures et prévilèges", terwijl eene latere hand den inhoud nader aanwees als: „Confirmation relative au serment". — Dit stuk bevat de beschikking van den graaf van Charolais op de punten 1—3 van het sub I medegedeelde request der Staten van Zeeland.
1) Eene beschikking van den graaf van Charolais op dit punt is mij niet bekend.
2) Eene beschikking van den graaf van Charolais op dit punt is mij niet bekend. Wat hier wordt gevraagd, is bepaald in het groot privilegie (art. 5).



i5i
Chasteaubelin et de Béthune, a tous ceulx qui ces présentes lettres verront, salut. Comme en besoingnant avec noz trés chiers et bien améz les nobles et bonnes villes du pais de Zellande sur le fait et renouvellement de 1'ayde de mon trés redoubté seigneur et père ou dit pais les dis nobles et bonnes villes nous aient entre autres choses suplié et requis leur ottroier et accorder ou nom de mon dit seigneur et père que dorésenavant tous ceulx qui sont situéz et demourans entre Bornesse et Heydenzee, ne soient ou puissent estre adjournéz par mandement ne autrement pour quelque cas que ce soit, sy non en dedens les pales du dit pais de Zellande, et chascun au sien et la oü il appartient de droit, selon les keures et drois d'icelui pais, ainsi que par jugement d'ommes fut, comm' ilz dient, déclairé et jugié ou temps de la vierschaere que tinmes de par mon dit seigneur en la ville de Middelbourg 1'an mil CCCCLIIII; — item que 1'on ne preingne ne face prendre aucune informacion précédente de nulz cas soubz les keures et drois du dit pais de Zellande; car comme ilz dient, ce seroit contre les dictes keures et drois et les prévilèges d'icelui pais et contre 1'enqueste de vérité de mon dit seigneur et père, luy estant en sa vierschaere avec ses hommes; et tout ce qui a esté fait au contraire soit osté et mis au néant; — item que 1'on x) ne puisse arrester ne détenir prisonniers de par le seigneur nulz des subgéz du dit pais de Zellande, dedens les villes ne dehors, ne mectre leurs biens a sa table, avant qu'ilz soient convaincus par droit dedens icelui pais ou de droit oü ils sont justiciables et non aillieurs, si avant qu'ilz pourront mettre plesges et seurté telz que mon dit seigneur et père et. partie soient asseuréz, sauf murdre, bouteurs de feu, efforsseurs des femmes, voleurs de mer, faulx monnoyers, larrons et autres semblables mauvaiz cas lesquels seront justiciéz ainsi que 1'on a accoustumé; — savoir faisons que nous les choses dessus dites considérées, dont a la requeste des dis nobles et bonnes villes avons averty mon dit seigneur et père, auquel il a pleu par ses lettres patentes nous donner plain pouoir de leur donner et ottroier telle provision qu'il appartiendra, sur les poins et articles qu'ilz nous (ont) bailliéz et présentéz, a iceulx nobles et bonnes villes de Zellande avons par mehure délibéracion de conseil ottroyé, accordé et promis, ottroions, accordons et promectons
i) Het HS. heeft: lm.



152
par la teneur de cestes ou nom de mon dit seigneur et père que touchant les poins et articles cydessus déclairéz et le contenu en iceulx, mon avant dit seigneur et père leur entretiendra et fera entretenir leurs keures et prévilèges, ainsi et par la manière qu'il les a juréz et promis. En tesmoing de ce nous avons fait mectre nostre seel a ces présentes^
Donné a la Haye en Hollande le IHIe jour de septembre Tan de grace mil quatrecens soixante et deux.
Par mon seigneur le conté:
(w. g.) J. Gros.
III a)
Charles de Bourgoingne, conté de Charrolois, seigneur de Chasteaubelin et de [Béthune], a tous ceulx qui ces présentes lettres verront, salut. Comme en besoingnant avec noz trés chiers et bien améz les nob[les et bonnjes villes du pais de Zellande sur le fait du renouvellement de 1'ayde de mon trés redoubté seigneur et père ou dit pais [les dis nobjles et bonnes villes nous aient supplié et requis leur octroyer et accorder que ilz ne aucuns autres subgéz d'icelui pais de [Zellande ne soyjent par les lieutenant et gens de la chambre du conseil a la Haye ne par autres tauxéz ne imposéz ou payement [des sommes de] deniers qui seront levées sur le commun pais, si ce n'est par les estas d'icelui pais; — [pour ce] est-il que nous ce que [dit est c]onsi[déré, do]nt avons averty mon dit seigneur et père, auquel il ait pleu par ses lettres patentes nous donner plain [pouoir de pourvoir comme il appartiendra], sur les poins et
a) Dit stuk is ontleend >an een vidimus van den abt van Middelburg d.d. 1463 Februari 14, berustende in het gemeentearchief van Middelburg (Inv. nr. 376a; charter n° 107a). In dorso staat het stuk omschreven als: „Aengaende dat die stedehouder ende rade van Hollant geen taxacie noch zettinge doen en zullen op den ondersaten van Zeelant tenzy bi consente van den edelen ende steden van Zeelant". Daar het vidimus geschonden en gedeeltelijk onleesbaar is, is de tekst aangevuld met gebruikmaking van het afschrift, voorkomende fol. 275 van het oude gulden register, eveneens berustende in het gemeentearchief van Middelburg. — Dit stuk bevat de beschikking van den graaf van Charolais op punt 4 van het sub I medegedeelde request der Staten van Zeeland.



153
articles a nous bailliéz et présentéz [ou nom de luy par] les dis [nobles et bonnes villes de Zellande, a iceulx nobles et bonnes villes], inclinans a leur supplication et requeste, avons par bonne et mehfure] délibé[ration de conseil octroyé, consenti et accordé et de grace espécia]l octroyons, consentons et accordons par ces présentes pour et ou [nom] de mon dit [seigneur et père que dorésenavant les dis] lieutenant et gens de la chambre de conseil a la Haye ne pourront et [ne devront*)] asseoir ne tafuxer sur les dis de Zeelande] les so[mmes] qu'ilz devront pour le payement des sommes mises sus, et qui se dev[ront] lever sur le commun [pais, si ce n'est par le consen]tement des nobles et bonnes villes du dit pais de Zellande, par ainsi que a faire les dictes tauxes so[yent tousjourjs appelléz et présens les rentemaistres de Bewest- et Beoisterschelt en Zellande, et pourveu que icelles tauxes [soyent a] chascune fois que besoing sera, faictes et parfaictes dedens quarante jours. Et ou cas que dedens les dis quarante jours icelles tauxes ne seront faictes et parfaictes, mon dit seigneur et père et ses successeurs pourront lors a ce commettre et ordonner telz que bon leur semblera, sans y appelier les dis nobles et bonnes villes ne leurs députéz. Si donnons en mandement aus dis lieutenant et gens de la dicte chambre du conseil a la Haye, aus dis rentemaistres de Bewwest- et de Beoisterschelt et a tous les autres justiciers et officiers de mon dit seigneur et père, cuy ce peult et pourra touchier, leurs lieuxtenans, présens et a venir, et a chascun d'eulx en droit soy et si comme a luy appartiendra, que de nostre présente grace, ottroy, consentement et accord facent, seuffrent et laissent les dis nobles et bonnes villes de Zellande, selon et par la manière que dit est, plainement et paisiblement joyr et user, sans leur faire, mettre ou donner, ne souffrir estre fait, mis ou donné quelconque destourbier ou empeschement au contraire. En tesmoing de ce nous avons fait mettre nostre seel a ces présentes.
Donné a la Haye en Hollande le IlIIe jour de septembre 1'an de grace mil quatrecens soixante et deux.
Ainsi signé: Par mon seigneur le conté: J. Gros.
l) Hét HS. heeft: deur ont.



154
IV a)
Charles de Bourgoingne, conté de Charrolois, seigneur de Chasteaubelin et de Béthune, a tous ceulx qui ces présentes lettres verront, salut. Comme en besoingnant avec noz trés chiers et bien améz les nobles et bonnes villes du pais de Zellande sur le fait et renouvellement de 1'ayde de mon trés redoubté seigneur et père ou dit pais les dis nobles et bonnes villes nous aient suplié et requis leur ottroyer et accorder par noz lettres patentes ou nom de mon dit seigneur et père que nulz des subgéz d'icelui pais de Zellande, dedens les villes ne dehors, ne soient arrestéz ne détenuz devant aucun tonlieu pour quelconque cause, si non pour le droit du dit1) tonlieu, se n'est que aucuns se soient meismes illec obligiéz, et oultre que tous les dis subgéz lesquelz sont francs de tonlieu, puissent aler et retourner francs et quictes pardevant tous les tonlieux de Hollande, Zellande et Frise, ainsi qu'ilz ont fait du temps des prédécesseurs de mon dit seigneur et père et qu'ilz faisoient quant il vint premièrement a la seigneurie du dit pais de Zellande; — savoir faisons que nous les choses dessus dites considérées et sur icelles eu bon advis et mehure délibéracion de conseil, aus dis nobles et bonnes villes avons ottroyé et accordé, ottroyons et accordons par ces présentes ou nom de mon avant dit seigneur et père et par vertu du pouoir qu'il nous a donné en ceste partie, que les dis subgéz de Zellande seront entretenuz en leurs drois, franchises et exempcions touchant les dis tonlieux sans les enfraindre; mais au regart des excèz, fraudes et abuz que iceulx subgéz commettront, ilz seront arrestables selon les drois et loix des lieux oü ilz seront trouvéz et ainsi qu'il est acoustumé de faire. Si donnons
d) Dit stuk is ontleend aan het origineele charter, berustende in het Rijksarchief in Zeeland (Archief van Prelaat en Edelen Inv. nr. 8; Reg. nr. 10). In dorso staat het stuk omschreven als: „touchant les tonlieux", terwijl latere handen den inhoud nader aanwezen als: „Maintien du franchise du droict de tonlieu en regard des Zélandois, qu'ils n'y doivent estre arrestéz". — Dit stuk bevat de beschikking van den graaf van Charolais op punt 6 van het sub I medegedeelde request der Staten van Zeeland.
l) I heeft: dan voer sinen gherechten tol; de hier voorkomende uitdrukking cor respondeert met: zinen ghesechten tol.



155
en mandement a noz trés chiers et bien améz les lieutenant et gens de la chambre du conseil ordonnéz ès dis pais de Hollande, Zellande et Frise résidens a la Haye et a tous les bailliz, rentmaistres, escoutètes, tolenaires, justiciers et officiers de mon dit seigneur et père, présens et a venir, cui ce puet et pourra touchier, ou a leurs lieuxtenans et a chascun d'eulx en droit soy et si comme a lui appartiendra, que de nostre présent ottroy et accort et de tout le contenu en cestes selon et par la manière que dit est, facent, seuffrent et laissent les dis subgéz de Zellande plainement et paisiblement joir et user, sans leur faire, mettre ou donner ne souffrir estre fait, mis ou donné quelconque destourbier ou empeschement au contraire. Car ainsi nous plait-il. En tesmoing de ce nous avons fait mettre nostre seel a ces présentes.
Donné au dit lieu de la Haye le IHIe jour de septembre 1'an de grace mil CCCC soixante et deux. Par mon seigneur le conté :
(w. g.) J. Gros.
Va)
Sur la requeste faicte a mon trés redoubté seigneur mon seigneur le conté de Charrolois par les nobles et bonnes villes du pays de Zellande en besoingnant avec eulx sur le fait et renouvellement de 1'ayde du dit pais, afin que mon trés redoubté seigneur mon seigneur le duc face tenir et laisse dorésenavant les gardes de ses tonlieux ès places et lieux oü d'ancienneté ilz ont esté du temps de ses prédécesseurs, contes et contesses de Zellande, et ainsi que quant il vint premiers è la seignourie du dit pais de Zellande, ilz estoient gisans, sans mettre sus aucunes nouvelles gardes et tonlieux, comme depuis trois ans enca aesté
a) Dit stak is ontleend aan een vidimus van den abt van Middelburg d.d. 1463 Februari 14, berustende in het gemeentearchief van Middelburg (Inv. nr. 381; charters nr. 114). In dorso staat het stuk omschreven als: „Van der nyeuwer wachte, geleyt tArnemuden, ter Vere, te Vlissingen ende elders". — Dit stuk bevat de beschikking van den graaf van Charolais op punt J van het sub I medegedeelde request der Staten van Zeeland.



i56
fait a Armuyde, en la Wielinghe, a la Vere, a Vrfefsinghe, a la Goes, a Remerswale et en tous les autres pors, villaiges et places de Zellande, qui est la totale destruction des dites villes et pais de Zellande, comme dient les dis nobles et villes; — mon dit seigneur de Charrolois a fait dire et respondre en sa présence a. iceulx nobles et bonnes villes que mon dit seigneur le duc son père a accoustumé, comme faire puet et doit, de lever ses tonlieux une fois en 1'eaue doulce et une fois en 1'eaue sallée, laquelle chose il veult entretenir; mais se aucuns se vuelent douloir d'avoir payé plus d'une fois les dis tonlieux pour une meisme chose, il y pourverra voulentiers, ainsi qu'il appartiendra. Et au regart des gardes et serviteurs des dis tonlieux, c'est afaire a mon dit seigneur le duc de les ordonner et commettre telz comme il lui plait, ainsi qu'il a tousjours fait et fera cy après. Et s'aucuns des subgéz se plaingnent d'aucuns abuz, il leur en fera raison. Et en oultre mon dit seigneur de Charrolois a accordé aus dis nobles et bonnes villes de soy faire informer sur les abuz qu'ilz bailleront par escript, et lesquelz abuz ils dient estre commis par les serviteurs ordonnéz a recevoir le droit des dis tonlieux, et aussi du prouffit ou dommaige que mon dit seigneur le duc pourroit avoir de desmettre la garde par luy ordonnée pour son tonlieu au dit lieu d'Armuyde, pour 1'informacion veue, en ordonner comme il appartiendra.
Fait a la Haye en Hollande le IIIIe jour de septembre 1'an mil CCCC souxante et deux.
Ainsi signé: Moy présent J. Gros.
VI a)
Sur la requeste que les nobles et bonnes villes du pais de
a) Dit stuk is ontleend aan het origineele charter, berustende in het Rijksarchief in Zeeland (Archief yan Prelaat en Edelen Inv. nr. 8; Reg. nr. 14). In dorso staat het stuk omschreven als: „Des offices de Zeelande nouvéüz", terwijl eene latere hand den inhoud nader aanwees als: „Promesse de ne préjudicier la chose publique par la collation des dis offices". — Dit stuk bevat de beschikking van den graaf van Charolais op punt 9 van het sub I medegedeelde request der Staten van Zeeland.



157
Zellande ont faite a mon trés redoubté seigneur mon seigneurie conté de Charrolois en besoingnant avec eulx sur le fait et renouvellement de 1'ayde ou dit pais, afin qu'il plaise a mon trés redoubté seigneur mon seigneur le duc les souffrir et laissier joir de tous les offices et de la disposicion d'iceulx, dont par cidevant et d'ancienneté ilz ont acoustumé joir et user, en revoquant et mettant au néant tous telz dons des nouveaulx offices qu'il a puis nagaires faiz et donnéz ou dit pais, soit a vie ou autrement, comme mesuraiges de terres, de sel, de bléz, de garances, berleues, afforaiges de cervoises et autres, attendu et considcré qu'ilz sont préjudiciables a icelui pais, et ne les avoit oncques donné mon dit seigneur le duc depuis son premier avènement a la seigneurie de Zellande, et aussi que paravant ce n'estoient pas offices; — mon dit seigneur de Charrolois a fait dire et respondre en sa présence aux dessus dis nobles et bonnes villes que la disposicion de tous offices, anciens et nouveaulx, compète et appartient a mon dit seigneur le duc son père en ses pais et seigneuries, en quoy il vuelt et entend garder sa haulteur, comme faire puet et raison est; mais s'il y a aucuns des dis nouveaulx offices qui soient préjudiciables k la chose publique de son dit pais de Zellande, il y pourverra voulentiers, ainsi qu'il appartiendra, quant, il lui en apperra deuement, a la remonstrance et par 1'advertissement de ses subgéz. Et avec ce mon dit seigneur de Charrolois a la requeste et poursuyte des dis de Zellande se fera informer du prouffit ou dommaige qui puet estre a la chose publique a cause d'aucuns d'iceulx nouveaulx offices selon les mémoires et advertissemens que sur ce baillerqnt les dis nobles et bonnes villes, pour en advertir mon dit seigneur le duc et pour par lui au surplus en estre fait comme bon luy semblera.
Fait a la Haye en Hollande le IIIIe jour de septembre mil CCCC soixante et deulx.
Moy présent:
(w. g.) J. Gros.



ÏS8
VII a)
Charles de Bourgoingne, conté de Charrolois, seigneur de Chasteaubelin et de Béthune, a tous ceulx qui ces présentes lettres verront, salut. Comme en besoignant avec noz trés chiers et bien améz les nobles et bonnes villes du pais de Zellande sur le fait et renouvellement de 1'ayde de mon trés redoubté seigneur et père ou dit pais les dis nobles et bonnes villes nous ayent suplié et requis leur ottroier et accorder par noz lettres patentes ou nom de mon dit seigneur et père que dorésenavant mon dit seigneur ne deffendra aux loix et eschevins en icelui pais de Zellande, dedens villes ne dehors, par mandement ne autrement, de faire droit, justice et sentences donner, mais souffrera que a ung chascun soit fait droit et justice par serement des eschevins, ainsi que les dis eschevins 1'ont juré; —savoir faisons que nous ces choses considérées et sur icelles eu advis et mehure délibéracion de conseil, aus dis nobles et bonnes villes avons ottroié, consenty et accordé, ottroyons, consentons et accordons par ces présentes ou nom de mon avant dit seigneur et père et par vertu du pouoir qu'il nous a donné en ceste partie que de cy en avant mon dit seigneur et père ne souffrera que les loix de son dit pais de Zellande soient empeschées, par lettres ne autrement, en la congnoissance des causes estans devant eulx qui selon leurs drois, keures et prévilèges leur devra appartenir. Si donnons en mandement a noz tres chiers et bien améz les lieutenant et gens de la chambre de conseil ordonnée ès dis pais de Hollande, Zellande et Frise résidens a la Haye et a tous les bailliz, rentmaistres, escoutètes, justiciers et officiers de mon dit seigneur et père, présens et a venir, cui ce puet et pourra touchier, ou a leurs lieuxtenans et a chascun d'eulx en droit soy et si comme a lui appartiendra, que de nostre présent ottroy, consentement et
a) Dit stuk s ontleend aan het origineele charter, berustende in het Rijksarchief in Zeeland (Archief van Prelaat en Edelen Inv. nr. 8; Reg. nr. n). In dorso staat het stuk omschreven als: „touchant les loix de Zellande", terwijl eene latere hand den inhoud nader aanwees als: „Qu'en Zélande droict sera faict selon leurs privilèges et keures". — Dit stuk bevat de beschikking van den graaf van Charolais op punt 10 van het sub I medegedeelde request der Staten van Zeeland.



accort et de tout le contenu en cestes, selon et par la manière que dit est, facent, seuffrent et laissent les dis nobles, bonnes villes et loix du dit pais de Zellande plainement et paisiblement joir et user, sans leur faire, mettre ou donner ne souffrir estre fait, mis ou donné quelconque destourbier ou empeschement au contraire. Car ainsi nous plait-il. En tesmoing de ce nous avons fait mettre nostre seel a ces présentes.
Donné a la Haye en Hollande le IIIIe jour de septembre 1'an de grace mil quatrecens soixante et deux.
Par mon seigneur le conté:
(w- S-) J- Gros.
VIII a)
Charles de Bourgoingne, conté de Charrolois, seigneur de Chasteaubelin et de Béthune, a noz trés chiers et bien améz les lieutenant et gens de la chambre du conseil ordonnéz ès pais de Hollande, Zellande et Frise résidans a la Haye et a tous les baillis, rentemaistres, escoutètes, justiciers et officiers de mon trés redoubté seigneur et père ès dis pais, cui ce peult et pourra touchier, ou a leurs lieuxtenans salut. Comme noz trés chiers et bien améz les nobles et bonnes villes du dit pais de Zellande en besoingnant avec eulx sur le fait et renouvellement de 1'ayde de mon dit seigneur et père en icelui pais nous aient entre autres choses suplié et requis que pour 1'entretènement du fait de marchandise, sur quoy est fondé le dit pais, nous leur vueillions octroyer et consentir que mon dit seigneur et père ne donra, octroyera ne consentira dorésenavant aucunes lettres de marqué pour les exécuter ou dit pais, ce n'est par le consentement et accord des commun pais et villes de Zellande, et semblablement ne octroyera ou consentira aucunes lettres d'arrest pour en
o) Dit trok is ontleend aan het origineele charter, berustende in het Rijksarchief in Zeeland (Archief van Prelaat en Edelen Inv. nr. 14; Reg. nr. 15). In dorso staat het stuk omschreven als: „touchant les lettres de marqué", terwijl eene latere hand den inhoud nader aanwees als: „Surchéance d'icelles". — Dit stuk bevat de beschikking van den graaf van Charolais op punt II van het sub I medegedeelde request der Staten van Zeeland.



i6o
attraire la congnoissance devant luy et son grant conseil;—pour ce est ce que nous ces choses considérées et sur icelles eu advis et mehure délibéracion de conseil, aus dis nobles et bonnes villes avons octroyé, consenty et accordé et de grace espécial octroyons, consentons et accordons par ces présentes pour et ou nom de mon dit seigneur et père et par vertu du pouoir qu'il nous a donné en ceste partie, que toutes lettres de marqué ou d'arrest données ou a donner par mon avant dit seigneur et père a autres que aux subgéz du dit pais de Zellande ou aux adommaigiéz en icelui contre aucuns estrangiers et non subgéz du dit pais de Zellande, pour quelque cause ou occasion que ce soit, ensemble les exécucions que par vertu d'icelles lettres 1'on voudroit ou pourroit faire ou requérir estre faictes ou dit pais, seront mises et par ces dittes présentes les mettons en surcéance jusques a ung an entier prouchainement venant a compter du jour d'uy, date de cestes, pendant lequel temps certaine journée se pourra tenir de par mon dit seigneur et père entre les députéz de tous ses pais pour trouver manière que du consentement de ceulx des dis pais les dittes lettres- de marqué ou d'arrest se puissent exécuter généralment en iceulx pais a la requeste d'aucuns des subgéz des dis pais ou des adommaigiéz d'iceulx, de laquelle manière de faire les dis députéz se contenteront; autrement ilz voudroient que a la requeste d'aucuns des subgéz d'iceulx pais 1'on ne exécutast les dittes lettres, non plus que ceulx des dis autres pais de mon dit seigneur et père ne le vueillent consentir. Sy vous mandons et commandons expressément de par mon dit seigneur et père et a chascun de vous en droit soy et si comme a luy appartiendra, que de nostre présente grace et surcéance durant le dit terme d'un an vous faictes, souTfrez et laissiez les dis nobles, bonnes villes et pais de Zellande plainement et paisiblement joyr et user, sans leur faire ou donner ne souffrir estre fait ou donné aucun distorbier ou empeschement au contraire.
Donné a Zérixé le XXIIIIe jour de septembre 1'an de grace mil quatrecens soixante et deux.
Par mon seigneur le conté:
(w. g.) J. Gros.



i6i
IX a)
Sur ce que les nobles et bonnes villes du pais de Zellande ont requis a monseigneur de Charrolois touchant les lettres de marqué que icelles lettres cessent et soyent mises en surcéance ès pais de Hollande, Zellande et Frise durant ung an après la date de cestes, pendant lequel temps mon seigneur le duc fera assambler les estas des pais de Brabant, Flandres, Hollande, Zellande et Frise, afin de trouver moien que en tous les dis pais les dites lettres de marqué soient générales, ou, si non, que mon dit seigneur de Charrolois promette dés maintenant aus dis nobles et bonnes villes de tant faire envers mon dit seigneur son père, qu'il ne baillera dorésenavant aucunes lettres de marqué aians exécucion ès dis pais de Hollande, Zellande et Frise que aux subgéz des dis pais ou aux adommaigiéz en iceulx, après ce qu'ilz auront deuement fait apparoir par certifficacion souffisant qu'ilz auront fait diligence d'avoir poursuy leur fait la oü et ainsi qu'il appartiendra par raison, et que droit et restitucion leur ait esté reffusé; et au regart des dommaiges que feroient les dis subgéz de Hollande, Zellande et Frise a autres subgéz de mon dit seigneur le duc ou non subgéz, que toutes fois a ceste cause mon dit seigneur ne baillera aucunes lettres de marqué sur les dis subgéz de Hollande, Zellande et Frise, veu qu'ilz sont bien a contraindre par la justice ordonnée ès dis pais a faire la dite restitucion; — mon dit seigneur de Charrolois voulant complaire aus dis nobles et bonnes villes et désirant le bien et entretènement des dis pais, a promis et accordé a iceulx nobles et bonnes villes de tant faire devers mon dit seigneur son père que endedens ung an prouchainement venant pour le plus tard, il les pourverra sur ce que
a) Dit stok is ontleend aan het origineele charter, berustende in bet Rijksarchief in Zeeland (Archief van Prelaat en Edelen Inv. nr. 14; Reg. nr. 16). In dorso staat het stuk omschreven als: „touchant les marqués", terwijl eene latere hand den inhoud nader aanwees als: „dat men de Zeelanders daermede niet en wel prejudiciëren". — De in dit stuk vervatte beschikking heeft op geen der punten van het sub I médegedeelde request der Staten van Zeeland rechtstreeks betrekking, maar hangt eenigsrins samen met punt 11, waarop het sub VIII medegedeelde stok echter de beschikking bevat.
1) Het HS. heeft: font.
II



IÓ2
dit est, en la manière qu'ilz le requièrent, ou autrement tellement et si bien que selon raison ilz auront cause d'en estre contens, durant lequel temps d'un an après la date de cestes les dites lettres de marqué cesseront ou dit pais de Zellande, ainsi que mon dit seigneur de Charrolois 1'a accordé par ses lettres patentes. Et ou cas que endedens le dit terme d'un an la dite assamblée générale des estas des dis pais de Brabant, Flandres, Hollande, Zellande et Frise ne se fera pour la cause dessus dite, en ce cas mon dit seigneur de Charrolois est content et k iceulx nobles et bonnes villes a consenti et accordé ou nom de mon dit seigneur son père que la surcéance des dites lettres de marqué durera et aura lieu en icelui pais de Zellande après le dit an expiré jusques a ce que la dite assamblée se fera.
Fait a Zéricxé le XXIIHe jour de septembre 1'an mil quatrecens soixante et deux.
Moy présent:
(w. g.) J. Gros.
X«)
Charles de Bourgoingne, conté de Charrolois, seigneur de Chasteaubelin et de Béthune, a noz trés chiers et bien améz les lieutenant et gens de la chambre de conseil ordonnée ès pais de Hollande, Zellande et Frise résidens a la Haye, a tous les bailliz, rentmaistres, escoutètes, justiciers et officiers de mon trés redoubté seigneur et père ou a leurs lieuxtenans et aux commis k recevoir les drois du tonlieu de Gravelinghes, cui ce puet et pourra touchier, salut et dilection. Comme noz trés chiers et bien améz les nobles et bonnes villes du pais de Zellande en besoingnant
a) Dit stok is ontleend aan het origineele charter, berustende in het Rijksarchief in Zeeland (Archief van Prelaat en Edelen Inv. nr. 8; Reg. nr. 9). In dorso staat het stuk omschreven als: „touchant le tonlieu de Gravelinghes". — Dit stuk bevat de beschikking van den graaf van Charolais op punt 13 van het sub I medegedeelde request der Staten van Zeeland. — Zie over den tol, te Grevelingen te betalen van stapelgoederen uit Calais, de oorkonden van 1449 Mei 16 (De Stoppelaar nr. 249; Van Limburg Brouwer blz. 97) en van 1466 December 6 (De Stoppelaar nr. 398; Van Limburg Brouwer blz. 135).



163
avec eulx sur le fait et renouvellement de 1'ayde de mon dit seigneur et père en icelui pais nous aient entre autres choses suplié et requis pour et ou nom de tout le commun pais de Zellande leur ottroyer noz lettres patentes, par lesquelles leur soit déclairée que des biens et marchandises qui passeront pardevant le dit tonlieu de Gravelinghes, soit par eaue ou par terre, 1'on paiera icelui tonlieu, se ne fust que aucun vint dedens les pais de Hollande et Zellande avec aucuns biens non estapléz, lesquelz seront francz, ainsi que d'ancienneté 1'on a acoustumé; — pour ce est-il que nous les choses dessus dites considérées, sur lesquelles et autres remonstrances et requestes a nous faictes par les dis nobles et bonnes villes de Zellande il ait pleu a mon dit seigneur et père nous donner pouoir et auctorité de pourveoir, comme il appartiendra, avons par bon advis et mehure délibéracion de conseil et par vertu de nostre dit pouoir ordonné et déclairé, ordonnons et déclairons par ces présentes de par et ou nom de mon dit seigneur et père que de toutes laynes, peaux et autres denrées et marchandises, soient biens d'estaple ou non, qui dorésenavant seront amenées par mer du royaume d'Angleterre ès dis pais de Hollande, Zellande et Frise, sans passer a 1'estaple de Calais et sans touchier les pales, destrois, mettes et stroom du pais et conté de Flandres ne du dit tonlieu de Gravelinghes, 1'on ne paiera aucune chose d'icelui tonlieu au dit lieu de Gravelinghes, sans préjudice toutes fois des lettres que mon dit seigneur et père a puis aucun temps ottroyeés a ceulx de 1'estaple de Calais, contenans deffense de non amener en iceulx pais de Hollande, Zellande et Frise, certain terme durant, aucunes laynes ou -peaulx qui doibvent estaple, se premiers elles ne sont estaplées au dit Calais, lequel terme sera expiré dedens . . . . ans prouchainement venans, et laquelle deffense sera gardée et entretenue durant le dit terme, se premiers elle n'estoit par mon dit seigneur rappellée. Et de ces choses promettons aus dis nobles et bonnes villes de Zellande leur faire baillier lettres de mon dit seigneur en fourme deue, se mestier est et requis en sommes. Si vous mandons et expressément commandons de par mon dit seigneur et père et a chascun de vous en droit soy et si comme a lui appartiendra, que nostre présente ordonnance et déclaracion vous gardez, observez et entretenez et faictes garder,
i) Oningevuld in het HS.



164
observer et entretenir, et d'icelle faictes, souffrez et laissiez les dis nobles et bonnes villes et commun pais de Zellande plainement et paisiblement joir et user par la manière et ainsi que dessus est déclairé, sans leur faire, mettre ou donner ne souffrir estre fait, mis ou donné quelconque destourbier ou empeschement au contraire. Car ainsi nous plait-il et le voulons estre fait.
Donné a la Haye en Hollande le IIIIe jour de septembre 1'an de grace mil CCCC soixante et deux.
Par mon seigneur le conté:
(w. g.) J. Gros.
XI*)
Charles de Bourgoingne, comte de Charrolois, seigneur de Chasteaubelin et de Béthune, a tous ceulx qui ces présentes lettres verront, salut. Comme en besoingnant avec noz trés chiers et bien améz les nobles et bonnes villes dü pais de Zellande sur le fait et renouvellement de 1'ayde de mon trés redoubté seigneur et père ou dit pais les dis nobles et bonnes villes nous aient entre autres choses suplié et requis qu'il nous plaise ordonner et leur ottroier que les subgéz et manans d'icelui pais de Zellande ne soient et ne seront tenuz de paier du tonlieu de Gravelinghes autrement ne plus avant que les subgéz et manans du pais de Hollande; — savoir faisons que nous ce que dit est, considéré, inclinans favorablement a la dite suplicacion et requeste et sur tout eu advis et délibéracion de conseil, avons ordonné et déclairé, ordonnons et déclairons de grace espécial par ces présentes ou nom de mon dit seigneur et père et par vertu du pouoir qu'il nous a donné en ceste partie, que les dis subgéz et manans du dit pais de Zellande paieront dorésenavant du dit tonlieu de Gravelinghes, ainsi que font les dis subgéz et manans de Hollande, et non plus avant. Si donnons en mandement de par mon dit seigneur
d) Dit stak is ontleend aan het origineele charter, berustende in het Rijksarchief in Zeeland (Archief van Prelaat en Edelen Inv. nr. 8; Reg. nr. 8). In dorso staat het stuk omschreven als? „touchant le tonlieu de Gravelinghes, que les Zellandois paieront comme les Hollandois et non plus". — Dit stuk bevat de beschikking van den graaf van Charolais op punt 14 van het sub I medegedeelde request der Staten van Zeeland.



i65
et père a noz trés chiers et bien améz les lieutenant et gens de la chambre de conseil par lui ordonnéz en ses pais de Hollande, Zellande et Frise résidens a la Haye, a tous les bailliz, rentemaistres, escoutètes, justiciers et officiers de mon dit seigneur et aux commis a recevoir de par lui le dit tonlieu de Gravelinghes, leurs lieuxtenans, présens et a venir, et a chascun d'eulx en droit soy que de nostre présente grace, ordonnance et déclaracion ilz facent, souffrent et laissent les dis subgéz et manans de Hollande plainement et paisiblement joir et user sans leur faire, mettre ou donner, ne souffrir estre fait, mis ou donné quelconque arrest, destourbier ou empeschement au contraire. Car ainsi nous plait-il.' En tesmoing de ce nous avons fait mettre nostre seel a ces présentes.
Donné k la Haye en Hollande le IIIIe jour de septembre 1'an de grace mil quatrecens soixante et deux. Par mon seigneur le conté:
(w. g.) J. Gros.
XII a)
A ce que de la part des [nobles et bonnes villes du pais de Zellande en besoingnant avec eulx sur le fait de 1'ayde de mon trés redoubté seigneur mon seigneur le duc ou dit pais a esté requis k mon trés redoubté seigneur mon seigneur de Charrolois qu'il plaise a mon dit seigneur le duc leur consentir et ottroyer que dorésenavant, quant aucun fief luy succédera ou dit pais de Zellande par le décèz de ceulx qui en icelui pais trespasseront sans hoir de leurs corps, le prouchain hoir du trespassé puist ce mesme fief racheter et relever a tel pris et tauxacion qu'ilplaira a mon dit seigneur le duc, chascun selon son pris; — mon dit seigneur de Charrolois par bonne et mehure délibéracion de
a) Dit stok is ontleend aan een vidimus van den abt van Middelburg dd. 1463 Februari 14, berustende in het gemeentearchief van Middelburg (Inv. nr. 381; charters nr. 114). In dorso staat het stuk omschreven als: „van te mogen lossen die leenen, die an minen genadigen heere versterven". — Dit stuk bevat de beschikking van den graaf van Charolais op punt 17 van het sub I medegedeelde request der Staten van Zeeland.



i66
conseil a fait dire et respondre en sa présence aus dis nobles et bonnes villes de Zellande que mon dit seigneur son père aura bon advis de les avoir pour recommandé avant tous autres touchant leur dicte requeste, quant les cas particuliers adviendront, ainsi que son bon plaisir sera.
Fait a la Haye en Hollande le IlIJe jour de septembre mil quatrecens soixante et deux.
Ainsi signé: Moy présent J. Gros.
XIII a)
Sur ce que les nobles et bonnes villes de Zellande en besoingnant avec eulx sur le fait et renouvellement de 1'ayde ou dit pays ont suplié et requis a mon trés redoubté seigneur mon seigneur le conté de Charrolois qu'il plaise a mon trés redoubté seigneur mon seigneur le duc les laissier joir de leurs biens, èsquelz ilz seront trouvéz en possession la tiercé partie de cent ans ou plus, jusques a ce que par droit ilz en seront déboutéz, ou lieu et ainsi qu'il appartiendra, et en oultre qu'il pleust aussi a mon dit seigneur le duc ordonner que le registre que tient devers lui le garde des chartres de Hollande, oü 1'on enregistre leurs lettres, quant ilz relièvent leurs fiefz et toutes lettres de prévilèges, dons, keures et autres, soit dorésenavant ouvert, et que semblables lettres ou copies autentiques en soient données en tous temps, quant besoing sera et on le requerra; — mon dit seigneur de Charrolois a fait dire et respondre en se présence aus dis nobles et bonnes villes que au regart de leurs dis biens, dont ilz auront joy le tiers de cent ans, mon dit seigneur le duc son père y fera tousjours voulentiers ce qu'il appartiendra
a) Dit stuk is ontleend aan het oiïgineele charter, berustende in het Rijksarchief in Zeeland (Archief van Prelaat en Edelen Inv. nr. 8; Reg. nr. 13). In dorso staat het stuk omschreven als: „La joyssance de possession du tiers de 100 ans et de 1'ouverture des régistres en Hollande." — Dit stuk bevat de beschikking van den graaf van Charolais op punt 19 van het sub I medegedeelde request der Staten van Zeeland.



167
selon raison et les droiz, keures et coustumes de Zellande, ainsi que ses prédécesseurs ont fait le temps passé. Et touchant 1'ouverture du dit registre, il ordonnera que 1'on *) le face toutes les fois que mestier sera, pour pris et salaire raisonnable selon les ordónnances par lui piéca sur ce faictes en sa chambre du conseil a la Haye, lesquelles il vuelt estre entretenues, comme raison est.
Fait au dit lieu de la Haye le IIIIe jour de septembre 1'an mil CCCC soixante et deux. Moy présent:
(w- &•) J- Gros.
XIV a)
Charles de Bourgoingne, conté de Charrolois, seigneur de Chasteaubelin et de Béthune, a tous ceulx qui ces présentes lettres verront, (salut). Comme en besoingnant avec les nobles et bonnes villes du pais de Zellande sur le fait et renouvellement de 1'ayde de mon trés redoubté seigneur et père ès pais de Hollande, Zellande et Frise les dis nobles et bonnes villes de Zellande nous ayent donné a congnoistre que, quant mon dit seigneur et père a par cydevant requis et luy ont esté accordéz aucuns aydes ès dis pais de Hollande, Zellande et Frise, iceulx de Hollande et Frise soubz umbre de ce qu'ilz sont les premiers consentans ès dis aydes, maintiennent que des sommes qu'ilz accordent et donnent pour les dis aydes, en quelque grandeur qu'elles soyent, iceulx nobles et bonnes villes de Zellande sont tenuz d'en payer la tierche part, non obstant qu'ilz ne y soient point appelléz et n'y aient donné leur consentement, dont les dis de Zellande se dient avoir esté grandement grevéz, attendu qu'ilz ne sont en riens soubz iceulx de Hollande et Frise en ressort ne autre chose quelconque, et n'ont les dis de Hollande et Frise quelconque
a) Dit stuk is ontleend aan een vidimus van den abt van Middelburg dd. 1463 Februari 14, berustende in het gemeentearchief van Middelbnrg (Inv. nr. 383; charters nr. 116). — De in dit stuk vervatte beschikking heeft op geen der punten van het snb I medegedeelde request der Staten van Zeeland betrekking.
1) Het HS. heeft: len.



i68
auctorité ou puissance de consentir aucun ayde ou faire assiète ou imposicion sur les dis de Zellande sans leur exprèz consentement, ains se dyent d'iceulx de Hollande et Frise en telz cas estre exemps et doivent donner et ottroier a par eulx les dis aydes telz dont ilz peuent estre d'accord avec mon dit seigneur et père, en nous requérant les dis de Zellande que 1'ottroy et consentement de 1'ayde qu'ilz nous ont présentement fait pour et ou nom de mon dit seigneur et père, ja soit ce qu'il soit de telle grandeur et somme, comme monte la tiercé part de 1'ayde semblablement ottroyé par les dis de Hollande et Frise, nous vueillons déclairier estre sans préjudice de leur dicte exempcion; — savoir faisons que nous ces choses considérées et sur icelles eu bonne et mehure délibéracion de conseil, avons par vertu du pouoir a nous donné en ceste partie par mon dit seigneur et père déclairé et déclairons par ces présentes que le devant dit ottroy du dit présent ayde fait par les dis de Zellande ne leur doye porter aucun préjudice en 1'exempcion qu'ilz dient estre des dis de Hollande et Frise, ains demourront en la dicte exempcion aussi entiers, comme ilz ont esté par cydevant et doivent estre. En tesmoing de ce nous avons fait mettre nostre seel a ces présentes.
Donné a Zéricxé le XXVIe jour de septembre 1'an de grace mil quatrecens soixante et deux.
Ainsi signé: par mon seigneur le conté: J. Gros.
XVfl)
Veue la doléance et remonstrance faicte et baillée par escript
a) Dit stuk is ontleend aan een vidimus van den abt van Middelburg d.d. 1463 Februari 14, berustende in het gemeentearchief van Middelburg (Inv. nr. 381; charters nr. 114). In dorso staat het stuk omschreven als: „van dat die ondersaten int geestelic recht gedaecht worden om weerlike schuit". — De in dit stuk vervatte beschikking heeft betrekking op een verloren request van edelen en leenmannen van Zeeland, waarvan de strekking volkomen indruischte tegen den wensch der steden (zie hierachter punt I van het sub XVII medegedeelde stuk). Het eerste lid kwam op voor de belangen van de inwoners van het platteland, die tegen de rechtspraak van provisor en deken in zaken van wereldlijke schuld evenzeer gekant waren, als de steden, waar die geestelijke gerechten gevestigd waren, er voor ijverden.



i6q
a mon trés redoubté seigneur mon seigneur de Charolois par les nobles et hommes de fief du pais de Zellande en besoingnant avec eulx sur le fait de 1'ayde etc. touchant pluseurs adjournenemens qui se font journellement de personnes et choses layes devant les juges ecclésiastiques .ou dit pais de Zellande, lesquelz praingnent, exigent et relièvent a ceste cause des dis personnes layes grandes et excessives tauxacions et sommes d'argent montans beaucop plus que ne fait la subvencion et scot de mon trés redoubté seigneur mon seigneur le duc, qui est contre les keures et drois du dit pais et ou trés grant grief, intérest et dommaige des poures subgéz et manans d'icelui, ainsi que dient les dis nobles et hommes de fief requirans sur ce provision convenable; — mon dit seigneur de Charrolois voulant préserver les dis subgéz et manans de vexacions et exactions indeues, a ordonné et appoinctié que mon seigneur de Lannoy, lieutenant de Hollande, fera expédier et seeller soubz le seel de mon dit seigneur le duc ordonné ou dit pais de Hollande lettres patentes ou nom de mon dit seigneur, èsquelles sera inséré de mot a mot le traictié fait par cidevant entre mon avant dit seigneur le duc d'une part et feu 1'évesque Rodolf d'Utrecht d'autre, touchant la juridicion espirituelle ès pais de Hollande, Zellande et Frise, et par les dictes lettres patentes sera mandé, commandé et enjoinct a tous les officiers de mon dit seigneur en iceulx pais sur certaines et grandes peines que le dit traictié ilz et chascun d'eulx ès termes et mettes de son office, entretiennent et facent entretenir de point en point selon sa forme et teneur sans dorésenavant faire ou aler ne souffrir estre fait ou alé au contraire en aucune manière.
Fait a la Haye en Hollande le XIIIIe jour de septembre mil quatrecens soixante et deux.
Ainsi signé: Moy présent J. Gros.



170
XVI a)
Comme mon trés redoubté seigneur mon seigneur le duc de Bourgoingne a esté au vray advertiz et acertenéz que par cydevant et jusques a ores il a eu des grandes faultes ou payement de ses schots, aydes et heervaertgelt a luy accordéz par ceulx de son pays de Zellande, meismement ou fait des leveringes que les ambochtsheeren ou leurs clers et rentmaistres ont accoustuméz faire chascun an sur les bourgois de Middelbourg, lesquelles leveringhes ilz baillent oultre au rentmaistre de Bewesterscelt ou a ses clers en plus grand nombre de terres sur et a la charge des dis bourgois qu'ilz ne doivent, avecq des aultres abuz et récélemens qu'ilz usent en ceste partie pour leur prouffit singulier et a 1'intérest et dommaige de mon dit seigueur le duc, pour quoy mon trés redoubté seigneur mon seigneur le conté de Charrolois ayant pour ce pouoir de mon dit trés redoubté seigneur mon seigneur le duc son père a fait convenir par devant lui les députéz de la dicte ville de Middelbourg, leur remonstrant les choses dessus dictes, et que pour en ce pourveoir, tant pour le prouffit et bien de mon dit seigneur son père comme aussi k la descharge des bourgois d'icelle ville, qui souventes fois se tiennent travailléz sans cause pour raison des dictes mauvaises leveringhes sur eulx faictes, comme dit est, ilz vouloissènt commettre ung clerc ayant pouoir de par la dicte ville de Middelbourg de recevoir dorésenavant chascun an des dis ambochtsheeren ou de leurs clers ou rentmaistres par escript les leveringhes qu'ilz feroient des terres appartenant aux bourgois d'icelle ville, en vériffiant avecques eulx icelle leveringhe, et en faire et tenir registre, et la somme, a quoy monteroit le schot de la dicte leveringhe, le dit
d) Dit stuk is ontleend aan het Groene register der Rekenkamer, beginnende met 1460, berustende in het Algemeen Rijksarchief. Het komt er voor fol. 6 verso met het opschrift: „Acte touchant la leveringhe en Zeellande, comment elle se fera pour le temps du nouvel ayde de X ans accordé 4 mon seigneur le duc en la personne de mon seigneur de Charrolois a Ziericxse ou mois de septembre Pan LXII." — Over de leveringen der stad Middelburg zie men Verslag van de algemeene vergadering der leden van het Historisch Genootschap, gehouden op 11 April 1903 blz. 61.



i7i
commis ou clerc en baillast sa cédule signée aus dis ambochtsheeren ou leurs clers et rentmaistres pour autant défalquer et diminuer le schot de son ambocht, et en tenir compte au dit rentmaistre de Bewesterscelt ou ses clers, lequel rentmaistre ou ses clercs, qui auroient ainsi receuz des dis ambochtsheeren les dictes cédules en payement et défalcacion du schot de leur dit ambocht, recouvreroient les sommes contenues en icelles cédules sur le dit clerc et commis de par la dicte ville, qui seroit tenu de respondre et faire les deniers bons, présentant mon dit seigneur de Charrollois ou nom de mon dit seigneur son père aus dis députéz de Middelbourg, afin qu'ilz n'eussent cause de ce refuser, que des gaiges et salaire qu'il convendroit pour ce donner au dit'leur commis, 1'on 1) y feroit de par mon dit seigneur son père tellement qu'ilz auroient cause d'en estre contens. Et après le retraite que les dis députéz ont sur ce prinse pour en communiquer avec les autres de la loy d'icelle ville, iceulx députéz sont aujourduy comparuz pour et ou nom d'icelle ville par devant mon dit seigneur de Charrollois en la ville de Ziericxee, et soubz les condicions dessus dictes lui ont accordé pour et ou nom de raon dit seigneur le duc son père que durant ceste ayde de dix ans présentement a lui accordé par ceulx du pays de Zellande, et sans leur préjudice toutesvoies pour le tempz subséquent après le dit ayde expirée, la dicte ville de Middelborch ordonnera ung clerc ou rentmaistre ayant pouoir et cognoissanche de la leveringhe de leurs dis bourgois, tout selon et en la manière que déclairé est cy dessus. Et moyennant ce ilz ont requiz a mon dit seigneur de Charrollois qu'ilz puissent estre et demourer deschargiéz des leveringhes de gens d'église en icelle ville, èsquelles leveringhes ilz ne se vouldroient aulcunement obligier, mais feroient en ce volentiers a mon dit seigneur toute assistence et adresche a eulx possible. Sur quoy par mon dit seigneur de Charrollois leur a esté promiz que des dis leveringhes ilz ne seroient plus avant chargié que autres eschevins ès autres villes et villaiges ou dit pays de Zeellande.
Fait a Ziericxee le XXVIe jour de septembre anno soixante et deux.
Ainsi signé: moy présent J. Gros.
I) Het HS. heeft: Ven.



172
XVII a)
Dit zijn die pointen, die die stede van Zierixee begeert ende bidt an mynen genadigen heere geconfïrmeert te hebbene boven tguent, dat int generaele overgegeven is.
1. Eerst dat die poirters van Zierixee mogen dagen die hoir poirteren niet en (zijn), woenende Beoisterschelt in Zeelant, voir die Provisoer en(de) den Deken van Schouwen van alle hoire schulden na uuytwyzen der hantvesten, die zy dairof hebben, die mijn genadige heere bezworen ende gevesticht heift.
2. Item dat die poirters van Zierixee mogen vry wesen van den tol van den harynck tot Vlissinghen, gelijc zy van ouden tyden geweist zijn ende noch cortelic, over drie off vier jaeren, gebruyct hebben.
3- Item dat alle diegene, die gebannen worden by der voirszeider stede, zullen terstont trecken uuyt den voirszeiden lande ende stede (ende) gebannen blyven na uuytwyzen (van) den rechten, privilegiën ende costumen van derselver stede, zonder die-ballinghe ergens te houdenne off te sustinerenne boven den ban, mair dat men die corrigieren zall na uuytwyzen van hoeren sittel ende misdaet, alzoe dairtoe van rechtswegen behoirt.
4. Item dat men voirtan niet meer in die lande van Zeelant rechten en zall yemende van wegen der hooger hant zonder wet ende vonnisse; mair men zall een*) ygelijc recht doen na die beswoeren rechten van Zeelant, behouden die exempt-steden huer rechten2).
a) Dit itnk is ontleend aan het ms. vervolg op het charterboek van Van Mieris, berustende in het Algemeen Rijksarchief. Het is er afgeschreven achter het sub I medegedeelde stuk en blijkbaar aan dezelfde bron ontleend. — Op geen der punten van dit request is mij eene beschikking van den graaf van Charolais bekend. — Voor punt 1 vergelijke men hetgeen is opgemerkt bij het sub XV medegedeelde stuk.
1) Het HS. heeft: van.
2) Zie A II art 114.



173
5. Item van alsulken overlast ende onrecht, als geschiet isby der vierschaire heere(n) Adolffs1) in Dreysscher, dair die poirteren van Zierixee mit onrecht belast (zijn geweest) contrarie ende tegen den gemeenen rechte van Zeelant ende der stede van Zierixee, twelke nye(t) geboort en hevet noch geschiet en is voer dese tijdt by yements memorie ende oick mede geschiet is tegens hoir eygen hantvesten ende rechten, die zy, die van Dreisscher, selve hebben.
62). Item dat men geene brueken of misdaet, hoedanich dat zy waeren, binnen Zeelant geschiet, binnen steden of dairbuyten, anders berechten zall, dan die choren, hantvesten ende privilegiën uuytwyzen, die bezworen zijn beyde in steden ende in landen, twelke ymmer alzo behoirt te geschienne; anders soe en hadden die inwonende van Zeelant geen bescherm, als sy (en) niet verlaten en mochten tot dien rechte, dair zy onder saten, dat hemluyden soe vestelike ende zoe hogelyke beloeft is te houden by eede.
7 8). Item (alzoe) dat voirszeide lant van Zeelant aldusdanige i uuytgenomen rechten heeft, gelijc voirscreven staet, soe ist van zonderlinge noode onsen genadigen heere te believen te onderhoudene ende te achtervolgene die goede oude plichten ende costumen, die in tyden wel onderhouden waeren (by) den hogen geboeren vorste hertoge Aelbrecht van Beyeren, oudervader van onsen genadigen heere, die altijt eens jaers in Zeelant plach te comen om vierschaere ende recht te houden ende justitie te doene, dair hy vant, dat het van noode was om steden ende lant in vreden te houden, wel aensiende ende merkende, dat dat van noode was, soude dit voirszeide lant ende inwonende van dieselve lande in goede vrede bliven, bekennende, dat dat niement anders doen en mochte dan hy selve of zinen wittachtigen sone tot sinen jaere gecomen nae uuytwysen die gemeyne brieven van den lande van Zeelant4); ende wairt, dat ons(e) genadige heere zelve in stade niet en waere te comen int voirszeide lant,
1) Bedoeld is Adolf van Cleve, heer van Ravestein.
2) Zie E I art. 5.
3) Over het vervallen der hooge vierschare zie men Lasonder, Bijdrage tot de geschiedenis van de hooge vierschaar in Zeeland blz. 59»
4) Zie A 1 art. 56.



174
te willen believen den grave van Charrolois, sijn edelen zone, alsulke commissie te geven ende bevel te doene van zijnre genaden wegen int lant te comen omme te berechten alle excesse ende ongevoege, die hy vint staende in steden jof int voirszeide lant; anders soe waert wel gescepen meer lasten, rancoren, twydrachten op te stane, dair groete verderfnisse of comen mochte, beyde in stede(n) ende int lant; want dat Zeelant van groete noode is te hebbene, dat en hebben ander landen ons genadichs heeren geen doen, gemerct dat voirszeit staet.



F
EXTRACT UIT HET GROOT PRIVILEGIE VAN VROUWE MARIA






EXTRACT UIT HET GROOT PRIVILEGIE VAN VROUWE MARIA d)
Marie by der gratiën Gods hertoginne van Bourgoingnen, van Lothrik, van Brabant, van Lymborch, van Lutsenborch ende van Geldren, gravinne van Vlaenderen, van Artois, van Bourgoingnen palatine, van Henegouwe, van Holland, van Zeelandt, van Namen ende van Zuytphen, mercgravinne des heylicx Rijcx, vrouwe van Vrieslandt, van Salyns ende van Mechelen, doen te wetene allen dengenen, die nu zijn ende namaels wesen zullen:
Alsoe na der aflivicheit van wylen saliger memoriën onsen lieven heere ende vader hertoge Karei, heere in zijnre tijt van den landen ende heerlicheiden voirscreven, tot onser begeerte ende versoucke comen zijn by ons in dese onse stede van Gendt die gecommitteerde van onsen landen van Hollandt, Zeelandt ende Vrieslandt metten Staten van onsen anderen landen van Herweertsover, denwelken wy in presenciën van den mogenden heeren den hertoge van Cleven ende van der Marcken, onsen neve, heeren Lodewijck van Bourbon, bisscop van Ludieke, hertoge van Bullioen ende grave van Loon, onsen oem, ende Adolf van Cleven ende van der Marken, heere tot Ravestein, stedehoudergenerail ende gouverneur van onsen voirscreven landen, oick onsen neve, die onse naeste mage zijn van onsen bloede, ende by avyse ende raide derselver hebben doen open doen den groten last, dair wy ende onse landen gemeynlic inne steken mids der viantscip ende quaetwillicheit van den coninck van Vrancrike, die hy, alsoe hy voirenneemt, tot ons en onsen landen waert vordert ende voertkcert met diverschen plaetsen van onsen
a) Dit stuk is ontleend aan het origineele charter, berustende in het gemeentearchief van Middelburg (Inv. nr. 463; charter nr, 130).
12



178
voirscreven landen inne te nemene ende die tot zijnre obediënciën te treckene, totten welken nochtan, alzoe wy ontwivelic houden, hy geen reden of sake en heeft, begeerende uut groten betrouwen ende toeverlate, die wy hebben toten goeden lieden onsen ondersaten van den voirscreven landen, dat zy ons dairinne by raide ende daden te hulpen ende te baten commen wilden, opdat deselve onse landen ende ondersaten van laste ende scaden mochten worden verhuedt, dairop de gecommitteerde van onsen voirgenoemden landen, sonderlinge van Hollandt, Zeelandt ende Vrieslandt voirscreven,' bewysende ende thonende den goeden wille ende grote gonst, die zy als onse getrouwe ondersaten tonsweert hadden, ons hebben gepresenteert naer allen hueren vermogene hulpe ende bystant te doene, des wy hun grotelicx dancken; ende om dies wille dat die van onsen voirscreven landen van Hollandt, Zeelandt ende Vrieslandt ons hebben opgedaen den groten ende onverwinliken last ende scade, die deselve onse lande in alle hueren leden hebben gehadt mids den oirlogen, die onse voirscreven lieve heere ende vadere totten eynde van zynen levene heeft geaftervolcht, alsoe dat die ondersaten van denselven onsen landen zeere verarmt, ontgoet ende tondergegaen zijn, ende dat meer is, zijn denselven onsen landen ende steden grotelicx afgenomen ende innegebroken in diverschen manieren de rechten, previlegiën, costumen ende usagiën van denselven ende yegelijck van hem, sonder van denwelken wederom gericht ende gerestitueert te wesen deselve onse lande in hueren rechten, previlegiën, costumen ende usagiën, int onderhouden van der justiciën niet staende en soude mogen bliven noch geregiert worden, overgevende mids dien in onsen handen by manieren van gescriften sekere punten ende articlen, dienende ter welvairt van onsen voirscreven landen van Hollandt, Zeelandt ende Vrieslandt, hebben ons gebeden, dat wy als hertoginne ende princesse der landen voirscreven hymluden deselve punten van onser speciaelder graciën gonnen, geven ende verleenen wouden voir ons, onse hoirs, erven ende nacomelingen, graven ende gravinnen, princen ende princessen der landen voornoempt, hymluyden, hueren erven ende nacomelingen, welke punten wy bevonden hebben by avyse van denselven onsen neven ende oem ende oick by onsen raide grotelicx dienende, noottelic ende proffitelic zijnde voir ons, onse erven ende onse voirscreven landen ende den inwonenden derselver, ende hebben dairom by onser rechter wetentheit ende by advyse ende raide als voren uut speciaelder



179
graciën denselven onsen landen van Hollandt, Zeelandt; ende Vrieslandt gegeven, geconsenteert ende verleent, geven, consenteren ende verleenen voir ons, onsen erven ende naecomelingen hyroluden ende hueren nacomelingen, generalic ende perticuleerlic, eiken lande bysondere, in vorme van een eewige previlegie de punten ende articlen, hierna vercleert, tot eewigen dagen te gebruycken ende onderhouden te wordene sonder inbreken.
5. Item, dat wy stellen zullen in onsen raidt van Hollandt eenen stedehouder ende acht raidtsluden, dairof die twee edele zullen zijn ende dander notabel goede clercken off costumiers, te weten die zes van Hollandt ende twee van Zeelandt geboren, die wy dairtoe nemen, ordineren ende onderhouden zullen mit behoirlike wedden.
Ende boven enz.
9. Item dat enz.
Insgelijcx zullen alle geestelike saken tusscen partiën geëyndt ende getermineert worden voir den provisoren ende lantdekenen der voirscreven landen ende steden zonder vorder malcanderen te betrecken, welke provisoers ende lantdekens hun niet vorder onderwinden en zullen dan van gheestelike saken.
11 !). Item als van der evocaciën, dat die voerscreven Staten dairof bliven aen hueren oude previlegiën.
172). Item dat men geene nyeuwe tolle, wachte van tolle noch beswaernisse van denselven voirtan opsetten en sal dan by goetduncken van den Staten der voirscreven landen, ende dat alle nyeuwe tollen, nyeuwe wachten oft anckeraige in Zeelandt ende alle andere nyeuwicheit ende beswaernisse, sonder consent van den landen sedert die huldinge van wylen onsen oudervadere die hertoge Philips voirscreven opgeset, of ende te nyeute gedaen worde ende blive.
1) Zie E I art. 1, E II.
2) Zie over tollen en wachten E I artt. 6, 7, 13 en 14, E IV, E V, E X, E XI.



i8o
26 '). Item dat alle costeriën, clercambochten, scolasteriën, bodeambochten, camerwairders, alrehande maten ende alle andere cleyne officiën, hoedanich die wesen mógen in den voirscreven landen ende steden van denselven, wesen, staen ende blyven zullen eewelic ter ghifte ende disposicie van denghenen, hetzy van den ridderscap of steden der voirscreven landen, dair zy die naeste vijftien jaren voirleden of gegeven ende uut crachte van derselver ghifte beseten ende gebruyet zijn geweest, sonder te trecken in consequencie tgeent dat by hartoge Philips' of onse lieve vader hertoge Kareis voirscreven tyden van der ghifte ende disposicie der voirscreven officiën geschiet mach zijn, dat voir hueren tijt, eer zy heeren der voirscreven landen geworden waren, niet te wesen en plach, welke ghiften, contrarie deser ordinancie by den voirscreven hertoge Philips' of Kareis tyden gegeven, doot ende te nyeute wesen ende blyven zullen. Ende indien in toecomenden tyden by inadvertencie oft anders, hoe dattet zy, enige ghiften van ons oft onse nacomelingen van de voirscreven steden goeden, in den lesten voirscreven punte begrepen, oft oick van den voirscreven cleyn officiën contrarie deser ordinancie gedaen ende gegeven worde, zoe sal dieselve ghifte, nu als dan ende dan als nu, niet ende van geenre waerden zijn ende blyven tot eewigen dagen.
35 2). Item indien wy of onse nacomelingen in toecomenden tyden enige bede of andere saken, comende tot laste der voirscreven landen, begeeren soude willen, dat wy oft ons outste hoyr alsdan gehouden zullen sijn selver in persone te comen ende te verschynen ten behoirliken ende gewoenliken plecken in ende bynnen den voirscreven landen van Hollandt, Zeeland ende Vrieslandt, elcx in den hoeren, omme aldair onsen eysch ende begeerte te openen of te doen openen ende antwoirde te ontfaen, sonder die voirscreven landen of huere gedeputeerde buten slants te bescriven ende te doen comen.
37. Item dat onse rentmeestere, bailliuwen noch nyement anders van onsen wegen enige poirters of poerteressen of inge-
1) Zie E I art 9 en E VI.
2) Zie E I art. 8.



i8i
setene van Zeelandt zullen mogen vangen noch doen vangen van civile saken ende bruecken, tenzy dat die personen eerst verwonnen zijn ter vierscaren na den rechte van der plecke, alsoe dat behoirt, uutgenomen van onsen demaynen, noch desgelijcx oec luden van buten, die seker ende borge stellen mogen, dair die heere ende partiën an bewairt zijn. Ende zoe wie gevangen gebrocht wort in sgraven steen van Middelburch of elders van cryme, die sal die heere gehouden wesen ticht te geven ende té recht te setten bynnen den derden dage, nairdat hy gevangen is, of by gebreke van dien dat burgemeesters ende scepenen mitter meester menichte van hynluden dien dairteynden zullen mogen ontslaen uter voirnoemde vangenissen zonder verbueren.
38. Item zoe wat bestellen, vronen of berieden gedaen worden by bailliu, burgemeesters ende scepenen over al Zeelandt, elc int zyne, an enigerhande goeden, hetzy vruchten of andere, uut versoucken van persone of personen, ende yemende die goeden ontweldichde ende wechvoerden boven recht sonder consent of wille van den clager, dat men die persone of personen, wie zy zijn, sal mogen halen over al Zeelant, dairt van node wesen sal, ende brengen gevangen in sgraven steen tot hueren costen by den rentmeester, bailliu of hueren stedehouders of dienres; ende zullen aldair gevangen bliven, ter tijt toe dat zy partiën voldaen ende vernuecht sullen hebben, behoudelic alle steden ende vryheeren hoirs rechts.
39 i). Item dat wy of onse nacomelingen nyements goet, leen noch erf bynnen onsen voirscreven landen van Hollandt, Zeelandt ' ende Vriesland tot onser tafle leggen en zullen noch nyemende by provisie uut zijnre possessie stellen, maer sullen, nadatte natuere ende condicie van den goeden sijn sal, eerst verwonnen ende dairna geëxcuteert worden navolgende die rechten ende costumen van den landen, steden ende plecken, dair die sentencie of condempnacie gegeven of gedaen sal worden.
402). Item dat voerdaen in onsen lande van Zeelandt twee
1) Zie B art. 22.
2) Over de veranderingen, door Karei den Stoute in den werkkring der rentmeesters aangebracht en door dit artikel afgeschaft, zie men: De rekeningen en andere stukken in 1607 uit de Hollandsche rekenkamer naar de Zeeuwsche overgebracht. 1433—1584, blz. 12, 97 en 98.



182
rentmeesters wesen zullen, dairof die eene resideren sal in Middelborch bewester Scelt ende den anderen tot Ziericzee bêoester Schelt, behouden(de) die van der Tholen dairof huere oude costumen.
41. Item dat wy voirtan gheene brieven noch orlof gheven en zullen moer te delven omme sel dairof te bernen uter erven, die in den voirscreven landen van Hollandt, Zeelandt ende Vrieslant bynnen die bedijcte landen liggende zijn. Ende alle ottroyen, contrarie dese ordinancie verleent, sullen zijn doot ende te nyeute.
43. Item van alle dootslagen, die geschieden bynnen oft buten den lande van Zeelandt, die ontsculdige magen sullen terstont bevreedt wesen, ende dat voir edele, onedele ende bastairden, te weten dat alle ontsculdige magen, die niet in velde noch in vaerde geweest en zijn, bevreedt sullen wesen ses weken lanc. Ende wie hierover misdede, dat sal men aen him verhalen, of hy vrede selver mitter hant gebroken hadde. Ende teynden die voerscreven ses weken soe sullen die onsculdige magen eeuwelic gesoent ende gevreedt blyven na alle manière, gelijc tprevilegie, dat onsen lande van Hollandt ende Vrieslant van hertoge Philips voirnoempt daerop vercregen hebben1), inhoudt ende begrijpt.
46. Item dat dambochtsheeren in Zeelandt zullen mogen verboden maken bynnen hueren prochiën ende vriheden by scepenen aldair tot nutscap, oirbaer ende proffijt van derselver prochiën, bedragende tot thien pond swerten toe oft dairbeneden, indien daer yemende jegens bruecte of dede. Dairof soude hebben van die verbuernisse te weten die grave een dordendeel, dambochtsheere een dordendeel ende die bailliu, scout ende scepenen aldaer een dordendeel, behouden die steden hueren rechten, kueren ende previlegiën. Ende voer dese boete sal die ambochtsheere of zijn dienres die brueckige mogen aentasten ende vangen.
47 2). Item dat men nyement van den ondersaten van onsen voirscreven landen bynnen steden ende dairbuten houden noch letten en sal voir enigen tol van gheenrehande saken dan voir zynen gerechten tolle of voir die boeten, daeraen clevende.
1) Bedoeld zullen zijn de ordonnantiën van 13 December 1445 en van 23 Maart 1456, waarin echter van een eeuwigen vrede der onschuldige magen niet gesproken wordt.
2) Zie E I art. 3, E II.



183
48. Item alsoe die ingesetenen der voirscreven landen van hueren leenen ende erflike goeden vervreemt zijn geweest by inbreken van lande, van oirloge, van brande ende anders, soe zullen zy die goeden gebruken, daer zy den tijt van een derdendeel van hondert jaeren of langer in besitte ende possessie geweest zullen hebben, tot den tijt toe dat zy mit rechte dairuut gewonnen zullen worden, ter plaetsen ende zoe dat behoirt.
49. Item om te beletten alle quade feyten van dootslage, vredebraken, cracht van goede, strasseneringe ende anders, die dagelicx vele in den landen ende sommige steden van Zeelandt gebueren, mids dien dat men van dootslagen, vredebrake, cracht van goede, strasseneringe ende anders niet en pleecht te berechten dan ter hoger vierscare van Zeelant, die dicke zeere lange vertoeft, eer die gehouden wort, dairomme die dootslagers, vredebrakers' crachtdoenders ende andere te boudeliker misdoen op hope, al wairt dat zy gevangen worden, dat zy by uutbrekene van vangenissen, by verborgen oft anders uutcomen mochten, soe sullen voirtan alle goede steden, namelic Reymerswale, Tholen, Goes, Vere, Cortkene, Vlissingen, Brouwershavene ende andere, diet 'begeerên 'ende van noode zijn, bynnen huëre vriheit mogen recht ende justicy doen van dootslagen, vredebraken, cracht van goede ende strasse(ne)ringe, gelijc zy van allen anderen quade feyten gewoenlic zijn van doene. Ende of gelike feyten ende misdaden van dootslagen, vredebraken ende anders, als voirscreven staet, opt plattelandt of in die dorpen van Zeelandt geschieden, soe sullen die rentmeesters van Bewesterschelt ende van Beoisterscelt, huere stedehouders of huere dienres, elcx in zynen bedrive, gehouden zijn die voirscreven misdadige te vangen ende te brengen in den steen, te weten die gevangen worden Bewesterscelt, in Middelburch, ende die gevangen worden Beoisterscelt, te Ziericzee, omme die aldaer gerecht te wordene by den borchgrave van Zeelandt van huere misdaet, als voirscreven is, by wijsdom ende vonnisse van gesworen mannen van den voirscreven lande, als voirscreven is. Ende omme dese justicie te volcomen soe sal men by den raide van Hollandt ende by den Staten van Zeelandt daertoe ordineren twaelf gesworen mannen, te weten seven Bewesterscelt ende vive Beoisterscelt, denwelken borcgrave ende mannen men by den voirscreven raide ende Staten ordineren sal zoe redelike wedden, als daertoe dienen zullen, ten coste van den voirscreven lande van Zeelandt, indien de misdadige



i84
niet goets genoech en hadde omme die voirscreven wedden te betalen, behoudelic die steden van Middelborch, Zierixzee ende alle vriheden int voirscreven landt huers rechts, kueren, hantvesten ende previlegiën.
50. Item alsoe veel punten staen in die kuere van Zeelandt, die zeer oudt ende duyster te verstaen zijn, soe sullen wy ten versuecke van den Staten van Zeelandt ordineren twee personen van onsen raide van Hollandt omme by denselven Staten die voirscreven punten, die duyster zijn, te helpen vermaken ende tot beteren verstande te stellen omme den gemeenen orbare van den voirscreven lande.
51. Item dat alle vonnissen, die in toecomenden tyden by mannen van Zeelandt gewijst zullen worden, dat die hueren voirtganc hebben sullen by den meesten gevolge van stemmen van den voirscreven mannen.
52. Item dat men voirtaen voir die lossinge of verhefnnge van den thienden van Zeelandt, die men van den grave hout, niet meer betalen en sal dan voir elc pond swerten twintich grote Vleems na der ouder costume.
531). Item als enich ambocht of heerlicheit van Zeelandt versterft van den vader opten zoen oft zonen, die zullent ontfangen bynnen den jare van den grave oft zynen rentmeester, dairt onder gelegen is, ende die rentmeester salt op dien oversetten te boucke elc gemet om eenen halven groten. Ende vielre gebreck in de verleeninge van sheeren wegen, soe sal dieghene, daert goet aen verstorven is, gaen ter plaetsen, dair men pleecht die vierscare te houden, in kennisse van drie sgraven manne ende van hym brieve nemen, dat zy bereit zijn hair leene tontfangen ende al te doen, dat zy van rechtswegen sculdich zijn te doen. Ende hiermede sullen zy haer goeden besitten sonder ennige scaden dairof te lyden, ter tijt toe dat ment hun verleenen wil, ende dan zullent zijt ontfangen, alst recht is.
54. Item alle ambochten of heerlicheden van Zeelant die versterven aen den grave; heeft dieghene, dair die goeden of
1) Zie E I art. 12.



i85
verstorven, gheen zonen ende dochteren achtergelaten, soe sullen die dochteren dat ambocht of heerlicheit mit zynen gevolge mogen lossen jegens den grave voer yement anders. Ende heeft hij gheen dochteren gelaten, soe salt mogen lossen die outste ende die naeste manhooft van der maechscepen van der swaertsyden, opdat hy wille; ende en wil hijt niet lossen, soe salt die outste ende naeste manhooft van der zWairtsyden dan naest volgende mogen lossen, ende alsoe voirt van manhoofde te manhoofde, alsoe lange alsser eenich sijn bynnen der maechscepen van der zwaertsyden. Ende en isser nyement van der zweertsyden, die dat lossen wil, zoe salt mogen lossen die outste ende naeste manhooft van der moederzyde van grade te grade, alst van der swaertsyde voirscreven is.
Ende men sal voer elc gemet ambochts mit zynen gevolge, dat tot heelen scote staet ende te boucke tderde gemet vry staet, den grave betalen anderhalf ponde swerte. Ende voirt soe sal men van elc gemet, dat tot halven scote staet, na den belope ende advenante den grave alsoe veel betalen. Ende dat half scot gheeft ende tderde gemet te boucke vry staet, daerof sal men den grave geven van eiken gemet vijfthien penning grote, ende alsoe voirt na den advenante, nadattet vry heeft ende te boucke staet. Ende en heeft dat ambocht gheen vry, soe sal men elc gemet mogen lossen om thien scellinge, indien dat men lossen wille. Ende soe wat ambocht, dat men lossen wil, dat sal men lossen bynnen eenen halven jare, nadat verstorven is.
Quaemt oec alsoe, dat een weeskint dese goeden lossen soude, soe sal se des weeskints voecht voir him lossen bynnen den voirscreven halven jare, als voirscreven is, alsoe verre alst weeskint reede haven ende renten genoecht heeft dat ambocht mede te lossen. Doet die voecht dat niet, soe sal dat weeskint zyne scade mogen verhalen op zynen voecht, alst zijn jaren hebben sal.
55. Item zoe wanneer een man zijn leengoeden, ambocht of thienden in Zeelandt vercopen wilde of moeste by kenlike last of armoede, dairop hy eerst sal moeten verwerven ende vercrigen consent van ons of van onsen nacomelingen of onse officieren, soe sal die rentmeester in dien gevalle gehouden zijn dat ambocht over te setten om twee groten van den gemete ten geheelen schote ende om eenen groten van den gemete ten halven schote
1) Aldus de tekst; de zin vereiscbt: gheen zoon of zonen.



i86
sonder meer daerof te nemen, ende van' den thienden ende leenlanden ses grote van den gemete.
Welke punten ende artikelen voirscreven ende elc bysonder wy by avyse ende goetduncken van onsen neven ende oem voirscreven midtgaders oic van onsen groten raidt om die welvaert, rust, vrede ende neringe van onsen voirnoemden landen ende om menigen trouwen dienst, die die ingeseten van denselven onsen voirsaten dicwile gedaen hebben ende hopen zy ons, onsen erven ende nacomelingen noch doen zullen, geloeft hebben ende mit desen jegenwoirdigen brieve geloven in goeder trouwen voir ons, onse hoirs ende nacomelingen onsen voirnoemden landen van Hollandt, Zeelant ende Vrieslandt ende den ondersaten derselver ende hueren nacomelingen ende eiken van him bysonder, tot eeuwigen dagen goet, vast ende gestentich te houden sonder verbreken ende sonder daerjegen te comen, te doen of te doen doen of oick te laten geschien; willende ende consenterende, indien by inadvertentie of anders, hoe of in wat manieren dat het waere, ennige brieven, open of besloten, hoe dat wesen mochte, contrarie van desen in toecomenden tyde gegeven worden of, dat God verhoeden moet, contrarie van desen gedaen of ingebroken worde, dat dat, dan als nu ende nu als dan, niet ende van geenre waerde zy ende bliven tot eeuwigen dagen ende niet astringeren denghenen, die daerinne gequetst souden mogen zijn. Ende want men in diverschen plecken van desen previlegiën ende brieve te doene sal hebben, soe willen wy toten vidimus, van desen gemaect onder zegel autentijck, of toter copiën hierof, gecollationeert ende geteykent mitter hant van enige onse secretarise, sulke gelove gegeven zy als desen principael ende originael brieve. Des te getugen ende tot eeuwiger vasticheit hebben wy uut onser rechter wetentheit onsen zegel hieran doen hangen, ende tot meerder sekerheit, approbaciën ende auctorisaciën der dingen ende saken voirscreven hebben gebeden onsen lieven neve van Cleve, onzen oem van Ludiek ende onsen neve den heere van Ravestain voirnoempt, dat zy hare segelen by den onsen aen desen brieve hangen willen.
Ende wy, Jan hertoge van Cleve ende van der Marcke, Lodewijc van Bourbon, bisschop van Ludiek, hertoge van Bullioen ende grave van Loen, ende Adolf van Cleve ende van der Marcke, heere van Ravesteyn, boven genoemt, hebben ter be-



I87
geerte van onser voirscreven nichten der hertoginne gheerne dat alsoe gedaen.
Gegeven in onse stede van Gend opten xrm*» dach van Meerte int jaer ons Heeren duysent vierhondert sesse ende tseventich.
(Op de plijcke stond):
Bij mijnre joncfrouwe dhertoghinne in haeren rait, aldair die hertoge van Cleven, die bisscop van Ludiek, hertoge van Buillon, here Adolf van Cleven ende van der Marke, here tot Ravesteyn, stedehouder-generael, die greve van Wincestre, here van den Gruthuyse, meester Jan de la Bouvrie, here tot Wyerre, die president van der Rekencamere ende meer andere tegenwordich waren.
(w. g.) de Halewijn.






Cr
DE KEUR VAN PHILIPS DEN SCHOONE MET DE INTERPRETATIE EN AMPLIATIE VAN KAREL V



■



DE KEUR VAN PHILIPS DEN SHOONE MET DE INTERPRETATIE EN AMPLIATIE VAN KAREL V
Ia)
Philips van Gods gnaden ertshertoghe van Oistrijck, hertoghe van Bourgoingnen, van Lothringe, van Brabant, van Steyr, van Kerinten, van Crain, van Limborch, van Lucemborch ende van Gheldre,'grave-van Habsbourg, van Vlaendren, van Tyrol, van Artois, van Bourgoingnen paltsgrave ende van Henegouwe, lantgrave van Elsas, marcgrave van Burgauw ende des Heylicx Rijcks, van Hollant, van Zeelant, van Phirt, van Kiburg, van Namen ende van Zutphen grave, heere van Vrieslant, opter Windisrnarck, van Portenauw, van Salins ende van Meehelen, doen te weten allen jegewoirdigen ende toecommende:
Alsoe int jaer duyst vierhondert vier ende tachtentich testleden mijn aldergenadichste heere ende vadre, mijn heere de conynck, doe wesende in onse stadt van Middelborch in ons land van Zeeland, in meeninghe te houden die hooghe vierschare van ons voirscreven lande, hem word by den prelaet ende edelen van onsen voirscreven lande verthoent, dat niet wel mogelick en was die voirscreven hooge vierschare te houden, ten waere dat de kueren van den voirscreven lande, die diversch, duyster, oudt ende ongeuseert waeren, contrarierende deen den anderen in velen pointen, niet eerst vernyewet en worden, versouckende dat te willen doen ende te dien eynde de voirscreven vierscare
a) Dit stuk is ontleend aan het origineele charter, berustende in het gemeentearchief van Middelburg. Zie over het terugvinden van dat stuk: M. H. van Visvliet, De origineele keure van Zeeland van het jaar 1495 (Eigen Haard, 1894, hls. 49a).



192
te willen versetten, twelke by mynen voirscreven heere ende vadere gedaen was. Om toter welker te procederen, waeren doen ter tijt geordonneirt eenige notable personnaigen, te weten van mijns voirscreven genadichs heeren ende vaders ende onsen wegen: wylen die heere van Bergen, lest overleden, meesteren Rijcquaert Uuytenhove, meester Jacop Cruesinck, Anthonis Jans sone van Wissenkerke, onsen raden, ende meester Jan van Cauwenberghe, onse secretaris, ende van wegen de voirscreven van den Staten: Guy de Baenst, Adriaen Jacopsz., Reymer Willemsz. ende Clais Wolfaertsz., dewelke gecommitteirde navolgende hoire commissie wel ende duechdelick geprocedeert hebben te concipiëren ende te ramen een nyeuwe kuere, eerst wel ende int lange gesien die oude kueren, gegeven alsoewel by wylen Floris manbour, by hertoge Willem van Beyeren, als by wylen onsen lieven heere ende overoudevader hertoge Philips van Bourgoingnen, dien God genadich zy, ende ten andere male daerup gehoirt ende genomen tadvis van den ouden coustumiers van den lande van Zeeland, ende dése kuere aldus by hemlieden geconcipeert, ende over te hove gebrocht, soe eist gebuert, dat wy, laest zijnde in onse stede van Remerswale ende tot onsen ontfange totter heerlicheit van onsen lande ende graefscepe van Zeeland, omdat die van den voirscreven Staten van onsen voirscreven lande van Zeelandt verclaerden, dat zy niet ghesien en hadden tvoirscreven begryp of concept van der nyeuwer kuere, begeerende daerof te hebben een copie, om die te visenteren ende daerof rapport te doen, ende daernaer ons daerup te andworden, wort doe by ons geappointiert, ende geaccordeert, dat binnen drie maenden doe eerstcommende die voirscreven van den Staten souden gehouden zijn te zenden huere gedeputeirden by onsen lieven ende getrouwen die cancelier ende luyden van onsen grooten Rade om te overcommen up de voirscreven begrepen ende geconcipierde kuere, hemlieden verclarende, indien zy binnen die voirscreven drie maenden niet hoire diligencie en deden, ende tgebreck in hemlieden waere, dat wy hilden ende houden souden deselve geconcipieerde kuere, als geaccordeert, alst breeder blijcken mach by seker acte, daerup gemaect. Achtervolgende welck appoinctement die gedeputeirden van den voirscreven Staten zijn gecommen in onse stede van Mechelen by onsen voirscreven cancelier ende lyeden van onsen grooten Rade, ende hebben veel communicaciën gehouden up de voirscreven nyeuwe geconcipierde kuere, zoe mit onsen lieven ende getrouwen raedt meester Richart



193
van der Capelle, cantere van Sente Donaes, ende den voirscreven meester Jan van Cauwenberghe, daertoe by ons gedeputeirt, soe mit onsen voirscreven cancelier ende luyden van onsen voirscreven grooten Rade, in dewelken communicatien zy eyndelicke geseyt hebben, dat zy in de voirscreven nyeuwe geconcipeerde kuere nyet sluyten en mochten sonder eerst die te communiceren mitten gemeenen lande van Zeelant, begeerende daerom copie van die, ende dat de voirscreven gedeputeirden in Zeelant gesonden worden om dat mit hemluyden te communiceren, dat alsoe geordineert es geweest. Ende navolgende desen soe zijn onse voirscreven gedeputeirde getogen in onsen voirscreven lande van Zeelant ende hebben die copie van der voirscreven kuere gegeven ende van diere mitten voirscreven Staten gecommuniceert. Na denwelken zoe zijn gecommen die edelen van den voirscreven lande ende hebben ons gepresenteert zekeren pointen, articlen ende correctiën, die zy begeerden in der voirscreven kuere te hebben, zeggende, dat dat wel alsoe behoirde te geschien; nietmyn zy stelden al die tot onsen belieften ende goetduncken. Ende als van den steden van Middelborch, Ziericxee ende Reymerswale, die seyden ende sustineerden exempt te wesen van der voirscreven kuere van den lande, ende dat zy particuliere kueren hadden, by derwelker nyement dan wy oft onsen baillius ende scepenen van den voirscreven steden en mogen noch en behoirden eenige kennesse te nemen van hueren poirteren; dat dezelve huere poirteren niet en mogen te buyten gaen, noch hem onterven van hueren goeden dan voir hemluyden; dat dezelve huere poirteren om huer sculden te innen mochten doen betrecken huer sculdenaers voir den proviseur ende deken oft voor hemluyden, met meer anderen rechten, privileg(i)ën, statuten, liberteyten, vryheden, by hemluyden voortgestelt. Ende desen partiën aldus gehoirt, zoe es geordineert geweest, dat de voirscreven drie steden in handen van den voirscreven gedeputeirden exhiberen souden hoiren voirscreven kueren, rechten ende privilegiën, om die oft dextracten van dien ons over te bringen, dat alsoe gedaen es geweest. Ende eyndelick trapport van onsen voirscreven gedeputeirden gehoirt ende gesien die voirscreven extracten, soe heeft een declaracie gemaect geweest up de voirscreven geconcipierde kuere ende gestelt in gescryfte by vijf capittelen, alsoe ende in der manière als hiernaer volcht.
«3



194
TEERSTE CAPITEL VAN DER KUERE VAN ZEELANT IS SPREKENDE ENDE BEGRYPENDE, HOE, WAER, TOT WAT TYDEN ENDE BY WIEN MEN DIE VIERSCHARE VAN ZEELANT HOUDEN SAL MOGEN; HOE MEN DIT BEHOORT TE CONDEGEN; DEN STIJL ENDE MANIÈRE VAN PROCEDEREN IN DE VOIRSCREVEN VIERSCARE ; WIE DIJCKGRAVEN ZULLEN MOGEN ZIJN, ENDE HOE HEM DIE DRAGEN ZULLEN, ENDE HOE DIE GRAVE SCOT EYSSCHEN MACH ENDE DOEN INNEN SAL, MET MEER ANDEREN SAKEN, BEGREPEN IN ACHT ENDE VIJFTICH ARTICLEN, HIERNAER VOLGENDE.
i x). In den eersten, dat men die hooge vierscare der graeflicheit van Zeelant houden ende zitten sal mogen tot Middelborch voir Bewesterschelt ende tot Ziericxee voir Beoosterschelt, gelijck men van ouds geplogen heeft, ende in desen tyden van den jare, te wetene: van Paesschen tot Alre-Helegemesse toe, uuytgesceyden van den eersten dage van Julio totten letsten dage van Augusto, binnen welken tyde men geene hooge vierscare houden en sal, noch oick van Alre-Helegendage tot Paesschen toe, tenwaere van saken, die gebueren mochten binnen denselven tyde, ende dattet merckelicke nood waere.
2. Item dat zo wanneer men die hooge vierschare houden ende zitten sal, soe sal men dat eerst veerthien dagen te vooren by placcaten doen condegen tot allen plaetsen in Zeelant, daer dat behoort.
3. Item dat die grave oft mambour slands sal moghen stellen eenen edelen wettachegen man, geboren van Zeelandt ende gegoet binnen denselven lande tot duysent croonen tjsaers toe in eygendomme sonder fraude oft dissimulatie, oft eenen anderen, wesende van den bloede, gheërft als boven, nut ende bequame, wel kennende die tale, voor zijn stedehoudere, om met ellevene edelen, leenmannen, ende twee gegraduerde clercken van den lande van Zeelant, die de grave oft mambour slands daertoe by zijnre commissie ordonneren sal, die reyse recht te zittene ende die vierscare te houdene naer inhouden deser kueren van allen saken, die totter hooger vierscaren behoiren, alsoe lange
1) Zie A II art. 99, A III art. Sji.



195
alst den grave ende mambour slands gelieven sal. Ende dese stedehouder sal eerst dese kuere zweeren te onderhouden in allen zynen pointen ende eenen yegelick recht, wet ende justicie te doene naer inhoudt van diere. Wel verstaende, dat die stedehouder ende lieden van der Camere van den Rade, geordonneert in den Hage, hebben ende behouden zullen alzulke auctoriteyt ende jurisdictie int voirscreven lant van Zeelant, als zy hiervoortijts ende toten dage toe van heden gehadt hebben. Ende insgelijcx onse rentmeesters, burgraven, dijckgraven, bailliusende andere officiers van den lande zullen oick bliven onvermindert in hueren rechten ende in de kennesse, die zy totten dage van heden gehadt hebben ter cause van hueren officiën. Ende indien oick datter eenege andere edelen van den lande commen willen ter voirscreven vierscare, sullen ontfangen zijn omme daer te zittene, opinie ende vonnesse te helpen geven metten anderen; maer de voirscreven ellevene mannen ende twee clercken sullen gehouden zijn te compareren telker vierscare tot maninge ende bescriven van den voirscreven stedehouder.
4. Item ende waert soe, dat eenich stedehouder yemende mesdade oft anders hem ontginge onder tschijn van justiciën, ende daerof by der waerhede van drie mannen van der graeflicheit verwonnen worde, dat sal hy beteren, evenverre dat den grave angaet, tot des grave wille ende der partiën tot des graven mannen vonnisse naer die groothede van der misdaet.
5. Item dat zoe wanneer die grave, zijn zone, tot zynen jaeren commen zijnde, oft mambour slands hooge vierscare zitten wil binnen den tyde, hiervooren bescreven, dat mach hy doen, ende die beginnen ende houden, alzo langhe alst hem belieft. Ende wanneer den grave oft mambour slands niet en belieft die langher te houden, soe mach hy zynen stedehoudere die voort laten sitten, alsoe langhe alst hem belieft, naer uuytwysen deser kueren. Ende gelieft hem, hy mach die hooge vierscare weder aennemen.
6 Item dat als die grave, zijn zone, bejaert wesende, mambour slands oft stedehoudere in Zeeland es, ende heeft vierscare begonnen te Middelbourg of tot Ziericxee, waer hy dan des avonts sijn gebot doet condegen, daer sal hy des ander dages te rechte zitten.
1) Zie A II art. 89, A III art. 87a.



196
71). Item dat een yegelick tot deser hoger vierscare voirsprake ende tale voeren mach, hy zy eedel oft onedel, uuytgenomen des graven voirsprake, die sal edel wesen. Welke voirspraken zullen gehouden zijn eed te doene in handen van den voirscreven stedehouder partiën duechdehcke te raden ende gheene quade cause huer wetens te sustineirne noch te dinghene.
8. Item dat die grave, zijn zone, mambour slands, stedehouder oft scout van zynen wege en sal manen eenen onedel man om over eenen edel man te wysen.
9. Item dat zoe wie gedaecht wordt van sgraven saken oft van partiën wege, die sal men dach beteyk(en)en ter hogher vierscare te commen op den derden dach, om aldaer, hem voortgeëyscht, recht te plegen, ende dat voir die eerste reyse. Ten vierden daghe sal hy anderwaerve voortgeëyscht wesen, ende ten vijfsten dage noch eens, ende daerenteynden, eist, dat die gedaechde hem niet en bethoent tot desen derden rechtdage, soe sal die grave, zijn soone, mambour slands oft stedehoudere, eer hy dien gedaechden verwinnen sal mogen, doen voortroupen des avonts te voren. Ende alsdan sal die gedaechde binnen den derden daghe te rechte moeten commen, oft hy sal dien bannen in der hoogher vierscare ende alsdan mogen woesten met viere ende met brande, eist dat hy gheene maelstede en heeft, ten waere dat hy binnen denselven dage quame boeten zynen ban met drie scellingen zwarten, twelke hy alsoe sal mogen doen ende te rechte staen. Maer eist, dat hy een maelstede heeft, soe sal die grave, zijn zoone, mambour oft stedehouder hem opten achsten dage mogen vervolgen, bannen ende woesten, als voirscreven es, toot zijnre maelstede, tenware oick óf hy tot zijnre maelstede zynen ban boetede met thien pond zwarten ende rechts plegde. Ende of die grave, zijn sone, mambour of stedehoudere, dat niet en dade opten achsten dach, soe sal hy dat doen, als hy eerst mach.
10 2). Item dat die grave, zijn zone, mambour of stedehouder, die recht sitten sal, en sal niet mogen yemende doen dagen, voorteysschen, bannen, woesten, noch geenrehande hanteringe van rechte op hem doen, dan by staender zonnen.
1) Zie A II art 116, A III art 78*.
2) Zie A II art. 72, A III 7.



197
11. Item noch dat zo wie gedaecht wort, die sal den notarius ende clerck openbaerlijck oplesen, ende van wien hy gedaecht wort, ende om wat saicken. Ende daernaer binnen denselven dage sal hijt in eenen brief scriven ende openbaarlijck in die vierscare zetten ende laten bliven.
12. Item dat men al die van Bewesterschelt sal in Bewesterschelt porren ende zetten te rechte, ende die van Beoisterschelt in Beoisterschelt. Ende die anders doet, hy sal verbueren thien pondt tegens den grave, ende die rechtvoorderinge en sal van geender werde wesen.
13. Item dat zo wie den anderen doet dagen ende opten gedaechden niet en wint, die sal tjegens den grave verbueren drie pond zwarten ende sal dartoe den gedaechden zynen cost betalen ter arbitraige ende ordonnancie van den mannen naer gelegenteyt van den persoen ende van der saicken. Ende wint die aenspreker, soe sal die verweerer hem zynen cost betalen in der manieren voirscreven. Ende wie den cost verliest, heeft hy geen goet genouch omme die te betalen, soe sal hy rechtevoort daervooren in den steen gaen ende daer bliven, ter tijt toe dat hy den winre vernoucht heeft; maer heeft hy goet, dat sal voren gaen.
14. Item dat die gezworen boode van eenen man te daghen, ende de griffier om dexpedicie van den letteren, sullen daerof geloont zijn naer de ordonnancie, dié daerof gemaect wort by den voirscreven stedehouder ende mannen.
15. Item dat men op Zonnendach oft andere helege dagen, die alsoo hooge in der heleger kerke geboden zijn als den Sonnedach, geene hooge vierscare noch recht houden en sal. Ende quame eenige rechtdagen op Zonnedagen of op zulke helege dagen, als voirscreven es, die sal men houden tot den naesten werkedage.
16. Item dat als die vierscare begonnen sal wesen, hetzy in Bewesterschelt oft Beoisterschelt, soe sal men al zoewel der partiën als den grave recht doen.
17. Item dat een yegelijck sal voortan mogen maken ende stellen eenen procureur oft meer, wie hy wil, voor drie mannen omme alle zyne saken te hantieren, die hy tot deser hoger vierscare te doen sal, mogen hebben, uuytgenomen van saken, daer men lijf oft let mede winnen oft verliesen mach.



198
18. Item dat zoo wanneer die placcaerden eerst beginnen uuytgesendt te worden duer den lande, wie dan buuten slands es sonder bedrocb omme eenege nootsaken, ende in hem niet en zy binnen der tijdt ende hangende die hooge vierscare te commen binnen den lande, worde hy angesproken ende daertoe gebannen ende gewoest met viere ende met brande, soe mach hy commen ter naester hooge vierscare, die men houden sal teynde den eersten halven jare of eer, ende daer doen blijcken van zijnder nootsaken. Ende wysen mannen, dat hy nootsaken gehadt heeft, soe sal hy ontfangen zijn in justicie omme te antworden op den aenlech, die hem gedaen es, in manieren als hy dat hadde mogen doen ten eersten dage. Maer word zijn nootsaken niet bekend, sal nochtans ontfangen ende gehoord zijn, comparerende in persoene, mits betalende alvooren de boeten van tsestich ponden zwaerten tot proffyte van den grave.
19. Item dat zoe wie yemende tonrechte uuyt malicie ende quaethede eenen anderen beclaechde van crachte, van vredebrake oft van anderen grooten mesdaet, ende dat dat zoe bevonden word, die clagher sal daerof zulcke pugnicie dragen ende beteringe doen der partiën, als stedehouder ende mannen dat ordonneren sullen.
20Item dat soe wie yement lachtert in gebanneder vierschare, wortet geopenbaert van denghenen, die gelachtert es, die dat gedaen heeft, zalt beteren den grave ende partie tot sgraven mannen vonnisse.
21 2). Item dat men nyement edelheit en sal bekennen, hy hebbe een virendeel edelheyts; heeft hy myn, dat en sal hem noch helpen, noch letten. Esser gescil omme die edelheyt, dat sal die grave, mambour oft stedehouder eynden by den mannen. Men en sal oick niement van buten der graeflicheit van Zeeland zijn edelheit bekennen, hy en bringhe zulck bethoon ende bescheit daerof, als sgraven mannen wisen zullen genouch te wesen.
22. Item dat zoe wie gevangen es ende recht begeert, dien sal die grave, mambour of stedehouder recht doen voor alle andere.
1) Zie A I art. 29, A III art. 74, C III art. 18.
2) Zie A I art. 49, A II art. 93, A III artt. 8o<i en $06, B art. 112.



199
23 x). Item dat alle tgene, dat by den meesten menichte van den voirscreven mannen oft van dengenen, die totter vierscare commen sullen trecht te mogen zitten, metten voirscreven stedehouder gesloten wert, dat sal voor recht geuuyt werden. Ende wie hem van sulken berechte ghevoelt gegraveirt, die sal daeraf mogen appelleren voor den grave of mambour ende die van zynen grooten Rade. Ende zoe wanneer die grave of mambour zelve zit, soo sal sulck berecht sonder appel oft beroup van weerden bliven.
24. Item dat scepenen ende gezworen vonnisse sal beroupen worden daer ende alsoe, als men dat gewoenück es geweest van doene, tzy by appellacie oft reformatie naer gelegentheit van der saicke.
25. Item dat die grave, zijn zoone, mambour oft stedehouder es gehouden eiken te doene der 2) mannen vonnisse ende dat ter execucie te doen leggen sonder vertreck, als hy des versocht wort, partie geheel staende in zijn remedie van appellacie of reformatie van denselven stedehouder ende mannen.
26. Item dat zoe wie dijcgrave binnen Zeelant zijn oft eenich dijckgraefscip bediennen sal, die sal zweeren, als hy den dienst aenneempt, te weten de dijckgrave, gestelt by den grave oft rentmeester, in den handen van denselven grave oft rentmeester, ende de dijckgraven van den ambochtsheeren in den handen van den ambochtsheeren, dat hy des lands oirboir doen sal, sonder hemselven in eeneger manieren daerin te zoucken, noch te doene eenege saken, die hinderlick wesen souden der plecke, daer hy diennen sal, maer tmeeste oirboir ende proffijt van diere.
27. Item dat nyement en sal voortan, die binnen deser kueren dijckgrave es oft schout oft namaels wesen sal, oncosten rekenen of doen rekenen in zynen bedrive oft wateringe, daer hy dijckgrave of scout es, dan rechte dijckpenningen oft waterghelt, ende deghene, die, in zynen bedrive geseten, met rechte sculdich zijn van wercke ende bestedinge, ende die gedaen zullen zijn by vonnisse van gezworen oft scepenen. Ende waert dat yement anders dade, het zy dijckgrave oft scout, worde hy daerof verwonnen te vierscare by des grave, zijns zoons, mambour slands oft stede-
1) Zie F art. 51.
2) Het HS. heeft: des.



200
houder waerheit, die mesdaet sal hy beteren den grave ende den lande, daer hy die rekeninghe gedaen sal hebben, by sgraven mannen vonnisse, behouden den voirscreven dijckgrave ende gezworen tot elcker plecke alzulke wedden, als zy van ouds gewoenlick zijn te hebben.
28 Item dat zoe wie gebannen es van dijckgelde ende van watergelde ende veertien dage in den ban blijft, hy sal den dijckgrave oft scout gelden van zynen ban negen scellingen zwarten. Blijft hy daerinne een maend, soe sal hy hem gelden achtien scellingen zwarten. Ende blijft hy daerinne boven zesse weken, soe sal hy hem gelden zeven ende twintich scellingen zwarten. Ende wort hy ter hooger vierscare van denselve saken gebannen, die dijckgrave oft scout sal altoes hebben van zynen ban zeven ende twintich scellingen zwarten.
292). Item dat zo wanneer een dijckgrave of scout yement te banne doet opten dijck by gesworen oft scepenen, die penningen, die hy legget op zynen dijck, die sal hy vierschat(t)e innenemen. Soe wat gesworen oft scepenen naer der wete, hem behoirlijcke gedaen, niet en compt ten ommegangen, ende hy verwonnen wort met drie mannen, drie scepenen of drie gezworen, hy salt beteren een pondt zwarten, daerof die dijckgrave of die scout sal hebben dat derdendeel, ende die gezworen oft die scepenen die tweedeel. In elck ambocht moeten die luyden wel nemen tland mede te dijcken in tselve ambocht, ter schattinghe van gezworen oft scepenen; diet wederzeyt, zal den dijckgrave oft den schout ghelden drie pondt zwarten, ende dat sal die dijckgrave oft scout inpanden. Gheen dijckgrave oft scout en sal ommegang doen opten dijck, zynen dijck en zy alreëerst volmaect, noodsaken uuytgesteken. Na dien dat geboden es, soe wie dat niet en doet, sal den grave gelden thien pond zwaerten.
303). Item dat gesworne oft scepenen zullen allen saken, bereyt om wisen, uuyten binnen zes weken, oft zy zullen gaen in een herberge, die de dijckgrave oft scout hen bewysen sal, ende daer bliven by dage ende by nachte op huer zelfs cost, totter tijt toe dat zy huer vonnesse geuuyt sullen hebben. Waert
1) Zie A I art. 59a, A III art. j6i.
2) Zie A I artt. 59*, 59*, 61a en 616, A III artt. 76a, 76c, 76a", 76e, C III art. <)•
3) Zie D I art. 1.



201
dat zijt niet en daden, hen en lettede nootsake, soe zullen zy elcx verbueren alle daghe thien scellingen zwarten. Ende daerof zoe zal die dijckgrave oft die scout die tweedeel hebben ende die clager tderdendeel.
31. Item dat niement en sal dijckgraefscip bediennen, hy en sal dartoe vroet ende nut wesen ende ten - minsten hebben in der dijckgraefscip twintich gemeten lands, goeder vriër erven, oft daerboven ende woennen binnen der vorssche, daer hij(t) dijckgraefscip bediennen sal. Ende desgelicx en sal nyement gezwooren wesen, hy en sal oick daertoe vroet ende nut wesen ende ten minsten hebben in der voirscreven dijckgraefscip thien gemeten lands, ende elck gemet sal werdich wesen te minste dertich pondt zwarten.
32. Item dat men des poorters ende uuytlandschen dijck ende wech bedriven sal by dijckgrave ende gezworen gelijck van den ingesetenen, ende dat volgen op huerlieder erve, doende alleenlijck die weten heuren pachters oft dengonen, die huerlieder landt banen, sonder anders wete te doene.
33 i). Item dat nyement, wie hy zy, en sal mogen doen dagen van werlijcken saken ende die van rechtswegen totten weerlijcken rechte behoiren, hetzy poorter oft andere eenege ondersaten van Zeelandt voor den geestelijcken rechte; die contrarie doet, sal verbueren die boete van thien pondt zwarten, die inwinnen zullen scout ende scepenen of dijckgrave ende gezwoeren, wie van hem die eerst kennesse daerof hebben sullen, dewelke boete gaen sal deen heelft an den grave ende dander heelft an scout ende scepenen of dijckgrave ende gezworen, zoe voirscreven es.
34. Item ommedat eiken goet cort recht ende expedicie van justicie gedaen worde, soe zal elck scout tzijnder maelstede des Zonnedaechs naer der hoochmesse bod ende ban leggen tot eenen sekeren dage binnen der weke.
35. Item ende eist, dat eenege poorters van den steden, gelegen binnen der vorssche, oft uuytlantsche persoenen commen oft zenden an den scout omme op yemende recht te hebben, hy wert gehouden dien dach van rechte van der weke te leggen des ander daechs, het zy heylichdach of geen, welken dach van
1) Zie C III art. 33, E XV, E XVII art. 1, F. art. 9.



202
rechte diennen sal alsoe wel omme dien van binnen ende van der maelstede als voor de voirscreven poorters ende voor die van buyten. Ende compter nyement van buyten, soe sal die scout bod ende ban leggen binnen der weke, tot sulken daghe in de weke als hy metten scepenen daerof in een wesen sal.
36. Item dat in elck prochie gestelt sal worden eenen gezwooren clerck by den ambochtsheeren, dat zy gehouden werden te doene binnen veertien dagen, naerdat tofficie van den clerck open staen ende vaceren sal, ende by gebreke van denselven ambochtsheeren, by den rentmeester van Zeelant, dewelke clerck gehouden wesen sal register te houden van allen saken, die voir tgerechte van der plecke gebueren zullen, ende dat omme redelijcke salaris.
37. Item dat de scouten, naar den voirscreven ban ende bot geleyt, sullen gehouden zijn by den clerck partie, die men toot rechte roupen wille, een weete te doene aen hueren persoenen of tot huerlieder woenste, te commen ten dage van den rechte.
38. Item tot welken dage van rechte scepenen worden gehouden tot maninghe van den scout partiën recht te doene, te wetene den voirscreven poorters ende uuytlantsche van pachte, van bekende scult, by scepenen brieven, by cedulen oft by oirconden, sonder den eysscher oft verweerer te ontfangen tot eede, tenwaere by consente van beede den partiën.
39. Item ende soe wie, ten rechte geroupen wesende 1), niet en compt, dien sal men des anders daegs volgende eene andere weete doen in der manière voirscreven, omme des derde daegs te zien panden aen zyne goeden voor de groote van der scult, die men hem heysschende es, ende naer de coustume van den lande.
40. Item dat alle poorters ende unytlandsche sonder boete oft bruecke sullen mogen rechtsplegen, tenwaere dat zy scepenen lachterdèn in gebander vierscare.
41. Item indien bevonden worde, dat scepenen of eenich van hemlieden uuyt gonste, vrientscepe, maechscepe of anderssins uuytstel dede ende partiën daermede hilden slepende, soe zal elck scepenen, die daerinne achterhaelt wort, verbueren jegens den ambochtsheeren ende partie elck drie ponden zwarten.
1) Het HS. voegt hier in: ende.



203
42. Item dat elck sculdenare, verwonnen wesende, gehouden wordt te wysen zijn onbelast goet, op peyne van gevangen te gane voor de scult.
43. Item dat scepenen gehouden werden de scattinge van den panden wel deuchdelick ende redelijck te doene naer de recht» werde tot eene scatte, dies sullen zy hebben voor huerlieder aerbeyt van elck pondt groten Vlaems ten laste van den goede, onvermindert der partie zynen scult, zesse groten Vlaems. Ende indien partie dochte bezwaert zijnde by der voirscreven scattinghe, diegóene, die de scattinge gedaen hebben zullen, sullen gehouden zijn die aen hemlieden te houden ende partie huere penningen ende scult zelve over te leggen. Ende indien deghone, die tgoet toebehoerde, dachte, datter te luttel gescat ware, die sullen dat weder mogen aenverden, betalende die scat(t)inghe mitten costen, daerop gedaen, binnen veerthien daghen.
44. Item dat men alle luyden van buyten sal mogen in alle prochiën toot begheerte van partie by scout ende scepenen arresteren, die daer gehouden worden te rechte te stane, behouden dat, mits caucie te stellen rechts te plegen, zullen geslaect zijn.
45. Item soe wie hom vervoordert eenich onduechdelick oft geveynst transport ende opdracht te doene eenigen scolier, in wat universiteit dat hy residerende waere, ende dat eenige ondersaten van Zeel(ant) te diere cause betrocken worde by den voirscreven scolier, dieghone, die den voirscreven overdracht gedaen sal hebben, sal vervallen in de boete van tsestich ponden zwaerten, die te gane de twee deelen den grave ende tderde den ambochtsheere, daert gebueren sal.
46. Item dat als die grave of mambour schot, bede oft heervaart in Zeelant hebben wil, soe sal hy commen in Zeelant tot wat plaetsen dat hy wil, ende aldaer doen vergaderen die ridderscip ende leenmannen, ende zijn begeeren daervooren opdoen. Ende eist, dat men hem bede, schot oft heervaert gheeft oft consenteert, soo sal men by vonnisse van mannen tot manen van den scout dat vast ende gestade wysen. Ende hy sal dan eenen burchgrave mogen stellen om die bede oft scot in te winnen. Ende als den dach van deser bede oft schot gecommen ende verschenen es, soe zullen die rentmeesters des graven pla-



2©4
kaerden uuytzenden ende ontbieden overal in hueren bedrive, dat alle scouten ende scepenen opten eersten Sondach naer derselver publicacie bod leggen ende doen sullen, ende sDicendaechs daeran den ban, elck in zijn bedrijf ende scoutambocht, dat verschenen schot ende bede inne te winnen. Ende dat men leveringe doe binnen drie weken naer de publicacie van den voirscreven placcarde met geestelijcke geprevilegierde by den grave, edelluyden ende poorteren.
47 1). Item dat niement leveringe doen sal op persoenen, die ter leveringe niet en staen; die de contrarie doet, sal dat beteren jegens den grave vierscatte.
48. Item inghelijcx die op yemende, die ter leveringe staet, meer leveringe doet dan hy lands heeft, salt oick beteren jegens den grave vierschatte, ende wederkeeren partie zijn uuytgeleyde ghelt.
492). Item dat scepenen tot eiker maelstede sonder eenich vertreck wysen zullen de voirscreven bede ende schot, als die mannen vooren gewijst hebben. Ende wysent zijt niet, soe sal se die rentmeester in den steen doen halen, opdat die ambochtsheere dat begeert, ende daer houden, totdat zy bereyt zijn tvonnisse te wisen, of totdat zy sgraven bede oft schot selve betaelt sullen hebben ende gecorrigiert zullen wesen naer inhouden van sgraven placcaten. Ende totdat de voirscreven scepenen gewesen zullen hebben tvoirscreven scot oft bede, sullen de heerscepen daerof ongehouden wesen jegens den grave.
50. Item als die burchgrave die bede of schot inryden wil, soe sal hy zijn placcaet uuytzenden overal veerthien dagen, eer hy zijn steen macken sal, ende laten weten alle ambochtsheeren, dat zy in Middelbourg op eenen benoemden dach commen ende van den verscheenen schote oft bede ghisel worden. Ende op den benoemden dach sal die burchgrave zynen steen maken ende ■ doen den clerck oplesen alle dieghene, daer hy van den verschenen scote ofte bede gebreck aen heeft. Ende die sal men daghen, te wetene die ingelande op den anderen dach, ende die uuytlandsche opten derden dach; ende wie dan opten dach compt,
1) Zie over leveringen D II art. 7, E XVI.
2) Zie A II art. 100, A III art, 68.



20S
dat hy gedaecht wort, die sal mogen ghysel worden sonder ban. Ende die niet en compt, die sal de scout te banne doen. Maer hy mach commen binnen denselven daghe voir die zonneondergang ende worden ghysel sonder ban. Ende wie niet en compt, die sal men des ander daeghs ten steene eysschen, te wetene, de inlandsche drie werven tot drie diverssche daghen, ende de uuytlandsche twee werven ende ter derde reyse ter plecke naer oude coustume.
51. Item zoe wie aldus drie werven ten steene geèyscht es, ende geen ghysel en wordt, zoe mach die burchgrave beryden die goeden, daer die grave gebreck aen heeft, ende yegelijck tot zijnre maelstede, naer ouder coustume, ten waere of yement quame by der zonne ende boetede zynen ban, alst recht es, te wetene opleggende den burchgrave vijf scellingen groten Vlaems ende den clerck zynen ban.
52. Item ende van dengonen, die aldus bereeden werden, sal de grave gebruycken die bereden goeden ende die in handen houden, metgaders die renten, nutscepen ende proffyten, daerof commende, sonder afslach van den principalen scote, daervooren hy bereden es, ter tijt toe dat hem die schuit betaelt es, of uuyterlick hebben des rentmeesters gemoet. Ende indien tbereden ambocht niet goet genouch en waere voor tscot oft voor de reste, die zy daerof sculdich zouden mogen wesen, de rentmeester sal dat mogen verhalen ende innen op alle zyne andere goeden.
53. Item die ambochtsheeren, die ghysel geworden zijn oft hueren ambochten vergyselt zullen hebben souffisantelick ten contentemente van den rentmeester, sullen hebben tijdt ende delay tscot te betalen te zulken daghen, als hy hemlieden consenteren sal ende gewoenlick es. Ende die in gebreke worden, zal die rentmeester mogen doen realicken executeren.
54. Item ende wat betaelt es by execucie oft anderssins, als voirscreven es, en sal men niet overgeven noch overleveren. Ende desgelyke zal die burgrave tZyericxee zijn vierscare maken ende trecht vervolgen, als boven van Bewesterschelt gescreven staet.
55. Item dat een yegelijck ambochtsheere sal selve ghysele mogen worden voor zijn ambocht of een ghysel voor hem zetten. Ende waere eenich gebreck aen den ghysel, dat sal altoes wesen



2o6
behouden den grave of mambour zijn recht van zynen gebreken aen die goeden, daer die ghysele voor gegeven es.
56. Item dat als yemends leenen of andere goeden, daer die grave gebreck aen heeft, bereden worden ende andere luyden daer mede an deelen, soe sal men dat bereden gemeen goet nochtans altoos ten besten oirboire gebruycken ende oirboren. Ende die grave of mambour slands sal van dien goeden zijn deel van allen den proffyten, renten ende nutscopen hebben, sonder afslach, als voirscreven es. Ende zijn mededeelders zullen huer deel van den renten, nutscepen ende proffyten hebben, alsoeverre als zy daerin deelen.
57 !). Item dat des grave notarius of clerck sal met drie des graven mannen, die by den meesten gevolge van den mannen daertoe gecoren worden, der waerheit hooren, scriven ende openbaren. Insgelijcx allen anderen saken sullen drie des graven mannen (e)en vol getuyge wesen, daer hemluyden die sake niet an en gaet, ende daer men se met rechte niet wraken en mach.
58 2). Item dat zoe wie handvesten, previleg(i)ën, brieven oft bescheit te doene heeft, die in registren van Hollant of van Zeelant zijn, die sal daerom mogen trecken by den clerck van den registren voirscreven. Ende die clerck sal hem daerof copie sculdich wesen te geven op des eysschers redelij eken cost, besegeit met des clereken zeghel of met zijn hanteyken geteekent ende daertoe met drie mannen zegelen van Zeeland. Ende dese copiën zullen van zulker werden wesen, alsoft de principale besegelde handvesten ende brieven waren.
Tweede capitle van der kuere van Zeelant es sprekende van materiën, possessoiren ende petitoiren, van leengoeden, van erfgoeden, huysen, hovynghen, sceydingen ende deelingen, van uuyterste wille, van testamenten, van kustinghen, van voeghden ende andere saicken, begrepen in vier ende veertich aruclen, hiernaer volgende.
1. Item dat zoe wie eenege leengoeden oft andere goeden
1) Zie a i artt. 26 55a, a iii art. 71a.
2) Zie E i art. 19, E xiii.



207
rustelijck ende vredelijck beseten heeft jaer ende dach, die sal in dat redelick ende vredelick besit bliven tot hy met rechte daeruuyt gewonnen wort. Ende waert» dat yement den besitter eenich gewelt dede in die goede of ongebruyck maecte, dieselve besitter sal binnen jare ende daghe versoucken of doen versoucken in de jegewoirdicheyt van drie des graven mannen oft meer an den onweldiger of ongebruicker, dat hy die goeden ruymen ende den clager ende besitter vry laten gebruycken, ende opleggen die scade, die hy den clager gedaen heeft. Ende en ruymde hy die goeden noch en betaelde die scade binnen acht dagen, nacrdat hy vermaent sal wesen, soe sal die clagher dat gewelt ende die clachte, daer die mesdaet gedaen sal wesen, den rentmeester te kennen geven voir drie des graven mannen oft meer. Ende die rentmeester, naerdat hem gebleken sal zijn van den besitte van den gebruyker, sal dan terstond den clager in zijn rustelicke besit van sgraven of mambour slands wegen zetten, ende sal borghe nemen van den ongebruycker, om daerup te verhalen die beteringe van den gewelde, by hem bedreven jegens den grave oft mambour slands, ende den partie hoiren scade, behouden altijts eenen yegelijck van den voirscreven partiën zijn recht in desen ter hooger vierscare. Ende wort die ongebruyker ter hooger vierscare verwonnen, dat sal hy beteren by vonnisse van sgraven mannen, evenverre alst den grave oft mambour slands angaet. Ende en compt hy niet te rechte, soo sal men bannen ende slands verdriven, ende die grave, of mambour slands sal hebben alle zyne goeden, die onder dese kuere gelegen zijn; des zoo sal die clager van dien goede altijts zijn scade vierscatte gebetert hebben.
21). Item ende dat zoe wie eenege leengoeden oft andere goeden rustelick ende vredelick besit twintich jaer lanc oft meer, die sal vercregen hebben recht ende title van prescriptie jegens den intlandsche, ende die dien tijt binnen den lande gewoent hebben. Ende jegens de uuytlandsche moetet besit ende vredelick gebruyck zijn van dertich jaren. Ende die eenege goeden also gehouden sullen hebben, zullen die houden, besitten ende gegebruyken toot eewegen dagen sonder yements wederzeggen.
1) Zie B art. 8, F art. 48.



208
3. Item dat soe wye besit eenege leenen of andere goeden onder tdexel van eenich title, brief of erfnisse van besteerften oft anderssins, ende geen prescripcie van twintich oft dertich jaren hadde, in der manieren voirscreven, ende dan yement compt met ouder brieven of met beteren rechte, ende verwint den besitter uuyt den goeden met rechte, soe sal dieghene, die dat goet beseten heeft, dat ruymen ende zijn hand daeraf trecken, zonder eenege pacht daerof te betalen, dan al leene van den tijt achterwaert, dat de saicke tusschen partiën wort gelitiscontesteert in rechte. Ende eist, dat hy daernaer die voirscrevën goeden houdt ende zijn handen daer niet of en trect1), soe zal hy den clager zijn scade viervoudt betalen ende beteren tjegens den grave oft mambour slands by vonnesse van mannen.
4. Item dat zoe wanneer twist oft geschil gevalt om eenege leengoeden, van welken leengoede geen van beede de partiën int besit en zijn, soe zullen die partiën eendrachtelick kiesen eenen notablen man, die die leengoeden. getrouwelick regieren ende bewaren sal van hueren allen wegen, opdat zy willen. Ende en connen zy in huere kiesinge niet eens gheworden, soe sal elck van den voirscreven partiën kiesen twee goede mannen tot keersluyden, dewelke tsamen kiesen zullen eenen man omme die voirscreven leenen te regieren, alsoe voirscreven es. Ende waert, dat die voirscreven partiën oft eenich van hemlieden niet kiesen en wilden huere twee keersluyden ende die niet bereet en hadden binnen eenre maent, naerdat zy deen den anderen versocht hadden of doen versoucken, soe sal die partie, die daer in gebreke waere, verbueren tjegen den grave oft mambour thien pondt. Ende nietmyn die rentmeester, onder wien die voirscreven leenen gelegen zijn, sal kiesen van sheeren wegen andere keersluyden, niet suspect oft wederzien tjegens eenege partiën, in de stede van denghenen, die daer gebrekelijck in ware. Ende dan zullen die keersluyden kiesen eenen man, die de voirscreven leenen regieren sal, als hiernaer gescreven staet van den eerfgoede, binnen achte dagen naerdat zy die voirscreven kiesinghe angenomen zullen hebben. Ende waert, dat zy des niet en daden, soe soude die rentmeester eenen goeden man zetten van sheeren wege, die geen
1) Het HS. heeft: trecht.



209
partie en zy, ende daer partie mede bewaert ware, die de voirscreven leenen regieren sal tot redelijcken coste van denselven leenen. Ende als dat voirscreven geschil gescheyden sal wesen, zoe zal hy die voirscreven leenen overgeven op zulke boete tjegens deghene, die tgoet gewonnen heeft, ende tjegens den grave oft mambour slands te verbueren, als inne tpunct van den erfgoede hiernaer gescreven es.
5. Item waert, dat eenege persoonen twisten of geschillen hadden omme enege huusen ofte erven oft oock omme haeflick goeden, daer gheen van hem beeden in besit en waire, soe sal die scout ende scepenen van der prochiën, dair die voirscreven goeden gelegen zijn, daertoe nemen mogen eenen goeden gelooflijcken man, die den partiën nyet aen en gaet van maechscepen, ende sal hem van des heeren wegen die voirscreven goeden in handen zetten, omme die getróuwelick ende ten meesten oirboir te regieren op des goeds redelijcken cost ten proffyte van denghenen, die die goeden winnen sal. Ende daerof sal die regierer hebben voir zynen aerbeyt, alzoe vele als den scout ende scepenen dincken sal redelijck wesen. Ende soe wie tvoirscreven goet wint, dien sal de voirscreven regierer dat ruymen binnen veertien dagen daernaer, ten ware by consente van den voirscreven winnere, of hy soude dengeenen, diet goet gewonnen hadde, zynen scade vierscatte gelden ende daertoe nochtans ruymen die voirscreven goeden, ende den grave of mambour slands betalen twintich x) pond.
62). Item dat alle dieghene, die eenege leenen of andere goeden te samen gemeen hebben, die tot scependom niet en behoiren, die zullen die goeden mit malcanderen besitten ende behouden volcommelick ende rustelick, elck in tzyne. Ende waert, dat yement van hemlieden sceyden oft deylen wilden, zoe zullen zy van malcanderen minlijck scheyden by drie des graven mannen oft meer; ende die deelinge sal van goeder werden wesen. Ende en connen zy dat niet mynlick doen, dieghene, die sal willen cavelen, sal cavelcedelen maken ende gaen daermede voor den stedehouder, burchgrave of in huere absenciën voor den rentmeester, daer die goeden onder gelegen zijn. Ende die stede-
1) Het HS. heeft: twintick.
2) Zie B art 15, D I art. 3.
'4



210
houder, burchgrave oft rentmeester sal dan ontbieden van sgraven of mambour slands weghe partie voor hem tot eenen redelijcken daghe omme te zien cavelen ende deelen, of zy commen. Ofte en commen zy niet, die stedehouder, burchgrave oft rentmeester met dengeenen, die die cavelinghe begeert heeft, sal cavelen ende deelen in kennesse van drie sgraven mannen oft meer. Ende van diere cavelinghe sal die stedehouder, burgrave oft rentmeester metten voirscreven mannen besegelde brieven geven, ende dieselve cavelinge ende deelinge sal altijts van goeder werden wesen. Ende dieselve cavelinghe ende deelinghe sal men doen op des gemeens goeds cost.
7 1). Item dat zo wanneer eenich ambocht oft heerficheyt versteerft van den vader opten zoone of zoonen, die zullent ontfangen binnen den jare van den grave oft van zynen stedehouder oft van den rentmeester, daert onder gelegen es. Ende die rentmeester sal dat op dien oversetten te boucke, elck gemet omme eenen halven groten. Ende viele gebreck in die verleeninghe van sgraven oft mambour slands wegen, soe sal diegeene, daer tgoet aen verstorven es, gaen ter plaetsen, daer men die vierscare plecht te houden, in kennessen van drie sgraven mannen ende van hemlieden brieven nemen, dat hy bereed es zijn leen te ontfangen ende al te doene, dat hy van rechtswege sculdich es van doene. Ende hiermede sal hy zynen goeden besitten sonder eenege scade daerof te lyden, ter tijdt toe dat hy weet, dat ment hem verleenen wil, ende dan zal hijt ontfangen, alst recht es.
82). Item alle ambochten oft heerlicheden van Zeeland, die besterven an den grave, sal men lossen naervolgende der graciën ende previlegiën, daerof gegeven, inhoudende, dat zoe wanneer yement steerft ende geen zoonen, maer dochteren achterlaet, soe zullen die dochteren dat ambocht oft heerlicheit met zynen gevolge mogen lossen tjegens den grave voor yemende anders. Ende heeft hy geen dochteren gelaten, soe zalt mogen lossen die oudste ende naeste manhooft van den maechscepen van den zwaertzyde, opdat hy wil. Ende en wilt hijt niet lossen, soe salt die oudste ende naeste manhooft van der zwaertzyde daer-
1) Zie B art. 9, E I art. 12, F art. 53.
2) Zie B art. II, E I art 17, E XII, F. art. 54.



211
naestvolgende mogen lossen, ende soo voort van manhooft tot manhooft, al zoe langhe alser eenige zijn binnen der maechscepen van der zwaertzyde. Ende eysser niement van der zwaertzyde, die dat lossen willen, soe salt mogen lossen die oudste ende naeste manhooft van der moeder zyde, ende alsoe voort zoe zullen zy mogen lossen die manhoofden van der moeder zyde van grade te grade, als van der zwaertzyde gescreven staet. Ende men sal voor tvrye van elck gemet ambochts met zynen gevolge, dat tot heelen scote staet ende te boucke tderde gemet vry staet, den grave betalen zeven scellingen zes pennynghe groten. Ende voort soo sal men voor tvrye van elck gemet, dat tot halven scote staet, naer tbeloop ende advenant den grave alsoe vele betalen, ende alsoe voort naer den advenante, naerdattet vry heeft ende te boucke staet. Ende en heeft dat ambocht geen vry, soe sal men elck gemet mogen lossen omme thien groten, indient men lossen wil. Ende soe wat ambocht dat men lossen wil, dat sal men lossen binnen eenen halven jare, naerdat verstorven es. Quaemt oick alsoe, dat een weeskindt desen goeden lossen zoude, soe sal se des weeskindt voocht voor_ hem lossen binnen den voirscreven halven jare, alsoe voirscreven es, alsoeverre als dat weeskindt reeder haven ende rente genouch heeft dat ambocht mede te lossene; doet die voeght dat niet, soe sal dat weeskindt zyne scade mogen verhalen op zynen voeght, alst zynen jaren hebben sal.
9Item soe wie eenege thiende houdt van den grave ende oflivich wort, soe sal zijn wettachtege zoone oft zoonen gehouden wesen te betalen den grave of mambour slands voor elck gemet een pond zwaerten Tournoys achtervolgende der verleeningen yan grave Willem. Ende en heeft die doode geene wettachtege zoone oft zoonen, soe zal des dooden wettachteger dochter of dochteren mogen hebben ende houden elck gemet omme twee pondt Tournoys. Ende en heeft hy zoone noch dochter van wettachteghen geboorten, soe sal zijn wettachtege broeder of broederen die mogen lossen, elck gemet om drie pond Tournoys. Dewelke lossinghe zy zullen moeten doen binnen eenen halven jare, naerdat hy aflivich wort, op die verbuerte van den voirscreven thienden. Ende eist, dat hy geen zoonen, dochteren noch broederen en heeft, als voirscreven es, soe sal die commen
i) Zie C L F art. 5a.



212
an den grave of mambour slands naer doude ordonnancie omme daermede te doene zijn proffijt. Ende waert, dat yement eenegen thienden gave oft vercochte zynen zoone, dochteren of broederen, die zullen zy lossen omme alsoe vele, alsof die by doode verstorven waeren. Maer waert, dat yement zijn thiende vercochte eenge andere, die sal den grave geven oft mambour slands van elk gemete omme die overzettinge ende verleeninge drie pondt zwarten, indien hy zoone, dochter oft broeder heeft levende. Ende en heeft hy geen soone, dochter oft broederen levende, soe en sal hy zijn thiende niet mogen vercoopen, ten waere by consente van den grave oft mambour, zynen stedehouder oft rentmeester.
10Item dat als yement zijn ambacht oft ambochtsgevolge vercoopen sal willen, hy sal dat mogen doen by des graven oft mambours, stedehouder oft rentmeester consent ende anders niet, tenzy dat die vercooper knapelijcke kindt oft kinderen heeft; ende dan zo zullent die kinderen, vader ende moeder oft andere magen mogen coopen ende hebben voor den vremden omme denselven coop. Maer die oudste ende naeste salt hebben voor den anderen, hetzy man of wijf; ende altoes zal die jonge man gaen voor dat ouder wijf, daer zy beyden even naer zijn. Ende dese lossinghe oft overneminghe zullen zy doen binnen den jare naer den tijdt, dat zy gescreven zullen wesen in des grave of mambour oft rentmeesters bouck. Ende teynde'den jare en zullen zy niet meer ontfangen wesen.
li. Item dat niement en sal zijn erve te buyten gaen dan voor scepen ter maelstede, daer die erve gelegen es. Ende waert, dat yement anders dede, dat en sal van ghenre werden wesen, ende hy sal verbueren tjegens scout ende scepen drie pondt, behouden alle geprevilegierde steden hueren rechten in desen.
122). Item dat zoe wie zijn landt vercoopt, hy salt meten ter halver delve, ende en heeft dat land geen delve, of dat die delve de(n) lande niet toebehoort, soe zal hijt meten toten doele, evenverre als zijn land gaat. Ende zoe wie zijn lant vercoopt, hy salt bieden by drie Zonnedagen onvervallen aeneen ende dan
1) Zie B art. 13, D II art 3.
2) Zie A II artt 93 en 94, A III artt 75a en J$b.



213
zijn vader oft moeder, zijn broeder oft zusteren ende hueren kinderen, zynen oom, zijn moyen ende hueren kinderen ende niet voorder; willent zy coopen, zy coopent als vremde luyden. Ende en willent zy niet coopen, soe mach die vercooper zijn landt of zijn hoeffstede vercoopen, wien ende waer hy wil. Ende indien dat yement zijn landt vercoopt sonder drie Zondaechse geboden te doene in der manière voirscreven, soe zullen die voirscreven persoenen behouden huer naerhede ende andtboorde *) binnen den naesten jare ende daghe, naer dien dat tlandt vercocht wordt, ende sal zijn andtboort zoucken voir drie scepenen in gebanre vierscare openbaerlijck.
13 Item een gemet dijcxwerck buuten den ambochte sal men nemen ten minsten quetsinge, daert hem die ambochtsheeren wysen zal. Ende dat sal men coopen een pondt. Ende zoo wiet wedersegghet, hy salt den grave oft mambour slands gelden vijf pondt.
142). Item dat so wie eenich steenhuys of eenich andere husingen met yement gemeen heeft, ende zy niet gewillich en zijn dat steenhus oft husingen tsamen te bewaren ofte verhueren, noch in rake ende in dake te houden, soe sullen die ontwillege, hoe vele datter zijn, dan mogen zetten binnen drie maenden haer deel den willegen te geven of te nemen om eene zekere somme van penningen, te betalen binnen den jare, van den eersten dage te rekene, dat tdeel geset sal wesen; ende daer zijt niet en doen, zo zullen die scepenen by huere eede metten scout van der plecke toot versouck van den willegen sculdich wesen thuus te zetten op geit; ende dan sal die scout by vonnesse van scepenen voor den onwillegen cavelen; ende doetct die scout niet, so salt die dijckgrave doen metten scepenen voirscreven, wie die huusingen sal hebben. Ende wien zy ancommen, die zal se erflick behouden; maer die thuus vercriget, die sal den anderen bynnen jare sulck geit uuytreycken ende betalen, als hem die scepenen toegeseit zullen hebben, ende daerof goede scepenenbrieven geven ende goede zekerheit hy scepenen doen. Ende betaelt men tgelt niet binnen den jare, als voirscreven es, zo mach die tgebreck heeft, met scepenenbrieven dat
1) Zie A I art 60, A III art. 75*. 3) Zie A I art 33*, A III art. 55.



214
twyschatte afpanden van desgenen lieflijcxste goeden, die die scult sculdich es, oft an zijn borghe. Ende waert, dattambocht gemeen ambocht waere dergheenre, die thuus tsamen hadden, of dat yement een huys alleene hadde op yements ambocht, daer andere met hem int ambocht deelen, soe soude die thuus behilde oft die thuus alleene toebehoirde, den anderen medeheerscepen van den hoefsteden ende voorhoven voor huer deel ambochts also vele andere ambochts in derzelver prochiën geven by leenmannen, als zijt met malcanderen eens zullen worden. Ende en connen zijs niet eens geworden, zo zullent mannen oft scepenen zetten, hoevele andere ambochts zy in dezelve prochiën daervoor zullen hebben. Ende van molen, die gemeen zijn, ende van den hoofsteden, daer zy op staen, zullen die scouten metten scepenen bescheyden.
15. Item dat zoe wie eenige huusingen oft steenhuus heeft staende op yements erve ende vroon, die mach dat vroon of erve metten voorhove an hem lossen om andere twyscatte erve by scepenen van der prochie, daer dat huus of steenhuus staet of gelegen es; doet die voeght van den huyse dat niet, soe mach diegheene, die dat vroon oft hofstede toebehoirt, die huysinghen gelden, als zy liggende werdt zijn. Ende houdt die voeght van den huyse die huysingen aen hem, zoe sal hy ende zijn erfgenamen, in wiens ambocht dat es, die huysingen oft steenhuus eerflijk gebruyken ende besitten, behouden dat hy den ambochtsheere, daer hy onder woont of onder zit, dienen sal, als die kuere oorcondt.
16 i). Item dat vrouwen, jonfrauwen oft eerfgenamen men afdoen sal ende veroversaten van werven, voorhoven ende hoofsteden met twyschatte landen, ende dat zullen doen diegheene, die die ambochten ende heerlicheden an hem trecken, daer die voirscreven werven, voorhoven ende hoofsteden inne gelegen zijn. Ende molen sal men veroversaten ende gelden van houte, van yseren ende van steene by scattinghe van temmerluyden, alzoe als dat liggende werdich es. Alle gecochte ambochten ende leenen ende thiende, gecocht met zulken goeden, als man ende wijf tsamen hebben, die sal men veroversaten met zulken gelde ende penningen, alser in den eersten coop omme gegeven zijn.
1) Zie A I art. 33, A III art. 53.



215
17. Item dat yement, wonende op deyghen erve van eenegen ambochtsheeren, ruymde of van dane trocke ende zijn huys afbracke of afbreken wilde, zo sal die ambochtsheere die huusingen mogen betalen by temmerluyden ende metsenaers, die gelyke luyden zijn, ende die zy daertoe nemen ende kiesen sullen, gelick alse liggende werdich wesen sal. Ende waert, dat yement woende op eenege erve, die den ambochtsheere niet toe en hoorde, ende zijn huusinge afbroke ende uuyt den ambochte voeren wille, soe sal dieghene, die daer naest geland waire, die huusingen aan 'hem mogen nemen ende die betalen ten zeggen van den metsenaers ende temmerluyden, gelijck of zy in houte ende in steene lagen, ende die hoofsteden ghelden, gelijck dat scepenen van die prochie, daer zy inne gelegen es, scatten sullen. Ende waert, dat se die voirscreven naestgelande niet hebben en wilde, zo sal se die ambochtsheere mogen nemen in der manieren voirscreven, of hy wilde; ende en wil hijs niet, so sal die landsman mogen afbreken ende wechdoen, daert hem gelieft.
18. Item dat zoe wie in yements ambocht woondt, die sal gehouden wesen den ambochtsheere, daer hy onder wonachtich es, te diennen ende te doene, als een goet ondersaet zynen ambochtsheere sculdich es te doene, ende alsoe costumelick es.
19. Item dat als men van nieus verhevent, ende eeneghe erve op yements name verhevent oft geset wort in den overlooper, so sal men alle costen ende oncosten, die men op die erve bnngen of leggen sal, vervolghen op die name, daert op geset es den heventijdt duerende ende op niement anders, behouden dat hy voor(t) zyne scade verhalen sal an dengheenen, daer hy voort tgebreck aen heeft.
201). Item dat gheen gemeenscip van goede, van wien dat zy, eh sal wesen tenzy van manne ende van wive.
212). Item dat als twee in huwelijcke vergadert zijn ende de eene van live ter doot compt, die andere, die te live blijft, sal die helft hebben van der erve ende have met half den lasten, die daerop zijn. Ende eist, dat zy geen kinderen en hebben, die erfgenamen van den dooden zullen hebben tzelve, dat die
1) Zie A II art 85, A III art 58.
2) Zie A I art. 35, A III art. 56*.



2l6
kinderen hebben souden, sonder den leenen, voorhoven, hoofstede ende thienden, dewelke men alleene bewijst by deser kuere.
221). Item dat alle dieghuene, die des vaders of moeders dooden goet deelen zullen willen, zullen inbringen alle die goeden die huer vader ende moeder hemlieden gegeven zullen hebben] Ende dan van desen inbrochten goeden ende van die andere goeden, die de vader ende moeder hadden ten dage, doe eene van hemlieden afiivich wordt, sal hebben ende nemen vader of moeder, die noch leeft, die heelft ende die kinderen, die ter deehnge commen, dander heelft. Waert oick, datter niet meer dan een kindt en ware, ende dattet mede deelen wilde, dat moeste mede inbringen alle dat vader ende moeder hem te huwelicke gegeven hadde, ende dan so soude die vader ofte moeder, die dan leifde, van alle de versamende goede die helf hebben 'ende dat kindt die andere heelft. Desgelicx zoude een oft meer kinderen, die niet gehadt hadden, mededeelen in alle den goeden, die de vader ende moeder voirscreven hadden, ten dage doe dié eene van hemlieden afiivich wordt. Ende of geen van den kinderen en quame ter deelinghe, zoe zoude die vader oft moeder, die leefde, behouden alle die goeden, die hy ende die doode tsamen gehadt hadden. Ende en laet die doode geen kinderen, die erfgenamen zullen zijn goed hebben.
232). Item dat kinderen van eene ongetrauder moeder en zullen geen deel hebben in des vaders erve, tenzij dat die vader hem yet bewijst, tewyle dat hy leeft, by testamente of met scepenenbrieven. Maer als van der moeder halven zullen zy erfgenamen wesen ende deel hebben.
24. Item dat waert, dat eenich bastaart storve ende wettachtege kinderen achter hem liete, ende eenich van dien kinderen storve, soe zullen die erfgenamen van dien kinde dat goet deelen uuyt vier vierendeelen, gelijck oft die vader geen bastaert geweist en hadde.
258). item dat, indien een meyske huwede beneden den twintichsten jare sonder den consent van den vader oft moeder, die-
1) Zie A II art 90, A III art 57*.
2) Zie A I art. 36, A III art 57».
3) Zie B art. 63.



217
zelve vader of moeder, levende, zullen tselve meyskin mogen doot maken ende ontgoeden van aller huerer successie, indien hem dat belieft.
26. Item dat soe wie handadich es over yement, die doot geslegen zy, oft raed oft daet daertoe gegeven heeft, daer zy zelve erfgename af zijn, die en zullen als erfgenamen geen deel hebben in des dooden goede, noch dieguene, die van hueren lyve gecommen zijn.
27Item dat zo wanneer vader of moeder dood es, die vader of moder, die dan te live blijft, sal voor yement anders voght zijn van zynen kinderen ende van hueren goeden. Ende zijn vader ende moeder beyde doot, soe sal dan vooght wesen die oudste ende naeste manhooft van des vaders weghe, opdatter een manhooft es; ende esser van des vaders wegen geen manhooft, zoe salt wesen die oudste ende naeste manhooft van des moeders wegen. Ende wie van den voirscreven persoonen, hetzy vader oft moeder oft magen, aldus geboren voecht es, die sal die voeghdie van den kinderen terstondt moeten aennemen ende zweeren ten Heylegen, dat hy die kinderen ende hueren goeden trauwelick ende wel regieren sal ende ten meesten oirbuere ende proffyte ende in den rechte ende overal bescermen, bescudden ende verantwoorden, als hy van rechtswege sculdich es van doene. Ende den kinderen goede sal hy versekeren op tweescatte erve, daer die wesen wel mede bewaert zijn. Ende en mach die vader oft moeder die zekerheit niet doen, soe sal die oudste ende naeste manhooft ende maech van den weesen dan voghd moeten wesen; ende en waer noch dese maech niet rijck genouch der weesenkinderen goet voirscreven te verboorgen, soo sal men altoos voort van den eenen tot den anderen gaen, alsoe lange alsser eenich manhooft in der maechscip wesen sal. Ende tot desen voght zullen noch twee ander wedervooghden van den weeskinderen wesen van den naesten magen, te wetene, een van des vaders wegen ende een van des moeders wegen, die toe zullen zien metten voghdt. Dewelcke voghdt sal gehouden wesen voor den scepenen ter maelstede, daer desen weesen bestorven zijn, ende voor de voirscreven weedervoghden alle jare van alle der
1) Zie A I artt. 33a en 34, A III artt 54 en 56a.



2l8
weesekinderen goede rekeninghe ende bescheyt te doenne ende dese rekeninghe te stereken met zynen eede oft andere duechdelijcken bewysen. Maer hadde die weesekinderen geen manhooftmagen, die huer voghdt wesen mochte, zoe mach die vader, eer dat hy steerft ende die moeder doodt zijnde, eenen stellen, die oick gehouden sal zijn den eedt te doenne ende zeker te stellene ende alle jare rekeninghe ende bewijs te doene in der manieren voirscreven. Ende indien hy dat niet doen en mach ende niet rijeke genouch en es, ende of die vader geen vooghdt voor zijn overlyden gestelt en hadde, scout ende scepenen, by gebreke van magen ende van desen, zullen eenen goeden man kiesen, die rijck genouch es, tot vooghdt, die den eed, zekere rekeninghe doen ende geven sal; ende met desen vooghdt zoe zullen toesienders ende wedervooghden wesen die scepenen. Ende diegeene, die aldus vooghdt sal wesen, die sal geloondt wesen van zynen aerbeyt van des weesekinders goede by weedervooghden ende scepenen.
28. Item dat zo wanneer dese vooghdt die vooghdie angenomen heeft, soe sal hy binnen zes weken by scepenen ende wedervooghden bringhen in gescrifte by goede verclaringe ende by zynen eede alle die goede, leenen, erven ende hoven, hoedanich die zijn, van der weesekinderen, ende daerof zal die copie onder scepenen ende wedervooghden bliven.
29. Item dat indien yement van deser geboren ofte gecooren vooghden niet annemen wilden die vooghdie van desen weesekinderen, soe zullen die scepenen eenen persoon stellen in der manieren voirscreven in die stede van hem, die dese weesekinderen ende huere goeden bewaeren ende regieren sal tot laste van desen geboren oft gecooren vooghden. Ende alle die scade, die dese weesekinderen hebben ende lyden zullen, ende alle tgebreck, dat in desen geschien sal, zullen die wedervooghden oft weesekinderen, tot hueren dagen commen zijnde, voor scepenen opten voirscreven geboren ofte vercooren voogdt, die die vooghdie niet en heeft willen annemen, of zynen erven vierscatte mogen ^newinnen, ten ware dat zy merkelyke redenen hadden of belet omme dese vooghdie niet aen te nemen, ende dat dat den rechte genouch dochte; ende waren scepenen wedervooghden, soe zullen zy in desen stucke andere goede mannen tot wedervooghden stellen.



219
30. Item of gebreck ware in dese scepenen int kiesen van desen vooghden of wedervooghden oft anderssins, soe zullen die weesen, tot hueren dagen commen zijnde, hemlieden mogen beclagen, daer dat behoort, ende tgebreck, scade ende verlies, dat zy daerby gehadt hebben, opte voirscreven scepenen ende hueren erven vierscatte inwinnen.
31 i). Item dat gheen knechtken en sal zijn jaren hebben naer dese kuere, hy en sal hebben eerst van dage zijnre geboorte vijftien jaer volcommen, ende een dochter van den jare huerer geboorten twaelf jaren vulcommen. Ende daernaer zullen zy noch bliven onder den vooghden ende in vooghdiën, also lange als den scout en(de) scepenen van den voirscreven plecke ende die wedervooghden by hueren eede zweeren zullen oirboir te wesen.
32. Item dat in dese nieuwe vooghdie, hierboven gescreven, die grave oft gravinne, hueren kinderen oft mambour slands ende deghene, die van hueren bloeden gecommen zijn, niet begrepen en zijn, maer zullen bliven, even verre als elck van hemlieden angaet, alzo zy van ouden tyden geweest hebben.
33. Item dat zo wat sake, dat men met twee oft drie getuygen ende wettachtege mannen, die men niet wraken en can, oft met besegelde brieven, handteyken, handtgescriften, instrumenten oft andere goeden brieven in ware doen mach, daer en sal niement ontfanghen zijn tjegens te zweeren. Ende oick en sal niement gehouden worden zynen brieven te sterkene by eede dan van zaken, die hy zelve gedaen ende gehandelt heeft; ende van anderen brieven, daer hy by noch over gheweest, noch die gehandelt en heeft, die sal hy stereken by zynen eede, dat hy anders niet en weet, dan die brieven goet ende duechdelick zijn, ende dat tgene, dat daerinne staet, niet volcommen en es.
34. Item dat zoe wie eenich goet coopt omme gereedt ghelt, ende hy dat goet wech voerdt sonder betalen, die vercooper sal binnen der voorsschen dat goet mogen doen bestellen by scout ende scepenen van der plecken, daer hijt vinden sal, ende tzyne daeran ende an den cooper verhalen.
35. Item dat een iegelijck sal mogen bestelleh zulken goeden,
1) Zie A I art 33a, A III art. 54.



220
als hy vindt op zijn huus ende erve, by den scout ende drie scepenen, daer die goeden gelegen zijn, voor zulke sculden oft pachten, als die huerman hem sculdich wesen sal van eenen jare, ende om zekerheit ende boorghe te hebben van eenen pachte ende huere van den toecommenden jaren. Ende dese voirscreven becommeringen zullen doen die scout met drie scepenen omme drie scellingen.
36. Item dat men binnen deser kuere in elke prochie sal mogen bestel doen op lieden van buuten der voorssche, dat die scepenen aldaer berechten sullen binnen den derden daghe, eist moghelick.
37. Item soe wie verwonnen wordt voir eenich penninckscult in een prochie, ende hy aldaer geen goet genouch en heeft, soe sal die winner omme te verhalen zyne gewijsde scult oft tguent, datter an gebreket,J) mogen gaen in een andere prochie binnen der voorssche, daer die verlieser gegoed es, met zynen vonnisse by scout ende scepenen ende aldaer versoucken zijn gebreck te mogen verhalen op die voirscreven goeden, daerof die scout ende scepenen van derzelver prochie sullen den verlieser een wete doen of doen doen. Ende en compt hy tot deser wete niet oft ten lancxsten binnen drie dagen daernaer, tot eiken van dien wettelijcken voortgeeyscht ende geroupen, soe zullen scepenen denzelve winnere tgebreck, dat hy bewysen sal van zyne angewijsde scult, wysen te hebbene op des verliesers goede onder halfscatte panden.
38. Item dat een yegelijck gehouden sal zijn te kennen ofte loochenen zijn zegele, handteyken oft handge(s)crifte ter eerste daginge, op hem gedaen; kent hijt, soe sal hy betalen die scult oft vuldoen die belofte, daerinne begrepen, tenzy dat hy terstont betalinge of voldoedinge bewysen mach. Ende indien dat hijt loochent, soe sal de eysscher ontfaen wesen te doen blijcken, dat des verweerers zegel, hantteyken oft handge(s)cryfte es. Ende waert, dat hy niet en quame kennen of loochenen, soe sal die zeghel, handteycken oft handgescryfte voor bekent gehouden wesen, ende sal gehouden wesen int volcommen van den voirscreven handteyken, zegel of handgescrifte.
392). Item waert alsoo, dat niement en wilde lossen zyne
1) Het HS. voegt hier in: sal.
2) Zie A I art 24, A III art. 39.



221
scuttinge ende zijn vee, ende dattet storve binnen der scuttinge, dies dat veede es, sal die scade hebben. Ende een yegelijck mach scutten in tzyne, ende wie die scuttinge doet, hy salt deszelves dages ter kerken voir die prochiaen oft twee gebuerlieden openbaren, dat hy die scuttinge heeft gedaen; daerna mach hy die houden belockene dueren in zijn huus of waer hy wil. Ende dieghuene, die dat vede es, sal daervooren geven denghuenen, die hy die scade gedaen heeft, twyscatte by vonnisse van scepenen. Ende eist sake, dat diegene niet en zeyt ter kerken, die de scuttinge doet, ende hy die scuttinghe nochtans houdt heymelicke, hy sal dat beteren, oft hy diefte hadde gedaen. Ende soe wie die scuttinghe met crachte belet of neempt, daer se die scutter met rechte houden mach, hy sal den grave oft mambour gelden thien pont, ende dien hy die scade dede, vijf pondt ende die scade twyscatte. Ende es te wetene, dat een yegelijcke prochie mach by scout ende scepenen oft dat meesten deel van den scepenen eenen scutter maken, die die beesten by zynen eede scutten sal; ende ontliepen hem die beesten oft worden zy hem ontjaecht, soe salt alsoo vele wesen, oft hy se noch hadde in zynen handen, ende dit sal hy mogen anbringen by zynen eede. Ende die scutter sal alle jare zynen eedt doen, als die nieuwe scepenen zweeren, ende sal hebben van eiken scape eenen halven groten, van eenen ongerincden vereken drie groten, van eenen gerinckden vereken eenen groten, van elcke koe oft paert zes groten. Ende en compt niemant binnen drie dagen omme tvee te lossen, soe sal die scout by scepenen den scutter zijn recht opleggen ende betalen, diet veede gehouden ende gevoedt sal hebben, dwelkc scout sal daernaer houden dat vee ende teten geven achte dagen lanck, naerdat die scutter hem die gelevert sal hebben. Ende compt daerbinnen de heere van der vee, zo zal hy lossen ende betalen allen den oncost ende scade, die daerop commen sal, by scepenen scattinge. Ende daer hy binnen den voirscreven tijdt niet en compt, zoo zalt den Heiegen gheest hebben ende toebehoiren, mits betalende den voirscreven oncost, daerop geloopen. Ende waert zoe, dat den Heiegen geest niet hebben noch aanverden en wilde, soe salt die scout selve houden.
40. Item soe wie berooft werdt van zynen scuttingen in zijn huus oft in den gemeen wege oft water, ende hy se met rechte mach behouden, diet doet, salt beteren den grave ende dien hy die scade doet, alsof hy roof hadde gedaen.



222
41 1). Item dat zoe wie den anderen sculdich es custinge te doene, die sal se hem doen met zynen magen. Ende heeft hy negeene binnen den lande, hy bringe se van buuten slands. Ende oft gebuerde, dat eenege van zynen magen en wilden dese custinge niet met hem doen, soe sal hy toot zynen prochiepape gaen, die sullen manen onder den stoel, dat hy. zyne magen niet en sal bringen in eenich onrecht, ende dan soe sullen die onwillege magen met hem doen die custinge; ende willen zijts noch niet doen, soe sal hy ten naesten Sondaghe bringen ander magen in de stede van den onwillegen, die met hem doen zullen die custinge. Die den anderen es sculdich eene custinge te doen voor den grave, ende hy zyne magen niet hem heeft, soe sal hy se doen altehandt. Ende ist dat saeke, dat zijn magen daer niet en zijn, soe zal hy se doen, als die grave wilt. Ende waert, dat diegeene, die aldus custinge sculdich es te doene, geene magen en hadde, soe sal hy selve alsoe vele eeden doen, als hem van zynen magen gebreken. Magen ten derden lede zullen custingen doen, wel verstaende, dat men niement tot custinge wysen en sal dan in gebreke van proevve.
42. Item soe wie in Zeelant woent op zijns zelfs ambocht ofte vroonen, die noch scout, noch scepenen en heeft, sullen gehouden wesen binnen den vier Paesschedagen te kiesene, onder wat scout ende scepenèn ter maelstede, daer tambocht oft vroon gelegen is, zy te rechte willen staen. Ende indien yement van desen in gebreke waere, zullen dat jaer te rechte staen onderden dijckgrave ende geswoorne van der wateringe, dair tselve ambocht of vroone gelegen es.
43. Item als die dijckgrave of scout zijn gebodt legget des Zonnedaechs den heerscepen, die in tambocht deelen, omme 2) der gemeente rekeninge te doene in de weke van den gemeenen costen van den lande of prochie, die rekeninge sal hy doen by gesworen of scepenen van den plecken oft van der maelstede ; ende die rekeninghe blivet gestade, ende zy moet redelick ende vast gewesen worden met vonnisse van geswooren of scepenen; ende geen andere en sal men dan doen. Des sal die dijckgrave oft scout, die den ban gevoerdt heeft, zoe vele voir zynen aerbeit hebben, als gezworen oft scepenen dincken sal.
1) Zie A I art. 38, A III art. 40.
2) Het HS. heeft: ende.



223
44x). Item dat zo waer twee scouten zijn in een ambocht, ende die een eenen man dach leyt te dinghene, ende daerof ban doet des Sonnedages wettelick voor drie scepenen, hy sal alleene tgedinghe hantieren tot den eynde; wil die andere scout dat gedinge beletten met wedertalen, hy sal den clager zijn scade gelden ende den grave tien pondt. Gaet oock eenich scepene uuyt den gedinghe, soodat die clager by hem zijn recht verliest, hy sal hem gelden zijn scade, ende den grave drie pondt. Twee gebroederen en mogen niet te gader zijn in scependom, noch vader ende zoone.
tDerde capitle van der kuere van Zeelant is sprekende van vrede, van ghysele, van nootwere, van vechtinge boven vrede, van twiste in den vierscaren temaken, van oploope van luyden ende van huusen, van luyden wesende in noode van watere, van beryden, van ballinghen goed, van diversschen boeten ende brueken ende andere gelijcke pointen, beloopende tot acht ende veertich articlen, hiernaer volgende:
1. Item dat zoo wanneer een vechtelick es geschiet, daer dootslach, quetsinghé of wonden of gecommen zijn, ende dat die partie van een gesceyden zijn, soe zullen dan alle die ontsculdege magen terstondt eene goede vrede hebben sonder vermanen van yemendt; ende die vrede sal wesen also vast ende van zulker werde, of zy die vrede selve gesworen ende mitter handt gegeven hadden; ende die vreede sal gedueren eeuwich.
2. Item ende soe wie boven desen yemende van ombesculdege magen uploop oft eenichssins mesdede of dade mesdoen by faicte, woorden oft anderssins, die sal gecorrigiert worden als een vredebrakre, te dien eynden dat die ombesculdege magen mogen bliven in payse ende in vrede, ende dat hem elck wachte quaet te doene dan up zijns zelfs plicht2).
3 3). Item dat zoe wie den abt van Middelburch, prochiepape in der prochiën, eenen dijckgrave of eenen scout oft zynen wett-
1) Zie a ii artt. 83 en 113, a iii art. 73* en 73*.
2) Het hs. heeft: plucht.
3) Zie a ii art. 95, a iii art. 37.



224
achtegen zoone, die tot zynen dage gecommen es, oft eenen leenman oft eenen scepene oft een werdt in zijn herberghe vrede weygert oft verzwighet, die sal verbueren tjegens den grave tien pondt ende tjegens dengeenen van den partiën, djen die vrede geweygert wordt oft verzwegen, tot drie reysen toe, tot eiker reyse vijf pond; ende nietmyn sal die vrede stede houden, alsof die metter handt gegeven waere. Ende dese voirscreven boeten sal inwinnen dijckgrave met geswooren oft die scout metten scepenen.
4Item dat zoe wanneer den grave, mambour oft stedehouder ter kennesse gecommen es, dat yement gevochten heeft ende geenen vrede gegeven en es, of dat zy over vrede gevochten hebben, soe mach die grave, mambour oft stedehouder oft dieghene, dien hijt met zynen brieven beveelt, die luyden ghiselen met allen hueren hulperen, alsoe hem dat gelieven zal; ende die zullen gaen te ghysele in wat steden, dorpen oft plaetsen, daert hem believen sal, binnen der kuere van Zeelandt, ende daer niet uuytgaen by dage noch by nachte zonder orloof van den grave, mambour oft stedehouder.
5 2J. Item dat zoe wie van noodweere om zijn lijf, wijf, kinderen oft goed te bescudden yemende dootslouge, quetsde, wonde oft smerte dede, die en sal met zynen hulperen tjegens partie noch tjegens den grave niet verbueren.
6. Item ende ommedat die edelen niet min en behoiren bevryet ende gheprevilegiert te zyne dan de poorters van den diversschen steden, die vry zijn van confiscaciën, van wat zaicken dattet zy, maer meer bevryet dan dandere, soe en sal een edelman, kinderen hebbende, die van nu voordan vallen mochte in eenen simpel dootslach, gegoet wesende tot tweehondert gemeten ambochts, niet meer verbueren dan zijn lijf ende hondert pond zwarten van zynen goeden.
7 3). Item dat soe wie twist oft parlement maect met woorden boven vrede, die sal geven van synen goede, dien hy mesdoet, es hy edel, dertich pond, ende es hy onedel, zeven pond tien scellingen, ende voort een yegelijck naer zyner edelheit, ende den grave oft mambour slands tsestich ponden.
1) Zie A I art. 2, A III art. 2.
2) Zie A II art. 97, A III art. 31.
3) Zie A II art. III, A III art 36.



225
8*). Item ende zoe wie boven vrede, als voirscreven es, yemendt quetste, wonde oft slouge sonder mes, sal verbueren zijn handt ende partie vuldoen als boven. Ende zoe wie eenen quetst met wapene, die sal verbueren lijf ende goet.
9. Item dat zoe wie twist oft parlement maect met worden, ende wie in zijn hulpe es, voor den grave, mambour oft stedehouder, als hy vierscare houdt, hy sal den grave oft mambour ende partiën beteren naer mannen vonnisse.
io 2). Item soe wie eenen edelman jaecht in zijn huys, hy zalt den grave oft mambour beteren thien pondt, ende elck van dengenen, dien jagen, zullen den gejaechden gelden elck vijf pondt; andere sal ment beteren naer huere edelheit; ende die niet edel en es, sal ment beteren vijf ende twintich scellinge. Ende doet men oploop op thuus, dan sal elck ghelden den grave of mambour tsestich pont ende den werdt van den huyse thien pont. Ende zoe wie gejaec(h)t wordt in zijn huus of in yemend anders huys, wat scade oft hindere hem daer geschiet van buyten innewaert, dat sal men vierscatte gelden ende beteren; ende wat men van binnen uuuytwaert doet, dat en sal men niet gelden.
113). Item dat alle bezoutte landen zullen buyten deser kuere wesen, als zy van ouds geweist hebben; maer den scade, die men den heerder doet, die in zoutte landen liggen, dat sal men hem beteren negen scatten van den misdadegen goede ende den grave oick IX scatte. Ende worden zy geslegen, gequest, verlempt oft lijf oft let genommen, dat sal men partie ende den grave beteren, gelijck oft binnen vrede gheschiet ware.
12. Item dat als eenich meynssch in noode van watere es, zoo mach een yegelijck dien uuythalen ende helpen, updat hy mach, ende blijft hy doot, zoe sal men nederleggen ende niet van daer doen, voor die tijt datten die rentmeester, zynen stedehoudere, zynen dienaer oft scout ende scepenen van den plecken gescouwet zullen hebben, dewelke scout ende scepenen zullen daerof den rentmeester die weete doen binnen den derden daghe, ende dan sal men den dooden ter eerden doen sonder misdoen.
1) Zie A II art 110, A III art. 35.
2) Zie A I artt. 30 en 51, A III artt. 28a en 28*.
3) Zie A I art. 57, A III art. 29.
*5



22Ö
Ende of yment angesproken worde ende ter vierscare verwonnen van dat hy den lichame van den doode upgenomen ende uuytgetogen hadde, anders dan voirscreven es, die sal verbueren tegens den grave tsestich pond. Welverstaende dat hierinne niet begrepen en zijn lieden, die hem zeiven dooden, dewelke bliven zullen ter plecke, tot daerof gedaen sal worden by den officier naer der gelegenthede ende alzoot behoort.
13 1). Item dat alle dieghone, die wonen onder dese kuere, zullen gaen metten grave, mambour oft stedehouder of zynen burchgrave omme die ballingen te beryden, indien dat zy daertoe vermaent zijn; ende die des niet en doen, zullen den grave oft mambour ghelden een pondt zwarten. Ende soe wie eenen verwonnen ballinck onthoudt, wetende herberghet oft sterckt, hy salt den grave beteren thien pondt, alzoe dickent als hy van sgraven of partiën wege eens daechs by drie sgraven mannen daeroft bekuert oft vermaent wordt. Ende wanneer die grave, mambour oft stedehouder die ballingen wilt beryden, soo sal men hem terstond bystandt doen sonder wederzeggen.
14 2). Item dat alle der ballingen goet en sal den grave niet toebehoeren, zy en zijn eerst bereden ende gewoest met brande. Ende die grave sal hebben van hueren goede, dat zy onder dese kuere hebben, alsoe veele als die kuere oorcondt.
15 3). Item dat zoe wanneer yement wordt gewoest ende ballinck gemaect met brande, men sal die terstondt scriven in des graven bouck oft brief.
164). Item dat dieghene, die neempt eens zwanen ey, salt beteren den heere van den zwaen met drie ponden ende den grave met zes pondt. Worde yements zwane van yements hondt doot gebeten, hy sal den heere van den zwane gelden thien pond, ende den hondt sal men den voet ofslaen op die boete van zes pondt, te verbuerne jegens den grave oft mambour slants. Maer name yement een zwane, oft slouge yemendt eene doot, hy sal den heere van den zwaen gelden twintich pond ende den grave
1) Zie A I art. 41, A III art. 61.
2) Zie A II art. 91, A III art. 66a.
3) Zie A III art. 62*5.
4) Zie A I art. 64, A III art. 44.



227
veertich pondt. Ende dat sal men inwinnen by scout ende scepenen, daer die misdadege woondt. Ende en heeft die mesdadege geene maelstede, soe sal men hem overal voor scout ende scepenen aenspreken voor die boete binnen derden dage ende verwinnen met drie wettachtege manspersoonen. Ende wort hy verwonnen, zo sallen die ambochtsheere vangen ende houden, ter tijt toe dat hy al betaelt heeft, daer hy inne verwonnen es, ende den redelijcken cost, die hy van den vangenissen sculdich sal wesen; wordt hy niet by drie mannenpersoonen verwonnen, soe sal hy hem selven quiten met zynen eede.
17. Item dat van nu voortdan nyement zwanen sal mogen houden binnen deser kuere, hy en hebbe hondert gemeten ambochts in eene prochie, op de verbuerte van veertich pond jegens den grave ende van den zwanen.
18 l). Item dat alle cooplieden ende vremde lieden, vrienden ende wel willende den grave ende zynen lande, zullen mogen vrylijck ende rustelick met hueren goeden commen, merren ende keeren by der zee ende ten lande binnen den bedrive van deser kuere. Ende niement en sal die cooplieden in zijn geleyde oft beschermenisse nemen mogen, noch van hemlieden eysschen, nemen oft scatten geenrande dingen up die verbuernisse van hondert ponden, jegens den grave te verbueren, ende daerboven te beteren der partie, die dat afgenomen ware, tot sgraven mannen vonnisse, behoudelijck dat die voirscreven cooplieden betalen zullen, dat zy van rechtswegen sculdich zijn.
192). Item dat zoe wie mit zynen goeden varen wille uuyt den lande ende daerbinnen wort beclaecht van dieften of van royve oft van anderen fourfaicten oft van sculden, groot ende cleyn, eest3) van sculden, soo sal hy borghe stellen den scout te rechte te■staen, of hy sal zijn goet daer laten ende staen selve te rechte. Ende eist van diefte oft andere fourfaicten, die scout sallen vangen ende leveren die grave, zynen stedehouder oft den rentmeester.
1) Zie A I artt. 16 en 66, A III artt. 41a en 45.
2) Zie A II art. 80, A III art. 47a.
3) Het HS. beeft 1 eerst.



228
20. Item dat zoo wat rouck, die geset wordt in den lande van Zeeland te diennen, ende yement met onrechte sonder goede presumptie ende sonder versouck van partiën thebbene beschaemt of betichticht, hetzy van dieften, van roive oft eenege anderen saken, die sal verbueren tjegens partiën twintich pond ende tjegens den grave veertich pond ofte alzoe vele meer, als by des graven mannen oft scepenen gewijst worden sal. Ende des ter hoogher vierscare behoort, zullen sgraven mannen berichten, ende wes daer niet en behoort, zullen scepenen berechten.
21. Item ende indien dat gebuerde, dat dese rouck hem anderwerf ontginghe yemende sonder cause te beclagene oft te bescaemene, dat sal wesen op gelijcke boete ende opt verlies van zijnder officie ende voort gedeclareert te zyne onhabelle ende onwerdich meer dien noch anderen dienst te voeren.
22Item dat waert byalzoo, dat yemende wederzeyde zouckinghe binnen zynen huuse, uuyter name van den heere, van roive, van diefte oft van anderen quaden saken, wordt hy van drie des graven mannen verwonnen, hy sal die diefte, roof of die andere quade faiten vierscatten gelden. Ende zoo wat quade den soucker daerof gesciede oft denghonen, die met hem commen, dat sal men vierscatten gelden ende den grave tsestich pond over een diefte; ende als van straetroof oft arger fait, sal staen in sgraven genade.
23. Item dat zoe wie onder dese kuere geseten oft gegoet es, ende zijn goet gestolen wordt, die sal mogen, waer hy zijn goet bevint binnen deser kuere, in kennesse van driën mannenpersoonen zijn handt daeran slaen by den heere sonder verbuernisse tjegens den grave oft mambour slands, ten waire oft yemende gecocht hadde op een vryen maerct; dien soud men zijn geit wedergeven, des hy met zynen eede sal durren houden, dattet hem gecost hadde, ende dat hijt an zynen vercooper niet en weet te verhalen, daer hy tgoedt jegens gecocht heeft.
242). Item dat nyemendt en sal duynen noch waranden woesten noch coninen vangen in den duynen oft warande tenzy
1) Zie A I art. 31, A III art. 48.
2) Zie A I art. 39a, A III art. 490.



229
by sgraven oorlof of by desghonen oorlof, die daer voght oft heere of es; die dat dede, die sal den grave oft den vooght van den duynen oft waranden gelden tsestich ponden. Ende die grave, mambour, stedehouder oft vooghdt oft heere van den duynen oft huere gesworen diennars zullen den misdadegen selven mogen arresteren ende houden zonder scout ende scepenen. Maer zy zullen sculdich wesen den gearresteerden in sgraven duynen binnen den derden daghe den rentmeester te leveren, dien houden sal, tot die boete betaelt es.
25 x). Item dat zoe wie in des anderen ambocht gaet jagen omme hasen oft partrijssen te vangen, anders dan met spoorwaren oft met anderen edele vogelen, sonder oorloof van den ambochtsheere, die sal verbueren jegens den grave tien pond, behoudelick dat elck zijn wilt volgen sal mogen. Ende zoe wie eenen hase oft andere wilt vanget in waranden met gaernen netten, rozeelen oft anders dan met honden, die zullen dat beteren twijsscatte jegens den grave of mambour slants; ende dese boete sal ingehaelt wesen, gelijck die kueren van den duynen ende waranden, hierboven verclaert. Ende van dien boeten sal des graven oft mambour rentmeester, onder wiens bedrive dattet geschiet, gehouden wesen te geven den ambochtsheere, die dit selve vercondicht, vier pont.
262). Item dat zoe wie gaet in des anderen bogaert oft vischerie sonder oirlof "desghene, die se toebehoort, hy zalt den heere van den bogaert oft vischerie toebehoorende, beteren drie pondt ende zijn scade gelden vierscatte ende den grave tien pondt. Ende dit sal men inhalen, gelijck die kueren van den duynen ende waranden, hiervoeren verclaert.
27. Item dat niement en sal mogen duufhuusen maken, tenzy dat hy ambochtsheere zy in den prochiën, daer hy dat duufhuus zettet, ende dat hy in die prochie hebbe tweehondert gemeten ambochts; diet dede, soude verbueren tjegens den grave drie pont, ende men sal dat duufhuus weder afbreken. Ende die boete sal men inwinnen met scout ende scepenen van der plecke, daer dit geschiet. Ende geen ambochtsheere en sal mogen stellen meer dan een duufhuus in eene prochie.
1) Zie A II art. 104, A III art. 496.
2) Zie A II art. 101, A III art. 50.



230
28 !). Item dat van nu voordan men van verboden speelen, dies den speele ancleeft, geen recht doen en sal, noch yemende meer verliesen, dan hy te berde bringet.
29. Item dat niement en sal voortan op des anderen ambocht commen woenen tenzy by wille des ambochtsheeren van den ambochte, daer hy commen wil. Ende waert, dat yement daerboven op dat ambocht quame woonen, ende dattet hem in tjegewoirdicheit van drie des graven mannen verboden worde, ende blijft hy 2) Up tvoirscreven ambocht, ende dattet niet en ruymet binnen zes weken naer de verbode, hy sal dat beteren met eener boete van tsestich pondt den grave, van wekken tsestich pondt die rentmeester den ambochtsheere geven sal dertich pond. Ende of naer dese voirscreven zes weken de ambochtsheere in de tegewoirdicheit van drie des graven mannen hem verbode anderwarve zijn ambocht, ende hy noch binnen den derden dage naer desen gebode dat niet en rumet, hy sal dat beteren boven de voirscreven boete, als sgraven mannen dat wysen zullen.
30. Item dat zoe wie nu ter tijt in yemends ambocht woent oft naermaels woenen sal, eenich twyst oft vechtelijck maect up ende tjegens zynen ambochtsheere, daer hy onder woont, hy sal binnen drie dagen daernaervolgende ruymen dat voirscreven ambocht. Ende indien hy tvoirscreven ambocht niet en ruymde, als voirscreven es, zo sal hy dat beteren, alsoo als die kueren int naeste voorgaende point hierboven oorcondt ende verclaert. Maer waert, dat hy quetste of wonde den voirscreven ambochtsheere, soe sal hy terstondt dat ambocht ruymen op die peyne van tsestich pond tjegens den grave ende dertich pont tjegens den ambochtsheere te verbuerene oft alsoe vele meer, als mannen wysen zullen. Ende die quetsinge sal men beteren, gelijck als die kuere oorcondt. Des en sal geen heerscip niement zijn ambocht verbieden, hy en hebbe daertoe redelijcke saicke.
31. Item dat zoe wie eenege goéden, die gepant oft geëyghent zijn, ontvoerdt oft yemende ongebruyck maect, die sal dengheenen, die se gepandt oft geeygent hadde, vierschatte betaelen ende den grave tsestich pondt. Ende hiervoren sal die rentmeester oft sgraven dienaer den misdadegen in den steen halen ende houden
1) Zie A II art 102, A III art. 51.
2) Het HS. heeft: by.



231
alsoe langhe, totdat hy partiën ende den grave voldaen sal hebben. Ende vielle hier gebreck inne, dattet ter hoogher vierscare quame, soo sal men denghonen, die .die goeden gepandt oft geëygent hadde, dat beteren met tsestich pondt ende daertoe den scade vierscatte gelden ende den grave voor die mesdaet tot der mannen vonnisse.
32 x). Item dat als die grave heervaerdt heift, alle dieghene, die daer commen zullen, zijn in des graven bescermenisse ende geleyde, ende een yegelick in des ande(r)s geleyde, ende tguent dat daer mesdaen sal worden, sal men rechten ende beteren ter ordonnancie van den grave ende zynen edelen, mannen van Zeelant, by hem wesende, soe voor zijn recht, zoo voor partiën recht. Voort die gecooren werdt by den ambachtsheere of zynen scout ende geboden te varen tot sgraven heervaerdt, ende hijt wederzeyt, sal den grave geven thien pondt, alsoe dycwil als hijt wederzeit, ende den scout drie ponden. Ende eysser eenich gebreck in den scout in den heervaert, soe sal hy den grave betalen twintich pondt.
33. Item ende alzo die ambochsheerlicheden ende leenen van Zeelant quade ende versterfelijcke leenen zijn, commende op den grave, ende dat deghone, die se hebben ende houden, veele by coope daeranne gecommen zijn, gedaen jegens den grave, ende bovendien zijn zy gehouden sgraven penningen tontfangene ende goet te doene ende die te leverne in handen van zynen rentmeester oft rentmeesters, omme welke redenen ende consideraciën soe en zullen de voirscreven edelen ende ambochsheeren niet voordere gehouden zijn te diene in heervaerden oft wapeninge dan tot up de palen van den landen van Holland, Zeelant ende Vrieslant, alsdat van ouden tyden gewoenlijcke es.
34. Item ende zullen diennen in deser voormen: te wetene, up elck hondert gemeten ambochts met eenen man, daerof de grondenare van dien hondert gemeten betalen sal de souidee ende de wedden van den voirscreven man, totter somme toe dat dat jaer tsgraven schot bedragen soude, dies en sal men dat jaer geen andere scot geven noch betalen.
35. Item ende te dien eynde dat de voirscreven edele ende ambochsheeren te gewillicker hemluyden vougen souden in den
1) Zie A I art. 62, A III art; 60a.



232
dienste van wapenen van den grave, soo zullen van nu voortan, als eenich ambochsheere in oirlogen in sgraven dienst oft om zijn querelle doot geslegen sal worden, die ambochten met hueren gevolghe bliven ende besterven up huere naeste erfgenamen van der zyde, daerof die gecommen zijn, sonder dat die gehouden werden yet te gevene oft te betalene den grave over tlossen van denselven ambochten.
36. Item dat dieghone, die thiende sculdich zijn, zullen den thiendenaer een wete doen savonts te vooren tot zynen huuse, eer zy huere vruechten voeren van den velde. Ende wie zyne vruechten, thiendebaer wesende, van den velde meende oft voerde, eer hy die wete gedaen hadde, als voirscreven es, die sal verbueren tien pondt, alzoe dycke als hijt dede. Daerof sal hebben den grave deen heelft ende die tiendenaer dander heelft.
37 1). Item dat zoe wie moerwerck neempt oft delft buten den dijcke, naerder den zeedijck van den lande dan dertich roeden, die sal den grave gelden dertich pondt sonder den lechscat.
38. Item dat zoe wie moerweerck leyt oft delft binnen den lande ende zei daerof berrent omme zout daerof te maken, daer men die grave zijn bede of gheeft, die sal den grave gelden hondert pondt, alsoe dyckwil als hijt doet. Ende worden yements vruchten in tbernen van desen moerweercke verdorven oft in eeniger manieren bescadicht, die scade sal men beteren by mannen vonnisse.
392). Item dat nyement en sal onder dese kuere darynck mogen delven noch doen delfven binnen sdijcx omme te vercoopene, maer alleenlick om zijns zelfs berninghe uuytdelfven ten minsten quetse van den lande. Ende zoe wie bevonden werdt contrarie gedaen to hebbene, sal verbueren hondert pont zwarten, also dyckwil als hijt dede, ten proffyte van den grave.
40. Item dat niement en sal hoofden noch dammen leggen oft maken in de watergangen binnen noch buten der sluusen, maer zullen mogen visschen mit gaerne; die anders dede, sal verbueren, alsoe dycke als hijt doet, tien pondt; noch geen water
1) Zie A I art. 633, A III art. 83.
2) Zie A I art. 636, A III art. 84.



233
van buuten innelaten op die boete van tsestich pondt, alsoe dycke alst zijt doen ende daerof beslegen worden by den dijckgrave, gesworen, scout ende scepenen.
41. Item dat soe wie yement vreest in evelen wille met lange messen oft nagelmessen, daer die lemmer langer af es dan twaelf duymen, bylen, gisaermen, braemmessen, zwerden, elssen, daggen, prekelde staven, gougen, halbaerden oft met andere ongeoorloofde stocken, sal verbueren tien pont, daerof die heere sal hebben die twe deelen ende scout ende scepenen tderden deel, te weten den scout deen heelft ende de scepenen dander heelft.
42 Item dat soe wie van wanmaten voor scout ende scepenen verwonnen wordt, die zullen verbueren drie pont; daeraf sal hebben die ambochtsheere een derden deel, die scout een andere ende scepenen dat derden deel.
432). Item dat zo wie des graven waerhede openbaert, eer die grave oft zijn stedehouder, ende daerof met drie sgraven mannen verwonnen wordt, sal den grave betalen tsestich pondt.
44 3). Item dat so wanneer eenegen dootslach of andere zulc fourfaict geschiet es, zijn heere ende meester, naer dat twijsscip ende gescil van den misdadegen gecommen wordt tzijnder kennesse by aenbringen van partiën, die mesdaen es geweist, oft by drie sgraven mannen, soe sal hy den mesdadegen van hem doen binnen veertien dagen. Ende zoe wie boven desen den misdadegen onthoudt, herbercht oft sterct, die sal beteren van zynen goede der partie eenschatte ende den grave, als die mannen wysen zullen. Ende datselve recht sal men houden van elcks mans knape, die yemendt dootgeslagen heeft oft gebruecht in der manieren voirscreven.
45. Item dat geen man en sal mogen zijns wijf goedt vervechten noch verbueren, noch geen wijf huer mans goet omme geenre saicke wille.
46. Item dat geen man zijns wijfs goet sal mogen vercoopen noch belasten, dat huer te hyelijcke gegeven oft anbestorven es,
1) Zie A I art. 68, A III art. 82.
2) Zie A I art. 28, A III art. $2c.
3) Zie A I art. 12*, A III art. 22i.



234
teazy omme noodt wettelick bekendt, ende dat zy zelve sonder bedwanck tverlyet doet.
47. Item dat als een, gewondt oft gequest wesende, van syne smarte genesen wordt, ende die gesworen meester by zynen eede kende, dat*) hy van diere wonde oft quetsinge genesen ende geheelt ware, ende dat mannen kennelijck ware, dat hy daernaer zes weken opter straten, ter kerke oft elders gegaen hadde, ende daernaer dat hy afiivich worde, soe zullen dieghone, die hem die wonden oft quetsingen gedaen hebben, voor den heere ende oick voir huer wederpartien van den doot ende doodslage voorscreven vry ende onbelast bliven tot eewegen dagen, behouden dat zy de wonden ende quetsingen betren zullen, als die kuere oorcondt, opdat zy die niet gebetert en hebben.
48. Item dat zoe wie gewondt, gequest oft eenege smerte gedaen wordt, die sal dat tooghen binnen den derden dage voor drie mannen ende voor den geswooren meester, ten waere dat hy buutenslands ware; soe sal hy dat toogen ende betichten binnen drien dagen, naerdat hy binnen slands gecommen sal wesen. Wie des niet en dade, die en sal geene beteringe hebben van zijnre smarte. Ende voor die onbetoeghde smarte sal die betichde vooren mogen staen mit zynen eede.
tVierde capitle van der kuere es sprekende van simplen
dootslage, van geleyder lage, van moorde, van dootslage boven vrede, boven zoene, van verslage over drien dagen, van vrauwencrachte, van rapte ende ontscaken, van moortbrande, straet- ende zeerof, van blocken, van dieften, van valschen eede, van zeedriften, van verbande omme andere te crancken, van belegghinghe, van stormen, van campene ende van meer andere gelijcken pointen, beloopende tot vijf ende twintich articlen, hiernaer volgende.
1 2). Item dat als eenich persoen eenen simpelen dootslach doet, alle diegene, die smerte of wonde den dooden deden
1) Het HS. herhaalt dit woord.
2) Zie a i art. 4, a iii art. 14.



235
ende daerof ter vierscare verwonnen werden, die sal men thooft afslaen, worden zy gevangen, ende sal huerluyder goet zijn in sgraven genade. Ende die vrienden ende magen van den dooden en sullen daerof tot geenen dage meer worden of twist maken mogen, maer sullen wesen ende bliven in goeder vaster zoene mitten vrienden ende magen van den misdadegen tot eewigèn dagen, alsoe vast ende in zulker macht alsof die partiën de zoene selve gemaect ende gezworen hadden. Ende eist, dat die mesdadigen ontgaen, ende dat men die niet gecrigen en can, zo zullen zy gedaecht ende uuytgeroupen worden ter vierscare; commen zy daer niet, zy zullen gebannen ende uuyten lande gewoest worden, ende en zullen daerinne nemmermeer mogen wedercommen tenzy by wille van den grave. Ende van den misdadegen goede sal men des dooden magen beteren, es hy edel, hondert pont, ende es hy onedel, vijf ende twintich pond, ende voort elck naer zijnder edelheit.
2 Item waert byalzoe, dat eenigen dootslach gedaen worde met lage of mordadelijck of binnen zoene of binnen vrede of in de tjegenwoirdicheit van den grave of zynen stedehouder of aen yemende, ter vierscare gaende of wedercommende, alle deghone, die smerte of wonde den doode dede of hebbe doen doen of raet ende consent daertoe gegeven hebben, worden zy gevangen ende ter vierscare met rechte verwonnen, die sal men eerst die hant afslaen ende daerna thooft, ende alle haerlieder goede sal toebehoiren den grave. Ende ontginge die misdadige, soe zal men op hemluyden voirtvairen, ende zy zullen gedaeght ende voortgeroupen worden ter vierscare; commen zy niet, zy sullen gebannen ende uuyt den lande gewoest worden ende en zullen daerinne nemmermeer mogen commen tenzy by wille van den grave ende van des dooden magen, endé zullen tot eewigen dagen gehouden ende bekent wesen trauweloos, eereloos ende wetteloos ende nemmermeer getuygenisse noch kennisse mogen dragen in eenigen saken. Ende van den goede van den voirscreven misdadegen sal men den magen van den dooden beteren twyscatte, ende tgoet, dat dair overschiet, sal toebehoiren den grave. Ende waert, dat yement bedregen worde an velde ende aen vaerde geweest hebbende omme den misdadegen te stiven ende
i) Zie A I artt. 8 en 9, A III artt. 18 en 19,



236
te stereken ende niet handadich an den dooden bekent en waire, die sal verbueren tjegens den grave tsestich pondt ende beteren den dootslach des dooden magen, alsoeverre als die misdadige niet goets genouch en hadde.
3 Item dat zoe wie met geleyder lage of boven zoenne of boven vrede of boven ghyselinge of ter plaetse, daer die grave of zijn stedehouder es, dieghone, die tot den grave varen of tot zynen stedehouder of van hem commen, als hy in Zeelant es, yemende verleempt of gewondt, wordt hy gevangen ende ter vierscare verwonnen, hy sal verbueren zijn lijf tjegens den grave, ende sal daertoe den grave dat beteren met zynen goede, also veele als dat point van den simplen doodslage verclaert ende begrijpt, ende partiën dobbel beteringe doen. Ende indien dat hy gebannen wordt, hy en sal nemmermeer wedercommen in den lande tenzy by wille van den grave ende van partiën.
4. Item dat zoe wie mesdadich es in eenegen dootslach, die gescien sal binnen deser kuere, ende dat niet en openbaert of doet openbaeren ende te kennen geven binnen drien daghen openbaerlick in den prochiën, daer die dootslage geschiet es, dat sal men houden ende rechten an die misdadigen als moort.
5 2). Item dat zo wanneer eenige vrauwe of jonffrouwe eenigen man beclagen wil van crachte, soe sal zy huere bedachte doen binnen zes weken, nadat huer die cracht geschiet ende gedaen sal zijn, ofte zes weken, naerdat zy vry geweldich op huere voeten wesen sal, ende dat voor den grave of zynen stedehouder, opdat zy in Zeelant zijn, in kennessen van drien des graven mannen; of es die grave of zynen stedehouder binnen den lande van Zeeland niet, soe sal zy huer clage doen voor den rentmeester of zynen stedehouder in kennesse als boven binnen den tyde voirscreven; doet zy dat niet, soo sal die clachte doot ende te nieuten wesen, ende zy en sal daerof nemmermeer meer clagen mogen. Ende waert, dat zy binnen den tyde claegde, als voirscreven es, so soud men den beclaechden vangen ende in den steen houden omme ter naester vierscare te rechte te staen; ende die grave, zijn stedehouder of rentmeester sal bor(g)tucht
1) Zie A I art. 8, A III art. 18.
2) Zie A I artt. 8 en 18, A III artt 18 en 27.



237
nemen van alle zyne goeden onvermindert te bliven, altoos zijn persoon blivende in hechte van vangenisse, tot hy ter vierscare te rechte gestaen heeft. Ende eist, dat hy voirvluchtich wordt, zo zal men zijn goede verborgen, ter tijt toe dat die eerste vierscare, die men houden sal, gehouden es. Comt hy dan ter vierscare niet, soe sal men hem bannen ende slands verdriven, ende die grave sal alle zijn goeden hebben, behouden dat die voirscreven vrauwe of jonffrauwe van den goede eerst uuyt hebben sal tweehondert pond, es zy edel, ende es zy onedel, vijftich pondt, ende alzoe voort een yegelick naer zijn edelheit. Ende hy en sal nemmermeer in den lande mogen commen tenzy by consente van partifin ende by den grave. Ende compt die beclaegde ter vierscare, ende hy met rechte van den voirscreven cracht verwonnen worde, men sal hem thooft afslaen, ende alle zijn goet sal sgraven wesen. Mair worde hy ter vierscare van den crachte quyte gewijst, soe sal diegone, die de clachte dede, dengonen, die beclaecht was, voir zijn zorghe, cost ende last, die hy geleden heeft, beteren ter discretie van den mannen ende dairvoiren goede boorge zetten, die binnen den naesten zes weken te betalen of daervooren rechtvoort in den steen te gane, ende daer alsoe lange bliven, tot dieghene, die beclaget was, voldaen es, behouden den grave zijns rechts.
6. Item dat zoe wie een vrauwe of jonffrauwe van goede geruchte ontvoerdt of raedt gheeft te ontvoeren ende te ontscaken jegens hueren wille, wort hy gevangen ende te vierscare verwonnen, men sal hem thooft afslaen, ende alle zyne goeden zullen den grave toebehoiren, ende huer goed zal zy behouden, alzo verre als hy daeromme sterft. Maer waert dat hy ontginge, soe sal men hem ballinck leggen ende slands verdriven. Ende de vrouwen ende jonffrouwen, es zy edel, sal van des misdadigen goede hebben hondert pont, ende, es zy onedel, vijf ende twintich pont, ende voort een jegelijck naer zijn edelheyt; ende alle zyne goeden zullen den grave bliven ende wesen, als voirscreven es. Ende alle die goede van der vrauwen ende jonffrouwen, opdat zy van den scaker ende nemer getrauwet waere, die zullen dan in handen hebben ende behouden twee die oudste ende naeste van hueren magen, te wetene een van der vader zyde ende een van der moeder zyde; ende die zullen daer goede zekerheit ende boor(g)tochte af zetten die goeden niet te verminderen, maer getrauwelick te regieren ende te bewaeren, gelijck



238
men doet van weesen goede; ende hierof so sal men der vrauwen of jonffrouwen eenen betamelijcken cost geven naer gelegentheit van hueren goeden, alsoe verre als zy by den scaker ende nemer niet en compt. Maer quamen zy by den scaker ende nemer, zy waere getrauwet ofte ongetrauwet, zo en soude zy niet van hueren goede hebben, alzoe langhe als zy by hem ware. Ende wairt, dat hy stoorve, soe zoude zy al huer goet geheel aenvaerden. Wairt oick, dat zy storve voir den scaker ende nemer, soe en sal die scaker niet hebben van hueren goede, maer huer goeden zullen commen ende erven op huere gerechte erfgenamen. Ende waert, dat dese voirscreven vrauwen of jonffrouwen niet getrauwet en waere ende by den scaker niet en quame, soe sal zy alle huere goeden vry hebben ende aennemen sonder in yements anders handt te commene. Ende alle deghone, die dit fait ende dese mesdaet helpen doen, raed of consent daertoe geven, die sullen verbueren tegens den grave lijf ende goet.
7 !). Item dat soe wat mensche, die moort of eenich moortbrandt, straet- of zeeroof doet ofte gelijcke ondadegen arger stucken, ende daerof ter vierscare verwonnen wordt, die sal men thooft afslaen ende op een raet zetten, ende men sal des doode magen of den bescadichden die scade gelden van des mesdadegen goede, ende zijn ander goet sal die grave hebben. Ontgaet hy, men sallen bannen ende des lands verdriven; ende men sal des doode magen often bescadichden die scade oprechten van des misdadegen gereedsten goede, ende zijn ander goet sal die grave hebben, als voirscreven es.
8. Item dat soe wie eenen blocket of doet bloecken, tzy van handen of van voeten, of eenich let ofslaet of tonge of neze of oore ofsnijt of ooge uuytsteket mit opsetten ende voirsetten wille, wordt hy gevangen ende ter vierscare verwonnen, men sallen thooft ofslaen. Ontgaet hy, men sallen bannen, ende hy sal tot eewigen dagen uuyten lande bliven ende niet weder daerinne commen tenzy by wille van den grave ende van partie, ende zal der partie twyschatte beteren; ende datter overblijft, sal den grave toebehoeren.
92). Item soe wie diefte doet tot zes pond toe oft myn tot
1) Zie A I art. 8, A III art. 18.
2) Zie A I artt xia en 25, A III artt 426 en 42/.



239
eenre reyse of tot meer reysen, die sal verbueren alzo veele, als sgraven mannen wysen zullen; maer steelt hy zes pond of meer tot thien toe, soe sal hy verbueren zijn oore; ende steelt hy tien pondt of meer, ende daerof hy verwonnen wort ter vierschairen by vonnesse van sgraven mannen, die grave of zijn stedehouder sallen doen hangen. Ende eist sake, dat hy jegewoirdick niet en es, men sallen bannen ende woesten, ende in dien gevalle sal men den bescaden tzyne wedergeven van den misdadegen goede; zijn ander goet sal toebehoiren den grave. Ende zynen name sal men scriven in den bouck of registre van den dieven, ende tot wat plaetsen dat men hem daerna vinden sal in Zeelant, men sallen hangen.
101). Item dat soe wie hem vervoordert eenege misdadegen tontweldegen oft te helpen ontweldegen uuyt sheeren handen of belettede, dat hy niet gevangen en worde, by dade of by rade, die sal verbueren lijf ende goet.
11. Item waert byalsoe, dat yemendt voir eenige vierscare eenen valschen eedt dede voir sculde of anderssins, ende met drie wettachtege manspersoenen, die men niet wraken en mach, betuyget worde ter vierscare, daer dien eedt gedaen waere, die sal dengenen, die hy zijn ghelt of goet ontzwoeren heeft, wedergeven zijn ontzwoeren geit ende oick zyne scade, ende men sal hem sloetelen mit eenen gloyenden yser in zijn cake. Ende dien en sal daernaer nemmermeer in goedmans stede staen, ende al zijn goed sal zijn in sgraven genade. Ende ontghinge hy, men sallen bannen, ende hy sal beteren den graven ende partiën, alsoo voirscreven staet; ende insgelijcx sal hy gepugniert zijn, die yemendt valschelijcke bedraghet omme ghelts wille of by hate ende by nyde.
12. Item soe wie den anderen den eedt ontruymt, en werdt in dit voirgaende ende XIte article niet begrepen. Ende een yegelijck van zijn eyghen sake sal zweeren ja oft neen, sonder te zeggen naer zijn besten wete of anderssins zynen eed te bewimpellen.
13 2). Item dat nyement en sal mogen aenverden zeedriften
1) Zie A I art. 23, A III art. 42?.
2) Zie A I artt 39* en 39a1, A III artt. 43 en 474.



240
anders dan die grave of zijn gemachtichde of dieghone, dien hijt gegonnen sal hebben, of die daerof previlegie hebben ende in possessie zijn. Ende soe wie anders sonder die persoenen voirscreven zeedrift anneempt of trect die sal verbueren lijf ende goet tegens dien grave, gelijck of hy roof gedaen hadde. Ende wairt, dat yemendt, die des macht heeft zeedrift aen te vaerden, eenege zeedryft aenvairde, die sal dieselve zeedrift houden in gewaerder handt een jaer ende zes weken om redelijcken berchloon. Ende eist, datter binnen den voirscreven tijt eenege clager compt, die goet bethoon of kennesse bringet van wairden, dat dat goed hem toebehoort in deel of in al, so sal men dat, zoeverre hem annegaet, wedergeven, betalende redelijcken berchloon, als voirscreven es. Ende waert, dat geschil viele omme tberchloon, dat sal men berechten by den scout ende scepenen van den prochiën, daer die goeden angecommen zullen wesen, ten waire of verderflijcken goeden waeren; soe sal men se vercoopen ten besten oirbuer by den rentmeester ter jegewoirdicheit van drie sgraven mannen ofte by den scepenen, daer die goeden angecommen zullen wesen; ende die gelde, daerof commende, sal men houden tot des clagers behouf dien tijt voirscreven. Ende en quame niement binnen denselven tijdt, so salt den grave toebehoiren oft den geprevilegierde ende die daerof in possessie es, als voirscreven es.
142). Item dat zoe wie yemende in hitte van bloede buyten vrede of buyten geleyder lage eenich let afslouge of mincke dede, cleyn of groot, wert hy gevangen ende ter hooger vierscare gebrocht, so sal men hem gelijck let weeren, leempte of mincke doen ten vervolge van partiën ende sal quyte blyven midsdien tegens den heere ende partiën van der civiler beteringe. Mair indien partie niet en claget ende tevreden gestelt es, so sal men den grave beteren naer der kuere. Ende indien hy niet gevangen en werdt, noch ter vierscare en compt, ende dat hy van den misdaet verwonnen wort, soe sal hy gebannen ende gewoest worden uuyten lande mit viere ende met brande. Ende eist om een handt of een ooge uuyt, een neze, eenen voet af of andere gelijck let, gerekent voir eenen halven man, soe sal die partie van zynen goede hebben: te wetene, den edelen man
1) Het HS. heeft: 1'recht.
2) Zie A I art. 6, A III art. 16a, B art. 33.



241
vijftien, pondt ende den onedelen twaelf pond tien scellingen ende alsoe voirt, elck naer zijn edelheit, als voirscreven es, ende den grave twyschatte. Ende dieghene, die aldus gebannen ende gewoest sal wesen, en sal int landt niet commen dan by wille ende consente van den grave, ende dat hy die partie gebetert sal hebben van der misdaet civilick by vriendscepe oft by ordonnancie van mannen voor een dume of, den voortsten vinger of, een let of, elck voir een virendeel van eenen man, die twee middelste vingeren of, elck een achteendeel van eenen man ende also voirt, elck naer zijn edelheit, ende den grave twyscatte ende voort alsoe vele meer, als mannen wysen sullen.
15 1). Item dat niement en sal yemende tot zijn verloofden vriendt nemen of eenich verbant van dienste met hem maken omme yement te verlastene, anders dan hy van rechtswegen sculdich es van doene; die de beloofte oft verbant ontfanght, zullen beede verbueren huerlieder lijf ende goet, die onder dese kuere gelegen zijn, tjegens den grave.
162). Item dat zo wie van eenigen dootslagen of van ander misdaden angespróken wordt ende metter waerheit niet betuyget en wordt, soe sullen nochtans die mannen, opdat hem dinct, datter meer toe behoort, den beclaegden mogen belasten met custinge of andere eeden.
17. Item dat soe wie met zijn vrienden ende magen of anderen hulperen yemendt belegget in zynen huyse of in kerken met opgesetten wille ende engienen of andersseyns, ende dieghone, die hemlieden wapenen, stiven ende stereken tegens den grave, zynen zone, mambour slands, stedehouder, burgrave of rentmeester, die sullen met hueren hulperen ende bystanders verbueren lijf ende goet jegens die grave, van denwelken goeden die partie bescadicht, indien datter eenich es, soe sal huere scade gebetert hebben ter ordonnancie van den mannen.
18 3). Item dat nyement, wy hy zy, den anderen sal mogen beroupen te campen, noch yement eenige cryme aenleggen ende dat by campene willen prouven, ende dat up verbuerte van live ende van goede.
1) Zie B art. 133.
2) Zie A II art. 105, A III art. 32.
3) Zie A I art. 40, A III art 38.
16



242
ig. Item dat zo in wat poincten binnen deser kuere die grave alleene genaemt of geroerdt staet, dat men altij(t)s daerin verstaet die mambour slands, in zulker vougen of hy altijts daer mede genaemt ware.
20. Item soe wie yemendt dootslaet ofte handadich aen den dooden gesijn heeft ende gevangen wert, die sal men niet verborgen noch ontslaen op zekerheit.
21. Item van allen den gelden, daer dese kuere af sprect of oorcondt sonder van lossinghe van sgraven thienden, dat sal men betalen, te wetene voir elck pondt twintich groten ende voir eiken scellinge eenen grooten, sulken groten als daermede men sgraven bede in Zeelandt betaelt.
22. Item die willekuere, gegeven by grave Willem, sal van waerden bliven, alzoverre als dese kuere daerinne niet en verandert.
23 l). Item dat alle dieghone, die woenen tusschen Bernisse ende Heydenzee, zullen wesen onder dese kuere ende onder dit gerechte, uuytgesteken Middelburch, Ziericxee, Dombourch, Westcappelen ende besouten lande in andere poincten ende articlen, dair dese kuere geéne mencie af en maect, ende behouden den heerscepen ende edele mannen van den lande huere rechten ende previlegiën, hemlieden binnen huerlieder heerlicheit toebehoirende, ende die bliven onvermindert.
24 2). Item soe wat dese kuere niet verclaert, bescheit oft daer zy twyfelijck spreekt, dat zal den grave, mambour of stedehouder metten mannen vonnisse eynden.
25 3). Item dat die grave of mambour slands es sculdich dese kuere te zweerene binnen den lande van Zeelant, ende alle die edele, ambochtsheeren, dijekgraven, scouten, gezwoorne ende scepenen van Zeelant, die zijn oick dese kuere van Zeelandt sculdich te zwerne. Ende zo wie vijftien jaer oud es, sal mitten gebode zijns scouten int ambocht, daer hy woendt, dese kuere zweeren, zo men dat van ouds gewoenlick es van doene. Soe wie hem daerof ontkeerdt, hy sal den scout gelden tien scel-
1) Zie A II art. 114, A III art. 89b.
2) Zie A I art. 70, A III art. 890.
3) Zie A I art. 43. A III art. 88.



243
linge. Eist dat sake, dat de grave of zijn stedehouder daer twyfelt, die scout sal zweeren, dat hijt al gedaen heeft, of hy zal den heere gelden drie pondt.
tVlJFTE CAPITLE VAN DER KUERE VAN ZEELANT IS SPREKENDE VAN SOENNE, VAN MANSLACHTE, VAN LEMPTE, VAN QUETSE, WIE DIE ONTFAEN ENDE HEBBEN SAL, ENDE MEER ANDERE POINCTEN, BEGREPEN IN TIEN ARTICLEN, HIERNAER VOLGENDE.
I Item dat als yemendt doot geslagen wort, soe mogen die erfgenamen van den doode zoennen nemen ende ontfangen van den mesdadegen alleenlick ende niet van den vrienden ende magen van denselven mesdadegen. Ende zijn daer vrauwenpersoenen, die der erfgenamen zijn, die mogen zoen nemen by consente van twee die oudste ende naeste manhoofden van den dooden, die een van des vaders wegen ende die ander van des moeders wegen, die geen helpers en zijn van den mesdadegen. Ende die zoen sal van goede weerden wesen, ende alle die andere magen van den dooden en zullen den mesdadegen geen lijf af mogen winnen, als die zoenne voirscreven gegaen es.
22). Item als yemends kindt wordt doodt geslegen ende vader ende moeder leven, ende die doode geen wettachtich kindt gelaten heeft, dan zullen vader ende moeder hebben die geheele zoenne. Maar zinder kinderen, soe zullen die vooren gaen ende hebben den geheel zoen. Ende waer vader oft moeder doot, die overlevende van hem beeden sal hebben die eene heelft van den zoenne ende des doode erfgenamen die andere heelft, indien datter geene kinderen en zijn, dewelke voor al gaen zullen. Ende waer vader ende moeder beede doot, soe sal men deelen dezelve zoenne den erfgename, deelachtich in tgoet, naerdat zy deelen zullen.
3 3). Item dat men manslacht sal gelden tot drien tyden binnen den jare, te wetene tot drien XVII weken ende daervoiren goede zekerheit doen; ende ten middelsten dage soe sal men doen den voetval ende die zoenne zweeren, ten ware oft ment verdragen wilde.
l) Zie F art. 43.
2J Zie A I art. 44, A III art 59. 3) Zie A I art 100, A III art. 200.



244
41). Item dat zoe wie gewondt wort in den buyck, dat die duersteken es, men sal die gelden tien incken. Snijt men hem zyne wonden, dat sal men beteren naer des mannen vonnisse» ten ware dat zy met malcanderen overdrougen, eer die sake ter vierscare quame.
5 2). Item dat men eens edels mans incke gelden sal eenscatte der partie XX s., ende een onedels mans incke V s., ende voort eenen yegelijck naer zijn edelheit. Maer int ansicht oft op de handt onbedect ende daer men thenden den jare licteyken of houdt, sal men elke incke gelden twüsscatte, alsoe veele den heere als der partiën.
6 3). Item dat men voor een edels mans incke in thooft, die men snyden moet, gelden sal drie pont. Ende moet men se niet snyden, soe sal men dien edelen man voor dincke betalen twee pondt. Ende elke beenincke sal men gelden vier vleeschincken.
7 *). Item of yement sonder verlies van lede, lempte oft myncte hebbende, gequest worde, dat men by der incke geldende es, ende hy meer incken hadde dan voor eenen halven man, van tghene dat hy meer incken hebben sal, dan die beteringhe van eenen halven man bedraecht, dat sal men beteren by mannen vonnisse.
8. Item dat men negeen prelaturen, abdiën oft andere digniteyten binnen den lande van Zeeland geven noch nemen en sal in commende, zoeverre alst den grave oft mambour angaet.
95). Item dat men naer oude coustumen in den raedt van Hollandt tot raedsheeren stellen zal twee gebooren Zeelanders ten wedden ende eenen commissaris.
io. Item ende ommedat men van desen kuere sal hebben te doene in diversche plecken ende voor diverschen rechten, soe es geordonneert, dat de copie van diere, geteykent met eenen van den secretarisen van den grave van Zeelant of van den notaris ende griffier van Zeeland zullen gehouden worden van weerden gelijck de originale kuere.
1) Zie A I art. lor, A III art aoc.
2) Zie A I art. 5, A III art 15.
3) Zie A II art. 98, A III art. 17.
4) Zie A I artt. 7 en loi, A III art. l6i en 200.
5) Zie E I art 21, F art. 5.



245
Ende want de voirscreven edelen van onsen voirscreven lande van Zeeland aen ons eernstelick verzocht hebben te villen ordonneren, confirmeren ende approberen de voirscreven pointen ende articlen voor de voirscreven kuere van onsen voirscreven lande van Zeeland ende hemlieden up al doen expediëren onsen openen brieven, soe eist, dat wy, die saken voirscreven overgemerct, ende dat ons gebleken es, dat de saken, begrepen int voirscreven concept ende reformatie van der voirscreven nyeuwer kuere, boven gespecifieert ende gescreven, zijn goet, duechdelick ende proffytelijck voor ons, ons voirscreven land van Zeeland ende onsen ondersaten van dien, hebben by deliberacie van veel heeren van onsen bloede, van onsen voirscreven cancelier ende luyden van onsen grooten Rade voor ons, onsen erven ende naercommers, graven ende gravinnen van Zeeland, de voirscreven kuere, rechten, statuten, pointen ende articlen, boven geïnsereert, ende een yegelick van dien geordonneert, geauctoriseert, geconfirmeert, geratiffiert ende geapprobeert ende uuyt onser zeker wetenheit, macht ende mogenteyt ordonneren, auctoriseren, confirmeren, ratifhëren ende approberen by desen onsen brieve voor die kuere van onsen voirscreven lande van Zeeland, willende ende ordonnerende, dat de voirscreven kueren, statuten, ordonnanciën, pointen ende articlen, alsoe wel int stuck van der pollicie ende regemente van den lande als in de adminstracie ende beleyde van der justitie ende anderssins, onderhouden ende bewaert zijn van pointe te pointe onverbrekelick ende tot eeuwigen dagen, sonder eenige contradictie oft infractie, behouden ons ende onsen voirscreven erven ende naercommers, graven ende gravinnen van Zeelant, de kennesse ende interpretatie van den voirscreven kueren, statuten ende ordonnanciën, telken male ende alsoe menichwaerf alst van nooden wesen sal. Ende als van die van onsen steden van Middelburch, Ziericxee ende Remerswale, angesien dat zy niet toegelaten noch geaccordeert en hebben in de voirscreven reformacie ende nyeuwe kuere, wy hebben oic geordonneert ende geaccordeert, ordonneren ende accorderen by desen onsen brieve, dat zy angaende huerlieder voirscreven kuere ende andere rechten, previlegiën, oude coustumen, statuyten, liberteyten ende vryheden zullen bliven in zulken state, als zy waeren ende geweest hebben by tyden van wylen onsen voirscreven heere ende overoudevader hertoge Philips ende van wylen onsen voirscreven heere ende oudevader hertoghe Kaerle, dien God genadich zy, sonder dat by den pointen ende articlen, boven



246
geïnsereert, noch eenich van dien zy zuUen anderssins mogen belet zijn in de gebruykenisse van huer voirscreven kuere, rechten, costumen, previlegiën, liberteyten ende vryheden, noch in eenighe van dien, hoe noch in wat manieren dat zy.
Ontbieden daerom ende bevelen onsen voirscreven cancelier ende lyeden van onsen voirscreven grooten Rade, stedehouder ende lieden van onsen rade in Hollant, rentmeesters van Bewestende Beoisterschelt in Zeeland ende allen anderen onsen justicieren, officieren ende ondersaten ons voirscreven lands van Zeeland ende andere, dient angaen mach, jegewoirdich ende toecommende, huere stedehouderen ende eiken sonderlinge, alst hem angaet, den luyden van den Staten van onsen voirscreven lande van Zeeland ende oick van onsen steden van onsen voirscreven lande ende elck huerer, zoet hem angaet, van deser onser ordonnancie, auctorisacie, confirmatie ende van al den inhouden van desen doen, laten ende gedoegen rustelick ende vredelick tot eeuwigen dagen genieten ende gebruyken sonder nu oft in toecommende tyde hem daertegens te doen oft laten geschien eenich letsel, hynder oft moeyenisse ter contrarien. Bevelende voorts onsen voirscreven rentmeesters, dat zy dese onse brieven doen condegen ende publieren ter plecken van onsen voirscreven lande van Zeeland, daert gewoenlick es publicaciën ende uutroupingen te doene, ten eynde dat nyement cause van ignorantie daeraf mach pretenderen; want ons zoe ghelieft. Ende ten eynde dat dit vast ende gestadich zy ende blive tot eeuwegen dagen, wy hebben den zegel van mynen voirscreven heere ende vader ende den onsen aen desen jegewoirdegen doen hangen. Behouden in anderen saken ons recht ende elcx anders rechts in allen.
Ge geven in onse stadt van Bruessel in de maent van Ougst int jaer ons Heeren duust vierhondert vive ende tnegentich.
By mynen heere den ertshertoge ghy mijn heren van Nassou, prince van Chimay, mer Visa Bauduin bastaerd van Bourgoingnen, die heren van Bevre, van Berghen, Berssele, proost van Ludyck, meester Thibault Barradot ende andre van den Rade jegewoirdich.
(w. g.) Numan.



247
II a)
Jan, heere van Cruyningen, van Heenvliet etc, ridder van der oirdene van den Gulden Vliese ende burgrave ende rentmeestergenerael van Zeelandt, meesters Rykaert van der Capellen, raid ende meester van den requesten van den huuse, ende Jan van Cauwenberge, deken van Abbenbrouck, pastoer van Reymerswale ende secretarys van onsen genadegen heere den ertshertoge van Oesterijcke etc., commissarissen in deser zake, doen te wetene eenen yegelike, dat wy uuyt bevelen van onsen voorscreven genadegen heere ende by zynen openen brieven, an ons gaende, daerof tinhouden hierna volgt:
Philips, by der gracie Gods eertshertoge van Oistenrijck, hertoge van Bourgongnen, van Lothrihge, van Brabant, van Steyr, Karinte, van Crain, van Limborch, van Lucemborch ende van Geldre, grave van Hasburg, van Vlaendren, van Tyrol, van Artoys, van Bourgoingnen palsgrave ende van Henegouwe, lantgrave van Elsas, marcgrave van Bourgouwe ende des Heylijcx Rijcx, van Hollant, van Zeelant, van Farette, van Kiburg, van Namen ende van Zuytphen grave, heere van Vrieslant, opter Windismarck, van Portenau, van Salins ende van Mechelen, onsen lieven ende getrauwen den heere van Cruyningen, raid, ridder van onser ordene ende rentmeester van Zeeland, ende meester Rijckaert van der Capellen, oick onsen raed ende meester van den requesten van onse huuse, ende Jan van Coudenberge, onsen secretarys, saluyt ende dilectie. Alsoe in onser receptie van den lande van Zeelant die nyewe kuere van Zeelant by ons ende by onsen goeden ondersaten aldaer gesworen es geweest behalven die moderacie ende reformatie van zekeren articlen, daerinne begrepen, die by uluyden ende hueren l) gedeputeerden gedaen es geweest, soodat niet en resteert dan die te publiëren ende denzelven onsen goeden ondersaten te leveren om navolgende dier voortan recht, wet ende justicie te doen ende onsen landen te regieren; zoo ontbieden wy u, bevelen ende commit-
a) Dit stak is ontleend aan het authentieke afschrift der keur Tan Philips den Schoone, gegeven door de in den aanhef genoemde Rijckaert van der Capellen en Jan van Cauwenberge, welk afschrift van ouds deel uitmaakt van het archief der stad Reimerswaal en thans in het Rijksarchief in Zeeland berust.
l) Dit woord is met latere hand bijgeschreven.



248
teren mids desen, dat ghy terstont ende zonder vertreck trecket in onsen lande van Zeelant ende aldaer toot allen plaetsen, daer des van noode wesen sal, publieert ende kundicht oft doet kundegen ende publiëren de voorscreven nyeuwe kuere, die doende van nyews sweeren, indient van noode wert voor die vernyewinge van den wetten van Zeelant. Ende indien dieselve wetten oft eenege van dien vernyeuwet waren, zoo sal men hooren eedt vernyeuwen op die voorscreven nyeuwen kuere. Ende hierinne doet alle tgene, datter behoort ende sculdich es gedaen te zyne, ende ghy vinden zult behooffelijck te wesen; want wy u des te doene gheven volle macht ende speciael bevel. Ontbieden ende bevelen allen onsen rechteren, justicieren, officieren ende ondersaten hierinne gehoirsaem, behulpich ende toestandich te zyne.
Gegeven in onse stede van Bruessel den eersten dach van April int jaer ons Heeren dusent vierhondert vive ende negentien voor Paesschen.
Aldus getekent: By mynen heere den eertshertoge, ter relaciën van den Raede B. Lefevre.
zijn getogen eerst in de stadt van Middelburch ende aldaer den XXIIIIsten dach van Aprille int jaer dusent vierhondert zess ende negentien na Paesschen, ter plaetsen daer men die hooge vierschare gewoenlijck es te houdene, hebben in presenciën van den heere van Ravesteyn, Baudewijn bastaert van Bourgongnen, den heere van Beveren, van der Vere etc, grave van Grantpré, Hector van Cruyningen, Vincent van Renisse ende anderen edelen oft hoiren gedeputeerden, ende die gedeputeerden *) van den steden ende Staten van Zeelant, te deser causen aldair bescreven ende vergadert, gepublieert ende gecondicht die kuere hiervooren gescreven, dewelcke kuere mitsgaders dinhouden ende publicatie van dier de voorscreven Staten in allen reverenciën ontfangen hebben, kennende by den voorscreven edelen die voorscreven kuere in der ontvangenisse van onsen voorscreven genadegen heere toot Reymerswale bezworen geweest te hebbene. Ende dat gedaen zoo hebben wy hemlieden van desselfs mijns genadichs heeren wegen bevolen navolgende derselver kuere dlandt van Zeelandt zoo in politiën, zoo in justiciën van deser hueren voorts te regeren, totten wekken bevelen zy gewillichlyken ende terstont geobedieert hebben. Ende des ander daechs2) daerna,
1) De laatste drie woorden zijn op den kant bijgeschreven.
2) Dit woord is later in den tekst ingevoegd.



249
te wetene den 25sten van Aprille in den voorscreven jare, zoo hebben wy anderwerf gepublieert de voorscreven kuere in tstadhuys te Middelburch voorscreven, doende de voorscreven bevelen. Ende den XXVnisten dach van der voorscreven maent oick daernaer zoo hebben wy de voorscreven kuere gepublieert op der stadt huys van Ziericxzee. Ende den XXIXsten dach van der voorscreven maent ende jaere noch daerna zoo hebben wy insgelijcks gepublieert de voorscreven kuere in de stadt van Reymerswale, met zulcke convocatie ende solempniteyten in desen doende, als men in zulcken saicken gewoenlick es te observeren, doende de voorscreven bevelen ende andere saicken, daertoe hoorende. Gedaen den dach ende jaer als boven.
III a)
Alsoe die prelaet, edelen ende andere, representerende de drie Staten des lants ende graefscippe van Zeellant, mynen aldergenadichsten heere den prince van Spaengnen, eertshertoge van Oostenrijcke etc. tzijnder blyde incpmpst in denzelven lande gepresenteert ende overgegeven hebben gehadt in gescrifte zekere pointen ende articulen, begerende ende versouckende daerynne te willen versien tot welvaert van den voorscreven lande ende van den ingeseten van dien in der vougen ende manieren, hierna verclaert:
i. In den eersten alzoe den voorscreven lande van Zeellant by mijns voorscreven genadigen heeren voorsaten gegeven ende verleent zijn geweest zekere statuten ende ordonnanciën, naer dewelcke die ondersaten van denzelven lande henluyden behooren te vougen ende 'regelen zoe angaende der justicie als der polliciën van dien, ende bysonder by wylen coni(n)ck Philips van Castilliën zaliger gedachte is gemaect geweest een niewe keure, in dewelcke sekere duysterheyt es in diverschen puncten
a) Dit -stuk is ontleend aan het authentieke afschrift van den notaris F. Sohyer, voorkomende fol. 151—153 van het eerste copulaatboek, berustende in het Rijksarchief in Zeeland. Met latere hand is er d. t. p. boven geschreven: „Privilegiën d'anno 1515 op diverssen pointen, dienende tot ampliacie ende interpretacie van eenige articlen der keure van Zeellant"



250
ende articulen, ende datter zommege articulen zijn, die wel van noode waren geaugmenteert ende andere gediminueert ofte gemodereert te zyne naer gelegenheyt der zaken, dat mynen genadichsten heere believen zoude te ordonneren ende committeren zekere notabele mannen ende personen, hem der voorscreven kuere verstaende, omme die J) te oversiene ende den gedeputeerden van den voorscreven toonderen te hooren op die gebreken, daerinne wesende, om voorts, huerluyder rapport op al gehoort, by zynen Genade geconsenteert ofte geweygert te worden, ende dat die voorscreven keure mitdsgaders tgene, desser toegevoucht zouden wesen, geconfirmeert, belieft ende gevesticht zy, als dat behoort.
2. Item dat myne voorscreven genadichste heere believet te confirmeren2) die possessie van den ambochtsheerlicheden ende quade leenen van den voorscreven toonderen, zoewel tvrie als andere rechten, midtsgaders oock allen den gevolgden van dien, als vogelrie, vischerie, malerie, opslach, veeren, passaygen, anwassen, uuytgoorsen, ettingen binnen 1), boven ende buyten sdijcks ende voorts alle tgene, dat den voornoemden ambochten ende quade leenen behoort te volgen, ende daeraf zy gebruckt hebben over X, XX, XXX ofte veertich jaren tijts ende meer.
3. Item alzoe die provisoers ende dekens van der geestelijcker juredictie zoeveel nieuwicheden dagelicx committeren ende den scamelen ondersaten zoe zeere travelgeren ende verdrucken, dat zy dagelickx clagen ende zeggen meer quade costen te hebbene, dan tscot ende bede verdraecht, daerop tanderen tyden diversche supplicatiën midtsgaders oock den concordaten ende andere munementen by den toonderen geproduceert zijn geweest, dat mynen voorscreven genadichsten heere believe dezelve munimenten te doen oversien ende behoorelicke provisie over al te doene ende daerenboven te willen scryven ende doen solliciteren an den eerwaerdigen vader in Gode den bisscop ende archidiaken van Utrecht, dat sy de voornoemde provesoriën ende dekeniën van Zeellandt den voornoemden toonderen willen overlaten in redelijcken pachten den tijt van XII jaer lanck, om by denselven toonderen alle jare nieuwe provesoers ende dekenen te mogen stellen in de voorscreven juridictie, luden daertoe nut ende
t) Dit woord is later bijgeschreven. 2) Het HS. heeft comformtrtn.



251
bequame, diewelcke dienen zullen op die rekeninge, die zy den toenderen doen zullen van heuren ontfange, daeraf treckende huere salaris ende tamelijcke wedde, die hen de voornoemde toonderen geven zullen; ende indien dan die voornoemde toonderen by de rekeninge van den voorscreven provesoers ende dekens te cort commen, dat alsdan de reste betaelt zal worden den voorscreven bischop ende archidiaken van Utrecht van den penninghen, geordineert ende te ordonneren totten affairen ende nootsaken van den voorscreven lande.
4. Item angesien dat dagelicks groote questiën ende gescillen rysen tusschen den ondersaten van Zeellant ende den vremden coopman ter eender zyde ende de tollenare van IJrsickeroort, die men heet de tol van Zeellant, ende zynen clercken, houdende de wachten van dezelven tole, ter anderen ter causen van den ontfange van de taxacie van denzelven tolrechte, ende dat den voorscreven tollenare dicwils tolrecht nemen wilt van goeden, toebehoorende partiën, die sustineren willen vry ende exempt te zyne ende andersins etc, dat mijn voorscreven genadichsten heere believen wille by zynen commissaresen, die hem believen zal dertoe te ordonneeren, mitten voornoemden tollenaren, daerup gehoort die gedeputeerde van den voornoemden toonderen, te maken een ordonnancie ende instructie, hoe ende in wat manieren ende van wat goeden men van nu voordan te recht van den voorscreven tolle betalen zal ende hoe vele, met verclaringhe wie daeraf vrie ende exempt zy of niet, ende dat deselve *) ordonnancie gescreven worde in een bordt in scone letteren, hangende in elcken van den voorscreven wachten, ten eynde dat elc coopman, zy ondersaet oft vremde, weten mach, hoeveel hy sculdich is te betalen.
5. Item want den tol van der Honte, dwelck een let ende wachte is van den voornomden tolle van Zeellant, over langen tijt geweest ende noch is beleent ende verset in handen van die van Antwerpen, tselfde nochtans tegens previlegiën van den lande van Zeellant, ende die omme een cleyne somme van penningen, welck pantscat ofte beleeninghe niet alleenlic en keert tot scade ende 2) achterdeele van mynen voorscreven genadigen heere, maer
1) De laatste drie woorden zijn later bijgeschreven.
2) In het HS. stond: van; het is verbeterd in: ende.



252
oock eensdeels tot destructie van denzelven lande, dat mynen genadigen heere believen daerinne te willen remediëren tsy by lossinge van den voorscreven tol oft andersins tot zynen ende den voorscreven toonderen meesten oirbore ende profnte.
6. Item alzoe die tollenare van Zeellant hem des, es zekeren tijt leden, vervoirdert hadden tol te nemen van den geprevilegierden personen, ondersaten van Zellant, van sekere specie van goeden, gelijck als wynen, kalck, hout, colen, molensteenen, scaelgen, iser ende sulcke gelijcke goeden, dien zy l) in Brabant ende te Mechelen coopen, seggende, dat zy die behoorden te halen ten hoochsten marten, te wetene te Coelen, Wesel ende Venlo2), hoewel nochtans de voornoemde Zeellanders den Brabanscen ende Mechelscen tol tot proffite van mynen genadigen heere betalen, zoe hadden hemluyden de voorscreven Staten des beclaecht in den Secreten Raidt mijns voorscreven genad(i)chsten heere ontrent der maent van Decembri XVCXIII, by denwelckcn geordonneert ende gecommitteert waren meester Jan Ronsel ende Dismas van Bergen, raden mijns voorscreven genadichsten heeren, midtsgaders Charles de Clerc, alsdoe tresorier van der financie, omme de partiën an beyden zyden te hooren op huere gescillen ende mijnder genadige vrouwe der ertshertoginne douagieren van Savoyen ende denzelven van de Secrete Raide x) rappordt daeraf te doene, welcke, partiën géhoort by denzelven 3) commissarisen, ende huer rappordt gedaen hebbende, was by mijnder genadiger vrouwe ende den voorseyden van den Secreten Rade geordonneert, dat die voornoemde tollenare van Zeellant cesseren ende aflaten zoude meer eenigen tol te nemen of exigeren van den voorscreven vriën ende gepreveligeerden persoonen ende te restituërene tgene des4) hy by namptissemente ontfaen hadde, midts obscrivende tvoornomde gepretendeerde tolrecht, ter tijt toe dat by mijn voornoemden genadichsten heere, als hy tot zinen mondigen jaren5) gecommen zoude zijn, anders daerinne geordonneert zoude wesen6), maer van denzelven appointemente
1) Dit woord is later bijgeschreven.
2) In het HS. stond: Vernne; het is verbeterd in: Venlo.
3) zeiven is later bijgeschreven.
4) In het HS. stond: dat; het is verbeterd in: des.
5) In het HS. stond: waren; het is verbeterd in: jaren.
6) In het HS. stond: zijn; het is verbeterd in: wesen.



253
werdt den voorscreven Staten acte geweygert, overmidts *) den vorscreven onbejaertheden mijns vorscreven genadichsten heeren; ende hoewel dezelve tollenere zedert die tijt afgelaten ende den voornoemden appointemente geobediërt heeft, nochtans diezelven van den Staten beduchten hemluyden, dat die tollenaren van Zeellant, die namals wesen zullen, ignorerende tvorscreven appointement, souden van nieus willen den voorscreven ondersaten travelgieren, dewelcke nochtans wesen soude tongelijcke ende jegens recht; versouckende daeromme, dat mijn genadichste heere believe den tollenare van Zeellant, jegenwoordich ende toecommende, te verbieden ende interdiceren den voornoemden vrye ende geprevilegierde personen meer te travelieren oft te mollesterene oft hueren goeden ter causen voorscreven.
7. Item want die van den rade in Hollant kennese genomen hebben ende noch dagelickx nemen willen int petitoir2) van ambochten, leenen ende eerlicke goeden, in Zellant gelegen, nietjegenstande de declinatorie ende trenvoy, versocht by partie voor burchgrave ende mannen van Zellant, wien de kennisse daeraf naer costume ende der naturen van allen leenrechten toebehoort, dat mijn genadigen heere believe daerin te remediëren omme de consequencie.
8. Item want notoir es, dat het delven van den daringhe es de destructie ende verdervenisse van den lande van Zeellant, zoedat hier voortijts ende by der kuere in negenendertichste article van III capittelen tselve derrinck delven expresselick verboden is up de peine van C ponden zwarte, te verbuerene tot mijns voorscreven genadichsten heere proffite, dat van nieus verboden worde derrynck uyt te slane, uyt wat lande ende 3) erve het zy, ofte wien dat toebehoort, liggende onder de kuere van Zeellant, op de peynen ende bruecken, in dezelve kuer begrepen, ende dat oock dien van den Grooten Raden te Mechelen verboden zy, zoe den luden van der rade in Hollant geweest is, eenige hantslutynghe te discernerene noch kennisse daeroup te nemen, zoe zy hier voortijts gedaen hebben, tenzy by betrecke in de tweetste instancie ende anders niet, ende voort, updat dondersaten ten platten lande te bet mogen gerieft ende versien worden
1) over is later bijgeschreven.
2) Het HS. heeft: impeditorie, wat op den kant verbeterd is in: int petitoir.
3) In het HS. stond: ofte; het is verbeterd.in: ende.



254
van bernynghc, dat myne voorscreven genadichste heere accorderen ende consenteren wille, dat elcke mogen planten up de heerwegen tjegensover zynen gront ende erve, ende thout, daeraf commende, bloten 1) ende houden thueren proffite.
9. Ende want die pachtynghen van den dijckgraefschepen es oock die destructie van den lande ende tegens tgemeene welvaert, gemerct dat elck pachten mach die wille, ende meest daerom biedende, weder hy verstant heeft van der dijckage, nut ende bequame daertoe zy oft niet, al eyst oock, dat hy in zijn bedrive2) ende wateringhe niet te verliesen en heeft, dwelc genouch is tjegen txxxje articule van den eersten cappittele van der voorscreven kuere, dat totten voorscreven officiën voordan gecommiteert worden luden van eeren ende van verstande, gegoet ende geërft in hueren bedrive van alsoe vele gemeten lants, als tvoorscreven articule van der kuere begrijpt ende verclaert, etc.
Mijn voorscreven genadichsten heere, gehoort hebbende in zynen Raedt3) tversouck van den voornoemden toonderen ende naer visitacie gedaen van den punten ende articulen, hiervoren verhaelt, heeft by goeden advise ende rype deliberatie van rade daerup geordonneert ende geaccordeert tgene des hiernaer volcht:
1. Erst angaende den eersten articule, rorende de visitaciën van den kueren, statuten ende ordonnanciën4) van den voorscreven lande van Zeellant, dat die voornoemde toonderen verclaren zullen, in welcke articule van der kuere zy eenighe duysterheyt oft zwaricheyt gevonden hebben ofte vinden, ende oock dewelcke articulen hen dunct van noode zyne geaügmenteert oft gedeminueert te worden, ende dat geweten, mijn voorscreven genadichste heere sal daerinne adviseren ende ordonneren, alst behooren zal.
2. Up tweeste articule, roerende de confirmatie van der possessie van den ambochtsheerlicheden ende quade leenen van den voornoemden toonderen mit hueren gevolge, mijn voorscreven genadichste heere confirmeert ende approbeert ende vesticht by
1) Het HS. heeft: vloten, a) Het HS. heeft: berijt.
3) De laatste drie woorden zijn op den kant ingelascht.
4) In het HS. is de reet van deze alinea op den kant bijgeschreven. De laatste drie woorden alst behooren tal komen zoowel op den kant als in den tekst voer.



255
desen dinhouden van dezelven articulen, zoeverre dat die voorscreven ambochsheeren daeraf paisivelic gebruickt ende geprescribeert hebben, ende dat niemant onder dexel van dien egeene nieuwe lasten en sal mogen imponeren ofte opstellen.
3. A(n)gaende den IUen articule, roerende de provisoers ende dekens van der geestelijcker juridictie etc, myne voorscreven genadichste heere zal geerne sc(r)iven ende zijn beste doen an l) mynen heere van Utrecht, dat hy hem ende die van den Staten van Zeellant daerinne believen wille zonder zijn scade, ende dat hy voordan ordonneren ende committeren willen totten voorscreven provisoriën ende dekeniën goede nottable mannen, nut en(de) bequame ende denzelven van den Staten gename zijnde.
4. Up tvierde articule, mencie makende een ordonnancie ende instructie te doen om te weten, hoe ende in wat manieren ende van wat goeden men voordan tol betalen zal etc, mijn voorscreven genadichste heere zal ordonneren commissarisen metten tollenare van Yersickeroo(r)t om die voorscreven ordonnanciën ende instruc(t)ie te maken naer inhout van denselven article, ende zal daerinne voo(r)sien naer zijn beste vermogen.
5. Als angaende den Ve articule, roerende de lossinghe van den tol van der Honte etc, mijn voorscreven genadighe heere heeft gesocht ende noch souckt alle middelen om de voorscreven lossinge te doene ende hoept tcorts dat te mogen doene.
6. Op tvie articule mijn voorscreven genadighe heere ordineert ende beveelt by desen den tollenare van Yersekeroort, tjegenwoordich ende toecommende, dat hy hem voordan verdrage eenich tolrecht meer te nemen oft te exigeeren van den vrie persoonen van Zeellant, naervolgende dinhouden van denselven articule.
7. Insgelijks up tvile articule ordineert ende beveelt den luden van zynen rade in Hollant, dat zy hem verdragen eenighe kennisse meer te nemen int petitoir2) van den ambochten, leenen ende eerlicke goeden, in Zeellant gelegen, maer laten die kennisse daeraf den burchgrave ende mannen van Zeellant, behoudelic
1) In het HS. stond: tbeste doen ende sc(r)iven an; het is, gedeeltelijk op den kant, verbeterd in: se(r)iven ende sijn beste doen an.
2) Het HS. heeft: impetitorie; het is op den kant verbeterd in: int petitoir.



256
dat dezelve burghgrave ende mannen gehouden worden den partiën ordinarlic goet, cort ende onvertogen rechte te doene tot hueren redelicken coste, ende dat zy voor elcken wettelijcken dach, die zy houde(n) zullen, niet meer en nemen van den partiën dan V schellingen grooten Vlaems, die zy onder hen deilen sullen, zoe hen goedt dyncken zal.
8. Up tvml) articule mijn voorscreven genadichsten heere verbiet midts desen eenen ygelijcken darrynck te delven oft uyt te slane, uyt wat lande, erve het zy, oft wien dien toebehoort, liggende onder de kuere van Zeellant, up de peyne ende bruecke, int negenendertichste articule van derde cappittel van der kuere begrepen, verbiedende ooc dien van zynen Groten Rade te Mechelen ende van Hollant eenighe hantslutinghe meer te decerneren noch kennisse daerop te nemen in eeniger manieren, ten ware in de tweetste instancie; ende opdat dondersaten van den platten lande te bet mogen gerieft ende voorsien worde(n) van berringe, mijn voorscreven genadichste heere consenteert by desen, dat een ygelic zal mogen planten up de herweghen tegensover zynen gront ende erve, ende thout, daeraf commende, bloten ende houden tsynen profHte, ende zoe verre alst van noode zijn zal, doen expediëren opene brieven, daertoe dienende.
9. Op tixe ende leste articule myne voorscreven genadichste heere navolgende dien zal voortan committeren totten officiën van den dijcgraefscepen van Zeellant luden van eeren ende van verstande, gegoet ende geërft in hueren bedrive van alzoe veel gemeten lants, als tarticle van der keure, mencie daeraf makende, begrijpt ende verclaert, ende dit by advise van den rentmeestere van Bewesterscelt.
Aldus geadviseert, geordineert ende gesloten by mynen voorscreven genadichsten heere in zynen Rade te Middelburch den xxiie dach van Meye anno XVcXV.
Aldus ondergeteyckent: Cha(r.)les, ende beneden van den audiencier: Haneton.
i) In het HS. stond: tsevenste; het is verbeterd in: tVIII.