WERKEN UITGEGEVEN DOOR
DE LINSCHOTEN-VEREENIGING
VII
DE EERSTE SCHIPVAART DER NEDERLANDERS NAAR OOST-INDIË ONDER
CORNELIS DE HOUTMAN
1595—1597 I
D'EERSTE BOECK, VAN WILLEM LODEWYCKZ.






UITTREKSEL UIT DE STATUTEN.
Art. 2.
De Linschoten-Vereeniging heeft ten doel de uitgave in het oorspronkehjke, van zeldzame of onuitgegeven Nederlandsche zeeen landreizen en landbeschrijvingen.
Werken van anderen aard worden slechts uitgegeven, indien daartoe bijzondere aanleiding bestaat.
Art. 3.
leden. beStaat uit eer^den, donateurs en gewone
Over het toetreden der leden beslist het Bestuur
guSengeW°ne lGden bctaien 6611 jaarlijksche bijdra^e ™ tien Donateurs zijn zij, die een bijdrage in eens van ten minste ƒ 500.- aan de Vereen.ging schenken, of jaarlijks een contributie
van minstens ƒ 25.— betalen.
Art. 4.
DecelbedratSChaP ^ ^ de" eersten ^ tot den laatsten Art. 5.
De leden ontvangen een exemplaar van de werken, die door het Bestuur aangewezen zijn voor het jaar of de jaren waarvoo zy hunne contributie hebben betaald. waarvoor



NAAMLIJST
DER LEDEN VAN DE LINSCHOTEN-VEREENIGING op 31 December 1913 1).
Beschermvrouw : H. M. de KONINGIN.
Eere- Voorzitter : Z. K. H. PRINS HENDRIK.
Bestuur in 1914: J. W. IJzerman, Voorzitter. (igi8) Dr. H. T. Colenbrander, Onder- Voorzitter. (1917) Wouter Nijhoff, Secretaris. (1919) Dr. D. F. Scheurleer, Penningmeester. (1918) Dr. C. P. Burger Jr.(i9ls) S. P. L'Honoré Naber. (1915)
F. E. Baron Mulert. (1916)
G. P. Rouffaer. (1916). Dr. F. C. Wieder. (1917).
Leden voor het leven : A. G. C. van Duyl Sr., Amsterdam. Mr. A. E. H. Goekoop, Den Haag.
Donateurs : Mr. N. P. van den Berg, Amsterdam. , Mr. C. Th. van Deventer, Den Haag, Surinamestraat. W. P. Groeneveldt, Den Haag, Groot-Hertoginnelaan 12. August Janssen, Amsterdam, Keizersgracht 690. M. Mees, Rotterdam, Veerkade 7. J. W. IJzerman, Den Haag. Bataviaasch Genootschap voor K. en W. Batavia.
1) De secretaris houdt zich voor opgaven van onjuistheden in namen of adressen ten zeerste aanbevolen.



v
Leden.
C. J. K. van Aalst, Amsterdam, Keizersgracht 608.
C. Abels, Amsterdam, Prinsengracht 862.
Allert de Lange, Amsterdam, Damrak 62.
P. C. André de la Porte Jr., Amsterdam, Prins Hendriklaan 16.
Mr. A. J. André Wiltens, Den Haag, Verhulststraat 72.
H. E. Baron van Asbeck, Woudenberg, Villa Nieuwoord.
F. L. G. d'Aumerie, Scheveningen, Prins Willemstraat 19.
Jhr. Mr. J. F. Backer, Amsterdam, Keizersgracht 639.
J. F. L. de Balbian Verster, Amsterdam, Prinsengracht 579.
J. Fred. Bangert, Amsterdam, Weteringschans 227.
J. C. E. Bartelds, Dordrecht, 170 Singel.
H. Beckering Vinckers, Leeraar H. B. S., Zalt-Bommel.
Chr. Beels, Amsterdam, Van Eeghenstraat 70.
H. L. Bekker, Rotterdam, Nieuwe Binnenweg 149.
J. H. van der Bel, Luit. ter Zee 2e kl., Middelburg.
Mr. G. J. A. van Berckel, Den Haag, Laan van Meerdervoort 27.
Mr. J. B. van Berckel, Den Haag, Buitenhof 46.
Koninklijke Bibliotheek, Den Haag.
Prof. Dr. P. J. Blok, Leiden.
Mr. W. B. Blijdenstein, Amsterdam, Heerengracht 572. Walraven Boissevain, Amsterdam, Keizersgracht 143. A. G. Boissevain, Amsterdam, van Baerlestraat. Charles Boissevain, Naarden, Drafna.
H. de Booy, Amsterdam, Heerengracht 450.
W. T. de Booy, Den Helder, a/b. Hr. Ms. „Emma".
J. W. Bottenheim, Amsterdam, Heerengracht 508.
Mr. Dr. S. van Brakel, Amsterdam, Koninginneweg 199.
A. J. van Breda Kleynenberg, Kapt. Luit. ter Zee, Departement van Marine
's-Gravenhage. W. Broese van Groenou Sr., Scheveningen, Parkweg ga.
I. A. C. van Bruggen, Den Haag, Bezuidenhout 25." W. G. L. Brunings, Amsterdam, Wouwermanstraat 34. Dr. C. P. Burger Jr. Amsterdam, Overtoom 141,
L. J. J. Caron, Den Haag, van Weede van Dijkveldtstraat 31. W. J. Cohen Stuart, Scheveningen, Dirk Hoogenraadstraat 224. Dr. H. T. Colenbrander, Scheveningen, Frankenslag 129. Wouter Cool, Rotterdam, Haringvliet 2. W. Cornelis, Utrecht, Stadhouderslaan 67. V. C. Coster van Voorhout, Den Haag, Stadhouderslaan 44. H. Cox, Amersfoort, Utrechtsche Straatweg 110. C. Craandijk, Den Haag, Prins Mauritslaan 72.



VI
Patric Cramer, Overveen, Huize Dompvloed.
J. T. Cremer, Santpoort, Duin en Kruidberg.
D. Croll, Rotterdam, Leuvehaven 64.
H. A. Crommelin, Den Haag, Juliana van Stolberglaan 14.
Departement van Marine, Den Haag.
H. Dirkzwager, Maassluis.
A. F. H. Dalhuisen, Luit. ter Zee, a/b. Hr. Ms. „Schorpioen", Hellevoetsluis.
Mr. W. Dolk, Den Haag, Bezuidenhout 33.
De Dordrechtsche Openbare Leeszaal en Bibliotheek, Dordrecht.
A. C. Dunlop, Den Haag, Riouwstraat 36.
H. Dunlop, Rotterdam, Baan.
C. van Eeghen, Amsterdam, Raadhuisstraat 34.
W. A. Engelbrecht, Rotterdam, Vijverweg 32.
M. Enschede, Den Haag, Daendelsstraat 33.
H. W. Fischer, Leiden, Hooge Rijndijk 32.
J. P. Funke, Scheveningen, van Lennepweg 8.
Mr. J. H. Geertsema Wz., Groningen, Zuidersingel 30,
Het Geografisch Instituut te Utrecht.
Prof. Dr. E. C. Godée Molsbergen, Den Haag, van Beuningenstraat 130.
K. Groesbeek, Amsterdam, Vondelstraat.
Dr. J. G. H. Gunning, Leiden, Vreewijkstraat 4.
Mr. J. L. Gunning, Amsterdam, Amstel 220.
S. van Gijn, Dordrecht, Nieuwe Haven 39.
Mr. J. Bierens de Haan, Amsterdam, Secretaris Handel Mij.
G. P. van Hecking Colenbrander, Hellevoetsluis.
F. A. Heckler, Den Haag, Laan van Meerdervoort 192. J. B. van Heek, Enschede. Prof. Mr. J. E. Heeres, Leiden.
F. K. J. Heringa, Hilversum, Ministerpark.
H. Hissink, Amsterdam, Jan Luykenstraat 96. Historisch Genootschap, Utrecht.
G. W. W. C. Baron van Hoëvell, Den Haag, Theresiastraat 107. A. B. van Holkema, Amsterdam, Keizersgracht 611.
G. J. Honig, Zaandijk.
Jhr. M. W. H. Hooft, Den Haag, Kanaalstraat 12.
J. H. van Hoogstraten, Groningen.
S. P. L'Honoré Naber, Amsterdam, van Eeghenstraat 5.
Jhr. H. T. Hora Siccama, Den Haag, Kneuterdijk.
J. Hudig Dzn., Hilversum, Heuvellaan 7.
W. C. Hudig, Rotterdam, Nieuwe Binnenweg 178.
Prof. Dr. J. Huizinga, Helpman bij Groningen, Klein Torenvliet.
Dr. J. de Hullu, Den Haag.
Kon. Instituut voor de Marine, Willemsoord.
Kon. Instituut v. Taal-, Land- en Volkenk. v. N.-L, Den Haag.



vn
J. C. Joekes, I" Off. Java-China-Japan lijn, p/a Mevr. J. A. C. Toekes—van
Rossem, Rijswijk (Z. H.), Nassaukade 5. Jhr. Mr. B. de Jonge, Zutphen.
D. Kaan, a/b Hr. Ms. „Gelderland", Den Helder. L. Keers, Amsterdam, Stadhouderskade 154.
A. J. A. von Kellner, Den Haag, Laan Copes 3. J. B. J. Kerling, Den Haag.
Prof. Dr. H. Kern, Utrecht.
Mr. J. H. Ketjen, Den Haag, Juliana van Stolberglaan 81.
Prof. Dr. L. Knappert, Leiden.
F. Koch Jr., Rotterdam, Veerkade 1.
Mr. F. C. Koch, Rotterdam, Westersingel 86.
E. Kol, Amsterdam, Heerengracht 130.
F. G. Kramp, Leiden, Plantage.
J. H. Kruimel, Amsterdam, Amstel 254. Dr. E. T. Kuiper, Amsterdam, Koninginneweg 2. Koninklijke Paketvaart Maatschappij, Amsterdam. N. V. H. A. Kramers & Zoon's Boekhandel, Rotterdam. Dr. Abr. Kuyper, Den Haag, Kanaalstraat 5.
C. L. M. Lambrechtsen van Ritthem, Amsterdam, Sarphatistraat 14. N. Laseur, Utrecht.
Dr. W. J. Leyds, Den Haag, v. d. Spiegelstraat 3. J. I. Leutscher, Groningen, Radesingel.
B. H. van der Linden, Den Haag, Schuytstraat 143. Jhr. H. Loudon, Den Haag, Prinsessegracht 22.
S. L. van Looy, Amsterdam, Keizersgracht 198.
P. L. Lucassen, Amsterdam, Raadhuisstraat 29.
J. M. Luden, Luit. ter Zee 2' kl. a/b Hr. Ms. Holland, Nieuwediep.
Anton Mensing (firma Frederik Muller & Co.), Amsterdam.
J. Merkelbach jzn., Amsterdam, N. Z. Voorburgwal 51.
A. H. van der Mersch, Zeist, Driebergsche Weg.
J. M. van der Mey, Architect, Amsterdam, Nic. Maesstraat 32. Dr. K. W. M. Montijn, Vlaardingen.
F. H. van Moorsel, Luit. ter Zee 2' kl. a/b Hr. Ms. Piet Hein, Nieuwediep. J. J. Moret, Den Haag, Juliana van Stolberglaan 195. W. A. Mouton, Gep. Schout bij Nacht tit., Den Haag, Nassau-Dillenburgstraat 40.
F. E. Baron Mulert, Ommen, Landhuis „Piet Hein". Abram Muller, Amsterdam, Van Eeghenstraat 96. Gerard Muller, Amsterdam, Binnen Amstel 82. Prof. J. F. Niermeijer, Utrecht.
B. Nierstrasz, Amsterdam, Prins Hendriklaan 26, Willemspark. Paul Nijhoff, Amsterdam, Oranje Nassaulaan 11.
Wouter Nijhoff, Den Haag, Lange Voorhout 9.



VIII
Mej. Dr. J. Aleida Nijland, Amsterdam, Nicolaas Witsenstraat 21.
Openbare Leeszaal en Bibliotheek van 's-Gravenhage.
Openbare Leeszaal, Groningen.
Nanne Ottema, Leeuwarden, Weerd 7.
Mr. C. P. I). Pape, Den Haag, Prinsessegracht 20.
Mr. M. I. Ridder Pauw van Wieldrecht, Leersum, Kasteel Broekhuijzen. Prof. Mr. P. Pet, Groningen. J. M. Phaff, Den Haag, Atjehstraat 120. Mr. Aug. Philips, Amsterdam, van Eeghenstraat 66. Provinciale Bibliotheek van Friesland, Leeuwarden. Mr. Th. B. Pleyte, Den Haag, Sophialaan 2. Ary Prins, Schiedam, Nieuwe Haven 153. W. J. Puhringer, Apeldoorn, Daendelsweg 62. P. A. Pijnappel, De Hoornboeg bij Hilversum. W. J. Rahder, Utrecht, Hotel des Pays Bas. E. N. Rahusen, Amsterdam. Mr. H. de Ranitz, Den Haag, Nassaulaan 5. A. I. H. van Ravesteijn Szn., Rotterdam, Westerkade 31. Redaktie van „Het Nederl. Zeewezen", Den Haag, Cornelis Speelmanstraat 34.
Mr. R. van Rees, Amsterdam. Keizersgracht 69.
J. A. Rom Colthofï, Luit. ter Zee 2e kl., Nieuwediep.
G. P. Rouffaer, Den Haag, Frankenslag 89.
Jhr. J. A. Röell, Den Haag, 3e Van den Boschstraat.
Mr. W. Baron Röell, Amsterdam.
G. Ribbius Peletier Jr., Utrecht, Maliebaan 15.
A. F. J. Romswinckel, Den Haag, Kanaal 12.
Dr. A. G. Roos, Groningen, Ebbingestraat 4f4a.
Rotterdamsch Leeskabinet, Rotterdam, Geldersche kade 18.
Rijksarchief, Den Haag.
Rijksarchief in Noord-Holland, Haarlem.
Het Zeeuwsche Rijksarchief te Middelburg.
Rijks Hoogere Burgerschool, Gouda.
Rijks Universiteits-Bibliotheek, Leiden.
Rijks Ethnographisch Museum, Leiden.
C. M. van Rijn, Amsterdam, Roemer Visscherstraat 33.
A. ScheltemaBeduin, Amsterdam, Singel 256.
Dr. D. F. Scheurleer, Den Haag, Laan van Meerdervoort 53.
Mr. J. van Schevichaven, Amsterdam, Valeriusstraat 51.
A. J. Schreuder, Arnhem, Klein Warnsborn.
J. L. Willem Seijffardt, Amsterdam.
E. Sillem, Amsterdam, Paulus Potterstraat 8.
Jhr. W. Six, Hilversum.
Jhr. J. W. Six, Den Haag, Prinsengracht 30a.



ix
Mr. G. van Slooten Az., Rotterdam, Westersingel 7.
Prof. Dr. C. Snouck Hurgronje, Leiden.
Prof. Dr. J. S. Speyer, Leiden.
Stadsbibliotheek, Haarlem.
Prof. M. S. R. Steinmetz, Amsterdam, Amstel 65.
H. E. Stenfert Kroese, Noordwijk a/Zee.
W. P. van Stockum Jr., Den Haag, Juliana v. Stolberglaan 43.
J. E. Stork, Baarn, Prins Hendriklaan, Huize „Sewa".
W. Stork, Hengelo (O.).
Mej. E. Sara C. de Swart, Laren.
Jhr. Mr. Victor de Stuers, Den Haag.
G. L. Tegelberg, Amsterdam, De Ruijterkade 113.
C. A. den Tex, Amsterdam, Tesselschadestraat 18.
Vaderlandsch Fonds tot aanmoediging van 's Lands Zeedienst, Amsterdam. Vereeniging tot bev. v. d. Bel. des Boekhandels, Amsterdam, Singel 146. „ „Zeevaartschool", Directeur S. Visser, Vlissingen.
„Oost en West", Laan van Meerdervoort 195.
„Hou en Trouw", Beursgebouw, kamer 28, Amsterdam. F. T. Valck Lucassen, Brummen, Huize Sonnevanck. F. H. Baron Verschuer, Arnhem, Willemsplein 2. Mr. G. Vissering, Amsterdam, Dir. Nederl. Bank, Keizersgracht 71. Prof. Dr. W. Vogelsang, Utrecht, Admir. v. Gentstr. 35. Mr. F. Vorstman, Bussum, Mecklenburglaan 14. Dr. A. G. C. de Vries, Amsterdam, Singel 146. Chr. H. G. de Vries, Amsterdam, Singel 146. B. H. de Waal, Den Haag, Bankastraat 135. Van Wageningen, Den Haag, Laan van N. O. Indië 179. F. G. Waller, Amsterdam, Vondelstraat 73. W. K. L. van Walree, Amsterdam, Keizersgracht 511. H. P. van Weideren, Baron Rengers, Den Haag, Nassauplein 26. J. Wentholt, Den Haag, Juliana van Stolberglaan 40. J. C. van Wessem, Heemstede, Berkenrodestraat 29. Jhr. C. H. A. van der Wijck, Den Haag, Amaliastraat 16. Th. J. A. van Zyll de Jong, Warnsveld, Huize Baank.
Leden in Nederlandsch-Indië.
Dr. N. Adriani, Posso (Midden-Celebes).
Th. L. Arnold, Kon. Paketvaart-Maatschappij, Weltevreden.
F. Bauduin, Kapt. ter Zee, Batavia of elders.
K. Magn. en Meteor. Observatorium, Batavia, Dr. W. van Bemmelen. K. F. van den Berg, Javasche Bank, Batavia.
R. van Beuningen van Helsdingen, Singapore, Bukit Timah Road 25.



X
W. F. van Beuningen, Secretaris Bataafsche Petroleum-Mij., Weltevreden,
Tanah-Abang 30. M. H. Bruyn, Sinabang (N. W. Sumatra). Mr. J. Barlage Bussemaker, Batavia.
B. M. van Driel, Off. v. Gezondheid 2e kl. a/b. Hr. Ms. van Doorn, Emmahaven bij Padang.
H. E. Driessen, Weltevreden (Java), 21 Gang Scott.
K. van Dijk, Kon. Paketvaart-Maatschappij, Weltevreden.
F. Eenhoorn, Adj. Administrateur, Departement van Marine, Batavia.
L. J. Ginjoolen, Batavia (Java).
F. H. A. Greve, Departement van Marine, Batavia of elders.
R. H. Haentjens, Luit. ter Zee 2e kl., Departement van Marine, Batavia.
Dr. G. A. J. Hazeu, Weltevreden, Salembah.
J. H. Hondius van Herwerden, Weltevreden, Dep. van Marine.
Mr. H. 's Jacob, Batavia.
R. A. Kern, Controleur, Residentie Batavia.
Dr. T. B. Kolthoff, Batavia of elders.
C. A. Lens, Luit. ter Zee 2e kl. a/b. Hr. Ms. Sumbawa, Makassar. K. H. H. Leonhard, Kon. Paketvaart-Maatschappij, Weltevreden.
D. J. Baron vanLynden, Departement van Marine, Batavia. Mr. J. C. Mulock Houwer, Ban doeng.
J. P. Remijnse, Batavia, Dep. van Marine.
C. J. L. Rooseboom, Bandoeng, ondern. Montaja,
J. C. F. van Sandick, Palembang.
S. A. Schaafsma, Salatiga.
Secretaris Algem. Nederl. Verbond, afdeeling Batavia, Batavia, Gang Chaulan 25. fc A. A. Visser, Kapt. Luit. ter Zee, Departement van Marine, Batavia. C. W. de Visser, Kapt. ter Zee, Departement van Marine, Batavia. L. P. W. van der Wal, a/b. Hr. Ms. Kortenaer, Curacao. J. C. M. Warnsinck, Batavia, Dep. v. Marine. M. Wijt, Batavia, Dep. van Marine.
J. H. Zeeman, Luit. ter Zee ie kl. Departement van Marine, Batavia.
Leden in het Buitenland. Europa.
België :
Bibliothèque Royale de Belgique, Bruxelles. Prof. Ch. de Lannoy, Bruxelles, rue Louis Hap 83. Prof. F. van Ortroy, Gent. Universiteits-Bibliotheek, Gent.



XI
Denemarken:
Kongeligte Bibliothek, Kopenhagen. Duitse h land:
Commerz-Bibliothek, Hamburg. K. B. Hof- und Staatsbibliothek, München. Königl. Bibliothek, Berlin W. Königliche Universitats Bibliothek, Göttingen. Kaiserliche Universitats- und Landesbibliothek, Strassburg. Dr. O. Nachod, Grunewald-Berlin, Hagenstrasse 57. J. A. A. C. Ridder van Rappard, Weissenhausser Brok bei Lütjeburg (Holstein).
Frankrijk :
Bibliothèque Nationale, Paris. Groot-Briitannië en Ierland:
J. J. T. Blijdenstein, London, E. C., Threadneedlestreet 56. Bodleian Library, Oxford. British Museum, London W. C.
Francis Edwards, London W., 83 HighstreetMarylebone(2 subscriptions). John Kitching F. R. G. S.. London, S. W., Oaklands Kingston Hill,
Queens Road. The Library of the India Office, Westminster, London. Library of Trinity College, Dublin.
Royal Colonial Institute, London, W. C, Northumberland Avenue. Royal Geographical Society, London W., I. Savile Row, Burlington
Gardens. University Library, Cambridge.
Italië:
Nederl. Historisch Instituut, Rome.
Oostenrijk-Hongarije:
K. K. Geographische Gesellschaft, Wien, 33 Wollzeile.
K. K. Hofbibliothek, Wien.
K. K. Universitats-Bibliofhek, Prag.
K. K. Universitats-Bibliothek, Wien.
Stadtbibliothek, Budapest.
Rusland:
Bibliothèque Impériale Publique, St. Pétersbourg.
F. Baron Otori, Wladiwostok, (Légation du Japon au Ministère des affaire étrangères).



XII
Mej. Dr. A. C. Croiset van der Kop, B. O. 10 linie No. 15 kb. 11, St. Petersbourg.
A. Lappo Danilevski, 1 Qüai Nicolas, W. O. St. Petersbourg.
Scandinavië :
Königliche Bibliothek, Stockholm. Universitats-Bibliothek, Kristiania.
Noord-Amerika.
American Geographical Society, New-York, City Broadway at 156th Street. Dr. E. E. Blaauw, Buffalo, 327 Franklinstreet. Hackley Public Library, Muskegon (Michigan). Harvard College Library, Cambridge, (Mass.).
Hispanic Society of America, New-York, iS6th Street West of Broadway
Library of Congress, Washington, D. C.
Mercantile Library, St. Louis (Miss.).
Newberry Library, Chicago, Illinois.
New-York Public Library, New-York.
New-York State Library, Albany, N.-Y.
George Parker Winship, Librarian of the John Carter Brown Library, Providence.
Yale University Library, New-Haven, Conn.
Zuid-Amerika.
Archivo Nacional, Rio de Janeiro.
Australië.
Mr. J. H. Cohen Stuart, Managing agent for Australia, Royal DutchPacket Co., Sydney.
The Public Library of South Australia, Adelaide, South Australia. Azië.
The Hon. Mr. Justice Asutosh Mukhopadhyay, 77 Russian Road North,
Bhowanipem, Calcutta. J. N. Bouman, Gezagvoerder Java-China-Japan lijn, Hongkong. A. J. P. Hotz, Beyrouth, Consul-Général des Pays-Bas. L'Ecole francaise d'Extrême Oriënt, Hanoi (Indo-Chine francaise). Raden Haröen al Rasjid, Secretaris-Tolk v/h. Consulaat der Nederlanden
Djeddah (Arabië).



REGELEN
VOOR DE UITGAVEN DER
LINSCHOTEN-VEREENIGING.
1. Zooveel mogelijk zal elke Zee- of Landreis, dan wel Landbeschrijving, afzonderlijk worden uitgegeven. Slechts bij al te geringen omvang van een dezer, kan een andere tekst toegevoegd worden aan de uitgave; deze toe te voegen tekst moet evenwel aansluiten in onderwerp, of den hoofdtekst aanvullen. Groote teksten worden in meer dan een deel gesplitst.
2. Voor elke uitgave wordt den bewerker als eisch gesteld: dat zij bevat als Inleiding een korte Biographie van den schrijver van 't reisverhaal; een uiteenzetting van de Aanleiding tot de reis; en een Bibliographie van eventueele vroegere drukken van het reisverhaal; voorts opheldering in den vorm van Noten onder den tekst, daar waar de tekst opheldering vereischt; en een Register (of Registers), benevens een lijst van geraadpleegde werken met plaats en jaar van uitgave aan 't slot.
3. De bewerker heeft vrijheid, in zijne Inleiding het resultaat eener reis ook te beschouwen in zijn verband met later ondernomen reizen naar dezelfde streek of streken.
4. De noten onder den tekst moeten sober blijven, en niet vervallen in uitweidingen. Is er echter bepaalde noodzakelijkheid om dieper in te gaan op het een of ander gedeelte van den tekst, dan mag dat geschieden in eene Bijlage achteraan. Ook hier echter blijft soberheid plicht.
5. De tekst zelve moet met de grootste nauwkeurigheidherdrukt worden naar de beste oudere uitgave, c. q. nauwkeurig gedrukt naar het handschrift dat voor de uitgave dient. De origineele



XIV
paginatuur van dien standaarddruk, dan wel van het handschrift wordt in de uitgaven der Linschoten-Vereeniging tusschen groote haken [] doorloopend mede-opgenomen.
6. Als algemeene regel geldt dat de tekst onverkort wordt gedrukt. Uitlatingen zijn slechts dan veroorloofd, als het iets geheel onbelangrijks geldt. De bewerker moet dan echter in een noot toch rekenschap geven van wat hij wegliet.
7- Indien er voor de kennis van eene bepaalde Zee- of Landreis behalve de aan den druk ten grondslag gelegde tekst, in archieven of bibliotheken nog andere bronnen bestaan, moeten deze bij de uitgave gebruikt en (indien noodig) in inleiding, noten of bijlagen verwerkt worden.
8. Het opnemen van kaarten en platen wordt aan den bewerker overgelaten, in overleg met de Commissie van voorbereiding.









■ •
DE EERSTE SCHIPVAART
NEDERLANDERS
NAAR OOST-INDIÈ
ONDER
CORNELIS DE HOUTMAN
1595—1597
JOURNALEN, DOCUMENTEN EN ANDERE BESCHEIDEN UITGEGEVEN EN TOEGELICHT DOOR
G. P. ROUFFAER en J. W. IJZERMAN i
D'EERSTE BOECK
VAN
WILLEM LODEWYCKSZ.
MET TITELPLAAT, 2 PORTRETTEN, 8 KAARTEN EN 47 PLATEN
'S-GRAVENHAGE MARTINUS NIJHOFF 1915






INHOUD.
Bladz.
Opdracht XXIII
Voorwoord xxv
Corrigenda xxvm
Titelblad van ijp8 [ir°-iv°] xxix—xxx
Totten Leser xxxi
Handteekening van Willem Lodewycksz xxxiv
Historie ban Stttiten/ taaer innc üertjaelt i$ bz abantueren öie öEïl)alïantit^cöe^c8epenuBieaöent3gn:(ïc. ... i
Capittel.
1. Hoe ende wanneer zy uytgheseylt zijn, ende wat haer ont-
moetet is tusschen dit ende de Cabo de buona Esperanca i
2. Hoe zy de Cabo de buona Esperanca saghen, ende wat daer
aen landt gheschiet is 5
3. Hoe zy uyt de Aguada Sanbras seijlden, ende wat haer ghe¬
schiet is tot het Eylandt S. Laurens 9
4. Wat haer meer gheschiet is onder het Hollandts Kerckhof. . 13
5. Wat de Pinas ervaren is in haer verseylen ende vindingh vande
versche Reviere, oock wat terwylen inde Vlote gheschiet is 15
6. Hoe zy eenighe Inwoonderen ghevanghen hebben, ende wat
voorts gheschiet is 20
7. Wat de Pinas bejeghent is in haer verseylen 23
8. De conditie, religie, manieren ende ghewoonten desvolcks
van Madagascar, en de ghelegentheyt van die aende Reviere (ghenaemt Puerto de Sant Agostin) woonen 28
9. Van 'tverseylen uyt de soete Reviere na lava, ende wat haer
daer over ontmoetet is 30
10. Wat de Pinas gherencontreert is in haer verseylen nae Mada¬
gascar, ende wat voorts gheschiet is 33
11. Hoe de Pinas weder by de Schepen ghecomen is, wat voorts
aen 't Eylandt Santa Maria gheschiet is, ende hoe zy nae de
Baye Dantogil seijlden 36
b



XVIII
Capittel. Bladz.
12. Hoe zy achter d'Eylandt inde Baye Dantogil gheanckert zijn,
ende wat haer aldaer bejeghent is met de Inwoonderen . . 40
13. Hoe die schepen uyt dese Baye liepen, ende de gheleghentheyt
vande selve, met de Inwoonderen der selver 48
14. Vande gheduerighe vervolginghe die de vlieghende Visschen
lyden, van diversche Visschen ende Voghelen, ende waer men de soorten van Voghelen ghemeynelijck siet, varende nae de Oost-Indische Eylanden 51
15. Hoe dat zy op het Eylandt Sumatra aen landt ginghen, in het
dorp Dampin ghenaemt, aldaer zy byden Oversten quamen, ende wat aldaer gheschiet is 64
16. Hoe wy voor de Haven van Sunda quamen, ende wat aldaer
gheschiet is inde aencomste 71
16a. Hoe den Gouverneur aen boort quam, ende wat daer gheschiet is 78
17. Hoe zy tot Bantam ghevanghen zijn gheweest, ende wat daer
gheschiet is 88
18. Hoe dat de stadt ten tweedemael beschoten is, ende hoe de
Iavanen de Pinas meijnden te overvallen 92
19. Vande afcomste der Iauwen ende hare steden 99
20. Vande gheleghentheyt der stadt Bantam 105
21. Van hare Merckten, Coopmanschappen ende waren, oock
hoemen die aldaer vercoopt, haere Maten ende Ghewichten 11 o
22. Vande Religie der Iavanen binnen Bantam: oock hoe zy met
den anderen converseren 114
23. Hoe de Capiteijn oft den Overste in Bantam nae den Pacebam
gaet 116
24. Vande wapenen ende krijghshandelinghe der Iavanen . . . 117
25. Vande naturale coopluyden in Bantam, ende hare handelinghe,
coop-brieven ende Obligatien 118
26. Vande uytlandtsche Coopluyden in Bantam woonachtich, ende
aldaer haren handel dry vende 120
27. Vande Chinesen, hare handelinghe ende leven 121
28. Vande Religie der Chinesen ende hare huijshoudinghe . . . 124
29. Vande Portugesen, hoe zy tot Bantam ende de Eylanden daer
ontrent, haren handel dry ven 125
30. Hoe zy tot Bantam hare generale vergaderinghe houden,
dwelck zy den Krijghs raet noemen 127
31. Vande Boeren, Bouwluyden ende Slaven in lava 128
32. Vande Fusten, Galliotten, Schepen oft Ioncken, Paraos,
Wtlegghers ende Schuyten in lava ende de omligghende plaetsen, ende waer die meest ghemaeckt worden . . . . 130
33. Vande ghedierten int Eylandt lava ende andere 133



XIX
CaP'"el. Bladz.
34. Vanden boom daer den Arecca oft Faufel aen wast, oock van
'tcruijt oft bladt Betele oft Betre ghenoemt, vande groote Rieden Manbus, ende vande vruchten Mangas, Annanas ende Samaca !j6
35. Noch vande cruyderen ende vruchten in lava 140
36. Noch vande vruchten 143
37. Vande Costus Indicus, Calamus, Zerumbet, langhe Peper, ende
andere Meloenen I4g
38. Wat gheschiede terwylen wy de Ioncken losten, ende hoe wy
nae de riviere Tanjun java om water voeren 157
39. Hoe de vier schepen inde Havene van Cidayo gheanckert zijn,
ende van 't verraet dat haer door den Coninck van Cidayo [en] Brandaon ghebrouwen worde 166
40. Hoe zy voor Madura quamen, ende van daen nae Pulo le Bock,
ende wes onderweghen gheschiet is 171
41. Hoe zy onder 't Eylandt Bali quamen, ende wat aldaer ghe¬
schiet is j89
42. Beschryvinghe van't Eylandt Bali 197
43. Wat meer aen 't Eylandt Bali gheschiet is, ende onse weder-
comste naer huijs toe 203
Appendix.
Vande Ghewichten, Maten ende Munte in Oost-Indien . . . 212 Noten 216
Bijlage.
De Land verkenningen van Willem Lodewycksz 239
Kaart I (Afrika's Zuidkust) 6
„ II (Madagascar) IO
„ III (Reede van Bantam) 78
„ IV (Sumatra & Java, uit I; 1597) 96
„ V (Bali) 202
„ VI (St. Helena) 206
„ VII (Lodewycksz'groote Kaart, 1598) . . . achteraan in omslag
» VIII Overzichtskaart (door C. Craandijk) . achteraan{uitslaand)
Titelplaat (Schilderij van Hendrick Cornelisz. Vroom uit ca. 1615, Rijksmuseum, n°. 2606: Het binnenkomen van het schip, waarmede Houtman zijn eerste reis naar Indië deed, Aug. 1597); mauthentiek, verg. Cap. 43, noot 30 ... . vooraan tege?iover titel



xx
Bladz.
Portret van Cornelis de Houtman (naar de sapverf-teekening in het Stedelijk Museum te Gouda); inauthentiek. Met toegevoegde handteekening uit het Rijks-Archief achter xxiv
Portret van Frederick de Houtman (naar het cartouche op de schilderij in het Nederlandsch Museum voor Geschiedenis en Kunst (Rijksmuseum) n°. 83 : Vogelvlucht van Amboina, 1617. aetatissuae 46.1617). Met toegevoegde handteekening uit het Rijks-Archief achter xxvi
Platen (de Legenda staan op den achterkant van elke Plaat):
1. Hottentotten van de Mosselbaai, Z. Afrika 8
2. Inlanders van Baai St. Augustijn, Z. W. Madagascar ... 14
3. Dansende inlanders van Kaap Andefitra, Z. W. Madagascar 24
4. Opperhoofd van Madagascar's vasten wal, tegenover het
eiland Ste. Marie; en inlanders der Baai van Antongil,
N. O. Madagascar 36
5. Palissade-dorpen in de Baai van Antongil, N. O. Madagascar 40
6. Vogels en visschen in den Indischen Oceaan 52
7. Inlanders van 't eiland Engano; en een Abessyniër ... 56
8. Overste en inlanders van „Dampin",Pëdada-baai,Z.Sumalra 64
9. Kokos-boom, banaan, peper, curcuma 68
10. Scheepsgevecht voor Bantam, 7 Sept. 1596 90
11. Plattegrond van Bantam 104
12. De groote Pasar te Bantam [uitslaand) 110
13. De Gouverneur (Ki Patik), een Djaksa (?), en de opper-
Sjaich {Kali) te Bantam 114
14. Een Kapitein (Poenggawa) met gevolg, te Bantam. . . . 116
15. Inlandsche soldaten {pradjoerit) te Bantam 118
16. Inlanders te Bantam ; en een Javaansch koopman . . . . 118(2)
17. Pers, Arabier, en Pegoeaan (Guzerat?), te Bantam. . . . 120
18. Maleisch koopman, en Këling met inl. vrouw te Bantam. . 120(2)
19. Chineezen te Bantam 122
20. „Tempel der Chineser" te Bantam 124
21. Portugeezen te Bantam 126
22. „Krijghs-raedt" te Bantam 128
23. „Boeren oft landtluyden" van achter Bantam (Badoej's?) . 128(2)
24. Inlandsen ^«^-spel te Bantam 128(3)
25. Het dansen der inlanders te Bantam 128(4)
26. Het maken van prauwen te Bantam 130
27—28. Scheeps-typen te Bantam 132,132(2)
29. Werkolifant te Bantam; rhinoceros; krokodil; e.a. dieren 134



XXI
Bladz.
30. Ceram'sche casuaris uit Sëdajoe; e. a. dieren op Java enz. . 136
31. Civet-kat, vechthanen, en ichneumon, te Bantam. . . . 136(2) 32—35. Diverse boomen en planten, om en bij
Bantam 140, 142, 144,144(2)
36—37- Diverse drogerijen van de Pasar te Bantam . . . 146, 148
38. Wilde vijgenboom van het eiland Maio (Kaap-Verdische
eilanden), en aloë's 156
39. Overval van het schip Amsterdam voor Sëdajoe (Lawas),
S Dec. 1596 170
40. „Edelman int Eylandt Baly" in draagstoel 196
41. „Coninck van Baly" in staatsiewagen 196(2)
42. Weduw-verbranding op Bali 202(2)
43. De „trombas" en het sargasso, op de terugvaart van Bali
naar Holland 208
44. Munten te Bantam in 1596, thuisgebracht in Aug. 1597 . . 214
45. Verklarende teekening van Chin. munten te Bantam in 1596,
door J. P. Moquette, dd. Batavia 7 Juli 1913 .... 234
46. „Copere Munte van lava" en „Looden Munte op lava", in
1596, uit 1(1597) 234(2)






AAN
DE NAGEDACHTENIS
VAN
PIETER ANTON TIELE












VOORWOORD.
Dit eerste deel van Journalen, documenten en andere bescheiden over de Eerste Schipvaart der Nederlanders naar Oost-Indië (2 April 1595—n\i4 Aug. 1597) bevat enkel het in 1598 bij Cornelis Claesz te Amsterdam verschenen Eerste Boeck; aldus genoemd, omdat het onze eerste Oostersehe schipvaart beschreef.
Zoowel om het gewicht van den tekst, als wegens de belangrijkheid van een deel der platen en kaarten moest dit voorop gaan. Alle platen en kaarten zijn in deze uitgave gereproduceerd. Zelfs is toegevoegd kunnen worden die ééne Kaart (n°. VII) welke Cornelis Claesz verkleind had willen geven {zie Cap. 18, noot 27), maar niet gegeven heeft; door vriendelijkheid van Dr. C. P. Burger Jr. kwam zij ons ter kennis, als in twee exx. hier te lande aanwezig, opgespoord door Dr. F. C. Wieder in Duitschland, één {sinds Dec. 1909; verg. Catalogus Fred. Muller 191 o, n°. 2950) in het Geographisch Instituut te Utrecht, en één {sinds 1913) in de Amsterdamsche UniversiteitsBibliotheek. Ook door beter correctie van den in begin 1398 haastig en daardoor slordig afgedrukten tekst {verg. Cap. 16a noot 1, Cap. 40 noot 20, Cap. 41 noot 3, en p. 2i6 noot i), zijn wij, met daarlating der noten, in staat D'Eerste Boeck zóó uit te geven als Cornelis Claesz dat in 1598 zelve zal hebben gewenscht.
Kaart IV werd toegevoegd, toen Kaart VII {gereproduceerd naar het ex. te Amsterdam) ons nog niet bekend was.
Van de Platen moet in 't bijzonder de aandacht worden gevestigd op Plaat 4, 11, 13, 14,19, 23, 24 {ten deele), 25, 26 {ten deele), en 28 ; zij verraden een echte lokale kleur, die alleen aan schetsen van een of meer opvarenden der vloot kan te danken zijn. De groote waarde van Lodewycksz' laatste plaat, Plaat 44, blijkt uit de Noten op het Appendix. Fantasie daarentegen zijn met name de 3 Platen over Bali {40—42). — De Legenda, die in de origineele uitgave als zgn. kopregels boven de Platen zijn gedrukt, werden door ons aan den achterkant aangebracht, om plaats te winnen ook voor noten.
* * *



XXVI
Op dit deel zal volgen een tweede met vroeger gedrukte bronnen ; waarin opgenomen zullen worden: i°. het éérstverschenen Journaal van deze schipvaart, het Verhael vande Reyse enz., in iJ97 bij Barent Langenes te Middelburg gedrukt; 2°. de belangrijke toevoegingen of varianten daarop van het Iournael vande Reyse enz., in 1598 bij denzelfden Middelburgse hen uitgever verschenen ; j". de Opdracht van Langenes in de Engelsche vertaling van 'het Verhael, in begin 1£98 te Londen verschenen, en aan Tiele onbekend gebleven ; 40. het Journaal van adelborst Frank van der Does, het eerst door De Jonge gepubliceerd naar het hs. in 's Rijks Archief in dl. II {1864) van zijne „ Opkomst" ; j°. de ter zake dienende tekst uit Hoofdstuk XXIV in Pontanus' Historische Beschrijvinghe der seer zvijt beroemde Coopstadt Amsterdam (1614), waarin vooral het van elders niet bekende Journaal van den commies a/b Ilollandia Jan Jansz. Kaerel, den Jonge, verwerkt is ; 6°. vertalingen van de voor de Eerste Schipvaart merkwaardige gedeelten uit Hugo de Groots „De jure praedae commentarius", het eerst in 1868 door Prof. Hamaker naar het hs. uitgegeven, en waarin, behalve andere thans niet meer bekende bescheiden, ook een Journaal verwerkt moet zijn van adelborst Jelle Jellesz. Valckenier (Aegidius Valkenerius); y°. het indertijd het eerst door Leupe in de Bijdragen Kon. Inst. 2e reeks, I (1836) in drtik gegeven Journaal op Bali van adelborst Aernout Lintgenss.
* * *
In een volgend deel zullen dan de diverse nog ongedrukte Documenten en andere bescheiden over de Eerste Schipvaart het licht zien, de allermeeste uit 's Rijks Archief, eenige uit de Amsterdamsche oudnotarieele archieven; ook het in 1912 door Mr. S. Muller Fz. te Utrecht teruggevonden stuk van Frederick de Houtman over nautische ervaringen gedurende deze eerste Nederl. reis naar de verre Oost.
Een samenvattende Commentaar met Biographie'n, de voor de werken der Linscholen- Vereeniging voorgeschreven Bibliographie, en een Register over alle deelen, zullen de uitgave besluiten.
* * *
Om niet telkens in uitvoeriger verwijzingen te vervallen, hebben wij van den aanvang af de voornaamste vroeger gedrukte of nog ongedrukte bronnen over de Eerste Schipvaart aangehaald als volgt.
Reeds vroeger gedrukte bronnen:
Verhael vande Reyse {1597), a\b Hollandia ƒ
Iournael vande Reyse (1398), ajb Hollandia II









XXVII
D'Eerste Boeck, door Lodewycksz (i398), a jb {Amsterdam en)
Mauritius ƒƒƒ
Journaal van Van der Does, ed. De Jonge {1864), a/b Hollandia IV
Holl. tekst bij Pontanus, vert. Montanus {1614) V
Latijnsche tekst bij Pontanus (1611) VI
„ „ „ Grotius, ed. Hamaker {1868) .... VII
Journaal van Lintgensz op Bali, ed. Leupe {1856) .... VIII
Het standaard-werk Begin ende Voortgangh (ie hoogst zeldzame dr. 1644; meerbekende ie en meestbekende 2e uitgave 1645 & 1646)
is steeds voluit aangehaald.
Nog ongedrukte bronnen: Journaal a/b Hollandia, van stuurman Jacob Jansz. (Kacker-
lack) A
Journaal a/b Duyfken, van stuurman Cornelis Jansz. Ceulen . B
„ „ Hollandia (van adelborst Jeronimus Maryen ?) . C
„ „ „ van onbekende D
„ „ Mauritius tot 8 Dec. ijpj, van den tolk Cornelis
Jansz. Turck E
„ „ ,, tot 17 Sept. 1595, van denzelfden . . F
Nautische ervaringen van den „volontair"Frederick de Houtman G Notitie van schipper Simon Lambertsz. Mau en commies Jan
Jansz. Kaerel (den Jonge), uit najaar 1397 . . . H
Briefwisseling tijdens het verblijf en de gevangenschap te Bantam J
Stukken betreffende commies Gerrit van Boninghen . K
Nota waar de peper groeit L
Al deze stukken berusten in 's Rijks Archief, behalve G.
Waar een sterretje voorkomt tusschen een tekst-af druk of in een noot, wijst dit op nader behandeling in den lateren Commentaar.
Stilzwijgend werden gewone drukfouten of geheel foutieve interpuncties verbeterd. Blijkbare omissies in den tekst werden tusschen [ ] ingevoegd. Van andere drukfouten in den tekst werd steeds rekenschap gegeven in de noten.
Ziekte van den eersten bewerker heeft het gereedkomen van dit deel lang vertraagd.
Den Haag, Maart 1915.
G. P. R. J. W.IJ.



CORRIGENDA.
(De belangrijkste zijn gekenmerkt door een sterretje.)
Bladz.
ii regel i v. o. staat: Kaart 2; lees: Kaart II. *39 » 21&29 „ (Noot) 12 & 14 \lees: (Noot) 13 & 15.
41 „ 1 v. o. „ beram; lees: bëram.
43 9 » » » 1672; „ 1671.
*61 Zie de omissie van het cijfer 4, onderaan het cliché, verbeterd op p. 244 noot.
*7o regel 13 v. o. staat: Tjiliman(P); lees: Panimbang. 71 „ 2 staat: aldaar; lees: aldaer.
73 „ 2 v. o. slaat: eigen lijke; lees: eigenlijke. *8i in de marginaal staal: [80 V]; „ [30 v0]. 95 regel 11 v. o. staal.- deandere; „ de andere.
101 „ 16 „ „ „ Hindoe's; „ Hindoe's (speciaal voor Ciwaie-
ten).
102 5 „ „ „ noot 3; „ noot 4.
103 »I3"12» » » Tjerimai; „ Tjërimai. *io4 „ 14 „ „ „ noot 12; „ noot 17.
109 „ 10 „ „ „ noot 1; „ noot 2.
110 „ 20 staat: Caxas de Gantan; lees: Caxas de Gantan. 121 „ 8-7 v. o. staat: Kod-jah's; lees: Ko-djah's.
123 » i° „ „ „ „Sa-pekoe; lees: Sa-pïkoe.
124 „ 11 staat: Van de; lees: Vande.
*I28 „ 1 v. o. staat: Dus is; lees: Dus in. *I3° » 2 „ „ „ Lamakera; „ Lamalërap.
*39 » 23 „ „ „ nacht; „ nacht. *i45 „ 24-23 v. o. staat: Acosta (i'dr. Sevilla 1590); lees: Christoval Acosta (ie dr. Burgos 1578; verg. Plaat 35, noot 3; en zie
Hobson-Jobson ie ed. i886of 2eed. 1903, i.v. „Corcopali"). ♦146 „ 2 v. o. staat: Acosta; lees: José de Acosta.
J47 » 4 „ „ „ bedoeld, lees: bedoeld? ♦148 „ 20 „ „ Voeg bij: Zie nog Plaat 37, noot 3.
160 „ 12 „ „ staat: Monconen; lees: Mouconen. *In de noot van Kaart IV, en op den omslag achteraan van Kaart VII
staat: Voorwoord, p. XIX; lees: Voorwoord, p. XXV. *De fout in Kaart VIII, links bovenaan, werd reeds aangegeven op p. 243, sub 11. — Een tweede fout op die F art VIII, rechts onderaan, kan verbeterd uit p. 24, noot 7—9 (de naam Morombé moest vallen onder, en niet boven, den naam Kp. Andefitra). Plaat 20, noot, p. 9-8 v. o. staat: p. 228-229;lees' 229. „ 44, noot, p. 19 „ „ „ p. 232, lees: p. 233.






D-EERSTE BOECK.
3|tffo?teban3fnötw/U)aei:tnnei)erl)aelttsïjeat)otv
tucrmfiteticf oUantJtfcljc^cöcpm öeie$cnt5im: £>orUcmpatttraUerfcet|)aeibet €onWs
rienA^eüffinV^antmn rnbf IjHijfl^ömse Der üoir hmn bic %\ örfcnlt ï}tfj&tn: mat <&\t/&ptmptf®p>g!at0 tnb*
«loopmanfrtjapptn bp fjat c gfjetiantnn tuoibt/met ben pjös t>an Dien; <©acr üp grjcüof r h t öe (©p&ommafjtn moe lirftkmflUiP toanM «plan» fttn tnbe Zet-rafïen/als oorfc öe tonttrftptfr!? bet gntoaenöectn/ stief tteei Caimcnf Ipooj aJU Sw-toaMnt» Wöt tHtteuf» üff-öcö bet* Im^fjroutt&iftfe oir lefw. g. m.a.w.l.
QhedrucktSAmpelredamfyCQrneïis CU^optVF^rJm Schrijf hed>A0^ J S S &



lar°]
TOTTEN LESER *).
Alsoo voor desen, beminde Leser, gheen vreemde landen door onse Nederlandtsche Natie op ghesocht hebben gheweest, om aldaer haren coophandel te dry ven, haer altoos ghenoeghende met de ghemeyne profyten die zy in Spaengien deden, niet teghenstaende de ghedurighe arresten van hare schepen, confiscatie van goederen, vanckenissen der Coopluyden ende Schipperen, onder 't decxel datse quamen van vyanden landen, datse vande Inquisitie gheexamineert moesten werden, oft datse de Coningh in zynen dienst van doene hadde, welcke dienst haer opgheleyt worde, sonder daer van eenichsins gheloont te worden, tot haeren grooten achterdeel, nochtans hopende altoos sulcks eens ophouden soude, hebben haer tot den Iare 1594. in die selue eenvoudigheyt onderhouden 2), ende siende sulcks niet en verminderde: maer daghelijcks vermeerderende was, om zyne Armade te onderhouden ende sterij Dit „Totten Leser" is in zijn aanhef met kennelijke koopmans-diplomatie gesteld. Het „officieele Amsterdamsche" relaas van de Eerste Schipvaart,dat Lodewycksz' Eerste Boeck ons biedt (verg. Cap. 6 noot i, Cap. 9 noot 2, Cap. 14 noot 27, Cap. 18 noot 13, Cap. 39 noot 1, Cap. 40 noot 19), wijkt ook daarin sterk af van het veel simpeler Verhael (I), dat Barent Langenes reeds in najaar 1597 te Middelburg het licht had laten zien, en hetgeen met een deels didaktische deels onbeholpen inleiding had geopend. — Merkwaardig is, dat al deze Reisjournalen werden uitgegeven zonder Octrooi; duszónder monopolie voor iojaar.
2) Halve waarheid. Reeds in 1592 hadden ca. 9 Amsterdamsche kooplieden, onder wie Hendrick Hudde, Reynier Pauw en Jan Jansz. Kaerel (de Oude) wel de machtigsten bleven, den aan Pauw verwanten Cornelis de Houtman tot „secreete informatie" naar Lissabon gezonden. Deze was vóór 12 Maart 1594 te Amsterdam teruggekeerd (acte van Notaris J. F. Bruyningh); waarna „ten overstaen van den eersaemen Petrus Plantius"(verg. het stuk van ca. Aug. 1601 bij De Jonge, 1,1862, p. 254-256) „naer verscheyden en veele communicatien eyndelyk resolutie is genomen, de navigatie ende handelinghe [op het stuck van den OostIndischen en Molukschen handel] in den name des Heeren te beginnen" (p. 254).
Cornelis de Houtman was bij die verspieding te Lissabon vergezeld door zijn jongeren broer Frederick, volgens Bor (Oorsprongk etc, III, 1587-1594, Amsterdam 1681, fol. 337); die echter voor beiden het jaar 1593 als jaar van vertrek naar „Portugael" noemt, wat voor Cornelis niet klopt *



XXXII
eken: Soo ist dat eenige Coopluyden, haer moeyende3) hare voorleden schaden, ende de toecomende voorsiende, hebben een compaengie ghesloten 4) om vier Schepen nae Oost-Indien toe te rusten, van waer jaerlijcks in Portugael grooten rijekdom inghebracht worde, om te sien oft zy aldaer eenighen vasten handel met de Indianen ende Eylanders, daer de Portugesen geen gebiet hadden S), souden connen becomen, hopende door den seluen de continuele overlasten van de Spaengiaerden te ontvlieden, ende de Speceryen, Droogheryen, Coopmanschappen, daer van den Stapel in Spaengien is, alhier te brenghen, tot groot voordeel vande gheunieerde Nederlanden, ende
3) d. i. hen derende, plagende.
4) Het contract van dit eerste Compagnie-schap is onbekend; en ook niet meer in de Amsterdamsche oud-Notarieele Archieven aanwezig. De vaststelling valt echter zeker vóór 17 Mei 1594, want op dien datum besloten de Staten van Holland het verzoek van „Hendrik Hudden, Reynier Paeuw, Pieter Hasselaer en Cornelis Houtmans [sic], Koopluiden, soo voor hen selven, als uit den naame van haare Consorten [sic], tot vorderinge van de voorgenoomen twee Vaarten [sic], voorby de Cabo de Bonne Esperance", zoowel omtrent de bewapening van „de twee groote [sic] Scheepen", mèt nog een jacht; als (in een apostil) omtrent den vrijdom van convooien en licenten, toe te staan (Resolutie-Boek; en verg. reeds De Jonge, 1,1862, p. 94 en 98, noot). De 4 [sic] schepen voor deze eerste Vaart werden dan ook „in Mayo" 1594 (volgens Lodewycksz-zelven) op stapel gezet. Wie die „Consorten" waren van de 4 bovenvermelde Stichters der onderneming, blijkt bij De Jonge (L c. p. 201-204) ui' de beschikking der Staten van Holland dd. 9 Sept. 1594 op een tweede verzoekschrift van dit negen-tal: Hendrick Hudde, Reynier Pauw, Pieter Hasselaer; [nu niet meer Cornelis de Houtman!]; maar voorts de 6 eveneens Amsterdamsche kooplui, thans met name paraisseerend: Jan (Jansz.) Kaerel [de Oude], Jan Poppen, Heyndrick Buyck, Derckvan Os, Syvert Pietersz. Sem, en Arent ten Grotenhuys.*
5) Sic.' Hier valt de hoofdnadruk van den geheelen opzet der Eerste Schipvaart. Dit doel, m. a. w. het varen niet naar de Molukken, maar naar een belangrijk eiland in de buurt, liefst West-Java, stond reeds in begin 1594 vast. Daarom zonden in midden 1594 dezelfde Amsterdamsche kooplui van noot 2 „eenen expressen" maar ongenoemden anderen persoon opnienw naar Lissabon „omme hem te versien van eenighe persoonen in de Malaysche spraecke ervaren"; iets, wat echter mis liep door gebrek aan goede trouw bij dien „commies" (De Jonge, 1. c). Daarom werd de verspreiding van Linschoten's Itinerario, geoctroyeerd 8 Oct. 1594, en eind Maart 1593 kant en klaar, immers (blijkens IV op wel 4 plaatsen) medegenomen op deze Eerste Schipvaart, door den Amsterdamschen uitgever Cornelis Claesz. teruggehouden van publiciteit gedurende dat heele jaar, en pas in het licht gegeven in Jan. 1596, blijkens de O pdracht aan de Generale Staten die in de oudste exx. gedateerd is: „Enckhuysen den (lacune.')iS9S'\ en in de iets jongere en na-gecorrigeerde exx. „Enchuysen den eersten Ianuarij, Anno 1596"; want hierin stond óók in Cap. 20 dat veelzeggende over „Sunda Catapa": „op welcke plaetse men wel soude traffiqueren moghen, sonder yemandts belet: want die Portugesen daer niet en comen".
Daarom ook vroeg men op De Houtman's vloot dd. 12 Juni 1596 onder den Sumatra-wal naar „Sunda Calapa" (zie Cap. 14, p. 62 met noot 31), maar merkte dat deze naam toenmaals in Straat Soenda al „onbekent" was; terwijl men ook niet in het onbeduidender Djakëtra = oud-Soenda Kalapa terecht kwam, maar in het bloeiend emporium Bantam. En daardoor ook is het veelzeggende NOTA in Lodewycksz' tekst (Cap. 20, p. 109 met noot 21), met het niet minder zeggende maar meer verbloemde bijschrift van Plaat 16, te verklaren; beide zijn toch directe vingerwijzingen naar wat op deze Eerste Schipvaart moest volgen.



XXXIII
tot profijt vanden ghemeynen Coopman. Welcke Schepen op stapel zijn gheset in Mayo vierentneghentigh, wesende de twee van elck 230. lasten, het derde van 130. ende tvierde, zijnde een Pinas van 25. lasten, ten dienste vande andere schepen 6), met namen Mauritius, Hollandia, Amsterdam ende het Duijfken, welcke ghereet zijnde, ende gemonteert met dryentwintich metalen stucken 7), dryenveertigh gotelinghen 8), ende sesendertich steen-stucken 9), ende voorsien met tweehondert en neghen-en-veertich mannen I0), zijn altesamen M den vierden Martij, 1595. voor de Stadt Amsterdam ghemonstert, ende den thienden na Texel tseijl ghegaen, al waer zy den eenentwintichsten op de reede ghecomen zijn "), op welcke voyagie (begeirich zijnde van mijn jonghe laren af, om vreemde landen te duerwandelen) ick vande voorsz. Heeren ende Compaengie voor Commis I2) ghehuert ben gheweest, ende den 29. dito in compaengie van eenighe
6) Samen dus circa 615 last (a ongeveer 2 ton elk, 2000 K.G. van thans); nog niet zooveel samen, als toen één Port. kraak (verg. Cap. 1, noot n) placht te meten (ca. 700 last). Zonderling is, dat in het geheele Eerste Boeck, evenzeer als in I, II, of IV, het type der schepen niet met name wordt genoemd, behalve van het kleinste: de als verkenner dienstdoende Pinas (Sp. pinaza, Port. pinaca), anders gezegd het „jacht". Blijkens Vroom's schilderij (de Titelplaat van deze nieuwe uitgave) en verschillende platen van Lodewyckcz-zelven waren de Mauritius en Hollandia van Galjoen-type.
7) D. i. bronzen gegoten kanonnen; waarvan „twee halve canons ofte tweedrielinge", door Prins Maurits medegegeven op de reis „bij leeninge" (zie De Jonge, op. cit. p. 204); de andere waarschijnlijk vooral „sakers" (zie Cap. 20, p. 109, met noot 22) en „halve Cortouwen" (zie Cap. 43, p. 204, met noot 6); alsmede twee stukken, door Edam afgestaan.*
8) IJzeren gegoten kanonnen. — Samen zijn dit de (23 — 2) + 43 = „64 leepelstucken, soe metaelen als yseren, waarvan de minste 1600 ponden gewichts woughen", die bij IV worden vermeld, waarin „leepel" = laadlepel is; alle dus voorladers (verg. noot 9).
9) Kleine ijzeren gegoten kanonnen, met zijdelingsche achterlading, toenmaals om schroot mee te schieten (verg. Cap. 39 noot 12, en Cap. 40 noot 7), uit zgn. „lanternen" of „teerlingen"; maar waarmee vroeger steenen kogels werden geschoten, vanwaar de Sp. naa.m pedrero, Port.pedreiro, UaX.petriero, Oudeng. fatereroe (zóó o. a. in de vertaling van II uit 1598 door William Phillips). Dit zijn de „soe groote als cleyne scheenbreeckers" van IV.
10) Sic! 249; en niet 248, zooals I, II en IV allen hebben; terwijl V—VI en Begin ende Voortgangh, conform Lodewycksz, 249 geven. Inderdaad waren er aan boord van: Mauritius 84 man, Hollandia 84 + 1 (Pieter Dircksz. Keyzer, Opperpiloot), Amsterdam 59 + 1 (Lodewycksz-zelve; verg. noot 12 en 13), Duyfken 20; samen 249.
'1) Nadat op 17 Maart te Amsterdam èn de Artikelbrief van Prins Maurits (dd. 's Gravenhaghe, 16 Jan. 1595) door de 9 Bewindhebbers van de Compagnie van Verre te Amsterdam was gehomologeerd, voor deze Eerste Ned. Schipvaart „by Oosten de Cabo de bonne Esperance"; èn op dien dag hun eigen Instructie voor den Scheepsraad was vastgesteld. Zie deze 2 stukken bij De Jonge, 1,1862, p. 204—213.
12) Lees: Ondercommies; en wel a/b Amsterdam, waar hij de 6oe man werd naast de nS9 door I en II a/b Amsterdam vermeld; verg. noot 10. Hij ging als dwarskijker blijkbaar mede voor de Amsterdamsche reeders, zie volgende noot, en behoorde dus ook niet tot de monsterrol op 10 Maart '95 te Amsterdam met 248 man afgesloten. Sinds 27 Oct. 1595 voorlopig en sinds Nov. d. a. v. definitief kwam hij a/b Mauritius (verg. Cap. 6, noot 1).



XXXIV
vande voorsz. bewinthebbers nae Texel ghereijst, ende den eersten April tscheep ghegaen *3) om onse ghedestineerde reyse in den name des Heeren te beghinnen, hem biddende hy ons zijn Goddelijcke bermherticheyt wil verkenen, om de selue tot zijns naems eere te volbrenghen.
By G. M. A. W. L. 14)
13) Op den laatsten ligdag der schepen, Zat. i April 1595, zoo te zeggen op den valreep, kwam Lodewycksz dus aan boord der Amsterdam; in gezelschap van „eenighe" der reeders (wie?) op Wo. 29 Maart van Amsterdam naar Texel gereisd. De schepen lagen daar al van 21 Maart af; terwijl sommige Adelborsten, o. a. IV (Van der Does), op Paasch-Zondag 26 Maart ook over land naar Texel waren gereisd. Op het laatste oogenblik extra-ordinair aangemonsterd, geplaatst op het schip dat den naam droeg van het uitreedende Amsterdam, blijkens zijn heele Eerste Boeck als „middelman" tusschen de al van den aanvang af merkbare partijschappen op de Mauritius, het Prinsen-schip, met Cornelis de Houtman als Oppercommies, en de Hollandia, het Statenschip, met Houtman's feilen vijand Gerrit van Boninghen als Commies, — heeft Lodewycksz den tocht geheel kunnen medemaken, en aan het einde, met weglating of verdoezeling van alle twisten, „officieel" voor de Amsterdamsche reeders de Eerste Schipvaart kunnen beschrijven.
14) D.i. G(uillaume) M A(Iias) W(illem) L(odewycksz); of Lodewyx.* Zie
hier zijne (tot nog toe éénig bekende) handteekening, onder een stuk in 's Rijks Archief van 8 Oct. 1596, toen hij gevangen zat te Bantam :



3r 1 H^tooe aan gntrfen/ taaet mne
beröaeït f$ te auontumn bk bt §nh
ïanöt^Qc j;c9EüenoejE0ÏjEnt3ön: ®och een particulier ber* ïjaeï ter Cantritien/ KrligiEn/MaanirrEn EnöE ^uij^gourjingE bet boïcfeecen üie 30 fie£e«ïr Seööen/ tnat toeitl JiuEcerpe/ ^EOgue^ enöe Caopinan^djappen 6n gaer gljebcmtien taor* ten/ ïtiEt tien prij# ban trien. (|c.
CAPITTEL I.
Hoe ende wanneer zy uytgheseylt zijn, ende wat haer ontmoetet is tusschen dit ende de Cabo de buona Esperanpa.
In den jaere ons Heeren 1595. den eersten April, gereet liggende Anno iS95 de vier Schepen in Texel, om te loopen nae de Cabo de buona Esperanca, &c.
Soo dan ghereet ligghende, zijn wy den tweeden April, inden Wanneer name Gods tseijl gegaen, loopende 't Spaengiaerts gat* uyt. Den 3.wy tsev!sedito zijn by ons ghecomen vijf schepen, seylendenaeSpaengien. Den ende wa' 4. comende int Canael, tusschen Ca/is ende Doeveren, hebben wy met ghesfen èn^ een Coningins schip ende haer Pinas ghesproken, saghen noch vier ke/hêbben. seylen ons nae comen, waer een ander Coningins schip met haer Pinas na toe voer*. Jnt ondergaen der Sonnen saghen wy 't Eylandt Wicht, ende eenighe schepen onder Enghelandt aenanckerligghen, endeden sesten sagen Heyssant1). Den 7. scheyden de 5. schepen van ons, loopende na de custe van Spaengien. Den 9. gisten o. ende w. met Cabo Finisterre 25. mylen 2) in Zee te wesen, ende den 11. doopten wy na ouder ghewoonten veel van onse maets, overmidts gisten 50. mylen vande Berlengas 3) te staen op 40. graden* Dus loopende met opghetoghen seylen 4) ende goede wint saghen wy den 14. een seijl, welck na de Cabo van S. Vincente liep, 'tscheen een Caraveel 5) te
1) Ouessant, Eng. Ushant. Klipachtige rotsen. — „Coningins schip" = Engelsch schip.
2) Zeemijl van 15 op een graad; thans de (duitsche) geografische mijl, 7407 M*
3) ^Door de Hollanders veelal „Barles" genoemd; hun oudste „linie". Puntige klippen °P 39 25' N.B. — Van provinciaal Sp. berlinga = staak, stok (om goed aan te drogen).
4) Met de zeilen van top.
5) Caravela (Port.), carabela (Sp.), twee- of driemaster zonder ra's, met latij nsche zeilen.
I



2
zijn. Den tweeden dagh daer nae saghen wy de twee Eylandekens 6), die ten z.o. van Porto Santo ligghen, ende des anderen daeghs de Eylandekens, ghenaemt los cerxes de Madera 7), ende den 19. smorghens 'tEylandt Palma, Teneriffe, Gomera, ende des avonts El wtwatoor- Fierro, waer een seijl na toe liep, d' welck wy nae jaeghden, hopeneen°schip7 de de selve te spreken om eenige brieuen te bestellen, ons Heeren den.jaegh adverterende van onsen voorspoedighen voortganck, doch en costen tselve niet verspreken, overmidts de nacht ons over quam. Loopende dus, creghen den 25. dito t Eylandt Bona Vista 8) int ghesicht, liepen tselve voorby, is een dorre, clipachtich landt, hebbende aende oost zyde twee clippen: wy besloten, dat wy onder Is la de Mayo setten 9) souden, ghelijck wy oock des anderen daeghs deden aende west zyde op 16. vademen sandt gront, latende w.z.w. van ons tEy- O* landt S. Iago, bewoont vande Portegisers. Ter wylen men besich Een landt- was met eenigh geschut om leeghe te setten, deden wy een landtdaen' ge" toc]lt opt EvIandt Mayo, waer wy ghevonden hebben twee ghebroken kercxkens, ende eenighe vervallen huysen, doch geen menschen. 't Eylandt is dorre ende meest al steen, is overvloedich van Boeken, Barbarysche HoenderenIO), ende ander menigerley ghevogelt, heeft oock veel Souts, dwelck de Zee op 't Eylandt smijt, doch quaet om halen, overmits de groote berninghe, heeft nae 't Oosten een loopende soet waterken, waer eenighe Cocos boomen by stonden: wy vingen veel Bocxkens, ende voeren daer mede tscheep, comende des anderen daeghs weder aen l andt, ende vonden aldaer elf peerden, wy jaeghden weder de Bocxkens, brenghende daer van eenighe aen boort, ende schietende een schoot ginghen onsen cours, te weten tot op 5. graden z.o. ten z. Wy creghen de Sonne den 28. dito int Senith. Opdehoog- Den 4. May des smorghens, op de hooghde van 6. graden, hebben saeghen6wyr' w^ 2' Portegaelsche Craken ghesien «), d'eene in ly loopende voor 2. Portu- de wint van ons, ende d'ander te loefwaert, die ons ghewaer wordende, Kraken6 geerne van ons soude gheloopen hebben, derhaluen dickmael zijn hals op ende toesette I2), schietende twee scheuten op dat wy af hou-
6) De zgn. Baixios of Droogten beN.O. Madeira, en Z.W. (niet „z.o.") van Porto Santo.
7) Beter Port.: os cercos de Madeira, d.i. „de ommekringen van Madeira", nl. Chao, Deserta Grande en Bugio, samen „as Desertas" (Verlaten Eilanden), ten Z.O. van Madeira.
8) Boa Vista, het oostelijkste der Kaapverdische of zgn. „Zoute" eilanden.
9) Ankeren. — Het Ilha de Maio, Z. ten W. van Boa Vista. Sao Thiago met de haven Praya.
10) Parelhoen, poelepetaat, Sp.-Port. pintada, Fr. poule pintade, Numida meleagris L.
11) Carraca (Port. en Sp.), van Arab. mv. qardqir; groot lastschip met 3 masten en ra's.— Verg. betreffende deze ontmoeting, V.
12) De vierkante zeilen door vieren en aanhalen naar den wind stellen. Verg. het Ned. Woordenboek in voce „hals".



3
den souden, doch moest hy by ons comen, midts wy hem in zijn wegh ginghen liggen. Comende by den anderen, hebben wy onse vlagghen ghestreken, uytwysende onse commissie, ghelijck hy oock gedaen heeft, ende onsen scheeps raet vergadert, hebben aldaer onse schuyten aen boort gesonden, om haer af te vragen haer gissinge, welcke was te wesen 80. mylen van landt, ende waren over 20. daghen van Lisboenen gheseult, in compaengie van 5. schepen, die alle na Goa varen souden. Dese Crake hadde in den Aerts bisschop van Goa, *3) 450. soldaten, ende 15 o. bootsghesellen, so zy seyden, hadden oock' 18. stucken metalen gheschut. Also zy vraeghden waer wy henen wilden, seyden dat wy vreemde landen ginghen soecken, daer den Coninck gheen ghebiet en hadde, vereerden ons eenighe Marmeladen ende Confituren, in vergeldinghe sonden haer eenighe Keesen ende Hammen. Ende alsoo hy van ons begeerden dat wy eenen anderen cours souden setten, overmidts zyne commissie was met gheen schepen in Admiraelschap te varen, dan daer des Conincks vlagghen alleen waeyde, derhaluen hem een eerschuet doende, ende hy ons weder, is hy na d'ander seyl toe gheloopen, welck ons altijt int ghesicht hielt, ende wy onsen cours vervolghende, saghen des anderen daeghs de voorsz. seylen noch. *
Den 9. beliepen wy eenen swaren storm, doch duerden niet lange, ende den 10. kreghen wy 7. seylen int gesichte, doch overmidts stil- Kreghen 7. lekens was, costen wy by haer niet gecomen voor des anderen daeghs na middagh, zijnde vijf nederlandtsche schepen, ende twee Portugaelsche Barcken '4). D' een den anderen erkennende, hebben wy van blyschap eenighe eerscheuten ghedaen, als zy oock, wy setten onse schuyten uyt, ende voeren haer aen boort, zy vereerden ons met ^ Confituren ende Suijcker, wy haer weder met Bier ende ander victu'ie kaart5 aly' ende als0 den nacht over <luam> zijn wy van haer ghescheyden, \Wka ]d" Cnde tSchip Mauritius met de Pinas, hebben wy desen nacht verloren' ' doch quamen des naemiddaeghs weder by ons. Den Admirael vanS'0] de voorsz. schepen was zyne groote stenghe des voorleden nacht door den donder van boven neder geslaghen. Wy vonden alhier stercke stroomen, die ons te rugghe dese 5. ofte 6 daghen dreven, ende
13) Dom Frey Aleixo de Menezes, geb. Lissabon 15S9, Augustijner, geconsacreerd te Lissabon als Aartsbisschop van Goa 26 Maart 1595, vertrekt 12 April in de vloot vanJoao de Saldanha, komt in Sept. 1595 te Goa, is Gouverneur-generaal van Inditt van 3 Juni 1606 tot 27 Mei 1609, keert 31 December 1610 terug, wordt Aartsbisschop van Braga en onderkoning van Portugal, overlijdt 3 Mei 1617 te Madrid. (Teixeira de Aragao III, 1880, p. 190-1).
14) Admiraal Joris van Medenblick, Vice-adm. Johan Platsenburch van Bremen, blijens C, E en F* De 7 schepen kwamen van 't eiland S. Thomé; vandaar de suiker.



4
saghen eenighe ravelinghe van water is). Vervolghende onse cours overnaBresilien z.w. aen, soo veel ons de wint toe liet, die alhier meest z.o. is, ghemenght met groote stilten, slach-reghenen, die de Portugesen Trubuadasl6) noemen, seer subitelijck over vallende, met alsulcke cracht, dattet schijnt al te vergaen, waer van men moet wel op zijn hoede zijn, ende somwylen eenige schepen overvallen, alst gebeurde inde tweede vlote, die de Portugesen na Oost-Indien deden *7), datter vier schepen ghelijck door verginghen, doch duerden niet over een ure oft anderhalf, ende is alsdan weder so stil, dattet schijnt dat de Zee bevrosen is. Dus hebben wy met groote stilte, ende Den 4. ghe- hitte den 4. Junius de Linie ghepasseert, met eenen z.o. wint, die
passeert de J .
Linie Equi- daer ende voorts tot de Abrolhosl8) is waeyende, ende tgansche jaer noctiaei. £jeur wayeri) <jaerom moetmen hem soo haest men door de Linie is, so veel oostelijck aenhouden alsmen mach, om bouen de voorsz. Abrolhos, dwelck clippen zijn, aen decuste van Bresil, wel 30. mylen inde Zee streckende, te gheraecken: want die daer binnen vervalt, is vande reyse versteken, ende moet weder te rugghe keeren, welcke Den 25. ge- drooghten ende clippen wy den 25. ditoIQ) passeerden op de hooghde hooghde van 18. graden, ElevationisPoliAntartici, waerommewygrooteblyden.18 gfa* scnaP maeckten, ende eenen vrolijcken dagh daer voor hielden van goet eten ende drincken dat gheschoncken worde. Ontrent den eersten Julij is de eerste man inde Vlote gestorven20), ende door den overvloedighen ghesouten cost groote sieckte onder tvolck ghecomen, diemen scheurbuijck* noemt.
Op den 12. dito heeft ons den z.o. wint verlaten, ende den westelijcken begost te wayen op de hooghde van 30. graden. De sieckte nam dagelijcks toe, dwelck ons seer bedroefde. Sagen goe- Den i. Augusti saghen wy diversche Struijck-rieden, diese TromkenennteyC bas 21 (noemen, dwelck een goet kent-teijcken is, te meer wy veel
15) Blijkbaar de stroomrafeling tusschen den Guineastroom (naar Oost) en den Passaatstroom (naar West) daar bezuiden, die in den zomer op circa 40 N.B. is, tusschen 20° en 30° W. L. Gr.
16) Lees: Trovoadas, van Port. trovtw = donder. Later verhollandscht tot „ Travadé".
17) Uitgezeild 9 Maart 1500 onder Pedro Alvarez Cabral; bij den storm van 23 Mei, die twintig dagen aanhield, kwam o. a. Bartholomeu Diaz om.
18) Abrolhos van Port. abre-olhos, „open de oogen"; op ongeveer 18° Z.B., strekkende tot nagenoeg 12 (zee)mijl van de kust.
19) Waarschijnlijk iets later; I en II geven 28, IV zegt 27 en stelt het feestop 28 Juni.
20) Op de Mauritius, volgens II. — E, niet F, meldt het eerste sterfgeval op de Hollandia den istenjuni.
21) Wiersoort in den vorm van een trompet of olifantssnuit (Port. trombd), Eckloniabuccinalis Agardh, een Laminariacee (blijkens Grandidier, Collection desouvragesanciens con-



s
voghelen saghen, te weten swarte met witte becken, grauwe ghespickelde, die haer niet wijt van tlandt houden 22).
DAT TWEEDE CAPITTEL.
Hoe zy de Cabo de buona Esperanfa saghen, ende wat daer aen landt gheschiet is.
Den 2. Augusti loopende met eenen noordelijcken wint tot noordtwesterSonne r),dat wij alsdoende C.de buona Esperanca int ghe- Kreghen de sichte creghen, waer deur wy alle seer verblijt zijn gheworden, bilt Espeovermidts wy nae gissinghe langhe tselfde verwacht hadden, wy wa-intge" ren ontrent 5. mylen n.n. o. 2) van tselve, zijnde hoogh heuvelachtich landt, liepen voorts lancks de wal, met o.z.o. ganck, ende bevonden 'tlandt langhs soo leeger ende slechter 3), wierpen in 57. vademen cley grondt. Des anderen daeghs saghen wy een Reviere 4), waer een banck voor lagh, ende teghen den avont saghen de C. d'Aguilhas, zijnde eenen leeghen hoeck landts, ende wierpen grondt in 35. vade-
Aldus verthoont hem de C. Daguilhas, als zy oost noordoost van v leyt.
men, zijnde grof sant, met keselinghe ghemenget, wy weyndent vanden wal, ende int dagh quartier s) van den vierden Augusti weder na de wal toe, saghen achter ons den leeghen hoeck, ontrent n. n. w. Sonnen liep de Pinas in een Baye 6), ende also zy daer geen goede
cernant Madagascar, I, Paris 1903, p. 10 plaat, en526). Verg. Linschoten ed. 1910, II, p. 154; en noot 1 aldaar. — Zie Plaat 1 en 43; ook II in dato 31 Juli ^95.
22) Volgens pers. meded. van Dr. E. D. van Oort: twee soorten van stormvogels, Majaqueus aequinoctialis, zwartbruin met lichtgelen snavel; èn de kleinere zgn. „Kaapsche duiven" (Daption — vroeger Procellaria — capensis), bij de terugreis (Cap. 43) geheeten „Faisions, gheplackt wit ende swart", d. i. Port. feijöes = „(gespikkelde) boonen". Zie Plaat 6, sub D voor de laatste, en Plaat 43 voor de eerste. Verg. ook Linschoten ed. i9ro, II, p. 154; en noot 2 aldaar.
1) Tijdsbepaling: namiddag. Zie even verder: „ontrent n.n.w. Sonnen"; en later vaak gevarieerd.
2) Versta: zij waren Z. Z. W. van de Kaap. Tekst A zegt: „Den 2. dito seijlden wij ontrent 15 mijlen oost te suijen aen ende tegens die naevent saegen wij die Caep te bone Sperantij ende lach oost noort oost van ons ontrent 15 mijlen".
3) Vlakker. — Vandaar ook weldra de naam Cabo d'Agulhas, de „Naalden-kaap".*
4) Waarschijnlijk de Uilkraalsrivier, beoosten Dange r Point.
5) Bij het aanbreken van den dag; elders, fol. nv° „jonckste quartier", en fol. 12halleen „quartier" genoemd.
6) Waarschijnlijk de Vischbaai.



6
reede vant heeft een scheut gheschoten, voortsloopende, quamen Ghedaente inde Baye ghenaemt Aguada de Sambras 7), welcke open is voor alle Aguada &de winden, behalven den noordelijcken wint, is over al omvanghen met Sambras. hoogh dobbel landt, op den westelijcken hoeck staet eenen boom, welck ghelijckeen Casteelken hem opdoet, hebbent alhier geset op i o. tot 16. vademen toe, sandt grondt, doch hoemen naerderden westelijcken hoeck gheanckert leyt, hoe sekerder: om de groote holle Zee die vanden zuyden in comt rollen, hebter niet te vreesen, dan ghy Sonden voor ooghen siet. Worde gheresolveert datmen des anderen daeghs eandthome"e acnt man aen landt souden seijnden om tlandt te besichtighen, alst tighen. oock gheschieden, varende met een Sloep ende een schuijt aen landt, deschuijteaendeoost zyde, die in duysent perijckelenwasvantevergaen, door dien zy met een storm op eenen leegen wal quamen, ende de Sloep aende west zyde, die aen landt comende, ginghen op thooge om tlandt te oversien, terwylen zijnder by den schuyte 8) 7. swarte mannen °) ghecomen, die tspoor van onse gasten, die int landt ghegaen waren, ghevolcht hebben, ende by den anderen comende, hebben de onse haer eenighe Messen, Lijnwaet, Bellen ende Spiegelkens [gegeven], als oock eenighe wollen cleederen,doch wisten niet wat zy daer mede doen souden, derhalven wierpen die wech, haer worde Wijn gheschoncken ende Biscuit ghegheven, welck zy oock nutten, ende als den avont aen quam, zijn de onse weder tscheep ghecomen. Ick was aen een clippe ghevaren, die inde sack vande Ontelbare se^ve Baye leijt, daer wy ontallijcke Zeerobben vonden, ende vogeZeewoiven len diese Penguines noemen, dat by na de clippe geheel daer van ee-
ende Voge- t
len gevon- deckt was: Daer op comende en wilden noch de Zee-wolven noch de Voghelen wij eken, overmidts daer luttel oft geen menschen en comen, tot dat wy een groote partye voghelen ghedoot hadden, ende waren so hardt van huijt, datmen qualijck met een Sabel cost doorhouwen, ten ware op thooft. Wy vulden daer van onse schuyte, ende aen boort comende deijlden die onder de gantsche Vlote. Daer was 00c van dese Vogelen ende Zee-wolven sulcken stanck op de clippe, dattet te verwonderen is.
Hoe wy den Den 6. Augusti voeren wy met dry Sloenen aen landt, alwaer ick rfir°i
een "fndt- ghesonden worde om tlandt te ontdecken, dwelck seker een schoone
7) „Waterplaats van Sint Blasius", nu de Mosselbaai.*
8) Versta: „bij de Sloep". Aanvoerder van de Sloep was de commies der Hollandia, Gerrit van Boninghen; met hem ging o.a. adelborst Jeronimus Marien en de tolk Cornelis Jansz. In de Schuit was o.a. adelborst Frank van der Does, met nog 12 man. — Verg. IV en C, die mede aan land was.
9) Op Plaat 1 foutief „Saphres", lees: „Caphres". Inderdaad Hottentotten.



Kaart I.



Kaart I.
Caerte vanden Zuyderhoeck van Africa, ghenoemt Cabo de buena Esperansa, ligghende by zuyden de Linie Equinoctiael, op den 34. graden en half, als oock de Havenen, Clippen, Sanden, Gronden, met een afbeeldinghe der Baye Agua de Sambras voor ons zijnde een aengename Haven om ons te ververschen, soo wy die om onse crancken seer van doen hadden. Hier binnen zijn wy ghecomen den 4. Augusti, 1595. Wy kreghen hier Vleesch en ander ver versinghe. Js gheleghen int Goudtrijcke Coninckrijcke Monomotapa.
Opdoeninghe so hem tlandt van [Boven de landverkenning van Cabo de buena Esperansa vertoont „Cabo de Bona Esperanca" staat.} int voorby seylen, liggende van
hier tot Cabo das Aguelhas 22. duytsche mylen.
A. Js een Revierken daer wy ons vers water haelden.
B. Js een Clip oft Eylandeken daer wy veel Pequines 2) ende Zeewolven vingen, aende W. zyde anckerden wy op 11. vadem. Dese Bay leyt op 34. gr. by oosten de Cape.
C. Zijn Vogelen geconterfeyt naet leuen, die hem onder de C. de buena Esperansa vertoonen, blyde teeckenen vande Cape 3).
D. Trombas 4) diemen siet dry ven, 00c teeckenen van de Cape te ghenaken.
1) Thans de Mosselbaai; verg. Cap. 2, noot 7. — Zie B ij 1 a g e, p. 240—241, en Kaart VIII.
2) Lees: Penguines. —- „Zeewolf", vertaling van Sp. lobo marino (ook enkel Sp. hbo = wolf), is hier, naar pers. mededeeling van Prof. Dr. Max Weber het Arctocephalus-geslacht, thans „zeebeer" geheeten. Dan algemeen — rob.
3) Kaapsche duiven; zie Cap. 1, noot 23.
4) Zie Cap. t, noot 21; en verg. Plaat 43.



7
landauwe is, met welrieckende bosschagien ende bloemen verciert, tocht deden, een half mijl int landt ghegaen zijnde, hebben ons van eenen bergh ™f a^er laten sien aende ghene die inde Sloepen gebleven waren. Wij vonden wedervaren diversche stappen van Menschen, Vee ende Honden, oock Patrysen, S ende wyder de Spiegeltiens ende Bellekens ghebroken, diemenhaer daeghs te voren ghegheven hadde, ende tstuckLijnwaetopdeHeyde ligghen, terwylen waren eenighe Jnwoonderen by de schuyte gheweest, daer wy na toe ginghen: maer waren neffens ons weder ghekeert sonder haer ghewaer te worden, so behendich connen zy haer door de bosschagie voeghen, doch quamen haest weder, wy gaven haer te verstaen, soo ons best moghelijck was, dat zy ons Vee souden brenghen, wy souden haer Yser (dwelck zij CoriIO) noemen) geven, dwelck zy ook seyden te doen. Desen naemiddagh sonden wy noch 20. man te lande in, met de Jnwoonderen om te besien oft zy eenighe huysinghe souden connen vinden: maer was te vergheefs: want de Jnwoonderen gingen met de onse, houdende gheenen wech, ende ginghen ons volck, so ginghen zy mede, ende stille staende, saten zy neder achter op haer hielen huckende, derhalven als oock dat denacht Beschryover quam, zijn de onse, ende wy met haer weder tscheep ghevaren. een^andT"
Den 7. Augusti, zijn wy vroech aen landt ghevaren, met intentietochtin haer dorp oft wooninghe haer te gaen besoecken, ende zijnder henen ghetrocken met 23. weirbaer mannen. Een half ure ghegaen hebbende, zijn de Jnwoonderen ons teghen ghecomen, brenghende 6. Schapen, daer voor wy haer eenen staf ysers gaven, swaer ontrent 30. pont, met noch eenich geit, dan overmidts zy d'yser niet gescheyden conden, worden twistich, ende maecktenterstontroock, het welck was een teecken, daer mede zy hare compaengie yet te kennen gaven, derhalven deden wy tvier uyt, doen werden zy met de twee Schapen vluchtich, ende wy keerden met de viere nae onse Sloepen. Zy volghden ons weder, ende riepen dat zy ons meer brenghen woude, ende teghen den avont quamen zy weder by ons, ende maeckten weder vrede, schenckende haer spaensche Wijn, met conditie zy ons des anderen daeghs meer Vees souden brenghen, wy souden haer oock Yser brenghen, wy vulden onse vaten met water, welckmen vint aende westzyde neder dalende, tusschen den groeven, tscheen dat eertijts eenighe ander natie aldaer oock ververst hadden: want wy niet w«Jt van de waterplaetse nae tzuyden toe, een schans van steen vonden, daer (somen sien conde) haer eertijts eenighe beschants hadden.
10)
Koü lcuri. voleens Knlhe /ttitI I r. m> v«»b,ri „„1™,. iru 1 a\
Kaap de Goede Hoop, p. 108 ; bij beiden in het Hottentotsch.



8
Comende des anderen daeghs weder aen landt water halende, visten eenighe Oesters daer wy Peerlen inne vonden: Pluckende oock eenige welrieckende cruyderen, daer der abundantie af is, zijn wy door de schiltwachten gheadverteert gheweest, dat den Jnwoonderen met Vee quamen, begeerende men soude haer eenich yser laten sien, 'twelck wy haer voor de beesten mede gauen, ende met toesegghinghe van meer des anderen daeghs te brenghen, zijn wy weder na boort ghevaren.
Den 9. Augusti waren de Jnwoonderen ons aen landt verwachten-
J~ 1_ 1\r J 1 til 3J«« ~~~U4-Q« r^..
t->: ..„„...i,- uc, uus wysenue uat zy veei v cenicucycurdun. uduucu, v-uuaui ut- iov
handeün- sen dagh voor een quaet Houmes eenen schoonen Osse, als oock
ghe die wy 01
met die van- voor een oude Cuypers dyssel, ende willende voor een nieuwe Dyssel den?a6P de twee Ossen hebben, ende zy maer eenen grooten Os geven, zijn wy ghescheyden tot des anderen daeghs, dat wy weder heel vroech aen landt quamen, alwaer de Jnwoonderen aireede waren, begherende myne coopmanschappen te sien, die wy in eenen sack mede ghebracht hadde, de welcke ghesien hebbende, heeft elck voor anderen willen handelen, coopende voor eenen staf ysers van 70. pont, in vyven gebroken, twee schoone Ossen ende drie Schapen. Noch 3. Ossen ende 5. Schapen voor een erom Mes, een Bijl, een Schuppe, een yseren corten bout, met noch een Mes ende stuexkens ysers, twelck altemael mocht weert wesen 4. guldens in Nederlandt, ende hadden wy meer ysers ghehadt, souden meer Vee becomen hebben: want wy groote menichte van Ossen ende Schapen opt hooge landt sagen weyden: wy wesen van des anderen daeghs weder te comen. Haer ge- Dese luyden zijn van ghedaente wat cleijnder, als de luyde van maenieren.de hier te lande, bruijn ros van couleur, doch d'een bruijnder dan d'ander, gaen naeckt, hebbende een Ossen-huijt, mantels wijs gheront, thayr teghen haer lichaem aen, met eenen breede riemen vanden seluen om haer middel, d'een eynde hangende voor haer schamelheyt, eenige draghen berderkens ") onder de voeten, in plaets van schoenen. Haer ciraet zijn arm-ringhen van elpen been ende root coper, gheslepen schelpen, oock eenighe goude ringskens aen haer vingers, Pater nostersI2) van been ende hout, diversche hackelinge op haer lijf brandende ghenepen '3). Sy waren altijts seer stinckende, overmidts zy haer altijt met vet ende onghel 14) besmeren. Wy hebben geene van haer wooningen connen vinden, veel min eenigh vrou-
tt) Plankjes, verg. D. „Brett".
12) Kralen van groot formaat.
13) Ingebrande tatoueering.
14) Smeer, reuzel; hier wel: schapenvet.






Plaat i.
Conterfeytsel, ende ghedaente vande inwoonderen vande Cabo de bona Esperanca, Caphres i) ghenoemt, welcke seer dappere cloecke, maerversmadelijckeluyden zijn, zijnde met een Ossen oft Schapen huijt| mantels ghewyse bedeckt, haer gheweer is een middelbaer spietse, eenighe met yser, maer meest hardt aan d'eijnde ghebrant, hare schamelheyt bedeckende met eenen schaeps steert in eenen riem geschorst 2), haer Hoorn-beesten als die van Spaengien seer dispoost 3) op haer leden, de Schapen zijn seer groot en schoon, maer hebben gheen wolle, maer hayr als de Cal veren, seer smakelijck deur de goede ende welrieckende cruyden diezy nutten, de Penguines ende Zee-robben die haer in menichte inde winter aldaer onderhouden, ende des somers hare spyse inde Zee soecken, alle na 't leven alhier gheset.
1) Aldus het ex. der Kon. Bibl. te Den Haag; het ex. der Univ.-Bibl. te Amsterdam heeft foutief „Saphres". Er heeft dus correctie plaats gevonden in sommige der legenda, in boekdruk boven den koperplaat-afdruk aangebracht; zie voor een dergelijke correctie in de pagineering van den tekst, Cap. 16a, noot 17. — Versta : Hottentotten.
2) Opgeschort, opgebonden.
3) Port. dispósto, Sp. dispuesto, welgemaakt.



9
wen persoon, ende meest haer sien vier stoken onder eenighe hegghen, welck zy seer haest ende practijckich, midts twee houtgiens d'een teghen d'ander vryvende, connen becomen, aldaer haren nacht over brenghende, ende dit vier saghen wy alle nachten op vele plaetsen. Als wy eenighe Ossen ghedoot hadden, baden zy ons om d'inghewant, dwelck zy aten al rauw, de meeste vuylicheyt daer uytschuddende, oft een stuck vande huijt over tvier met vier stocxkens ghespannen, ende een luttel vande pensen warm gemaeckt, in voeghen alsmen Speek ende Warmoes doet, ende hebbe anders van haer conditiën niet connen vernemen, dan dat zy seer belemmert spreken, gelijck de luyden in duytslandt ontrent Kempten ende deAlpes, diemen Iuliae noemt J5), die door de hardicheyt van tsneeuwater die croppencryghen, waervandande spruytendeFonteynen zijn:noch hadden zy eenighe stuexkens ghedrooght vleesch ende beentgiens om haren hals hangenl6).
De viervoetighe ghedierten die wy alhier vernomen hebben, zijn Wat vierschooneOssen ghelijckdievanSpaengien.Schapensoogroot,schoon, dfertf^enende oock smakelijck, desghelijcke noyt ghesien en hebbe: ende eenighe met groote dicke steerten, doch hebben gheen wolle: maer hadden, hayr als de Geyten. Zy hadden oock eenighe Honden.
Het ghevogelte waren Patrysen, Quackelen ende Leeuwereken, diversche Havicken ende veel Mussen. 1 In dese Baye houden haer veel groote visschen, die des nachts teghen ons schip quamen ligghen spelen, dan anderen vis vintmen daer niet, overmidts al vernielt wordt door de Zee-wolven.
DAT DERDE CAPITTEL.
Hoe zy uyt de Aguada Sanbras seijlden, ende wat haer gheschiet is tot het Eylandt S. Laurens
Den 11. Augusti, alhoewel wy veel bestiail op 't hooghe landt saghen weyden, nochtans door het claghen van tghemeene volck, twelck seer geswackt was door den daghelijcxschen arbeyt, so int water halen, daer zy den gheheelen dagh door nat waren, overmidts de quade stranden, als oock dat de verversinghe de sucht neder
15) Kempten in Z.W. Beieren, en Julische Alpen; op den weg Ulm, Innsbruck, Brennerpas, Trente, Venetië. — Lodewycksz had blijkbaar deze reis naar Venetië gedaan, en Italiaansch geleerd; zie Cap. 16a, noot 19. Hij geurt hier ook even met zijn kennen van Latijn.
16) D bazelt hier over een dracht als bij de negers van Mocambique, verg. Linschoten, ed. 1910,1, p. 180.
1) Madagascar.*



IO
in de beenen joech, derhalven vele in vielen, daer en boven dreyghde ons de groote duyninghe uyte,n zuyden, daer wy niet voor beschut laghen, is besloten teghen den avont tseijl tegaen, ghelijck wyoock deden, ende liepen met variable winden, metdiverschestormen (waer deur d'een den anderen somwylen misten) o. n. o. aen tot den tweeden Septembris, dat wy besloten (overmidts de swackheyt van al ons volck, die de meestendeel plat door den scheurbuijck bleuenliggen) tEyhlt Eyu™ dtkndt Van S'Laurens aen te soecken, gelijck wy ooc onsen cours noort van s. Lau- noortoost aen doende des anderen daeghs inden dagheraet quamen dencabondsete sien> ziJ'nde slecht effen landt, dan thooft Cabo S. Roman 3) was thoondY""SCer huevelachtich, ende verhief hem seer hooghe ende dobbel. Hadden alhier des anderen daeghs 20. vademen schoonen sandt grondt, een myle vande wal, ende na de middagh tloot uyt werpende, 5. mylen van landt, hadden in 5 2. vademen schelpachtig sandt grond, ende loopende aldus af ende aen om bouen den hoeck vande Caep te geraken, ende siende dat wy niet en conden ghewinnen, overmidts de stercke stroomen ende winden uyt den z.o. hebben den sesten de schoot af gheworpen 4), ende na den westelijcken hoeck gheloopen, soeckende eenighe havenen, daer wy onse schepen mochten berghen, ende verversinghe becomen, derhaluen heeft tschip Amsterdam zyne schuyte uytgheset met 6. man aen landt varende aende Caep van Gronden 5. Maria ende diepten in 24. vademen anderhalf myle van landt, ten vande
schelpachtighen sandt gront, een mijl van landt in 18. vademen grof c.s. Maria. sandt, een Musschet schuet van landt in 8. vadem grof geelachtich sant. Zy vernamen 6. luyden aen landt, die (siende de schuytop haer aen quam) op thooge landt liepen. Comende aen de Cabo Santa Maria, (dwelck eenen hooghen afghebieckten 5) hoeck is) hebben de onse 3. visschers schuytgiens, die zy Lacca 6) noemen, visschende gesien daer zy na toe roeyden, ende twee daer van cregen, ende also zydie niet verstaen conden, gaven haer eenighe Paternosters, ende ander cramery, ende zy de onse eenige Visschen, scheydende also vanden anderen. De onse waren aen landt, daer zy 5. inwoonders vonden:
2) E meldt 3 Sept. 1395: op de Mauritius 13 dooden, 3S doodzieken aan scheurbuikop de Hollandia 21 dooden en vele zieken; op de Amsterdam 4 dooden en vele zieken • op de Pinas (het Duifken) 1 doode en eenige zieken.
3) Thans Kaap Andavaka, be Z. W. het in .643 door de Franschen gestichte Fort Dauphin*
4) De voorschoten losgegooid, om over stag te gaan.
5) Afgebikt, afgeslagen. - Nog tegenwoordig Cap. Ste. Marie, Madagascars Zuidpunt.
6) Malag. Ukana of laka. = gewone prauw hier; doch voor den rijker vorm bij Santa Maria aan de N. O. kust, zie Cap. 10, aanhef, en noot II.- Zij waren hier bij den stam der Antandroy* van welken ze er eenigen het eerst zagen op 8 Sept., en aan boord brachten op den 9den. Verg. E.



Kaart II.



Kaart II.*)
De afteijckeninghe ende streckinghe vant groote Ky\a.nètMadagascar anders S. Laurens ghenaemt, also wa dat beseylt hebben, met zyne sanden, bancken, clippen, diepten ende Eylanden. Midtsgaders deafbeeldinghe vant Hollandtsche Kerck-hof, de soete Reviere, anders Pnerto de S. Agostin, de groote Baye, ende tEylandt van S. Maria, met den Alphabeta afgeteijckent, tot instructie vande curieuse liefhebbers. A. Daer wy eerst gheset laghen. B. tEylandt, tHollandtsche kerckhofghenaemt. C. Den Jnwijck vant soete water. D. Een soete revier. E. De Schans. F. Den noorder hoeck. G. De zuydt Eylandekens. H. tEylandt S. Maria. I. Eenen Jnwijck in tselve.^.tPrincipaelDorp.Z. Deneenen arm vande Reviere, int Eylandt S. Laurens gheleghen. M. De tweede arm vande Revier. N. De scheydinghe vant Eylandt Maria. O. De clippe aende west zyde van tselve. P. tEylandt inde groote Bay daer wy ons water haelden. Q. De Reviere. P. tDorp S. Angelo. S. iDorpSpakenburgh. T. tNoordelijckste Dorp. V. Het Dorp daer wy eerst geset lagen. X. Het Dorp daer wy mede gehandelt hebben. Y. Het seste Dorp. *) Z. Daer zy begeerden dat wy int uytloopen aen comen souden.
1) Op de kaart leze men voor Ba(i)xo de Iudia : Baixo de India (verg. Kaart IV, noot). Voor de plaatsnamen, verg. Cap. 4—13, met noten.— Zie Bij lage, p. 241—242, en Kaart VIII.
2) De letter Y is niet op het kaartje aangebracht. Zie Cap. 13, noot 5.



11
maer wilden de onse niet verwachten, ende anders niet connende becomenals wat Oesters, quamen weder tscheep, houdende naed'ander schepen toe, daer ghesaemtelijck besloten worde, datmen soude des [7v°] anderen daeghs met de Pinas, soo dicht onder tlandt loopen alst mogelijck waer, om de Sloepe altoos te secoureren soo 't noodich waer, alst oock geschiede. Loopende dan so dicht na tlandt met de Sloep alst mogelijck was, hebben ghesien 2. schuijtgiens die lagen en visten, aen twee Clippen ligghende, een gotelincks scheut van landt, waer van wy d'eene met drie man gekregen hebben, die wy aende Jacht 7) brachten, het waren wel geproportioneerde cloecke mannen, Brachten wy cochten van haer voor eenige Pater-nosters ende penninghen, gfenSmety' ontrent 60. Steen-braessems, gaven haer wel teten ende drincken, ^™ aeman" roode Mutsen ende ander cramery, daer zy seer blyde weder mede boortaen landt voeren. D'ander, die opt landt gesien hadden dat wy met dese te voren door ghegaen waren, maeckten groot misbaer, stokende grooten roock, ghelijck zy oock over al ghedaen hadden, ons op de custe vernemende.
Den 12. dito. worde my gheconsenteert met de schuyten aen de Pinas te varen, ende van daer aen landt loopende langs de Custe. Desen dagh worde anders niet uytghericht. Het land was met veel sandt-duynen gheplackt, des anderen daeghs quamen wy achter eenige clippen 8) met de schuijt ghevaren, alwaer een Baye 9) was. Dese Clippen strecken haer wel een half mijl inde Zee, ende ten n.w. vande selue lach een Eylandeken IO),ontrent een mijl van landt, d'ander schepen volghden ons, ende wy quamen weder aen Mauritius, om nieuwe orden te hebben, ende worde gesloten, ick mijn derder ") te lande in soude gaen, ende quamen dicht achter dese Clippen aen Een^ ïandtlandt, waer de minste berninghe was. Int landt comende, gingen so daen.gC wijt dat wy aen een water quamen, daer wy niet over costen, derhaluen wy weder quamen, vonden veel stappen van mans ende kinderen, maer gheen huijskens, dan wel plaetsen daer zy vier ghestockt hadden, ende voeren weder nae boort, wy saghen een gat om met onse schuijt int binnewater te varen, dan worde voor dese tijt niet
7) De Pinas.
8) Vroeger Kaap Santa Justa of S. Julian, thans Pointe Ferambosy*
9) Baai van Minirodo. Azegt: „Wij quaemen smorgens (13 Sept.) ten anker binnen die Caep tejusto, ende daer loopt een groot rijff off, dat bouen waeter leijt".
10) „Hollandsen Kerkhof", nu Nosy (Jav. noesa, eiland! Manitsa.
11) Met ons drieën, nl. Willem Lodewycksz, de adelborst Paulus van Caerden en de tolk Cornelis Jansz. Verg. E. — Hier kwamen zij in aanraking met den stam der Mahafaly*, die tegenwoordig nog berucht is om zijn roofzucht, evenals de Antandroy om hun wildheid.— Ze betraden het schiereiland Gaga, dat de binnenbaai van Ampalaza (C op Kaart 2) omsluit.



12
gedaen. Des anderen daeghs liepen wy achter tEylandt, overmidts de groote dyninghe ons vande ander reede verjaeghde, ende hebbent hierdeEheen aldaer Sheset »« 9- vadem. Wy en vonden op dit Eylant geen volck, vruchten66' n°ch versch water> noch vruchten, noch Vee, noch vogelen, dan nochvoghe- eenige Reygers, ende des anderen daegs voeren met een Sloep ende de Pinas west aen, dan overmidts de groote berninghe ende rootsingheI2) ondiepte, costen nerghens door, ende somen uyt wilde raken, moesten weder tselue gat uyt daer wy inne gecomen waren, dies wy aende Pinas bleuen tot des anderen daeghs, welck den 16. was. Wy hadden wel diversche Jnwoonderen gesien op strandt: maer costen niet by haer comen, overmidts de groote berninge. Des smorgens fhTvaTeen vroech z'jn wy oost aen gheloopen, ende weder te lande ghegaen landt tocht, achter de rootsen, daer wy eerst ghelandt hadden, ende ginck weder te lande in nae een bosschagie, daer eenen grooten roock op ginck, hopende aldaer eenighe menichte van Jnwoonderen te vinden, daer by comende, saghen twee mannen die haer netten droeghen, doch wy ginghen op den roock aen, daer wy maer een out wijf met een jonck meysken vonden, brandende de Haye r3)af, ende also wy haer niet conden verstaen, wesen zy ons na de mannen die wy hadden sien gaen, daer wy (haer eenighe Pater nosters ghegheven hebbende) na toe ginghen, ende haer gheroepen, zy bleuen een wyle ons verwachtende: maer ten lesten begauen zy haer op de vlucht afghe- [8r°] leyt hebbende hare netten, also dat wy haer haest verloren in een bosschagie, ende wy hare stappen volghende, quamen aen een water daer wy eenen man vonden staen visschen, met drie kinderen, die haer op d'ander zyde vant water hielden, hy sandt deen om noch meer volcks, twelck haest weder met eenen ouden man by onsquam, wy proefden twater te passeren meteen van haer lieder schuytgiens, dwelck wy daer vonden, dan overmidts wy onbedreven waren met vielen7 ratde selve cIeyne schuytgiens te varen, zijn wy met tselve omgevallen, re" Vschuhyt-ende al swemmende daer uyt gheraeckt, siende dan dat wy niet en gens. conden comen, zijn de twee mannen by ons gecomen also zy naeckt gaen, hebbende drie spieskens oft Assagayas inde handen, wy gauen haer eenighe Margaridetten 14). Ende also wy haer niet conden verstaen, noch zy ons, zijn wy van haer gescheyden, ende onbewist by de Sloepe ghecomen, daer mede wy na boort voeren, overmidts spade
12) Rotsachtige.
13) Hei.
14) Verkleinwoord van margarita (Bal.) » parel, kraal. - Het woord „assagaya" vingen ze hier niet op, maar brachten het van Iberië mede (Sp. azagaya, Port. azagaia, van 't Berbersch zaghdya).



13
was, daer wy (alsoot eenen grooten storm ghewaeyt hadde) de schepen voor twee anckers vonden ligghen, hebbende tschip Amstelredam zijn cabel ghebroken, derhalven drijftich, doch latende zijn plecht ancker ende daghelijcks ancker vallen, worde behouden. Wy conden oock ter nauwer noot een vande schepen cryghen, overmidts het quade weder.
DAT 4. CAPITTEL.
Wat haer meer gheschiet is onder het Hollandts Kerckhof.
Ende also den 17. dito *) weder een schuyte aen landt gesonden worde, ende drie man 2) haer te landtwaerts in begeven hadden aen- Hoe haer , , dry mannen
de eene zyde, ende twee 3) aende ander, welcke maer een man en- te iandt. de vrouwe vonden, derhaluen tegen den avont weder byde schuyte *an%lnjgga" quamen: maer de dry gingen door de bosschagie met een Compas 4) wat haer
^ ' ° t •• 1 wedervaren
(op dat zy niet verdolen souden) rontsom eenen grooten Jnwijck van \s, sout water, tot teghen den avont, dat zy eenen jongen swarten man vonden, die haer leyde by eenen ouden, twelck zijn vader scheen te wesen, hy gaf haer wat Crabben te eten ende water te drincken. Ende also de onse begeerden wyder gheleijt te worden, om eenige verversinge te moghen becomen, wesen zy datse wat slapen moesten, de onse gaven haer een roode ende witte slaepmuts, dies zy ghewillich worden de onser wyder te geleyden. Een wylegegaenhebbende (also 't clare maenschijn was) scheyde de oude man van haer, maer toefde niet lange hy en quam weder, ende wat viers makende, setten haer wat neder om wat te rusten : maer also zy niet langhe op een plaetse dorsten blyven, hebben haer weder aent gaen ghemaect, doen liep de jonge man van haer, die weder quam met ses anderen, ende overmidts zy dickmael te raedt hielden, creghen de onse quaet vermoeden, ende ghevende haer eenighe Paternosters, die zy geeyst hadden, hebben zy de twee overvallen, doch de derde onspringhende, heeft de twee ander uyt haer handen verlost, doen begost onder haer eenen krijgh met steenen, daer mede zy de onse so moede [8v°] maeckten, dat zy hen opgheven moesten, ende worden naeckt uyt gheschut, haer oock afnemende haer gheweir. De onse vervolghden haren wegh langs tvoorsz. binnewater tot den anderen avont datse
1) Waarschijnlijk 18, blijkens IV en E.; zie vooral E.
2) De adelborsten Paulus van Caerden en Emanuel Rodenburch, met den tolk Cornelisjansz.
3) De adelborsten Frank van der Does en Wouter Wilkens.
4) Blijkbaar een zakkompas, IV zegt: „yder partye een compasgen meede neemende".



14
met de nacht over d'ander zyde vant water quamen, alwaer haer de schuyte haelde, comende also seer moede, verbrant ende machteloos Beschry- aen boort.
vinghe van -p. . •
een land- AJen 20. worde weder een landtocht ghedaen, ende voeren int tocht- binnewater, al een open 5), daer een groote banck voor lach, binnen comende, vonden aende rechter handt eenighe huttekens daer visschers woonden, vonden maer twee man ende vier vrouwen, die ons wijsden van waer zy twater haelden, overmidts wy benaut van water waren, d'welck zy oock deden, gaende een man met twee schorssen van boomen, daer hy twater in halen soude, wy sonden vier man met hem, die quamen in een ander wooning he, daerse anders niet dan vrouwen saghen. Dit water bevonden wy dattet brackigh was, derhaluen geen mede namen, dan roeyden na een Almadia 6) oft schuytgien, daer wy eenigh visch van manghelden voor Corael, ende roeyende noch een ander nae, en conden wy die niet becomen om der ondiepten. Ende siende uyt tgheboomte dry partyen van Swarten comen, waer onder haer overste, die zy Andrea 7) noemen, die ons wees dat wy nae een plaetse soude varen die seer ondiep was, ende met leegh water droogh lagh, waer van wy ons wel vermoeden, dat hy ons daer des nachts opt drooghe vindende, hy met de zyne Hoe zy onssoude comen om ons te overvallen, des wy den avont aencomende quamenachtopt diepe gingen liggen' daer ons inder nacht twee Almadias quaversoecken men besoecken, brenghende ons Crabben teten, ende wy haer van
quaet ver-
onse cost oock mede deylende, zy songhen seer accordentelijck. ™a°nhaërWy Doch also w^ gheen goet betrouwen hadden, vermoedende dat zy hadden, ons quamen bespieden, deden haer wech varen, houdende goede wacht, om niet overvallen te worden. Den nacht ghepasseert zijnde, voeren wy den Jnwijck ten eynde, ende siende gheen soet water aldaer te vinden was, keerden wy van daer wy ghecomen waren. Doen zijn de inwoonders met elf schuytgiens by ons ghecomen, begeerende dat wy met haer souden varen na haer plaets oft huysingen, zy wouden met ons handelen, dwelck wy deden, dan also zy begeerden dat wy aen landt souden comen, hebben sulcks niet willen doen, gedenckende wat zy de voorleden dagh onse maets ghedaen hadden, terwijl wy veel volcks saghen, twelck hem achter tgheboomte verborghen hiel, ende oock haren principalen niet by ons dorst comen,
5) Met ééne opening.
6) Ook een woord dat niet opgevangen werd, maar meegebracht; Sp. almadia en Port. almadia (schuitje), ook provinciaal Sp. armadia (vlot), van Arab. ma'dlya (vlot).
7) Blijkens Rev. J. Richardson's „New Malagasy-English dictionary" (Antananarivo, 1885) is provinciaal-Malag. andrla en Hova-Malag. andn'ana = „ Heer, Edele".






Plaat 2.
Conterfeytsel der Jnwoonderen van Madagascar, anders S. Laurens ghenaemt, op dehooghde van 23.graden,indehavenPuertodeS. Agostin, ende by ons de soete Reviere, met haer Vrouwen, Cleedinghe, Gheweire, Huysinghe, Visscherye, Vee, Voghelen, Jacht, Vruchten ende Cruyderen by haer wassende, so veel wy daer van hebben connen vernemen. Zy hebben gheen Religie noch Wetten, dan die de nature mede brenght. Weten oock den eenen dagh uyt den anderen [niet] te onderscheyden, noch met daghen, weken, maenden ende Jaren, haren tijt ende ouderdom te rekenen. Hebben oock oorloghe tegen hare ghebueren, ende d'een den anderen vangen ende vercoopen, ende weder rantsoenen voor Vee oft Assagayas, die zy Leffo i) noemen, waer mede zy so recht schieten connen, dat zy op een Duijt ses mael sullen worpen met sulcke cracht dat daer niet teghen staet, als tgene men met een Roer niet duerschieten can, weten oock sulcke scheuten te schutten ende af te keeren.
A. Dese vogels zijn so groot als Oyevaers, dan zy hebben cromme becken. 2) B. Dese ghedierten zijnder veel, hebben een hooft als eenen Vos, voorts het lijf ende steert als een Meercat, loopen seer snel, springhen vanden eenen boom op den anderen. 3) C. Dese haer schuytgiens zijn uyt een heel hout, aen beyde zyden stocken, keerende dat zy niet connen om vallen, visschen opdese maniere.Z>. Dese hare huijskenszijn nergens toe bequaem, dan voor de Sonne te schuylen,en zijn soo leeghe dat zyder in cruypen moeten, slapen int sant. E, De Schapen hebben so groote steerten, dat de steert beter is als een vande 4. quartieren. De Ossen hebben bulten, en groote hoornen, het is goet vleesch. F. Dese vrucht is by haer overvloedich, goet om eten. 4)
1) Malag. léfona = spies. Verg. Cap. 8, noot 5. — „Rantsoenen" van Fr. ranconner.
2) Ibis'sen; Tantales ibis (Grandidier. Collection etc., 1,1903, p. 174).
3) Lemur catta (Grandidier, 1. c), Malag. maka, Fr.-Malag. maki mococo; halfaap.
4) Kalabassen (Grandidier, 1. c.).



i5
dan int leste, in een groote Canoa, hy ontnam meest alle de ander Swarten haren Visch, die hy ons vercocht voor Paternosters. Hy was cleedinghe gecleet met eenen Cattoenen doeck tot de knien ghestreept, als de dten°Ver' Tijeken 8) oft spaensche dekens, ende van haer veel visch ghecregen hebbende, voeren na de mont vant water, om ons aldaer wat te vermaken. Ende also wy haer te cloeck int seylen waren, keerden zy nae landt toe, al waer zy een embuscade maeckten. Wy aen landt co- Hoe wy (aen mende, setten onse schiltwachten uyt, om niet onversiens overvallen mende) te worden, ende voorts vijfman 9) gaende om tlandt t' ondecken, om „y1}1 g*,"11' eenen hoeck comende, zijn inde embuscade ghevallen van ontrent 50.ende hoe zy
... ,. de onse om-
Swarten, die haer van alle weghen omcingelden, ende dapperhek met cingeiden. assagierasIO) bewierpen, derhalven ghedwonghen waren haer te verf9r«] weiren, schietende drie scheuten, waer mede eenen Swarten int hooft gheraeckt worde, die op de voet doot bleef ligghen, waer van de Jnwoonders seer verschrickten, ende de tweede charge niet en dorsten verwachten, maer begaven haer op de vlucht, ende wy keerden weder na de onse, om ons wat te stereken van tghene zy ghecockt hadden, blyde zijnde also sonder schade der Swarten meyninghe ontdeckt te hebben, oock tlandt vol dorre boscagie sonder eenigh versch water oft verversinghe te connen becomen, derhalven voeren wy weder teghen den avont na de schepen.
DAT 5. CAPITTEL.
Wat de Pinas ervaren is in haer verseylen ende vindingh vande versche Reviere, oock wat terwylen inde Vlo te gheschiet is,
Den 21. dito aen boort comende, sonder eenighe verversinghe oft soet water ghevonden te hebben, ende ons water daghelijcks seer gheconsumeert worde, is ghesloten datmen met de Pinas ende een wel ghemande SloepT)n.n. w. aen soude versoecken of zy gheen wat coers verversinghe souden connen becomen, ende eenighe Reviere vinden wm "earm* aom ons van water weder te versien, met welcke intentie zy den 22.ter te beco_ Septembris, smorgens vroech (tgat daer wy in ghecomen waren) in Zee staken, doende haren cours n.n.w. aen, die den derden dagh quamen aen twee dorre Eylandekens 2), daer niet bysonders op was,
8) Linnen bedden-overtrekken, meestal gestreept wit en blauw. — Verg. Cap. io,noot8.
9) Waaronder adelborst Frank van der Does. Verg. IV. 10) Elders steeds „Assagayas". Verg. Cap. 3, noot 14.
1) Met de Pinas (schipper Symon Lambertsz. Mau, stuurman Cornelis Jansz. Ceulen) gingen o.a. de commiezen Barent Heynck (Mauritius) en Reynier van Heil (Amsterdam), benevens de tolk Cornelis Jansz.; de ondercommies Willem Lodewycksz niet. Verg.EenK.
2) B meldt het voorbijvaren van een eiland (Nosy Mborona) op den 22Sten, en van een



i6
dan datter eenighe visschers des nachts haer onthielden. Oostzuydtoost vande selve was eenen grooten Inwijck van sout water, ende o. n.o. was de Baye, diemen noemt Baya de Sant Agosthino*, op de Op wat hooghde van 23. graden en half, recht onder den Tropicus CapriBaylhae s! cornh alwaer zy een schoone Reviere 3) vonden, comende met twee Agosthino Canalen tusschen thooghe landt inde Zee, daer zy met haer Sloepe in voeren. De Jnwoonderen 4) quamen vrymoedigh by haer, seer verwondert zijnde van witte luyden te sien in haerlieder contreye, ende noch meer van tvoortgaen vande Pinas, sonder yemandt te sien Hoe wy tsa- roeyen. Zy quamen met den anderen te handelen, coopende eenigke
men han- c ,
delden, en- ocnapen die uytermaten schoon ende vet zijn, voor cramerye, als % hadden' sPiegelkens, roode Mutsen, Paternosters, &c.: onder ander wasser tennenT Cen die eenen tinnen Lepel liet sien, die zy terstont begeerden, biedenpei. de daer voor den schoonsten Os die inder cudden was, ende alsoo hy
ontliep, ende ander met hare Ossen oock quamen aanveylen voor den selfden lepel, worden zy twistich, ende souden den anderen gheslaghen hebben, haddemen den eersten den Lepel niet toegheseyt, waer tegen hy zyne Assagayas ende eenen man tot pant liet, tot dat hy een Os ghebracht soude hebben, ghebracht hebbende ende meer thoonende vande lepels, hebben seer begherich gheweest om te manghelen teghen Vee. Ende de onse siende dattet een lustighe landouwe was, met schoone groene valleyen verciert, alwaer zy 00c vele schoone ende menigerley gevogelte vonden die met haren soeten sanck groote melodie bedreuen, onthoudende oock aldaer veel Meyrcatten 5), op de boomen daer de Tamerinden op wassen, dieder in [ grooter abondantie ghevonden worden, welcke vruchten seer vercoelende zijn de lever ende nieren, oock alle slymicheyt der maghen verteerende, derhalven goet voor tscheurbuijck, waer mede ons volck seer ghequelt waren, ende qualijck de macht hadden om met creufhTvande" pele" £nde Shesonde een schiP onder seijl te helpen. Concidererencrauckheyt de dan dat de onse niet alleen grootelijcks souden verlangen: maer onses voicx. o^den noot vereysschende was niet langher te toeven, om haer met alsulcken goede avontuere te comen vertroosten, ende haerlieder
ander (Nosy Vé) op den 2ssten, der. dag van aankomst bij de „Versche rivier". — Nosy Vé bestond in de zestiende eeuw uit twee eilandjes, waarvan er een door de zee weggeslagen is (zie Grandidier, op. cit„ 1903, p. 178, noot a).
3) De Onilahy (de rivier, ony, Mal. soengai; die óf mannelijk, lahy, óf snel, lay, is). Uitloopend in de Baie de Saint-Augustin.
4) De Fiherenana, behoorende tot den grooten stam der Sakalava.*
5) Meerkatten, Cercopithecus, langstaartige apen, komen zoo min als andere apen op Madagaskar voor; wel allerlei halfapen. Hier Lemur catta, zegt Grandidier (o.c.p. 179). 't Woord „meerkat" komt al voor in 't Middelned., en was de „kat van overzee"=„scbarminkel" = aap



17
eenen moet te helpen maken, om onse reyse te moghen volbrenghen, ende hare ghesontheyt te recouvreren, daer al vele aen ghetwyfelt hadden: want wy nauws 20. man hadden in gheheel de Vlote over eynde gaende, ende die noch seer swack, al waer wy den eersten Octobris quamen. Ter wylen de Pinas ende Sloepe uytgeweest hadden, Waisentert! worden gesententieert twee onverlatene gasten 6) aen landt gheset
over twee
te worden, om haer quaet regiment ende rebellicheyt, ende souden ^preken sien oftse soude connen becomen eenighe verversinghe ende Araen- win. gie appelen, tot op den 5. dagh nae desen, soo zy dan weder quamen en brachten tghene voorsz. is, soudemen haer weder in ghenade ontfanghen, ende anders quamen in ghenade ende onghenade.
Den 29. 7) Septembris is overleden Schipper lan Dignums, ende JJ^^f begraven opt Eylandekenghenaemt tHollandtsKerckhof, overmidts wy aldaer seer veel van ons volck begraven hebben, die daghelijcks ons af storven, welck ons therte seer brack. Ende also daghelijcks seer quaet weder gheweest was, derhalven niet en conden aen landt varen, doch nu wat gestilt zijnde aen landt gevaren den 29. dito om te siene oft wy de twee gasten souden connen vernemen, oock sien oft wy gheen water souden connen becomen, want wy benaut waren en qualijck versien, noch wisten te becomen, wy en vernamen gheen Swarten, dan saghen wel eenigen roock op gaen: Ende also den avont aen quam, leyden ons opt diepe, aldaer wy den nacht bleven, ende metten dagheraet ginghen aen landt om te visschen. Int leste als wy meynden door te gaen, quamen by ons 11. Swarten, wesende de Mat£ten overste die ons de voorleden daghen hadde willen overvallen, ende vriendtginghen onser vyven 8) by haer, makende weder vrientschap, ver- £hfP^ eerende ons met vijf Assagayas ende zynen Cattoenen doeck, ende wy hen met eenighe Spiegelkens ende ander Paternosters, midts conditie dat zy ons op morghen eenighe verversinghe souden brenghen, dies wy des anderen daeghs quamen ende brachten ons visch voor tinnen lepels: Wy gaven haer spaensche Wijn te drincken, daer zy heel droncken in wirden, dwelck siende, besloten wy dat wyse ghevanckelijck souden mede aen boort voeren, om te sien oft wy in manghelingh van eenighe van haer wat verversinge soude connen becomen: dan also wy de Pinas sagen comen met haer vlagghen, dochtet ons niet gheraden vyantschap methaertemaken:maerveer-
6) Cornelis (Koelken of Keesgen) Luytsz. van Medemblick (a/b Amsterdam), en Fop (niet Jan) Pietersz. van Delft a/b Hollandia). — Zij kwamen niet terug.
7) Er staat foutief: 30; een fout, die even verder in den tekst al blijkt. —II zegt, dat Jan Dingenoms de 28ste doode was op de Hollandia.
8) Onbekend wie, behalve Willem Lodewycksz.



i8
clich zijnde, voeren nae boort, alwaer wy verstonden tgoede succes vande Pinas. Onse siecken, die wy opt Hollandtsche Kerckhof gheleyt hadden °) om den stanck uyt de schepen te cryghen, ende de selfde te reynighen, vinghen eenighe Crabben, Visch ende ander Kinckhorn, waer mede zy haer wat verversten, stovende oock eenich cruijt, ende daghelijcks haer int gaen exercerende, worden wat cloec- [ior° ker, doch als haer vercondicht was vande goede verversinghe die die vande Pinas hadden opghejaecht, wasjeder begeirich tscheep te comen, die wy oock des anderen daeghs deden halen, ende verwachuv'isHnde tende bequamen wint, bleven wy alhier tot den 7. Octobris, ter wylen ghe^an'eenworde eenen anderen Schipper ghecosen in Ian Dignums plaets, ander waer deur groote tweedracht inde Vlote rees tusschen de hoofden, jan'dig- tot groote confusie, [en] schade vande generael compaengie IO). plaats. Den 7' °ctobris zÜn wy tseijl ghegaen tselfde gatuyt daer wy inne
ghecomen waren, o.z.o. aen: want anders rondtom inde clippen laghen, ende saghen dattet aldaer so brande, dat een jeghelijck vreesde die 't sagh, hoe wel wy verre uyt de perijckelen waren. Wy sagen oock groote berninghe z.z.w. van ons, vier mylen van landt, waer over te vermoeden is dat aldaer eenighe verborghendrooghteligghen moest, hebben daer na w.n.w. aenghegaen, ende des anderen daeghs n.n.o. om tlandt te kennen daer de Pinas gheweest was, alwaer wy den 9. dito quamen tegen den avont, ende hebbent gheset op goede diepte, cley gront.
Den 10. dito voeren wy met een roey Jacht naer de Reviere, aldaer ons eenige Jnwoonders leyden, die aen boort gheweest waren, ende ons vereert met eenighe Schapen, begeerende dat wy aen landt comen souden, dat aldaer Vee ghenoech was, daer comende, vereerden wy de principaelste eenighebernsteenenteeckenen "):cooEen Os oft pende oock so° veel Ossen ende Schapen voor tinnen lepels, te weten 3. oft 4. een Os voor eenen tinnen lepel, ende 3. ofte 4. Schapen voor den voorin selfden P"js, als wy laden mochten, ende buyten comende, overmidts tinneniepei. de wint uyt de Zee quam, costen wy so gheladen niet opgheroeyen, derhaluen ons beghaven in een valley die seer schoon ende lustigh
9) D meldt het aan land brengen van 5 zieken op het Hollandsche kerkhof, en noemt m een drietal de namen. Het biischrift der situatie vnn dit f.ilar,H Kil a -t.
begraven, behalve Dingenoms, „Cornelis Buijck, Aem Bastijaensz en meer anderen".
10) De commies Gerrit van Boninghen had eigenmachtig den opperstuurman Pieter Dirksz. Keyser, krachtens een door hem geopend schrijven van de Compagnie van Verre, als schipper op de Hollandia aangesteld. Zie hierna Cap. 6, noot 1; en verg. V, vooral K.*
11) Kralen.



KJ
groen stont, daer in haer vele Meer-cattcn ende Papegayen 12) onthielden : Alhier quamen ons twee schuyten te hulpe, die ons een deel vande last af namen, derhalven quamen wy teghen den avont aen boort, ende des anderen daeghs zijnder seer veel Swarten weder aen boort ghecomen met Schapen, die wy haer af cochten, ende hebben drie vande Overigheyt *3) aen landt ghesonden, om eene bequame Brachten plaetse op te speuren, daer wy onse siecken mochten aen landt bren- aen landt gen om haer te verquicken, die ghevonden hebbende, hebben Wyomhaerte
° * ' ö > J vermaken.
den 12. dito ons sieck volck aen landt ghebracht, ende op eene bequame plaetse onder de groene boomen ghelegert, doch de crancken van 'tschip Hollandiawaren wat verscheyden »4) geleyt. Des anderen daeghs, alsoo wy op wech waren nae de soete Reviere om water te halen, hebben wy opt landt drie oft vier scheuten hooren schieten, ende terstont de strandt vol swarte luyden gesien na de groote schans Hoe de toe loopende, doch also die haer ter weiren stelden, ende de Jnwoon- groote deren vande schepen nae 't landt sien comende, oock eenighe met de meenden te roers gheraeckt zijnde, hebben haer op de vlucht begheven die wy overvallen, nae jaeghden met onse roey Jacht, zijnde ontrent 25. Canoas, door wiens lichtigheyt zijt ontquamen, de reste waren te lande opt gheberghte gheweken: Zy hadden de siecken van 't schip Hollandia berooft, ende eenighe vande selve uytgheschut, ende meynende tselve oock te doen met de andere, hebben door de goede resistentie v°] die de onse deden, moeten vluchten, ende wy hebben alsdoen met alle man de schans met boomen omvanghen, ende met gheschut ende cloeck volck versien teghen eenen dierghelijcken ende meerderen aenval der Jnwoonderen *S). Niet tegenstaende dit misuerstant tusschen ons ende de luyden des landts, quamen zy noch eenige daghen vrymoedich aende schepen haer Schapen vercoopen, hoe wel wy daer eenighe saghen die de scheuten van de haghelen noch bloedich int lichaem hadden. Ende inde Reviere cochten wy noch vrymoedich ossen van de ghene die de plundringe noch aen haren hals hadden hanghende, als oft zijt niet gheweest waren, daer mede tgheschil tusschen ons gheweest was.
Den 22. dito, also men veel Wilde hadde sien vergaderen, hadden Quaet ver-
moeden
wy vermoeden dat zy eenigen aenval op onse schans souden willen vande doen, derhalven hebben wy twee schuyten met volck inden avontSwarten'
12) En wel zwarte (Coracopsis obscura of C. nigra), Grandidier, op. cit. p. 180.
13) Onbekend wie, zeker niet Van Boninghen; waarschijnlijk Schellinger en 2 anderen.
14) Verwijderd. — Hiervan werd later aan Van Boninghen door de overige kommiezen en de schippers een verwijt gemaakt. Zie K.*
15) Verg. E; en vooral D, die ooggetuige was.



20
Hoe wy daer henen (tot haerlieder versterckinghe) ghesonden,d'eene comenten ae'n1'"3'*de de Tinas voor-steven, is door eenen stereken wint omgheslaghen,
landt son- encje dje vande Pinas hoorende tgheruchte, door verbaestheyt stonden, ende .
wat haer den om een stuck op haer af te schieten, anders niet wetende of ten
wedervaren , T , ,. . , r ,
is. waren de Jnwoonderen, die in haer Laccas de Pinas quamen over¬
vallen, doch worden noch alle ghesalveert, hoe wel zy al haer gheweir verloren hadden. De andere, also van Mauritius een stuck geschoten worde, in teecken dat hare jacht nae landt voer, hebben tselue op tschip Hollandia oock ghedaen, ende na landt varende, hebben die vande schans seer verbaest op strant ghevonden, die niet wetende wat sulcken schieten inder nacht te bedieden hadden, niemandt aen landt weder laten comen, ende dat meer is, hebben eenighe scheuten ouer de schuyte gheschoten, ghebiedende dat zy afhouden souden, waer over zy weder aen boort quamen, sonderyet uyt te richten. Die [wilden] weder al dit rumoer hoorende, en hebben niet min vervaert gheweest, ende haren aenslach (soo zy eenighen hadden) niet derven aanlegghenl6).
DAT 6. CAPITTFX.
Hoe zy eenighe Inwoonderen ghevanghen hebben, ende wat voorts gheschiet is.
"ndtoehten V\en Octobris I), des smorghens vroech, zijnder uyt de schans deden, van- I I eenighe ghetrocken om te jaghen, ghelijck zy daghelijcks de-
gende veel- — . derley ghe-
den, schietende ende met stricken vangende vele Meer-catz°aten.d'e ten> Papegayen, Barbarysche Hoenderen 2), ende duysentderley vo-
16) Verg. E, ooggetuige. — E meldt op 16 Oct.: 48 dooden (van de 84 opvarenden) a/b Mauritius, en 35 van de 85 a/b Hollandia. De helft op twee schepen dood na 61/» maand!
1) Lodewycksz verzwijgt hier, dat op dezen zelfden aósten Oct. 1595 de gewichtige scheepsraad van Schippers en Commiezen gehouden werd, waarbij men besloot dat over zouden gaan:
van Mauritius op Hollandia (alias Hollandsche Leeuw, of Leeuw) Cornelis de Houtman, oppercommies (zie voorts Cap. 9, noot 2); en Vechter Willemsz, stuurman ;
van Hollandia op Mauritius Pieter Dircksz. Keyser, opperstuurman; en Frederick de Houtman;
van Amsterdam op Hollandia Jan Jansï. Kaerel, ondercommies,
van de Pinas (Duyf ken) op Hollandia Symon Lambertsz. Mau, schipper.
Den 27sten werden deze overplaatsingen uitgevoerd.
In verband daarmede was verschikking van nog meer personeel noodig. Hoogstwaarschijnlijk werd schipper op de Pinas Hendrick Jansz; en zeker ging Willem Lodewycksz over van de Amsterdam op Mauritius.
Den 2isten was reeds overeengekomen, dat de commies der Hollandia, Gerrit van Boninghen over zou gaan op een ander schip; waartoe den 3isten de Mauritius aangewezen werd.*
2) Zie Cap. 5, noot 5 en 12; en Cap. 1, noot 10.



21
ghelen, die met haren soeten sanck ende schoone plumaige de wildernisse vercierden, waer mede onse maets goede chiere maeckten, die ghecomen zijn aen eenighe huijskens, daer sommighe Swarte visschers ende andere haer onthielden, die haer ghewaer wordende, vluchten, behalven een man die op zijn Weef-ghetauw sadt, een Cattoenen cleet wevende, welcken zy ghevanghen inde Schans brachten. Niet langhe daer nae zijnder 7. Canoas, (welcke schuytgiens zijn) aende Schans ghecomen, presenterende eenigh visch te coopen, waerinne de onse saghen veel goets, welck haer vande Jnwoonderen [nr") int plunderen vande Hollandtsche Schans ghenomen was. Doch alsoo haer consent ghegheven worde tselve weder te nemen, ende de Jnwoonderen tselvete beletten, isser eenen vanden Swarten dootgheschoten, eenighe ghequetst, ende eenen man, twee vrouwen ende vier kinderen ghevangen in vier Canoas. Wy siende inde Schepen Beschrydat de onse met de Jnwoonderen aenden anderen hadden gheweest, dTiwerten ende vluchten met drie Canoas, hebben haer nae ghejaecht endedevlucht .
' & J namen met
siende dat wy haer inhaelden, hebbent aen strant gheroeyt, ende ten 3- Canoas. bossche ingheloopen, doch d'eene Canoa is ontcomen. De twee vrouwen met de twee cleijnste joncxkens hebben wy laten gaen, endede twee mansendeandertweejongers 3) tscheep ghebracht, ende voeren den 30. dito met den eenen ghevanghen 4) inde Reviere, omtesiene oft wy voor hem soude connen becomen eenich Vee, ghelijck zy ons de voorleden daghen ghewesen hadden, daer comende quamen de Jnwoonders hem zijn handen soenen, niet aensiende de perijckelen dat zy van ons ghevanghen mochten worden, ende gaven ons voor hem eenen Os ende twee Schapen, latende den ghevanghenen vry ende los gaen, oock het Vee haer betalende, waer mede wy, met oock het water aen boort quamen. Des nachts, also den anderen ghevanghen maer met een handt-boey ghesloten was, ende de jongers los gingen, zijn zy al stillekens al eender poorten uyt geclommen, ende ^°ese^"j; nae landt toe gheswommen. Ende also den man overladen was met ^n (gevande handt-boey aen zyne eene handt s), is verdroncken, de jonghers ontquamen. sulcks siende, swommen aen de schuijt vande Pinas, dwelck zy los ghemaeckt hebben, roeyden nae 't landt toe, alwaer (also zy niet en wisten te roeyen) niet comen costen: maer dreuen door de stroom vande Reviere tZeewaert in, alwaer wy die des morghens vonden,
3) Verg. E. Deze jongens werden Laurens en Madagascar genoemd, en maakten de reis naar Holland mede; zie II en V. Laurens werd bij de Tweede Schipvaart op het eiland Mauritius gedoopt; beiden bewezen later menigen dienst.*
4) Vermoedelijk met den wever. Verg. over dien „wever", Cap. 8, noot 7.
5) IV zegt: „overmits de swaerte vant yser, dat hy aen de beenen hadde".



22
Besichteden onse stuckgoederen.
Conden geen Vee meer becomen.
Een landttocht met 6 mannen, brengende 6. schapen van vijf quartieren.
brengende die aen boort, daer zy (so lange wy aldaer laghen) des snachts altoos ghesloten waren, ende des anderen daeghs voeren wy met een vande jonghers inde Reviere om hem los te laten gaen voor eenich Vee, dan de Wilde en begeerden voor hem niet een Schaep te gheven: Jae hadden der voorleden daghen een Meysken voor eenen tinnen lepel gepresenteert 6).
Wij deden diversche tochten na den noorder hoeck 7) en ooc wyder, alwaer wy veel Vee bequamen, als oock visch ende Tamerindi, daer van wy ons versagen, ende vande Reviere af tot de noorder hoeck lagen eenighe bancken ende Clippen, so ondiep datse met leegh water altemael d roogh laghen, wel 3- mylen inde Zee, alwaer de Jnwoonderen veel visch vinghen, diezy met spiessen steken op de grondt, ende die selue drooghen, 'twelck haer meeste spyse is, oock veel Oesters schelpen, waer van zy veel fraey dingen maken tot haer ciraet. Wy besichtichden alhier onse stuckgoederen, die, also de packen niet toe gheteirt waren, vant water dat van bouen (overmidts de schepen seer opgheschenen waren) daer op ghedrupt was, seer beschadicht waren 8). Ende also wy dagelijcks inde reviere voeren, als oock na de noorder hoeck, creghen wy noch Vee tot onderhoudt van onse siecken. Oock also door 't Collegie gheordineert worde, datmen met de Pinas soude verseylen om te besichtigen, oft wy op dese Custe eenige Coopstadt souden connen vinden, oft ander havenen : want wy nu qualijck eenich Vee meer costen becomen, ende de Jnwoonderen meest alle verloopen, ende de reste ons niet willende ter spraecke staen 9), als oock om te siene wat winden in Zee waeyen, wantonderlandtcomt den wint nae middernaecht uyten lande, ende ontrent oost noordt ooster Sonnen uyter Zee, derhalven van landt ghehaelt worde (aldaer ick tgouvernementIO) ghehadt hadde) om tselve te bedienen, ende terwylen ick op dese tocht was, hebben de onse niet sonderlinghs uytghëricht, dan wateren wat ververschinghe te halen. Onder ander, also 6. man haer den 24. Novembris te lande in begauen om eenigh Wilt te schieten, hebben zy 6. groote Schapen ghevonden, die zy mede inde schans ghebracht hebben, waer van de twee de steerten 22. ende 23. duymen dick hadden, weghende ontrent
6) Verg. IV.
7) Pointe d'Anosy.
8) Vermoedelijk na den zwaren regen van 3 Nov., verg. I I.
9) IV zegt, dat tusschen 31 Oct. en 17 Nov. de inwoners „hoe langher hoe schouwer voor ons worde door ons heijlich leeven, dat wy niet haer daer aen rechte".
10) Als bevelhebber der schans; een commando, dat afwisselde. Paulus van Caerden had het een paar dagen later; Claes Jansz. den dag, waarop hij vermoord werd (zie pag. 26).
nv°]



23
II. pont Hollandts ghewichte, zijnde schoon louter wit vet, ende alhoewel zy op de selue plaetse noch meer gingen, hebben sulcke goede fortuyne niet meer connen recontreren.
DAT 7. CAPITTEL.
Wat de Pinas bejeghent is in haer verseylen.
Den 17. Novembris versien zijnde met eenighe coopmanschappen, zijn wy *) des morghens vroech tseijl ghegaen, ende onsen cours n.w. aen ghedaen met eenen z.o. wint, ghelijck aldaer alle daghe waey et,tot ontrent n.w. sonnen,om buyten de groote banck te raecken, die wy n. ende n. ten o. van ons lieten liggen, buyten zijnde, hebben n. n.w. ende noorden aenghegaen, met eenen z.w. wint uyter zee sterckelijck waeyende, also dat wy des avonts alle onse seylen, behalven Coersen tschoverseyl in namen, settende tselve ter halver mast 2), was noch kinge vant al hoogh landt 3), ende int jonckste quartier nae landt toe gheweijnt.landtHet landt streckte hem alhier noorden ende n. ten o. Voor dit landt lach een banck, ende wy zijn n.n.o. aenghegaen, ende oock noorden met passelijcke coelte. Ontrent n.o. Sonnen quamen wy aen eenen hoeck, waer achter hem opende eenen grooten Jnham, wy liepen n.o. aen om meerder bescheyt te sien, daer by comende saghen eenighe inwoonderen, die hem verthoonden op strandt, derhalven wy de schuyt uytsetten om te diepen, ende sien oft wy aldaer in connen souden, ende bevonden met leegh water dry vademen diep te wesen, ende saghen voor ons een Canoa, den Jnham 4) (die van sout water was) over roeyen. Wy sagen diversche roocken int landt maken, waer Watteeckemede zy den anderen waerschouwen, als datter onraet op de custe anderen6" is. Doch also wy een Reviere sochten, hebben alhier niet langher on- doensen tijt willen verslyten, altoos tlandt kiesende, ende boven desen hoeck comende, zijn wy weder noorden aenghegaen, ende vonden een Eylandeken s) ontrent een myle van landt, een half mijl groot. Anderhalf mijl van tselve lach noch een cael Eylandt6) vande self-
1) Meegegaan zijn 2 man van ieder schip, verder zeker de stuurman der Pinas Cornelis Jansz. Ceulen, Willem Lodewycksz en de tolk; waarschijnlijk Symon Lambertsz. Mau, de vroegere, en Hendrick Jansz, de nieuwe schipper van de Pinas.
2) Het schooverzeil d. i. grootzeil, half opgegeid. — 'S nachts minderde men altijd zeil, en hield uit den wal; om dan weer bij het dagen („daghquartier", „jonckste quartier", „quartier") koers te zetten naar land; verg. Cap. 2, noot 5 en Cap. 14, noot 24.
3) Het massief van Analavelona, hoogste top 1310 M.
4) Zeer waarschijnlijk de Baai van Fanemotra (220 12' Z.Br.).
5) Nosy Hao, het „Luis-eiland" (220 5' Z.Br.).
6) Nosy Andrahombava (210 58' Z.Br.).



24
de grootte, seer leeghe, ende twee mylen van dit cale Eylandt: vonden noch een schoon groen Eylandt 7), vol gheboomte, dwelck een rif hadde van hem z.o. nae 't landt toe loopen, ontrent een myle vant landt, dwelck hem met eenen bocht n.o. streckte. Tegen den avont saghen wy noch twee Eylandekens 7), d' een dieper inde Zee dan d' ander, waer van de berninghe haer tzeewaert in streckte, so verre wy ooghen mochten, derhalven alle onse seylen in namen, behalven tschoverseijl tzeewaert in loopende, ende des anderen daeghs [iar°] int quartier weder nae tlandt oost ten zuyden aengaende, op wekken coers wy een cael Eylandt8) vonden een myle vant landt, met noch vier groote Clippen, een vierendeel mijls van eenen hoeck, vanden wekken een banck wel anderhalf myle inde zee liep, ende diepten in 15. vademen anderhalf myle vant landt, ende hadden cley gront: maer drooghde terstont op tot 10.7. ende 6. vademen. Tusschen desen hoeck tot eenen anderen, n. o. ten o. daer van liggende is eenen grooten boecht 9), waer wy in liepen, ende namen de hooghde, zijnde 20. een derdendeel gr. Poli Antartici, alwaer wy eenen inganck als van een Reviere saghen, achter den zuydelijcken hoeck die wy ghepasseert waren, ende niet teghenstaende wy groote neerstighey t deden om daer by te comen, is ons nochtans door den wint ende ondiepte belet gheweest, derhaluen weder in Zee staken, om nae de ander schepen te loopen, ende ginghen desen nacht ten naesten by z. w. ten w.IO) ende hebbent inden morgen stont nae de wal gheloopen, dan alsoot recht in de wint was, hebbent wy verloren, ende hebben eerst noordooster sonnen het landt met eenen o.z.o. ganck int ghesichte ghecreghen, zijnde tselve daer van wy des voorleden daegs gescheyden waren, ende hebbent aldaer in ses vademen sandt grondt geanckert, overmidts spade was, ende zijn des anderen daeghs ") om den hoeck in den Jnham (dwelck van verre een Reviere ghelekenhadde) ghevaren met onse schuyte, ende bevonden tselue al sout water te wesen, vol gheboomte, daer hem menichte
7) Het groene eiland wel: Nosy Ratafany, de twee andere Nosy Timpoy en Nosy Trozona; alle tusschen Kaap Tsingilofilo (21° 521/2' Z.Br.) en Kaap Morombé (21° 46' Z.Br.)
8) Benoorden Kaap Morombé liggen: Nosy Bé, Nosindolo, en Nosy Andramona; het laatste, recht W. van Pointe Andefitra (210 40' Z.Br.), waarschijnlijk bedoeld.
9) Waarschijnlijk de bocht, gelegen achter Pointe Andefitra, met een ouden mond van de Mangoka- of St. Vincent-rivier (20V3 graad Z.Br. is 1° 20' fout, moet zijn 21° 40'). Grandidier (op. cit. p. 189) vermoedt dat de Pinas in de zuidelijker gelegen baai achter Kaap Tsingilofilo (de zgn. Baai Befotaka) is binnengeloopen* — Kaap St. Vincent valt tusschen Baai Fanemotra en Kaap Tsingilofilo (zie noot 4 en 7).
10) Blijkens B: noordwest; wat juist moet zijn, ook volgens Lodewycksz' eigen tekst.
11) Den 2isten November.
12) De inham achter Pointe Andefitra van noot 9.






Plaat j.
Beduydinghe deser Figuere. Te lande zijnde hebben haerder 20. oft meer sterck zijnde aldus sien dansen met haer geweir inde handt, makende seltsame sprongen met veel rumoers, haer voeten achter uyt slaende, als de Peerden. De Vrouwen zijnde hare speelluyden, cloppen hare handen, daer op singhende, hare toon houdende met sachte treden. Vonden opt Eylandt Sint Laurens geen armer volck als dese, hebbende een basten matken om haer middel, vonden hier geen Vee, is ghelegen op den 20. een derdendeel graden, Poli Antartici 1).
A. Dese boomen wassender vele van dusdanigh fatsoen 2), hebbende sommighe cleyne tacxkens, makender Canoas (dat zijn hare schuyten) van, tamelijcken groot, al uyt een heel hout.
B. Dit cruijt vonden wy hier veel wassende, wy noemdent bladeloos, hebbende schobachtich saet, de dunne ende ionckste tacxkensghebruijckten wy voor den schuerbuijck. 3)
C. Dit is dat cruijt dat de Portugesen Camarinnas noemen, het loof is als Hey cruijt, doch bruijnder, draecht ronde bestkens, so wit als een peerle, die eenen suerachtigen smaeck hebben. 4)
D. Dese dorre doorne stocken wassen hier vele een vuijst dick, eener spiese lanck, becleet met een swerte dicke bast, met seer veel stercke stekende doornen, hebbende hart hout, bouen aent eynde ist een hooft als een knodse, is vreemt te sien een boom wassen sonder bladen. S)
1) Lees: 210 40' Z. B.; zie Cap. 7, noot 9.
2) Een geheel fantastisch geteekende baobab (Adansonia Grandidieri).
3) Crassula micans ?, vraagt Grandidier (Collection etc, 1,1903, p. 190).
4) Port. camarinha = „besvrucht" in 't algemeen. Waarschijnlijk de Ericinella-struik (Philippia floribunda Benth.), Malag. anjavidy oïanjavily ; verg. Grandidier 1. c.
5) Didierea madagascariensis; Malag. songo (Grandidier 1. e.).



25
van Papegayen onthielden, soo cleijn als VinckenT3). Doch na langhe Papegayen varen, siende gheen volck vinden costen, keerden om nae boort te vincken. varen. Jnden uytganck zijn ons twee Canoas ghemoet, waer in vier mans waren, met de welcke wy spraken, wesen dat zy aende Twee CaPinas gheweest hadden, ende souden ons verversinghe brenghen, rnan.be- 4 tot welcken eynde zy een ionck man uytsonden, doch was al be-loofden ons
J J J ' verver-
droch, want hy met ontrent 20. persoonen aen quam, waer naesinghete de vrouwen oock volghden, die begonsten te dansen, vanden ande-brenghen' ren verscheyden, de mans met haer gheweir in eenen hoop, makende seltsame spronghen, ende groot ghetier met de voeten, al ofter Seltsame een compaengie peerden in troupe gherent hadden, also datmen niet de"jn"woonvry en was van tsandt, dat zy mette voeten achter uyt smeten, de deren' ende
* J * ' hoe zy my
vrouwen songhen ende clepten in haer handen, houdende den thoon meijnden te met saecht te treden: ende souden my (om de Paternostren, die ick haerlieder hadde laten sien) onversiens overvallen hebben, derhalve opstont vant mattgien daer zy my op hadden doen sitten, ende ginck na onse schuyte, ende overmidts zy gheen verversinghe brachten, wilde deur gaen, twelkzysiende, hebbendeschuyte metghewelt willen houden, ende my gegrepen, doch my ter weire stellende, hebben wy de schuyte int water gestooten, ende zijn alle daer in ghegaen, nae boort varende, onderweghen saghen wy dat haer noch meersecours quam, waer na zy ghewacht hadden r4). Dese luyden zijn noch de armste, die wy op 't Eylandt Madagascar ghevonden hebben, waren alleenelijck ghedeckt met bast van boomen voor haer schamelheyt,gaen anders geheel naeckt, hebben oock niet connen mercken eenighe vruchten noch Vee. Siende dat aldaer niet te becomen was, zijn wy des anderen daeghs tsmorghens nae de schepen tseijl ghegaen, in Zee stee°j ckende, om te vernemen wat winden aldaer waeyden, tot den 25. Novembris, dat wy o.n.o. nae 'tlandt toe liepen met eenen landelijcken wint, ende worden tlandt kennende. Comende nae de middagh by de schepen, ende also dien avont gheresolveert worde datmen Deden een des anderen daegs twee uren voor dage te landtwaerts in, eenen tocht meuö^man soude doen om eenich Vee te becomen, zijn wy sesthien int ghetal '5) y™eeteenb|h te lande in ghegaen nae eenighe putten daer ghemeynelijck tVee comen.
13) Psittacula madagascariensis, groen met grijzen kop (Grandidier, o. c. p. 190).
14) Blijkbaar was hier verraad van de zijde der inlanders, zonder dat daartoe door de Hollanders aanleiding was gegeven. Lodewycksz moet hun aanvoerder zijn geweest, omdat hem het zitmatje door de inlanders was gegeven. —E zegt nog: „daer waeren seuen wrouuen meede met kinderen op harren rug gebonden".
15) Willem Lodewycksz en Jacob Jansz. Kackerlack, onderstuurman op de Hollandia, waren ooggetuigen der ontmoeting in den morgen van den ïösten; verg. A.



26
drincken quam, doch vonden niet, dan voorder gaende, quamen ons
eenighe Swarten teghen, met haer Callabaxen om water te halen,
met de welcke wy nae hare wooninghe ghegaen zijn, doch de Swarte
ontliepen ons: by hare wooninghe comende, hebben wy van ontrent
Hoe wy drie hondert Jnwoonderen orncingelt geweest, ons dreygende met
wïrderf wel baer spieskens oft Assagayas te werpen, niet teghenstaende wy haer
staten, sochten te stillen, thoonende haer onse medeghebrachte coopman-
endewat schappen, dat zy ons doch souden willen eenich Vee daer voor verhandel wy
tsamen coopen, twelck zy gansch niet doen en wilden, ende dronghen hardt hadden. 0p Qns aen^ derhalven ons ordineredel6) om den vyandt aan te grypen, isser onversienelijck een musschet los ghegaen, waer van eenighe van ons in perijckel waren, want my den hals versengt was, welck sulck een verbaestheyt onder den Jnwoonderen ghemaeckt heeft, datse meest alle op de loop gingen, doch worden weder opghehouden, ende brachten ons twee Ossen ende drie Schapen voor onse tinnen lepels, biddende dat wy doch door wilden gaen,ter wylen waren deVrouwen, Kinderen ende Vee al ghevlucht. Wy lieten de Ossen loopen : want om datse ons niet ghewoon waren maeckten zy groot ghetier, alsoo dat wy die niet gheleyden conden. Teghen middagh quamen eenige Swarten weder aende schans, roepende als oft zy Melck gebracht hadden, dan was alleenelijck om tvolck uyt de schans te locken, want quamen nae de middagh weder, waer twee Adelborsten *7) met Quetsten eenen stuerman l8) nae toe ginghen, ende haer wat vande andere dooden gheleijt hebbende buyten scheuts, ende haer met haer messen ende eenighe van bijltgiens met een groot gheroep overvallen, den Stuerman met een
den onsen. . ° ° 1
spiesken inden hals ghesteken, ende met een bijltgien de twee halsbeentiens in stucken ghehouden, de twee adelborsten ghequetst, die zy oock vermoort souden hebben, hadden zy tgheweire niet by haer Wat biy- ghehadt, op welck ghetier haer menichte van Swarte uyt het bosch daer over verthoonden al dansende, van blyschap dat zy so haer leedt ghethoonden. wroken hadden. Wy haelden onsen dooden, ende die met grooter droefheyt na krijghs manier begraven, hopende ons noch daer van te Wtval met wreken, met wekker intentien wy des anderen daeghs met 48. man 48. man. na hare woonjnghe gingen, ende vonden onderweghen 20. schoone Ossen, die na de putten quamen om te drincken, welcke wy met acht man nae de schans sonden, alwaer comende door de onghewoontheyt van ons te sien, zijn zy ons noch ontloopen, alhoewel daer seven
16) Ordenende, in orde stellende.
17) Het blijkt niet wie.
18) Claes Jansz, onderstuurman op de Mauritius, voluit Claes Jansz. Fortuyn, die geheel te goeder trouw was jegens de inlanders. Verg. omtrent zijn vermoording A en E.



27
scheuten opghedaen worden, d'ander in de wooninghe comende, vonden dat de Swarten ghevlucht waren met al hare have ende Vee, derhalven zijn zy weder ghecomen sonder yet uyt te richten 1Q), dan dat zy een vande sesthien Ossen die zy weder aende putten vonden, ghedoot hebben, ende hebben die stucken inde Schans ghebracht, ende waren seer moede: want wy wel twee groote mylen int landt | i3r°j geweest waren. Des anderen daegs isser een Canotgien by de schans ghecomen, daer twee Wilden in waren, daer van d'een op tlandt ghespronghen was, om eenighe Cattoenen pacxkens van daer te halen, ter wylen zijn die vande Schans de commotien gewaer gheworden, ende hebben eenighescheutendaernaegheschoten, dwelck siende de ghene die inde Bock waren om water te halen, hebben tselue nae gheroeyt, ende int langhe lesten ghecreghen. De Swarte stelde hem te weire int water, doch worde ghevanghen, endealsohyghekentworde (vande gequetste) by de moort van Claes Iansz. gheweest te zyne, Kenen is veroordeelt aen eenen staeck op de plaetse vande moort ghear- ghearquequebuseert te worden, 'twelck oock gheschiet is2°). Ende also wybusecrt' merckten qualijck aen eenighe verversinghe souden connen geraecken, ende de siecken meer ghemacks tschepe souden hebben 21), zijn generalijck tschepe ghehaelt, ende hebben de Schans in brandt ghesteken, alwaer de Swarte quamen plunderen tghene ons volck aldaer ghelaten hadden.
Den 3. zijn wy met een boot ende schuyte de Reviere opghevaren om te vernemen oft wy daer wat souden moghen becomen, dan quamen des anderen daeghs weder, ende conden niethooghercomen als drie mylen, om des harden strooms wil, was al wildernisse daermen niet deur en cost, niemandt wilde haer ter sprake staen : maer vluchten alom voor haer.
Den 6. voor dagh, voeren wy nade twee Eylandekens 22), die van ons z.z.w. lagen, om eenige verversinge, dan also wy door de donckerheyt des nachts die niet vinden consten voor tschoon dagh was, hebben wy vier Almadias daer van nae 't landt sien varen, die wy nae jaeghden, dan niet costen beroeyen. Vinghen al hier eenighe Crabben, den alhier ende van daer nae 't landt roeyende, alwaer wy eenighe hutten ver-
19) Lodewycksz zwijgt over het verbranden van een dorp van wel 200 hutten, gemeld door den tolk, die den tocht mede maakte, verg. E.
20) Verg. vooral E; V is hier verward en onjuist.
21) Onbegrijpelijk, dat de Hollanders hier niet zelf vischten; zooals ze toch wel bij het Hollandsch Kerkhof gedaan hadden (p. 17-18). — De zieken leden van vliegen over dag, van muggen 's nachts, zie E.
22) Nosy Vé ; verg. Cap. 5, noot 2. Op 6 Dec. 1595 dus.



28
brant hebben; maer de Swarten zijnt alhier ontcomena3). Wy bevielen alhier op sekere Clippen, waer van de Custe vol is, ter wylen waren eenighe te lande in gegaen ende eenighe Ossen ghecreghen, doch de Jnwoonders hebben die haer weder ontjaecht.
DAT 8. CAPITTEL.
De conditie, religie, manieren ende ghewoonten des volcks van Madagascar, en de ghelegentheyt van die aende Reviere (ghenaemt Puerto ') de Sant Agostin) zvoonen*
vinghevan Y\C Jnwoonderen van dese Reviere ende daer ontrent, zijn swart, die van Ma- \J sterck, ende wel gheproportioneert van leden, so wel Mans als dagascar. Vrouwen. De mans gaen alleenelijck ghecleet met eenen Cat-
toenen doeck om de schamelheyt ende de Vrouwen oock, doch hebben noch om de borsten te decken een lijfsonder mouwen aen. Zy hebben seer groote gaten inde lellekens vande ooren, datmen daer eenen duijm soude duersteken, waer in zy hautgens dragen. Hare Religie is dat zy weten datter eenen Schepper is, die alle dingen geschapen heeft, ende zijn besneden, dan weten gantsch niet van bidden, noch eenighen dagh te vieren, zijndeden eenen dagh als den anderen:
Onrl.- U/Pt^n rien canon nut /inn J _• j. i. l_ I .
^v... «_v.iiv.ii uj/_ uv.h auucicü inci ie noemen, noen oock h Haer met weken> maenden noch jaren te tellen. Tellen oock in haer ghetal ghetai. niet hooger als tien, als issa, roüe, tello, effad, Urne, inning, fruto, Vrcesen woull°' siday,foulo 2). Zy vreesen seer den Duyvel, die zy TaiwaddenDuyvei.<*y noemen 3), die haer dickmaels quelt, principalijck de mans. Zy gheneren haer meest met visschen, so met netten als op de drooghten met spieskens te steken, die zy drooghen ende braden, ende voeren die, als oock Sout ende Tamerindi te lande in, aldaer een groote bewoonde plaetse is, die zy Rango 4) noemen, ende daer vercoopen voor spieskens oft Assagayas, die zy Leffo noemen, ende groote MesmdeVdeSpeI SCn Wiei' etc' s)- Zy en trouwen maer een huijsvrouwe, oudt zijnde diverye de man van io. oft 12. jaren, ende de vrouwe io. D'overspel wordt
23) Behalve een, die gevangen werd genomen en scheep gebracht, verg. II. Deze stierf op 15 Juni in Straat Soenda, zie Cap. 15.
1) Puerto Sp., haven.
2) Lees: isa, roa, telo, éfatra, limy, énina, fito, valo, sivy, folo. — Vergelijk: Jav.: sa, 10, tëloe, papat, lima, né'm, pitoe, woloe, sanga, sapoeloeh.
3) Grandidier (o. c. p. 196) vraagt: „Taivady ou Taimiodyr' — Malag. taivady zou „drekgezel" beteekenen; taimbody „aars-drek". Dus soms „Drekgod"?
4) Malag. Rango beteekent o. a. mannenkoor.
5) Lees: léfona = spies; en vy- ijzer, Jav. wësi.— De Malag. slot-n wordt „lui" uitgesproken, de v als io.



met der doot ghecastijt 6), als oock de dieveryen. De mans jaghen wortby oock, ende de vrouwen spinnen ende weven Cattoenen Lijnwaet 7), doot ge. ende doen oock het huijswerck. straft'
Hare meeste spyse is visch, Tamerindi, Boonen ende Melck,oock somwylen vleesch. Als een onder haer eenigh Vee ghedoot heeft, haelt yder wat daer van, met conditie van ghelijcke portie weder te leveren.
De Ossen zijn seer schoon, dispoost als de Ossen in Spaengien, Beschryhebbende eenen hoogen bult opden rugge van enckel vet 8). Die na°r vèe"1 Schapen zijn seer groot ende schoon, hebbende eenighe den steert twee ende 23. duymen dick, de Boeken ende Geyten oock seer vollyvich. Dese luyden leyden een leuen als de Patriarchen int oude Testament, oft als de Numades in A/rica,endcTarters in Asia,voerende haer Vee van d'een plaetse op d'ander, nae tsaisoen des tijts, ende de beemden afghegeten worden, waer over seer slecht* huijskens hebben, seer leeghe, alleenelijck met tacken van boomen overdeckt, op verscheyden plaetsen staende.
Haer vruchten zijn Tamerinden, welck een vrucht is in ghedaente Ghedaente van onse groote groene Boonen, wassende aen hooge boomen als zy vrucnten. groen zijn, ende rijp zijnde, worden grauw, met een harde schorse, binnen in hebbende bruijn merek, smakende als ghedrooghde Pruymen met 3. oft 4. boontgiens daer in, ende is seer vercoelende de Lever ende Nieren: oock int water geweijekt ende smorghens ghedroncken maket eenen sachten camerganck, hebben oock twee oft driederley boontiens, oock Pepoenen ende Calabaxen. Jn hare bosschen halen zij uyt de boomen Honich, tlandt is seer overvloedigh van duysentderley ghevogelte. Hebben oock cruyt daermen den Anil van maeckt, ende wast int wilde. Als zy haer Cattoenen garen verwen willen, plucken ende stooten so veel als zy van doene hebben. Zy en maecken gheenen tot coecken oft in potten om te vercoopen: want zij buytens slandts niet en handelen, zy noement E11-
6) Grandidier (l. c.) merkt op, dat thans slechts op het eiland Ste Marie en den overwal van Madagascar overspel beschouwd wordt als een ernstige misdaad.
7) Kennelijk juist, zuiver Mal.-Polynesisch. Het verhaal straks van den „wever", p. 21, is daarom verdacht; die „sadt" waarschijnlijk „op zijn Weef-ghetauw" kwansuis, omdat hij niet meer vluchten kon.
8) „Das Madagassenrind ist ein Buckelrind oder Zebu, das einen ansehnlichen
Fetthöcker aufweist... Ich ... bin zu dem zwingenden Ergebnis gelangt, dasz die Madagassenrinder von Afrika her eingeführt sind, jedenfalls nicht durch die Hova aus ihrer einstigen südasiatischen Inselheimat mitgebracht wurden ... Wir kannen auf der Insel zwei Rassen unterscheiden, das mittelhörnige Rind im zentralen und östlichen Teil der Insel und das riesenhörnige Sakalavenrind des Westens". (Keiler, 1898, p. 97). — DeSpaansche ossen, waarmee Lodewycksz vergelijkt, onderscheiden zich door hun forschen bouw.



3o
get 9). Het cruijt is van bladeren als Roosmarin IO), dan wast ieeger lancx der aerden als Thymis • Hebben noch diversche houten, waer van zy root, swart, geel ende tanneytI2) maken. ™nUnSermie Zy het>ben abundantie van yser, en dat seer goet, oock root Coper, ende alhoewel wy haer in plaets van eenen tinnen Lepel eenen silveren presenteerde, daer in bytende, ende ghevoelende dat hy hert was, hebben die niet begheert, waer aen men sien can dat yderdinck niet meer weert en is alsmen tselve estimeert.
Zy hebben abundantie van Cattoen, die op cleyne boomkens wast int wilde,
DAT 9. CAPITTEL. {
Van 'tverseylen uyt de soete Reviere na lava, ende wat haer daer over ontmoetet is.
Siende dan dat wy gheen verversinghe vande Jnwoonderen meer becomen costen, noch gheen vrientschap met haer maken: want zy alle ghevlucht waren, als oock met de Pinas gheene andere havene noch riviere connen vinden, aldaer wy yet tot verversinghe
Den 13. uyt
souden hebben connen becomen, so hebben wy onse anckers ghevfer°na>valicht' ende den !3- Decembris tseijl ghegaen om onse reyse nae lava gheioopen. te vervoorderen
Den 15. dito saghen wy thooghe landt achter tHollandtsche kerckDen 18. dito h°f' dwelck wy den 16- noch seer hooghe saghen: hier liep seer holle eenen groo-water. Ende den 18. dito snachts, hebben wy eenen vreesselijcken met'reg™ storm ghehadt, twelckmen alle dagh in dit gheweste verwachten waafdóor m°et' daer by grooten reghen, derhalven veel waters inde schepen vyytschip creghen, die seer open gheschenen waren, wy weiindent stekende
Amsterdam _i i . • , , • j j >
ende de Pi- elCK twee vieren op, ende alsoo de storm meerderde, hebben alle onse nas ghemis- seyien {„ ghenomen. Des anderen daeghs hebben wy tschip Amsterdam ghemist met de Pinas, wij ginghen o. ten z. aen om de variatie van 't Compas, welck o. was, sonder onse verlorene schepen te vernemen.
9) Lees: éugitra, provinciaal-Malag. voor aika m indigo.
10) Rosmarinus officinalis L, een lipbloemige, evenals de dadelijk genoemde thijm ■ terwijl de indigo-plant een (daarop wel gelijkende) vlinderbloemige is. — Een globale vergelijking van indigo met rosmarijn komt al voor bij Linschoten (1595), cap. 69, naar Garcia da Orta (1563), coloq. 7.
11) Thymus vulgaris L. Door deze vergelijking blijkt alweer dat Lodewycksz Iberië kende, waar thijm en rosmarijn veel voorkomende wilde planten zijn.
12) Taankleurig, roodbruin.
1) Willem Lodewycksz is nu a/b Mauritius. — Op 13 Dec. waren van de totale 249 man 120 overleden, 2 aan wal gezet en nog 127 over, blijkens V en K (verg. Cap. 5, noot 16).



31
Den 21. dito hebben wy tschip Hollandia seer nae uyt ghesichte ghehadt, ende den 22. twee seylen ghesien z. w. van ons, waer nae wy toe liepen.
Den 23. nae middagh hebben wy die Pinas versproken, die seyde in groot perijckel geweest te hebben door den storm, want hem zijn stuerboort vande groote Zee ingheslaghen was gheweest, ende daer nae seer bevreest overmidts hem ghesepareert van alle d'ander schepen vant. Het schip Amsterdam was oock alleene gheweest ende hadde de Pinas niet ghesien, dan doen zy beyde voor de wint nae ons toe quamen. Vervolghende onse voyage 2), ginghen meest o.n.o. aen, overmidts wy alhier meest den wint z. o. hadden, een streeck oft oostelijcker oft zuydelijcker, ende onse elevatie was den 31. Decembris 22. graden zuydelijck, ende den eersten Januarij, 1596. 21. A. 1596. graden, alsoo dat wy meer noordelijck aen dreuen door de harde stroomen, als oostelijck aen seijlden, ende den z. o. wint ons seer hardt viel, ende veel van onse siecken weder ingevallen waren, besloten wy den 5. dito weder na Madagascar te loopen opdehooghde van 17. graden onder d' Eylandt 6". Maria 3), om eenighe verver- dlr^p dee singhe te becomen, also dat wy den tienden tlandt van 6". Maria sa- ho°ghde
J van 17. gr.
ghen, zijnde passelijck hooghe heuvelachtich ende seer ghebroken onder't Eylandt. Desen nacht moesten wy by houden, ende int dagh quar- Maria"' tier weder na landt toe loopende, wierpen tloot in 17. vademen grof sandt gront met schelpen ghemenght een mijl van landt, saghen alsdoen oock thooghe landt van Madagascar, streckende z. ten w. ende n. ten o. seer dobbel, ende laghdysich. tEylandt Santa Maria heeft aende zuydt zyde een rif z.o. een half myle in Zee streckende 4), alwaer de Pinas op 6. vademen z.o. nae liep, datmen met eenen steen daer op soude moghen werpen. Ten Oosten vant Eylandt leijteen Clippe, '] een musschet scheut daer van, welck van verre wel eenseijlgelijckt. tZuydteijnde van 't Eylandt is alleenelijck met twee Clippen aen 't noorder eijnde vast, anders soudet vanden anderen ghesepareert ligghen, is een seer schoon groen Eylandt. Tusschen dit ende tEylandt Madagascar gaet eenen stereken stroom vanden n.n.o. nae 't z.w. ende wy diepten in 20. 18. 16. ende 15. vademen sandt grondt,
2) Ook hier verzwijgt Lodewycksz (verg. Cap. 6, noot 1), dat op 2sDec. 1595 de commies Gerrit van Boninghen weer terugkwam op zijn schip, de Hollandia, en de oppercommies Cornelis de Houtman terug moest gaan naar het zijne, de Mauritius.*
3) S«« Marie (Nosy Boraha), i6°4i' tot I7°7' Z. B. — In het gezicht van dit eiland stierf 10 Jan. 1596 de stuurman der Hollandia (verg. Cap. 6, noot 1), Vechter Willemsz.
4) Het Récif Blévec, aansluitende aan het 11e des Nattes (Matten-eiland), dat slechts door een smalle kil van SM Marie gescheiden wordt.



32
waer op wijt gheset hebben, ende saghen int Eylandt Madagascar eenen grooten Jnwijck, alwaer een reviere scheen te wesen s). Des Een Canoa anderen daeghs besloten wy datmen aen landt soude varen, ter wylen Leeu6 ghe- isser een Canoa vant Eylandt 5. Maria af ghecomen aenden HollandtR°rendeet SChCn Leeuw' ende brachten uytermaten schoonen Rijs, SuijckerSuijcker- riet ende Lamoenen met een Hoen, waer voor wy eenighe Snuijt doecken ende Pater nosters gaven, ende bleven aenden Leeuw eten ende drincken tot dat zy droncken waren, ende wy ons seer verheughende ende God danckende van der goeder avontueren, ende dat wy te rechte gecomen waren, ende sonden de Pinas om over al te gaen diepen, om 'tEylandt naerderte moghen comen, ende wy voeren met 3. schuyten aen landt, alwaer wy veel Jnwoonderen opt strandt gheBeschry- vondenhebben,die ons veel Lamoenen,/W#«'ta.f °), (welck een vrucht vmghe van ;s ajs eenen pijnappel oft Bannanas) brachten, wassende op hooge vruchten, boomen, niet aende tacken: maer uyten trunck vanden boom die vol doornen is, welcke vrucht is seer soet ende goutgeel, oock Bannanas, melck ende stremmelis 7). Noch een soorte van vruchten, als Datelen, brandende inden mont als Peper 8). Noch een als groote grauwePeiren, binnen slymerich, doch seerghesont ende vercoelende 9). Noch een ronde vrucht als een Meloen, doch hebbende de schorse hardt10), met noch seer veel andere seerghesont. Wy voeren met haer een stuck weeghs, tot aen een Canael, tusschen tgroot ende 'tcleijn Eylandeken, alwaer wy vonden een stenge ende een half verbranden besaensmast ligghen, als van eenighe Crake, die (so tscheen) aldaer vergaen was. Wy cochten noch van haer twee beestgiens, vande groote van een Conijn, hebben thooft ghelijck eenen Vos, ende het corpus als een Egel-vercken "), dwelck zy int water vingen. Ende also wy nu verre vande schepen waren, wilden wy met de schuyten niet wyder: maer sonden vijf man met de Jnwoonderen, om hare wooninghe te besichtighen, die wederghecomen zijnde, seyden versch water ghevonden te hebben, ende voeren weder nae boort, onder weghen ons noch wat te lande in begevende, aldaer wy veel fruyten pluckten. Vonden oock eenighe beemden,
5) De bocht bezuiden Pointe a Larrée (Antsiraka); de rivier Soamianina.
6) Sp.-Port.palmita, palmkool; hier uit den top van de r<yfffl-pa]men (Raphia vinifera Beauv.).
7) Stremsel, dikke melk.
8) Grandidier (o. c. p. 204) verklaart: -piment"; dus Spaansche peper. Zie Cap. 37, noot 3.
9) Malag. Voa vóntaka, de „sap-vrucht" van denheesterBrehmia spinosa (Grandidier, l.c ).
10) Niet thuis te brengen
11) De Madagaskarsche egel, Centetes spinosus, Malag. Trattdraka, of Tandrie, door Europeanen genoemd „Tenrec" of „Tendrac". Verg. Plaat 29, links onderaan.



33
daer Ossen gheweydt hadden, seer schoon begrast. Teghen den avont quamen wy aen boort, alwaer de Schipper vande Pinas oock was, ende hadde over al in 15.18. ende20. vadem goet ancker grondt ghevonden, ende door den stroom die (als bouen) vanden n.n.o. nae tzuydtwesten loopt teghen een clippe aen ghedreven hadde gheweest. Des anderen daeghs nae dat wy versocht hadden anderhalf mijl nae- vonden der tlandt, ginghen wy weder aen landt aen een dorpken, daer ontrent ^ens 20. huysen stonden, van welcke niet wijt een ander lach, daer vergaderden terstonteen groote menichte vanJnwoonderen,so mans als vrouwen, waer onder haren overste was, die hem presenteerde, sittende onder een verhemelte onder eenen boom, waer nae oock de vrouwen in ordene quamen met groote graviteijt, brenghende veelsr°l derhande vruchten, hoenderen ende ander dingen, die zv daer nae
lieten halen deur hare dienaers, waer voor wy haer eenighe Pater nosters ende ander cramerye gauen. De overste die zij ChequeI2) Den overste noemden, scheen een langhe oratie tot ons te doen, van dat wy al- oratie, daer ghecomen waren, dickmael zyne ooghen ten Hemel slaende. Dan also wy hem niet en verstonden, hebben meest ghepooght om Lamoenen ende ander vruchten te coopen. Zy brachten oock Ossen ende Schapen te coope, dan begeerden Manillas^), ende also wy gheen mede ghebracht hadden, bleuen onghecocht.
DAT 10. CAPITTEL.
Wat de Pinas gherencontreert is in haer verseylen nae Madagascar x), ende wat voorts gheschiet is.
Den 14. Januarij, smorghens vroech, alsoo de Pinas onderseijl was, is aen tschip Hollandia een van hare groote schuyten ghecomen, die zy Lacca noemen, in forme van een Gondele, ghelijck- Een Lacca
' ' aen tschip
men tot Venetien ghemeynelijck ghebruijckt, waer in 2S.persoonen Hollandia waren, seer veel Geyten, Schapen, Hoenderen ende Rijs vruchten,ghecomenwelcke haer meest al afghecocht is, ende wy vervolghende met de Pinas onsen cours nae Madagascar, ende saghen int Eylandt Maria eenen Jnham met heuvelen omvanghen, maer was t'ondiep om met de Pinas te anckeren, hebbende oock eenighe clippen met
12) Sjaich, Arab.— Pleitend voor Moh. invloed op dit Oost-eiland van Madagascar, die er deels uit Cambay door de zeevaart der Guzeratten heenkwam. *
13) Manilla Sp., Manilha Port., (koperen) armbanden, hier ingevoerd door de Portugeezen.
11 Verkenningstocht om een betere waterplaats te zoeken aan den overwal, waarbij Lodewycksz meegaat; B zwijgt hierover.
3



34
twee Eylandekens % d'eene met Rijs besaeyt, ende d'ander bosschagie, den Jnham streckten hem z.o. in. Dus t Canael overloopende, hebben diversche mael tloot geworpen, ende bevonden onse meeste diepte 27. ende 28. vademen te wesen, sandt grondt, ende dat opt nauste, de engte geen mijl wijt en was 3), d'welck wy nae de boecht toe loopende, gheheel toe saghen.Loopende dus lancks tlandt, saghen tusschen tgheboomte by 't strant diversche huysen, maer gheen luyden, ende corts daer na worden wy een reviere siende 4), waer in een Canoa met volck, waer van oock eenighe aen landt stonden, om welcke te verspreken wy aldaer z.w. sonnen gheset hebben in 6. vademen, sandt grondt, zijnde den gront seer vlack, ende met de schuyte na de Reviere gevaren, dan alsoo daer een banck voor lach, waer op groote berninghe storten, hebben wy daer niet in gheroeyt, dies wy aen een drooghe sandt plaet, alwaer wy (op de riemen houdende) twee man aen landt setten, die nae de Riviere toe ginghen, daer zy de Canoas vonden, met vijf man, dan alhoewel wy riepen, wilden gansch by ons niet comen, dies de onse weder inde schuyte quamen, ende vermoedende (ghelijckt gheschiede) dat de Jnwoonders nae ons souden comen sien, bleven aldaer wat ligghen, daer de
Begeirte Swarte tot 22. inghetal quamen, begheirende dat wy aen landt coder Jnwoon- „jj,.
deren. men souden, dan also tspade was, hebben haer tot des anderen daeghs bescheyden, doch lieten haer eenige crameryen sien, waer zy seer begeirich toe waren, dan zy en hadden niet mede ghebracht
Hareclee- om te coopen. Zy hadden vier langhe spiesen met silver ingheing e" leyt 5). De Vrouwen waren ghecleet met ghestreept Lijnwaet, als Smallekens 6), waer van zy een lijfken aen hadden, ende voorts een cleet tot halver braeye 7). De mans alleenelijck met eenen doeck van eenich cruijt gheweven 8), droeghenelck een groot riet met sout 9) [iSv°] water mede. Het was een seer schoone landouwe, vol hooghe groene boomen, met vier dobbel hoogh landt, de Reviere was van binnen
2) Baai Lokantsantsa (de „Haaien-baai" ; loky, Mal. tëloek, baai; antsantsa, haai) of Port deS« Marie; met Hot Madameen Hot au Forgeron.
3) De geringste breedte tusschen Pointe a Larrée en S'« Marie is ongeveer één (zee)mijl
4) De rivier Soamianina.
5) Dus gedamasceerd.
6) Gestreepte smalle wollen omslagdoeken, toen meestal Leidsch fabrikaat. — De Marees (1602) zegt in zijn Beschrijving van de kust van Guinee: „smallekens oft Leytsche saeyen" (kolom 19 r°).
7) Middelned.: kuit van het been. Verg. Fr. braie, Sp. braga, broek; en oud-Port. braga, enkel-boei (bij kettinggangers).
8) Lambas, de bekende Madagaskarsche kleederen, geweven van ny?a-vezels. Verg. Dajaksch lemba, de plantenvezel voor Daj. weefsels, en Mal. lëmba.
9) Lees: „soet"; dus bamboe's met zoet water, Malag. lal&nana.
\



35
seer wijt, ende van buyten schier toe, ende quam noch met eenért arm inde Zee, nae 't zuyden, een musschet scheut vanden anderen. Aende noordt zyde vande Reviere was oock eenen grooten hoop volcks ghesien, ende overmidts den reghen, voeren wy aen boort.
Des anderen daeghs heel vroech, so wy in twyfel stonden oft wy verseylen souden ofte niet, overmidts ons docht dat wy vande Swarten bedrogen hadden geweest, sagen wy eenighe Jnwoonderen, die haer schuytgiens overhadden, om dat zy de berninghen, die voor de Riviere op de banck liepen, met hare cleyne Canoas niet dorsten passeren, ende brachten die (daer wy des voorleden daeghs ghelandt hadden) in [zee]. Die eerste, die ons aen boort quamen, waren drie man, brachten wat Rijs, begeerden voorts dat wy aen landt comen souden, dwelck wy oock souden gedaen hebben, ten ware wy inde mont vande Reviere een groote Canoa (met 25. man daer in) naer ons hadden sien toe comen, ende brachten Rijs, Hoenderen, Eyeren, Lamoenen, Citroenen, Vannanas, ende eenighe cleyne Boontgiens, Wat vruchwelcke wy alle van haer cochten voor Spiegeltgiens, Paternosters brachten' ende Spellen »°). Wy saghen ontallijck veel volcks op de plaetse .laer wy den voorleden dagh ghelandt hadden, met noch 6. Canoas, die nae ons toequamen, brenghende veel vande voornoemde vruchten. Nae de middagh quamen noch andere, waer onder een groote Lauciara «) was, in forme van een GaliotteI2), waer in haren Coninc "oede,n
7 Coninck
was, die zij Phulo r3) noemden, aen elcke zyde 8. roeyers, de andere aen boort representeerden 14) Edelluyden tot 25. toe. Zy quamen in groote fs^oend" stillicheyt aen boort, waer de Coninck met een out man in de Pinas een ^a,le■ quamen, ende setten hem op een deken. Ende nae dat hy een lange Oratie gedaen hadde, heeft hy ons met Rijs ende fruyten beschoncken, men liet hem de Pinas over al besien: waer van hy seer verwondert was: ende hem vereert hebbende eenige Ghelasen, Rooskens is), Spiegelkens, Oorringsk ens ende Pater nosters, is hy weder in zyne zyne ciee Gondelen ghegaen. Hy hadde eenen fraeyen ghestreepten Cattoenen dinghe.
ï^ï 5—r_ 1 ende wat
r°) Spelden.
11) Lees: Lauciara, d.i. Port. Lanchara, Mal. Lantjaran (zie Encycl. v. N. I., IV, i. v.„ Vaartuigen"); wel hier de groote Madagaskarsche lakamfiara, of boot (lata) met zijboorden (fiara). — De gewone laka was hier toch (zie p. 33) volgens Lodewycksz, in den vorm van een Veneti•>anschen gondel, en was dus analoog aan de tegenwoordige pra/we Negara op de groote rivie'en van Borneo'sZ.O. kust; verg. Encycl., 1. c. En zie Cap. 3, noot 6 voor de primitieve laka by Madagascar's Zuidpunt.
12) Sp. en Port. Galeota, kleine galei.
13) Lees: Filóhany = de oudste, het hoofd van het volk; van laha, hoofd. Analoog aan Mal. Pënghoeloe van hocloc, hoofd. — Boven Plaat 4 staat juister „Philo".
14) D. i. hielden in.
'5) Rozenhoed = rozenkrans; roosken = kraal.



36
hadde h°0ft doeck om zijn middel tot der aerden, ende een mutse in forme van eenen Bisschops Mytre, hebbende aen elcke zyde een gemaeckten Horen, een half elle lanck, met quispels aent eynde, seer constigh ghemaeckt. * Hy was seer van zijn volck ontsien, ende niemandt dorst in zijn teghenwoordigheyt spreken. Hy voer met een cleyne Canoa rondtsom de Pinas om die te besien, ter wylen quam daer noch een ander groote Canoa met 33. man, met veel verversinghe, also dat zy my al uyt cochten, derhalven wy tseijl ginghen om de andere openinghe vande Reviere te besichtighen: maer alsoo wy op een leegher wal quamen, daer de grondt seer vlack was, ende apparent een groote buye, keerden wy weder, ende settent daer wy gheleghen hadden. Doen quamen noch twee groote Almadias met veel volcks, ende brachten een Kalf om tselve te vermangelen met een lapken lakens, dwelck ick haer hadde laten sien, dan also my het Calf vleesch so diere niet aen en stont, ende ons wel met de Hoenderen lieten ghenoeghen, is hy met d'ander Canoas in groote snellicheyt nae de Reviere gheroeyt, alwaer wy noch veel Ossen, Schapen ende Geyten saghen staen. Doch onse cramery al vercocht hebbende, [.er' ginghen des anderen daeghs tseijl, om lancks de custe meer te besichtighen. Dan alsoo den wint uyt den z. o. quam, om op gheen leegher onbekende wal te vervallen, daer ons de stroomen oock nae toe setten, liepen nae die ander schepen toe.
DAT 11. CAPITTE1.
Hoe de Pinas weder by de Schepen ghecomen is, wat voorts aen 'tEylandt Santa Maria gheschiet is, ende hoe zy nae de Baye Dantogil *) seijlden.
De Pinas nae Madagascar loopende, zijn drie ghemande schuyten aen 't Eylandt 5. Maria gevaren, alwaer de Cheque haer verwachtende was, ende ghinghen met hen doort dorp wandelen, waer van eenighe met hem ginghen tot aen d' ander zyde van 't EyWat handel landt, alwaer zy een fonteyne vonden, ende een weynich Hoenderen, hadden1" RijS ende vmchten ghemangelt hebbende, zijn weder aen boort ghevaren. Zy hadden den Cheque met eenen langhen blauwen Paternoster vereert. Ende des anderen daeghs hadden de onse water uyt een
1) Ontdekt in 1514 door het schip Santo Antonio, onder Pedro Eanes. — De naam Antogil" hier en meestal bij Lodewycksz — op Kaart II en ook elders beter „Antongil" ; in den aanhef van Cap. 13 „Antagil", en op de legenda van Plaat 4 zelfs -Tangil" — komthet eerst voor op de kaart van Pedro Reinel uit 1517, als „anguadadamta gllz", d. i. „Aguada d'Antam Giles", of Waterplaats van Anton Gillesz. Zie het facsimile (mèt de correctie van 't onderschrift) in A. Grandidier's „Histoire de Madagascar", I, Atlas 1' Partie, Paris 1879, PI. 6. *






Plaat 4.
Onder hare Canoas is ons oock aende Pinas aen boort ghecomen een Lauciarei) in forme van eenGaliotte, aen elckezyde 8. roeyers, waer in dat haren Coninck was, die zy Philoa) noemden, in zijn handt hebbende dusdanigh gheweir, becleet met eenen Catoenen gestreepten rock, op zijn hooft een mutse als een Bisschops Myter, aen elcke zyde opwaerts twee ghemaeckte hoornen een half elle lanck, met quispelsaenteijnde, seer constich, by hem hebbende wel 25. man, die (so het scheen) zijn Edelluyden waren. Dese in zyne Jacht zijnde (zijnde van fatsoen als een Veneetsche Gondele) is daer uyt ghetreden in ons schip met een out man, die hem een deken spreyde daer hy op ginck sitten, doende een lange reden die wy niet en verstonden. Hy gaf ons een deel Rijs ende fruyten, hem leydende de Pinas te besien. Heeft oock met een Canoa rontom de Pinas ghevaren, die met verwonderinge besiende. Wy beschoncken hem met oorringhskens, Paternosters, Spieghelkens, Rooskens 3), Ghelasen, twelck hy ghewillich aen nam.
Afconterfeytinge vant volck vande groote Bay van TangiU), also zy ter oorlogh gaen, hebbende eenen grooten schilt van hout, daer bouen aen een gestreept gat is, om bevrijt daer door te sien. Is seer sterck wel gefatsoneert volck. Haer gheweir is dus danighen spiece, 2. vadem lanck, aent eijnde een breedtachtich yser. Zy zijn seer verveert voor de Roers, want voor ons aencomst de Roers niet ghewoon en waren. Dese hare Vrouwen gaen al geschoren, op desemanier haer kint aen de borst houdendeS). Camelions hebbe ick hier ghesien, ende hoewel men alhier te lande seyt dat zy niet en eten, so hebbe ick doch ghesien dat zy met haer tonghe Vliegen steken, ende tot haer halen ende eten.
1) Lees: Lanciare (zie Cap. 10, noot 11; een drukfout, door Grandidier, Collection etc., I, 1903, p. 202, niet herkend en misduid). — De plaat is in spiegeldruk.
2) Malag. Filóhany ; verg. Cap. 10, noot 13. Over zijn „gheweir",zie Cap. I3,noot7.
3) Kleiner soort kralen (verg. Cap. 10, noot 15),in tegenstellig tot degrootere Paternosters (verg. Cap. 13, noot 10). — Er staat foutief: Spielgelkens.
4) De Baai van Antongil; zie Cap. 11, noot 1.
5) n.1., op algemeen-Indonesische manier, met de beenen van het kind aan weerszijden (a cheval) van en steunende op de (linker-)heup — en dan vaak in een draagdoek, Mal.-Jav. 'timtan —, hetgeen de Holl. graveur slecht begrepen heeft.



37
staende slote, ende cochten wat vruchten. Ende den 16. dito zijnder Diversche diversche schuijtgiens aende schepen ghecomen met verversinge, aen/e^™ ende wy quamen met de Pinas weder by de schepen. Ende also wy schePen verhaelden vanden Jnham die wy ghesien hadden int Eylandt 5.ghecomen' Maria, is des anderen daeghs de Pinas derwaertsgheseijlt, dan overmidts de ondiepte en cost daer niet in, ende heeftet gheset dicht by een Clippe, ende voeren met tschuijtgien inde Baye, dan vonden niemandt om mede te handelen. Des anderen daeghs wesende den 18. Den hooghdito, also onse hooghbootsman *) gestorven was, hebben wy die aent ghe'tTrven. Eylandt 6". Maria ghebracht om te begraven, in presentie vande Tn- w,lt gevoe-
j j- ii-i-i TT , lenzyvan-
woonders, die wesen dat de siele inden Hemel was, waer aen blijckt Qen dooden dat zy meer van God weten dan die vande soete Riviere, dan begeer- haddenden men soude hem de beenen aende knie afsnyden, dwelck wy niet doen en wilden: maer begroeuen hem geheel.* Wy cochten wat melcks die wy aten 3) (overmidts wy gheene lepels mede ghebracht hadden) met Vannanas bladeren daer toe comodieuselijck ghevouwen, ende zijn van daen nae de Pinas ghevaren, die seer na 't landt in 27. vademen waters lach. Zy hadden met gheene Jnwoonders connen handelen. Wy voeren inde Baye om soet water te soecken: maer costen geen vinden, de gront altemael steen, ende ondiep, hebbende inde mont twee Eylandekens, waer van d'eerste leegh ende vol gheboomte stont, ende d'ander seer schoon ende hooghe met Rijs besaeyt. Wy en costen geen Jnwoonderen aldaer vinden, dan also wy uyt quamen dicht by 't landt, hebben wy ouer al seer leeghe huttekens aen vonden strant sien staen, een booghscheut vanden anderen, waar terstonteen kens1™"6 man uyt spranck, met een langhe spiesse ende eenen grooten houten schilt, seer luyde roepende, na hem zijn alle d'andere vande andere huttekens gecomen, vergaderende terstont eenen grooten hoop by den anderen met gheweir. Ende also wy door haer wysen verstaen ti6v°j conden, hadden zy oorloghe met die van Madagascar, ende om niet overvallen te worden op haer onversiens, waren dese sentinel-huijskens gemaeckt. Wy vonden een groot dorp op eenen bergh lig- Een dorp ghen, met een pallasade omvangen, als oock om tsteyle ghebergh- ^den^m". te, inaccessable, als aen een zyde daer eenen enghen wegh Iagh, vanghen. met drie palisaden beset, ende alleenelijck so veel opens, datter een persoon alleen deur mach, ende daer was den Cheque ofte overste woonachtigh, die met zijn wijf by ons quamen, met seer veel Jnwoonders, brenghende seer veel verversinghe, dwelck wy haer al
2) De naam van dezen hoogbootsman der Mauritius is onbekend.
3) Dus gestremde melk, de „stremmelis" van Cap. 9, p. 32.



38
Conditiën der jnwoonderen.
Coersen ende streckingen.
ten dancke af cochten, ende quamen des anderen daeghs aldaer weder, alwaer wy weder seer goede verversinghe bequamen. Dan also wy qualijck aen soet water costen comen, hebben besloten den 21. dito te verseylen nae de groote Baye aende custe van Madagascar, ende bevonden dat tEylandt Santa Maria aende noortoost zyde zyne meeste breede hadde, ende streckten n.o. ende z.w. 4) is seer vruchtbaer van Rijs ende allerhande lijftocht, diemen tot goede verversinghe soude moghen van doen hebben, staet seer groen ende schoon. De luyden zijn Caphres, ofte Heydenen, nochtans besneden*, wel gheproportioneert van leden. Wy en hebben om de cortheyt des tijts niet van haren doen connen weten. Deur de enghte wesende, bevonden dat tlandt van Madagascar hem z.o. ten z. ende n.w. ten n. 4) streckte, ende maeckt een boecht, alwaer wy eenighe Jnwoonderen aen strandt, ende oock een groote Canoa sagen met volck, ende was seer schoon groen landt, ende ginghen desen nacht o.z.o. aen, met cleyne seylen, den wint z.z.w. Jnt dagh quartier gheweijnt hebbende, gingen n. ten o. aen: om den hoeck comende, gingen n.n.w. aen, ghelijck haer de Baye instrecte, ende meijnden te loopen achter de zuyder hoeck, dan zijn door de Caerten bedroghen gheweest, overmidts wy aldaer gansch gheenen inwijck ghevonden hebben, ghelijck inde C aerten staet, noch gheen beschut voor eenen z.o., o.z.o. ende z.z.o. wint, die aldaer ghemeijnelijck waeyt 5). Ende alhoewel wy maer inde mont en waren, derhalven dickmael overleyden ende aenden wint smeten 6), werden nochtans deur den stroom daer in ghedreven, derhalven worde de Pinas ghesonden om inden sack vande Baye te besichtighen oft daer eenigh beschut voor de schepen soude wesen, ende wy hebben aende wint gheschoten 7). Des anderen daeghs, alsoo wy seer inghesackt waren, dede hem t' Eylandt 8) op, wy wierpen tloot aende z.w. zyde in 35. vademen steeck grondt 9), ende aen de oost zyde 30 cley grondt, ende vermoedende dat wy de Pinas teghen seylen souden, zijn voor den wint nae een afwateringhe (die van tusschen twee berghen vande noorder wal af viel) gheloopen.
4) Lees : n.n.o. en z.z.w. En iets verder voor „z.o. ten z. ende n.w. ten n.": z. ende n.
5) Op de geheel aan Port. bronnen ontleende kaart van Madagascar in I (1597) en II (1598), beide te Middelburg gedrukt, komt deze hoek nog als sterk uitspringend voor; op de reeds verbeterde Kaart II van Lodewycksz is hij weggelaten. Inderdaad levert de in de groote baai van Antongil gelegen baai Mananara wel beschutting voor z.o. en zuidelijker winden.
6) d. i.: laveeren en bij den wind zeilen.
7) d. i.: tegen den wind gehouden.
8) Nosy Marosy, het eiland der „vele geiten", maroosy (osy = Jav. wëdoes); ook geheeten N. Mangabé (het eiland der „groote mangga's" ?).
9) Een slappe grondsoort, gewoonlijk zand met modder; die eigenlijk met den „slaggaard" of peilstok wordt „aangestoken", maar ook aan het lood lichtelijk blijft zuigen. (Naber).



39
Ende overmidts de nacht op de hant was, hebbent aldaer gheset in 22. vademen, schoon ancker grondt, ende des anderen daegs voeren wy met twee schuyten aen landt, aldaer wy des nachts eenighe vieren ghesien hadden, ende oock daer wy grooten roock hadden sien opgaen, ende quamen voor den mont vande afwateringhe, alwaer wy wel souden connen hebben verwateren, ende vonden 12. Swarten IO) in 6. schuijtgiens, sonden 6. van ons volck nae 't dorp, dwelck Sonden 6. niet wijt van strant leijt, waer teghen over noch een groot dorp lach, he* rCp. daer seer groote huysen waren, ende groote menichte van Jnwoon[i7r°] deren, vande welcke zy voor langhe Madrigetten Ir) veel Hoenders, Rijs, Honich, greinen oft Melligette groenen Gengber ende boontgiens ruijlden, met oock veel Oraengie appelen, ende wesen dat zy op den toecomenden dagh Vee souden brenghen. De sloep van 't schip Amsterdam, (alsoo 't dieper in lach) quam oock onse schuyten toe, doch worden onderweghen aengheroepen, ende hebben aldaer aen geleijt, daer oock een groot Dorp was met veel Jnwoonderen met haren oversten, die met een fraey cleet omgordt was, Hoe den hebbende eenen Jndiaenschen schilt, den boort daer van vergult, °versten
ghecleet
welcke hem naeghedragen worden. Zy vonden aldaer afghevallen was. verdrooghde bladeren, rieckende ende smakende als Garioffel-naghels I2). De Pinas quam by ons, die seyde achter tEylandt goede reede ghevonden te hebben, ende een Reviere m) achter tselue: Derhalven wy onder seijl zijnde, onse schuyten verwachten, die niet langhe en toefden, doch liepen niet wijt overmidts de nacht op de handt quam, hebben wy weder gheset, een half mijl vanden noorderwal in elf vademen. Ende also des anderen daeghs stillekens was, voeren wy weder aen landt, ende ginghen int dorp daer wy een groot huiis vonden, welck een wacht-huijs scheen te wesen: want Ken groot
° J ' huys daer
daer oock twee trommels *4) hinghen, ende cochten van haer een twee tromOsken met wat Honichs. De wint na de middagh uyter Zee comende, honghèn. oft z.z.o. ende desen avont achter 'tEylandt gheloopen, alwaer wijt gheset hebben in 13. vademen, slijck grondt.
10) Behoorende tot den stam der Betsimisaraka antavaratra (d. i. Noordelijke Betsimisaraka), zie A. Grandidier, Histoire de lagéographie de Madagascar, Paris i88s(2etirage, revu et augmenté en 1892), p. 87.
11) Verhaspeling van het Ital. „margaridetta", zie Cap. 3, p. 12 en noot 14.
12) De malageta of „grein-peper" (Aframomum melegueta), die vooral aan de „Greinkust" (thans Liberia) groeit. Doch hier de Malag. longoza, Amomum Danielli.
13) Van de Ravintsara, Revensara madagascariensis, of „valschën kruidnagelboom". Zie Cap. 13, p. 51 en noot 13.
14) Nu de reede van Choiseul; en de rivier Antanambalana of Tsingambala.
15) Malag. langorony, de langwerpige trom; de „taboeh" der Maleiers.



40
DAT 12. CAPITTEL.
Hoe zy achter d'Eylandt inde Baye Dantogilgheanckert zijn, ende zvat haer aldaer bejeghent is met de Inzuoonderen. *
Des anderen daeghs zijnde den 26. smorghens,zijnderi5.groote Canoas van uyt de Reviere ende daer ontrent ghecomen, ende visten, waer van de eene aen ons boort quam met wat Rijs, ende wesen, soo eender van ons wilde aen landt gaen, zy souden haerder drie aen boort blyven, waer over een van de onse aen landt voer met eenighe schenckagie, ende wy hebben de Gyselaers wel ghetracteert, die seer nae den Wijn begeirich waren, diemen haer moest onthouden. Wy voeren aen 't Eylandeken, alwaer wy schoon versch water vonden ende ghemackelijck om halen, afvallende van thooghe gheberchte: want 't Eylandeken seer hooge is na zyne grootte, welck mag wesen een myle int ommegaen, seer vruchtbaer van Rijs ende vruchten, als Lamoenen, Citroenen, oock Vannanas, ende wy ginghen boven daer 12. oft meer huijskens stonden, daer volck in woonde, van waer wy n. w. van ons int vaste landt, een Riviere 1) seer wijt, w. n. w. int land streckten, met diversche Dorpen daer op gheleghen, daer een arm 2) quam in vallen van uyten n. n. w. waer oock eenighe Dorpen op laghen. Jnt opgaen passeerden wy de plaetsen daer Vannanas wPse d stonden; waer n'et wijt vanden anderen twee handen tusschen twee
diverye be-
houters staken, welcke waren van eenen swarten, die de Vannanas
straft wordt. was comen stelen, wiens lichaam beneden lach sonder begraven. [i7v ]
Teghen den avont quam onsen man weder aen boort, ende wy lieten
de Gysselaers (haer wat vereert hebbende) gaen, hy hadde seer wel
ghetracteert gheweest van ghesoden ende ghebraden Hoenderen met
voeren aen Rijs. Bracht oock een Meercat 3) mede, die hem vanden Oversten vertwee dor- j • 1 pen, d'eene
eert was, die oock tweemael aen boort was gheweest. Des anderen burghnen daeghs voeren wy met drie schuyten aen landt, de twee schuyten s'ïngeio aCnt wester dorP> dwelck wy Spaeckenburgh 4) noemden, ende de ghenaemt. eene aent oosterdorp, inde Caerte S. Angelo s) ghenaemt, 'twelck
1) De reeds genoemde Antanambalana of Tsingambala. — De zin is corrupt; öf „wy" moetgeschrapt,6fermoetgelezen:van waer wy.... een Riviere saghen, seer wijt, rfz>w.'n.w"enz
2) De Anjahanambo of Vinanitelo.
3) Een Lemur varius (Grandidier, o. c. 1903, p. 27); een zeer mooi dier met zwartbont vel en langen zwarten staart.Malag. maka, Fr. maki =. Lemur, halfaap.— Figuur B op Plaat 2
4) Niet ver van het tegenwoordige Maroantsetra. „Spakenburg" = palissaden-dorp
5) S. Angelo — „Angeli" op Gastaldo's kaart van 1567 - lag dus op den linkeroever! niet ver van den mond derzelfde rivier als Spakenburch, en niet, zooals A. Grandidier (1892 p. 90) opgeeft ter plaatse van het tegenwoordige Masondrano, aan den mond der Andranofotsy, op de kaarten voorkomend als Fiziona of Fiziolia. Verg. Cap. 13, noot 3.






Plaat^.
Wy stellen hier twee van hare Dorpen, omtuijnt met palen, op dese manier, hebbende elck twee inganghen, den eenen inganck op de cant vant water. Jnt Westerdorp, geheeten Spakenborch, daer vonden wy haren Coninck droncken zijnde, dede ons drincken van haren dranck, ghemaeckt van Rijs ende Honich uyt eenen Ossen Horen. Op Spakenborch deden wy tbeste profijt, manghelende voor ghelasen Coraelkens menichte van Rijs, Hoenderen, Geytkens, Fruyten.Desghelijcks int dorp S. Angero, ghenoemt inde Caerte S. Angelo, handelden wy alsbouen. Zijn volckrijck, sterck 2oo.huysen, hebbende elck een Wachthuijs int midden staende, daer wy in vonden 20. ghewapende, met hare schilden ende spietsen, welcke wacht zy des nachts stercker stellen. Hare huysen zijn al op staken ghestelt, met een solderinghe, onder de staken ronde berderkensi) voort opclimmen van tfenynich ghedierte. Vonden oock een Herberghe daer de maets droncken. Stelle hier oock hoe het Suijcker riet wast, twelck hier in menichte soude connen ghewonnen worden vande gene dieder wisten mede om te gaan. Oock wassen hier veel Boonen seer verscheyden vande onse, daerom de vrucht hier stelle, oock hoe zy wassen2). De Gengber wast hier oock aldus, als hier gheconterfeyt staet. De Corael wordt vande Zee inde Bay opt strandt gheworpen, die wy daer gheraept hebben, roode ende witte.
1) Bordjes, houten borden. Een oud-Indonesische bizonderheid, in den hoofdtekst niet genoemd, en nog b. v. op het eiland Lomblem (Solor-eilanden) voorkomend* — De huizen „opstaken" (== palen), met een „solderinghe"(= vloer), evenzeertypischIndonesisch.
2) De graveur heeft de zaak niet begrepen; zij beeldt gewone Holl. peulen of pronkboonen af, terwijl blijkens de op den grond liggende vrucht de aard- of grondnoot (Arachis hypogaea L ) bedoeld is, die dan ook „seer verscheyden" van de Europ. boonen wast. Doordat Grandidier (Collection etc, I, 1903, pag. 218) vertaalt „Beaucoup d'arbres", en dus „ Boomen" voor „Boonen" gelezen heeft, werd de fout bij hem niet hersteld, maar verdubbeld.



41
met een stercke palissade omvanghen is, daer alhier de onse vermanghelden Corael voor Rijs ende Hoenderen. Jnt westerdorp (alias Spakenburgh) hebben de twee schuyten goede manghelinghen gedaen, daer de Overste met alle zynen aenhanck meest droncken was, ende brachten ons volck oock te drincken in eenen Ossen horen, eenen dranck ghemaeckt van Honich ende Rijs6), ende vonden aldaer 20. schoone Ossen, dan men cost gheene van haer ghecoopen. Het Dorp mocht 200. huysen groot zyn, vol volcks, waer van 20. in een wacht-huijs saten met haer langhe spiesen ende rondassen, elck met een wit placxken op de borst gheteeckent, op dat zy ghekent mochten worden. Daer was oock een Herberghe oft Croeghe, waer eenighe vande onse maets haer vrolijck ghedroncken hadden met de Jnwoonderen. Alst nu tijt was quamen wy na boort, dan alsoo de berninghe groot voor de Riviere liep, dorsten de twee schuyten niet avontueren, ende hebbent aende west zyde aengheleijt, alwaer eenighe huttekens vonden, die wy voor wacht-huijskens aen saghen, doch int leste bevonden wy dattet een Kerck-hof was, ende so tscheen Hoe zy hare aldaer eenighe van hare principalen onder begraven moesten wesen: begrauèn. want daer by stonden putten met wye hoornen met water, ende tgraf met een mattgien overdeckt, het lichaem lach in eenen uytghehoolden boom inder aerde begraven, ende bedeckt met eenen anderen die meest boven der aerden lach, ende van ter zyden saghen wy tghebeente van eenen mensche daer in liggen. De principaelste oft overste vant Dorp J?. Angelo, quam by ons met twee Canoas, die ons oock bediede dat zy haren principalen (die zy Phulo noemen) aldaer begroeuen, biddende dat wy de voorsz. huttekens niet beschadighen souden, ende ons seer vriendelijck zijnde, begeirden dat wy des anderen daegs in zijn Dorp comen souden, dwelck wy hem toeseyden, ende also het weder wat ghestilt was, voeren wy nae boort. Des anderen daeghs voeren wy weder aen landt aen Sint Angelo, alwaer ^J^10^ wy ontrent 700. pont schoonen Rijs bequamen, met een goet deel pont Rijs, Hoenderen, ende onse eene schuyte voer nae een ander Dorp, de Hoenders!16 riviere n. n. w. op, alwaer zy oock goede verversinghe bequam met oock een half-wassen Os. Wy schoncken haer spaenschen wijn, waer zy meer toe gheneghen zijn dan eenighe natie daermen noch af ghehoort heeft. Wy voeren des anderen daeghs weder aen landt, ons verdeylende aen alle drie de Dorpen, ende deden dien dagh twee tochten, bequamen ontrent 12. hondert pont Rijs elck, ende souden
6) Wellicht de Malag. robokantely — honigwater (tantely = honig)? Verg. de Maleische „beram'', Jav. „b.rëm", die van gegiste kleefrijst wordt gemaakt.



42
meer ghemangelt hebben, ten ware zy op hare wacht niet en hadden moeten trecken, begeirden dat wy des anderen daeghs weder comen souden, voeren alsdoen nae boort, overmidts een groote dondervlaghe over quam, vertrouden ons niet om aldaer te vernachten. De wacht mocht sterck wesen 30. persoonen met langhe spiesen ende [l8r°j groote Rondassen.
Den 30. ende 31. Januarij van ghelijcken bequamen wy veel Rijs ende ander verversinghe, ende voeren onder tusschen oock aen 'tEywert ver ■ landt, alwaer wy daghelijcks ons water in namen, cochten oock eenieh
boden van- jt •! , „, °
den over- nomen ende Citroenen.
Rij" feevër- Den eersten Februarij waren wy weder aen alle de Dorpen om Rijs coopen. te coopen, dan worde int dorp (welck de Riviere op leijt) verboden deur den Phulo, die ghecleet was met eenen schoonen doeck aen, ende een muts van een groen cruijt gheweven, vermoedende dat tselve gheschiede, overmidts datter noch veel Rijs opt velt lach te drooghen,ende omdat daghelijcks seer reghende, ende oock omdat zy soo veel Rijs van 't landt niet missen en woude, vreesende voor eenen dieren tijt: want het meer reysen geschiet was. Wy kregen oock een goede partye Rijs, maer niet als wy de andere voorleden daghen hadden. Daer waren 10. oft 12. schoone Ossen: maer costen met haer gheenen coop ghemaken. Wy resolveerden den derden dito tseijl te gaen, waer toe wy oock alle reetschap maeckten. Den 2. waren wy weder aen landt, en cochten een goet deel Rijs, Hoenders ende Geyten, ende sonden onsen Bock om steen, overmidts ons schip ranck was. Ontrent middernacht isser eenen grooten wint geresen, so dat onse anckers door ginghen, door dien hy so fortselijck over tgheberghte vant landt quam vallen, dies wy den derden ons derde ancker lieten vallen, ende overmidts de wint meerderde ende crachwnghe" van tlSher wirt>lieten WY ons plecht ancker oock vallen, also dat wy voor eenen vier anckers laghen, als oock d'ander schepen, ende ginghen noch al ftorm" deur' ende worde eenen grooten ende vreeselijcken storm, ende lawr2'sdc0h°uy-ghen tSch'P Hollandia voordebough, met grooter vrees deen den ten ver- anderen schadeloos te maken 7), naedemael wy gheen van beyde loren- meer vieren costen, ende verloren beyde onse schuyten die daer de barninghen aen strandt dreven, alwaer de Swarte terstont quamen, ende de selve op strant haelden. Wy laghen op 10. vadem, niet wijt vande barninghe, datmen wel in twee mael daer in soude gheworpen hebben 8), ende quamen d'een den anderen dickmael aen boort
7) Te vernielen, zwaar te beschadigen gn tegenwoordige scheepstaal: ontramponeeren. Verg. Linschoten ed. 1910, II, p 169 noot.
8) Dus: op twee steenworpen afstands van de branding.



43
waer over vreesden d'een den anderen in den gront te helpen: maer (God lof) wy leden anders gheen schade, dan dat hy onse gaeldery 9) aen backboort gheheel in stucken stiet, met oock een deel vande zyne. Wy hadden beyde scherpe bylen ree, om de masten tekeruen soo't noot hadde gheweest: maer God versachtI0), deur dien des nachts stil worde. De Pinas die dicht onder'tEylandt lagh, wist van geen onweder. Den 4. wonden wy onse anckers op, midts stil weder was, ende dreven met de stroom (die sterck uyt de riviere viel) nae 't Eylandt toe, welck op tselve brekende setten ons aende noordt zyde van tvoorsz. Eylandt, alwaer wy ons ancker lieten vallen in 13. vademen, ende nae de middagh met den zuydelijcken wint vertoeft"), dan hebben om den noordelijcken hoeck van 'tEylandt niet connen comen, overmidts de stercke stroomen die door den overvloedighen reghen, die den voorleden dagh ende nacht op thooghe landt ghevallen was, met sulcken cracht dattet te verwonderen is, derhalven weder geset hebben seer dicht van daer wy eerst gelegen hadden in 14. vademen. °] Den vijfden, smorghens vroech, voeren wy met 4. man aenden Leeuw, om ghesaemderhandt met hare Jacht nae landt om onse schuyten te varen, ende so die vande Jnwoonderen ghebercht waren van haer ten resgatterenI2). Jnde barninge comende, deur den grooten uytval des stereken strooms, bevonden wy dat de mont vande riviere wel noch eens so wijt was, als zy te voren gheweest hadde, ende dat de grauen, die diep int landt ghestaen hadden, nu dicht opt water stonden x3). Wy en conden oock niet op roeyen: maer moesten die op trecken, waer toe ons de Jnwoonderen van 't westerdorp ons seer behulpich toe waren, tot dat wy inde revier waren. Zy wesen Hoe die van ons oock hoe dat die van 't dorp Sant Angelo onse schuyten ghebro- 'on^schuyken hadden, ende doen wy aen 5. Angelo quamen, ende onse schuy- ^J^g" ten begeirden, wesen dat zy inde groote berninghe in stucken ghesla- smeten hadghen,ende alsooghestrant waren, doch alsowy sulcke excuse niet voor ySerwerc te goet hielden, sonden vijf man nae strandt toe, alwaer zy die in cleyne hebbenstuexkens ghehouwen vonden, ende d'yserwerck daer uyt mede ghe-
9) „Hetgene men achter ter zijde aen de schepen ziet uitsteken" (Witsen, i672,p.49i);en: „In de Galderye maeckt men heimelijkheden, kassen en uitkijk-plaetzen, zy dienen mede tot vercierzel aen het schip", ibid. p. 57. — Op Plaat 39 ziet men duidelijk die „gaeldery" van de Amsterdam, achter de geschutspoorten en onder de kampanje.
10) Voorzag het = verhoede het.
11) Niet: hebben vertoefd. Maar: „vertoecht" = „vertoghen"; d. i. zijn verzeild.
12) Loskoopen; van Port. resgatar.
13) De mondingen der Antanambalana zijn nog steeds aan veranderingen onderhevig volgens A. Grandidier (1892, p. 91).



44
nomen. Alsoo nu sommighe inwoonderen vreesden, hebben zy haer goet ende kinderen in hare Canoas ghedaen, ende daer mede de reviere op ghevaren, andere ontrent 50. quamen met hare spiecen ende groote rondassen om ons van landt te houden, waer van eenighe de onse ghevolcht zijn, welcke weder inde schuyte comende, zijn weder nae boort ghevaren, ende achter tEylandt verfoct H), alwaer wy weder in 13. vademen gheset hebben.
Den 6. ende 7. dito voeren wy aen 't Eylandt om water. Den 8. vingheryvan voeren de onse met de drie Jachten aen landt, waer in 48. man, om een land- eenighe van haer Lanciaras oft groote schuyten te coopen, ende 48. man? die te ghebruijcken in plaetse van onse verlorene schuyten. Aen landt comende, saghen ontrent 60. Swarten aende oost zyde vande riviere, met spiesen ende schilden, seer springhende ende braverende. Die van Spaeckenburgh hielpen onse schuyten optrecken: dan also die van 5. Angelo haer toeriepen, liepen zy seer haestigh wech, ende alsoo zyr5) aen 't kerckhof d'een den anderen vertoefden, saghen zy wel veertich schone Ossen op tselve weyden, die zy niet aengheroert en hebben, overmidts ons niet dan alles goets vande Jnwoonderen van Spakenburgh (die de Ossen toequamen) geschiet en Hoe zy de was, ende voeren voorts met elck anderen nae 5. Angelo toe, alwaer dreyghden, dJnwoonderen al veerdich stonden om vechten, met groote dreygheme^steTnen menten> haer spiecen metten punt int water stekende, lieten tselve wirpen. weder in haren mont druypen, al of zy segghen wouden, dat hare spiesen in ons bloet oock so natten souden so wy aen landt quamen, ende met eenen begonsten zy so dapper met steenen te worpen, dat de onse nergens vry waren, derhalven onse dregghen lieten vallen, ende inden hoop schoten: meer om haer een vreese aen te jaghen, dan om te raken: maer zy al even stout achter hare schilden haer verberghden, waer mede zy de cogels meijnden te schutten, tot datter eenighe vielen, die zy mede namen ende op de vlucht trocken achter de huysen haer verberghende. Luttel tijts daer nae quamen twee oft drie vande Jnwoonders, begeirende dat de onse souden ophouden, men soude ons Vee brenghen, doch door de verhitheyt ende furie worden niet verhoort, maer dapper nae haer gheschoten,waer overzy haer mede wech maeckten, ende also de onse gheen Jnwoonderen meer vernomen heb- [-< ben,zijn ghelijckelijck aenlandtgheroeyt.dehelftvanhaervolckaent landt seijndende, om 'tdorp te doorsien oft daer gheen Jnwoonderen verborghen lagen, vonden geene, dan een cleijn meysken ontrent
14) Hebben de fok verwisseld; een andere fok aangeslagen.
15) N. 1. de onzen.



45
een jaer out, dwelck zy mede namen, ende plunderden voorts tdorp: want zy alle met wijf ende kinderen ghevloden waren, ter wylen isser onbewist brandt gestekenl6) boven wint (sonder te weten wie dat dede) de wekken (overmidts tgheheele dorp van droogh hout ende strooy ghesticht was) met sukken dapperheyt aenghevanghen heeft, dat de onse naus tselve costen ontvlieden, waer door veel onghedorsten Rijs, Fruyten ende Hoenderen verbrandt zijn. Al den roof Wat voor die de onse alhier creghen, waren twee Trommelen, eenen schilt, een aihier'creschuytgien, eenen Bock, ettelijckematgiens van stroo, ende wat Hoen-ghenderen, dwelck wy altesamen aldaer hadden moghen coopen voor de weerde van eenen oft anderhalven Reael van achten, waer aen men sien mach dat sulcks niet geschiet en is om haer groot goet: maer om haer trotsicheyt te modereren, ende roeyende wat boven wint hebben tkindeken aen landt geset, daer 't terstont van eenighe Swarte ghehaelt worde. Deze preserveerden oock eenighe hutten vanden brandt. Ghetal der De Jnwoonderen waren ontrent 130. sterck: vonden maer vier doo-Jnwoori-
deren,
den, die de Swarten int bosch ghesleypt hadden met veel goets, dwelck zy oock lieten liggen. Ende also zy uytcomende aen 't Kerck-hof aenleyden, vonden zy aldaer veel Jnwoonderen van Spakenburgh, haer bewysende alle vrientschap, waer onder waren de twee Gyselaers die wy int schip ghehadt hadden: de andere siende dat wy haer niet en misdeden, quamen met menichte by ons met wijf ende kinderen, brenghende mede wat Rijs ende ettelijcke vruchten. Sy sonden twee man int dorp, houdende drie man in ostagie om èenigh vee te heysschen, die weder comende, seyden dat den oversten oft Phulo hadden vinden sitten met ontrent 50. Swarten, die haer voor andtwoorde wees, dat zy morghen weder comen souden, hy soude haer alsdan eenich Vee schencken, want tgene wy ghesien hadden wech ghedreven was. Ter wylen de onse teghen die van Sant Angelo doende waren, hebben wy 6. Swarten (die vant Eylandt aende schepen ghecomen waren met eenighe vruchten) ghevanghen, waer onder den oversten van tselve was, waer over zy seer claeghden. Ende also wy haer den brandt thoon- watteeden, wesen zy dat zy daer niet van wisten, ende den oversten nam f^" een kanne met water, en gootse over zijn hooft, willende daer me- dede tot onde segghen dat zyder onschuldich in waren. Ende so ons volck des brands. weder al aen boort quam ende onghequetst, so lieten wy haer weder los, ende brachten die aent Eylandt, alwaer mans ende vrouwen
16) Zie omtrent dezen landtocht A, die den brand mede aan een ongeluk toeschrijft; doch ook II, IV en D, die zeggen, dat het dorp opzettelijk in brand gestoken werd.



46
quamen, ende custen des Phulos voeten met grooter reverencien, ende hy liet terstont Hoenders halen, met een goet deel Citroenen^ welcke hij ons schanck ende bewees ons grooten danck van dat wy hem los ghelaten hadden. Niet langhe daer nae quamen die vant Eylandt op strant met spiessen ende rondassen, dreyghende die vande Pinas: maer daer quam anders niet af.
Den 9. dito voer de sloep vanden Hollandtschen Leeu aen d'Eylandt om water, alwaer d'overste haer bejegende met eenighe Hoenders, Rijs ende vruchten, in teecken van danckbaerheyt, ende zijn met vrientschapghescheyden. Corts daer nae zijnder nae landt ghe- Li 400mWanaenr0eyt' de twee j^ten ende eenen bock met 46. man, aent kerckhof landt voe- comende, vonden 4. oft 5. Jnwoonderen van Spaeckenburgh, die begeirden men soude by haren Phulo comen, waer over derwaerts ghevaren zijn: maer vonden de luyden alle gevlucht, ende alle de huijskens gesloten, een vande Gyselaers quam by ons dan also wy hen niet verstonden, sonden drie man int dorp, alwaer zy den oversten vonden, met ontrent 60. man met hare spiessen ende schilden, dan de Swarte de onse vernemende, trocken op de loop nae 't bosch toe also dat de onse haer niet en consten ter spraeck comen: maer lieten tgheheel dorp ten besten, twelck onse dry siende, quamen ons sulcks veradverteren, waer over thien man ordineerden om nae tbosch te gaen, doch haer daer niet in begheven, dan alleenelijck sien oft d'Jnwoonders haer niet en souden ter spraek staen, om haer alle vrientschap te bewysen, haer strenghelijck verbiedende jemandt te beschadighen, brandt te stichten oft de huijskens te openen ende te berooven. Doch als de onse by 'tbosch quamen, wesen de Swarten al wijckende, dat de onse doch van haer blyven souden. Eenighe Swarten quamen wel sonder gheweir int dorp Hoenders ende Rijs vermanghelen, sonder yet anders te connen becomen, waer over wy sonder haer te beschadighen van daer nae S. Angelo voeren, om een La?iciara oft groote schuyte (die wy aldaer voor den brandt ghelaten hadden) te halen, dan also wy daer geen volck vonden, ende de voorsz. Lanciara oock wech ghevoert was, besloten nae tnoorderdorp te varen, twelck bet '7) de Reviere op leijt, aldaer comende vergade- vonden groote menichte van Swarten, alle op hare maniere ghewaswfrteneraiPCnt' ende als°° tbleeck' wast een versamelinghe van veel dorpen: ghewape'nt. want wy aldaer vier overste oft Phulos vonden van verscheyden dorpen, met haer onderdanen oft vassalen, ende den hoop vermeer-
17) Beter. Hier: meer, hooger.



47
derde noch seer, so te lande als te water, met vele Lancias l8) ende schuyten, zijn de vrouwen ende kinderen alle ghevlucht, ende de huysen dicht toe gesloten. Zy sonden een aen ons, dat wy doch vande wal souden legghen, zy wilden ons Vee brenghen, dies wy aende over zyde ginghen ligghen, ende zy brachten ons een Os ende een Bock, wysende dat zy niet meer hadden, want zy al haer haven ende Vee ghevlucht hadden. Wy gaven haer voor tselve een goet deel Corael ende Magridetten, hoe wel zy wesen dat zy daer niet voor en begeerden, dan dat wy 't innemen ende wech varen souden. Wy Hoe wy schoncken haer, te weten de principaelste elck een croesken wij ns, W1jenrden waer zy seer begeirich toe waren: Jae dat meer is, de overste die zyscnonckenPhulo noemen, alhoewel hy seer bevreest was om tghene des voorleden daeghs ghepasseert was, quam oock een croesken drincken: maer tselve in hebbende liep terstont weder achter de huysen. Zy wesen dat wy souden gaen slapen, ende des anderen daeghs weder comen, zy souden ons meer gheven, dies wy met den anderen ghelijckelijck nae boort voeren.
Den 10. dito ontrent den middagh isser een schuijt van Spaeckenburgh ghecomen, begeirden dat wy souden aen landt comen, haer overste soude ons eenich Vee vereeren, zy quamen int schip, ende men schonckhaer wijn, waer naer (als bouen gheseyt is) zy seer begeerlijck zijn, ende gauen haer eenighe Magridetten, ende lieten >r°] haer wel te vreden weder nae landt varen, met andtwoorde dat wy aen landt souden comen, dan alsoo 't spade op den dagh was, worde niet raedtsaem ghevonden nae landt te varen, vreesende oock voor eenighe embuscade die de Jnwoonderen souden moghen toegheleyt hebben: maer voeren aent Eylandeken om water, alwaer wy de Jnwoonderen heel ghevlucht vonden.
Den 11. dito voeren wy nae 't Kerck-hof, om te sien oft de bode des voorleden daeghs waer gheseijt hadden, ende eenich bestial souden connen becomen, aldaer eenighe Swarten ons verwachten, wysende dat wy int Dorp souden varen: maer vreesende eenighen aenslach, sonden twee man int dorp, houdende vijf van haer in gysselinghe, die als zy weder quamen, seyden dat wy nae 't dorp souden varen, alwaer wy een Osken vonden, dwelck wy mede namen, ende sonden twee man int dorp, die brachten tydinghe dat alle de Jnwoonderen ghevlucht waren, ende datter gheen Vee meer en was,
18) Lees: lanchas ; lancha, Port.-Sp. = boot, schuitje. Een woord dat in het Malagasisch niet voorkomt; wel in het Maleisch {lantja), en daar, naar het schijnt, niet is ontleend (verg. Encycl. v. N.-I. IV, i. v. Vaartuigen).



48
dies wy van daer scheyden, varende nae 't noordelijckste dorpIQ), alwaer de Jnwoonderen terstont ons een Osken brachten, waer voor haer ontrent 4. ellen lijnwaet gaven, ende een goet deel Corael, ende zijn also weder nae boort ghevaren, ende den 12. hebben wy besloten des avonts tseijl te gaen, ghelijck wy oock deden, ende aen de west zyde van 't Eylandt met de stroomen om geloopen: want de stroom stercker aen de west zyde uyt valt, dan de ooster zyden, ende bevonden aen 't Eylandt noch een Sandtbaye, ende dattet w.n.w. ende o.z.o. op zijn lanckste lach. Achter tselve lagen noch drie cleyne eylandekens, oft beter clippen gheseijt20). Des anderen daeghs, nae datter eenighe justitie ghedaen is gheweest2I), hebben twee schuytgiens vanden n.o. hoeck vande baye sien comen aent schip Amsterdam, brenghende diversche vruchten ende Rijs: maer uytnemende schoon Suijcker-riet, begeirende dat wy oock aen haerlieder dorp souden willen comen, dan alsoo wy nu eenmael wel ververst hadden, vervolghende onsen cours, so raeckten wy noch desen avont uyt de Baye.
Hoe die schepen uyt dese Baye liepen, ende de gheleghentheyt vande selve, met de Inwoonderen der selver. *
Op wat ,rVe Paye> ghenaemt Dantagil, is ghelegen op de hooghde van 16. hoognde de I I ende een half graden Antartical, streckende n.n.w. ende z.z.o.
Baye Dan- -1 ' 7
tagiighe- io. mylen op, ende breedt 5. mylen oft daer ontrent*), heeft
leghen is. gen ^qqj, groen Eylandeken 2), dwelck seer hooghe is, alsoo datter aenden voet van tselve niet meer vlacks als de strandt is, is seer abundant van alle doorn vruchten, als Limoenen, Citroenen, ende Araengie-appelen, Honich, Rijs, Vannanas, Hoenders ende meer ander: maer principalijck schoone ende gherieffelijcke afwateringe, welck tusschen de grotten van thooghe landt tot op de strant comt af vallen, welck seer comodieus is voor de schepen te verwateren,
19) Aan zee gelegen, oostelijk van S. Angelo, nabij den mond der Andranofotsy; T op Kaart ii.
20) Liggen recht zuid van N. Marosy; nl. N. Ravina, N. Haramy, en N. Milomboka.
21) Aangezien het sententieboek niet bewaard bleef en andere bronnen niets hieromtrent vermelden, is niet na te gaan, welke vonnissen gewezen zijn of ten uitvoer gelegd.
1) Kaap Antisaraka, de zuidelijke punt van het voorgebergte van Anonibé, ligt oostelijk aan den ingang der baai op is°58', en Moroantsetra aan den noordelijken oever der baai op i5°27', zoodat de afstand dezer beide punten 57 a 58 K.M. bedraagt; d.i. bijna 8 (zee)mijl. — De breedte der baai wisselt af tusschen 28 en 36 K.M. (Grandidier, 1903, p. 231, noten).
2) N. Marosy. — Het woord .doornvrucht" even verder is vrij zonderling, al hebben alle Citrus-soorten kleine stekelsin de oksels der bladeren.
DAT 13. CAPITTEL.



49
heeft int incomen aende n.o. zyde eenighe clippen, daer men twater op siet breken, met drie Eylandekens, ende vervolgens een rivierë, [aov°] waer diversche dorpen op ligghen. Heeft noch aende afwateringe ontrent half weghen de Baye in, aende noordt wal drie dorpen seer volckrijck, ende noch diversche lancks de strant tot aen een ander riviere 3) die haer noorden op streckt, ende dan comt de groote riviere daer wy onsen Rijs meest ghecocht hebben, welcke haer met twee armen, d'een nae 't noorden, ende den meesten 4) nae 't westen op streckt, hebbende een Eylandeken int midden, ende aende noordt zyde tgroote dorp Sant Angelo ghenaemt, welck met groote staken Beschryoft palisaden omvanghen ende gesterckt is, groot van ontrent 250. ^"Angelo" huysen. Ende wyder de riviere op, een ander, dwelck wy tNoorder dorp noemden 5), welck oock seer volck-rijck ende overvloedich in victuali is. Aende slincker handt int incomen hebdy noch een groot dorp, welck wy Spakenborgh noemden, groot ontrent 180. huysen. De groote Ende w.z.w. van d'Eylandt light noch een riviere 6), waer oock een kenboPrgh dorp op ghelegen is, welck de dorpen zijn die tot onser kennisse gecomen zijn. Aengaende hare huyshoudinghe ende politie, is dese: zy hebben weynich huijsraedt, als eenige mattgiens daer zy op slapen ende sitten, fraeykens met diversche coleuren gewrocht, cleyne stoeltgiens daer zy haer hooft op leggen, in plaets van een oircussen, fraey ghesneden, eenen oft twee groote houte mortieren oft blocken daer zy haer Rijs in stampen, om 't caf af te stooten, een sift daerzy door sijften, potten om in te sieden, sacxkens daer zy den Rijs in setten, ende Calabaxen daer zy den Rijs in op schaffen ende uyt eeten. DesConincksciraet ende cleedinge is, ghelijck andere, te weten eenen Het cieraet ghecouleurden ghestreepten doeck van eenich cruijt gheweven, veel ^cx°' copere ringhen aen die armen, ende pater nosters om den hals. Men kent de overste die zy Phulos noemen, aen een groot lanck houmes, dwelck zy dragen in plaets van eenen Septer 7), de andere zijn dese overste seer onderdanigh, ende cultiveren tlandt.
Haer hanteringhe is jaghen, ende schieten metten boghe tWilt, Wat haer dwelk is tghene wy ghesien hebben, Meyrcatten van veelderley soor- ^ntermse
3) De Fiziolia. Verg. Cap. 12, noot 5.
4) Versta: den grootsten; zie Cap. 12, noot 1 en 2.
5) Is „Y. het seste dorp" in de legenda van Kaart II; maar dat op die Uaart-zelve vergeten is aangeduid te worden.
6) De Ivolina.
7) Zie Plaat 4. Jacob van Neck vond in 1598 op S. Maria hetzelfde waardigheidsteeken en beschrijft het als „een staelen instrument, voor spits en snedich, ontrent een ellen lanck", ed. Colenbrander (1900), p. 31.
4



ten, 8) visschen met netten,ende haer oeffenende in krijgshandelinge, waer zy na haer maniere seer dapper, cloeck ende sterck toe zijn, houdende dagh ende nacht wacht in een groot huijs, welcke wacht ghemeynelijck 30. sterck is, gheteijckent met een wit placxken op de borst om ghekent te wesen. Haer gheweir zijn langhe spiessen, ende groote houte schilden, waer achter zy haer weten te berghen datmen anders niet en siet, dan een luttel van den eenen voet. Zy Wat der wachten oock haer Vee. De vrouwen planten, sayen, mayen, alle Vrouwen h p-reynen ende vruchten, als Rijs, twee oftdriesoorten vanboont-
hantermge & * , t, j 1
*y- giens, groene, roode ende witte. De vruchten Bannanas ende andere,
als voren ghenoemt, welck haer meeste onderhout is, want zy selden vleesch eeten, maer haer toespyse is visch ende melck. Zy weven oock de cleederen van cruijt, welck zy spinnen op haer dye, ende 00c haer visch-netten van tselve, die seer sterck zijn. De cleedinge vande Vrouwen is van tselve cruijt tot de knye toe, eenige met een lyf van tselve, sonder mouwen. Haer cieraet sekere armringen van Tin, oft heel slecht Silver, in forme vande manillas van coper, diemen na Guinea voert, oft pater nosters van tselve: maer hadden noch liever de Magridetten ende blauwe ronde gelasen paternosters. Wy hebben by haer ghesien den steen diemen Laguecca 9) noemt, ende vant Eylandt Zeiion brengt, met ronde Magridetten noemt DallemanaIO), |a» waer deur schijnt dat aldaer eenighe Portugesche schepen verwatert ende aenghecomen zijn, te meer wy aen 't Eylandt Santa Maria, een stenghe met een besaens mast vonden, ghelijck gheseyt is. wat voor Haer Vee zijn schoone Ossen, die zy seer weirdigh houden, ende Jhel'en ende vermoede dat ZY die aenbidden, als de Canarins ende Malabaren in vruchten zy indien. Zy hebben veel Cabrites11), maer luttel Schapen. Zy hebben
hebben.
oock Honden.
Haer tamme voghelen zijn Hinnen ende Eynden, de wilde van veel soorten by ons noyt ghesien.
8) Lemur-soorten, L. mongos en L. varius (Grandidier, o. c. 1903, p. 234).
9) Port. laqueca, Port.-Sp. alaqueca, d.i. kornalijn-steen, Arab. 'aq/'q. Curieus dat deze hier heet van Ceilon te komen, terwijl hij inderdaad uit Cambay kw am. Waren dan Ceiloneesche handelaars hier tusschenpersonen; of was het een praatje van de op S. Maria varende Guzeratten (zie Cap. 9, noot 12)? Linschoten is hier niet de zegsman van Lodewycksz, zie toch ed. 1910, II, p. 67.
10) Port. D' Alemcmha, „van Duitschland". Gewichtig als aanduiding van herkomst dezer ronde" (niet-langwerpige) kleinere kralen, in tegenstelling tot de grootere „paternosters"
die zeker uit Venetië (Murano) kwamen.
11) Port. cabrita, cabrito = geitje. — Het vermoeden, dat deze Madagassen van 1595 den stier aanbaden zooals de Hindoesche Canareezen („Canarins", van de kust bij Goa) en Malabaren (daar bezuiden), is ongegrond.



51
Haer granen zijn Rijs, drie soorten van Boontgiens, wat Miliel2), hare vruchten Vannanas.
Limoenen, Citroenen, Araengie-appelen, doch so abondantniet als int Eylandt 5. Maria.
Gengber, Melligette ende een vrucht soo groot als een Hasenote, als oock de bladeren rieckende als Garioffel Naghelen I3).
Zy hebben oock een wortele, den Gengber seer ghelijck van buyten, maer van binnen seer geel, ende wordt in Malays Cunhet, in Arabes Ha bet ghenaemt, ende intPortugies Cafran de las Indias1*), men ghesmaeckt int eerste door de groote vochtigheyt zyne cracht niet int eeten, dan int leste smaecktmen een luttel scherpicheyt: maer niet so crachtich als de Gengber, draecht schoone witte Leliën, ende is seer ghesont tot veel medecynen, men vindes oock veel in lava ende ander plaetsen van Indien.
DAT 14. CAPITTEL.
Vandegheduerighe vervolginghe die de vlieghende Visschen lyden, van diversche Visschen ende Voghelen, ende waer men de soorten van Voghelen ghemey?ielijck siet, varende nae de Oost-Indische Eylanden.
Als wy nu sagen dat wy qualijcken de Jnwoonderen tot peyse ende Anno isg6 ruste soude connen beweghen, overmidts de groote vreese en- Den 12. .. . 1^ Februarij.
de misvertrouwen dat zy van ons hadden, zijn wy den 12. rebruarij 96. met eenen n.n.w. wint des avonts tseijl ghegaen, ghelijck boven gheseyt is, ende loopende onsen cours na de Straet van Cunda t), so veel de wint ons toegaf, ende saghen noch den 14. dito tlandt van Cabo Dantagil, dryvende meest in stilten, zijnde den wint meest o.n.o. tot den 24. dito, dat ons den wint vanden westen quam, waer deur wy seer verblijt waren, ende den 29. (overmidts ons vermoeden was op de Bassas de Nazareth 2) te wesen) wierpen tloot met 80. va-
12) Port. milho — gierst, Panicum miliaceum L.; later óók toegepast op maïs, ZeamaysL.
x3) De vruchten der Ravintsara (verg. Cap. II, p. 39 en noot 13) worden door den Florentijn Andrea Corsali, in een brief van 6 Jan. 1515 uit Cochin, beschreven -den vorm te hebben van eikels" (Ramusio, 1,1550, fol. 193; aangehaald bij Grandidier, o.c.p. 51—52).
14) Lees: Acafram das Indias, „Indische saffraan"; Mal. koenjit, Curcuma longa L. Een Arab. naam habet voor curcuma is (naar pers. meded. van Prof. Snouck Hurgronje) onbekend; wel, behalve koerkocm, de naam hoerd; Arab. habbet, eigenlijk habbah of habbat, beteekent „korrel, grein", dus past geenszins. Zie voorts Cap. 15, p. 70; en CaP- 37. noot 6.
') Lees: $unda. Verderop steeds gespeld Sunda.
2) Ze zijn niet over het ondiepste gedeelte der Baixas (of Baixios) deNasarelh, de„Nazareth-banken" gegaan; een vage bank, met onzekere grenzen, en 14 vadem minste diepte.



52
demen lijns, maer hebben gheenen gront ghehadt, van ghelijcken oock denderden Martij, dat wy gisten op het oostelijckste rif te wesen : maer met hondert vadem lijns, hebben wy oock gheen grondt connen hebben, ende hebben met eenen w. n. w. ende z.w. wint tot den 23. Martij voorspoedelijck geseijlt, dat den wint oostelijck liep, somwijlen wat noordelijck ende zuydelijck, kryghende oock stereken [2iv0] stroom uyt den z.o. van achter lava, waer deur wy eenen swaren ende moeyelijcken wech hadden, met veel stilten, daer over wy van meyninghe waren ons te verwateren inde zuydelijckste eylanden Wat voor van Maldivar 3), ende op desen wech sietmen altoos veel voghelen, hifrvHegen.als groote grauwe Meeuwen, vande Portugesen Garayas 4) ghenaemt, oock Rabos Forcados 5), welcke zijn swarte bonte voghelen, als Exte ren by na, ende hebben eenen langhen ghespleten steert, by na als een Cleermakers scheire, hanghende inde lucht, als de Sperwers, openende ende sluytende hare steerten. Oock eenighe vogelen die gheheel wit zijn, als een Duy ve in forme, ende vlieghen, hebbende eenen langhen dunnen steert 6): Oock andere als cleyne Eynde-kieckens seer bondt 7). Alle dese voghelen halen haren cost ende onderhaut uyt de Beschry- soute Zee, ende insonderheyt van een soorte van vlieghende Visd^vïsschen" schen 8), zijnde van grootte als Haringhen, hebbende langhe vinnen, sommighe twee, sommige vier, waer mede int water vervolcht zijnde vande Dorados 9), Bonitos10), Albocares ïl),zy haeruytdewaterheffen, meynende haer, door haer snelle vlucht te salveren ende bevryden van andere visschen, die haer met groote snellicheytnaspringen
3) Lees: (as) Maldivas, Port.; de Malediven.
4) Port. garajau, vermoedelijk de Zuidelijke mantelmeeuw, Larus dominicanus (volgens Dr. E. D. van Oort). Volgens den Port. dictionnaire van C. de Figueiredo (Lisboa, 1899) zou garajau een Sterna-soort zijn.
5) Lees: Rabos forcados, d. i. „vorkstaarten" ; de „kleermakers" der oude Hollanders. Thans fregatvogels geheeten ; Fregata aquila (naar Dr. Van Oort).
6) Dit zijn, blijkens Plaat 6, de Port. Rabos de junco, d. i. „biezestaarten", de „pijlstaarten" der oude Hollanders. Thans keerkringsvogels, Phaëton aetherius (naar Dr. Van Oort).
7) Niet thuis te brengen.
8) Exocoetus volitans, of andere Exocoetus-soorten. Plaat 6, sub H.
9) Coryphaena hippurus, Sp. dorado, Port. doirado, dourado, de „goud-visch". — De even verder in den tekst genoemde Eng. naam „Dolphin" is juist, daar deze zoowel geldt voor den dorado, als voor den Delphinus, onzen dolfijn. Plaat 6, sub E.
10) Oorspronkelijk Thynnus pelamys, Sp.-Port. bonito, een tonijn-soort, de „mooi-visch"; maar hier (pers. meded. van Prof. Max Weber) overgebracht op Elacate- en Gymnosardasoorten, die tropisch-Indisch zijn. Plaat 6, sub C.
n) Lees: Albacoras. Oorspronkelijk Thynnus alalonga, Sp.-Port. albacora — van't Arab. bakoera (Dozy)? Of, zooals Lodewycksz even verder aanduidt, van Port. albo en coiro, dus witte gehuyde" visch? — ook een tonijn-soort. Plaat 6, sub F. Later door de Hollanders tot „halve koord" verbasterd (zie De Marees ed. Naber, 1912, p. 161 noot 3)!



Plaat 6.



Plaat 6. i)
A. Dese voghelen zijn grauwe Meeuwen, vande Portugesen Garasos ghenoemt, vande grootte van een Hinne, ende men vintse ghemeynelijck byde Eylanden van Martin Vaz, Trastan Dacuna, Cabo de bona Esperanca, tEylandt van S. Helena, Ascension, de Eylanden van Maldivar. B. Zijn ghenaemt Rabos de luncos, oft Biese steerten, om dat zy eenen langen dunnen steert hebben, eender Biesen ghelijck, men vintse oock altoos ontrent 20. oft 30. mylen vande voors. Eylanden vliegen, in de grootte ende maniere van eender Duy ve, puer wit. C. Dese voghelen zijn ghenaemt Rabos Forcados, om dat zy de steert hebben in ghedaente van eender Snyders scheer, op ende toe sluytende, ende zijn meest swart met een witte placke op de borst, vlieghende als de Sparwer. D. Js een ghedaente van voghelen, de Water hinnekens ghelijck dan dat zy gheheel bot ende ghespickelt zijn, men sietse veel ontrent landt, sittende op twater. E. Js een Dorado ghelijck, hebbende cleyne schelpen. F. Den Albocores. G. Den Bonit, men vindt dese ghemeynelijck daer stroom gaet. H. Den Vlieghenden visch. /. De Trombas dryvende aende Cabo de bona Esperanca.
i) Zie over deze vogels en visschen: Cap. i, noot 21—22, en Cap. 14, noot 4—II, Voor Forcados lees: Forcados. — Er staat foutief: Water hrnnekens.



53
ende swemmen haer na tegen dat zy weder int water vallen, overmidts haer vleugelen oft vinnen droogh wordende niet langher haer en connen bouen houden, sonder die weder int water te natten, ende inder vlucht worden dese arme verdruckte visschen vande boven ghenoemde voghelen ghevangen ende ingheslockt, waer van eenighe sterckelijck vervolcht zijnde van beyde hare partyen haer in onse schepen bergende, ende niet meer haer connen opheffen, aldaer vande bootsghesellen ghevanghen ende ghegheten worden, zijnde seer lieffelijck van smaeck: als oock de grauwe Meeuwen, diemen Garayos noemt, willende haer op onse schepen rusten, lieten haer vande maets metter handt vanghen, overmidts zy van gheene menschen verveert waren, ende luttel menschen gesien hadden: ende comende te spreken vande visschen, daer van wy hier boven mentie af ghemaeckt hebbe, zijn dan de Bonitos oft goede visschen, seer goet om eten, nochtans drooghe van ghedaente, als onse groote Carpels, doch dicker welcke haer so dick by den anderen houden, volghende de schepen, dattet te verwonderen is, waer van wy somwylen een versche sode vinghen met hoecken, waer aen een linnen doecxken ghebonden, waer aen zy haer verhangen. Zy vernielen een groote menichte vande vlieghende visschen dieder somwylen wel 10 oft 12. in haer rop12) vonden. Aengaende de Albocores dat is de witte gehuyde visch, overmidts hy als ooc de Bonitos geen schelpen hebben: maer een effen huijt heeft, op den buijck seer wit, welck men van verre onder twater seer siet blincken, ende hoewel hy den Bonitgantsch ghelijck is, so verschillen zy inder groote, want icker wel ghesien hebbe van vijf voeten groot, ende van dicten van eenen mensch» waer mede wy ons heele scheeps volck spijsden, zijnde int ghetal van 60. persoonen, t'is eenen magheren, drooghen ende meelachtighen visch, hebben maer een doorgaende graet. Daer is noch een soorte van visch vande Portegisen Dorado ghenaemt, om dat hy int water schijnt gheel te wesen, blinckende somwylen als gout. Aengaende zijn ghedaente is eenichsins den Salm ghelijck, ende vande Engelsche t2ar°] Dolphin 9) ghenaemt, die soomen seydt alle visschen in snelheyt passeert, welck wel ghelooflijck is, en nae mijn dunckenjmen gheenen beteren visch becomen mach als desen: want hy alle anderen vischen te boven gaet, diemen in sout oft soet water vinden mach, Beschry. heeft seer cleyne schelpkens, ende van 't hooft tot aenden steert een vin_gh^ v*"g grooten ghevinden rugge. De bruijn Visschen,^vande Portugesen schen.
12) D.i. robbe; maag. De Marees schrijft in 1602, kol. 79b. van dezelfde „Bonites": „wy vonden altijt veel vlieghende visch in hun maeghe of robbe" (ed. Naber, 1912, p. 161).



54
Tomnas, ende vande Fransoysenilfflrjwf»-; ghenaemt^), zijn tweederley, d'eene hebbende de muijl seer scherp als een Vereken, waer deur somwylen het Meyr-swijn ghenaemt worden, d'ander hebben de muijl plat, seer ghelijck de Potshoofden u), ende omdatzyschynen cappen aen te hebben, worden zy de Zee-municken ghenaemt, zijn ghemeynelijck 5. oft 6. voeten lanck.hebben den steert seer breedt ghecloven, ende contrari staende van ander visschen, ghelijck oock de Pots-hoofden ende Walvisschen, zy hebben een effen huijt, ende gheopent zijnde, zijn noch min noch meer^s) als een Vereken. hebben speek ende vleesch, de lever ende alle d'inghewant, ende dat meer is, so genereren zy van gelijcken: want also wy een geschoten hadden, die seer groot was, ende tselfde open sneden, vonden wy een ionck daer in, derhalven weder inde Zee wierpen. Dese houden haer altoos in hoopen, ende haer de Zee verheffende, comen zy na de schepen, de Zee groen makende door hare menichte, blasende ende knorrende als Verekens, ende is een genoechte om sien, ende de schippers versekeren haer tegen toecomende tempeest, twelck dickmael daer na niet lange en toeft, uyt tselve quartier van daer zy comen. Wy vingen 00c veel Haeyen, vande Portugesen Tubarons, ende vande Fransoysen Requiem ghenaemt16), die hem gemeynelijck boven laet sien in stilte: want zyn seer traech int swemmen, hy heeft 00c een effen huijt, ende altoos heeft hy 7. oft 8. cleyne viskens,diemen Zuygers noemt, vande grootte van eenen Harinck ende cleijnder, die 't bovenste vant hooft plat ende ghefronst hebben: waer mede hy hem aende Hayen vast hout, tot dat de Haye wat ghevanghen heeft, daer hy dan mede gaet eten, swemmende hem de muijl
13) Port. tonina, toninha, toninho, Sp. marsuino, Fr. marsomn, Phocaena communis, de bruinvisch; die echter (ondanks het spraakgebruik) uielm Ind. zeeSn voorkomt, naar pers. meded. van Prof. Max Weber. Wel verwante kleinere tandwalvisschen. Welke twee soorten hier door Lodewycksz bedoeld worden, blijft onzeker. - De Sp. en Fr. namen zijn merkwaardige verhaspelingen van het Vlaamsche woord der i6« eeuw, door Lodewycksz ookgenoemd, „Meyr-swijn", of het Oudduitsche Meerschwein ; dat misschien zelf weer vertalingen zijn van den goed-Port. naam voor bruinvisch : pórco marinho. Thans gewoonlijk nog „de boer met zijn varkens" genoemd, als zij in een school zwemmen. Verg. volgende noot, en noot 19.
14) De latere Potvisschen, of Cachelots; Physeter macrocephalus. — Op Plaat 6 is, volgens Prof. Max Weber, rechts achteraan een fantastische cachelot geteekend, met 2 neusof spuitgaten, in plaats van één vooraan den snuit; links achteraan op die plaat is vrij goed een tandwalvisch geteekend, die wellicht een Globicephalus verbeeldt. Zie nog Lodewycksz' tekst op volgende blz. middenin.
15) geheel als.
r6) Port. tubarao. Sp. tibitrón, Fr. requin. — De „Zuygers" van den haai, even verder genoemd, zijn de thans genoemde Zuigvisschen, Echineis-soorten (volgens Prof. Max Weber); niet te verwarren met de latere Holl. „loodsmannetjes", Naucrates ductor, de cacadores of „jagers" der Portugeezen (zie De Marees, 1602, kol. 80a; ed. Naber, 1912, p. 162 noot 2).



55
uyt ende in, sonder dat de Haye hem eenich quaet doet. De bootsgesellen moeten haer seer voor hem wachten als zy swemmen: want dickmael ghebeurt dat hy met een nae de grondt schiet. Ende alsoo °neu^fk hy onlieflijck is om te eten, so vanghen de bootsghesellen de selve om om eten. haer ghenoechte mede te houden, steecken hem zijn ooghen uyt, oft binden hem een hout aende steert oft botige *7), laten hem alsdan weder inde zee vallen, waer hy groote toormenten ende pyne door lijdt.
Daer is noch een soorte van visch, die de Portugesen Pesce Puercol8) noemen, is vande grootte van een Braesem, ende knorret als een Vereken: men vint oock inde zee seer groote Schilt-padden, dryvende meest slapende, want het seer droomachtighe beesten zijn, seer groot ende seer goet om eten, smakende, als Calfvleesch, ende als haer de Sonne de opperste schelpe verwermt heeft, keeren zy haren buijck om hooghe, als dan comen de bootsgesellen seer stillekens, ende slaen eenen haeck tusschen beyde de schelpen, ende treckense also in haer bcot, ende dese vintmen ghemeynelijck ontrent de Eylanden van Cabo Verde.
De Pots-hoofden swemmen oock by groote hoopen, als de Tonil2_v°] trenIQ),dochghemeynelijcktragher,danalszyeenighenvischjaeghen, so zijn zy dapper ende snel ghenoech, ghelijck wy dickmael ghesien hebben, haer grootte is wat cleijnder dan eenen Walvisch, ende en hebben oock gheen gaten op het hooft om 't water uyt te werpen, ghelijck de Walvisschen doen.
Comende weder tot onser voyagien, met eenen o.n.o. cours nae de Hoe'tCom-
. pas noordt-
Straet van Sunda, met variable winden, meest oostelijck, ten waer westeerden, met de nieuwe Maene, dat wy eenen doorgaenden westelijcken wint voor veerthien dagen in Martio cregen, ghelijck geseyt is, ende bevonden dat het Compas by streken noordtwesteerde 70. mylen by o. d' Eylandt Brandaon 2°), ende nae gissinghe liepen wy over alle de drooghten die inde Caerte op onsen cours ligghen, dan hebben de selve niet vernomen: maer wel eenighe ravelinghe van wateren. Wy saghen veel Slanghen dry ven, oock veel boomen.
17) D. Bottich. Sp -Port. bota, It. botte, vat, ton. Dus: tonnetje.
18) Moet, naar pers. meded. van Prof. Max Weber, de Sp. pezpuerto („varken-visch") zijn, een Balistes-soort, die inderdaad knorren kan; niet de Voti.peixe-pórco, een plagiostoom, Centrina Salviani, die tot de Middell. Zee en de naburige Atlantische kust beperkt is, en niet knort.
19) Lees wel: Toninen; dus Tonijnen, Thynnus thynnus; Port. óók tonina, en atum.
20) Het eiland Brandaon, „San Borondon", ofSt. Brandaan bestaat niet, verg. de noot in Linschoten ed. Kern, 1910, II, p. 167. Terwijl het in Linschoten's tijd gewoonlijk gefantaseerd werd tusschen Noord-Afrika en Zuid-Amerika, werd dat „spook-eiland" blijkens de titelplaat en den tekst van Lodewycksz ook gefantaseerd op ca. 700 O. l.Gr., ten O. van de Nazareth-bank (ca. 60° 0.1. Gr.; verg. noot 2 hiervóór).



56
Den 4. May creghen wy eenen harden storm uyten n.w. met de nieuwe Maen, so dat wy voor de wint loopende, alle onse seylen moesten in nemen, dan seijlden 4. daghen met een doorgaenden wint, doende onsen cours o. ende o. ten noorden, ende den 27. also onse Stuerluyden aen landt met haer besteck stonden 2I), ende tselve niet Het ram- en vernamen, ende oock de Botteliers claeghden twater seer ghesoendes™a" mindert te zijn, worden gheordineert elck man maer half rantsoen
ters worut 1 o
vermindert, ghegheven te worden, te weten een pintgien water daeghs, soo datter grooten dorst in de schepen gheleden worde, want het seer heet weder was, ende somwylen eenen Reael van achten voor eenen dronck waters geboden worde, welckmen noch niet en cost becomen. De Pinas hadde noch wat waters, waer van zy den Leeu mede deelden.
Dedenjusti- Den 3. Junij isser Justitie ghedaen over eenen moetwilligen die tienenmoet ghearquebuseert worde22). Saghen veel grauwe Meeuwen ende biese willigen. steerten vlieghen. Ende den 5. saghen wy tlandt, waer door wy seer verblijf zijn gheweest, overmidts den grooten dorst die inde schepen gheleden werde, ende soo wy wat naerder quamen, bevonden tselve een Eylandt 23) te wesen, welck licht ontrent ió.mylen van 'tEylandt Sumatra, alwaer hem der zuyder Polus vijf ende een half graden
Streeleenden, o. ten o. ende z. W. ten w. lanck ontrent 6. mylen, is leeghachtich landt, waren op 20. vadem sandt grondt, heeft ontrent de Custe diversche cleyne Eylandekens, ende loopende barning: alleens ander dobbel landt te sien, op den 6. Junij, 1596.
verhief, tselve machmen hierboven gheteijekent sien.
Den 6. dito zijn wy wat naerder tlandt ghecomen, ende hebben des voorleden nacht int eerste quartier gront geworpen in 60. vadem steenich, int tweede quartier 40. ende int dagh quartier 20. ende 6. oft 7. Canoas onder 't Eylandt ghesien, dan dorsten niet naeder comen, derhalven wy een ghemande sloep nae 't landt toe sonden om met
21) Verg. A. *
22) Jacob Pruijs, bootsman op de Pinas.*
23) Engano(Von. — bedrog, illusie; dus het gezichts-bedrog eiland, als men van 't Westen komt, en meent Sumatra te zien); Mal. Poelau TSlandjang (tëlandjang m naakt). Het woord „Pugniatan" voor dit eiland, in het opschrift boven Plaat 7, moet een corruptie zijn van Sp. puiieta, en dan op grove scheepsmanier zoowat hetzelfde zeggen als de Mal. naam : Naaktloopers-eiland.Op het Port. kaartje in 1597 door Langenes te Middelburg gedrukt, en door ons gereproduceerd als Kaart IV, staat noch „Engano", noch „Pugniatan", maar: Dromo.*






Plaat 7.
Dese Figuren zijn de rechte afteijckinghen van de Jnwoonders vant Eylandt Pugniatan 1), welck leyt voor de Straet Sunda, aldaer hem den Zuydelijcken Polus vijf en half graden verheft. Zy gaen gants naeckt, ende zijn geel als de Bresilianen, dragende lanck hayr, haer meeste handelinge is Visschen, met eene soorte van Harpoentiens, hebben seer enghe Canotgiens gheenen voet breet met drijf houters aende zyde, is een seer wel rieckende Eylandt, also datment wel dry mylen wijt riecken mach2). Wy en weten niet wat zy voor waren hebben. Heeft noch drie Eylandekens rontom hen liggende. Wy hebben hier by ghevoecht een Abexin oft man uyt Pape Jans landt3), om de plaetse te vullen, zijn swart van couleur, hebbende groote lippen ende wyde ooghen, zijn goede Coopluy, maer noch beter bootghesellen.
1) Sp. Puneta; Port. Engano; zie Cap. 14, noot 23 en B ij 1 ag e, p. 242, met Kaart VIII. Het voorgestelde rollen van koord op de naakte dij is nergens in den hoofdtekst beschreven, doch algemeen typisch-inlandsch. — De plaat is in spiegeldruk.
2) Het rieken van allen tropischen grond, wanneer men ver uit zee komt. Men ruikt dan den (tropischen) wal.
3) Abessyniër, of man uit het land van den legendarischen Priester Johannes (Port. Preste Joao). Zie Cap. 20, noot 18; en vooral Cap. 26, met noot 4—5. Verg. ook noot 2 van het bijschrift bij Plaat 18.



57
[a3r°] henluyden te spreken, ende vernemen wat dit voor een Eylandt was. Wy saghen twee Eylandekens ten o.z.o. van 't groote24), waer soo 't scheen goede Reede achter was, oock een ten w.z.w.2s). De Eylanders siende de onse comen, roeyden nae 't landt toe treckende hare Canoas Conditie op 'tlandt,welcke seer lanck ende smal waren, hebbende drijf houters ders. ^ aende zyden20), zy en begeirden ons niet te spraeck te staen, ende waren 23. int ghetal, waren gheel van couleur als de Bresilianen met lanck hayr tot op de schouderen hanghende.* Zy hadden veel schichten ende boghen, derhalven en dorsten wy niet aen landt gaen, noch zy byde onse, niet teghenstaende wy haer eenighe cramerye thoonden. Siende dan dat wy met haer niet en costen te recht comen, quamen wy weder aen boort, dus aende wint ligghende, dreven wy sterckelijck nae 't n.o. ende noch meer des nachts dat wy n.o. ende n.n.o. aen gingen, loopende boven eenen hoeck om de dyninghe te schouwen Kregen Sudie uyten zuyden seer grof viel, dan worden so om den noort ghe- gh^sich"! dreven, dat wy inden morgen stont wel drie mylen vant Eylandt stonden, wy hadden de Pinas des morgens uyt gesichte verloren, want also wy geweynt ende aengeloeft hadden, was hy cours gegaen. Men heeft uyt den Leeu een scheut geschoten, ende de vlagge laten waeyen, overmidts zy thooge landt van Sumatra saghen, ende de Pinas o.n.o. van ons, derhalven onse resolutie veranderden (die nae 't Eyland was) ende liepen na de Pinas die wy verspraken, ende hadden seer na by 't landt geweest, welck moght ligghen ontrent 16. mylen van 't Eylandt, ende was seer hooge landt, ende hadden veel stilten. Wy liepen o. ende o. ten z. aen, den wint n.n.o. ende bevonden dat de stroomen de Straet in liepen, welck over beyde zyen seer hoogh landt hadden, ende nae gissinge moght wijt wesen inde mont 18. mylen 27).
24) Kèfoe (d. i. eiland) Kaoepanoe zeker; waarschijnlijk ook K. Adoewë (en niet K. Kapeweroe). — Hier wordt dus vermeld het ie en 2e (nacht-)kwartier, en daarop het dagkwartier; verg. p. 5, met noot 5. Dus wel: eerste wacht, hondewacht, en dagwacht, van thans; 8—12 's avonds, 12—4 's nachts, en 4—8 's morgens.
25) Kèfoe Kaik.
26) De eigenlijke „uithouders" heeten Mal.-Jav. katir, ook Mal. katil; de eigenlijke „drijfhouten" of „drijvers" Mal. alang; het geheel zijn de vlerken. Zie Plaat 28, op voorgrond en verg. Encycl. v. N.-I., Dl. IV i. v. „Vaartuigen", p. 476, en 486.
27) Den loen Juni, in het gezicht van Sumatra, was de commies der Hollandia, Gerritvan Boninghen (verg. Cap. 6, noot 1 en Cap. 9, noot 2), ingevolge vonnis van den scheepsraad, °P de Mauritius gevangen gezet; den i8den werd Jan Jansz. Kaerel definitief in zijn plaats tot commies op de Hollandia gesteld* — Ook over dit gewichtige feit uit den inwendigen twist op de vloot der Eerste Schipvaart wordt totaal gezwegen door Lodewycksz, die een soort officieelen Amsterdamschen tekst in zijn Eerste Boeck heeft gegeven.



58
De afbeeldinghe vande Cust van Sumatra, ende d'Eylanden gheleghen inde Straet van Sunda28).
Achter uyt, te weten n. w. ende w. laghen diversche ende al hooghe landen, ende seylden langhs tlandt henen verscheyden een mijl, om tusschen i. ende 2. eylanden door te gheraken.
Afbeeldinghe vande Custe van Sumatra.
Dysich verscheyden 4. mylen, schynende vast landt des avonts metter Sonnen onderganck.
Dit hoort hier boven aen.
Een Eylandt een half mijl groot.
Dit aldus ghesien opten II. Iunij, smorghens int rysen der Sonnen.
28) Zie omtrent deze landverkenningen de daarover handelende Bijlage hierachter. Van de beide panorama's op p. 60—61, is het eerste genomen uit een punt benoorden Legoendi. het laatste uit een punt beoosten Sëbësi.
De pagineering van 't origineele boek is hier foutief; H3 en H4 zijn gepagineerd 23 en 24; volgt blad J zonder paginatuur, en J2 als 25. Door deze fout — of was het een rectificatie? — is echter de fout In het begin toen Kaart I als blad 4 werd geteld, weer hersteld. Aldus is inderdaad 25 ook blad 25; enzoovoort.



v
S9
1. Streckte voorts het vaste landt van Sumatra ende saghen achter uyt ronts om tot het w.z.w. al landt, van waer wy ghecomen waren, ende was dit hooghe landt, ontrent drie mylen van ons ghescheyden.
2. Dees berghen mochten wy even sien dompen ende laghen inde Straet soo 't scheen, bevonden 2. Eylanden te wesen.
3. Was een lanck werpich eylandt, tusschen welke ende d' eerste wy door moesten, doch laghen wel 3. mylen verscheyden : dit Eylandt lach van ons 2. mylen ende een half.
4. Was een verscheyden Eylandt vanden anderen ontrent drie mylen.
5. Was een Eylandt verscheyden 4. mylen, tusschen dit Eylandt ende t Eylandt 7. scheen door de harde dyninge de openbaer Zee te zijn, verscheyden vanden anderen vijf mylen, alwaer d'Eylanden int midden lach.
6. Heeft aende n.w. zyde een rootse ontrent een booghschootdaer van, diemen onder t water cansien branden.
8. Was witte Duijn.
De voorseyde 1. ende 3. landen, schenen ontrent 3. mylen vanden anderen te ligghen, tusschen welcke 1. ende 3. comende,vonden 17 18. tot 22. vadem steeck grondt. Adi 18. Junij.
4






6i
Wy seylden opt landt A. alwaer (soo'tscheen)gheen gat en was, [Ongepagidoch daer by comende, verscheyden hem seer wijt van 't Eylandt 8. blz. r°] Wy moesten onsen cours n.o. aen setten, om boven tlandt 10. te seylen. Teghen den avont saghen wy onder tlandt 10. wel 10. oft 12. seylen, ende wy settent onder tvoorsz. landt den 22. Junij, op 28. vadem cley grondt.
B. Alwaer wy by noorden tEylandt 8. omgheloopen hadde niet veel uyt den wech gheweest.
C. Hier laghen eenighe Eylanden dicht onder tlandt.



62
Hoe wy on- Den 11. Junius quamen wy dicht onder 't Eylandt van Sumatra, lantvanSu- alwaer als oock nae de Custe van lava veel Eylanden laghen, ende menraqua" hebbent gheset in 25. vademen cley grondt voor een lanck werpich Eylandt, zynen name is ons onbekent29), dan doet hem op met de omliggende Eylanden, als hier voren afghemaelt staet, ende hadden te voren ghehadt 35. vademen steeck grondt. De Sloepe van tschip Amsterdam jaeghde een Canoa na, maer costen die niet beroeyen. Des anderen daeghs voeren wy aent Eylandt (dwelck woest ende 011bewoont was, vol bosschagien) om water te soecken, doch conden gheen vinden, ter wylen saghen wy van onder thooge landt van Sumatra eersten drie, daer nae 9. seylen 3°), waer van d'een voor ons over quam geseylt na d'lanckwerpig Eylandt toe, waer een schuijt na toeghesonden is geweest, die met haer versproken heeft, waren 16. man, waer van de ses saten en roeyden, de andere saten in een hutte die op haer Paraus gemaeckt was, zijnde met diversche gecouleurde cleederen gecleet: wy en conden haer niet verstaen, dan wisten wel van Bantam ende lapara, maer Sunda Calapa washaeronbekent3i), ende voeren alsoo weder nae 't hooghe landt van daer zy ghecomen rasr°] waren. Daer over wy resolveerde den tocht met de Pinas ende den ghemande Sloep nae 't landt van Sumatra te doen 32), van daer wy de seylen hadden sien comen, ende weder henen varen, presumeerden eenighe Zee-roovers te wesen, die de schepen wachten die van
29) Het langwerpig eiland — Lëgoendi, Lagoendi.
30) „De eerste die sy beoosten de Capo de boa Speransa gesien hadden", zegt Begin ende Voortgangh (1645), I, p. 31a.
31) De naam Djakatra was dus al geheel in zwang, in plaats van het oude „Sunda Calapa". Het ^lapara" van den tekst moet vermoedelijk gelezen: lacatra. — Het is de éérste maal dat hier in Lodewycksz' tekst het woord „Parau" (Mal.-Jav. perahoe) gebezigd wordt, en duidelijk in den tekst onderscheiden als „grooter Oostindisch schip", in tegenstelling tot de kleine „Canoa" ; dit laatste een woord, via het Sp.-Port., aan het Caraïbisch ontleend.
32) Willem Lodewycksz ging met de Pinas mede ; de namen der overigen, behalve die van schipper en stuurman (Hendrick Jansz., en Cornelis Jansz. Geulen), zijn onbekend. *



63
Manancabo-iï) na Bantam voeren. De Pinas ghemandt zijnde met sestien man, seylden na thooghe landt, alwaer eenige dorpen waren, waer van tprincipaelste zy Dampin noemen 34). Wy hadden int overloopen over al 20. 21. ende 22. vademen sandt grondt, ende settent inden avont in achtien vademen, seer dicht aen een Eylandt, waer noch twee Eylandekens by laghen35). Wy hoorden tvolckclaerghenoech spreken, doch en vernamen gheene, noch oock gheene sche- Hoewy
..... eenighe
pen tot des anderen daeghs, dat wy (om water te soecken uyt zijnde) schepen int op een plaetse 4. schepen sagen ligghen, ende noch in twee partyen, j^en, endry ende dry seylende, daer wy met de Sloep nae toe roeyden, ende de^dae^ nae zy ons vernemende, maeckten haer aenden anderen vast: wy quamen haer aen boort, ende vraeghden haer waer wy water souden connen becomen, zy wesen ons nae een plaetse, dan vreesende dat zy ons bedriegen souden ende ons verseijnden36), begeirden zy souden mede aen de Pinas varen, ende met vriendtschap in hare schipkens comende, thoonden ons veel fraeicheden, als eenen vergulden Poignaert. die zyCrees37) noemden, oock eenen gouden rinck daer eenen Diamant in stondt van cleynen pryse : want hy cleijn ende qualijck ghecant was, zy hadden een metalen bas te boorde gebracht 38), waer zij int eerste voor ons seer bevreest waren, siende dat wy daer d'ooge op hadden, verberghden zy dien. Wy keerden weder nae de Pinas, ende zy quamen ons volghende met een Canoa aende Pinas, ende voeren weder met haer aen hare scheepkens, vande welcke wy ruylden wat visch, Vannanas, Water-meloenen, Suijcker-riet, Coquos, Loock en- Hoe wy met de Ayun, ende andere diversche fruyten ons onbekent, ende dit voor de""ruyl root ende blauwe Paternosters ende Magridetten, ende wy voeren met haer nae 't vaste landt van Sumatra.
33) DeMinangkabau'sche kust; waarschijnlijk hier Priaman, de oude haven der Padangsche Bovenlanden, het „Speriamon" van Cap. 15, p. 7° en noot 35. Dat loeren in Straat Soenda speciaal op schepen die van Minangkabau kwamen, lag wel daaraan, dat deze meestal stofgoud vandaar meebrachten.
Dit „presumeeren" hier, zooals in den tekst aangegeven wordt, moet iets geweest zijn van het oogenblik ter plaatse; het kan geen toevoeging wezen, later door Lodewycksz aangebracht. Maar wie had dan op dat oogenblik zulk een „deskundige" presumtie ? Of was het voorkennis omtrent de gevaren in Straat Soenda, die men uit Portugal mede bracht ?
34) N.l. het hooge land in de Pëdada-baai. Een dorp Dampin is tegenwoordig niet bekend ; Jav. damping of demping beteekent „rechtopstaande kant van een berg, rotswand of oever".
35) Onder P. Balak, waarbij liggen P. Lok, P. Loenik. Zie ook Zeemansgids 3en druk, I, '912, p. 61; terwijl de 2de druk, I, 1904, p. 91 voor dezelfde eilanden de namen Pedada, 1'enarian en Lalanga gaf.
3°) Verzenden : den verkeerden weg wijzen.
37) Kris, Kcris, Jav.-Mal.
38) een licht bronzen kanonnetje (Mal. lila) klaar gemaakt.



64
DAT 15. CAPITTEL.
Hoe dat zy op het Eylandt Sumatra aen landt ginghen, in het dorp Dampin ghenaemt, aldaer zy by den Oversten quamen, ende wat aldaer gheschiet is.
Beschryvinge van eenighe mannen die haer verthoonden.
Verciersel der Vrouwen.
Als wy nu dus met de Paraus voeren, quamen wy daer drie oft vier Canoas waren, daer in waren eenighe persoonen die presenteerden mannen van qualiteyt te wesen, fraev p-hecleet met hemels
blauwe fyne accoutrementen van Lijnwaet, ende Tokken van tselve I). Dese vraeghden wy oock na water, dwelck zy ons wesen, midts met haer eenen souten Quille 2) op varende, ende quamen aldaer wy ontrent twintich huysen, in maniere als Boeren huysen vonden, fraey ghemaeckt van Palmboomen, wy sonden twee man met de Jnwoonderen, om te besichtighen waer twater te halen was, dwelck zy sterckelick vonden afkopende, dan was te dangereus om te halen, so de Jnwoonderen quaedt int sin ghehadt hadden. Alhier saghen wy den eersten Peper wassen, opkopende als de Hoppe, lancks hooghe dicke rieten, ende cochten so veel zy ons brachten. Hadden oock een monsterken Naghelen, Noten ende oock Popoenen, Concommeren, doch costen gheen vleesch van haer becomen. Zy brachten oock Wijn uyt Palmboomen ghetapt 3). De Vrouwen waren met seer dicke arm-ringhen verciert, oock ghecleet met een cleet vande middel nederwaerts, ende een cleet over de borsten, laten thayrwatmet een strenghe vast ghebonden, als men sien mach. Als wy nu vreesden dat (twater ons ontvallende) de Jnwoonderen eenighe avantage over ons mochten cryghen, voeren wy nae de Pinas toe die verseylt was, ende wy voeren noch aen twee Eylanden, water soeckende, doch te vergeefs. Daer nae quamender 4. Canoas aen de Pi-
1) Vermoedelijk te verstaan als: en Tolken, eveneens gekleed. Zooals, tot heden toe, de zgn. „kadraaiers" of zoetelaars in Straat Soenda de zeilschepen opwachtten, zoo moeten er in deze 16e eeuw schuiten op den uitkijk hebben gelegen met inlandsche hoofden (deels zeeroovers!), en met tolken voor de vreemde zeevaarders. — Evenwel: de oude Fransche vertaling (1598) zegt hier Turbans: en stelt dus Tolck = Tulband. Doch dit schijnt fout; zie o.a. Cap. 26 en elders, waar daartoe steeds het woord „Tulband" wordt gebruikt.
2) Wel zeker verhaspeling van Mal. Kali =-- rivier; waarschijnlijk de Wai Bawang met het dorp Bawang. — Ware „Quille" niet cursief gedrukt, dan zou men ook aan 't Holl. „kil" kunnen denken. Begin ende Voortgangh (1645), I, p. 32a, maakt er inderdaad „Kille" van.
3) Zie omtrent „palmwijn", Jav. (en Mal.) legen, d.i. „het zoetige", Linschoten ed. 1910, I, p. 234, en Encycl. v. N.-I., III, p. 183. De voornaamste „wijnpalm" is op Java de arenpalm, Arenga saccharifera Labill.; op Bali en oostelijker de l<mlar-paXm, Borassus flabellifer L.; terwijl op Madagascar de reeds in Cap. 9, noot 6 genoemde Raphia vinifera Beauv., de eigenlijke „wijnpalm", den palmwijn levert, zooals ook aan de Kust van Guinee. — Het elliptische „als men sien mach", even verder in den tekst, slaat op Plaat 8.






Plaat 8.
Dit is de Figuere van eenen oversten op Sumatra, int Dorp Dampin gheleghen int incomen vande Straet Sunda, waer wy den 12. Junij aen landt waren, die ons wel ontfanghen heeft, ende ons eenighe vrucht vereert. Alhier saghen wy den Peper wassen, ende waren seer polyte luyden, seer gheeert van hare ondersaten, hebbende zyne lijfwachten by hem, met de Vrouwen die hem dienden. Zy vertelden ons veel van Bantam, dan wy costen haer niet verstaen. Alhier was oock versch water, doch was te quaet om halen. Wy cochten alhier een monster Pepers, die haer overghebleven was. Zy hadden alhier een soorte van Hoenderen, half Kalkoen ende half als onse Hoenderen, een wonderlijckdinck om sien 2). Den oversten quam daer nae noch met een Parao aen onse schepen om met ons te handelen, doch daer worde anders niet in ghedaen, overmits wy tseijl ginghen.
1) Niet meer thans bekend, in de Pëdada-baai (Z. W. Lampoeng-baai), ten O. van de plek waar thans Bawang ligt; verg. Cap. 14, noot 34, Kaart VII, en VIII.
2) Vechthanen. Verg. Cap. 33, slot; en Plaat 31. — De plaat is in spiegeldruk.



65
nas, ende brachten Hoenderen, Rijs, Peper ende Caxas 4) te coop. Ick voer met de Sloep nae de plaetse daer wy de schepen hadden sien ligghen, om te sien oft men daer water soude connen becomen, daer by comende isser onbewist een roer afghegaen, waer door die van [de] Paraos bevreest zijn gheworden, also dat zy haer schansmattgiens lieten neder vallen, ende eenen cleynen metalen bas te D'eyianders boorde brachten, ende met hare wapenen seer dreyghden, overmidts toestaen dat zy meynden wy uyt vyandtschap gheschoten hadden, twelck siende, j16^"^*en royden onse Sloep nae tlandt toe: maer eenige van haer opt landt den comen. springhende, wilden ons aen landt niet laten comen, alwaer, ende om gheenen quaden roep van ons te laten loopen, hebben met de Sloep weder gekeert, van waer wy comen waren, ende sochten noch op een ander plaets, maer costen gheen water becomen. Aen boort comende vonden de Almadias noch aldaer, ende hadden voor 12. Realen van achten Caxas ghemangelt teghen 3500. voor elckenReael s),om altijts eenigh payement te hebben. De Paraos voeren corts (mits thooghe water wiert) wech. Wy voeren des nachts weder daer de Paraos ghelegen hadden: maer was al sout water. De Pinas ginck onder seijl, ende voeren doen ghelijck met eenen landelijcken wint nae de schepen toe, waer wy een Parao aan boort vonden, die de onse water opt lanckwerpich Eylandt ghewesen hadde. De overste vande Parao presenteerde ons tot Bantam te brenghen, midts be- Presente-
ren de onse
talende voor Lootsmans loon voor elck schip 5. Realen van vieren 6), voor Banende wy haelden water. Nae de middagh quam een Parao aende Pi- ghen> nas met Caxas, om die te ruylen teghen Realen, dan worden weder ghesonden, ende de Lootsman bleef aen ons boort, die ons twee sey-
4) Port. caixa, wel van Tamil kashu, later Pidgin-Eng. en Eng. cash; de Mal.-Jav. fitjis, pitis, oipisis; de Jav. keleng; en de thans nog op Bali en Lombok gangbare kepeng, ook Mal. peng. Verg. Cap. 27 ; en Linschoten uit circa 1588 in ed. Kern, 1910,1 p. 78. Een gemeene pasmunt van Chin. makelij, die, met behoud van haar naam, sterk in waarde afwisselde.
5) Buitengewoon weinig; de Bantam-prijs was in 1595 ca. 12.000. Een „reaal van achten", de Sp. real de a ocho, gold volgens plakkaat van de Stalen-Generaal dd. 2 Sept. 1594 in de Nederlanden 2 gulden 5 stuivers, later meer (Van den Berg i. v. Muntwezen, in Encycl. v. N.-I., II, p. 588). D laat 8000 c. voor een reaal geven; moet bij Lodewycksz dan wel niet voor 3500 gelezen: 8500?
6) Een reaal van vieren = een halve reaal van achten; de Sp. real de a cuatro, o.a. genoemd in Cervantes' Don Quijote, I (1605), Cap. 22. Verg. ook I en II. — Het „acht" en „vier" geldt voor de Sp. „zilver-realen", onze kwartjes ongeveer, Sp. reales de plata, die bij gewicht (Sp. peso) van 8 of 4 het muntstuk, de Spaansche reaal of halve reaal maakten. Vandaar peso = real de a ocho, vooral de peso fuerte (het „zwaar gewicht"); vandaar ook in IV (het Journaal van adelborst Frank van der Does) de term „stuck van acht reeallen", d.i. Sp. pieza de a ocho [reales de plata] = de gewone Spaansche „reaal van achten", de latere „Spaansche mat". — Dit tevens als opheldering bij Linschoten, ed. 1910, I, p. 9 en noot 4.
5



66
len wees die van Bantam quamen. Den anderen daghs, welck den 15. was, voeren wy om water, welck wy met bootgien haelden. Den swarten Laurentiaen 7), also hy des voorseyden daeghs ghestorven was, worden achter een Eylandt begraven, ende saghen noch een seijl van Bantam comen. Achter 'tEylandt daerwy achter gheset hadden, laghen noch vier passelijcke Eylandekens 8), met twee clippen, ende hadden desen nacht eenen harden wintuytennoordtwesten.
Den 16. Junij lichten wy ons ancker ende gingen tseijl met eenen n.w. wint, n.o. ten n. aen, wierpen twee mael tloot in 22. vademen suyver sandt grondt, ende overmidts stillekens worde, moesten d'ancker laten vallen, want wy anders te rugghe dreven, overmidts de [26y stroomen van 't oosten nae 't westen liepen tot nae de middagh datter stercke coelte quam, gingen alsdoen n. ten o. aen, ende de Strate streckte haer tusschen tlanck hooghe Eylandt, ende tlanckwerpich oost °), den wint quam recht uyt de Straet, derhalven na ons lootsmans begeiren weder setten in 19. vademen. Saghen noch diversche Paraos die van Bantam quamen, ende wy moestent onder d'Eylanden setten, overmidts wy recht inde wint creghen om den morghen stont te verwachten, dat de wint uyt thooghe landt van Dampin valt, welck de plaetse was daer wy met de Pinas ende Sloep gheweest waren int Eylandt van Sumatra, ende ginghen int dagh quartier tseijl10), waerschouwende de andere schepen van ghelijcken te doen, Saghen di- doende onsen cours o.n.o. aen11), den wint noordt west. Sagen noch schepen diversche schepen seylen nae Sumatra. Wy quamen dicht by eene seylen na hooghe groene clippe, daer wy seer na toe dreven12), waer over wy
met de sloepen tschip af roeyen moesten, welcke ghepasseert zijnde, setten onsen cours na drie groene Eylandekens '3), die teghen thooghe Eylandt ligghende, ende recht door tgat saghen wy thooghe landt van lava, wy liepen beneden *4) dese Clippen, een gotelincks scheut daer van in 25. vadem, zijnde den wint uyter Zee, ende de andere schepen ligghende boven in 30. vademen, ende saghen noch
7) De Madagascar-man, die 6 December 1595 gevangen was bij de Baai van St. Augustijn, zie Cap. 7, noot 23.
8) Eigenlijk vijf, behalve P. Përtapaan in de Nangga-baai van Lëgoendi-zelf; en wel P. Sësërot, P. OenangOenang (Mangoman), P. Sioentjal (Rond-eiland), P. Lëgoendi toea.en P. Sidjëbi. — Even verder is in het origineel blz. 26 foutief gepagineerd: 24.
9) Tusschen Sëboekoe en Lëgoendi.
10) N.l. met de Mauritius.
11) Lees bijna zeker: o.z.o. aen.
12) Waarschijnlijk Tims-eiland of P. Sërdang.
13) Poelau tiga of de Drie Gebroeders.
14) D. i.: bezuiden.
Sumatra.



67
een seijl teghen den n.w. hoeck van 'tEylandt, ghenaemt den Soutbergh *5), dwelck heeft eenen hooghen bergh int midden, ende is anders passelijck lanck. Tusschen dit ende tlanckwerpich Eylandt is noch een ander seer hooghe Eylandt, hebbende in top vanden bergh een cloue, twelck twee toppen maectl6), is niet seer groot, ende also de wint altoos nae de middag uyten oosten comt, hebbent wy wederghesetin 15.vademengoetanckergronttotdesanderen daeghs. Ons quam noch onder seijl zijnde een Parao aen boort, van 't vaste landt van Sumatra, welck ons bracht wat Cocos, Beteleende Areca, met kalck, ende wat Bannanas, was tParao vanden lootsman, twee van de 14. man dieder in waren, quamen over ende deden reverentie Hoe zy aen aende lootsman, nemende metter handt den luchter r7) voet vanden m°en ende man, dien opwaerts strijckende tot de knien, ende dan strijckende ^.^üezy temet hare handen haer aensicht tot over haer hooft *: het was desen wesen. nacht seer reghenachtich weder. Ende des anderen daeghs zijnde den 18. dito, saghen wy 7. seylen in diversche plaetsen, waer van ons de twee aen boort quamen, zijnde d'eene des lootsmans Parao, ende in d' ander quam een lanck statelijck man, ghecleet in fijn Cattoenen lijnwaet, met Gout doortoghen, veyldede ons veel Betele ende Arreca met wat Cocos, waer voor hem vereert worde eenich Lijnwaet, ende int wech varen, stalen een hemde ende ander Lijnwaet. Wy wierpen grondt inden mont van 't gat in 25. vadem, de stroomen vielen seer hardt nae 't westen, ende wy ginghen o. ten z. aen, den wint noorden, ende hebbent des avonts weder in 28. vademen vieermuygheset, saghen desen avont seer veel Vleermuysen, soo groot als ^ Hinnen! Hinnenl8), waer van wy ons seer verwonderden.
Den 19. also wy voorby een stedekenIQ) passeerden, quamen ons veel Paraos aen boort, van 't Eylandt Sumatra, eenighe met seylen, ende brachten Cocos, wat Peper, Naghelen, Muscaten, Vannanas, j ende wat Hoenderen, Oraengien, vraghende oft wy van Goa oft Cochin quamen, ende nae Bantam voeren 2°), ende luttel ghevoordert hebbende, lieten onse anckers weder in 27. vademen. De stroom was ons contrary ende luttel coelte, ende hadden z. o. aen ontrent 3. my-
15) Poelau Sëbësi.
16) P. Rakata of Krakatau, gezien van een punt tusschen Tims-eiland en Sëboekoe.
17) linker.
18) Mal. kaloeng, de zgn. „vliegende hond"; die bij zonsondergang steeds uitvliegt, om zich op klapper- en andere vruchtboomen te zetten.
19) Op de oostkust van de Lampoeng-baai aan den voet van den Radja Baso; wellicht het dorp Radja Baso, thans nog een waterplaats.
20) Dus: of zij Portugeezen waren.



68
len geseylt. Ende also des anderen daeghs stil was, bleven wy liggen : maer des anderen daeghs, also de wint w.z. w. was, lichten wy ons ancker, ende ginghen cours o. ten z. dan overmidts de stilte, lieten d' ancker vallen in 22. vademen, ende andere in 30. ende ginghen nae de middagh weder tseijl, ende saghen diversche seylen.
Beschryvin- Nopende de vruchten die wy op Sumatra sien wassen hebben, ker/vmch- zl}n dese: Den Cocos oft Indiaenschen Palmboom, welckmen gheten. heel indien door vint, dan om dat wy hem eerst op Sumatra ghesien hebben, sullen wy van dien oock eerst schryven, ende is vierderley. D'eerste soorte is, daer den Cocos oft Indiaensche Noten op wassen, welck wel den profytelijcksten als nootdruftichsten boom is diemen op aerden mach vinden, want d'meeste onderhout is vande Indianen, naest den Vannanas oft Vygheboom; ghevende Oly, Wijn, Melck, Suijcker, Azijn, met oock de schalen, dienende tot schotelen om daer uyt t'eeten, thout om schepen af te maken, de bast om touwen te draeyen, ende de bladeren om de huysen mede te decken, also datter gansch niet verloren en gaet, maer wordt alles gebruijct tot des menschen behoef, jae selfs de wortelen worden tot colen ghebrandt voor de Goudtsmeden, waer zy seer propijs 2I) toe zijn, ende om datter andere veel van gheschreven hebben, willen wy den Leser aen hare beschryvinghe remitteren.
De tweede soorte is int Portegies Arrecquero 22) ghenaemt, waer van wy hier nae sullen handelen.
Het derde is den Dadelboom Tamar^ï) ghenaemt, diemen veel in Barbarien vint, ende in menichte opt Eylandeken Gerbi^).
Den vierden is ghenaemt inde Malaysche tale Lantor 25), desen draeght een cleyne vrucht vande grootte als een criecke, schoon Oraengie verwe, hebbende eenen grooten steen binnen, diemen Carros 2°) noemt, ende maken vande vrucht een seer schoone OraengeOly dickachtich, die seer ghesont is, ende goet om eten voor de gene diese ghewoon zijn, men seyt dat desen boom twyfveken is vanden
21) geschikt.
22) Pinang-palm; Port. arequeira, Areca Catechu L. Zie Cap. 34, aanhef.
23) Tamar, tamr, Arab.
24) Lees: Djerba, een eiland beoosten de baai van Gabes, behoorende tot Tunis; waar W. Lodewycksz dus indertijd zelf al geweest was. — Dadelpalmen komen echter nergens in Oost-Indiê voor.
25) Mal. lontar; Borassus flabellifer L.
26) Lees: caróco, mv. carócos (Port.).






Plaat p.
A. Dit is de figuere vanden Jndiaenschen Cocos ofte Noote-boom, welckmen in alle quartieren van Oost-Indien seer overvloedich vindt wassende, tot groot gherief vande Jndianen. B. Dit is den Bannanas oft Jndiaensche Vygheboom, welck wel tmeeste onderhout is vande Jndianen. C. Dit is den Peper, wassende langhs een groot riet, int Malays Bambu ghenaemt. D. Dit is den Crocus Indicus»), wassende met zijne bloeme, ende op veel plaetsen van Jndien is wassende.
i) De „Indische saffraan"; zie Cap. 13, noot 14.



69
eersten, ende men vintse beyde oock in Guinea 27). Desen lesten is daer zy haer pampier van hebben, daer zy op schryven, ende boecken maken: want alhoewel zy alle vieren een soorte van bladeren hebben in forme van [de] rieden 28), vande welcke men alhier wel eenighe heeft sien brenghen, vande gene die van Iudea, Palestina, oft Soria 2Q) comen, so zijn nochtans dese bladeren geschickter om op te schryven: daer is dan noch in abondantie ghesien gheweest den Bannanas oft Indiaensche Vygheboom, welck soo gheseyt is, wel tmeeste onderhout is vande ghemeyne Jndianen, is een seer lieflij cke vrucht, doch der Maghen onbequaem, wordt int Malays Pican 3°) genaemt. Men vint dese vrucht niet alleen geheel Oost-indien : maer meest in alle landen die tusschen de twee Tropicos gheleghen zijn: maer hebbense uyter maten goet int Eylandt S. Laurentij gevonden, worden rauw ende ghecockt gegeten, oock gedrooght aleer zy heel rijp zijn, ende voor coopmanschap vervoert, °] wassen het tgheheel jaer door aen eenen grooten tros, ghelijckmen alhier sien mach, gevende elcken boom maer een vrucht, welcke afghehouwen zijnde, weder jonghe scheuten uytwerpt, daer men binnen eender maent weder vrucht aen siet. Den boom is sacht als Riet: want met een mes canmen hem ten eersten deur snyden. De bladeren zijn gemeynelijck langher dan een vaem oft mans lenghte, is eenen grooten voet breedt, hebbende alleenelijck een lange roede tot den eijnde toe door tbladt loopende.
Den ronden swarten Peper hebben wy aldaer in deser formen oock Ghedaente sien wassen, opclimmende lancks hooghe dicke Rieten, diemen in peespe°"den Portugees Bambu ende int Malays Manbui1) noemt, daer den Tabaxir in wasset, welck in Persia teghen Silver opgheweghen wordt, dan alhoewel wy diversche gheopent hebben, conden wy gheen Tabaxir daer in ghevinden. Den Peper dan was opclimmende als de Hoppe by ons doet, want haren struijck is te cranck32) om sonder steunsel te wassen, groeyet met rancxkens, als de Geneverbesien doen, is groen tot dat zy vol is ende gedrooget wordt, dan so wordt
27) Waar W. L. dus óók alreeds geweest was. En waarheen hij kort na zijn terugkeer uit de Oost, en het bezorgen van zijn Eerste Boeck (voorjaar 1598), in 't najaar '98 terug zou keeren als Commies van Balthasar de Moucheron, den grooten Veerschen reeder.
28) Versta: papyrus, blijkens het volgende. De vergelijking van palm-bladen met papyrus-stengels is vrij zonderling. Of moet aan bereiden papyrus, aan papier worden gedacht ?
29) Syrië.
30) Lees: pisang; waarvan de snelle groei echter sterk overdreven wordt.
31) Lees : bamboe. Over den nog niet verklaarden vorm „Mambü", en over „Tabaxir", zie Linschoten ed. 1910, II, p. 3.
32) broos, zwak, rank.



7Q
plaetsen de swart- ^>e plaetse daer hy wast zijn dese, te weten in Malavar, Peper is Onor, Barsselor, Mangalor, Calecut, Cranganor, Cochin, Coulan 33), ende wordt alhierinder Malavarschetalen.M//<3!«£-/zgenoemt,groeyet oock in Queda 34) by Malacca, ende wordt inder Malayscher talen Lada ghenoemt. Dese wordt meest naer Pegu ende die noordelijcke quartieren vervoert. Groeyt ooc in Pedir, Camper, Andragiri, Jambe, Baros, Speriamon, Dampin, plaetsen in Sumatra gheleghen 35), ende oock in lava, te weten tot Bantam ende westelijcken hoeck van lava, in plaetsen ghenaemt Anier, Chuconin, Molassery, Changabaya, Cherola, Charita, Cheregin, Labuan, Buama, Issebongor, Pariban 36), ende een plaets 4 mylen by oosten Bantam, Punctan 37) ghenaemt, welck tornt de riviere af van achter Bantam. Den Peper wordt in lava Sahang3s) genoemt. Desen Peper wordt meest na de China gevoert. Daer wast noch een wortel den Gengber seer gelijck, ende wordt in Latijn Crocus Indicus, in Malays Cunhet, ende vande Portugesen Caffran da Terra ghenaemt 39), is geel van binnen, ende knoopich, breeckt haest, zijn ghewas is als Lis, dragende witte Leliën, is seer waterachtich, ende daer in bytende, so en ghevoeltmen gheene cracht daer in, tot nae een luttel dat de mont seer begint te branden. Wy cochten een goet deel van dese vrucht int Eylandt S. Laurentij, inde groote Baye, ende worde ghebracht uyt een dorp, ligghende west van 't Eylandt 4°). Men vindes oock veel in lava ende ander plaetsen van Jndien.
33) Op de kust van Malabar, van N. naar Z.: Honor (Honawar), Barcelor (Barhur), Mangalor, Calicut, Cranganor, Cochin, Kollam of Quilon (Port. Coulao).— Zie over „Peper", Linschoten ed. 1910, II, p. 15 en vlg.
34) Këdah (ruim 30 Noord van de stad Malaka).
35) Aan de N.O. kust van Sumatra van N. naar Z.: Pedir, Kampar, Indragiri, Djambi; aan de W. kust: Baroes, en Priaman ; in de Lampoeng-baai: Damping (?).
36) Aan de W. Kust van Bantam van N. naar Z.: Anjar, Tjikoneng, Moeara Sirih, Tjingabei, (Moeara) Tjiloerah, Tjarita, Tjaringin, Laboean, (Moeara) Bama, Tjiboengoer, en Tjiliman (?). — Dat deze serie namen aan Java's Westzijde zou zijn „niet van Portug. kaarten overgenomen, maar eene Hollandsche ontdekking", zooals Dr. F. de Haan vermoedt in zijn „Priangan", IV, 1912, p. 714 noot 1, is eene vergissing Al deze informaties bij Lodewycksz komen wel degelijk uit Port. bron, vermoedelijk zelfs van den piloot Pedro de ïayde en diens kaarten (verg. Cap. 16a, en noot 27).
37) Pontang.
38) SaAangis een vrij algemeene Indische naam voor de gewone peper, Piper nigrum L en wordt op Java nog gebruikt in Cheribon, Tëgal, Banjoemas, en op Madoera; dejav. naam van thans is echter maritja, de gewoon Mal. lada. Aan de kusten van Borneo is later sa/tang ook toegepast op de (In de 16» eeuw in Oost-Indië geïmporteerde) Spaansche peper, Capsicum annuum L., de lombok, over welke men nader zie Cap. 37, noot 3.
39) Verg. het slot van Cap. 13, p. 51 en noot 14.
40) Op het kaartje van de baai van Antongil (Kaart II) met X aangegeven.



7i
DAT 16. CAPITTEL.
Hoe wy voor de Haven van Sunda quamen, ende zvat aldaar gheschiet is inde aencomste.
Seylende dan dus lancksamich (overmidts decontrary stroomen, ^ennn°21596als oock de veranderinghe vanden wint: want nae middernachtjunjj. is den wint oost tot den 10. uren voor middagh, ende voort tot den avont west, waer deur so moeyelijken is om de Straet te passeren) [27V°] zijn wy den 22. Junij voor de haven van Bantam *), ende de Custe van Sunda gecomen, siende voor ons een leegh, groen, schoon Eylandt, twelck de Javanen Pulo Pajan noemen 2), dwelck een lanckwerpigh Eylandt gheseyt is, ende by noorden tselve wel 70. seijlkens, welck van verre wel een bosch gheleeck, dwelck (so ons gheseyt worde) alle Visschers waren, waer aen men mercken can dat Bantam een seer groote populeuse stadt moest wesen. Jn eene Baye int landt lava saehen wy een Iunco, welck een Javaensch schip is, hebbende Junco is een
° ■' , Javaensch
boeghspriet, eenen grooten mast, ende een besaens mast, voerende schip. een blinde, een groote besaene aende mast ende een cleyne, mocht wesen vande groote van 16. last 3), van waer een Canoa nae ons toequam, maer costen haer niet verstaen, derhalven voeren weder na de lunco, ende brachten eenen die Portugees sprack, vragende van waer wy quamen. Ende also wy begeirden hy soude aen boort comen, voer hy weder na de Iunco, die terstont seyl maeckte, ende voer om eenen hoeck, alwaer wyse verloren. Wy hadden des middaegs 34. vademen daer na 24. ende nae twee uren 10. also dattet subytelijck seer op drooghde: want corts daer na maer 8. vadem, ende onse minste diepte was 7. vadem, doch dieptet weder. Wy hadden thooge vaste landt van lava aen stuerboort, ende Pulo Panjan aen backboort, met
1) Zie B omtrent het binnenkomen van Straat Soenda bezuiden Dwars in den weg. De datum van het ankeren bij Poelau Pandjang is meer dan waarschijnlijk de 23"", zooals IV, A, B en C in afwijking van Lodewycksz, I en II aangeven; trouwens, het ineens overspringen bij Lodewycksz-zelven op 24 Juni (zie hierna, p. 73), zonder dat er iets over 23 Juni verteld wordt, geeft aan dat ook in III (W. L.) „22. Junij" een fout moet zijn, nagedrukt naar I en II. — Verg. verder over het verblijf voor en te Bantam, vooral V.
2) Poelau Pandjang, Mal.; „het lange eiland''.
3) Port. junco, ons „jonk", Mal. djoeng,]ay.djong, een woord dat men steeds van Chin. herkomst waant, maar inderdaad Oudjavaansch en Mal.-Polyn. is; verg. Van der Tuuk, Kawi-Balin.-Nederl. Wdb., IV, 1912, p. 435b; zelfs in het Perzisch overgenomen. — Zie op Plaat 28 het schip links, met de blinde onder den boegspriet, de groote effen dwars-zeilen aan de beide masten, en de snebbe vooraan; maar foutief met een fokkemast in plaats van een bezaansmast. Begin ende Voortgangh (1645), I, p. 37 zegt hier van zoo'n „lunco" nog: „wesende van verre aen te sien als een Haringh-buysse, maer heel verscheyden van seylen". Zie verder Cap. 32. — „Last" is in 't algemeen = 2 ton, ca. 2000 K.G.



72
welck staende o. ende w. hadden 10. vademen diepte. Wy saghen oostelijcker noch eenighe leeghe Eylanden, als oock recht voor de stadt van Bantam, alwaer alle de seylkens na toe liepen, den wint was n.o. uyter Zee ende onsen cours (nae des Lootmans begeiren) z.o. ten z. Teghen den avont isser een Parao vande stadt ghecomen, Hoe ons waer in 6. Portugesen met hare Slaven ons aen boort comende, Portage- seyden aen ons ghesonden te wesen van weghen den Gouverneur, die sen aen met alle de Jnwoonderen seer bevreest voor ons was, vragende van
boort qua- ■* ' °
men, ende waer wy quamen, waer op wy seyden: van Hollandt, om met haer "me/ons te comen handelen in vrientschap, haer speceryen tegen onse coophieiden. manschappen, waer op zy ons antwoorden, dat wy wel ter rechter plaetsen gheraeckt waren, maer ter onbequamer tijt: want zy over 4) vijf daghen vijf Somtnas 5), (welcke Chinesche schepen zijn) nae China afghesonden hadden, ende dat tghene wy inde Baye des morghens hadden sien ligghen, zyne ladinghe aldaer lancks de Custe soeckende was: thoonden ons groote vriendtschap. Ende also wy seer na den Coninck vraegden, seyden ons hoe hy voor Palimban 6) (een stadt in Sumatra ghelegen, die gherebelleert waren) ghebleven was, ende noch veel vanden zyne, ter tijt dat zy tmeestendeel van der stadt in hadden, dan door de doot van haren Coninck 7), hebben zy die wederom verlaten. * Doen zy nae Sumatra voeren, hadden zy over de 200. seylen ghehadt, so*dat door de groote menichte veel van hongher vergingen, ende dat de Coninck maer een eenich kint hadde achter gelaten van vijf maenden, erfgenaem van 't Coninckrijck 8), ende de Jnwoonderen hadden tot eenen Gouverneur ghecosen, te weten den vader van een van des Conincks huysvrouwen, van middel-
4) Over = vóór.
5) Chineesche schepen van Chincheo (zie Cap. 27), die o.a. geregeld peper kwamen halen te Bantam (blijkens Linschoten's „Reys-gheschrift etc", 1595. passim; op onafhankelijke wijze bevestigd door Couto, Decade IV (ie druk 1602), Lib. III, Cap. 1). Op Plaat 28 is zoo'n „Somma" afgebeeld rechts middenin, met de nu nóg voor Chin. schepen typische zeilen van 6 a 10 horizontale rotan-strooken samengenaaid, de schuin naar voren geneigde fokke-en groote-masten, en den als een kampanje uitgebouwden stuurstoel van den schipper. Deze afbeelding moet gemaakt zijn naar een schets in loco; in tegenstelling tot die van de „iunco".
Naar pers. meded. van den heer W. P. Groeneveldt is een woord dat op „Somma" lijkt, en een schip zou beteekenen, in het Chineesch echter niet te vinden.
6) Palembang. — Het „gherebelleert" is niet letterlijk op te vatten. Het toenmaals nog heidensche (?) Palembang was geen vazal van Bantam, wel van Mataram. En Mataram was in dezen tijd (zie Cap. 19) ook in onvrede met Bantam.
7) Maulana Moehamad, na zijn dood „Pangeran sedaing (de Vorst gestorven te) Palembang" of „ing Rana" (in den oorlog); geb. 1571, Vorst van 1580—begin i?96.
8) Pangeran Abdoellah Kadir, volgens de Babad Bantën in Brandes' Pararaton (1896) p. 115; geb. circa Jan. 1596, besneden Juni 1605, die in 1638 de eerste Sultan werd van Bantam, onder den naam Soeltan Aboe'1 Mofachir Moehamad Abdoe'1 Kadir.



73
baer ouderdom, met naeme Chepaté 9). Onder de Portugiesers warender die in Thomas Candish schip geweest hadden, als hy in Ternate was, so zy seyden. Verhaelden oock de groote destructie ende beroeringhe dieCapiteijn Lancaster in de straet van Malacca(ligghende onder de Portugesche ende Jndiaensche Schepen) ghedaen haddeIO), daer wy gantsch niet en wilden af weten, dan dat wy ghecomen waren l.28r°j om te coopen ende te betalen. Zy begeerden grootelijcks op ons, dat wy ons doch niet en wilden uyt gheven voor schepen van Don Antonio11) ghesonden, op dattet onder haer gheene muyterie ende beroerte maken en soude, twelck sonder twyfel gheschien souden NOTA. door de ballinghen die haer in Pegu, Bengala, Ternasserin, Martaban, op de Custe van Choromandel, int cortste gheseyt, door gheheel Jndien onthouden, om hare querele uyt te voeren12), waer deur men terstont grooten aenhanck soude becomen, maer men soude haer niet moghen vertrouwen, want om vrydom van hare ballinckschap te cryghen, souden zy moghen eenighe verraderye stichten.
Wy deden den Gouverneur door de Portugesen aendienen alle vriendtschap ende dienst. Die van boort varende hebbende een gheveijnsde blyschap ghethoont, ende also nae de stadt toe gevaren, alwaer zy den Gouverneur aen diende wes haer ervaren was.
Den 24. quamen wy wat naeder tEylandt, ende settent in 7. vadem dicht onder tEylandt Pulo Panjan, ende hadden z. w. van ons noch een leegh groen Eylandt, waer achter een Revierken *3) uyt quam loopen, ende bleven alhier ligghen, de lootsman voer nae de stadt Bantam, die wy van verre saghen ligghen 2. mylen van ons. Den Admirael vander Zee, Tomongon Angabaya J4) ghenaemt, die quam aen onse schepen, ons door eenen taelman verspreken, ons
9) Jav. Ki Patik;„Bestévaêr Rijksbestuurder". Zijn naam was Djajanagara, zijn ambtsnaam als Patih was Mangkoepradja of Mangkoeboemi; hij overleed in 1601 of 1602. — De opgave bij De Jonge, VI (1872), p. 23, dat hij in 1624 aftrad en in 1626 overleed, is foutief; ze geldt een opvolger.*
10) Thomas Cavendish is in Maart 1588 wel op Java (Balambangan), echter niet op Ternate geweest. Doch Francis Drake had zoowel Ternate (Nov. 1579) als Java (Maart 1580) aangedaan. James Lancaster was in Juni 1592 in Straat Malakka geweest.*
11) Dom Antonio, prior van Crato (een stadje in Alemtejo), kroonpretendent door Filips II in 1580 uit Portugal verdreven; verg. Linschoten ed. 1910,1, p. 3. — In V wordt gezegd, dat naar brieven van Dom Emanuel gevraagd werd ; dus van den zoon van Dom Antonio, die zich in de Nederlanden ophield, en op 7 Nov. 1597 er zelfs huwde met de zuster van Prins Maurits*
12) Port. querela = twist, veete. Dus: hun partijtwist door te drijven, uit te vechten.
13) Eiland Tjarahan of Tarahan; en de rivier Tji Koebang.
14) Jav. Toemënggoeng Angabehi (of Ngabehi), de „Rijksraad over Allen"; óf wel (volgens de Babad Bantën): Toemënggoeng Anggabaja.* Zijn eigen lijke ambtstitel was Laksamana, d. i. „Vlootvoogd, Admiraal".



74
offresserende '5) alle vrientschap ende verversinge, uyt des GouverHoe ons neurs naem, ende al wat in des Gouverneurs macht was, dat wy doch den Gou^en wilden opcomen voor de stadt, als oock voor zijn particulier, waer verneur van wy nem seer bedanckten, presenterende so hy begheirden over
alles goets ' ' r Ja
ghepresen- te comen, hy soude ons willecom wesen. Hy begeirde wat Bisschuijt, dwelck hem ghegeven worde, ende hem verexcuseerden, overmidts hy aen 't lanckwerpich eylandt te doen hadde, so hy seyden, dan sagen hem weder na de Stadt varen, sonder aen 't Eylandt gheweest te hebben, ende int afvaren schanck hy ons twee Koyen, dan hebben die noyt vernomen. Corts daer nae is den Rechter van s' Conincks Tollen (den Sabanderl6) ghenoemt) ghecomen, met hem de Portugisen, die ons uyten name vanden Coninck ende Raedt offresseerde alle vriendtschap, waer in hy die ons soude moghen thoonen, brachten ons veel Hoenderen, Geyten ende ander vruchten, ende wes wy noch van doene souden mogen hebben, soude ons geworden. Seyden als dat wy wel ter bequamer tijt ghearriveert waren, want den Peper seer schoon stont, dattet scheen een dubbel jaer te wesen: hy is so van boort voor den middagh weder ghevaren, doch de Portugesen bleven des middaeghs by ons eten, die ons waerschouden ons voor de Javanen te wachten. Daer quamen noch sulck een menichte van Javanen ende ander natiën, als Turcken, Chinesen, Bengalles, Arabiers, Persianen, Gusarates, ende andere, datmen hem nauws conden geweynden I7), die alle vanden Spaenschen wijn verheught ghemaeckt worden. Als zy des avonts van boort voeren, worden haer twee eerscheuten ghedaen.
Des anderen daeghs quam Tomongott Angabaya met den Sabandar, presenterende van des Gouverneurs ende harent weghen alles wes wy van doen soude moghen hebben, begeirende dat wydePortugiesen niet en souden vertrouwen: want zy ons sochten te verma- f28v°J kenlS), ende soo dobbel waren, datmen nummermeer haer herte en const kennen, ende dat wy niet dorsten vreesen: want de Havene vry was voor alle Coopluy: oock belovende, dat wy alle Speceryen voor andere soude becomen. Zy begeirden eenighe Coopmanschappen te sien, dwelck oock ghedaen worden, haer vereerende acht el-
15) Port. offerecer, aanbieden.
16) Jav. Sabandar, Mal. Sjahbandar, de „Haven-heer"; van 't Perzisch. — Deze was afkomstig uit Meliapoer (sinds 1547 geheeten Sao Thomé; d. i. St. Thomas Apostel), even beZ. Madras. Zie toch het Reisverhaal van Jacob van Neck, ed. Colenbrander (1900), p. 58.
17) zich wenden of keeren.
18) Waarschijnlijk stond hier oorspronkelijk een nog welbekend straatwoord. Het „vermaken" in dien zin, is wel een vertaling van Lat. illudere, ludere.



75
len groenen Caffa *9). Van des Gouverneurs weghen isser daer nae ghecomen eenen swarten Quillin van natie, int ghemeen ghenaemt Quillin Panjan, oft den langhen Quillin 2°), ons voorhoudende, dat tgeheel Coninckrijck van ons eenen dienst begeirden, te weten, dat Wat dienst wy souden varen voor Palinban in Sumatra gheleghen, ende die be-Qonmckschieten te water, dat zy souden te lande trecken, om de stadt in te^k™ne nemen, zy souden ons gheven alles wes inde stadt ghevonden soude begeirden. worden, twelck wy hem ontseyden, overmidts wy gecomen waren om te handelen, ende niet om cryghen, waer mede hy weder van boort ghevaren is, aleer de twee voorghenoemde aen boort ghecomen waren, die onse Zee-caerten begeirden te sien, waer in wy haer thoonden hoe wijt wy henen gecomen waren om met haer vriendtschap ende handelinge te sluyten, waer van zy haer seer wel te vreden thoonden, te meer dat zy hoorden dat wy in 6. maenden consten henen comen ende gaen, oock dat wy 14. maenden onder weghen gheweest hadden, den wech soeckende, ende zijn so vanden anderen ghescheyden.
Des anderen daeghs, wesende den 26. dito, quamen ons verscheyde Hoe ons natiën aen boort, daer mede Wy in alle vriendschap handelden, be- den natfen geirende dat wy de Portugesen niet en souden betrouwen. Wy lieten qU"m°°rèn. haer eeniehe waren sien die haer seer wel behaeghde. Wy sonden de ons voor
ö ,1 denPortu-
een ghemande schuijte nae de west hoeck van lava, drie mylen wes- gesen telijcker dan Pulo Panjan, alwaer een dorpken was21), om eenigh den.rsch°U Vee te coopen, doch alsoo 't Slaven waren, mochten geen vercoopen, dan cochten voor drie Norembursche spieghelkens eenen grooten pot vol natten Indigo. * Terwylen quam (soo 't scheen) een groot meester 22) aen tschip Mauritius, die wy onse Caerten lieten sien, ende voer soo weder van boort, ende soo wy daer nae verstonden, was J™r^e~ eenen slechten quidam vande Portugesen uytghemaeckt om ons te Portugeverspieden. De Chinesche brachten diversche coopmanschappen aen
19) Lees: Cassa, Mal. kasa, chasah = gaas. Groen gaas, natuurlijk bestemd voor tulbanden van de heilige Mohammedaansche kleur.
20) Klingalees, Mal. Këling, man van de Koromandel-kust. Deze „lange Klingalees", zooveel als ceremoniemeester bij den Gouverneur, was (zooals verderop blijkt) ook afkomstig uit St. Thomas, en dus een landsman van den Sjahbandar. — Te St. Thomas zelf was sinds 1516 een Port. factorij (geen fort), voor den uitvoer van allerlei kleedjes naar Java en den verderen Archipel. Behalve Klingaleesche, heerschten daar dus ook sterke Port. invloeden; vandaar ook al dat goed Port. spreken van dezen „langen Këling", en van den Sjahbandar.
21) Anjer; zooals blijkt uit Cap. 27, slot, door het verband met „Indigo". — Over dat „Slaven waren", verg. Cap. 19, aan 't slot, en vooral Cap. 31.
22) zich voordoende als een hofgroote, Jav. poenggawa.



76
boort, als Porceleynen, Sijd'werck, Syde ende andere. De Stuerluyden voeren diepen om nae de stadt te loopen, ende op de middagh met den zeedelijcken wint23) liepen wy achter 5. Eylandekens 24), waer wy gheset hebben in 4. ende 6. vademen cley grondt. Vant tweede Eylandeken streckt hem een clippe van harde steen, w.z.w. ende o.n.o. ende licht bloot, hem verthoonende in forme van een bruijn visch, waer van men hem wachten moet. Wy hadden int loopen van 3. tot 5. vademen al modder gront, en wilt oock de Eylandekens niet te nae loopen: want tzijn al steenen ende clippen onder twater, daerom ist beter ende sekerder de Custe van Iaua te houden, daermen ses vademen diepte heeft, ten ware men tZeewaert liep van alle de Eylandekens, waer ghy in 8. vademen sandt grondt sult hebben, alwaer ons onse Piloot geirne ghebracht soude hebben. Anno 1596. Op middagh is Bar ent Heynick 2s) over leden, diemen(alsoo de onJunij26 se gheen aencomste aende Eylanden en consten vinden) des avonts [29'° tusschen de Eylanden heeft laten sincken, nae wiens name wy dese 5. Eylanden de Bereis ghenoemt hebben 2Ö), gelijck tlanckwerpich Eylandt nae den naeme van onse opper-barbier Herman, Hermans Eylandt 27).
Den 27. dito zijnder des smorgens veel Paraos aen boort ghecomen, Versochten als oock den Sabandar, die met grooter instantien versocht datmen neuPeem-^ aen landt de Gouverneur soude comen groeten, ende hem presengheschen- teren nae oude coustumen eenigrh juweel, van weghen onsen Co-
ckagiete _ ö J ' °
presente- ninck, in teecken van peyse ende confoederatie, waer toe vier Adelborsten 2S) gesonden worden met een present van schoone Cristalyne ghelasen, eenen vergulden spiegel, ende eenigh rootschaerlaken, wien dese Quillin Panjan accompagneerden. Comende aende Havene, vonden dattet heel leegh water was, oock heel drooghe lach, ende met hoogh water wel acht voeten diep moest wesen aende teecken vande Palisade. Jnt incomen ontmoeten haer de Portugesen,
23) zeewind.
24) Mal. Poelau Lima. Tegenwoordig Lima Këlapa, Lima Djamboe en Karang Pandan, dus tot drie samengegroeid, maar in twee der namen nog als deel der oude „Vijf-eilanden" geheeten.
25) Barent Heynck, commies op de Mauritius. Zie zijn lof in dato 26 Juni 1596 in I en II: „een vroom jonckman"; en vooral V.
26) Als de „Berents-eilanden" op latere kaarten aan te treffen.
27) Zoowel Lëgoendi als Poelau Pandjang worden „lanckwerpich Eylandt" genoemd; hier is zeker het laatste bedoeld. Deze naam „Hermans-eiland" hield geen stand. — Opperbarbier was de opper-chirurgijn der vloot.
28) De namen dezer adelborsten zijn niet bekend.



77
ende nae eenen gheveijnsden Beso las manos*0'), zijn zy so vanden DerPortuanderen ghescheyden, ende haer is doen den Sabander ontmoet, die veinsde*16* haer geleyt heeft na des Gouverneurs Paleijs die noch over maeltijdt ™ntsat, derhalven toefden voren int Hof 3°), alwaer een metalen stuck gheschuts* stont, hebbende ontrent twee spannen vanden mont 5. Granaten, de grootte van een boone, daer benevens lagen noch vijf bassen, eenen mortier, ende veel beckens3i) hanghen, alwaer de Gouverneur oock haest quam, ende hebben hem tvoorgaende present vereert, ende hem gevraecht oft hem onse Heeren soude believen te comen besoecken, om te tracteren van een vaste alliantie ende verbont, waer op door zynen Tolck gheantwoordt is, dat hyder hem op soude beraden, ende zijn van daen in des SabandarsHof ghegaen, met hem die haer eenighen confituren voor diende, ende zijn van daen des avonts weder aen boort ghecomen, ende des anderen daeghs haelden wy al ons schut boven, overmidts wy tydinghe creghen dat den Gouverneur ons des anderen daeghs soude comen besoecken, waer toe oock alle dinck in ordre stelden om hem wel te ontfanghen. Ons quamen diversche Heeren aen boort, oock Coopluyden van Per- Hoe ons di-
uersche
sien, Garacone'i'2), ende veel andere, die ons vereerden met schoon Heeren aen Caneel water ende Brandewijn 33). Daer quamen oock veel fruyten ^°e°nrtqua" te coop, als Radysen, Ajuijn, Loock, &c. Daer laghen veel Jndiaensche schepen, die zy Iuncos noemen, ende daer quammer noch dagelijcks meer van alle quartieren. Zuydt zuydt oost van ons sagen wy een Rivierken ligghen 34), daer veel Paraos uyt ende in voeren, brenghende allerhande lijftocht.
29) Terecht Port. beijo a(s) maofs) of Sp. beso lafs) mano(s), „ikkus de hand(en)"; gewone formule (vroeger ook de daad) bij het afscheid nemen van een aanzienlijk heer, nög tegenwoordig in Iberië. Verg. het Oostenrijksche „Küss' die Hand", dat óók nog leeft. Alsmede de gewone letters onderaan een Spaanschen brief: q. b. s. m. = que beso su mano = (ik) die uw hand kus.
30) Dus: op depaseban (Jav.), de „verschijn-plaats", den vóórhof.
31) Jav.-Mal.^»»^.
32) Lees: Port. Coracones, d.i. lieden van Khorasan (N.O.Perzië); Mal. Karsani, Chorasani.
33) Arak; Port. araca of araque (van Amh.'arak, d.i. „zweet", dan „sap", zie Dozy et Engelmann, Glossaire etc. 2e éd., Leyde-Paris 1869, p. 196). Verg. Linschoten ed. 1910,1, p. 234-235. Thans is de Jav. arak geen overgehaalde palmwijn, maar wordt gestookt („gebrand") uit gegiste rijst.
34) De oostelijke tak van de Rivier van Bantam, bij den Pasar. Verg. Plaat 11 (plattegrond van Bantam). Thans geheeten: kali Karangantoe.



78
DAT 16a. ') CAPITTEL.
Hoe den Gouverneur aeti boort quam, ende wat daer gheschiet is.
Anno 1596. ipv en 2Q.2) Junij, des smorgens vroech ben ick met diversche AdelI I borsten 3) verordineert geweest om den Gouverneur tegen te varen 0111 zyne hoogheyt te saluteren, ende adverteren hoe dat de Scheeps- heeren zyne H. aen boort met groot verlanghen waren verwachtende, hem biddende doch in geene foute soude wesen daer te comen, ende soo hy eenighe difficulteijt maeckte int selve, [29V0 mynen persoon te presenteren so langhe in gyselinghe te blyven. By nae de stadt comende (die haer seer lanck lancks strandt uyt streckende was met hare flancqueringe ende geschut daer op) is ons
Begeirte den Tolck vanden Gouverneur (zijnde een Jnwoonder van San Tho-
desGouver- '
neur. mas in Mahapur, een stadt gheleghen inde coste van Choromandel) met naeme Quillin Panjan, als boven gheseyt is, segghende dat den Gouverneur den Capiteijn 4) aende haven was verwachtende, ende dat hy begeirde dat de Capiteijn hem aldaer soude comen halen, om welcke redene wy weder nae boordt ghevaren zijn, om den Capiteijn in onse roey- jacht hebbende den Gouverneur te ghemoeten, welck oock also geschiede, ende sonden een Balaon s) voor om zyne hoogheyt te veradverteren van onse comste: terwylen is den Sabandar aen de Sloepe gecomen, begeirende dat wy aen landt soude comen, presenterende zynen persoon in gyselinghe te blyven, dwelck hem gherefuseert worde, overmits wy niet mochten aen landt comen, voor datter een verbont tusschen haer ende ons soude gemaeckt wesen. De Portugesen quamen ons oock groeten, ons pre-
1) Er staat foutief opnieuw: 16, in plaats van 17. Om niet alle volgende Capittels (17— 43) een cijfer te laten verloopen, werd dit door ons genummerd 16a.
2) Er staat foutief: 26.
3) De namen van deze, evenals die van de verderop genoemde adelborsten, zijn onbekend.
4) Versta: Corn. de Houtman, den Oppercommies. II zegt, dat bij 't komen voor Bantam de Commiezen zich den naam lieten geven van Capiteijns, en Cornelis de Houtman dien van Capiteijn Major (Port. Capitao mór). Met dezen laatsten titel, vermaleischt tot Capitan mor, werden de Gouverneurs-Generaal later, jaren lang, door de inlandsche vorsten in brieven aangesproken. De Port. invloed bleef ook bestaan, tot heden toe zelfs, in den titel
Kapitein-Chinees, Mal.-Port. Kapitan Tjina, van den eersten te Batavia afin 1620. Achter
„als boven gheseyt is" is iets weggevallen; ongeveer: tegemoet gekomen.
5) Mal. balang, verportugeescht balao; in 17-eeuwsch Hollandsch „balouw" ; thans nog voorkomend alleen in de samenstelling sampan balang (een vaartuig met twee masten). Maar oorspronkelijk een antiek-Mal. naam, de wortel van het Mal. doebalang, lioeloebalang, thans „leger-hoofd", aanvoerder; maar weleer ten rechte „scheeps-hoofd", schipper.*



Xaari III.



Kaart III.
Dit is de Havene der stadt Bantam,Sunda genaemti), ende wordt afgeteijckentmetden Alphabeta. A. Js de sta.dtBantam. B. Js tEylandt Pulo Panjan, waer de Portugesen 200.000 Crusaden voor gheboden 2) hebben, doch de Javanen en hebben tselve haer niet willen vercoopen: want zy wel sien dat de ghene die meester is van dit Eylandt niet alleen meester oock is vande stadt: maer oock vande Oostersche Eylanden. C. Dit is een Clippe die met leegh water bloot leijt. D. Dit zijn de vijf Eylandekens daer wy achter gheanckert laghen, vande Javanen Pulo Lima ghenaemt. E. Zijn twee Eylandekens vol Cocos boomen ende ander vruchten, waer de Pinas slaeghs was teghen de Fusten, ende worden Pulo dua ghenaemt. F. Js de westelijcken punt landts daer tdorp Anieri) achter gheleghen is, heeft voor de revier een Eylandeken. CZijn twee Rootsen. H. Sijn twee Eylandekens. /. Js een hoogh Eylandt vol hoven ende vruchten, doch gheen water. K. Jsnoch een lanck Eylandt vol hoven. L. Js tderde Eylandt, alwaer ghemeynelijck de scheepkens van oorloghe des nachts gaen ligghen waken alsser onraet op de custe is. M. Js de oostelijcken hoeck van de havene Bantam. N. Js een Rivierken buyten Bantam 4).O. Js noch een Rivierken vansoet water4).
1) Het „Sunda" voor de „Havene der stadt Bantam", is een merkwaardige fout met historischen achtergrond; zie Cap. 16a, noot 22. — De kaart is van zee uit ruwweg geschetst, met het gezicht naar het Zuiden, evenals de plattegrond van Bantam op Plaat 11.
2) Dit belangrijke feit en dit getal (1 cruzado = 400 reaes of reis) wordt in den hoofdtekst «'«/genoemd*. — Verg. Cap. 40,noot 13.
3) Anjer, Anjar; verg. Cap. 27, noot 11.
4) Mondingen der Kali Bantën aan weerszijden van de stad; en wel waarschijnlijk de uiterste Oostelijke en Westelijke, die tegenwoordig heeten kali Karangantoe (= N) en kali Gëde (of Groote Rivier; = O).
Verg. de tegenwoordige reede van Bantam, als karton op Kaart VIII; en den tegenwoordigen (doch niet geheel vertrouwbaren) plattegrond van Oud-Bantam, medegedeeld door Mr. I_. Serrurier in Tijdschr. Bat. Gen., XLV (1902), achter p. 262.



79
senterende alles wat in haerder macht was. Ten lesten is de Gouverneur, met sesthien groote Paraos uyt de havene ghecomen, alwaer de Capiteijn hem byvoeghde, ende in des Gouverneurs Parao Tsamenginck sitten, diviserende 6) vande gheleghentheyt van onse Neder- tassen"?6 landen, hoe veel schepen datmen s' jaers wel soude connen uytrus- den Gou'
1 J J verneur en¬
ten, hoe veel volcks, hoe veel maenden wy wel souden moeten on- de den Ca-
der weghen zijn om de reijs te volbrenghen teghen de naeste reyse,piteijn' ende principalijck, oft wy oock meer reysen derwaerts van meyninghe waren te doen. Dus pratende quamen aen boort, alwaer zyne Hoogheyt vande andere Comisen seer statelijck ontfanghen worde, Hoe zy aen met alle zyne Edelen ende Staet. Doch also men hem presenteerde comeif rijn. inde Cajuijt te gaen, worde hy verveert, so dat hy van grooter verbaestheyt 7) seer begost te beven: want hy meijnde datmen hem Een onbealdaer in een gevanghenisse leyde, ende inder waerheyt so was het des Gou-*6' oock een stoute ende onbedachte daet, hy Gouverneur zijnde vande verneursstadt, also hem onder de macht vande onbekende luyden ende schepen met zyne Edelen te setten, is nochtans ten lesten (door 't vermaen vanden Sabandar ende Tomongon) daer in ghegaen, ende naer veel schoonicheyt die zy ons voor hielden, seyden dat niemandt eenighe speceryen soude moghen coopen ende uytvoeren, voor ende aleer wy onse ladinghe oft ghenoeghen becomen hadden. Hy begeirde onse coopmanschappen te sien, daer van hem getoont worden, eenighe Fluweelen ende rootscharlaken, waer van hy eenighe begeirden mede te nemen, waer op hem int leste een root schaerlaken vereert worde, ende eenich groen Fluweel nae ghesonden. Hy besach ons schip van onder tot boven, begheirende datmen alle tgheschut in zijn afvaren soude los schieten, twelck also gheschiede van alle de schepen, doch niet alle de stucken, om welck te sien den Sabandar aen boort gebleven was, die doen oock afvoer.* Ick voer met eenighe Adelborsten des anderen daeghs inde stadt om eenighe goederen te coopen die inde vlote van doene waren.
Den eersten Julij is Cornelis Houtman aen landt ghevaren metAnno IS96
0. , ai den i. Julij.
'r I neghen Adelborsten 8), alwaer zy seer hovelijck op hare wyse van-
6) diviseerende, voor: discoureerende. Port.-Sp. divisar beteekent alleen „onderscheiden , „bemerken". — Lodewycksz, zooals men ziet, duidt alléén den Oppercommies Corn. de Houtman aan met „Capiteijn", zonder zijn eigen naam eerder te noemen dan sub i en 3 Juli; en blijft de anderen de „andere Comisen" heeten. Verg. noot 4.
7) Onthutstheid.
8) Verg. vooral II, die in 1598 reeds openlijk voor eiken Holl. lezer eenigszins spot met Corn. de Houtman's zwierige staatsie; iets, wat in Begin ende Voortgangh (1645, en 1646), I, p. 42a overgenomen en gestereotypeerd werd. — Voor de „Adelborsten", verg. noot 3.



So
den Gouverneur ende principaelste Heeren ontfanghen zijn gheweest, De paten- ende hebben aldaer ghepresenteert de patenten ende comissien van t™ van zijn Zyne Princelijcke Excell. Grave Mauritius, ons daer toe mede gepresenteert, geven * om te besluyten een vast verbont van peyse ende confoederatie om sekerlijck te moghen handelen, als alle andere Coopluyden, welcke int Portugies ende Arabisch seer promptelijck worde voor ghelesen, versoeckende daer en boven van haerder hant een schriftelijcke versekeringhe, ende zijn weder ghescheyden, ende des De comste avonts aen boortghecomen.Desenavontquambinnen./9'Mztam eenen bfnnenyserS grooten Heer, die de Portugesen den Keyser noemden, om dat zijn Bantam. Vader over meest alle de Coningen in lava absolutelijck gebiet hadde gehadt, die den desen voor haer Overheer niet wilden kennen, overmidts hy hem langhen tijdt binnen Malacca ghehouden hadde, ende de Portugesen seer toeghedaen was, vreesden door zyne middel de Portugesen onderdanigh soude moghen ghemaeckt werden. Niet teghenstaende worde over al wel ontfanghen, jae de Coninghen selve spreken hem met gevouwen handen aen, ghelijck de Slaven haer meesters ende Heeren doen 9). Desen quam den 2. Julij aen Hoeden tschip Mauritius met zyne twee sonen ende eenighe Portugesen, scW^Mau' gmSen tgheheele schip door bespieden, als oock de twee andere ritius geco- groote schepen, ons groote dinghen belovende. Hy was ghecleet in hoThy ge- fijn Cattoenen lij nwaet met gout doortoghen, ende zijn soneIO) hadde cleet was. egn scnoon g0urjen juweel, ovaelsche wyse, met een steenen verciert aen zynen gordel, ende voeren so weder wech nae de stadt toe. Ende des anderen daeghs is Cornelis Houtman weder met eenighe Adelborsten aen landt ghevaren, versoeckende confirmatie van tverbont, den Gouverneur den eersten stante11) voorghehouden, tot wekken eynde wy eenige articulen geconcipieert hadden die vanden Gouverneur onderteijckent worden, ende met eede bevesticht, luydende Den in- aldus: Dat zy den anderen vast ende trouw souden blyven, ende soo verbonts yemandt den eenen wilde overvallen, dat hy als den ghemeynen
9) De man, voorwien al de „Coninghen" van Java een sëmba/i maakten, was de Vorst (Jav. Pangeran; Mal. Radja) van Dëmak, zoon van Aria Pangiri van Prawata (= Dëmak), den tweeden en laatsten Sultan van Padjang; die na den val van Padjang in ca. 1586, met zijn vader, door den Mataram'schen Vorst Senapati verdreven was, en zelve naar Malaka uitweek. Hij werd in 1604 door een zijner zonen vermoord. — De vraag is of hier dat „Keyser", het „Emperador" der Portugeezen zeker, niet vertaald moet worden met Jav. Panëmbahan, d. i. juist,,[de Heere] voor wien men een s'émbah maakt", de „Aangebeden" Vorst.
10) Begin ende Voortgangh (1645), I, p. 42a, zegt: „Sijn oudste Soon, zijnde een bequaem ende flucx jonghman, van ontrent 20. jaren oud".
11) Wel Lat. stante (temport), van den loopenden tijd, hier : maand. Verg. Lat. stante pede, op staanden voet; en vooral Lat. instans, Eng. instant, én oud-Sp. istante.



8i
vyandt dien uyt ghesaemder handt souden wederstaen ende verdry ven I2).
Onder weghen is haer de Keyser ghemoet, die haer gheleyt heeft in zijn Palleys, staende buyten der stadt, want hy binnen der stadt niet vernachten mach, alwaer hy haer een bancket voor ghedient heeft van eenighe Javaensche vruchten ende Conserven. Ende alsoo de Portugesen daer seyden onse vrienden te wesen, zijn zy ghelijckelijck nae de stadt ghecomen, alwaer de Portugesen begeerden dat de onse doch haer souden willen vernederen in hare huys te comen, welck alsoo gheschiede, ende binnen zijnde vonden daer een fraey bancket veirdich. waer zy seer wel endeleckerlijckgetracteert worde, ende quamen teghen den avont weder aen boort.
Daghelijcks zijnder veel Heeren aen boort ghecomen, al om hebben '3): oock Coopluyden Peper veylende, doch worde niet gheraden ghevonden voor desen tijt te coopen, dan den aencomenden Oogst te verwachten.
Den 5. inder nacht is aen ons boort gecomen den Quillin Panjan, ons waerschouwende van des Gouverneurs weghen, dat wy op ons Waerhoede soude wesen: want de Keyser, die zy op haer sprake Raja ^ d'auma m) noemen, ons (onder 'tdexel van ons te besoecken) soude Go"vercomen overvallen, ende dat hem de Portugesen daer toe hadden on■v°] ghecocht, waer over 'tcollegie vergadert worde, ende eenjeghelijck ghewaerschout op zyne hoede te wesen, oock met den daghe alle tgheschut met scherp gheladen, de harnasch vaten gheopent, ende yeder man een uytghedeelt tot hare defentie. Nae den middagh zijn wy ander mael ghewaerschout vanden Gouverneur, als datter groote Waermurmuratie binnen de stadt was, d'een teghen den anderen om ons gf^deT op te comen loopen, doch eenighe wilden daer niet in consenteren, Gouver00c wy en lieten uyterlijck noch niet blijcken van eenighe dinghen gheadverteert te wesen. Wy sonden een man aen landt in des Sabandars huijs, met eene ghemaeckte boodtschap, die vont aldaer wel 60. Roers veerdich ligghen, waer deur hy verschrickte, twelck den Sabandar merckende,seydede selve aldaer te liggen om den Keyser uyt der stadt te helpen: want overmidts hy veel aenhanck creegh, vreesden oft hy hen meester vander stadt soude willen maken, ende dat wy doch wel op onse hoede soude wesen: want den Keyser liep alle Edelluyden aen, op dat zy hem volck souden willen leenen om
18) Het eerste contract van Corn. de Houtman met den Gouverneur (Ki Patih) van Bantam is dus den 3*" Juli 1596 geteekend, na een concept-contract van 1 Juli*
13) D. i. alles om den heb.
14) Radja Dëmak; deels misverstaan uit Port. mond als „ Radja van Auma". Zie noot 9.
6



82
zynen aenslach te mogen volbrenghen, ende also zijt hem niet en mochten refuseren, so souden zy mede inden hoope comen, doch wilden een teecken doen, ende achter af buyten scheuts blyven, want de Keyser (door de groote belooften vande Portugesen, ende den grooten buyt, die inde schepen was) gantsch voor ghenomen hadde Hoe den ons te overrumpelen. Ende als hem nu docht dat wy eenich advergheyveeynsten tissement mochten hebben, heeft hy 't op een ander maniere verbancket socht, uytghevende dat hy een groot bancket ghesticht hadde, ende houden. dat de Capiteynen ende Schipperen, Stuerluyden, Adelborsten, Officianten rS), Trompetters, ende Musiciens daer toe doch wilden haer vinden om in vriendtschap alle vrolick met den anderen te wesen, twelck teghen den 8. Julij soude ghereet wesen. Twee Adel- Den 7. worden weder twee Adelborsten aen landt ghesonden, om iba0ndtege-aen met den Gouverneur ende den Keyser int particulier te spreken, om sonden den haerlieden te waerschouwen op de schepen niet te attenteren, over7 Jul i midts wy ghenoechsaem daer op versien waren, ende anders niet dan groote schade ende schande soude behalen, datse doch de Portugesen niet en souden ghelooven, die haer daer toe waren radende om haer eyghen profijt, op dat gheen andere natie van de quartieren aldaer tot gheene handelinghe soude connen gheraken, uytghevende dat wy roovers oft Enghelsche zijn, die (om dat zijt alhier over drie jaer soo qualijcken ghemaeckt hebben) van jeghelijcken ghehaet ende ghevreest zijnl6): voor conclusie haer biddende dat zy om tghemeynen besten wille, tquaet vermoeden dat zy van ons t'onrecht verstaen hadden, souden willen aflegghen ende verstaen tot een vaste handelinge, want wy ghecomen waren om eerlijcke coophandelinghe te dry ven. De Keyser dede zyne onschult, als nieuwers van wetende, biddende dat de boven ghenoemde in teecken van vriendtschap, doch op morghen niet en souden laten te comen, waer op de Adelborsten antwoorden, zy souden de bootschap doen. Den 8 julij. Den 8. sonden wy een Adelborst weder aen landt, met een present aenden Keyser r7), die ter wylen eenen bode ghesonden hadde om
15) Hier waarschijnlijk zooveel als onderofficieren: de hoogbootsman, schieman, barbier (d.i. chirurgijn), kwartiermeester, constabel, bottelier.
16) Blijkens Scot in 1605 bij Purchas (1,1625 ; herdruk II (1905), p. 456) werden toch van Engelsche zijde Houtman en de zijnen beschuldigd, dat zij zich hadden uitgegeven voor Engelschen. Zeker wel de slechtst mogelijke aanbeveling na de zeerooverijen in Sept.—Oct. 1392 van James Lancaster in Straat Malakka. Want zie Van Neck in Dec. 1598 uit Bantam: „De naem van de Engelschen is bij henluijden seer ghehaet; enz." (ed.-Colenbrander, 1900, p. 69).
17) Verg. Ven C. Voor deze „Adelborsten", zie noot 3. — De nu volgende bladzijde is in het ex.-Amsterdam foutief opnieuw gepagineerd: 30; in het ex.-Den Haag daarentegen goed als 31. Verg. een dergelijke correctie in het bijschrift van Plaat 1.



83
de overicheyt te halen, die haer verexcuseerden niet wel te passé te [3ir°] wesen, ende dat zy voor datmael niet costen comen, welcke bode int wech gaen onder tverdeck gheleijt worde, alwaer siende alle die wapenen hanghen, so verbaest is gheworden, dat hy in langhe tijt niet ghespreken conden, ende hem nedersettende, vraeghde oft de Capiteijn gram was, oock waerom, ende sonder meer is soo aen landt ghevaren, ende heeft tselfde aldaer verbreyt, welck sulcken schrick inde stadt ghemaeckt heeft, datse alle hope van de schepen te comen overvallen, verloren hebben. Ende de Keyser siende dat zyne aenslach soo van tbancket als den anderen ontdeckt was, daer van hy hem gantsch excuseerde onwetende van te wesen, ende met het present hem oock latende genoegen, is den 11. dito na Iacatra vertrocken. Ende alhoewel hy hem verontschuldichde, weten wy sekerlijck dat de Portugesen hem voor de bloote schepen 4000. Realen 4°°°- Reavan achten toegheseyt hadden, met alle de goederen, schut ende achten" amonitie, waer toe zy hem oock behulpich waren gheweest metghelt.
Den 9. quam voor Bantam op de reede een Iunc, welck acht scheuten schoot met metalen bassen, ende liet een witte vlagghe wayen, een teecken van blyschap, dat hy inde behouden havene gearriveert was, ende quam tot Bantam thuijs, ende den thienden quamer veel Turcksche ende Arabische Coopluy aen boort, waer onder eenen met name Goja rajoanl8), die wel eertijts tot Venetien hadde gheweest, ende sprack tamelijck goet JtaliaenschIQ), die redene moveerde van met ons nae huijs te varen, om van daen weder nae Constantinoplen te trecken, welck zijn vaderlandt was, want over Achem, een stadt in Sumatra niet en cost gereysen, overmidts de Coninck diemen noemt den grooten d'Achem alle coopluyden aenhout 2°), ende
18) Mal. Chodjah (Kodjali), Jav. Kodja, was in den tijd van Lodewycksz op Java speciaal een (uit het Perzisch herkomstige) titel voor Moh. groothandelaren, die uit Cambay en verder Guzerat kwamen, en werd ook toegepast op — altijd dan Mohammedaansche — kooplieden uit Roem (Konstantinopel), Egypte, Goa enz. Het tegenwoordig spraakgebruik dat het op Java (zie Mal. en Jav. Wbd.) toepast op „Klinganeesche kooplieden", is een verloop van beteekenis. Klingaleezen heetten in Lodewycksz' tijd steeds Kïling, of zij Hindoeïsten waren of Mohammedanen (verg. Cap. 16, noot 20). De „Pëkodjan's" of Kodja-wijken in de groote havensteden van Java's Noordkust zijn en waren dan ook steeds kampoeng's van Mohammedaansche Britsch-Indiërs (vooral Guzeratten) en andere „Mooren"; verg. Plaat 11, sub Y. — „Rajoan" is niet thuis te brengen, als wel verhaspeld Armenisch (?) of Turksch.
19) W. Lodewycksz geeft hier zeker een eigen oordeel over goed of minder goed Italiaansch spreken, en kende het dus. Zie Cap. 2, noot 15, voor zijn reis indertijd naar Venetië over den Brenner.
20) 'AW oed-din Riajat Sjah, Sultan van Atjeh ( ± 1588—1604). — Begin ende Voortgangh (1645), I, p. 44b voegt toe over den Kodjah: „presenteerde den onsen zijne goederen beneffens haer in te leggen, ende de Reeders zijn erfgenaem te maken, so hy op de reyse quame te sterven". De ouderwetsche scheepsbevrachter-passagier dus.



84
hadde cortelingh twee Juncken van Bantam ghenomen, derhalven Den Key- tot Bantam moeste blyven. Deze hadde den Keyser afgheraden met sfachw"rt zynen aenslach niet voorts te varen, want het hem so wel niet gheontraden. iucken en soude, als het dede met het Portugesche schip, twelck hy overviel onder tdexel van vrientschap, tusschen Madura ende lava voor loartan21), twelck ontrent driejaren gheleden was.
Den 11. dito, als geseyt is, vertrack de Keyser (siende zyne aenslaghen niet en wilden na zijn ghenoegen succederen) nae de stadt Iacatra toe, 10. mylen gelegen van Bantam, in 't Eylandt lava, welcke stadt ten onrechten van ons Sunda Calapa genoemt wordt, want Sunda is de haven van Bantam met het westelijckste deel van lava22), alwaer ooc de Peper wast.
Den 12. dito zijnder drie Adelborsten aen landt ghesonden geweest om den Sabandar int gemoet te varen, waer mede zy weder aen boort quamen, begeirende dat de Capiteijn aen landt soude comen, om met den Gouverneur te spreken, ende presenteerde zijn persoon soo langhe in gyselinghe te blyven, door welcke willighe presentatie heeft onse overheyt sulcks niet aengheveert noch gheaccepteert, doch eveu wel is zynen oudste sone aen boort gebleuen, manen°Ut" ende zijn Cornelis Houtmanende Reynier Verhel met den Sabandar Rey. ver- naer ,andt ghevaren, ende byden Gouverneur comende, hebben zy den eedt vernieut, den Gouverneur met alle zyne ondersaten te assisteren naer vermogen, ende met den selven eerlijck ende vromelijck te handelen ende trafiqueren, ende den Gouverneur van ghelijcken beloofden ons teghen alle onse vyanden te assisteren, jae te- [3"°] ghen den Keyser selve, so hy ons noch eenich tegenstant doen wilde, ende hebben also haer afscheyt genomen*, ende den 13. eenige coopmanschappen veerdich ghemaect om mede in de Logie 23) die ons gepresenteert ende bereyt was, te brengen, welcke Reynier Verhel den 14. dito quam halen, waer mede hy met zijn thiender aen landt is gevaren ende oock gebleven, om de goederen aldaer te vercoo-
21) Djaratan, Padjaratan; de reede vlakbeZ.Z.O. Grësik (Grissee), verg. Cap. 19, noot 11.
22) Inderdaad was Soenda van ouds (minstens sedert 1000 A°. D.) de naam voor geheel West-Java bew. de Tjimanoek en Tji Tandoej, waar vóór 1300 de havenplaats Kalapa, voluit Soenda Kalapa, ontstond; en na 1500 pas de havenplaats Bantam. Sedert ± 1570 was echter de naam van Soenda Kalapa vervangen door dien van Dja(ja)karta, de „Victoriestad"* (verg. Cap. 14, noot 31); maar leefde op Port. kaarten en bij Westersche zeelui nog lang voort. Verg. Encycl. v. N.-I. IV [1905], i. v. Soenda. — Het gebruik van „Sunda" voor de haven van Bantam is óf een misverstand bij Portugeezen en Hollanders, óf een feit dat maar korten tijd werkelijkheid was; waarschijnlijk het eerste. Verg.ook Cap. 19, noot 27 en 30.
23) Een steenen gebouw, gelegen in het Chineesche en Portugeesche kwartier bewesten de stad; zie Plaat 11, lett. X (plattegrond van Bantam). De factorij, of loge (Hal. loggia).



85
pen24). Ter selver tijt is ghestorven den Facteur vanden Capiteijn van Malacca 2s), die van jeder seer beclaecht worde, ende hadde seer teghen den aenslach der Portugesen gheweest.
Den 16. is den Gouverneur inde Loge met groote suite ghecomen, Wat handel ende hebben diversche goederen ghecocht, ende souden die betalen ^"meur nae behooren, als den Oogst vanden Peper in comen ware nae mart- dedenganck. Ter selver tijt quamender veel Edelluyden, Coopluyden, als Arabers, Chinesen, Bengalles, Mallayos tot onse Loge gecomen, als oock aende schepen, Peper veylende, dan onse overicheyt heeft niet willen coopen, voor ende aleer zy met den Gouverneur in pryse veraccordeert waren.
Den 19. inder nacht is Quillin Panjan aen boort ghecomen met hem brenghende eenen brief van Reynier Verhel, waer deur was begeirende meer coopmanschappen aen landt: oock alsdat de Gouver- Des Gouneur op morgen begeirde de schepen te comen besien, met den Bis- g|"rrtebe" schop vander stadt 26), waer teghen wy ons toemaecten, ende voeren hem met eenighe Adelborsten des smorghens teghen, doch voor de stadt comende, was het heel leegh water, dies dede ick my draghen tot binnen de stadt, ende ginck tot aende Loge om Reynier te spreken, die na de Sabandars Hof ginck: Doch verstaende dat hy by den Gouverneur was, keerde weder, ende nae dat wy langhe ghetoeft hadden, worde oock by de Gouverneur ghesonden om hem te veradverteren, hoe datmen zyne Hoogheyt aen boort was verwachtende, 'twelck hy verstaende, is hy terstont in zijn Parao gaen sitten, ende wy voeren voor, om die vande schepen te adviseren, alwaer hy seer feestelijck worde inghehaelt, ende nae diversche communicatien aengaende de coopmanschap, begeirde hy den prijs van onse waren te weten, dwelck voor die tijt uytghestelt worde. Haerlieder worde eenighe presenten van ghelasen ende ander dinghen vereert, waer mede zy weder nae de stadt voeren, haer eerende met hetghe-
24) Reynier Verhel of Van Heil, commies a/b Amsterdam en Cornelis Naso, ondercommies a/b Hollandia; benevens zeer waarschijnlijk de adelborsten Frank van der Does, Gilles Gillesz Valckenier, Wouter Wilkens, Pieter Stockman, Pieter Dircksz (Emaus), Jan Jansz Swart, Cornelis van Eemskerck en nog 2 andere adelborsten. — Merkwaardig is de waarschuwing, hun volgens Begin ende Voortgangh (1645), I, p. 45a, door den Sjahbandar gegeven ; „dat sy sich wel souden wachten van veel in eenige Javaensche huysen te loopen, ende insonderheydt van met vrouwen te converseren, want hun 't selve seer quaed ende hinderlijck soude wesen".
25) De factoor (Port. feitör) dus van Francisco da Silva de Menezes, Commandant (alias Kapitein, Capitao) van het Port. fort te Malaka. — Verg. Cap. 29 over ook andere factoors uit Malaka te Bantam in dezen tijd; en zie Cap. 18, noot 13.
26) De Kali (van Arab. qddli), of „opperste" Moh. geestelijke, zooals zijn ambtstitel te Bantam was blijkens de Babad Bantën* Plaat 13 geeft hem den Arab. titel Sjaich.



86
luijt van eenighe scheuten van groot gheschut, ende principalijckde Pinas, wy verstonden dat in des Gouverneurs gheselschap waren geweest alle de principaelste Heeren van 't landt: want zy seer veel veyiinghe volcks mede ghebracht hadden. Daghelijcks worder veel Peper ghevan Peper, van diversche natiën: waer onder de Chinesen de grootste
quantiteyt presenteerden te leveren teghen eenen sekeren prijs, hier onnoodich te stellen, dan also onse Overheyt den Oogst wilden verwachten van 't nieuwe ghewas, dwelck seer schoon stont, vonden niet raedtsaem als noch te coopen, niet teghenstaende eenen Portugees, met name Pedro de Tayda*l) (geboren van Malacca, die ons metter daet seer was toe gedaen) ons 'tcoopen seer was radende, als ooc alle andere coopluyden, seggende Senores, ghy lieden doet qualijck dat ghy gheen Peper en coopt: want ghy hebse nu op den leeghsten prijs die zy gelden mach: want teghen dat de Chinesen comen, r3ar1 pedro de suldy niet half soo veel voor den selfsten prij s connen becomen. DeTayda een gen portugjes was een seer vermaert Stuerman bedreven op alle de maertstuer- costen ende Eylanden van Oost Indien, waer van hy eenighe Caerten hadden ghemaeckt, die hy ons toe seyde te laten sien, waer deur wy verhoopten noch veel van hem te verstaen.
Den 28. Julij ben ick aen landt ghestemt om de goederen te beninceren28). Wy sonden daghelijcks op de groote merckt, (welck zy den Pasars) noemen) om vande Boeren Peper te coopen metter maten Gantan 3°) ghenoemt. Doch also den Oogst noch niet en was, is tselve lancksaem toeghegaen, (alhoewel apparent was in quantiteyt te meerderen) so hebben onse Overicheyt begeert datmen niet meer coopen en soude voor breeder advijs. De Portugesen onder tusschen niet slapende, hebben den Gouverneur daghelijcks aende ooren oen haet gheloopen, seggende dat wy maer verspieders en waren, om de gheglsenT' leghentheyt van 't landt te besichtighen, ende dat wy gheenen sin gens ons. hadden om coopen, als bleeck, ende moesten ook teghen eenighe schepen die wy hadde willen nemen slaechs gheweest zijn, daer wy meest alle ons volck verloren hadden: want niet moghelijck en was met so luttel volcks van soo verre landen vier schepen deur de Zee
27) Lees: Pedro de Tayde (of d'Atayde); de „zeer ervaren pyllot" (volgens IV ook).*
28) Dus: door den scheepsraad aan land benoemd, om de geloste goederen te gelde te maken. — Van Heil had toch verzocht naar boord terug te mogen gaan. — Den iden Augustus kwam ook de vroegere ondercommies, thans commies der Hollandia Jan Jansz. Kaerel aan land, die, waarschijnlijk na den dood van den commies der Mauritius Barent Heynck op 26 Juni 1596, in rang was verhoogd. Over zijn teruggaan aan boord zie Cap. 17, noot 2.
29) Oudjavaansch en nog laagjavaansch pasar (Mal. pëkan; hoog-Jav. ook fHkin).
30) Lees: ganlang; zie 't Appendix aan het slot van Cap. 43.



87
te brenghen, ende dat zy tot Lisbonen wel meer Flamengos 31) ghesien hadden, dan haer leven dierghelijcke niet. Dese ende meer ander redenen begonsten den Gouverneur quaet vermoeden, ende achterdencken van ons te gheven, ende nae de Portugesen te luysteren, die hem groot geit boden, dat hy ons daer geenen vryen handel en soude toe laten. Ende alsoo den Gouverneur nu een deel gelts ende coopmanschappen gecocht hadde, op hope van dat wy met Peper souden betaelt worden, heeft den Gouverneur met onse Overicheyt dickmael vergadert gheweest om inden pryse vanden Peper te veraccorderen, 'twelck nae loven ende bieden van beyde zyen, heeft den Gouverneur ten lesten vijf sacken voor een Cate 32) gheoffresseert te leveren in minderinghe van zyne schuit, ende datmen hem de sacken soude tot zynen huyse brenghen, om welcke leveringhe te doen, hy vande Chinesen alle Peper dede op coopen tegen 6. sac- vijf sacken ken voor een Cate, ende 11. sacken voor twee Cates, doch door dien c0a°[ een onse overicheijt dwoordt van haer niet en gaven, ende de Portugesen haer quaet spreken niet laten conden, ende eenige vande principaelste Heeren van Bantam ghecorrumpeert hadden metbelooften, is de leveringhe niet ghevolcht, maer begheerdent noch aen te sien, waer deur onse Overicheyt oock achterdencken begonsten te hebben, als dat de Javanen ons maer en sochten te houden ligghen, op dat wy ons selven souden liggen uyt teeren, sonder yet uyt te richten, ende also wy daghelijcks veel uyt Pedro de Taydo verstaen conden van tghene daer passeerde, continuelijck tot onsen huyse comende om vriendtschap te onderhouden, oock hoe hy langher int leven ghebleven hadde, hoet apparent was, meerder secreten vande Oost-Jndische landen voor hem souden connen verstaen, ende dat de Javanen niet en souden connen yet quaets brouwen hebben teghen ons, oft souden door hem ghewaerschout hebben gheweest, heeft den Gouverneur gheconsenteert ten versoecke vande andere Portugesen, 'M dat zy hem souden moghen dooden, ghelijck oock op den 15. Augusti Pedro zij van meyninghe waren te doen, want hem wachtende, hebben zy wordtverhem ghequetst, ende den 16. also hy op den middagh lach en sliep, moortzijn zy daer onder haer 16. inghecomen, ende hebben hem op zijn bedde vermoort, sonder datter anders yet nae ghevolcht is 33).
31) Letterlijk: Vlamingen (Port.); dan Nederlanders in het algemeen. Desgelijks in de 16e—17e eeuw: Sp. Flamenco = Nederlander; la guerra de Flandes = de 8o-jarige oorlog.
32) Jav.-Mal. (van 't Sanskrit) kïti, këti = „honderdduizend", hier 100.000 caixas.
33) Tijding van dezen moord werd door den „vryen Portugeesen slave" (volgens IV) van Pedro de Tayde, Antonio Sylveira genaamd, tegelijk aan boord gebracht met de waarschuwing tegen een nieuwen aanslag, door den Gouverneur en den Keizer samen tegen de Holl. schepen beraamd.*— Op r. 27 v. b. staat: „voor hem"; lees wel: van hem.



88
CAPITTEL 17.
Hoe zy tot Bantam ghevanghen zijn gheweest, ende zuat daer gheschiet is.
Hoe de on-/^vnse Overicheyt siende 'tretardement vande levrance, hebben
Gouverneur \J haer qualijck te vreden ghehouden tegen den Gouverneur, gheende ooc" Hjckt redene was, dat haer nae zyne belooften gheene betalinghe
dreyghden. geschiet en was, dattet oock niet eerlijck en was van sulck een Prince in zyne woorden te faellieren, met noch veel diergelijcke woorden, die ten langhen lesten soo hooghe liepen, dat zy den Gouverneur dreyghden, so hy haer gheen betalinge dede, dat zy voor de stadt souden comen, ende die inbrandt schieten, ende dat zy haer recouvre aende Joncken die voor de stadt laghen, souden nemen, met veel andere straffe woorden. Wy sonden 21. sacken Pepers, die wy op de Basar ghecocht hadden tscheep, ende maecten semblant oft wy hadden willen vertrecken, packende alle onse goederen. Ende also de Portugesen 2. Joncken met Nagelen, ende andere comanschappen scheepten om na Malacca te voeren, ende onse Overicheyt dickmael met den Gouverneur harde woorden hadden, heeft hy ten lesten vreese ghehadt, dat wy de selve souden moghen nemen, soo soude hy dan gehouden wesen de schade die den Capiteijn van Malacca in zyne havene gheschiet ware goet te doen, te meer overmidts de Pinas verordineert was voor de stadt Bantam te loopen, ende over al te diepen, om te weten hoe na datmen de stadt soude mogen genaken, de welcke comende ontrent de Portugesche Joncke heeft de selve rondtom gediept, alle d'ander Javaensche schepen dit siende hebben Kreghen hare cabels gekerft, ende zijn tegen de wal aen gedreven. Jc hadde des ment uyt de morgens geadverteert geweest, als datmen tot lacatra groote toestadt. rustinghe maeckte van Fusten, om onse schepen te comen overvallen, ende datmen niemandt meer vande schepen soude aen landt laten comen dwelck oock aende schepen gheschreven hebben, ende tgelt dat wy vanden Gouverneur weder ontfanghen hadden, met eenen Adelborst aende schepen ghesonden: niet teghenstaende
1) Deze waarschuwing geschiedde blijkens V door zekeren „Sattij Moluck" (volgens VI „Sattij Moluc", door VII genoemd „Sarcio Maluco"), zoon van een Italiaansch renegaat. Bij de tweede reis onder Jacob van Neck „Satra Molucca" en „Sancho Molucca" genoemd, 's Mans juiste naam was wel Maleisch Tjëti Malackoe, d. i. „de Molukken-Koopman". Over den oorsprongvanJav.-Mal. tjëti = „geldwisselaar", en dan „geldwoekeraar", zie Linschoten ed. 1910, I, p. 137. Thans nog (gewoon Indisch-Engelsch „Chetty" = vooral „inlandsch kassier". Dat deze man een aanzienlijk Bantamsch groothandelaar was, blijkt uit de Legenda van Plaat 11 (den plattegrond van Bantam) onder P: „t Hof van Satie Moluc". — Over „Fust", zie Cap. 32, noot 1.



89
al dese waerschouwinghe is Cornelis Houtman met zijn sevenen aen landt ghecomen 2), de welcke by den Gouverneur gaende, is aldaer opghehouden gheweest met alle zyne suite: Ende terstont isser oock een by ons inde loghe ghecomen, ende ons bevolen by den anderen te blyven, datter gheen swaricheyt en was, dan dat de Capiteijn te veel ghesproken hadde. Die vande schepen, merckende dat het boot niet weder en quam, sagen wel dattet aen landt misbruijckt was, waer over tvolck seer teghen den anderen murmureerde: want het wel te presumeren stont, dat alsodanige Heeren in haer eyghen landt van onsluyden, (die uyt soo verre landen ende soo cleynen hoop) [3310] sulcke dreyghementen niet en souden willen verstaen. Den 29. Augusti 29. dito, sont den Gouverneur zynen Tolck aen boort met 9. Slaven, ende een van onse Adelborsten 3), bootschappende dat de Gouverneur ons maer opghehouden hadde om de groote dreyghementen die de Capiteijn ghedaen hadde, ende en begeirde ons oock niet langher te houden, dan tot dat de twee Joncken die daer met Naghelen gheladen lagen, vertrocken waren nae Malacca, want als boven geseyt is, sorghde hy 4) dat wy die voorsz. Joncken nemen souden, dan de onse hem niet willende ghelooven, hebben hem nae gheroeyt ende int schip Mauritius gevanckelijck inde boeyen gesloten met alle d'andere, latende twee Slaven los om de tydinghe aen landt te dragen, dat zy de ghevangenen los souden laten, oft zy wouden den Tolck mede nemen, dwelck den Gouverneur verstaen heb- Dreyghementen des
bende (die ten huyse vanden Sabander te bruyloft was, die zynen Gouvertweeden Sone uytgehuwelijckt hadde, op den selfden dagh doen de vokiT feeste gehouden worde) heeft seer verstoort geweest, ende uyt der feesten ende maeltijt opgestaen, sweirende, by aldien hy den Tolck voor Sonnen onderganck niet weder en hadde, ons altemael te doen dooden, dies wy eenen brief aende schepen schreven, vereysschende de ghevanghenen oft anders so waren wy ghenoechsaem alle lyve-
2) Op ?S Augustus ijgó ; verg. I, II, IV en vooral V. — Den 27Sten werd volgens H, nog als prijs voor de nieuwe peper met den Gouverneur overeengekomen: 5 zakken voor 8 Realen. Het diepen door de Pinas op den morgen van 28 Aug. heeft kennelijk den doorslag gegeven voor de daad der Bantammers. — Ten slotte bleef Cornelis de Houtman met 8 anderen gevangen, waaronder Willem Lodewycksz, en de adelborsten Gilles Valckenier, Wouter Wilkens en Jan Jansz. Swart (I zegt „9 de beste van den onsen"). Jan Jansz. Kaerel was op 27 Aug. met 12 anderen scheep gegaan; verg. Cap. 16a, noot 28. Zie nog Cap. 18, noot 13. — De vermelding van den naam „Cornelis Houtman" is hier de vierde en laatste maal in Lodewycksz' ganschen tekst. Voor de eerste drie, zie Cap. 16a, p. 79—80, en 84.
3) Pieter Dircksz. Emaus; bij V: „Pieter Dircksz.'' — In den tekst van Begin ende Voortgangh (1645), l, p. 48a, wordt nog gesproken over de ruwe wijze, waarop de tolk aan boord werd aangehouden.
4) was hij bezorgd.



9°
loos, welcken brief ghesonden worde door drie Portugesche Slaven, die van boort comende twee ander vande ghevanghene Slaven mede brachten, segghende dat zy de ander altemael souden mede ghebracht hebben, hadde tweder beter gheweest, ende de Canoa grooter. Jnden morgen stont vanden 30. dito, quam de Tolck weder aen landt, ende wy vercregen vanden Gouverneur, dat tboot met vijf 5) man weder moght aende schepen varen, met conditie dat wy soude blyven handelen als voren, brenghende eenige goederen aen landt om te vercoopen, ende dat des anderen daegs tboot weder soude gecomen hebben, doch die vande schepen en hebben geen goet wille seijnden: maer wel eenige Realen van achten, met een man die alleen met des Pinasse schuyt aen landt quam, waer door ontboden 6) dat wy ons beste souden doen om los te gheraken: want zy niet langer blyven liggen conden, overmidts zy geen water meer inde schepen hadden, ende door dien datter maer een man alleen quam sonder yet mede te brenghen, hebben zy den selven benevens ons oock ghehouden, waer door wy, als oock die inde schepen waren, weder quaden moet cregen, die welcke resolveerden dat zy met de vier schepen souden voor de stadt comen, ende die inden brandt schieten. Wy schreven weder dat zy doch sulcks niet en souden willen attenteren, want so zijt deden, so waren wy alle lyveloos, ende wy souden haer water ende ander victualiën van landt seijnden, ghelijck wy nu oock deden, ende daghelijcks continueerden, op dat wy haer wat mochten te vreden stellen.
Septem. 4. j}en 4. Septembris hebben die vande schepen een visscher nae ghejaecht: maer hebben die niet connen becomen, ende daer naer eenen anderen dien zy eenen brief 7) aenden Gouverneur mede ghegheven hebben, hem voor zyne moeyte eenighe cleyne Spiegelkens ghevende.
Septem. 5. Den 5. dito, also den Gouverneur ons niet en wilde toelaten eenighe brieven te bestellen, hebben niet tegenstaende eenighe gheschreven, ende dien eenen Portugesche Slaue 8) overghegheven die ghevolght worde, ende den brief door twee vande Gouverneurs dienaers [33v°]
5) I en II zeggen vier. Vijf is juist; want 5+9—1 — 5 + 1 = 9.
6) verzochten. „Ontbieden'' = ontbidden, D. „crbitten, ausbitten".
7) Deze brief was volgens V (p. 202) geteekend door „Reynier Varhei, Jan Jansz Karei, ais Capiteynen, van de Schippers Molenaer ende Schellingher met Simon Lambertsz, als 00c mede Hendric Jansz." Desgelijks VI, p. 162.
8) Antonio Sylveira, zie reeds Cap. i6a,noot33. Vooral IV is uitvoerig over zijn persoon, en verontwaardigd over het hulpeloos achterlaten na 27 Oct. van dezen „bode ende verlosser onser gevangenen" te Bantam door de Hollanders; verg. Cap. 18, noot 20.






Plaat 10.
Conterfeytinghe hoe onse Schepen voor de stadt Bantam laghen als zy die beschotem), ende hoe de Pinas vervolgende een Javaenschejoncke aenden grondt seylden by Pulo dua, ende slaeghs was teghen vierentwintich Paraos vol Javanen, ende hoe zy die afgheslaghen heeft, met vernes van veel Indianen, sonder datter een vande onse (God lof) ghequetst is gheweest, ende hoe zy voor de tweedemael de stadt beschoten, daer door groote vreese inde selve was, ende hoe zy weder vande stadt afseylden, ende de Joncken losten achter de Eylanden Pulo Lima ghenaemt.
i) En wel voor de 2e maal; op 7 Sept. 1596. Zie Cap. 18, begin. — Voor „ Pulo dua", en „Pulo Lima", verg. Kaart III en VIII.



9i
ontweldicht ende ghevanckelijck voor den Gouverneur gebracht, doch lieten hem weder vry, ende my worde den brief weder ghegheven op den Paceban 9) ofte plaetse voor 't Hof, alwaer my oock den brief (die de onse vande schepen des voorleden daegs aenden Gouverneur geschreven hadden) gegeven was om die haer voor te lesen, wiens inhout was: Dat zy begeirden datmen ons soude los laten met onse goederen, ende by foute van dien, wouden zy haer schade halen, uytwysende hare commissien, hem voor houdende dat tselve niet en was tghene hy ons ghesworen hadde, ende ben also van haer ghescheyden om nae de onse te gaen, ende haer de sake te kennen te gheven, die tot Sabandars huijs waren, alwaer terwylen wy ons waren beradende, den Tolck Quillin Panjan by ons gecomen is, seggende dat onse schepen voor de stadt gheanckert laghen, ende hadden de Joncken overweldichtIO), ende dat de heele stadt inde wapen was, oock corts daer nae hebben wy de schepen hooren op de stadt schieten. Den Gouverneur die met den Krijghs raet vergadert Hoe zy ghesat, sandt den Sabandar om ons te vangen, ghelijck oock gheschiet wtrden" is, die ons in een ghevangen huijs dede setten. De andere die op de Loge gebleven waren, worden oock voor 't Hof ghebracht, ende van daer na de plaetse daermen gewoonelijck was de misdadighe te executeren om ter doot gebracht te worden!I), als daer een bode quam van den Gouverneur, datmense noch souden laten leven, ende inder Chinesen huysen verdeylen, daer wy oock van uyt de ghevanckenisse ghebracht worden: maer corts weder inder ghevangenisse wel vast gesloten. De Gouverneur wilde dat wy eenen brief aende sche- Begeirtedes pen souden schryven, van haer begeirende dat zy niet meer schieten en neUrs. souden, ghelijck oock gheschiet is, ende is des anderen daeghs trevesI2) gheweest om te sien oft men soude connen veraccorderen, daer toe waren wy met de Heeren vande Joncken (die de onse genomen hadden) vergadert, dan was te vergheefs, dies wy weder in der ghevanckenisse moesten.
9) Hier de groote Paseban; van seba — sewa = „(komen) zitten voor een meerdere", dus Zitting-plaats, vóór het hof des Vorsten (aan de N. zijde). Gewoonlijk op Java aloen-aloen genoemd, d. i. Hofplein, Buitenhof; maar te Bantam, blijkens de Babad Bantén, speciaal Darparagigeheeten. Verg. Plaat li, sub B; en Cap. 16, p. 77 met noot 30, alwaar ook dezelfde Darparagi bedoeld wordt. Evenwel had en heeft iedere woning van een Jav. Groote, ook binnen haar muur, aan den voorkanteen „Hof", dat ook Jav. Paseban heet, en het beste met ons „Voorhof" te vertalen is; zie Cap. 20, p. 107 met noot 15.
10) Zie omtrent het nemen der jonken op den Sden September I, II, en V.
11) Het executieveld lag mogelijk reeds toen, zeker later, binnen en tegen den noordelijken stadsmuur; benoorden P op den plattegrond van Plaat 11.
12) Fr. trève, Sp.-Port. tregua (van t Gothisch), wapenstilstand; op 6 Sept. 1596 dus.



92
DAT 18. CAPITTEL.
Hoe dat de stadt ten tweedemael beschoten is, ende hoe de Javanen de Pinas meijnden te overvallen.
D'
.ie vande schepen, siendedattergheeneconclusievantlandtquam,
ende dat de Javanenhaerhieren tusschen souden moghen toerus¬
ten, hebben de Pinasghesonden nae een Jonck oft Javaensch schip,
dwelck achter een EylandtJ) seylde, alwaer hem de Pinas naseylende, aen de grondt raeckte, dwelck die vande stad siende, die daer al ghereet Hoe zy de laghen met 24. Fusten, quamen terstont op de Pinas aen in een halve Pinas met maene. Die inde Pinas waren, hebben een ancker uyt ghebracht, ende
24. Fuysten J °
meynden te vanden grondt ghewonden, houdende haer wel op haer hoede, latende de Fusten dicht onder tgheschut comen, ende alsdoen hebben zyder wel dapper op gheschoten, waer deur een van hare Fusten inden grondtgheraeckte. Ende also de Pinas een Sloep sleepte, spronghen de ongequetste Javanen daer in, snydende [*t] touw af. De Javanen weirden haer dapper, stekende met haer spiesen te poorten in, also dat zy qualijcken haer schut costen ghebruijcken, doch worden soo dapper mette roers ghegroet, datter seer vele doot bleven, ende de andere die aen backboort waren niet en dorsten aen comen, niet teghenstaende zy vol volcks waren, zy schoten een scheut met een bas, ende 5. oft 6. scheuten met flits boghen 2), dan en raeckten nie-
Hoe de mandt (God lof) vande onse. Siende zy niet en consten uytrichten,
Pinas twee royden zy weder nae de stadt, onse Pinas haer nae jagende, die dicht
scheuten Sn ' , J ' ,
Bantam by de stadt comende, twee scheuten inde stadt heeft gheschoten,
schoot. ende die vande stadt weder nae hem, dan schoten gantsch geen roy 3),
daer was eene Jacht vande schepen, die de visschers naejaeghde,
waer van zy een Canoa creghen. Wy wierden desen avont gesenten-
tieert te sterven, doch also zy inde executie niet en consten over een
Kregen comen: want d'een ons wilde in staken gheset hebben 4), d'ander
vonnisse. laten door loopen hebben van een stuck gheschuts, ende de derde
ghepoigjaerdeert, soo wordet uytghestelt tot des anderen daeghs.
De schepen schoten noch al even dapper tot inden morghenstont,
waer deur eenighe Javanen ghequetst waren, als oock den Cipier die
my met noch eenen int ghevanghenhuijs in bewaringhe hadden. Daer
ij Den 7den September, achter Poelau Doea. Verg. I, II en V; alsmede Plaat 10.
2) Armbogen, waarmee inlanders pijlen schieten (verg. Fr. flèche, Sp.-Port. flecha); in tegenstelling o. a. tot de Europeesche kruisbogen.
3) Richting; verg. rooilijn, het „goed rooien", enz.
4) Empaleeren. — „Ghepoigjaerdeert" = gekrist. Het „setten aen een staeck, ende doorsteken tot een spectaeckel vande schepen", was, blijkens V (p. 204), het vonnis dat de „Bisschop" van Bantam (zie Cap. 16a, noot 26) het eerst had uitgebracht.
[34>-°



93
quam oock een coghel in des Conincks Paleijs, waer deur groote vreese Eencogeiin
. , , s' Conincks
inder stadt was. Paiieys ge-
Den 8. worder eenen brief aende schepen gheschreven, dat Zyschotendoch wilden wat vande stadt ligghen, dwelck zy oock deden, lossende de Joncke met de Naghelen.
Den 10. worde weder eenen brief aende schepen geschreven, als dat wy hoopten voor een passelijck rantsoen vry te gheraken.
Den li. schreven wy, ende oock den Gouverneur eenert briefinhoutdes aende schepen, dat hy ons los soude laten soo zy stil wouden wesen, ende so zy twist wilden, hy soude haer toe comen, waer op die vande schepen schreven, so hy haer toe wilde comen, dat hy haer daer vinden soude, ende dat hy haer volck seynden soude: want zy niet langher en wilden met woorden ghepaeyt werden, ende dat zy des anderen daeghs daer antwoordt op souden verwachten.
Den 13.5) also zy gheen bescheyt uyt der stadt en creghen, hebben zy de anckers ghelicht, ende zijn tseijl gegaen om een bequame Sochten waeter plaetsen te soecken: (want zy niet langer water inde schepen watei.r hadden, noch geene water plaetsen daer ontrent haer bekent 6) was met intentie te loopen nae 't lanckwerpich Eylandt, daer wy int incomen vander Straet verwatert hadden 7), ende quamen aen een hoogh Eylandt, welck ontrent 8. mylen noorden van Bantam leyt 8): maer hebben gheen water aldaer connen becomen, derhalven ghedwonghen zijn gheweest naer de Custe van Sumatra te loopen, daer zy den 15. ende den 16. dito al langs seylden, water soeckende, maer hebben gheen connen vinden.
Den 17. zijn zy by drie oft vier Eylandekens °) ghecomen, die vol Cocos stonden, daer tschip Mauritius ende Amsterdam door henen dreven : ende also daer grooten stroom door viel,ghenaecktenzyde Clippen so na, dat zy daer op by nae ghespronghen souden hebben, derhalven in groot perijckel (stonden doch de Pinas ende den Hollandtschen Leeuw liepen buyten om, ende quamen achter d'Eylanden
5) Op dien dag overleed volgens IV „onsen wel ervaeren ende oppersten pyloot": „Pieter Dircksz. Keyser". Volgens Begin ende Voortgangh (1645), I, p. 51a, den vorigen avond.
6) Verg. I, die zegt dat de Gouverneur de nabij gelegen waterplaatsen had doen bezetten, hetgeen II weglaat, maar Begin ende Voortgangh later 1. c. weer overneemt.
7) P. Lëgoendi. Zie Cap. 14, noot 29; en verg. Cap. 16, noot 27.
8) Verg. B. Dit eiland schijnt P. Logok te wezen.
9) De Zutphen-eilanden of P. Soemoer. Het aantal dezer eilanden is grooter; meer buitenwaarts liggen van N. naar Z. Rimau këtjil, Rimau bësar, de Twee gebroeders, Houteiland, Hoogeiland en Kandang bësar; dichter langs de kust Tompoel, Këramat, Katila, Këlapa en Sindo. — De Mauritius en de Amsterdam dreven waarschijnlijk tusschen Klein- en GrootRimau (Klein- en Groot-Tijgereiland) door.



94
weder by den anderen) ende zy hebbent aldaer gheset in 19. vademen [34V0] sandtgrondt10), seijndende hare Sloepen om watertesoecken,hebben eenighen roock vernomen, ende des anderen daeghs eenighe Jndianen, die zy nae water vraeghden, doch antwoorden dattet haer verboden was haer water te wysen, niet teghenstaende somen haer van elck schip een roer wilde gheven, so souden zijt haer wysen, dwelck also geschiet is, ende hebben aldaer tot den 25. dito waterghehaelt, dat zy weder nae Bantam toe porden "). Het dorpken daer zy voren gheanckert hadden gheweest, was in Malays Sumor, ende in Javaens Lampon ghenaemtI2), ende mocht ligghen van Bantam ontrent 30. mylen, n. wel so w. alwaer zijt den eersten Octobris gheset hebben onder 't Eylandt Pulo Panjan, in 15. vademen. Wy die ghevanghen waren worden so haest de schepen wech waren om ghedeijlt aende ghene die haere Slaven van de onse doot gheschoten hadden gheWerden weest, ende hadden ons seer aen gheweest om haer gheloof aen te deren^er-11 gaen, daer toe eenighe by forse geporret, dan hebben niet connen deelt' ghewinnen, ende lieten ons gaen, alwaer wy gaen wilden. De Portugesen sliepen oock niet, maer liepen daghelijcks by de overste, op dat ïversoeck wy haer vercocht ende gelevert souden worden: daer toe boden zy gesen°rtU voor ons vier duysent Realen van achten J3): doch de Heere heeft
10) Bij het riviertje Soemoer, benoorden den Steilen Hoek. Verg. noot 12.
11) Porren, hier in nog Middelnederlandschen zin: zich in beweging stellen; hieronder, even verder, wordt het in de gewone actieve beteekenis gebruikt.
12) Jav. soemoer is „put, waterput", en vandaar in 't Mal. overgegaan; Jav. lïmpong is „baai, inham". — De afstand van Bantam is niet 30, maar ± 8 mijl, ongeveer N. W.ten N.
13) Zij hadden na het vertrek der schepen, den Portugees Franciscus de Marees of de Marez — blijkens V en VI een der factoors te Bantam — naar Malaka gezonden, waarvan Houtman nietten onrechte slechte gevolgen duchtte. Zie ook VII. — Waarschijnlijk was deze „Franciscus Maresius Lusitanus" (aldus VI, p. 160) tegelijk met de lading peperen andere specerijen naar Malaka gevaren, die hij op 26 Aug. zoo te zeggen voor den neus der Hollanders had weggekocht; een aankoop, waarover bij de heftige scène op 27 Aug. tusschen den Gouverneur en de Bantamsche rijksgrooten eenerzijds, en Cornelis de Houtman met Jan Jansz. Kaerel anderzijds, nog bij monde van den aanzienlijken Bantammer „Andimon", — volgens V ; en verg. op Lodewycksz' eigen plattegrond van Bantam, Plaat II, onder V „Het Hof van Andemoin''— aan de Hollanders het onweerspreekbare verwijt wasgedaan.dat de Portugeezen wèl peper opkochten tegen den door de Bantammers gevraagden prijs, maar de Hollanders niet. Het merkwaardig-monopolistische antwoord der Hollanders, steunend op een gezocht interpreteeren van het gemaakte Contract, maar inderdaad voortvloeiend uit koopmans-zuinigheid, is — zooals het overgroote deel der gebeurtenissen te Bantam, gedurende de gevangenschap der Hollanders — alléén bij Pontanus (V en VI) te vinden; zonder door andere bronnen (cok niet in 's Rijks Archief) bevestigd of nader beoordeeld te kunnen worden. Zelfs de bewerker van Begin ende Voortgangh (ie—3e ed. 1644— 1646), Isaac Commelin, die, blijkens tal van elders onbekende kleine toevoegingen, nog minstens één bron meer ter beschikking moet hebben gehad dan thans bekend is — verschillend weer van 't Dagboek van den adelborst Valckenier, dat gewis aan De Groot (VII) in 1605 ten dienste stond* — heeft over de Bantam'sche gevangenschap van Cornelis de Houtman c. s.



95
ons noch bewaert. Verstaen dan hebbende dat de schepen weder ghecomen waren, hebben wy weder begost te hopen, want wy nu alle vanden anderen verdeylt hadden gheweest aen verscheyden Heeren voor hare slauen, overmidts hare dienaers vande onse doot gheschoten waren gheweest, als gheseyt is. Des anderen daeghs schre- inhout des ven wy eenen brief aende schepen van onse gheleghenthey t, als oock dat de coopmanschap also wel als wy onder de principaelste adel verdeijlt was. Ende den derden schreven wy eenen anderen brief, dat wy nu goeden moet hadden om een passelijck rantsoen loste gheraken: want de Gouverneur verstaen hebbende dat onse schepen wederghecomen waren,liet ons vryachter J4) de stadt gaen, ende verkeeren met die ons gheliefde, ende sonden den 6. een man vande ghene die met ons ghevanghen waren aende schepen rs), op dat zijt ons te beter ghelooven souden, die haer vertelt heeft den noot die wy ghehadt hadden int beschieten vander stadt, ende voorts alle de gheleghenthey t vanden handel, oock dattet nu op eenen goeden voet stont, om te veraccorderen. Desen man quam weder met een Portugesche Slave aen landt, ende wy hebben alle middelen ghesocht om met den Gouverneur te veraccorderen, dwelck nae veel over ende weder Accoort schryven, den II. besloten is, in deser voeghen : Dat wy souden be- den ii. Octalen 2000. Realen van achten, ende dan vrylich aen boort varen,tober IS96' dat alle tghene dat over beyde zyden ghenomen was, d' een teghen d'ander soude gheset worden, te weten onse goederen ende uytstaende schulden teghen de Juncke met de Naghelen ende andere, ende dat alle dinck doot ende te niet soude wesen, van ghelijcken een nieuw verbont ende alliantie soude maken, ende blyven handelen, welck alles alsoo geschiet isl6): want wy des selven daeghs twee gyselaers tscheep sonden, zijnde twee Chinesen*, doen zijnder oock een duysent Realen van achten aen landt ghesonden, waer teghen wy los gingent), ende des anderen daeghs met de selve Chinesen noch een
niets afzonderlijks. Over deze meest belangrijke periode van de heele Eerste Schipvaart zijn we inderdaad het slechtst onderricht uit historisch oogpunt. Lodewycksz, de mede-gevangene, die al deandere dingen die te Bantam en van uit Bantam op te merken vielen, verdienstelijk beschrijft in de hier volgende Cap. 19—37, heeft (vermoedelijk naar wensch later van de Reederste Amsterdam, en wegens de controverse-Houtman) veel minder over den gang van zaken gezegd dan hij uit eigen ervaring wist. De gegevens bij Pontanus komen voort uit een thans verdwenen Journaal van den Commies a/b Hollandia, Jan Jansz. Kaerel denjonge*
14) Door. Middelnederlandsch nog; ook „achter straten gaen" = door de straten gaan, op de Legenda van Plaat 14.
15) Niet bekend wie.
16) Het derde contract, na het eerste op 3 Juli, en de vernieuwing daarvan op 12 Juli.*
17) Lodewycksz ging den 1 ien met 6 anderen aan boord terug; doch Cornelis Houtman met een adelborst (Gilles Gillesz. Valckenier ?) pas den 12".



96
Den 24. October.
Den 26. October.
duysent, als doen zijn weder de Soetelaers aen de schepen gecomen, ende de onse voeren weder aen landt, coopende diversche partyen [35^1 van Peper, die ons door des Sabandars dienaers aen boort ghebracht worde. Dit gheschiede tot den 24. Octobris, dat wy met de Jnwoonderen seer vredelijcken handelden, ende alsdoen is tot Bantam ghecomen eenen Ambassadeur van Malaccal8), die hem in een roy-barcketot Bantam hadde doen brenghen, latende zijn scheepken onder een Eylandt ligghen, twelck den 30. dito oock voor Bantam quam, ende bracht met hem (soo ons gheseyt worde) 10000. Realen van achten, ende andere veel frayicheden, die hy den Gouverneur schanck, op dat hy ons de handelinghe soude verbieden, dwelck oock also NOl gheschiede: want de Gouverneur liet ons segghen dat den adel niet begeirde dat wy aldaer langher souden handelen, onder wylen hadden wy ghesproken met twee Capiteynen van twee Joncken gheladen met Noten-muscaten ende Foelie, toebehoorende tot Ivartan, om die van haer te coopen, ende waren den prijs seer nae eens, dwelck den Gouverneur verstaende, heeft haerlieder oock verboden de selve aen ons te vercoopen. Siende onse handelinge weder ghebroken, soo hebben wy ons volck van landt ontboden, die oock vanden Sabander ende ander goede vrienden gewaerschout waren, haer van landt te vertrecken, ende daer oock niet meer te comen, oft souden daer weder ghehouden hebben gheweest, ende den Portugiesen overghelevert. Zy brachten noch sommige goederen mede van landt, doch daer moesten noch eenige inden brandt blyven, also het inden avont was, ende desPortugiesers scheepken voor de haven lagh: als de onse van landt voeren, quamen eenige Portugesen om de onse op te schortenIQ), doch haer ter weir stellende, dorsten de Portugesen haer niet aengrypen, ende raeckten so tscheep, krygende also den 26. ons Paspoort, so datter geen hope meer en was, om yets meer van daen met vrientschap te kryghen, dan de twee Joncken boven verhaelt, die (als gheseyt is) uit Banda ghecomen waren, hoorende de Coopluyden van Ioartan toe, die tot onsen huijs-heere te huijs lagen 2°), die welcke (alhoewel de Gouverneur verboden hadde de
^gj De afgezant van den Kapitein van Malaka was waarschijnlijk dezelfde Affonso Vicente („ Vincenti"), die ook in 1600 naar Atjeh werd gezonden.* — Het nu volgende grootgedrukte NOTA in de marginalia van den tekst is het tweede in Lodewycksz' Boeck; voor het eerste, zie Cap. 16, p. 73; voor het derde en laatste, zie Cap. 20, p. 109 met noot 21.
19) Belemmeren, tegenhouden.
20) Bij den Chinees Lakmoy (VII schrijft: Lakmo; dezelfde als Lackmoye in 1609 bij Purchas, III 1905, p. 303); die de onzen ook behulpzaam was, door Cornelis van Eemskerck (of Heemskerck) aan boord te helpen ; en den 27sten Oct. het bericht bracht van 't verdwijnen door toedoen der Portugeezen van den in Cap. 17, noot 8 genoemden Antonio Sylveira.*



tV U AT KA. Bh.96.
Kaart IV.



Kaart IV'(uit het „Verhael vande Reyse", 1597)1).
1) Over het toevoegen door ons van deze 2 kaartjes, zie de noot aan het slot van Cap. 18. — Voor:
MARK LANTCHIDOL, lees: I.AUTCHIDOL en vergelijk eenzelfde oude verwarrende schrijffout („Iudia" voor „India") op Kaart II, met noot 1.
De groote Kaart VII van Lodewycksz, achter in dit deel, teruggevonden in Aug. 1913 (zieVoorwoord,p. XIX), had gewis tot model moeten dienen voor het door Corn.Claesz als uitgever bedoelde, doch niet gegevene „Caertgien van lava ende Sumatra".



97
selve aen ons te vercoopen) door dien den huijs-heere voorseyt ons dagelijcks quam veylen, te vreden zijnde eenighe van onse waren in betalinghe te nemen, dus hy en cost ons die niet gheleveren aen boort, overmits de Gouverneur hem tselve verboden hadde, maer wy soudense moeten halen hebben van voor de stadt, ghelijck wy oock den eersten Novembris deden, seylende met de schepen voor Den eersten de stadt, ende haelden met een sloep daer dertien man in waren, de twee Joncken aen boort, doch also daer in d'een ontrent 60. slaven in waren, die niet en wisten dat wy met haren Cappiteijn veraccordeert waren, stelden zy haer ter weere, d'welck de onse siende schoten zy daer met roers in, so datter ses oft se ven doodt bleuen, d'welck d'ander siende spronghen tsamen over boordt, ende swommen nae landt, ende die van d'ander Jonck deden van gelijcken, dies wy die beyde aent schip Mauritius corten21).
Den selfden dito also het Portugesche scheepken dicht aen't landt lach, hebben wy van onse overicheyt met twee sloepen (waer in 25. man was royende) ghesonden gheweest om tselve oock te nemen, dan de Portugesen daer in beschanst ligghende met twee metale Bassen, hebben daer so dapper uyt gheschoten met roers, dat wy met onse open sloepen oft roy-jachten weder te rugghe moesten keeren, overmidts de wint sterck uytter Zee waeyende ons aen landt was settende, daer de inwoonderen in menichte met haer wapen tot de borst toe ons waren verwachtende, so dat wy gheen canse siende met onse open sloepen teghen de vijftich wel beschanste Portugesen te vechten, zijn weder nae boort gheroeyt, zijnde vande onse een man gheschoten, die daer van binnen 3. oft 4. dagen af stierf22): vande Portugesen warender drie gheschoten, waer van den eenen met een grof gheschut midden door gheraeckt was, dwelck van onse schepen gheschoten was, ende door de coghels die over al inde stadt vlogen, warender noch 3. ofte 4. doot ghebleven, so wy naemaels hoorden vande Soetelaers, die noch al even stout aen boort quamen, de welcke oock seyden datmen inde stadt een armaede begon toe te maken om ons op te comen, waertoedePortugesen den Adel wasop ruyende, Tvoome-
* • ju men der
oock opnemende alle de ghene die teghen ons dienen wouden, gne- portugesen. vende haer eenich geit ende cleederen op de handt, ende vande ghene die haer met haren persoon niet en costen behulpich zijn, die leenden zy hare Slauen af voor seker somme van geit. Men schoot des nachts uyt tschip Amsterdam noch eenighe scheuten grof gheschuts op de
21) bijhaalden, inpalmden, vastlegden.
22) De hoogbootsman van de Amsterdam, Arien (Adriaan), blijkens IV.
7



98
stadt, waer van met eenen scheut drie persoonen doot bleven. De Sloep vanden Hollandtschen Leeu jaeghde een Joncke nae, ende also die niet anders dan Harst * in hadde, lieten die weder varen, Desen avont leydent wy weder vander stadt. Den tweeden siende een Raaseyl 23) uyter zee comen, roeyden wy met onse Sloepen daer nae, daer by comende, stellende haer de luyden te weire, latende hare Bliesen met schans-mattgiens neder vallen, derhalven schoten wy met roers op menichte haer, ende zy bliesen met spatten fenynige pijltgiens op de onse soo v?nPijlt"dedapperlijck, dattet scheen oftet pijltgiens ghereghent hadde, ende onse. quetsten 9. oft 10. van ons, waer van eenighe wel 4. oft 5. wonden hadden, ende alhoewel zy niet diep in en gaen om hare dunnicheyt, so breken zy int vleijsch ende vervuylen, makende door tfenijn een vuyle wonde. De onse schotender 7. doot van haer: siende dat zy de onse niet ontseylen conden, vielen zy in hare sloep ende ontroydent. De onse te vreden zijnde met het schip, dwelck vol Rijs, ghedrooghde visch, ende ander slechte 24) coopmanschap was. Zy waren ontrent 40. sterck, ende quamen van Bandermachin 2S), een stadt gheleghen int Eylandt Borneo. De onse brachten de Joncke aende schepen, welcke ons voor provisie seer wel te passé quam. Verwacht hebbende twee daghen lanck nae de comste vanden Huijs-heer oft Capiteijns vanden Joncken, ende die door eenighe Soetelaers ontbiedende, siende die niet en quamen, hebben wy die begost te ontladen ende over te halen int schip Mauritius, alwaer onghevaerlijck in vonden 20. last onghegarbelleerde26) Noten Muscaten, en 30. balen Foelie, ende eenighe andere goederen, ende latende haer de Joncken lossen, sullen wy int corte begrypen de conditiën, religiën, huijshoudinghe ende wetten vande Jauwen.
Hier stelt het Caertgien van lava ende Sumatra 27).
23) II en V zeggen: „een jonck". Dat klopt dus met het „Raaseyl", zie Cap. 16, noot 3.
24) Eenvoudige; D. „schlicht".
23) Bandjarmasin. — De éérste keer, voorzoover bekend, dat „Bandjarmasin" in eenige Europ. bron vermeld wordt, hoewel het sinds ca. 1500 moet hebben bestaan.
26) D. i. ongesorteerde, lett. ongezeefde, van Sp. garbillar = zeven. Verg. Rumphius' Amboinsch Kruid-boek, II (1741), fol. 19: garbuleeren = sorteeren.
27) Dit kaartje ontbreekt in alle bekende exemplaren van d'Eerste Boeck, en in alle vertalingen, en komt eerst voor in 1601 in De Bry's Tertia pars Indiae Orientalis; zie Tiele's Mémoire bibliographique (1867),p. 125, endenzelfden inBijdr.K0n.Inst.4e Reeks, V(1881), p. 211, noot 3. Maar het wordt hier vervangen door de beide kaartjes van I, dat bij Langhenes te Middelburg in 1597 werd gedrukt. — De bedoeling van den uitgever Corn. Claesz in 1598 is in elk geval geweest, om dit „Caertgien van lava ende Sumatra'' hors texte te geven, evenals met Plaat 12 gebeurde (verg. Cap. 20, noot 25, en Cap. 21, noot 1). Immers de signatuur gaat hier regelmatig over van blad M 4 op N 1.



99
[36r«] DAT 19. CAPITTEL. ')
Vande afcomste der Iauwen ende hare steden. *
De Jauwen van waer zy eersten ghesproten zijn, is ons om vastelijck te segghen, onbewist, dan de Jauwen selve ondervraecht zijnde, segghen vande Chinas hare afcomste te hebben, die Oirspronck door den grooten dienst overladen zijnde, diemen haer in China op- nenJaVa~ leyde, met een Colonia int Eylandt lava zijn comen woonen, welck wel te ghelooven staet, te meer om dat zy seer der Chineser phisionimie ghelijck zijn, als breede voorhoofden, groote kaken, cleyne ooghen. Ende wy bevinden om tselve te verstercken, dat Marcus GhetuyghePaulus Venetus 2) (in dienste wesende van den Tartar) seyt dattet Mar! Paul. Eylandt van groot lava den Tartar tribuijt gaf, ende dattet ten ty- Venetusden als de Chinesen vanden Tartar afghevallen zijn, zy oock mede hem voor gheen over-heere ghekent en hebben: want noch hedensdaeghs so zijnder noch een groote menichte Chinesen, die haer tot Bantam onthouden ende blyven woonen, om als bouen gheseyt is, de straffe wetten ende regulen van China te ontvlieden, al hoewel daer qualijck yemandt uyt can, ende dieder uyt comen, sietmen selden daer weder henen keeren, ten ware dat zy aldaer vrouwen ende kinderen hebben ghelaten. De Javanen dan hebben nu hare eyghene Hebben Coninghen, ende ghelijck men ghemeynelijck siet in alle landen daer- Coninghen" men gheenen over-heer meer en kent, datter haer vele opwerpen voor Coninghen, ghelijckmen naer des grooten Alexanders doot yeder Capiteijn oock [sagh] over tghene hy als Gouverneur ghestelt was: Soo ist oock met den Javanen gheschiet, dat de ghene die hem de sterck-
1) De hier volgende beschrijving van Java is, zonderling genoeg, die van een Portugees, komende uit de Molukken, in plaats van omgekeerd. Zeker heeft Lodewycksz van den Port. piloot Pedro de Tayde (zie Cap. 16a, noot 27) een goed deel der bijzonderheden vernomen, welke niet in gedrukte Portugeesche bronnen te vinden zijn ; evenals later Plancius (zie b. v. in 1598 bij De Jonge, Opkomst I, p. 188) zelfs diens „boeck" zal noemen, waarschijnlijk een hs. in 1597 medegebracht naar Amsterdam. De afstanden, en grootendeels ook de peilingen in dit Cap. 19 zijn foutief; hier en daar zelfs de volgorde der plaatsen.
Merkwaardig is, dat Lodewycksz hier den vorm „Jauwen"gebruikt, terwijlhij meest (zelfs in dit eigen Capittel, reg. 20, e. v.; in Cap. 16,18,22 en verder) steeds van „Javanen" spreekt; zooals ook altijd IV. Dit Jauwen" is rechtstreeks van Portugeezen, die van „Jaos" (spr. Zjaoesj) spraken en spreken, waarnaast „Javanen" in 1597 wijst op Engelschen invloed, die met Drake, Cavendish en Lancaster ook veel eerder in de Ind. wateren waren geweest. Het Port. Jao (Zjaoe) geeft veel zuiverder den oorspronkelijken klank van Jav. Djawa terug, dan oud-Sp. „Java" (zelfs „Jaba"!), of oud-Eng. „Javan", Javaan. Maar Jao was zelf alweer afgeleid van het oud-Port. Jaoa (spr. Zjawa), het eiland Djawa, Java, dat haast zuiver den inlandschen klank weergeeft. Zie nu het bijschrift onderaan op Kaart IV, gedrukt bij Langhenes ln JS97, zijnde de reproductie van een Port.-Spaansche kaart: „lava ; quae et laoa dicitur".
2) Marco Polo in ± 1295, Lib. III, Cap 6; ed. Yule-Cordier, 1903, II, p. 272.



IOO
ste bevont, sich tot een over-heere ghestelt heeft, waer deur het oock is, datmen noch in alle steden van lava een diversch Coninck heeft, doch den Coninck van Bantam is wel de machtichste. Om dan bescheydelijck 3) van alle de steden, gheleghen int Eylandt Iaua ons bekent, te spreken, so sullen wy beginnen van 't oost-eynde van dien, ende comen nae 't westen. So bevinden wy dat de stadt Ballambuam een vermaerde stadt is, ende ommuert met hare fiancqueringhe, hebbende haren eygen Coninck, de welcke als wy daer waren beleghert was, om oirsaecke die wy hier naer sullen verhalen. Recht over dese stadt licht het schoone ende vruchtbaer Eylandt Balt, welck de enghte maeckt diemen noemt de straet van Ballambuam. Thien mylen noordelijcker leyt de stadt Panarucan, daer veel Portugesen woonen, met veel Javanen dat Christenen zijn.* Heeft oock zynen eyghen Coninck, die groot vrient vande Portugesen is. De waren wat waren die alhier vallen, zijn Slaven, daer van de Portugesen alle jaer een alhier val- deel naer jya/acca voeren, heeft oock wat langhe Peper. Daer
worden oock eenighe Vrouwen cleederen gheweven, diemen in de Javaensche tale Canjorins noemt 4), is oock ommuert. Boven oft achter Panaruca light eenen grooten brandende Swavel-bergh, die eerst int jaer 86. opgheborsten is 5), metsulck een cracht, datter wel tien duysent sielen door verginghen, worpende steenen tot binnen der stadt, ende was drie daghen soo duyster, dattet nacht scheen te wesen vanden roock: is de Haven daer ghemeynelijck de Portugesen, comende van de Eylanden van Moluco, Banda, Aboyna, Timor, ende andere 6), oft van Malacca, nae de Eylanden gaen. Dese twee [36v°] voorghenoemde Coningen zijn heydens.* Volght de stadt Passaruan, gheleghen 6. mylen vande voorgaende, is oock een stercke ombemuerde stadt, met een schoone reviere verciert, wiens Coninck de stadt van Ballambuam beleghert hadde, om redene: Den Coninck van Passaruan, Moors zijnde, heeft de Dochter vanden Coninck De Coninck Van Ballambuam te huwelijck gheheijst,diesehem meteenheerlijck raa/dede gheselschap ghesonden heeft, welcke die van Passaruan den eersten zijn eyghen nacht haer beslapen hebbende, heeftse met al haer mede-gebrachte
3) D. i. onderscheidenlijk. — Achtereenvolgens worden hier van O. naar W. genoemd de zeesteden aan Java's Noordkust: Balambangan (thans verdwenen), Panaroekan, Pasoeroehan, Djaratan (Joartan, thans verdwenen), Grësik, Soerabaja!, Brondong (thans een vlek), en Sëdajoe lawas of Oud-Sëdajoe (dito). Voor „Brandaon" = Brondong, zie Album-Kern, 1903, p. 270, en alreeds Hageman in Tijdschr. Bat. Gen. XIV, 1864, p. 88.
4) Versta vrij zeker Jav. Kaïn-loerik's, dus „gestreepte weefsels"; zie reeds AlbumKern, 1903, p- 272. — Met „langhe Peper" is Spaansche p. bedoeld; verg. Cap. 37, noot 3.
5) De vulkaan Raoen ; en niet de Ringgit. De „brandende bergh" van Cap. 40 en 41.
6) Uitgelaten is: „nae Malacca". Hier heeft men tevens de volgorde van 't verhaal!



IOI
volck doen vermoorden, om dat zy niet Moors en was als hy 7), ende hi vergaderende terstont zynen legher, is gecomen eerst voor Panaru- & can, die hy meijnde te overvallen, dwelck hem misluckte, latende eenighe vande zyne opt velt verslagen, is met zynen hoop voorts voor Ballambuan neder gheslaghen, ende makende twee forten op de Reviere 8), heeft die doen overpalen, in dier voeghen datter gheene schepen noch schuyten deur varen conden, ende hadde die over vier maenden beleghert ghehouden, also datter groot ghebreck inde stadt was.
De Coopmanschappen die alhier vallen, is veel cleijn ende fijn Garnitre 9), welck een vrucht is, inder ghedaente van een Aerdt-be- n sie, ghetackt als de selve (welcke in groote estime by de coopluyden p. Quillines ghehouden wordt) om Pater nosters voor haerluyden van te maken. Oock zijnder eenighe Cattoenen Lywaten, welck men naer Bantam brenght in manghelinghe vande Chinesche waren. Men kendt tlandt van Passaruan aen eenen uytermaten hooghen berghI0), aende voet vande welcke de stadt gheleghen is. Tien mylen westelijcker, is aen een schoone riviere gheleghen de stadt Ioartan "), met een seer goede haven, alwaer ordinaerlijck de schepen die van de Molucksche Eylanden comen, ende naer de stzdtBantam varen, haer ververschen van tghene haer behoeft, is oock met eenen dicken muer omvanghen, ende op de westelijcke zyde vande Riviere ley t de stadt Gerrici, welck eenen Coninck heeft, die van alle d'ander Coninghen met ghevouwen handen altoos aenghesproken wordt, inder manieren als de Slaven hare over-heeren ghewoon zijn aen te sprekenI2). Van dese
7) De ware reden is hier kennelijk verzwegen. De prima nox stelde wel teleur.
8) De Kali Pangpang, aan welker linkeroever Balambangan weleer lag. *
9) Jav. en Mal. genitri, ook madja Këling, Elaeocarpus Ganitrus Roxb.; een boom, inheemsch in Voor-Indie, van welks vruchten zoowel voor Hindoe's als Mohammedanen kralen worden gemaakt voor bidsnoeren; als groote zwarte peperkorrels, ruig van oppervlak.
10) Het massief van het Tënggër-gebergte (tot 3670 M. zelfs hoog in den Sëmeroe).
11) Hier is verwarring. Bedoeld zal wel zijn de Kali Mas, de noordelijke arm van de Brantas, waaraan Soerabaja ligt; en niet de K. Lamongan, die evenzeer bezuiden, en veel dichter bij het nu totaal verdwenen Joartan = Djaratan, en bij Grësik in zee valt, maar waaraan Djaratan evenmin ooit gelegen heeft. Immers, volgens Jacob van Heemskerck in 1600, lag „ Jurtan", zijnde „genoechsaem een beslooten haven", slechts „op een steenworp van de muren van de stadt Grisse, twelck de prinsepale stadt is" (De Jonge, Opkomst II, p. 452). De haven Ioartan = Djoartan = „Jurtan", d. i. Jav. Djaratan oiPadjaratan — gelijk Hageman het eerst in 1869 heeft aangetoond — d. i. „de Begraafplaats", heeft gelegen waar nu nog het heilige oude kerkhof van de stad Grësik sich bevindt; d. i. bij de Gapoera Wetan of „Oost-poort" van Grësik. Hetgeen in Album-Kern, 1903, p. 272 over de vermoedelijke ligging van Djaratan (n.1. aan den Z. mond der Kali Lamongan) beweerd werd, is onjuist.
12) De Panëmbahan (of Priestervorst, wien men de sëmbah brengt, „den eerbiedsgroet met gevouwen handen") van Giri; d. i. den „Berg" beZ.W. Grësik (126 M.).
lijsvrou Tmoor:n.
1at coop anschap:n alhier dien.



I02
twee steden brengtmen tot Bantam, ende ander plaetsen veel Souts, dwelck men weder van daer voert naer Baros, Speriamon, Iambe, waer dattet vermangelt wordt voor Peper, ende tot Celeuar1^), (wekkeen Eylandt is daer veel Cattoen ende Rijs wast), waer tegen zy tSout oock vermanghelen, met groot profijt, daer na volght Surubaya, welcke stadt oock een Rivierken r4) heeft, ende oock haer eyghen Coninck. Ende 6. mylen westelijcker volght een ander stadt Brandaon ghenaemt, waer over den selfsten Coninck ghebiedt, die tot Cidayo hem is houdende, dwelck oock een stercke stadt is, met muren ende flanckeringen wel versien, doch heeft voor de Havene *5) als gheen beschut tegen de Zee, ende heeft in 10. vademen modder gront, waer deur men met stercke winden aldaer niet en can blyven liggen, maer Decembr.2. is deur dryvende, als ons gebeurt is den tweeden Decembrisl6), aldaer op de reede liggende, als men hier na noch breeder sal mogen verstaen. Men kent dese reede aen drie platte langhe berghen, in ghedaente van drie langhe boeren tafelen, derhalven vande Portugesen As mesas de Tubaon, ende vande Javanen Batto Gilling genaemt wordt J7). Op dese reede comen oock de Juncken die van de [37r°j Molucksche Eylanden comen, nemen eenich Sout in tot hare volle ladinge: want van Iuatna tot Pati over al veel Soudt-pannen zijn, ende westelijcker gheen meer. Tien mylen n.n.w. aen leyt de stadt Tubaon, welcke oock hare Coninck heeft, zijnde oock seer vokkrijck, ende leyt in eenen grooten inwijck, also dat ghy dicht onder tlandt zijnde inden inwijck gheen landt sult connen sien. Vijf mylen n.w. aen leyt de stadt Cajoano, oock in eenen inwijck, hebben oock haren Coninck, dan heeft luttel zeevaert, dwelck van ghelijcken doet de stadt Mandalican, ende heeft oock een Eylandeken inde haven ligghen, doch heeft anders gheen zee-varende volck, als eenighe visschers. Vijf mylen west aen leyt de stadt lapara, aen eenen hoeck, die hem wel drie mylen inde Zee streckt. Dese stadt is alleenelijck
13) Baroes, Priaman, Djambi; maar niet Sëlebar, het landschap op Sumatra's vasten wal bezuiden Bengkoelen, doch het eiland Celebes! Tevens de eerste maal, dat in een Holl. bron Celebes (zij het sterk corrupt) vermeld wordt. Verg. „Macasser" in Cap. 20 (slot) en 25.
14) De waterrijke Kali Mas 1
15) De „Havene", lees reede, van Sëdajoe Lawas, of „Oud-Sëdajoe"; in tegenstelling tot de nieuwe stad Sëdajoe van tegenwoordig, die ook bij zee ligt, O. tenZ.
16) 2 Dec. 1596. Zie uitvoerig Cap. 39.
17) Port. As mesas de Tubao, „de Tafels van Toeban"; de „Doodkisten" der latere Hollanders ; de Watoe Gilang of „(vorstelijke) zitsteenen" der Javanen. Zie Cap. 39, noot 3.
Nu volgen de zeesteden : Djoewana (Joana), het eilandje Mandalika (óók letterlijk vertaald, Sanskr.), Djapara; in het binnenland Mataram en Pati; dan weer Dëmak (toenmaals nog zeestad), Tëgal, en Cheribon (Tjërbon). Noch Sëmarang, noch Pëkalongan, die toch allang bestonden, worden genoemd; zeker daar ze yielen buiten de vaart der Portugeezen.



io3
met een palisade omvanghen, heeft een schoone rivierel8), ende oock een seer goede haven, derhalven veel schepen aldaer aborderen, om haer van tghene van noode is te versien. Heeft haren eyghen Coninck over veel jaeren ghehadt, die seer machtich is ter Zee als oock te lande, ende z.w. 25. mylen van Iapare, ende 45. mylen van Bantam is gheleghen de groote stadt van Mataran, wiens Coninck wel de machtichste Heere is van geheel lava, ende dreycht dickmael de stadt Bantam te overvallen, ghelijckmen hem aldaer ter wylen wy noch voor Bantam laghen daghelijcks verwachtende was, derhalven groote preparatie (soomen seyde) om hem te wederstaen was reede makende.
Van lapara 5. mylen westelijcker leyt de stadt Pati. Drie mylen wyder leyt de stadt Dauma, waer den Keyser1Q) noch voor Coninck ghekent wordt, is een seer stercke bemuerde stadt. Noch 3. mylen leyt der stadt Taggal, welcke drie steden oock elck een riviere hebben20), ende ligghen alle drie in eenen inwijck, daer nae is ghelegen de schoone ende groote stadt Charabaon, die seer fraey met een stereken muer ghesterekt is, ende met een soete riviere verrijekt2I), men can tlandt (boven dese stadt gheleghen) aen twee groote berghen sien, die achter de voorsz. stadt geleghen zijn, makende de ghelijckenissevan een sale van een Peert22). Volghet Dermayo, welcke oock een riviere heeft 23), daer nae Monucaon, die van ghelijcken een riviere heeft 24). Half wegen Monucaon ende Iacatra, aen eenen uythoeck oft hooft, leyt Cravaon, dwelck een groot dorp is, bewoont van visschers, om de abondantie vanden visch, hebbende een riviere 2S), die met drie monden inde Zee is loopende. Alhier begintmen aende
18) De K. Djapara, vloeiende even beZ. den hompel waarop later de Hollanders hun loge en fort zouden bouwen (verg. Valentijn' plattegrond, IV, i (1726), fol. 28).
19) Zie reeds Cap. 16a, p. 80 en noot 9. — Pati ligt O. van Djapara, en Dëmak W. van Pati!
20) De K. Djoewana naar Oost; de K. Dëmak naar West; en de K. Goeng naar Noord.
21) De Tji Rëbon of Garnalen-rivier. De stadCheribon (ook Grage, en Pakoengwati) komt het eerst voor op een Sp.-Port. kaart van Diego (Diogo) Ribeiro uit 1529 als „Churban".
22) Achter Cheribon ligt de Tjerimai (3077 M.), die alles in de nabijheid beheerscht. De berg, die met den Tjerimai een zadel toont, kan alleen de Slamët (3432 M.) zijn.
Nu volgen de zeesteden: Indramajoe (Dërmajoe), Pamanoekan, het visschersdorp Krawang, en de stad Djajakarta („Overwinnings-steê") of Djakarta en Djakëtra (Soenda Kalapa vóór ca. 1570; sinds 12 Maart 1619 Batavia).
23) De Tji Manoek, of „Vogel-rivier". Vanwaar ook de naam Pamanoekan, of „Vogelstad". Wel te verstaan: zeevogels; daar deze namen op Java's Noordkust inheemsch zijn.
24) De Tji Poenagara.
25) De Tji Taroem, of „Indigostruik-rivier". — De vraag is of in dit „Taroem" nog een herinnering leeft aan het Hindoe-rijk Taroema, dat in de 4e—5e eeuw A° D. de oude residentie Batavia besloeg (verg. Not. Bat.Gen. 1909, p. 151 noot, met p. 177; en Prof. Kern in Tijdschr. Bat. Gen., dl. 52, 1910, p. 125—126), en het oudste „Java" was, o. a. van Fa-Hian in 414, dat daarna den naam gaf aan het geheele eiland.



104
Eylanden te comen, die wijt ende breedt ghespreyt ligghen inde havene van Iacatra, dwelck eenen grooten Inwijck is, daer noch een conincklijcke stadt in leijt, my nu ter tijt niet in memori comende 2°). Iacatra is een seer overvloedighe plaetse van allerhande lijftocht, ende ten rechten van ons Sunda Calapa genaemt: want Sunda is een vruchtbarigheyt plaetsen inde Javaensche sprake geseyt27), ende Calapa een Jndiaensche Note, so beteijckenet dan een plaetse overvloedich van Cocos. Heeft inden mondt vande Baye eenighe Eylandekens, ende oock een verborghen ondiepte, daer wy met tschip Amsterdam op stieten 28), waer deur seer leek raeckte, heeft een seer schoone riviere 2°), ende is alleenelijck met een pallisade omvangen, seer volckrijck, ende bequaem om te ververschen. Heeft aenden westerhoeck vanden inwijck ontrent drie mylen vande stadt, een riviere die genaemt wordt Tanjonjava, daer een dorp leyt ontrent een mijl de riviere op 3°), is alhier seer goet water halen, voor de ghene die [37V0] naer de Oost-Jndische Eylanden zyne reyse wil vervolgen: want niemant can hem tselve verhinderen, waer voor men tsetten mach (sonder datmen een rivier siet) in negen ende thien vademen cley gront, ende alsdan met de Sloep om den hoeck varen, daermen de riviere terstont sien can. Drie mylen west aen ligt een groote Riviere, ghenaemt Punctan, doch heeft een groote banck daer voor ligghende, die mette ebbe droogh loopt. Een myle de reviere op leyt een dorp, toebehoorende een Edelman, Zenopate ghenaemt 3'). Dese riviere gheeft oock Peper: want heeft haren oirspronck van achter thooge landt van lava, genaemt Gnoni2), aen den voet vanden sel-
26) N.l. „Daio" van den tekst en de Kaart bij Barros (Decada IV, ed. Lavanha, ie dr. Madrid 1615), spr. Dajoe; d. i. Soend. Dajeuh = (de) stad, n.l. „de hoofdstad" van het rijk Padjadjaran, vlak beZ. het tegenwoordige Buitenzorg nog in ruïne aanwezig.
27) Onzin. Want Jav. soenda = tweevoudig, twee. Verg. ook Encycl. v. N.-I. IV [1905], i. v. „Soenda" over den Hindoe-reuzenvorst Soenda; en zie Cap. 20, noot 1, slot.
28) Er zijn verschillende riffen op de reede van Batavia; bedoeld is mogelijk de Vader Smit-droogte, even beN.O. Tandjoeng Prioek. Verg. Cap. 38, dd. 18 Nov. 1596, en noot 12.
29) De Tji Liwoeng, of latere „Groote Rivier" van het Batavia der Hollanders uit ca. 1620—1750.
30) De Tji Sadane, alias Tji Dani, bij Tandjoeng Oentoeng Djawa (d. i.Hoek Java's Heil"). Omtrent een zeemijl den ouden oostelijken mond (de tegenwoordige „Kali Mati" of „ Doode Rivier") van de Tji Sadane op, ligt een kampoeng Pangkalan Mëlajoe, d.i. dus : „de Maleier-Aanlegplaats". Waarschijnlijk is deze (zeker oude) Waterplaats der Maleiers bedoeld. — Zeer merkwaardig is het, dat hier de goed-Soend. naam van deze rivier „Sadane" niet wordt genoemd, maar dat zij heet de „rivier Java-Hoek" (Tandjoeng Djawa); zoodat dus toenmaals in 1596 het eigenlijk „Java" gerekend werd te beginnen bij den mond der Tji Sadane, en „Soenda" het land was daar bewesten. Verg. Cap. 16a, noot 22*
31) De Kali Pontang, of Tji Oedjoeng, met het dorp Pontang (Jav. Pontang), dat aan den Senapati (Jav. „Veldheer") in apanage toebehoorde.
32) Mal.-Jav.-Soend. Goenoeng = berg, bergland.



Plaat ii.



Plaat tt.
De afteijckinghe der stadt Bantam, also zy gedeylt is. A. Js des Conincks Hof. B. Den Paceban. C. De Landt poort. D. De bergh-poort. E. De Water-poort. F. Den Sluytboom. G. Den toorn Z/. De Mesquita. I. Der Chineser wooninge. Z. tHof van Panyeran Gouban 2), Capiteijn van Bantam. M. De Riviere die deur de stadt loopt. N. tHof vander Sabandar. O. 't Hof vanden Admirael. P. 't Hof van Salie Molucl). Q. Het Hof van des Gouverneurs broeder. R. Het Hof van ChenopateK). S. Het Hof van Panjansiba 5). T. De Chinesche merckt. V. Het Hof vzxiAndemoin 6). X. Onse Logie oft Packhuijs. Y. 7) De huysen der Guzeraten ende Bengalles. Z. 7) D'amunitie huijs.
1) Een uitzichtstoren (Jav.-Mal. panggoeng), niet op den plattegrond weergegeven. Evenmin op den plattegrond van Valentijn, IV, 1 (1726), fol. 214.
2) Versta: Pangeran Gehang* Dit „hof" van den „Capiteijn van Bantam", d. i. van den plaatselijken Commandant, Pangeran Gëbang, was dus de Pagëbangan, in de Babad Bantën (van ± 1662) genoemd, zie Brandes' Pararaton (1896), p. 113.
3) Lees: Tjëti Maloekoe. Verg. Cap. 17, noot 1.
4) Lees : den Senapati, 's Vorsten „Veldheer'Woluit (blijkens deBabad Bantën, 1. c.) geheeten: Senapati Pontang, dus eigenlijk wonende te Pontang be O. N. O. Bantam. Verg. Cap. 19, slot en noot 31.
5) Lees wel: (Ngabeki) Pandjang Djiwa ; óf, wellicht, eveneens naar de Babad Bantën (1. c. p. 115—116), Pandji Djajeng Tilam*
6) Lees: Andimon ; verg. Cap. 18. noot 13. Ten rechte (blijkens de Babad Bantën, l.c. p. 115; en Dr. Hoesein Djajadiningrat, Critische beschouwing van de Sadjarah Bantën, Haarlem 1913, p. 42) voluit: Andamohi Kè'ling.*
7) De letters Y en Z zijn op de plaat vergeten. Uit den plattegrond bij Valentijn ziet men echter waar Z behoort te staan, n. 1. vlak benoorden N, waar ook iets geteekend is dat op een kanon gelijkt; terwijl Y had moeten staan bij de op de plaat geteekende huizen aan het strand, links (dus Oost) van letter E, daar waar thans nog de restes zijn van kampoeng Pékodjan, d.i. deKodja- of (7K2«-a//*«-kampoeng. Verg.Cap i6a,nooti8.
De geheele plattegrond is, evenals Kaart III, geschetst met het gezicht naar het Zuiden. Het bijschrift bevat een drietal persoonsnamen, die in Lodewycksz' tekst niet worden vermeld.



ven is daer de meeste Peper wast. Een mijl westelijcker leyt Tan- ^j™ **** hara 33), oock een dorp, ende men heeft op dese wech vele Eylanden, Peper, daer men tusschen door loopt, tot datmen voor Bantam comt, welck wel de beste ende grootste haven is van alle, alwaer men oock den meesten handel drij ft, met alle de omligghende Eylanden ende steden, waer van wy op een ander [plaetse] spreken sullen, waer naer volghen de dorpen hier voren genoemt, daer veel Peper valt, ende meest tot Bantam door de vreemde coopluyden gebracht wordt om aen de Chinesen vercocht te worden. De Portugesen plachten desen Peper oock op te coopen, doch de Coninc van China heeft haer een somme gelts gegeven, voor dat 34) zy desen voor de Chinesen souden laten. Ten anderen en souden de Portugesen gheen groot profijt connen doen, om die in lava op te coopen, ende uyt te voeren, scheeps vrachten te betalen, de perijckelen der Zee loopen, ende daer nae des Conincks Facteur tot Cochin die voor 12. Crusaten tquintal 35) leveren: maer de Portugesen coopen nu alleen de Droges3°), Garioffel Nagelen, Noten Muscaten ende Folie, oock tSandalen hout, welck zy dan naer Malacca ende ander plaetsen vervoeren.
DAT 20. CAPITTEL.
Vande gheleghentheyt der stadt Bantam. *
De stadt Bantam A is gheleghen op een leeghe landt, aende voet Gheie, , , i i ^ i ghentheyt
van eenen hoogen bergh 2), waer van twee loopende waterkens der stat
aen elcke zyde vander stadt comen, ende noch een midden door Bantam-
de stadt 3), waer mede de gheheele stadt seer wel bewatert ende na-
tuerlijck sterck is, hare mueren zijn dicker dan eender mans va-
33) Tanara (d. i. Jav. Tanah ara = „Wildernis"), doch O., niet West van Pontang.
34) D. i. daarvoor dat, opdat. — Wat L. hier vertelt, is blijkbaar Port. gejok.
35) Zie 't Appendix achter Cap. 43.
36) Port -Sp. droga, Fr. drogue, Eng. drug, „drogerij", vanwaar nog ons „drogist".
1) Ten rechte Jav. Bontin, een betrekkelijk jonge Jav. naam, omdat deze stad vóór ca. 1520 niet bestond. Ondanks dat moderne, is de beteekenis van deze benaming niet bekend, daar Jav. banton allerlei tegenstrijdige beteekenissen hebben kan, die geen van alle passen („slachtoffer", „afbeelding", „levensmiddel", en „volgeladen"). Alleen het laatste zou eenigen zin hebben. — Van der Tuuk (pers. meded. in 1888) vermoedde dat Bantën de Kramavorm was van Bali, en dan naar „den reus Bali" genoemd (evenals weleer Soenda naar den reus Soenda?), wegens het antagonisme tot Dëmak op Midden-Java in ca. 1520.* — Over den anderen ouden naam van Bantam, Soerasowan, zie Cap. 31 noot 2.
2) De Goenoeng Karang (1775 M.), beZ.Z.W. de stad Bantam.
3) Alle drie spruiten uit één rivier, de Kali Bantën; waarvan de westelijke nog in 1787 heette de Kali Gëde of „Groote Rivier", en de oostelijke de Kali Karangantoe (verg. Cap. 16, noot 34), blijkens De Rovere van Breugel in Bijdr. Kon. Inst. 2e Reeks, I (1856), p. 323. De middelste liep om 't Vorsten Hof heen, en was wellicht kunstmatig. Verg. Plaat 11.



ioó
dem 4) van root ghebacken steen, hebbende eenighe poorten qualijck accessable, daer oock dagh ende nacht seer scherpe wacht gehouden wordt: heeft de lengte van eenen steenwerp: verscheyden flanckeringe, daer zy op elcke een stuck geschuts hebben staende, doch reddeloos 5), ende en weten daer niet wel mede om te gaen, noch hebben geen ammunitie daer toe, dan de ghene die zy van Malacca becomen, daer eenen Poyermuelen °) is. Zij en hebben gheene toornen, maer alleenelijck eene maniere van schavotten, drie stagien hoogh, van groote masten ende houters ghemaeckt 7), waer zy met leeren op climmen, halende de leeren nae haer, van waer zy groote weire connen ghedoen tegens hare vyanden alse bestormt worden. [38r°j Zij hebben nu (hoorende dat de Coninck van Mataran 8) haer op wilde comen) rondtsom de stadt op de muerendoen maken eenen ganck van hooge boomen, datmender boven op sal connen gaen om defentie te doen teghen hare vyanden, staende noch beschut achter hare borstweire. Zy hebben inde stadt maer drie rechte strate, comende alle drie tot voor 't Hof oft Pacebam 9), de eene loopt vanden Pacebam naer de Zee, de tweede naer de landt-poort, ende de derde naer de bergh-poort toe. De stadt is niet ghecassijtIO) : maer al sandigh, ende men can de stadt heel deur varen, van de eene afwateringhe tot inde andere, welcke afwateringhe, door dien zy niet so groot noch crachtich en zijn om de vuylicheyt af te dryven, als oock dat de stadt seer morassich is: zijn seer vuijl ende stinckende: want de JnwoonWassen deren haer seer dickmael wassen int openbaer, soo mans als vrou-
haer int r i
openbaer. wen, waer deur de gront altoos beroert is, ende twater troubel ende modderich. Zy hebben een groote Kercke, die zy Mesquita noemen, staende by s' Conincks Hof, aende west zyde "), welck tamelijck
4) Wel de Amst. vadem van 6 Amst. voet = ca. 1.70 M.
5) D. i. reedeloos, onklaar, onbruikbaar.
6) Kruitmolen.
7) Jav. en Mal. panggocng (ook panggoeiigan), een'uitkijk-stellage, of toren.
8) De Vorst van Mataram, Panëmbahan Senapati (d. i. „Zijne Hoogheid de Hertog", ± 1575—1601), „heeft eens te water iets onderstaen met omtrent 15000 man, dan en succedeerde niet wel, doch alsoo dit buijten propooste is, sal ick hiervan swijghen". Reisverhaal van Jacob van Neck (ed. Colenbrander 1900, p. 110), dd. Jan. 1599. Verg. p. 103 hiervóór
9) Jav- Paseban, de „audiëntie-plaats", hier de aloen-aloen of plein-vlakte aan de Noordzijde van 's Konings hof. De Jav. vorstenhoven (këraton, kraton) zijn steeds streng NoordZuid gericht, met daar den vooringang en den achteruitgang; Oost en West bevinden zich eventueel de bij-ingangen. Aldus ook de heele stad, en aldus Bantam in 1596; verg. Plaat 11.
10) bestraat, verg. Fr. chaussée ; Vlaamsch kassei = straatkei.
11) Port. mesquita, Sp. mezquita, moskee; Jav. mësdjid of mësigit, Mal. masdjid, van 't Arab. De groote moskee ligt altijd aan de Westzijde der (Noordelijke) aloen-aloen in Jav. steden; zie H op Plaat 11. Een beschrijving dezer moskee in Jan. 1599 (toenmaals nog zónder minaret) geeft Van Neck bij de Tweede Schipvaart, ed. Colenbrander 1900, p. 108.



ro7
groot is, ende het ammunitie huijs aende oost zyde, waer alle ghereetschap tot der oirloghen dienstelijck inne bewaert wort. Aende zuydelijcke zyde staetthuijs daer de jonge Coninck inne woont, ende vast daer aen, daer den Chepaté als Gouverneur in des Conincks naeme, hem hout, aen welcke wooninge de strate loopt, die tot aende landt-poort leyt, waer lancks alle des Conincks dienaers oft Slaven woonen met zyne servitie, Peert-stal ende Coken. De stadt is voorts De stadt ghedeijlt in veel deelen, ende over elck deel isser een Edelman ghe- veei'deèien stelt om tselve te bewaren, in tyde van oirloghe, brandt, oft ander- verdeeltsins, ende elck heeft zijn besteck ende sluytsel verscheyden vanden anderen, oock in elck ghedeelte een groote trommel hangende, vande grootte als een wijnstuck van drie pypenI2), waer mede zy met eenen wevers boot hamer I3), (die daer aen is hanghende) op slaen als- wat hare er eenich onraet (tzy brandt oft vechtinghe) vernemen: oock op den zj°nmmelen middagh, smorgens vroech als den dagh begint, ende tsavonts spade, als den dagh valt. Zij hebben oock beckens, waer mede zy gheluijt maken, in plaets van onse clocken, waer deur zy terstont tvolck op wecken ende by den anderen vergaderen J4). Sy hebben op alle hoe- Hare cioccken vander stadt hare wachten, die daer op passen, ende des avonts ken' worden alle de passagi barcxkens op ghesloten ende verleyt, op datter niemant deur de stadt des nachts gaen can. Op den Paceban wa- wat wacht ken alle nachten voor 't ghevanghen-huijs 50. man, ende boven dienzy houden' heeftelck Edelman 10. oft 12. man des nachts voor in zijn huijs wakende. Jn hare huysen comende, vintmen voor eerst een viercante plaetse, die zy Pacebam noemen IS)> daer zy audiëntie verleenen aen de ghene die sulcks versoecken, ende daer de voorseyde wacht ghehouden wordt, onder een hutte met riet gedeckt, oft Palmbladeren, waer onder zy audiëntie verleenen. Jn eenen hoeck vande selve plaetse hebben zy haer eygen Mosqué, daer zy haer ghebedt des middaeghs inne doen, ende daer beneffens eenen water put, daer zy haer wassen. Dieper ingaende, comtmen aen een deure met eenen nauwen
12) De Jav. bëdoeg, thans alleen in Java's steden nog voorkomend in de voorgalerij der moskeeën, maar in ca. 1600 nog gebruikt in den trant van de taboeh der Maleiers (verg. Cap. 11, noot 15). Een „pyp", Sp.-Port. pipa, was en is een wijnvat van gewone grootte. De omvang van een bëdoeg (of taboeh, Mal. ook bëdoek) in een groote moskee, is inderdaad die van een dubbel en driedubbel wijnvat. De Jav. tontong {tonglong, këntongan) of hangend seinblok, is, blijkens de beschrijving, niet bedoeld.
. '3) D. i. weverspoel-hamer, weleer gebruikt om het „bootje" (= schuitje, of spoel) met den inslagdraad, door den gespannen en gekruisten ketting heen te slaan; zijnde een rond eind hout, thans „roller" genoemd.
M) Degong's (Jav.-Mal.) van Plaat 24; niet de (vermoedelijke)gambang van Plaat 25.
15) Hier de particuliere Paseban aan den voorkant van erven der grooten, de Voorhof. Verg. noot 9 hiervóór, en vooral Cap. 17, noot 9.



io8
ganck, de welcke met veel winckelen, ende hoecken gesterckt is, waer in veel van hare Slaven woonen tot haerder beschermingen, op datse van hare vyanden des nachts niet en souden connen overvallen worden: want zy niemandt en vertrouwen, noch trouw en zijn. Hare [38\ Bouwinghe huysen zijn ghebout op 4. 8. oft 10. pileren van hout, fraey gesnevan hare d zünde boven met Palmbladeren ghedeckt, ende onder heel open
huysen, * ** .
om de coelte te ghenieten: want het daer nimmermeer coudt en is, doch hebben wel gardynen, daer mede zijt des nachts rondtsom toe schuyven. Zy en hebben gheene cameren noch solders boven om yet op te legghen, dan alleen op het packhuijs, dwelck een steenen huijs is, een stagie hoogh, sonder vensters, waer zy een stroeyen dack over ghetrocken hebben, ende in dit huijs bewaren zy alle hare goederen, als het brandt is, dwelck seer dickmael gheschiet, is boven met dicke boomen ghesoldert, ende daer op veel sants ghestroyt, op dat het niet en souden connen door brandenl6). Alle de afschutselen van hare huysinghe zijn panneelen van de dicke rieden (Bambus ghenoemt) ghemaeckt, gheclovenin platte latten *7), waer van zy seer lichtelijck, ende met cleyne costen haer huysen connen op maken, ghelijck wy ghesien hebben tot onser tijt van eenen grooten brandt, die een groot deel vande binnen ende buyten stadt lancks strandt af gheloopen hadde, ende binnen drie oft vier daghen waren aldaer weder al nieuwe huysen opgherecht. Rondtsom soo wel te lande in als lancks strandt staen seer veel huysen, welcke alle meest van vremde natiën zijn, als Malayos, Bengalles, Gusarates ende Abexins^), dieder in groot Plaetse der getal zijn. De Chinesen hebben een plaetse in aende west zyde «9), Chmesen. ^ Portugesen by ghevoecht hebben, ende ons oock onse
wooninghe was bescheyden, die met een vaste pallisade omvanghen is teghen tlandt, ende met een moras ghesterckt, alsoo dattet uyter naturen seer deffensable is, ende tegen de stadt heeftet de grootste afwateringe vander stadt, ende somen aldaer putten met soet water cost gegrauen, men soude aldaer lichtelijck ende met cleyne costeen
~Ï6) Dit is^dejav gëdong, Mal. goedang, oorspronkelijk de „baksteenen schatkamer", later „pakhuis". Het laatste woord reeds in ± 1511 door de Portugeezen te Malaka overgenomen a\sgudat> (mv.gudóes), en later door de Engelschen verhaspeld toigodown, godowns.
17) Jav. kefiang, Mal. sasah, vlechtwerk van bamboe-latten (Jav.-Mal. pëloepoeh).
18) Port. Abexim,va.a Arab. habasjl, Abessyniër. — Op Plaat n is in de Legenda„Y. De huysen der Guzeraten ende Bengales" wel genoemd, maar niet op de plaat aangeduid; doch zie noot 7 aldaar.
19) I, T en X op Plaat 11. — Het Chineesche kwartier werd later meer zuidelijk verplaatst, ontwijfelbaar om dichter te zijn bij de wegen waarlangs de peper uit het binnenland werd aangevoerd. Een analoge plaatsing uit handels-oogpunt kan men bij menigen „Chineeschenkamp" op Java en in de Buitenbezittingen constateeren; zóó toch wisten de Chineezen hun kans van vóórkoop locaal te handhaven. Verg. ook Cap. 21, p. nol



IOQ
stercke fortresse opwerpen 2°), midts de muer vander stadt teghen de selve plaetse, als oock lancks de strandt afwerpende, ende de selve NOTA. steen ghebruijckende tot opmetsinghe vande mueren vanden selven Casteele, waer deur men soude connen beletten datter noch scheepkens, galeyen noch Paraos uyter stadt souden comen, want d'ander afwateringhe te cleijn zijn om eenighe Paraos te draghen, ten anderen so is de ondiepte so verre in zee streckende, dat de coghels vande sakers 22) vervloghen, ende geene cracht op de fortresse lancks dwater uyt eenighe groote schepen gheschoten en connen by brengen. Waer wel te wenschen datmen van dese landen 23) inde voorbaet ware, aleer de Portugiesen daer in versien, te meer sulck doende men niet alleenelijck de speceryen van lava en soude becomen: maer oock die vande Eylanden van Malucos^), Ambon, Banda, Timor, Solor, Macasser, ende veel andere, daer wy tot zijnder tijt breeder sullen af spreken, ende willen nu wat vertellen van hare merckten, coopmanschappen ende waren.
Alhier comt de merckt int groot verdeylt2s).
20) Nabij deze plaats, maar aan den O. oever, is inderdaad in 1682 de versterking Speelwijk gemaakt, welke in 1685 tot een fort werd van denzelfden naam. Zie voor ± 1650 Bantam's plattegrond bij Valentijn IV,1 (1726), fol. 214; en uit 1739 dien van Heydt, SchauPlatz etc. (1744), P-109. Verg. Van der Chijs in Tijdschr. Bat. Gen., dl. 26 (1881), p. 21—22.
21) Dit is de 3e en laatste keer, dat Lodewycksz zulk een opvallend gedrukt Nota[bene] als marginaal naast zijn tekst opnam. De ie keer was in Cap. 15, met de waarschuwing om zich niet te mengen in de eigen politieke en dynastieke twisten der Portugeezen, na de annexatie van Portugal door Spanje in 1580. De 2e keer was in Cap. 18, om te waarschuwen tegen de hooge geldsommen die de Portugeezen er voor over hadden — van hun standpunt zeer terecht — om de hun te Bantam onderkruipende Hollanders te weren. Deze 3e en laatste keer is het meestzeggend; dit NOTA spoort in begin 1598 de Hollanders te Amsterdam, Den Haag en elders aan, om te Bantam een „stercke fortresse" te bouwen op een bepaalde plek, en daarmede den Portugeezen vóór te zijn. We zijn hiermede in de sfeer van internationale hooge politiek. De gang van zaken heeft gewild, dat dit éérste „Casteele" niet kort na 1598 te Bantam verrees, maar in 1600 opAmbon (Hitoe), en pas in i6i9gestichtwerdopJava te Batavia, alias Djakëtra. De Tweede Schipvaart onder Van Neck en Van Warwyck (1598—1600), die tot de Molukken doordrong (wat de Commiezen van de Eerste Schipvaart óók zoo graag gewild hadden, maar hetgeen afstuitte op den onwil der Schippers), heeft tot dien anderen gang van zaken den grooten onvoorzienen stoot gegeven. — En zie Plaat 16, noot 1, voor 't 4e NOTA omtrent het gemakkelijk uithongeren van Malaka.
22) Fr.-Port.-Sp. sacre (van Arab. saqr = valk), soort van geschut, een groote falconet of veldslang. Volgens Fr. J. Brechtel's „De conste van Busschieten" (Amstelredam, Corn. Claesz. 1594), p. E2: 8 voet lang, schietende 12 ponds kogels, zwaar 1400 pd.
23) D. i.: uit Holland.
24) D.i. „deMolukkes" in engeren zin, n.l. deTernataansche eilanden.Oud-Jav.Maloko = Ternate-Tidore (reeds aldus in de Nagarakrëtagama van 1365), in de 16e eeuw overgenomen door de Portugeezen als Maluquo, Maluco, en uitgebreid tot alle Kruidnagel-eilanden, as Malucas, de Molukken. Verg. Encycl. v. N.-I. IV [1905], i. v. „Tochten", p. 385.
25) Plaat 12 (hors iexte); zie volgende noot. — De nu volgende pagina heeft foutief: 36.



no
CAPITTEL 21. (39' Van hare Merckten, Coopmanschappen ende waren, oock hoemen die aldaer vercoopt, haere Maten ende Ghewichten,
Tot Bantam dan hebben zy inden dagh drie merckten daermen al hare Waren vercoopt.* De eerste is een groote plaetse daer toe ha"! meVrck- aende oost zyde vande stadt verordineert *), alwaer des morten. ghens metten daghe haer vinden de coopluyden van allerley natiën,
als Portugesen, Arabiers, Turcken, Chinesen, Quillines, Pegus, Malayos, Bengalles, Gusarates, Malabares, Abexins, ende van alle quartieren van Jndien, om hare coophandel te dryven, welck duert tot den neghen uren, dat een jeghelijck vertreckt van daert hen belieft. Om dan te weten de goederen diemen aldaer vercoopt, so sullen wy beginnen van voren vande merckt, gaende lancx de huysen, ende keeren al twater 2) weder. Comende dan voor aende merckt daer een Wat goede- Mosquê sïaet, met een pallissade, daer vintmen sitten sommighe vroudaërZver-' Wen met sacken> ende eender maten die zy Ganta noemen, waer ghecoopen. meynelijck drie pont Pepers in gaet, Hollandts ghewichte, die dese vrouwen (de Boeren met Peper comende) haer af coopen voor 8. oft 9. hondert Caxas de Gantan, waer zy seer wel gheoeffent in zijn. Daer staen oock Chinesen, die looser zijn: want siende de landtluyden comen, gaen haer teghen, vraghende wat zy de heele hoop loven 3), ende hebben by haer een gewicht als de Wevers ghebruijcken, met een stock daer een ghewicht aen hanght 4), ende een saxken aen d'ander eynde, waer zy de quantiteyt in storten om niet bedroghen te wesen. Binnen staecketsel comende, so vintmen over beyde zyden veel vrouwen, die alle Betele, Arrecca, Water Meloenen, ende Vannanas vercoopen, volghen eenige die koecken backen, ende die also warm vercoopen, welcke gepasseert zijnde, comtmen op de plaetse
1) Zie Plaat 12, waarop de moskee, de palissaden, en de „huysen" of „cramen" (Jav. waroeng) geteekend zijn van deze oostelijke Pasar (van Karangantoe). — Deze Plaat 12 valt in de oorspronkelijke uitgave buiten de signatuur, tusschen blad N 4 en O 1; maar wordt aangekondigd door den slotregel onder Cap. 20. Verg. ook Cap. 18, slotregel en noot.
2) Langs het water.
3) D. i. schatten, prijzen. Nu nog in ons „loven en bieden".
4) De unster, Ch\n.-Ua.\. datjing, Jav. datjin, reeds in de iéeeeuwin 't Port.overgeplant als dachém, en in ca. 1600 weer door de Hollanders aan de Kust van Guinee overgenomen als „dache, dats]e,dasje", en later door de Engelschenals „dash"; zie De Marees (1602), ed. Naber 1912, p. 48, noot 1. Toch is het goed Zuid-Eur. woord voor den unster: Port.-Sp. romana, Fr. roumaine, Ital. stadera; die, blijkens L.'s tekst óók door Ned. wevers (voor opkoop van vlas ?) gebruikt werd, zooals nu nog wel door Joden in Amsterdam. - Naar pers. meded. van den heer W. P. Groeneveldt is het Chin. stamwoord: ta-chHng, d.i. „groote weegstok".



Plaat 12.
Bh. iio.
Plaat 12 i).
De afbeeldinghe vanden Bazar oft groote merckt tot Bantam, een yeder coopmanschap op zyne plaetse daer zy eyghentlijck te coope staet met een Alphabet afgeteijckent aldus:
A. Js daer de Meloenen, Concomeren ende Cocos vercocht worden.
B. Js daer zy de Suijcker ende Honich in potten vercoopen.
C. Js de Boon merckt.
D. De Bambus oft Riedt merckt.
E. De plaetse daermen de Crisen, Sabels, Spiessen ende Bassen vercoopt.
F. Js daer de mans Lijnwaet vercoopen.
G. Daer de Vrouwen Lijnwaet vercoopen.
H. Zijn cramen daermen allerley Speceryen, Droogeryen ende allerlev sa-
den vercoopt.
/. De cramen daer de Bengallen ende Gusaraten veellerley yserwerck ende
maeldery2) vercoopen. K. Der Chineser Cramen. L. De vleesch cramen. Af. De Visch-merckt. N. De fruijt merckt. O. De groen oft Wermoes merckt. P. De Peper merckt. Q. De Ayun ende Loock merckt. R. De Rijs merckt.
S. De plaetse daer de Coopluyden ende aventuriers wandelen. T. De Juweliers cramen.
V. De vreemde scheepkens met allerley eetbaer ware. X. De Hoender merckt.
1) Deze plaat is in den oorspronkelijken druk van 1598 buiten den tekst; zie toch Cap. 20, noot 25 en Cap. 21, noot 1.
2) Geslepen kleine voorwerpen ; zie Cap. 21, noot 7.






11 i
daermen aende rechte handt de wapenen vercoopt, welck van mannen vercocht worden, als metalen Bassen, Poingiaerden die zy Crissen noemen, ysers tot Spiessen, Messen ende ander gheweir, oock daer nevens wit ende geel Sandel-hout: ende aende slincker handt, Suijcker, Honich, ende allerley confituren. Daer beneffens is de Boon merckt, daer vercooptmen witte, swarte, roode, geele, groene, grauwe Boontgiens metter maten, teghen driehondert Caxas de Gantan: Dan comt de Ayuijn ende loock merckt, daermen niet deur en can, ende hier voor wandelen de Coopluyden, die int gros alle Lijnwaet ende andere waren te coop hebben, ende geit op voyagien uyt gheven op dobbel wederom, als de reyse wel succideert, doch tschip verongheluckende, so verliest de Coopman het capitael oft uytgheleende penninghen s). Men heeft alhier aende rechter handt de Hoender merckt, daermen Hoenderen, Eynden, Duyven, Cabriten, Papegaeyen,ende ander voghelen vercoopt. Alhier scheyden haer drie weghen, een naer der Chineser cramen, den tweeden naer de groen oft Warmoes merckt, ende de derde naer de vleesch merckt. Gaende dan nae der Chineser cramen, so heeftmen eerst aende rechter handt eenighe Juweliers, Corafones ende Arabiers van Natiën, die eenige slechte Robijntgiens te coop hebben, oock Jacinten, Spinellen, Balasen, Granaten, Robassen 5). Ende aende slincker handt heeftmen de Bengall3QV] les ende andere, die met maelderye 7) ende cramerye ommegaen, waer tegen dat de Chinesen met een ry cramen achter tegen staen, die te coop hebben, stick-zyde van alle sorten, ende allerhande seer schoone couleuren, Zyde ende Damaste lakenen, Fluweelen, Sattynen, Goudt-draet, Gouwe laken, Porceleynen schotelen, ende andere fraeye mandekens met Lacca, coperen becxkens, groote ende cleyne gegoten ende gheslaghen coperen cannen, Quicksilver, fraeye kistgiens, pampier van veel couleuren daer zy op schryven, Almenacken, gheslaghen Gout in boecxkens, Spieghelkens, Cammen, Brillen, Swavel, Chinesche sabels 8), de scheede met Lacca overtoghen, de wortel China 9), Waeyerkens, QuitasollesIO), diemen boven
5) Zie over deze bodemerij nader Cap. 25.
6) Alle halfedelsteenen: robijnen of karbonkels (bloedroode korunden), hyacinthen (geelroode zirkonen), spinellen (robijn-rood), Port. balaches (Sp. balajes, gele of oranje spinellen), granaten (donkerrood), Fr. rubaces (lichtroode robijnen). Over „ballax" (ook „ballays"), en „robas" bij Linschoten, zie ed. Kern 1910, II, p. 65 (79), en I, p. 43, met noten.
7) Op een maalsteen geslepen voorwerpen van glas, ivoor, kornalijn, en dergelijke „galanterieën", die vooral de Guzeratten uit Cambay aanvoerden.
8) Versta wel: Japansche sabels, door de Züid-Chineezen via Korea aangebracht.
9) Sarsaparilla (Sp. zarzaparrilla), Smilax China L. Over het gebruik vooral in China tegen de „(Spaensche) pocken", zie Linschoten ed. 1910, II, p. 41—45.
10) Zonnescherm, Port.-Sp. quitasol, letterlijk „zon-wegnemer".



112
thooft draeght om de Son te weiren, waer van daer twee straten Beschry- over beyde zyde vol zijn. Den tweeden wech gaende, heeftmen de Benhar! merck- gah*es met ^are maeldery cramen aende rechter handt. De Lijnwaet ten. merckt vande mans heeftmen aende slincker handt, daer nevens der ghehouder11) vrouwen lijnwaet merckt, binnen wiens royen niemandt mach in gaen op grooter boeten. Voorder heeft men aen beyde zyden de fruijt ende warmoes merct, daermen veellerhande cruyderen ende vruchten vercoopt, de onse onghelijck, onder andere die de onse gelijcken, zijn dese: Oraengie-appelen, Citroenen, Lamoenen I2) ende Granaet appelen, welcke merckt duert tot ten eynde toe, ende alsmen weder wilt keeren om nae huijs te comen, soo comtrnen op de Visch merckt, daermen veelderley visch vercoopt: van daen heeftmen aende slincker handt de vleysch merckt, daer fraey cramen met Ossen, Herten ende Buffels vleysch te coop is: ende vervolghens is de Specery merct, daer vrouwen sitten, hebbende hare cramen met allerhande Cruydeniers waren versien die zy int cleyne vercoopen, yder nae zijn geit ende gherief, als Peper, witte ende swarte, Naghelen, Noten, Foelie, Canneel, Comijn, gedrooghden Gember, Zeduar, Zerumbet, Langen-Peper, Cubebe, Amfiun, Fagara, Calambac, Garro, Sandel hout, Costus Indicus, Nardus, Iuncus odoratus, Calamus Aromaticus, wortel van China, Rhabarbar, Galanga, Sevesaet, Vencle, Annijs saet, Coriandre, Bangue, Datura, Cannapit, Cantior,Sanparantan, Curcuma, Pontiou *3), Gato Gambeir, Sasam, Daringi, Tagui, Caxumbi1*), TiancOjMandian^ajupodi^s), Sari, Branhan, Dariti Tujol6), Tagari, Inrahan T7), Sambaja, Ialanel8), Paravas, Tomon pute, Benjuijn, witten ende swarten, Saga, met noch veelderley, die ons nu vergeten zijn IQ). Alhier hebben wy ge-
11) Gehuwde.
12) Sp. limón, groote ovale citroen, dan ook citroen in 't algemeen. Verg. Ned-Westindisch limmetje, lemmetje = kleine citroen; en Moluksch-Mal. Umon = Citrus spec.; beide blijkbaar uit het Spaansch overgenomen (Port. limao).
13) Lees: Poutiou. 14) Lees: Caxumba. 15) Lees: Mandian maju, Podi, enz. 16) Lees : Daun Tujo. 17) Lees: Surahan. 18) Lees: Ialaue.
19) Al de hier genoemde drogerijen komen nogmaals uitvoeriger voor in Cap. 37; zie dus aldaar. — Hier zijn alleen méér genoemd : 1°. Zeduar, Curcuma Zedoaria Rosc, Arab. djedwdr, zeeverwortel, Mal. tëmoe lawak; 2°. Nardus, Andropogon NardusL., }&\.soekët mërakan; 30. Juncus odoratus, Andropogon muricatus Retz., Mal. akarwangi; 4". Seve(r)saet(&. i. Zeever- of Kwijl-zaad), Artemisia Civa Berg. (het santonine bevattende wormkruid, afkomstig uit Turkestan; pers. meded. Dr. J. Dekker); 5°. Bangue, Hindi bhang, Cannabis Indica L., Mal. gandja; 6°. Datura, Datura spec, Mal.-Jav. katjoeboeng; 7°. Cannafit, wel drukfout voor Cannabis, hennep; 8°. Tagui, Cyperus rotundus L., Jav. tëkikëbo; 90. Branhan (wel op zijn Port. uit te spreken; en dan branjan = brambang ?), vermoedelijk Allium sativum L., Jav. brambang, knoflook.



"3
laten de Rijs merckt aende rechter handt, daer een groote quantiteijt in sacken staen 2°), ende noch meer inde scheepkens, die daer aende merckt int water ligghen. Vervolghende de ry lancks, comtmen aende potten merckt, daer benevens de Sacken merckt, de Matten merckt, ende de Sout merckt, waer daer een groote quantiteyt grof Soudts leijt, dwelck al van Ioartan ende andere boven ghenoemde plaetsen 2I), aldaer ghebracht wordt om weder te vervoeren, oft aldaer te verbruijcken. Aende slincker handt heeftmen de Oly merckt, den Cocos merckt, ende alsoo comtmen weder op zynen eersten wech, daer de Coopluyden ende Scheps-heeren wandelen, die op alle quartieren handelen ende varen.
Hare maten dan, daer mede zy den Peper vercoopen, is vande Van hare grootte datter drie ende een vierendeel pont Pepers in mach, die zy mtWen' ["»0r°J Ganta noemen. Zy hebben noch een ander, daer zy den Rijs, Sout, Boonen ende ander dinghen mede vercoopen, die is grooter, ende daer mach wel vier pont Pepers in. Als zy den Peper int gros ver-Hoe zv der> coopen, so leveren zy dien met sacken, ende elcken sack weeght 45. Toopen"" Cates, oft 56. pont, soo zy min leveren, soo onthouden zy u de rest22), elcke Cate zijnde 20. oneen, doch men moet wel acht nemen datmen vande Javanen ende andere niet bedrogen en werde: want het dickmael ghebeurt, datse cleyne swarte steentgiens onder den Peper menghelen, dwelckmen (ten zy datmer neerstelijck op let) qualijck ghewaer worden can: oock moetmen toesien dat de Peper wel ghedrooght ende reijn zy. Dese merckt ghedaen zijnde, so begint detweede merckt op den Pacebam oft Conincks nlaetse daer alWW lijf¬
tocht ghe vent wordt, ende oock eenighe Peper door de Jnwoonderen vercocht wordt aende Chinesen, dese duert tot des middaeghs, ende °ock wel een gheheelen dagh deur. Nae middagh so isser een merckt 'nt quartier vande Chinesen, daer oock alle lijftocht vercocht wordt, °ock Geyten ende Hoenderen, ende also duert dit d'een dagh voor d ander nae, waer in de Chinesen haer seer neerstigh in gheneren. van haer geit sullen wy int Capittel daer wy vande Chinesen schryven 33), mentie maken.
maTl!, N'hiEr gepeWe <Witt6) "jSt (Mal "Jav- b"eras' verë- CaP- 2S. noot 2; Soend. bejas), als vor Kt;art,kel; h°ewel rijst in den bolster nog (Jav. gabah, Soend. bangsal, Mal.padi), de m 1S waarin rijst van oudsher in het groot verhandeld en verscheept werd in den gehelen Ind.-Archipel. Verg. Cap. 25, noot 2.
enpV 7 1-vanDiaralan(»Ioar<an").Grësik („Gerrici"),Djoewana(„Iuama"en„Cajoano"), de w 7 V'er ultvoerhavens van z°u*aa" Java's Noordkust, blijkens Cap. 19(p. I02). „En-
westehjeker gheen meer" (1. c). Zie ook Cap. 25, p. 119 desgelijks.
22 zoo doen zij u te kort. - Over de inhoudsmaten, zie 't Appendix achter Cap. 43.
23) Cap. 27, p. 122-123.
8



H4
CAPITTEL 22.
Vande Religie der Javanen binnen Bantam: oock hoe zy met den anderen converseren.
Beschry- Tn Java ende dat aende Zee cant hebben zy het Mahometische ghenae^Ren" | loove : want te lande in zijn zy Heydenen, houdende de Wet van gie- Pitagoras, welcke is dat zy voor seecker houden, dat de mensche
stervende terstondts den Geest in een ander lichaem oft corpus vaert, derhalven eten zy niet dat leven ghehadt heeft, ende veelmin dooden zy eenich ghedierte: maer spysen ende voeden tselve »). Aende noorder zeecant van Iaua dan, zijn zy Mahometist, diens Alcoran zy diligenter onderhouden. Zy en hebben maer vier Propheten, te weten, Moyses, David, Jesus Christus ende Mahomet. Zy hebben hare kercken, die zy Mesquita noemen, waer in zy al haren Godtsdienst doen, met groote stillicheyt, ootmoedelijck, haer metten aensicht naer de Sonne keerendez), op haer aensicht ter aerden vallende, tot diversche reysen, lesende eenighe ghetyden als de Munnicken, die zy niet achHebben ter laten en mogen. Zy hebben twee Vastenen inden jare, haren groon"neinUae"r. ten vasten begint den 5. Augusti, ende duert40. daghen, dat zy alsdan Paesschen houden met alle hare Slaven ende huijsghesin, arm ende rijck.sittende als deCleermakers in eenen rinck,tsamen etende op der aerden, alwaer zy hare Overicheyt onderdanicheyt bewysen, beginnende van zyne voeten met beyde hare handen opwaerts strijckende, ende alsdan met beyde handen over haer aensicht tot achter haer hooft*, dwelck jaerlijcks gheschiet op den vijfden dagh Augusti, als gheseyt is 3). Haer Vrouwen, te weten die van qualiteijt zijn, en laten zynummermeersien, die hebben zyder veel, als ^.endemi^metwelcken haer veel ander Slaven ten huwelijcke ghegheven zijn, gelijck U°v doen wy daer waren, dat den Sabandar zijn tweedeSoneuythuwelick-
1) In het binnenland van Java dus nog het Hindoeïsme toegedaan.* 2 Naar de ondergaande zon (naar Mekka). — Over „Mesquita", zie Cap. 20, noot n. 3) Hier is misverstand bij Lodewycksz. Maandag 5 Aug. 1596 was inderdaad naar Arab.Moh. kalender de dag van het „Groote Feest" (Arab. al-'ld al-kabir, Jav. Garébtg Bïsar), zijnde de io" der Arabische maand Dzoe'l-Hiddjah (Jav. Doelhidjah), zelve de laatste (12') maand van het Arab. jaar. Wegens het verschil van het Arab.-Moh. maanjaar met den Romeinsch-Christelijken Kalender van ruim n dagen, verspringt die feestdatum echter steeds ca. 11 dagen naar voren in ons zonnejaar van 3651/4 dagen. De „groote vasten"beginnen echter niet met dit Arab. „Groote Feest", maar waren al afgeloopen 3 maanden vroeger, in de Arab. Vastenmaand Ramadhan (Jav. Ramëlan). Wil men naar Lodewycksz' trant van vergelijken spreken, dan zou men kunnen zeggen dat de Mohammedanen hun „Kerstfeest" vieren in hun 3» maand (Jav. Moeloed); hun Vasten en „Paschen" in hun 9" maand (Jav. Ramëlan of Pasa);en hun „Pinkster-dag" m hun 12» maand (Jav. Doelhidjah of Bësar), vallende, als gezegd, in 1596 op Maandag 5 Augustus.






Plaat 13.
De afteijckeninghe vanden Gouverneur vander stadt Bantam, Chepate ghenoemt, die tot onsen tyden metConincklijckerauthoriteyt was regerende, overmidts hy de vader was van een van des Conincks huijsvrouwen, ende vanden volcke daer toe vercoren, hoe hyghewoonelijck is audiëntie ghevende den ghenen die eenich recht vervolghen. Hierby is ghevoecht den Bisschop oft opperste Ceque «) by hem op der aerden sittende. Desen wordt alhier van Meccha over Gidda 2) ghesonden, gelijckmen van Roomen de Legaten seyndt met haer mattgiens 3) ende dienaers daer nevens sittende, ende andere hoe zy comen gheloopen buckende, om haer daer by te setten ende diviseren 4).
1) Sjaich, Arab. ook Mal.; gejavaniseerd tot Seh, verportugeescht tot Xeqnt (spr. sjeki). Zijn ambtstitel te Bantam was Kali; zie Cap. 16a, noot 26. — „Chepate", Jav. A i Patih, zie Cap. 16, noot 9.
2) Djidda, Djeddah.
3) De Jav. lampit, hoogjav. lanU, die als ambtelijk onderscheidings-teeken dient; verg. noot 3 bij Plaat 14. — De persoon rechts op den voorgrond moet de l'atih zijn (met Arab. kocftjjah, Jav. kopjah; en tulband daaromheen; zittend onder een open pajoeng); de eerste persoon links (met een glad kapje) ook een aanzienlijk Jav. ambtenaar, waarschijnlijk een Djaksa, die „eenich recht vervolght"; en de tweede daarachter de Kali (met tulband en kopjah). Deze drie alleen zitten op „mattgiens". Een der dienaren achter den Patih, rechts op de Plaat, draagt een hoofddoek, wellicht eenKaliwonot tweede-rangs-beambte; alle gemeene Javanen zijn blootshoofds. Het gebogen toeloopen der lieden rechts achteraan is onvoldoende weergegeven (Javanen buigen dieper door); de dikke staarten der schapen zijn wel fantasie. De gemetselde platte pakhuizen (Jav. gitlong; verg. Cap. 20, noot 16) op den achtergrond zijn hoogst curieus, en allerminst fantasie; men lette o.a. op de luchtgaten.
4) Discoureren. Zie Cap. 16a, noot 6.



"5
te aen een van zyne vriendtschap, waer mede hy in huwelijck gaf 50. Opwatwyse manspersoonen, 50.vrouwen persoonen,ende 40. jonge dochters, met j™^1 an' drie hondert duysent Caixas, welck beloopt in onsermunteteeen 12 twe«iesone
" uythilckte
duysent Caixas voor elcken reael van achten4), sesenvijftich gulden vijf stuyvers, ende alle dese vrouwe persoonen moghen zy oock beslapen, die kinderen crygende, mach hy die niet vercoopen, ende die kinderen worden de echter vrouwen gheboren, ghelijck Jsmael, Sara gheboren worden, ende veel van dese kinderen worden door de eghte vrouwen ghedoot* Als zy trouwen een van hare vriendtschap, so Beschrygaen zy niet uyt voor ende aleer de bruyloft ghehouden is, so wel harfituy" den Bruydegom als de Bruijdt. Als zy den feestdagh houden, sozijnloften' alle hare vrienden, dienaers ende slaven fraey toegherust, ende tot des Bruijts als tot des Bruydegoms wooninge zijn veel spiessen over eynde met witte ende roode cattoenen quassen daer aen, als hier de vaentiens aen des ruyters lantien, met vendelen*, makende groot ghedonder van schieten met eenighe camers van bassen s): want zy met roers qualijck weten om te gaen. Nae den middagh brenghtmen den Bruydegoms een gesadelt Peert, daer hy op sidt, ende de heele stadt door rijt spaceren °) tot teghen den avont, dat hy alsdan by zyne Bruijdt comt, daer (ter wylen hy uyt geweest is) de Slaven ghecomen zijn, die met hem ten huwelijcke ghegheven zijn, yder met een present, waer onder de Bruylofs gifte seer fraey toeghemaeckt ende verciert mede ghebracht is. Daer wordt dan een maeltijt bereyt, daer de vaders ende moeders vande Bruydegom ende Bruijdt mede blyven eten, de welcke vertreckende, worden de Bruydegom met de Bruijdt te samen onder een dak gheleijt, daer rondtom gordynen hanghen, waer zy by den anderen cruypen, sonder dat de Bruijdt daer nae meer van eenighe ander mans gesien wordt. Men siet de Javanen selden, oft zy knauwen altijt Betele ende Arecca met calck Knauwen ghemenght, waer van haer den mont gheheel bloedt root wordt, en- gewade' de de tanden swart, die zy oock ghemeynelijck vylen, ende met eenren met cruijt blinckende maken als gout *, ende oft zy al schoon met den Ka'°k' Coninck selve spreken, so en laten zy niet Betele te eten, oockd'een den anderen besoeckende, sullen terstonts 't Betel kistgien int midden setten, presenterende den persoon die haer comt besoecken, van
4) Over de caixa-rekemng, zie Cap. 15, noot 4-5; en Cap. 27, p. 123 met noot 7-8.
5) Versta: met geladen bassen. Misschien is een woord als „ghelaeden" uitgevallen "sschen „eenighe" en „camers". Voor „bas", zie Cap. 14, noot 38.
6) Lees: spanceren, D. spazieren, van Ital. spassare, andare a spasso, eigenlijk „zich verus'igen,zich vermeien"; Sp. pasear, Port. passear, passeiar, d.i. „wandelen"; later het Holl. Watrozenwoord „passagieren", dat rechtstreeks van Ital. passeggiare, „wandelen", komt.



n6
hare Betele: oock zyne kistgien stofferende van tselve, ghelijckmen in de figure sien mach 7): oock als d'een by den anderen wilt gaen sitten, ende voor al daer een van meerder qualiteijt sidt als zy zijn, soo comen zy al buckende na haer toe loopen, tot dat zy by haer nedergheseten zijn, altoos Betele knauwende, als gheseyt is.
CAPITTEL 23. l*ir°J
Hoe de Capiteijn oft den Overste in Bantam nae den Pacebam gaet*
w'seT \ 's een vande principale, (die zy Capiteijns ') noemen) naer den nae des h\ Pacebam oft Conincx Hof gaet met zynen staet, so laten zy Hof gaen. eene spiesse oft twee, ende een swaert met een roode oft swarte
fluweelen scheyde, naer hare qualiteyt voor haer draghen, ende voor welcken sulck een spiesse ghedraghen wordt, die en derf niemandt vande slaven ofte ghemeenen man ontmoeten: maer moeten ter zyden afgaen, huckende op zijn hielen, tot dat de overigheyt oft Capiteijn voorby ghegaen is, ende alsdan gaen zy weder haer ganghen. Zy zijn seer hoveerdich, ende gaen met grooter pracht, draghen eenighe doecken met goudt-draet doortoghen, hebbende eenen tulbant van heel fijn Bengallen lijnwaet als Camerijcks doeck ofte Lamper2). De sommighe draghen een mantelken met mouwen van Fluweel, swart ofte root Laken. Haren Poingiaert oft Cris voor oft achter in haren riem gesteken, waer zy haer op betrouwen. Hare dienaers achter haer gaende, d'een met het Betel kistgien, d'ander met den water pot 3), de derde eenen grooten hoet, int Portugees Quitasol ghenaemt 4), boven haer hooft dragende, die haer voor de hitte der Sonnen bewaert. Zy gaen alle barvoets, 'twaer oock groote schande, so daer jemandt met schoenen gaen soude, doch in huijs draghen zy wel eenighe van root leir, die in China, Malacca oft Achem ghemaeckt worden, als oock de Quitasols.
7) Zie Plaat 14, met bijschrift en noot 3. Over de „Betele", zie Cap. 34, noot 7.
1) Van de Portugeezen weer opgevangen; verg. Cap. 16a, noot 4. De Bantamsche titel was in 1596 zeker poenggawa (zie Cap. 16, noot 22), letterlijk „bul", vandaar „aanvoerder"; zooals blijkt uit de Babad Bantën van ± 1662, zie Brandes'Pararaton (1896), p. 114.
2) d. i. Lamfer, sluiergaas. „Camerijcks doeck", d. i. fijn linnen van Kamerijk (Fr. Cambrai), Eng. cambric. Dit is de „Cassa" van Cap. 16, noot 19.
3) Mal.-Jav. fundi, këndi. Zie Plaat 14, en noot 3.
4) Dus geen „hoed" in gewonen zin, maar „behoeding", zonne-scherm; verg. Cap. 21, noot 10 voor quitasol. — Vergeten wordt hier in de opsomming, na den dienaar met het „Betel kistgien" (Jav.-Mal. kcndaga), de dienaar met de zitmat (Jav. lampit, en lante), die wèl op zijn goede plaats staat op Plaat 14. Zie aldaar noot 3, over dat këndtïgH-lante.






Plaat 14.
De afbeeldinghe hoe een Capiteijn oft overheer (verselschap 1) zijnde met eenige andere Edelluyden) tot Bantam achter straten 2) gaet, latende voor hem een ofte twee spiessen draghen met een breet sweert, ende achter hem zyne ionghers ende dienaers, draghende zyne Betel kistgien, water pot ende Quitasol, daer benevens hoe de Slaven, Ambachtsluyden ende Coopluyden haer ter zyden neder setten, huckende op haere hielen totter tijt de overicheyt voorby ghepasseert is 3).
1) Lees: verselschapt.
2) Door de straten. Verg. Cap. 18, tekst p. 95 met noot 14.
3) De afbeelding is gewichtiger dan het bijschrift, hoezeer aangevuld door den tekst van Cap. 23 ; zie noot 4 aldaar. Immers, de Plaat laat zien : den „Capiteijn" (wel Jav. poenggawa, Soend. ponggawa), met tulband om een (slecht zichtbare) kopjah, evenals de Patih van Plaat 13; voortschrijdend onder een open pajoeng („Quitasol"), door een dienaar gedragen. Aan zijn rechterhand een aanzienlijker figuur, met hoofddoek, wellicht een Kaliwon (verg. Plaat 13). Achter hem, na den pajoeng-drager (Jav. pamajoeng), eerst de jonge dienaar (]&v.panakawan) die het „Betel kistgien" (Jav.-Mal. këndaga) draagt, dan die dezitmat (het „mattgien" van Plaat 13; Jav. tante, Jav.-Mal. lampit) draagt, en dan die de waterkruik (Jav, A««/z') draagt; welke 1 + 3 = 4 dienaars de eigenlijke panakawan's (Jav. kawan = 4) zijn. Voor en achter hem spiesdragers (Jav. pënoembak, van toembak s= spies), en voor hem een dienaar met „cortelas" of zwaard (oorspronkelijk in 't Jav. pradjoerit, een „scherp-man" ; volgens Dr. H. H. Juynboll in De BatikKunst in Ned.-Indiê, 1914, pag. 274 noot 2).
Zulk een „overheer" heette dan ook in ouder-Javaansch Këndaga-Lante, naar de 2 onderscheidingsteekenen, die hem het meest als een hoofdambtenaar kenschetsten : het sirih-kistje, en de zitmat.
Ook hier, evenals op Plaat 13, zijn alle gemeene Javanen blootshoofds; verg. het bijschrift van Plaat 26, met noot.



U7
DAT 24. CAPITTEL.
Vande wapenen ende krijghshandelinghe der Javanen*
De Javanen zijn een hartneckigh, ontrouw, boos ende mordadigh Conditie volck, ende als zy de overhandt hebben en sparen zy niemandt. d,en;'ava~ Zy zijn so behendich int stelen, dat zy alle andere te boven gaen, ende zijn seer goede Soldaten, stout ende onversaecht, doch weten met gheen gheschut oft roer om te gaen, soo dat waer, souden niet om dwinghen zijn. Hare wapenen zijn langhe spiesen met gevlamde Wathare ysers, van gelijcken 00c de Poignaerden, die zy Crissen noemen: 00c ^j^6"6" Sabels ende Cortelassen J). Hare schilden zijn van haut oft leir om eenen hoep gespannen. Zy hebben oock Harnassen van yseren platen met ringhen aenden anderen vast ghemaeckt, als hier gheconterfeyt staet. * Zy draghen ghemeynelijck lanck hayr, langhe naghelen, ende hare tanden gevijlt. Zijn hares overstens ghebodt so onderdanich, dat zijt om de doot niet laten en sullen. Van ghelijcken so vindicatif ende sterck van naturen, dat zy van haren vyandt doorsteken zijnde, zy teghen tgheweir in comen om haren vyandt te dooden ende haer te wreken, tselve hebben wy ghesien ende versocht. Zy en 1 trecken gheen gaige 2), dan in tijt van oirloghe gheeftmen haer cleederen, wapenen, ende de cost, als Rijs ende Visch, ende zijn alle eyghen knechten die opghemaent worden des noot zijnde, oft willende op eenighe tocht trecken, om yemandt onversiens te overvallen, daer toe zy meest bequaem zijn, ende oock den meesten rijck- Den mees_ dom is die in lava te becomen is onder de Heeren: so wert oock de ^en «jckgene dieder meest heeft, rijcker ende machtiger ghehouden. Zy zijn de Heeren selden ledich, altijt wat onderhanden hebbende, als te maken houtestaeUn&t scheyden tot hare Poignaerden, die zy seer subtylijck weten uyt te ^"g^ halen, dattet te verwonderen is, van seer licht wit oft van Sandel- daten, hout, oft maken hare wapenen schoon, die ghemeynelijck met eenich fenijn gestreken oft ghesmedet zijn, op dat zy een doodelijcke wonde maken souden: zy zijn oock so scherp ende claer gehouden, datmer mede snyden can, als met een schaermes, haer daer op 00c so vertrouwende, dat zy dagh noch nacht sonder tselve by haer te hebben en derven rusten: maer leggen tselve des nachts onder haer hooft: 00c niet toelatende tselve van een ander aenghetast te zijn, uyt vree-
*) Houwer, kort en breed zwaard, Fr. coutelas. Verg. Plaat 15 (sabel), en 14 (cortelas, oewel te lang voorgesteld; bedoeld is wel de Jav. laméng). „Gevlamd" = gegolfd. 2) Lees : gagie. Nog Mal. gadji, Jav. gadjih, van Oudport. gage (spr. gaazji).



Ii8
sen van met haer eyghen gheweir overvallen te worden, daer toe zy niet te goet en zijn, ende in alle verradery ervaren, also dat den eenen broeder den anderen niet en vertrout met hen te spreken sonder zynen Cris by hem te hebben, ende int voorhuijs drie oft vier dozijn spiessen ende schilden. Hebben oock ghemeynelijck eenighe stucken gheschuts oft bassen op hare voorplaetsen, doch selden ammunitie Spatten met daer by. Zy ghebruijcken oock spatten 3) daer zy fenynighe pij ltpljlfgi'ens. giens uyt blasen, die aent eynde twee kerf kens hebben, op dat de fenynighe punct (die van visch-tandt ghemaeckt is) soude afbreken, ende in des menschen lijf vervuylen: ende als gheseyt is, so weten zy met gheen roers mede om te gaen, als ghebeurde doen wy daer waren, dat eender van dien lande, naer dat hy van ons onderwesen was, hoe hijt soude moeten laden ende gebruijcken, als hy na eenich dinck soude willen schieten, is met een musschet (welck zy van ons ghenomen hadde) uytghegaen om eenich wilt te schieten, ende hem eenen wilden Osse ontmoetende (dieder veel zijn) heeft hy nae den selfden aengheleyt ende hem gheschoten in sulcker vueghen, dat hy also wel als den Os ter aerden viel, hebbende twee kiesen verloren, ende d'onderste been vanden mont in stucken, derhalven langhe tijt van zijn selven bleef ligghen, ten lesten weder becomende, heeft hem beter te vreden ghehouden, de wyle hy den Osse gheschoten ende ghedoot hadde, dóch wilde daer nae niet meer uyt schieten gaen.
CAPITTEL 25.
Vande naturale coopluyden in Bantam, ende hare handelinghe, coop-brieven ende Obligatien.*
De Coopluyden zijn seer erglistich, fraudeleus, gheveijnstendeontrou tegen alle vremdelinghen, doch tegen elcanderen vreesen luyden in' ZY sulcks te doen. Hare handelinghe doen zy op alle de omligBantam. ghende Eylanden, halende ende brenghende diversche goederen, als van 't Eylandt Macasser ende Sombaya *), brenghen zy tot Bantam Rijs, in Malays Bras ghenaemt, ende geit aldaer ghemeynelijck drie maten (die zy Gedeng noemen, elcke mate is anderhalve Ganta in Bantam) om een duysent Caxas, ende wordt tot Bantam vercocht metter Gantan teghen twee ende drie, naer den tijt, voor 1000. Qa-
3) blaasroers, letterlijk „spuiten" j Mal.-Jav. soempitan. Vooral de Bandjarmasin-lieden (Bandjareezen) gebruikten deze in 1596 te Bantam, zie Cap. 18, p. 98, en Plaat 41 bijschrift; op Java-zelf was het toentertijd al een verouderd wapen.
1) Lees: Sombava, d. i. Soembawa (verg. noot 10). Gewichtig, als bevestigend den ouden rijstrijkdom van Soembawa, alias Java Minor.






Plaat IJ.
De afbeeldinghe vande ghene, diemen tot Bantam Soldaten noemt i), met hare wapenen, harnassen ende gheweir, welcke harnassen zijn van viercante plaetgiens met ringenskens aenden ander ghehecht. Ghebruijcken inden strijt langhe spiessen, groote ende lichte Rondassen van leir, Spatten 2) daer zy fenynighe pijltgiens door blasen, doch luttel Roers: maer corte ghevlamde 3) Poignaerden, die zy Crises noemen, daer zy haer seer op vertrouwen, ende wel aenden vyandt willen, derhalven zy heel Jndien door vermaert zijn voor de beste ende cloeckste Soldaten, seer hartneckich ende obstinaet, seer subtijl ende agiles 4) om haer vyanden d'avantage af te sien, niet te vertrouwen, noch zy en vertrouwen niemandt.
1) Wel Jav. pradjoerit (verg. Plaat 14, noot 3). Over den vorm van hun „gaige" of soldij, zie Cap. 24. — De afgebeelde maliekolder van den soldaat heet in Jav. badjot rante („ketting-baadje"), en komt als antiquiteit hier en daar op West-Java en Celebes nog voor.
2) Blaasroeren. Verg. het bijschrift van Plaat 41, met noot. — Er staat: feuynighe.
3) gegolfde. — Merkwaardigis, dat de Jav. krissen hier zonder uitzondering „ghevlamd" heeten, zoodat in de 16e eeuw de gegolfde kris reeds geheel de overhand had gekregen op de ouderwetscher kris met recht lemmet (het zoogenaamde Madjapahittype). Ook de spiesen hadden „gevlamde ysers", zooals de tekst (p. 117) uitdrukkelijk zegt.
4) slim en vlug.






Plaat i6.
De afbeeldinghe der Coopluyden in Bantam, gaende naer den Basar oft groote merckt, hare cleedinghe ende figure. Den vreemden Coopman i) seer ontrauw ende bedriegende. Hare meeste handelinghe gheschiet in Rijs, Victualiën ende Sout, die zy lancks de Custe gaen op coopen om goeden coop, ende weder tot Bantam vercoopen, daer het dier is, overmidts de menichte der vremde luyden, ende bevrachtinghe der schepen naer Malacca, waer jaerlijcks veel victuali henen ghescheept wordt, ende goet profijt daer aen doen, overmidts alle schepen die met victuali bevracht zijn tot Malacca gheenen Tol betalen, twelck geschiet om dattet van zijn selven niet en heeft, maer moet altemael van andere plaetsen daer ghebracht worden, derhalven goet om uythongheren waer 2).
1) Het bijschrift is in de war. Blijkens Cap. 25, en de volgorde der Platen 16—21 die evenwijdig loopt met de volgorde van Cap. 25—29, moet hier voor „Den vreemden Coopman"gelezen: „Den naturalenCoopman"; dus de Javaansche(en Soendaneesche) handelaar zelf, waarmede de Plaat dan ook klopt. De twee figuren links zijn slechts gemeene inlanders, bloothoofds; de figuur rechts, met hoofddoek, met kris, en een dienaar achter zich, is deinlandsche „handels-man" (Jav. wangdagang), een eenigszins Aamachtige verschijning.
2) Politieke vingerwijzing, die in den hoofdtekst niet voorkomt, en feitelijk het vierde NOTA vormt in Lodewycksz' Boeck. Voor de eerste 3, zie noot 21 bij Cap. 20.



lig
xas, welck doet so veel als drie stuyvers ende een blanck 2). Van dese gelde sullen wy int Capittel vande Chinesen 3) vermanen, ende hare rekeninghe setten ghelijck zy by ons ghecocht zijn, wordt van daer oock ghevoert nae Malacca. Van der stadt Ballambuan brenghtmen veel Tndiaensche Noten oft Cocos. Men coopse aldaer 100. om Hare han-
J 1 dehnghe.
duysent Caxas, ende tot Bantam acht voor een Sata 4) oft 40. voor duysent Caxas. Men brenght oock van daer veel Oly van Cocos in groote potten: van Ioartan, Gerrici, Pati, Iuama, ende de plaetsen daer neffens ghelegen, brenghtmen schoon grof Saut. Men coopet ghemeynelijck 800. Gantas, om 150. duysent Caxas, ende wordt tot Bantam drie Gantas voor een duysent vercocht. Vervoeren tselve 00c na Sumatra, als tot Barros, Speriamon, Tolombauan, Andragiri, lambé 5), alwaer zijt vermangelen teghen Lacca, Peper, witten ende swarten Benjuin, Cattoen, schelpen van Schilt-padden, die zy Tartaruga 6) noemen, ende ander waren, 't Was brengtmen tot Bantam van Iacatra, Crauaon 7), Timor, Palinban ende Bandermachen, ende wordt door tgewichte vercocht. Vande voorghenoemde plaetsen brenghtmen oock den Honich in abundantie ende geit ordinaerlijck den pot houdende ontrent 13. potten deser maten 8) om drie oft vier duysent Caxas. 't Suijcker brengtmen van lapara ende Iacatra, doch gheen quantiteyt, ende bruijn, als tghene datmen noemt potsuycker. Men brenghter oock quantiteyt van ghedrooghde visch van Cravaon ende Bandermachen. Yser brenghtmen in menichte van Kerimata, gheleghen aent zuydtwest eynde van Borneo, Arpuys van Bandarmachen ende Banca, dwelck een hoogh Eylandt is. De principale stadt is oock Banca ghenaemt, waer soet water te becomen is in drie vademen diepte. Tin ende loot comter van Pera, ende Guselan, aende custe van Malacca by Cuda °). Het Cattoen ende
2) Een blank = % stuiver = 6 duit. — Lodewycksz verwart hier overigens twee zaken: den verkoop van gepelde rijst (Jav.-Mal. bereis), die per gantang als inhoudsmaat verkocht wordt, met den verkoop van rijst in den halm (Jav. pari, Soend. pare, Mal. padi;i\e Plaat 23, en verg. Cap. 21, noot 20), die op Java per gedeng (Soend. gedeng) of „rijstbos, padi-bos" Plaats heeft. Zie ook 't Appendix achter Cap. 43. 3) Cap. 27 (p. 123).
4) Mal.-Jav. satak (d. i. sa-atak, „één bundel") = 200 caixa's. Verg. Cap. 27, noot 7.
5) Baroes, Priaman, Toelang Bawang (N.O.kust Lampong's), Indragiri, Djambi.
6) Port. tartaruga, schildpad; in het Port zoowel het dier als de schaal, evenals bij ons.
7) Krawang. Er staat foutief gedrukt: „tot Bantam. Van Iacatra, Cranaon" enz. Even verder: Bandaimacken voor Bandarmachen; en Banica voor Banca.
8) Versta: groote pot, houdende 13 potten der voor honig in Holland gebruikelijke maat.
9) Perak, (Oe)djoeng Selong, en Këdah. — Oedjoeng Selong, op ca. 8° N.B., is het Junselao der Portugeezen van de i6e , het „Junkceylon" van de Hollanders der I7deeeuw; thans corrupt op de nieuwste kaarten I. „Salang" ; maar blijkens het zeerjuiste „noordtwest, die zij Zeilaon noemen" in Cap. 32 (p. 131, met noot 10) inderdaad ten rechte beteekenend: „de Noordwest Kaap"; verg. op Java (Oe)djoeng Koeion (Port. „Junculao") = „de West Kaap".



120
cleederen van Bali, Cambaua10) ende andere, die wy specialijck met name sullen noemen wat zy uytgheven ende begeiren. De Coopluyden die rijck zijn, blyven ghemeynelijck thuijs, dan als eenighe schepen af willen, so geven zy aende gene die mede varen, een somme gelts op dobbel weder meer oft min, na dat de reyse lanck vallen, inhout waer van zy een Obligatie maken, ende so de reyse voorspoedelijck Obiigatien. volbracht wordt, so wordt oock den ghever betaelt, volghende tcontract, ende soo den trecker tselve niet en coste betalen deur eenich ongeluck, so moet hy vrou ende kinderen tot onderpant geven tot aller tijt dat de schuit voldaen wordt, ten ware tschip verongheluckte, so verliest de ghene zyne uytgheleede penninghen11). Dese schriften als oock alle andere, worden gheschreven op bladeren van eenen boom met een stillet oft yseren priem, die zy dan oprollen, oft soo 't boecken zijn tusschen twee houters met toukens te samen gebonden, Wat haer seer aerdich en fraey. Zy schryven oock op Chinees pampier van alle endePpen is. couleur, dwelck seer fijn ende suyver is, oock op een sorte van pampier dat zy van boomen maken12). Zy en hebben gheenen druck: maer zijn fraey ter pennen, ende schryven ordentelijck. Zy hebben maer 20. caracteren, waer mede zy alle haer sprake formeren. Oock ghebruijcken zy de Mallaeysche tale ende caracteren, dwelck een seer bequame sprake is, ende licht om leeren, en 00c diese spreken can, mach niet alleen heel Jndien: maer oock alle de Eylanden door verstaen worden. Zy hebben oock scholen daer zy de Arabische tale leeren ende onderwysen.
CAPITTEL 26.
Vande uytlandtsche Coopluyden in Bantam woonachtich, ende aldaer haren handel dryvende, *
Handehn- r^yen Persianen die zy in Java Corazone noemen, zijn de ghene die
ghevanse- II, , , , .
kereCoop- ]_/ gnemeynelijck met bteenen ende medecynen gheneiren, zijn fraeye verstandighe ende amiable luyden, daermen wel met bescheyt *) mede handelen can, ende den vreemden man seer toeghe-
10) Lees Port.: Cambaua, d. i. Soembawa. Verg. noot i.
11) Verg. over deze Jav.-Mal. bodemerij Cap. 21 en 26 („bomery"). — Het „uytgheleede" moet wel gelezen : „uytgheleende"; hoewel men ook aan „uytghereede" kan denken.
12) N.l. van den „papierboom", Broussonetia papyrifera Vent., Jav. gloegoe ; waarvan het bast-papier in Jav. en Mal. dïloewaiig heet. Het Chineesch papier is het zgn. „rijstpapier", maar inderdaad volstrekt niet van rijststroo, doch van het merg van Aralia papyrifera vervaardigd. Het schrijven op „bladeren van eenen boom" gebeurde weleer op Java, en thans nog op Bali, op /u«/ar-bladen (van den palm Borassus fiabellifer L.; verg. Cap. 35, noot 5).
1) Verstand. — Over „Cerazone", zie Cap. 16, noot 32.



F/aat 17.



Plaat 17.
De afbeeldinghe vande uytlandtsche Coopluyden in der stadt Bantam, hoe zy ghecleet gaen, ende haren handel aldaer zijn dryvende, wordt onderscheyden door den Alphabetha. A. Zijnde den Persiaen oft Coracone, die hem met Juweel en is ghenerende. B. Js den Arabier, die te water van d' een Eylandt tot d' ander zynen handel is dryvende, waer in zy seer ervaren zijn, [C] als oock de Pegus, welck oock een subtijl ende listigh volck is, haer op alle coopmanschappen verstaende, ende daer mede handelende, van waer jaerlijcks een schip tot Bantam comt Peper coopen in troque *) van andere waren 2).
1) Part. em troca, in ruil. Verg. Fr. troquer, Sp. trocar.
2) De bizonderheid omtrent dit jaarlijksche schip der Pegoeanen komt niet in den hoofdtekst (Cap. 26) voor.* — Het C is in de legenda vergeten, doch komt wel voor op de plaat. Is echter een Pegoeaan afgebeeld ? Of is 't verwisseling met een Guzerat 1 Verg. Plaat 18, noot 2.
Het voorwerp in de linkerhand van C schijnt een waaier te zijn van ovalen vorm.






Plaat18.
De afbeeldinghe vande uytlandtsche oft vremde Coopluyden tot Bantam,haxe cleedinghe int gaen ende staen, waer D. den Malayschen Coopman beteeckent, die hem gheneert met geit op bomerye oft op voyagien te gheven. E. Js de figure vande Quillin *), die oock met ghelijcke handelinghe omgaet. Zijn oock de ghene die der Chineser waren op coopen, ende als die wech zijn weder vercoopen. F. Hierby isghevoecht 2) de conterfeytinghe haerder vrouwen met haer cleedinghe.
1) Keling, Klingalees. Verg. Cap. 16, noot 20.
2) Dit bijvoegen zal zijn reden hebben gehad. Er had hier moeten volgen de „Guzarat" van Cap. 26 ; maar evenals daar de tekst in de war is (ziep. 121 en noot 4),terwijl de „Abexin"óók al „byghevoecht" op Plaat 7 verzeilde, zoo zal het bijvoegen hier op Plaat 18 van een vrouwefiguur gebeurd zijn bij gebrek aan de afbeelding van eenGuzerat'schen groot-koopman (Mal. Kodjah), Of is soms de figuur Cop Plaat 17 niet veeleer de afbeelding van een Guzerat, dan van een Pegoeaan ?
Merkwaardig is het klewang-achiig zwaard in de hand van „den Malayschen Coopman", in scherpe tegenstelling tot de korte kris der Javanen (Plaat 13,14 en 16). Ook lette men op zijn hoofddoek (verg. Plaat 16, met noot 1).



121
daen, alle andere natiën (aldaer handelende) in cortesien te boven gaende. De Arabes ende Pegus 2) zijn de ghene die meest haer handelinghe te water dryven, halende ende brenghende de coopmanschappen, van d'een stadt in d'ander, ende veel Chineser coopmanschappen op coopende, waer teghen zy de andere waren vande omligghende Eylanden manghelen, ende oock den Peper, teghen dat de Chinesen weder comen opcoopen. De Mallayos [en] Quillines zijn Coopluyden die tgelt op interest ende op voyagen ende bomery 3) uytgheven. De Gazurates 4), overmidts zy arm zijn, worden ghemeynelijck tot boodtsghesellen 5) ghebruijckt, ende zijn de ghene die tgelt op bomery nemen, waer zy dickmael van een, twee ende drie maken. Zy zijn ghecleet alsmen inde figuere sien mach, int Cattoenen lijnwaet, met Tulbanden opt hooft. Als zy tot Bantam comen, soo coopen zy een vrouw' persoon, daer zy van ghedient zijn, by daghe ende by nachte, ende als zy weder naer huijs willen reysen, so vercoopen zy de vrouwe weder, doch so zy kinderen daer by hebben, so nemen zy de kinderen mede, ende laten de vrouwen lieber ende vry aldaer blyven: want zy alsdan die niet vercoopen moghen, die dan eenen anderen trout daer zy mede blijft huijs houden.
[43r°] CAPITTEL 27.
Vande Chinesen, hare handelinghe ende leven*
De Chinesen woonen tot Bantam op een quartier alleene, dat met Der chineeen stercke pallisade omvanghen is, ende met een moras beves- ^"g^,00" ticht, alwaer zy wel de fraeyste huysen hebben, dieder inder stadt soude mogen wesen. Js een seer subtijl *) volck in alle hare handelinghe seer neerstich om geit te winnen, ende daer by goede tafel houdende. Als zy uyt China eerst comen, so doen zy als van andere Coopluyden gheseyt is, een vrouwe coopende, die haer dient totdat zy weder nae China willen varen, ende zy dan die weder vercoopen,
2) De Pegoeanen uit het oude rijk Pegu, ongeveer het tegenwoordige Rangoon-gebied, Beneden-Birma. Verg. 't bijschrift van Plaat 17, met noot 2.
3) Bodemerij. Verg. Cap. 21 en 25. Specialiteit dus van Javanen, Maleiers, en Këling's.
4) Lees ten rechte Ahexins, dus Abessyniërs (verg. Cap. 20, noot 18); voor de „figuere", z>e Plaat 7, en noot 3. De „Gazurates" (1. Guzarates) waren integendeel rijke kooplui, Kodjaiïs (verg. Cap. 16a, noot 18) in 't algemeen, en zijn niet bij L. afgebeeld. L.'s tekst is hier in de war, verg. Plaat 18, met noot 2.
5) D. i. als „laskar's", thans nog stokers en scheepsvolk op Britsen-Indische booten, de P- and O. lijn, enz.; vroeger tevens mariniers, dus „zee-soldaten". — Over Perz. lasjkar = n'eger", lasjkari = „[land-]soldaat", en vandaar in de i6« eeuw Port. lascarim= „soldaat", en pas in het begin der 17= eeuw „matroos", verg. Hobson-Jobson i. v. Lascar.
1) Slim. — De Chineezen noemden Bantam nog in 1618 :Ha-kang,&\. „Beneden-haven".



122
nemende de kinderen mede, so daer eenighe gheprocreert zijn. De ghene die hier woonen, zijn de ghene die de Peper op coopen vande Boeren, gaende te landtwaerts in op de dorpen met haer ghewichte inde handt, weghende eerst hoe veel daer soude moghen in wesen, ende dan biedende nae haer dunckt dat de luyden geit van doen hebben, vergaderen also de Peper teghen dat de Chinesche schepen aen comen, vercoopende haer de Peper tegen twee sacken voor een Cate, Hoe zyde dat is iooooo. Caxas. Daer zyder wel 8. sacken ende meer voor gepen endT" cocht hebben. Dese schepen comender jaerlijcks 8. oft io. injanuvercoopen. arjj 2); de welcke elck souden moghen laden ontrent 25. lasten, ende niet meer om dat zy onder seer scherp gebout zijn, ende gheen buijck en hebben: want zy meerder schynen. Zy brenghen tgelt dat tot Bantam, heel lava, ende de omliggende Eylanden cours heeft, Van haer dwelck inde Maleyse tale Cas, ende in Java Pitis ghenoemt 3) wordt, Eelt' ' is minder dan een duijt, van seer quaet alloy, als wesende ghegoten van loot, waer onder schuijm van coper ghemengt is, derhalven soo broos zijn, dat alsmen een bussel daer van laet vallen, men daer van 8. 1 o. oft 12. ende somwylen meer ghebroken vint: oock soo zy maer eenen nacht int sout water ligghen, zijn zy aenden anderen gecleeft, dat de helft daer van wel breeckt. Dit geit wordt ghegoten in China, in eender stadt Chincheu 4) ghenaemt, gheleghen op 25. graden der noorder Polen, ende is eerst begost te brenghen int jaer 90. dat zy alsdoen zijn eerst door den Coninck Hammion, die nu ter tijdt regneert doen gieten, overmidts siende de Coninck voor desen, met name Wontai, dat de Caxas die over 20. jaeren door den Coninck Hoyjen s) door de menichte de Eylanden vervulde: want zy in China gheenen cours en hebben: maer alle dinghen met cleyne stucxkens Silver coopen ende vercoopen, dwelck door Conduri, (dat cleyne roode boontgiens zijn, hebbende een swarte placke op d'eene zyde, int Latijn Abrus6) ghenaemt) ghewoghen wordt. Ende de Chinesche
2) Met den N. O. moesson uit Zuid-China; om tegen Juni met den Z. O. moesson daarheen terug te keeren. Deze moessons der Zuid-Chineesche Zee beginnen pas benoorden Singapore door te staan. Van Bantam (ca. 63 Z. B.) tot bij Singapore (ca. 2° N. B.) hadden de Chineezen dan resp. den N. W., en Z. O. moesson. — Over de Somma's, zie Cap. 16, p. 72.
3) Zie Cap. 15, noot 4.
4) D. i. óf Tsjang-Tsjau, beW. Emoy; öf Ts'üen-Ts/au, l/2 graad méér N. O., bij de tegenwoordige „Chinchu harbour"; beide in de provincie Foekiën. Zie vooral Marco Polo, ed. Yule-Cordier (1903), II, p. 237—241, met schetskaart. De waarschijnlijkheid pleit sterk voor Tsjang-Tsjau (Chang-chou), waar restes zijn eener 16-eeuwsche Franciscaner missie.
5) De Keizers van China waren (verg. H. N. Stuart, Catalogus van munten enz.. 1904, p. 78-79): Shi Tsung 1522—1567, MuhTsung 1567—1573, Shan Tsung 1573—1620, uit de Ming-dynastie. Bedoeld zijn dus wel de namen van onderkoningen der provincie Foekiën.
6) Abrus precatorius L.; Port. condurim, van Tamil kunri, vandaar weer Mal.khidïri;






Plaat ip.
De afbeeldinghe der Chineser principale Coopluyden, hoe zy gaen, waer by ghevoecht een haerder ghecochte vrouwen, die zy in lava ghebruijcken so langhe zy aldaer resideren, midtsgaders de figuere vande ghene die de Peper vande Boeren in haer dorpen gaen opcoopen, weghende met hare ghewichten >), ende hare nettgiens opt hooft, zijnde gecleet met een duyster blauw cleet met wyde mouwen ende bocxens. Zy hebben onder haer oock Medecijns, dan overmidts die ghecleet gaen by nae als de Javanen, so hebben wy die hier niet ghestelt.
i) De Chin.-Mal. datjing, unster; verg. Cap. 21, met noot 4. — Men lette op den typischen glimlach van den Chineeschen peper-opkooper, het marskramer- of Jav. khtitong-type ! De ander met grooten zonnehoed is daarentegen een Chin. deftige „patroon" of „baas", Mal.-Chin. tati-ke. Van „staarten" is bij deze Chineezen in 1596 nog geen kwestie; die werden pas als dracht voorgeschreven door de overwinnende Mandsjoe-dynastie sinds 1645.



123
coopluyden die uyt China voerende niet met sulcken menichte consten vertieren, heeft dit snoode geldeken gheinventeert, op dat door de usantie ende ghebruijck de selve soude breken ende vergaen, dwelck desen Coninck overdenckende, heeftse noch slimmer ghemaeckt: zy zijn met stroo aenden anderen ghereghen (want zy een viercant gat int midden hebben) met 200. tseffens (dwelck zy een Satac noemen) ende comt in onser munte een blanc: vijf van dese Satas aenden anderen gebonden, maken een duysent, dwelck zy Sav°] pocou 7) noemen. Twelf ende 13. duysent van dese penninghen cochten wy om een stuck van acht realen 8). Vande eerste Caxas sietmen seer luttel, overmidts die alle meest gheconsumeert zijn, ende in lava gh eenen cours meer hebben. Doen dese eerst uyt quamen, cochtmen om thien duysent ses sacken Pepers, daermen nu als de Chinesen aenghecomen zijn maer twee, ende selden twee en half sacken, voor 100000. vande Caxas, die nu ter tijt cours hebben, coopen moet. Zy brenghen oock Porceleynen fyne ende grove, van beyde soorten, waer van ten tyde als de Chinesen aencomen zijn, twelck (als geseyt is) in Januarij is, men om duysent Caxas, 5. ende 6. schotelen coopen can, ende daer buyten niet meer als twee, ende selden drie. Zy brenghen noch stick Syde ende andere van alle couleuren seer schoone: oock stucxkens Syde van 14. ende 15. ellen, ende veel andere waren: die hier meer van wil weten, die besie haere cramen int Capittel vanden Basar oft groote merckt. Om dat wy geseyt hebben van tghewichte conduri, so salmen weten dat alhoewel men veel realen van achten naer de China voert, die aldaer gheenen cours en hebben, want daer gheen munte en gaet: maer worden in stucxkens ghesneden, gheweghen, door de conduri boven gemelt, ende 10. van dese doen een Mas, ende 10. Masen doen een Tayel, welck is soo veel als 12. enckel realen °). Zy coopen oock op alle de Lacca die van der stadt Tolonbavan, (waer zy abondantelijck valt) ghebracht wordt, ende die voor Paternosters, doch men moet een riviere IO) opvaren:
Jav. sdgd. Het gewone „natuurlijke" goud- en zilver-gewicht in Oost-Azië, ook thans nog veel door inlanders gebruikt.
7) Lees: „Sa-pëkoe, „één pëkoe", Mal.-Jav.; verg.V. d. Tuuk's Kawi-Balin-Ned. Wdb. IV (1912), p. 145. Dus 1 pëkoe = 3 atak („bundel") = iooo caixa of pitjis = + f 0,20 in 1596.
8) De Sp. „pieza de a ocho reales [de plata]" = de gewone „reaal van achten"= f 2.25 in '5941 ^e Cap. 15, noot 5—6. Voor de „blanc", zie Cap. 25, noot 2.
9) Met „enckel realen" zijn hier naar het schijnt enkele „zilver-realen" bedoeld; verg. ^-aP' IS. noot 6. Het Appendix zegt: dat 7 mas = 2 Realen van achten was; dus 10 mas = ± 3 R. van achten = ± 6 R. van vieren = ± 24 enkele „zilver-realen", wat dan in elk geval niet klopt. Zie verder dat Appendix over 1 taai/ = 10 mas = 100 condurim.
10) De rivier Toelang Bawang, bij Manggala, N.O. kust Lampong's. — Over die van nTo/onbavari' (zoo het heette) komende „Lacca", zie Cap. 37, noot 9.



124
oock den Anil die tot Anier in potten ghemaeckt wordt"). Sandelhout, Noten Muscaten, Naghelen, Tartaruga, dwelck schelpen van Schiltpadden zijn, waer zy in China fraeye cofferkens van maken. Olyphants tanden, daer zy fraeye stoelen afmaken, die zy meer estimeren als Silver: want daer de Mandorijns oft Viceroys in ghedragen worden. Zy zijn soo subtijl in hare handtwerck ende handelinghe, dat zy alle natiën te boven gaen. Zy gheneiren haer tot Bantam seer met Wijn te branden van Rijs ende Jndiaensche NotenIa), waer mede zy haer seer fraey weten te behelpen.
CAPITTEL 28.
Van de Religie der Chinesen ende hare huijshoudinghe. ')
Hoe de l~\e Chinesen, alhoewel zy ghelooven datter eenen God is die 't al den r^vei Yj gheschapen, ende uyt niet ghemaeckt heeft, soo aenbidden zy aenbidden. nochtans den Duyvel, die zy gheschildert ende afgeconterfeyt hebben in haren Tempel oft bid-huijs, sittende om hooghe int doncker, hebbende drie croonen boven thooft, met een vervaerlijcke tronie, clauwen aende handen ende voeten, met een afgryselijck backhuijs op den buijck. Voor dese figure oft beelt vallen zy op hare knien, doppende met thooft teghen der aerden, ende alsdan tghene zy mede ghebracht hebben tot een vereeringhe oft offerande, offeren zijt hem, tzy eenige vruchten, fruyten oft andere, ende dragent op eenen aultaer tselve voor dese vervaerlijcke schilderye settende, ende keeren weder daer zy op knien gheleghen hebben, ende begin- [44r°] nen hem weder met den hoofde toe te knicken, tot dattet haerluy dunckt dat dese leelijcke figure versadicht is, dan nemen zy hare schotele met tghene daer in is nae huijs, daer zijt op eten met alle haer huijsghesin: Ende als haer door ons ghevraeght worde waerom dat zy den Duyvel aenbidden, ende hem dese offerande deden, ende den almoghenden God niet, antwoorden dattet niet van noode was den almoghenden God eenighe versoenighe te doen: want hy goet is, ende niemandt quaet en doet: maer dat zy dese offerande voor s^kVTy den den Duyvel deden ende dien aenbaden, op dat (also hy een quade
11) Anjer, Anjar, het „Nieuw"-dorp. Verg. Cap. 16, noot 21; en tekst p.70 met noot 36; alsmede het bijschrift van Kaart III, sub F.
12) Dus: Arak. Verg. Cap. 16, noot 33.
1) Dit heele Capittel is niet veel zaaks, wat juistheid aangaat omtrent Chin. godsdienst. Het belangrijkst is de beschrijving naar het leven van de woede der Chineezen over een grofheid der Hollanders in een zaak van Chin. religie; zie het midden van dit Hoofdstuk. —
Het Cap. is foutief genummerd: 25; evenals het volgende (doch alléén in het ex. der Univ.Bibl. Amsterdam) foutief: 26. Ook de pagineering is even verder in de war; voor 44 staat: 41.






Plaat 20.
Dit is de afbeeldinghe vanden Tempel oft Capelle der Chineser 1), daer zy den Duyvel (die met een drie dubbelde crooneghecroontsidt) aenbidden ende hem te voete vallen, offerende de selve eenige vruchten, op dat hy haer geen quaet en doe, maer goede fortune verleenen, waer voor zy een wyle lanck met den hoofden teghen der aerden gheleghen hebbende, (tot dat haer lieden dunct dat hy hem vande vruchten versadicht heeft) zy weder opstaen ende de vruchten naer huijs draghen, hopende de selve ghebenedijt te wesen, daer van met blyschap etende.
1) Fantastische voorstelling. Ontleend aan Linschoten's Plaat eener Hindoesche „Pagode", bij zijn Cap. 44.
Toch is die afbeelding niet gehéél uit de lucht gegrepen. Zooals in noot 27 (p. 228— 229) van 't Appendix nader wordt bewezen, moet de verwrongen voorstelling God Vishnu (Wisjnoe) verbeelden in zijn 4" avatdra (wezens-verschijning) als Nara-singha of „Man-Leeuw"; ontleend aan beelden van het juist dezen Vishnu-vorm vereerende Hindoe-rijk Vijayanagara (Widjajanagara), achter Goa, Linschoten's „Narsinga ofte Bisnagar" (Cap. 15).
De twee voorovergebogen biddende Chineezen (dezelfde tauke en klontong van Plaat 19), en dezelfde twee als figuurtjes op den achtergrond, zijneen goed-realistische toevoeging.



125
gheest is) hy haer gheen quaet en dede: ende tghene wy selve ver- Duyveiaensocht hebben, is dat wy mede hebbende eenighe printen, onder an- blddender 't Oordeel ende de Helle, die wy aende naturale Chinesen lieten sien (want daer noch andere zijn die aldaer langhe ghewoont hebben, ende 'tMahometische gheloove aengenomen 2) hebben) haer de figuren van de Duyvelen thoonende, die wy met de vingheren uytcrabden, derhalven zy so ghestoort worden, dat zy van gramschap met de voeten stampten, rasende als wilde menschen, segghende dat de Duyvel hier boven was, ende dat hy om de versmaetheden die wy zyne figuere aengedaen hadden, ons noch veel quaets doen soude. Jn huijs zijn zy ghemeynelijck besich met hare coopmanschappen te sorteren, ende in ordre te stellen. Teghen den avont vergaren zy tot den eenen oft den anderen, ende blyven somwylen den heelen nacht dansen, daer oock vele vermomt comen met vreemde tronien 3).
Jn haer huijs houden zijn zy seer net ende polijt, seer sorchvul-Hare huijsdich om den cost te winnen, waer toe zy gheenen arbeyt en sparen, ende die verdient zijnde teiren zy oock ruytelijck, daer naer d'een den anderen ter maeltijt noodende, waer in zy seer gastvry zijn, d'een den anderen dickmael versoeckende. Zy hebben diversche ghecochte vrouwen die zy ghebruijcken, als gheseyt is, daer toe oock huerlinghen ende ghecochte knechten, die zy op alle quartieren seynden om Peper ende andere waren öp te coopen, oock de selve verhuerende op eenighe voyagien, die zy oock altoos wat capitalen mede gheven om tot haren profyte t'employeren.
CAPITTEL 29.
Vande Portugesen, hoe zy tot Bantam ende de Eylanden daer ontrent, haren handel dry ven. *
De Portugesen, als yder wel bekent is, hebben over hondert jaeren *) Waer de handel in Jndien ghedreven, derhalven zy op alle plaetsen daer hare for-6" profijt te halen is, hare sterckten ofte fortressen hebben, als tot *r"f.en
7yj ■ hebben.
ta°re, een vande Eylanden van Moluco, daer veel Garioffel-naghelen wassen, ende vande andere omligghende Eylanden vergadert worden in Ambon oft Amboyna, van ghelijcken daer veel Naghelen was^^_endejüle jaere afgescheept worden, doch de Jnwoonderen zijn
2) De zoogenaamde „geschoren" (d. w. z. besneden) Chineezen.
3) Du vermomd-zijn moet waarheid wezen. De heer W. P. Groeneveldt meldt ons daarer- „In Amoy heb ik herhaaldelijk in optochten ter gelegenheid van religieuse feesten fi-
gezien met papieren maskers, waarbij aan geen vreemden invloed viel te denken." I) Vasco da Gama kwam Zo. 20 Mei 1498 voor Calicoet.



I2Ó
groote vyanden vande Portugesen, strydende continuelijck met den anderen. Jnt Eylandt Timor hebben zy oock een fortresse, alwaer zy 'twit ende 't geel Sandel-hout vergaderen, ende op vele plaetsen van Jndien seynden te vercoopen, als nae de Custe van Malavar, Nega- r44v° patan, Bengalla, Chatigan 2), Pegu, Martaban, Aracan, waer dattet in groote estime ghehouden wordt, ende veel verbesicht wordt, ende sulcken profijt mede te doen is, datmen een stuck oft block in Timor cocht voor eenen doeck oft stuck Lijnwaets, weert twee realen op de voorghenoemde plaetsen 12. ende 16. realen vercocht wordt. De Portugesen woonen oock in Panaruca, een stadt gheleghen aende oost eynde van lava, ende tot Bantam 3), alwaer zy gheen ghebiet en hebben, dan alleenelijck als andere coopluyden haren handel P^rtugélen6 dlTven- Zy Pachten eertijts eene fortresse te hebben in 't Eylandt gheslagherT Ternate, welck oock een is vande Molucksche Eylanden, dan zijn alzijn. . daer over twintich jaeren uytgheslaghen, door den Coninck die nu ter tijt regneert, overmidts zy zijn vader vergheven hadden 4), ende alhoewel zy dickmael gheproeft hebben eenighe plaetse int selve Eylandt in te nemen, als noch gheschiede int jaer 91. dat zy met hare schepen voor de haven waren om de selve in te nemen, ende dat den grooten mast, door eenen busschieter (gheboren uyt Griecken landt) ten eersten van haren Admirael afgeschoten worden, waerdoorharen aenslach voor dat jaer opgeschorst wordt overmidts daer ontrent gheen groote boomen te becomen waren (ende dat door de groote d> pórtu" dro°ghte) om eenen mast te moghen maken 5). Om dan wyder van gesen on- hare fortressen te spreken, soo en hebben zy gheene meer inde Oostr 0 en' indische Eylanden by oosten de Straet van Malacca, ende die zy hebben by westen dese Straet is Goa, als de Hooft-stadt, daer nae Couchin, Ormus, Ditc, Damaon, Chaul, ende eenige op de custe van Malavar, voorder in Zeylaon Columbo, Malacca, Macao in China ende Japan, doch hebbender geen vasticheyt: maer zijn heel Jndien door gestroyt, op alle plaetsen daer profijt te doen is, als voren geseyt is, dryvende haren handel van d'een plaets op d'ander met Fusten, om
2) Chittagong, Z. O. van den O. mond der Ganges. — Het fort op Timor stond te Lifao.
3) L zegt: „In Bantam wonen ontrent 6 of 7 portughesen, zijnde factoors van die van Malacca". Zulke factoors werden weldra door de Hollanders „leggers" genoemd.
4) Sultan Hairoen werd 28 Febr. 1570 door de Portugeezen overhoop gestoken (niet „vergh ven"). Zijn zoon, Sultan Bab Oellah, de felle vijand der Portugeezen, veroverde het Port. fort op Ternate 28 Dec. 1574, overleed ca. Juli 1583, en werd opgevolgd door zijn zoon Sultan Saïd ad-din Bërkat Sjah, die regeerde bij de komst der Nederlanders te Bantam, en later bij Van Warwyck's komst te Ternate ter Tweede Schipvaart (22 Mei 1599). De voorstelling van Lodewycksz maakt dus 3 Sultans van Ternate tot twee.
5) Welke droogte den afvoer belette ? - Dit verhaal is van elders niet bekend.






Plaat 21.
De afbeeldinghe der Portugesen Mesticos i) oft Mulatos in lava ende tot Bantam woonachtich, hoe zy haer aldaer houden, hare maniere ende conditie int gaen ende staen, met oock hare cleedinghe ende gheweir, hare Slaven achter haer gaende, ende 'l Quitasol boven haer hooft draghende, waer deur zy beschut zijn teghen de hitte der Sonnen, ende van dese Slaven zijn zy seer wel versien uyt alle natiën, op dat (comende in andere landen) altijdt eenighe hebben die de sprake can.
i) Lees: Mesticos, d. i. „mengelingen", halfbloeden. Het woord „Mulatos" is hier te onpas, maar wijst naar de Portugeezen aan de kust van Guinee in dezen tijd. Het waren dus Indo-Portugeezen, die de Hollanders op Java-aantrofïen in 1596. Quitasol'= „zonnescherm" (verg. Cap. 21, noot 10).
De vraag is, of de ingekeepte hooge muts (karpoets, kapoets) der „Slaven" een werkelijk distinctief was in Port.-Indie ; dan wel door den kopergraveur ontleend werd aan de Holl. visschers- en schippersdracht.



127
der lichticheyts wille. Tot Bantam woonen zy buyten by de Chinesen : want geene van dese twee natiën en mogen inder stadt woonen. Haren handel is aldaer op te coopen alle de Nagelen, Noten, Macis, Haren
_ . , handel.
Sandelhout, Cubebe, langen Peper, ende andere droges diemen inde Oost-indische Eylanden vindt, die zy troqueren teghen Lijnwaet ende andere coopmanschappen van haer meesters die tot Malacca woonen, haer tot dien eynde ghesonden: want zy meest alle facteurs zijn, als vande Capiteijn, vanden Bisschop ende andere. Zy en hebben alhier noch kerck noch cluse, maer tot Panarucan wel, daer veel swarte christenen zijn. Zy gaen ghecleet met een paer lange Jndiaensche ^gehe.ee" bocxens aen, ghelijckmen ghewoonelijck in Persien pleeght te draghen, bervoets, altoos eenige slaven achter haer met een Quitasol gaende, houdende haer reputatie ende magnificentie.
t4sr°l , CAPITTEL 30.
Hoe zy tot Bantam hare generale vergaderinghe houden, dwelck zy den Krijghs raet noemen. *
Tot Bantam houden zy hare vergaderinge (particuliere saecken Beschryaengaende) int openbaer op den Paceban, des daeghs nae dat h^rech" de groote hitte der Sonnen over is, waer yeder comen mach dietenwil, oock die daer eenich recht vervolgen, moeten personelijck compareren, ende hare saken selven verantwoorden, derhalven de Pro- • cureurs oft Advocaten aldaer geen geit verdienen connen, ende de processen soo langhe niet en duren als zy hier te lande wel doen: maer de ghemeyne oft landts saken aengaende wordt des nachts inder Mane schijn gheresolveert ende besloten, waer toe haer noch de oude superstitie is beweghende, die wy lesen den Persen eertijdts familieer gheweest te zijn, so dat zy noch teghen dat de nieuwe Mane haer eerst vertoonen sal, zy haer boven op de huysen setten ende op boomen climmen om die te sien, groote blyschap ende vreucht bedryvende. Alsoo blyven zy oock inden Raedt sittende, tot dat de Mane ondergaen wil, dat zy alsdan scheyden, ende yeder naer huijs Saet, alwaer zy blyven slapen tot dat hare spyse veerdich is, haer met een van hare vrouwen oft Concubynen vermakende. Des naemiddaeghs sitten zy, audiëntie ghevende aende ghene die hare saken inde raedt oft vergaderinghe, (die des toecomenden nacht gehouden sal worden) voorgedragen willen hebben. By een weder c°mende, so sitten zy altemael op der aerden, als gheseyt is, ende mt midden van twee oft vier vande principaelste die in een ry sitten,



128
is den Coninck oft Gouverneur gheseten, die de andere de sake voor draeght en de raet versoeckt, hoe ende in wat voeghen men inde selve procederen sal, ende men begint vande principaelste oft grootste Heeren af tot de minste toe haer goetduncken te hooren, ende daer naer te besluyten tghene gheraetsaem ghehouden is, ende soo 't krijghs saecken zijn aengaende, soo worden aldaer alle de overste Heeren (oft beter Capiteynen, zijnde 300. int ghetal) ontboden: want alle tghepeupelte onder hare verdeijlt is, ende so daer eenighe aenslach aenghevanghen wordt, so ordineren zy daer een van de drie hondert by, die alle de andere onderdanicheyt bewysen.
Dat 31. CAPITTEL.
Vande Boeren, Bouwluyden ende Slaven in lava. *
Gheieghent- A chter de stadt Bantam ende custe van Sunda, aende voet vanden voicks'ach- J\ bergh, diemen Gonon Besar noemt1), daer de Peper wast, woont ter Bantam. een seergoet volck, die aldaer onlancks zijn comen woonen: want zy te voren aenden bergh vanPassaruan, (ghelegen aent oosteynde van lava) hare wooninghe hadden, ende seer ghemolesteert zijnde door den Coninck van Passaruan, zijn met consent vanden Coninck
van tsantam onder seker articulen alhier comen woonen, ende een L4SV
stadt ghebout die Sura ghenoemt wordt, daer haren Coninck woont, ende de andere hebben haer hier ende daer in veel dorpen verdeelt 2). Conditie Zy leven seer vreedtsamelijck, haer met landt-bouwinghe ghenei-
luyden ach-
rende. Zy eten niet dat leven ghehadt heeft, hier in de wet van ter Bantam, pitagoras ende tleven vande Brameni volghende. Zijn oock seer sober. Van de selve opinie plegen alle de Jauwen te wesen, eer dat den Alcoran oft Mahomets leeringe aldaer gheleert worde. Zy en houwen nummermeer, ende daer begheven haer daghelijcks veel andere Jauwen toe. Zy gaen ghecleet met wit pampier van boomen ghemaeckt 3), waer van zy een stuck om haer hooft winden, ende
1) Mal. GoenoengBësar. „Groote berg", de GoenoengKarang; zie Cap.20, noot 2. — In dit Cap. wordt weer gesproken van „Jauwen", niet van „Javanen", verg. Cap. 19, noot 1.
2) Dus: herkomstig van den Tënggër (Cap. 19, noot 10). — Indien men het bovengemelde met de streng-ouderwetsch gebleven Badoej's in Bantam's zuidelijk bergland (Sadjira en omstreken) in verband mag brengen, dan zou hier het belangrijke getuigenis staan: dat de Badoej's van thans in oorsprong „heidensche" Tënggëreezen zijn, welke in è 1590 van het bergland achter Pasoeroehan werden overgeplant naar het bergland achter Bantam om te ontkomen aan kwellingen van den (Moh.) „Coninck van Passaruan'. Maar vanwaar de naam hunner „stadt" Soera; of houdt deze verband met den ouden anderen naam van de stad en het rijk Bantam: Soera-sowan f*
3) Verg. Cap. 25, noot 12. Dus is boomschors-kleeren; echt oud-Indonesisch.



Plaat 22.



Plaat 22 i).
De afbeeldinghe vande groote vergaderinghe, die zy den Krijghsraedt noemen, die tot Bantam ghewoonelijcks des nachts ghehouden wordt, eenighe s ware saken voor handen zijnde, de landtsaecken oft den crygh aengaende, waer zy alle op de rye gheseten zijn. A. is den Gouverneur met den vier principale 2), als Capiteynen generael. B. Js een Bisschop ende ouderlinghen. C. Den Admirael ende eerbare Capiteynen te water. D. Zijn naturale Edelluyden van den lande. E. Zijn de Ma. layos. F. Zijn de Turcken ende Arabische. G. Zijn de jonghe edelluy. den. //. Sijn de dienaers ende Slaven 3).
1) Al de letters A—H zijn vergeten op de oorspronkelijke koperplaat. In het ex. der Univ.-Bibl. te Amsterdam heeft een 17-eeuwsche hand met inkt de letters op den plaat-afdruk bijgeschreven, in overeenstemming met de plaats der lettersop deze zelfde plaat in de 2 edities van Begin ende Voortgangh (1645; 1646), 1,2e Stuk. Daar de plaat echter zoo goed als geheel gefantaseerd is, missen ook die letters alle werkeiijke beteekenis. De personen zijn (op één na) allen blootshoofds! De pieken rusten schuin tegen een hek, links op den voorgrond; in plaats van op Jav. wijze recht in den grond te zijn geplant! De stad op den achtergrond is een Hollandsch stadje ! Zelfs het belangrijkste op de plaat, de groote prauwen onder afdaken (verg. Cap. 32, noot 2 ; met het Corrigendum), mist alle inlandsen karakter.
2) De tekst van Cap. 30 (p. 127) zegt: „int midden van twee oft vier vande principaelste". Dit maakt het wel zeker dat de 3 personen middenin rechts verbeelden: den Patih („Gouverneur"), met links den Senapati („Captteyn generael"), en rechts den Laksamana („Admirael"; deze met tulband op de plaat); deze twee hoofdlieden naar de Tav. (èn Chineesche) hofzede „links-rechts" (kiwa-tengën) van den „Gouverneur" geschaard, in tegenstelling tot het Europ. rechts-links.
3) Deze Jav. abdi dalem („'s Vorsten slaven"; verg. Cap. 31, noot 4) zijn gewis al de lieden die achter den rug der 3 hoofdpersonen van noot 2 zitten. Alle personen van rang zitten in halve cirkels vóór om die drie heen.






Plaat 23.
De af beeldinge vande Boeren oft landtluyden die onlancks achter de stadt Bantam, met consent vanden Coninck zijn comen woonen. Hare conditiën ende leven, houdende de Wet van Pitagoras, die zy wel strengelijck onderhouden, derhalven zy niet en eten dat leven oft bloet ghehadt heeft. Zy en hebben geen wyven, maer blyven in eenicheyt, als Philosophen al haer leven. Haer onderhout is Rijs, vruchten endecruyderen. Zy hebben een Coninck onder haer, die hem onthout in eender stad Sura achter de stadt Bantam, te landtwaerts in gelegen. Hare cleedinge is eenen pampieren doeck van bast van boomen gemaeckt2), hebbende oock een stuck van tselve doeck rondtom haer hooft ghewonden, gaende bervoets.
1) Corruptie van „Passaruan,"1 vanwaar zij heetten vandaan te komen (zie aanhef van Cap. 31)? Of veeleer de stad Soera = „Held", waarnaar Bantam, de Moh. overwinnaar van het West-Javaansch Hindoeïsme in ca. 1525, later met Jav. ironie hernaamd werd Soera-sowan, dus : „de (Hindoe-) Held komt ten (Moh.) hove" ? Verg. Cap. 31, noot 2.*
2) De ouderwetsche Jav. dë/oewang-di&cht (verg. Cap. 25, noot 12 ; en Cap. 31, noot 3). — De Jav. draagstok (pikoelan), waaraan de eene „Boer" een bos (gedeng) padi, de andere een tros pisang en (waarschijnlijk) een zak peper draagt, is onvoldoende weergegeven ; immers zóó zou alles er afglijden ! Verg. Cap. 25, noot 2. — Over hun hoofddoek, in tegenstelling tot het blootshoofds gaan der Moh. gemeene Javanen, zie het bijschrift van Plaat 26 met noot.






Plaat 24.
De afteeckeninge vande Beckens daer mede zy bayaerden 2), ende alle haer Musick spelen met alsulcken accoort alsmen hier te lande op de toornen doet, welcke seer goede resonantie gheeft, overmidts de selve ghegoten zijn ven Coper, ghebruijcken de selve oock als zy yet willen uytroepen uyt des Conincks name, ghelijck zy deden als wy daer eerst quamen, als dat yder met ons mocht coopen ende vercoopen, al was het dat wy luttel ghewaer wierden.
1) Jav.-Mal. gong (een onomatopee). Verg. tekst p. 107, met noot 14. De afbeelding is onvoldoende.
2) Thans „beieren"; verg. Middelned. „den beiaert slaen" = de klok luiden. — Merkwaardig op deze plaat is het profiel der twee buitenste (houten) pilaren, hoe onbeholpen de afbeelding ook moge zijn; de „pileren van hout, fraey gesneden'' van den tekst (p. 108)*.






Plaat 25.
De afbeeldinghe van haerlieder danssen, soo mannen als vrouwen,op 't gheclanck van eenighe Rieden daer een stalen plaetken op leijt, in maniere van een Orgel, oft van een ghelijckenisse van een ClavesinghelJ), ghebruijcken eenich ghesanck2) oft rymen, armen ende beenen van haer treckende, ende tgheheele lichaem draeyende, als de Honden die uyt haren nest comen cruypen 3).
1) Vermoedelijk is een Jav. gambanghier weergegeven; in ieder geval géén (Soendaneesche) angkloeng.
2) Er staat foutief: ghestanck. — De „rymen'' zijn de Jav. wangsalaris, de Mal. (en deels Soend.)pantoeris.
3) Grof gezegd; maar toch goed nuchter waargenomen.



tig
eenen grooten doeck om haer lijf, dwelck al hare cleedinghe is, leydende een recht Philosophische leven. Dese brenghen Peper ende ander vruchten tot Bantam te coope.
De bouwluyden in lava zijn de ghene die 'tlandt vanden Coninck ende andere Heeren hueren, ghelijck alhier te lande, daer voor betalende, naer dat zy veraccordeert zijn, tzy een partye Rijs of Caxas: oock dese mits tselve betalende moghen soo 't haer belieft, op een ander gaen woonen, ende dese worden Captivos delRey ghenaemt 4).
De Slaven in Bantam, dat eyghen ghecochte knechten zijn, woo- Bescm-yvin nen oock sommighe op de dorpen, die eyghen [zijn] oft een particu- fen inifin lierlijck toecomen, daer zy waer nemen hares Heeren erfgoederen,tam' waer van zy de vruchten vergaderen, ende die hem thuijs schicken, die zy oock wel hueren, midts betalende ghemeynelijck voor elcken Cocos boom 1500. oft 2000. Caxas, hy mach dan sien aende selve niet te verliesen: want moet betaelt wesen, derhalven dickmael uyt wercken gaen in dagh-hueren, daer zy ghemeynelijck 800. Caxas, ende den cost winnen oft duysent sonder den cost 5). Andere die haer heeren dienen, hebben cost en cleeren sonder meer. Daer zijn noch andere die 6. dagen wercken voor haer heere, ende daer nae 6. daghen voor haer ende haer huijsghesin, tzy dattet visschers zijn oft andere, waer in zy trouw moeten wesen 6): want indient bevonden worde datter yet van tghewin wech gegeven oft afgenomen ware, souden in groot lyden comen, tzy dan aen een ander vercocht, oft in eenen block ghesloten. De vrouwen van ghelijcken, eenighe sitten vanderSia op den Basar, ende vercoopen alle waren om eenich geit over te vinnenwinnen, ende daeghs een sekere somme gheven. Andere sitten thuijs en weven, andere spinnen, also dat zy alle besich zijn om haer ende haren heere den cost te winnen. Als zy eenighe van de selver vercoopen, so worden zy gheleijt van d'een huijs tot in d'ander, ende dieder genoech voren biedt, tzy dan vijf Fardos (welck 9. gulden beloopt) oft meer: ende sommighe voor een Cate anderhalf ofte
4) Sp. „'s Vorsten gevangenen", een vertaling zeker van het Jav. abdi dalem, d. i. ,,'sVorsten slaven", naar óns leenstelsel dus: hoorigen, grondhoorigen, onvrijen. Wel te onderseheiden van de eigenlijke of particuliere „Slaven", die in de nu volgende alinea worden beschreven. — Curieus is dat hier weer blijkt (zooals ook op talrijke plaatsen elders), dat deze Hollandsche zeelui wel Spaansch, maar nauwelijks Portugeesch machtig waren. Zie vooral ook VIII (Aernout Lintgens) op Bali.
5) 1000 Caixas = V12 van een reaal van achten, of bijna 20 ct. De dagloonen zijn dus in de laatste drie eeuwen in deze streken niet sterk gerezen; want f 0,25 was tot voor kort (± '905) het gewone koeli-loon per dag op landbouw-ondernemingen in West-Java! Thans reesdittot ± f0,40 voor mannen, f0,30 voor vrouwen.
ó) Hier heeft men dus het halfdeel- of Jav. maron-stelsel in arbeid. Een gewichtig his'orisch-oeconomisch getuigenis.
9



130
twee niet gheven en souden 7), doch deze en vercoopen zy niet, ende wel van hare beste Slaven zijn. De kinderen die van dese Slaven comen, worden den heere eyghen, also wel als de ouders, ghelijck alhier de Schapen ende andere beesten doen, ende moghender mede doen wat zy willen, doch niet dooden sonder consent vanden Coninck oft Gouverneur.
CAPITTEL 32.
Vande Fusten, Galliotten •), Schepen oft Ioncken, Paraos, Wtlegghers ende Schuyten in lava ende de omligghendeplaetsen, ende waer die meest ghemaeckt worden.
T
hebben.
ot Bantam hebben zy eenighe Fusten ende een groote Galleye I),
Wat voor I doch connen daer qualiick mede om eaen. endesrheheel ooen
tot Bantam gheschenen, alhoewel zy onder groote daken gheset zijn 2). Dese
ghebruijcken zy als zy eenighe tocht op eenige stadt oft plaetse willen beleggen, (ghelijck zy 5. maenden voor onse comste), naer der stadt Palimban, met ontrent 200. seylen, so Fusten, Oorloogs scheepkens, Roey-barcken ende Jachten, doch worden lancksaem toegherust. De conterfeytinghe van dese Galeotten machmen hier sien, hebbende de forme vande Galleyen van alhier, behalven dat zy een galdery achter hebben, ende dat de Slaven ende roeyers onder alleene sitten, wel vast ghesloten, ende boven haer op een verdeck de Soldaten, om te beter ende vryer te connen stryden. Voor hebben zy 4. bassen, zy hebben twee masten 3). Hare Paraos ende uytlegghers dienen haer om onder de Eylanden te ligghen waken ofter gheene vrybuyters oft onraet in de zee en is, ende haer van tselve te veradverteren, ende oock eenige goederen uytghevoert en worden sonder tol te betalen. Dese hebben een verdeck, huijsghewyse, gelijck oock hare speel-barcken, alsoo dat de ghene niet achter en
7) Volgens IV (Van der Does) was te Bantam: i këti looden caixa's = 10 (Port.) fardds (d.i. Mal. boengkoes, „vracht, bundel") = 100 „duysent" (d.i. Mal. pëkoe) — 500 atak = 100.000 caixa's (of Mal. pitjis) = 8 Realen van achten.
1) Fust, Sp.-Port. fusta, vaartuig geschikt om te zeilen of om geroeid te worden, lang en platboomd; en „om der lichticheyts wille" (zie Cap. 29, p. 126—127) het speciale oud-Port. handelsvaartuig in onze Oost. Galliot, thans nog ons galjoot, van Sp.-Port. galeota = kleine galei; korter dan de (geheel verouderde) fust. Het woord „galei" bestaat thans nog in het Mal. alsgra/ai, en ralai, met duidelijk-herkenbaren Arab. keelklank.
2) Aan de noordzijde van de aloen-aloen (paseban), zie Plaat 11 (Plattegrond van Bantam), rechts van M, d. w. z. West van M. — Dit zetten van groote zeeprauwen onder afdaken, gedurende den tijd dat zij niet in gebruik waren, was tot ± 1650 in de groote havensteden van Java (Djapara, Bantam, en andere) algemeen; maar thans alleen op ouderwetsche eilanden als Lomblen nog te zien, in de cachelot-visschende kampoeng Lamakera.
3) Plaat 27 geeft slechts 1 mast, maar meer bassen. Deze plaat is trouwens fantasie.






Plaat 26.
De afbeeldinghe der Bouwlieden ende Slaven in lava, hoe zy in haer handtwerck besich zijn, haer cleedinghe zijnde een doeck van cattoenen lijnwaet om haer lijf ghegort, gaende voorts naeckt, en bloot hoofts, hare ghereetschap om te timmeren *), de groote rieden in lava wassende, daer van zy meest alle haer Timmeragie maken, 'tzy deckinghe van huysen, afschutselen van huysen oft panneelen, waer deur zy met eenen cleynen cost connen bouwen, ende hare huysinghe oprechten, oock hoe zy hare schuijtgens (die zy Paraos noemen) uytholen ende branden.
i) En wel de eene man met een ouderwetsche Jav. koedi (Soend. koedjang)*; de ander met een dissel (Jav. pïtel) van nog al Holl. vorm. De heupdoeken (tjawët) der „Bouwlieden" zijn onnatuurlijk, evenals de „groote rieden" (bamboe).
Het „bloot hoofts" gaan der gemeeneJavanen (èn hoorigen, èn particuliere slaven; verg. Cap. 31, noot 4) wordt hier uitdrukkelijk vermeld, in aanvulling tot den tekst van p. 129. De boomschors-hoofddoek dien de niet-Mohammedanen van Plaat 23 dragen, was dus een heidensch, d.w.z. Hindoe-Javaansch, kenteeken.



I3i
can gheraken, oft moet door dit verdeck. Zy voeren eenen grooten mast met een groote besaen 4), die onder ende boven een lanck riet heeft, in forme als hier de besaens roede, tseijl is van gras 5) te samen gheweven, twelck veel tot Punctan °) geweven wordt, oft oock van bladeren van boomen, als Gelis7) oft Riet8). Zy hebben oock voor ses man sittende, die (des noot zijnde) roeyen, ende twee achter die stueren: want zy twee roers hebben, aen elcke zyde een, ende niet int midden achter onder aen tschip maer met touwen oft seelen aent schip ghebonden, ende dusdanige roers hebben alle haer schepen oft Joncken, dwelck hare schepen zijn daer zy mede over zee varen naer Moluco, Banda, Borneo, Sumatra ende Malacca. Dese hebben voor uyt eenen boegspriet, ende eenighe daer by eenen fockemast, eenen grooten mast ende een besaene, ende van voor tot achteren een overdeck als een huijs, waer onder zy sitten bewaert teghen de hitte der Sonnen, reghen ende dauw. Achter hebben zy een kayut, alleen voor den Capiteijn vant schip oft Joncke, hebben voor geen raa-seyl dan de blinde, onder ist teenemael in ruijmkens verdeylt9), daer zy de goederen wel vast in stouwen. Men gaet aen beyde zyden in, aen welcke gaten zy haer viersteden hebben. Sy en gebruijcken Gebruijgheen Zee-caerten: want zy die niet en verstaen, ende hebben on-f^ntn. lancks begost (door d'onderwysinghe die de Portugesen haer ghedaen hebben) 't Compas te ghebruijcken: want en weten tot noch toe maer acht winden te noemen, overmidts datter tgheheele jaer door maer twee principale winden en wayen, te weten noordt west, die zy Zeilaon noemenIO), die in October begint te wayen, ende duert
4) Hier een „latijnsch (d.i. langwerpig-driehoekig) zeil aan den mast in het midden"; dus nog in den oorspronkelijken zin van „besaen" = Ital. mezzana, Sp. misana, Port. mezena, Fr. mizaine, Eng. mizzen, oorspronkelijk „midden-zeil". Doch later (blijkens L.'s eigen „besaens roede" reeds toen in Holland) het achter-zeil, met boom („roede") en gaffel.
5) En dan wel van het Jav. mendong-gtas, Fimbristylis diphylla Vahl.
6) Pontang, Jav. Pontang; verg. Cap. 19, noot 31.
7) Verhaspeling van Jav. agU, d. i. de bladvezel van den poetjoek- of gëbang palm, Cofypha Gebanga BI. (= C. umbraculifera L.). De uitgever van Begin ende Voortgangh (1045), I.p.77b,die blijkbaar met dit woord geen raad wist, laat het weg; en schrijft: „'t Seyl is van gras ofte kruydt te samen gheweven, oft oock van bladeren van boomen". In het bijschrift van Plaat 27 wordt met „een Cattoenen Raa-seyl" zulk een, óók nu nog echt-Jav. zeil van agU bedoeld; welke grove geweven stof in het Jav. kadoetheet,ons„zakkengoed".
8) Wel: rotan; waarvan nu nog de curieuze zeilen der Chin. jonken vervaardigd zijn.
9) Dat zijn de Mal. fetak's, nog tot ca.i8So de kleine laadruimten, laadhokken, voor de ouderwetsche Mal. kiwi's of passagiers-scheepsbevrachters (verg. Cap. 16a, noot 20) bestemd, Oudport./«tet3; vandaar Mal. djoeroe fetak = ladingmeester. Thans isdebetee«ems van Mal. fetak verloopen tot „scheepshut", en harga fetak tot „passage-prijs".
10) Letterlijk: Ceilon; Jav. Selong, Selan, Mal. Sailan, Selan. Vandaar de „wind uit eilon",deN.W. moesson (verg. Cap. 23, noot 9), evenals Timor = de „wind uit Timor" (d.i.



I3«
tot int leste van Meerte oft d'eerste van April, dat oock de wateren
aldaer met sulcken cracht nae 't oosten loopen, dat wy 11. daghen [46v°)
gheseylt hadden, ende weder aen tselve Eylandt, te weten Le Bock "), van daen wy gescheyden waren, quamen te anckeren; ende in April Noemen de beginnen de o. z. o. winden te wayen, die zy Timor noemen, also d^Eyian-36 dat zy de winden noemen nae de Eylanden die op den streeck ghede"eive°P leSnen ziJn, ghelijckmen in Vranckrijck den z.w. wint12), le vent d'Esstreeck ghe- cosse, oft den wint van Schotlandt noemt: alsdan loopen de wateren legen zijn. groote cracht westwaert, datmen alsdan oock niet oostwaert
comen can. Als zy nae de Eylanden van Moluco oft Bandam loopen, so setten zy haren cours een mijl oft anderhalf vande wal lancks lava henen, op dat zy altijt tlandt souden mogen erkennen, als oock dattet dieper ende suyverder is lancks de custe dan daer van, als oock onder tlandt zijnde, so ismen des daeghs den stereken zeedelijcken wint verwachtende, diemen dan sal waer nemen, alle seylen by settende tot des avonts dattet stillekens wordt, ende de landelijcken wint nae middernacht is comende met een moy coelte tot o.n.o. sonnen waeyende'3) dat den wint weder uyter zee comt. Niemant en stuert aen 't roer dan de twee stuer luyden, derhalven zy altijdt onder tlandt loopen, haren wech altijt weten, ende gheen Zee-caerten van doen hebben. Van dese schepen oft Joncken maecktmen veel tot Bandermachen, een stadt int Eylandt Borneo gheleghen, daermen een gheladen met de coopmanschappen die aldaer vallen, als Was, Rijs, ghedrooghden visch ende ander, om een gheringhe geit coopen cant, ende maken noch een soorte van schepen seer groot, als de Joncken, die zy met raaseylen voeren. De Cathurs oft Fusten maecktmen seer veel in Lassaon, een stadt in lava, tusschen Charabaon ende lapara ghelegen, daer seer goet hout is om schepen te makend). De Oost-indische Eylanden zijn seer scheep-rijck: maer
het Oost-eiland). — Het woord Moucon komt hier in den tekst niet voor; wèl in 't bijschrift van Plaat 28, en zie daar noot 2. Terwijl Moncon staat in Cap. 38 (en zie daar noot 7).
11) D.i. Mal. Loeboek = de „Havenkolk"; een oude naam voor den grooten inham aan de Zuidzijde van het eiland Bawean, alias „de Baviaan"; zie nader Cap. 40.
12) Lees: den n.w. wint.
13) D.i. tot in den morgenstond waaiende. Verg. Cap. 2, noot 1.
14) N.l. de oorlogsprauwen die te Lasëm van het Rëmbang'sche djati-houl werden vervaardigd ; volgens het bijschrift van Plaat 27: onder Turksch-Bantamschen invloed; in tegenstelling tot de vrachtprauwen, die van Borneo'sch wildhout werden gemaakt, vooral te Bandjarmasin, en die toen, evenals nu deprahoe Negara vandaar, het type wel hadden van een Venet. gondel. — De plaatsbepaling van „Lassaon" als „tusschen Charabaon ende lapara ghelegen" is wonderlijk foutief. De bijvoeging „een stadt in lava" in den tekst, evenals het „in lava ghelegen" van het bijschrift op Plaat 27 is curieus, daar het toont hoe men zich in 1596 te Bantam wel degelijk tot „Soenda" rekende, en niet tot „Java"; verg. Cap. 19, noot 30 slot.



Plaat 27.
ba



Plaat 27.
De afbeeldinghe vande Fusten oft Galleotten, in haer spraecke Cathurs ghenaemt, diezy in tijt van kryghe te water ghebruijcken, waer zy oock vier Bassen i) oft cleyne stucxkens op hebben ligghen, ende ghemeynelijck ghevoert worden door een vande principaelste Heeren van Bantam, sittende de Galley-boeven oft Slaven onder een verdeck, ende boven op de Krijghsluyden met haer wapenen. Sy en voeren maer eenen mast met een Cattoenen Raa-seyl, hebbende de riemen als onse Galleyen, ende worden veel in een plaetse Lassaon »), in lava ghelegen, ghetimmert, door d'instructie vande IwxcV&ntotBantam woonachtich.
1) Bronzen kanonnetjes ; verg. Cap. 14, noot 38. — Ontrent het „verdeck" of „overdeck" der Fusten, zie, behalve Cap. 32 (p. 130), ook Cap. 40 (p. 173).
2) Lasëm ; verg. Cap. 32, noot 14. De bizonderheid omtrent den Turksch-Bantam'schen invloed op den bouw der groote Lasëm'sche katoer's (= kotters?) komt niet in den hoofdtekst voor. De afbeelding is overigens gefantaseerd.
Op den achtergrond staat het „roy-jacht", dat op Plaat 28 behoorde te staan (zie daar noot 1, slot).






Plaat 28.
De afbeeldinghe der schepen int Eylandt lava, Iuncosr) ghenaemt, daer zy haren handel ende coopmanschap op de omligghende plaetsen mede vervoeren, op hare ghetyen ende Mouconen der winden 2), want inde wint hebbende, weten zy aende wint niet te seylen, van ghelijcken hare uytlegghers, roy-j achten ende Paraos, die zy ghebruijcken om lancks de custe te gaen resgatteren 3), ende vervoeren de waren van d' een plaetse nae d' andere: oock de visschers schuyten, die so snel int seylen zijn, dattet schijnt dat zy vlieghen, derhalven van ons oock vlieghers ghenaemt wordt.
1) Jonken; de oud-Jav. djong's, Mal. djoeng's, zie Cap. 16, noot 3. Het is het groote schip, links op de Plaat, met twee razeilen en „blinde"', ingebogen snebbe, hoog oploopenden achtersteven, groot dekhuis, en dubbel roer; een type, dat thans verdwenen is, zelfs in Zuid-Celebes.
Rechts op de Plaat is een zgn. „Chineesche jonk", eene „Somma" uit de buurt van Emoy; zie Cap. 16, noot 5 en Cap. 27, noot 2 en 4. Men vergelijke hiermede de vrijwel fantastische afbeelding van Linschoten (1596), bij zijn Cap. 24: „Schepen van China ende lava met rietten seijlen ende houten anckers". — Over het woord „jonk" schrijft ons nog de heer W. P. Groeneveldt: „Het gewone woord voor schip in het Chineesch is tsun (Hokkiansch) en chwan (Mandarijnsch); voorts vindt men voor de verschillende typen van vaartuigen andere woorden of bijvoegingen ; maar onder al die woordenis er niet één, dat ook maar in de verte op ons „jonk" gelijkt; dit laatste is dan ook geen Chineesch woord."
Achter op de Plaat staat een onmiskenbaar pra/ioe-majang-type, met omgekromden voor- en achtersteven; thans nog het meest typische Javaansche schip. Dit is de „uytleggher" van het bijschrift.
De „vliegher" is de vlerkprauw op den voorgrond, de Mal.-Jav. prahoe katir; verg. Cap. 14, noot 26 en Cap. 32, noot 16.
Het „roy-jacht" is bijgevoegd op Plaat 27, achtergrond.
2) Men ziet hier èn het latere Holl. „moeson", „moesson", bij Lodewycksz in 1598 ontstaan uit het oudere Port. moucao, zónder bij Linschoten's „Monssoyns" en „Monssoen" van 1596 (Cap. 4; 18) aan te knoopen, dat zelfvan het jongere Port. moucao kwam; èn, hoe in ca. 1600 de zuivere beteekenis van Arab. mausim — „getijde" nog levende was. Dit tevens als aanvulling bij Dozy-Engelmann, Glossaire etc. 2e éd., 1869, p. 317— 319; en Veth's Uit Oost en West, 1889, p. 20—26, die echter ten onrechte invloed van een (pas 18-eeuwsch) Jav. mdngsli onderstelt op 't ontstaan van het 16e eeuwsche Port. moucao, moncao. De uitspraak S ontstond pas in ± 1670 in Midden-Java; in Bantam, Cheribon, tot bij Tëgal, bleef het tot heden a. — Verg. nog Cap. 32, p. 131—132 met noot 10; en Cap. 38, p. 160 („Moncoii") met noot 7 (waar moet gelezen: Mouconen).
3} Port. resgatar, handeldrijven, opkoopen.



133
alle cleyne scheepkens, also dat de grootste Juncke die ick gesien hebbe over de 20. last niet laden en soude, doch de gene die van China ende Pegu comen zijn grooter so ons onderricht worde. Zy1*) hebben een soorte van cleyne Jacht-schuyten, die so snel voorts vlie- Jachtschuygen dattet te verwonderen is '6), want in gheene plaetse dierghelij-^,^!r cke ghesien en hebbe, zijnde uyt eenen boom gheholt, voren seer de zilnscherp ende onder rondt, oock op dattet niet om en soude connen vallen, soo ligghen op beyde zyden twee dicke rieden, een vaem vande schuyte die vast ghemaeckt zijn aen twee stocken, die voor en achter wel vast aen de schuyte ghebonden zijn, waer op een so groot seijl staet dattet wonder is, dat de schuyte deur de cracht vande wint overladen zijnde, met het groote seijl niet om en slaet ende onderschiet, doch al even wel so en hebben zy gheen noot: want zy alle goede swemmers zijn, ende als schoon eenighe die geene rieden aen de zyde hebben, omslaen, so swemmen zy so langhe dat zy de schuyte weder drooghe ghemaeckt hebben, ende varen dan, als voren, haren cours henen. Als zy oock ter Zee varen, so nemen zy oock vrouwen mede, seer verwondert zijnde dat wy op soo langhe een voyagie geen mede gebracht en hadden, derhalven ons eene aen boort brachten, die wy oock metten eersten weder aen landt sonden, haer van hare vuyle bruijdt seer bedanckende.
CAPITTEL 33.
Vande ghedierten int Eylandt lava ende andere.
De gedierten die gevonden worden int Eylandt lava, zijn ten eer- Beschryvinsten d' Oliphanten, die aldaer tam, ende ghebruyckt worden kerVbee"' om te arbeyden, daer toe zy daghelijcks verhuert worden Denten °P JavaRhenoceros, segghen de inwoonderen men oock in lava vint2), ende
— De herkomst van het woord „Cathur", in Port. bronnen der i6« eeuw herhaaldelijk als „catur" vermeld, vooral als Malabaarsch vaartuig, is onzeker; eveneens, of ons kotter", Eng. cutter, weer van dit Indische catur afkomt; verg. Yule and Burnell, Hobson-Jobson i.' v- Alle mogelijkheid van verband met Mal.-Jav. katir (verg. noot 16) is uitgesloten.
15) Versta: de Javanen.
16) ^ De „vüeghers" van 't bijschrift van Plaat 28, slot; de Mal.-Jav. prahoe katir of „vlerkPrauw". Verg. Cap. 14, noot 26; en Encycl. v. N.-I. IV [1905], i. v. Vaartuigen.
Deze merkwaardigheid, ook in het bijschrift van Plaat 29 vermeld, wordt door geen andere bronnen gestaafd, noch voor „Soenda" (West-Java), noch voor eigenlijk Java. Toch moet het hier gezegde, ten minste voor Bantam, en voor 1596, op eigen aanschouwing beusten en waar zijn. Kan hier aan invloed van Pegoeanen (dus Neder-Birmeezen; verg. Cap.
, noot 2) te Bantam worden gedacht? Wanneer Van Warwyck in 1599 te Toeban komt, mdt hij daar alleen den olifant als vorstelijk rij- en staatsiedier, geenszins als trek- of werkdier. 2) Deze bijvoeging „oock in lava" verklaart, waarom de afbeelding van Plaat 29 voor



134
vercochten ons vande hoornen die een Rhenoceros voor op den neus ghestaen hadde, de welcke men seght (als oock al dat aen den Rhenoceros is) goet te wesen teghen fenijn. Men vint in lava seer veel Herten ende Hinden, diemen om menichte vande bosschen, qualijck ghevangen can, oft moeten metten Roere gheschoten worden, ende de wyle de Jauwen daer niet mede en weten om te gaen, so vermenichvuldighen zy in sulcken menichte, dat alsmen te lande in gaet, altoos diversche cudden te sien comt: Van ghelijcken oock de wilde Ossen, Buffels 3) ende wilde Swynen zijnder seer overvloedich. Zy hebben oock tamme Ossen 4) ende Buffels daer zy de Melck van ghenieten, oock schoone Schapen ende Geyten. Jnt wilde vintmen oock veel vreemde Meercatten s) ende Weseltgiens6), waer van tgheboomte vol sit, ende de luyden met hare drollige bootsen 7) seer vermaken. Jnt wilde vlieghen seer veel ende schoone Pauwen, doch tammen hebben zyder gheene: Oock Papegayen 8) ende duysentderley ander voghelen, waer dat snoode ghebroetsel van Mussen oock 9) niet en ontbreeckt. Onder ander hebben wy daer eenighe voghelen ghesien, seer groot, hebbende thooft met eenen crommen beek, sonder tonghe, gheheel inswelghende tzy appel, Ey, oft eenich ander sulcken dingen, ende tselve also weder heel van achteren uytlegghende, ende een van dese voghelen hebben wy mede gebracht tot AmstelredamIO). Inde riviere[n] van lava houden haer veel Cocodrillen,
Java speciaal geldt. Het afgebeelde dier is inderdaad de éénhoornige Soendasche rhinoceros, Rh. sundaicus, Soend. badak, Jav. warak; niet de op Sumatra en Borneo levende tweehoornige, Mal. badak, in de 16" eeuw verportugeescht tot abada. Of, zooals het Maleisch ze nader onderscheidt: de eenhoornige badak gadjah („olifant-rhinoceros"); niet de tweehoornige badak karbau („karbouw-rhinoceros"). Hun hoorn is de Mal. tjoela badak.
3) De „Wilde Os" = Jav. banteng (Mal. sëladang), Soend. banteng, de stier; Jav.-Soend. lemboe, de koe, ook het (wilde) rund in 't algemeen. „Buffel" = de karbouw (Mal. karbau, Jav. këbo, Soend. moending; voor beide geslachten).
4) Het tamme rund; Mal.-Jav.-Soend. sapi.
5) Langstaartige apen (Cercopithecus sp.), zie Cap. 5. noot 5. Verg. het art. „Aap" in Encycl. v. N.-r„ I [1896],
6) D. i. de (het meest op een wezel gelijkende) roodbruine ichneumon, Herpestes javanicus, Jav. garangan (ook wel Mal.), Mal. tjërëpëlai (van het Tamil), de slangendooder; later het lievelings-dier van Rumphius (f 1702). Zie Plaat 31, met het bijschrift.
7) potsen. Verg. „nabootsen", en „potsierlijk".
8) Lees: groene parkieten, Jav. betet; Soend. ekek, ook betet; Mal. betek-betek, Palaeornis Alexandri. De eigenlijke groote papegaaien (Psittacus sp.) komen pas beoosten Java voor; op Java heeft men alleen den kleinen groen-en-rooden Psittacus vernalis, Jav. slindit.
9) Mal. boeroengpipit, musch-achtige vogels; boeroenggredja, d. i. „kerk-vogel", de uit Europa (blijkens het bovenstaande door de Portugeezen vóór ca. 1590 naar Malaka en Java) ingevoerde musch, bevestigd door het Mal. woord gredja, van Port. igreja, egreja = „kerk".
10) De Casuaris of Ceram'sche Emeu, te Sëdajoe op 3 Dec. 1596 ten geschenke gekregen ; zie Cap. 39, noot 7, en verg. Plaat 30. — Merkwaardig is, dat zoowel Lodewycksz als IV (Van der Does) geen melding maken van het praatje op de vloot, o. a. bij V (Pontanus)






Plaat 2g.
De afbeeldinghe vanden Olyphant in lava, die aldaer daghelijcks verhuert worden om te arbeyden de figure vanden Crocodilishem onthoudende inde rivieren van 7<zz'tf,diedoorde Chinesen ghevanghen, ghetemt ende ghegeten wordt voor een delicate spyse, van ghelijcken de Schilt-padden dieder in grooter menichte zijn lancks de Custe van lava ende andere omligghende Eylanden 2). Wy hebben hier by ghevoecht de figure van een beestgien, t' Egel-vercken seer ghelijck, dwelck ons vercocht worde int Eylandt Santa Maria, ende door de Jnwoondersint sout water ghevanghen 3).
1) Zie hierover Cap. 33, noot i.
2) Een vermelding van den tevens afgebeelden éénhoomigen rhinoceros (Rh. sundaicus ; zie Cap. 33, noot 2) ontbreekt.
3) Zie Cap. 9, noot 11.



i3S
die den mensch (int water zijnde) aen derven tasten, ende mede te gronde schieten, waer door men de rivieren met vreesen passeert.
De Chinesen vanghen dese Crocodilen, ende maken die tam ende Crocodiiien vet, sonder dat zy also jemandt quaet doen, ende als haer dunckt dat om'efeT zy wel vet zijn, so dooden zyse ende etense: segghen oock dattet eene excellente ende leckere spyse is. Op de custe van lava ende de Oostersche Eylanden vintmen veel Schilt-padden dryven, die oock ghevanghen ende ghegeten worden, wiens vleijsch so goet ende wel smakende is als Calf-vleijsch, ende soomen die jemandt onwetende voor sette, soude tselve voor vleijsch eten. De schelpen worden bewaert, ende de Chinesen vercocht om naer de China te voeren. Jn lava heeftmen oock veel Gattos d'algalia oft Civet catten ") die zy Castori noemen, doch weten die niet wel te ghebruijcken als men wel in Guinea doet, die witter, schoonder ende suyverder is. Opt Eylandt Madagascar vintmen Cameleoenen ") in groote menichte, die wy by dese ghedierten gheset hebben, ende opt cleyne Eylandt ligghende. Jn [de] groote Baye van Dantogilhébben wy eenen Salmander *3) EenSaiop eenen boom ghevonden, vande grootte van twee spannen, heb- n?ander
, i »n . gnesien op
bende eenen scherpen muijl, groote ooghen, effenen langhe ruggheeenen l47v°J ende steert, daer by vier groote uytghespande scherpe clauwen, een b°°m' vervaerlijck dinck om sien. Wy brachten hem aen strandt, alwaer naer dat wy hem langhe besien hadden, int water wierpen, waer wy hem verloren.
Opt Eylandt Santa Maria cochten wy twee beestgiens, vande Beschryvingrootte van een Conijn, hebbende eenen scherpen muijl als een Verc- f^beestken, oock so knorrende, hadde tlijf seer vol scherpe Egels als nael- g'ensdiewy den, oock vier corte voeten, een seer vinnich dier m). De Jnwoonders sPMir!andt
bewaard: „de Schippers seyden daer en boven voor de waerheyt dat hy gloeiende colen cochten' ende andere vierighe dingen sonder letsel in slickte"; hetgeen enkel zijn oorsprong heeft in praatjes van Chineezen op Java, die reeds in de i6e eeuw den casuaris noemden hon-ki (of fo-kai) = „vuur-hoen" (zie Groeneveldt, Notes etc, 1876, p. 143; en verg. daar p. VIII).
11) Port. gata = kat; algalia (met accent op^vz; van 't Arab. al-ghdliyah) = civet (van 't Arab. zabdd; en vandaar weer Jav. djïbad, Mal. djcbat = muskus; ook Jav.-Mal. kastotri, van 't Sanskr.). Verg. Linschoten, ed. Kern 1910, I, p. 66, noot 4; en Encycl. v. N.-I., I [1896], i. v. Civetkat = Viverricula indica, ook Viverra zibetha. — De verwijzing dat men die beter wist te gebruiken „in Guinea", bewijst opnieuw dat Lodewycksz vóór 1595 daar reeds geweest was; verg. Cap. 15, noot 27, met p. 69 bovenaan.
Ia) Ook op Java komt de boomhagedis voor, die kameleon heet; Jav. boenglon, in 'tMal. overgenomen; Malag. tana, ook ta. Verg. Plaat 30, met noot 2.
13) Misverstand; salamanders komen op Madagascar niet voor (Grandidier, Collection e,c., 1,1903, p. 447 noot 2). Bedoeld moet zijn een groote hagedis of een leguaan; die trouwens evengoed op Java voorkomen (Gekko's), als op Madagascar. De af beelding van Plaat 3o geeft den geijkten fantastischen „vuur-salamander".
H) De Centetes spinosus of Madagascarsche egel; zie Cap. 9, noot 11, en Plaat 29.



136
vinghen dese in een sout water, twelck tusschen d'Eylandt Santa Maria ende een ander cleijn Eylandt is) door loopt, ende aende zuydtwest zyde van 't Eylandt Madagascar vintmen veel CattgiensIO) die vande Tamerindis leven, ende haer op de selve boomen houden, zijnde lanck van lyve, scherpen muijl, corte voeten, eenen langhen ghespickelden steert. Dese beesten hebben wy hier by ghevoecht, om de plaetse te vullen vande caertgiens. In lava hebben zy tweederley soorten van Hoenderen, d'eene als dese hier te lande, ende d'andere soorte half Calcoen ende half als de onse *7), welcke een seltsaem dier is, ende so vinnich teghen den anderen, dat de Jnwoonders dickmael vliemen aende sporen vande voorseyde Hanen binden, ende laten die d'een teghen den anderen soo langhe vechten, tot dat d'een oft d'ander doot ghevochten is, waer dickmael groote weddingh d'een teghen d'ander gheschiet, settende een goede somme van Caxas voor prijs vande overwinninghe, gaende den Heere vanden Haene die zijn partye verslaat, met den dooden Haen thuijs goede chier maken l8).
CAPITTEL 34.
Vanden boom daer den Arecca oft Fanfelaen wast, oock van 't cruijt 0ft bladt Betele of t Betre ghenoemt, vande groote Rieden Manbus, ende vande vruchten Mangas, Annanas ende Samaca.
Om te spreken vande vruchten by ons in lava ende omligghende Eylanden ghesien, so sullen wy beghinnen aenden boom, in boom Fau" Arabis Faufel, in Portugees Arequero, ende in Malays Pinan fel- genaemt *), welcke sprake, als gheseyt is, over heel Jndien bekent
15) Ile des Nattes; zie Cap. 9, noot 4.
16) De Lemur catta vandaar; verg. p. 16, noot 5, en Plaat 2. — Dit door elkaar behandelen van Soendaasch-Javaansche en Madagascarsche dieren duidt afdoende aan, hoe dit Capittel 33, evenals Cap. 34—37 over boomen en vruchten, geheel in Amsterdam na terugkeer werd samengesteld, waarschijnlijk met hulp van den „curieusen" Dr. Petrus Plancius.
17) Wel het basterd-boschhoen als vechthaan; Jav. bckisar (als het half tam, half bosch-hoen is), of bïkikoek (als kruising van bëkisar met tamme kip); pers. meded. C*h. te Mechelen. Het boschhoen heet Jav. ajam alas, Soend. kasintoe (niet „kasengtoe", zooals in de Encycl. v. N.-I., I, i. v. Ajam, en II, i. v. Hoenders). De tamme kippen op Java onderscheiden zich door hun niet neerliggende, maar recalcitrant-opstaande veeren. De vechthaan heet Mal. (h)ajam saboengan; en in Middeljavaansch (15"—i6e eeuw) sawoeng, voluit sawoeng galing, nog de (thans onbegrepen) naam van een rijkssieraad in de Jav. Vorstenlanden.
18) Gewichtig als getuigenis omtrent het „hanenkloppen" op Java in 1596. Het oudste Eur. getuigenis hieromtrent is van Nicoló de' Conti in ± 1432; zie Encyl. v.N.-I.,IV I1905], p. 394b. Verg. Plaat 31, met bijschrift en noot.
1) Areca Catechu L., Port. Arequeira, Mal. Pinang; Arab. Fau/al, in vulgaire uitspraak






Plaat30.
De afbeeldinghe van eenen vremden Vogel uyt t' Eylandt lava mede ghebracht 1) zijnde, vande grootte van een Struijs, hebbende eenen langen hals, sonder tonge, seer cleyne oft geene vleugelen, oock geenen steert, maer lange grove ende dicke voeten, waer mede hy alle zyne cracht doen can. Alle tgene dat hy heel can inslicken, dat gaet hem weder inde selve ghedaente af, sonder eenighe veranderinghe oft consumptie, tzy Appelen, Eyeren, Tin, oft andere. De figure oock vande wilde ende tamme Buffels 2) ende Verekens 'va. lava, oock t Cameleoen ende Salamander in Madagascar.
1) De Ceram'sche Casuaris galeatus (Oudholl. emeu.van Port.-Arab. erna = „struis"); ten geschenke gekregen op 3 Dec. 1596 door schipper Schellinger voor Sëdajoe. Zie Cap. 39, noot 7; en Cap. 33, noot 10.
2) Bedoeld is de karbouw, doch geheel als gewoon Hollandsch rund misteekend. Dit geldt ook voor het (Holl.) varken. Niet voor den casuaris, die immers in Amsterdam, en den Haag te zien was sinds Aug. IS97- De salamander is, naar legendairen trant middenin vuur gezet, en komt trouwens niet eens op Madagascar voor (zie Cap. 33, noot 13). De Madagascarsche kameleon staat ook al op Plaat 4.






Plaat 31.
Het conterfeytsel vande GattoDalgalia oft Zivet-Catte>), zijnde een zeer fel ende vinnich dier. Den strijt vande Hanen in lava, met hare sabels aende sporen 2), met sulck een verhitheyt strydende, dat zy niet op en houden, voor een van beyde op de plaetse doot blijft, daer dickmael groot geit op verwedt wordt. Hier by oock ghevoecht een seker beestgien, hebbende thooft ende muijl van eenen Vos, het lijf van een Visse, die steert van eenen Lupaert, haer in groote menichte onthoudende op de boomen daer de Tamerindis op wassen, waer van zy haer meest onderhouden ende haer voetsel halen 3).
1) Zie Cap. 33, noot 11.
2) De sporen der vechthanen zijn ten onrechte aan den voorkant, in plaats van aan den achterkant der pooten geteekend. Verg. Cap. 33, noot 18.
3) De Herpestes javanicus; zie Cap. 33, noot 6.



137
is: wast veel in lava ende andere plaetsen van Jndien, ende daer hy niet en wast, daer wordt zyne vrucht in menichte ghevoert, derhalven een groote handelinghe mede gedreven wordt. Wast als den Datel boom, ende zyne vrucht is den Dadel seer ghelijck, datmen seggen soude een spetie van wilde Dadelen te wesen. De bladeren zijn des Dadels oft Cocos booms ghelijck, lanck uytgespreyt. De vrucht is eerst in eene casse ofte custode besloten, tot dat de vrucht begint te bloeyen, ende alsdan soo opent zy haer, ende de vrucht rijp ende geel wordende, so vallen de schellen af, bly vende de vruchten aen eenen langhen dicken tack, als een besem hanghen, doch d'een grooter als d'ander. Dese vrucht ghebruijcken alle de Jndianen, om met het bladt Betele 2) te eten, daer Calck toe doende, waer toe zy so gewoon zijn tselve te eten, dat haer dunckt onmoghelijck te wesen, sonder Betele ende Arecca te connen leven, derhalven men haer dach ende nacht wacker zijnde altijt knouwen siet, so wel mans als vrouwen, segghende dattet tant-vleijsch bevesticht, ende de maghe sterckt, anders de spyse haer een walginghe soude maken, ende om sulcks te beletten, altijt nae de maeltijt Betele met Arecca ende Calck eten. Dese Betele wast ghelijck de Peper, Eertvelt 3) ofte Vande BeHoppe doet, opclimmende aen eenighe boomen: want hare struijcktele' seer cranck ende dunne is, hebbende bladeren den Eertvelde seer ghelijck, schoon groen, waer oock eenen grooten handel onder de Jndianen mede ghedreven wordt, ende op alle hoecken van de straten vintmen altoos veel vrouwen Betele ende Arecca vercoopende. Daer leyt een Eylandt buyten de straet van Sunda, dwelck men kent aen twee berghen seer hooghe haer opdoende, datment over tlandt van Bantam west aen tselve sien can, ghenaemt Pulo Sevessi 4), pui0 sedwelck vol van dese Betele staet van selfs wassende, daer de Javanen vessi' heele Paraos vol gaen halen, doch also zy naeckt zijn, connen zy tselve niet becomen dan met groote moeyte, overmidts dese Betele seer vande Netelen bewassen wordt, waer van zy haer daer na in
Faufel (pers. meded. Prof. Dr. Snouck Hurgronje). Verg. Linschoten ed. iqio, II, p. 8. Op Plaat 32 is de stam veel te dik voorgesteld. — „Custode" van Sp. custodia, ons „monstrans".
Bij de nu volgende botanische Cap. 34—37 is voor de Lat. en Indon. namen als standaardwerk gebruikt : De Clercq—Greshoff, Nieuw Plantkundig Wdb. voor Ned.-Indië, Amst. 1909.
2) Piper Betle L.; Port. bétel, Oudport. betre en betele, ons „betel" = van 't Malayalam vcttila, zie Linschoten ed. 1910,1, p. 143 noot 1 (met drukfout „Malag." voor Malay.); Mal. sirih, Jav. socroeh (vanwaar Pasoeroehan = „de Sirih-tuin"), Hoogjav. sèrlah. Zie noot 7.
3) Brabantsch voor gewonen klimop (Hedera helix), zie toch „Eerdtvel" (d. i. Aardveil, D. Epheu) in Dodonaeus' Cruydt-boeck, 1608, fol. 742 a. Linschoten in zijn Cap. 60 (ed. 1910, II, p. 7) spreekt van „clif" = klimop bij „Bettele"; dat later als „clijf" bij Vondel voorkomt.
4) P. Sëbësi. Zie Cap. 15 (p. 67: „den Soutbergh"), noot 15. Hoog 844 (Z.) en 7 .. (N.) M.



138
drie dagen wel te passé vinden. Nevens tselve Eylandt leyt een anPuio vessi. der Eylandt, met eenen hoogen bergh, genaemt Pulo Vessi5), daer seer goet ende schoon water te halen is, by tselve een root dorre Eylandt, dwelckmen van verre aen zyne rosch ende dorrich wesen wel kennen can, zijnde van louter Solpher 6). Om dan weder tot de cruyderen te comen, soo moetmen weten dat de groote Heeren, waer zy gaen oft sitten, altoos hare dienaers met hare Betel kistgien achter haer hebben, daer alle de reetschap in is, als Betele, Arecca, een busken met ongheblusten Calck 7), een nijptanghe om de Arecca te breken, want als zy out oft rijp is, so wordt zy hardt, doch den groe- [48v°] ne niet, ende alsdan so verdoovet, maeckt droncken, oft doet in swijm vallen: de selve etende ende geknout hebbende, spouwen zy d'eerste sop uyt, dwelck root als quaet bloet is, ende d'ander swellen zy 8). De meeste cortesie oft beleeftheyt die zy d'een den anderen thoonen connen is d'een den anderen van hare Betele te presenteren ende mede deelen. Als zy ter Zee varen, so maken zy coecxkens van de selve cruyderen, op dat zy die daer moghen ghebruijcken inde plaetse vande cruyderen. Jn lava wassen veel vande groote rieden die zy Manbu. Manbua~) noemen, waer van zy hare huysinghe maken, ende meest al haer timmerage, van dese rieden vintmen beschreven dat den TabaHoe den xir hjer in wassen soude, dwelck voor seer costelijck in Persien ghe-
Tabaxir in ƒ .. ' . » . ö
rieden houden wordt, zijnde een witte vochticheyt, als het pit van eenich d^wassen!' riedt, doch wy hebben tselve niet bevonden, alhoewel wy den Java-
5) P. Sëboekoe. Zie Cap. 15 (p. 66: „tlanck hooghe Eylandt"), met noot 9. Hoog 426 M. Aan het lagere eiland Lëgoendi („tlanckwerpich" eiland, 1. c.; hoog 343 M.), waar ze op 11 Juni (zie Cap. 14, p. 62 met noot 29; en Cap. 18, p. 93 met noot 7) trachtten water te halen, maar niet vonden, moet niet gedacht. Was de oude naam van P. Sëboekoe inderdaad P. Bësi („Pulo Vessi'), het „IJzereiland"?
6) P. Krakatau. Zie Cap. 15 (p. 67), met noot 16. Thans hoog 816 M.
7) Bij de beschreven Jav. sirih-pruim wordt de gambir nog niet als „vierter im Bunde" vermeldt, en heeft men dus enkel „Betele ende Arecca met calck ghemenght" (Cap. 22 p. 115); d.i. de zuivere Jav. tigan of het „drie-ding", de „trits", de deftige term van den gewonen Jav. landman, tegenwoordig nóg, voor de volledige sirih-pruim. Daar Linschoten uit + 1585 van Goa en omstreken de katjoe in zijn Cap. 60 („Kaate", „Cate") als subsidiair bij de sirih pruim vermeldt („somtijts van diet begeert wat Cate daer by", ed. 1910, II, p. 9), staat wel vast: 1°. dat de katjoe in + 1600 op Java nooit te pas kwam bij het sirih-pruimen, 20. dat de gambir eerst daarna op Java in zwang kwam, als Indonesisch aequivalent (verg. Cap. 37, noot 28); evenals nóg later (als se ingrediënt) de tabak, verg. noot 13 slot. Zie ook voor het analoge in 1416 te Madjapahit, Encycl. v.N.l. IV [1905], p. 386 b; waar men alleen voor „begin der 16' eeuw" leze : begin der 17" eeuw. — Voor „nijptangh",versta: pinang-schaar.
8) „Het ander sop swelgense in", zegt Linschoten 1. c. duidelijker.
9) Over den zonderlingen en nog onverklaarden vorm Mambu, in plaats van Bambu (Bambusa sp. div.), zie reeds Cap. 15, p. 69 met noot 31. Over het Sanskr.-Perz. Tabaxir = „bamboe-manna", zie Linschoten ed. Kern, 1910, II, p. 3 met noot 1—3; en voor de samenstelling (kiezelzuur met wat kalk en kali) Encycl. v. N. I., IV [1905], p. 255 a.



139
nen diversche mael naer gevraeght hebben. In lava is een fruijt Man- Mangas. ga ghenoemtIO), dwelck een seer goede vrucht is, wast op boomen als deWalse Noten ") doen, uytghespreyt, hebbende luttel bladeren. De Mangas hanghende aende tacken, zijnde lanckwerpich, watomghecromt als een halve Mane, geelgroen, ende somwylen opt roode treekende, van binnen schoon geel, veselachtich oft dradich, hebbende binnen eenen grooten steen, seer excellent van smaeck, worden rijp in October, November, December, in groote abondantie, worden oock groene ingheleyt in pekel, met Loock ende groenen Gember, alsdan zijn zy wit, ende men ghebruijekse in plaets van Olyven, doch smaken so bitter niet: maer treckende wat nae 't sure, derhalven lieflijcker, ende worden Mangas D'achar I2) genoemt. D'annanas *3) is Dannanas. een schoone vrucht, ende soude meynen datmen gheen schoonder soude connen vinden, wast leeghe, op een scherp uytghespreyt cruijt, den Azeuar oft Sempervivum T4) van Spaengien van bladeren ghelijck, is eerst groen, daer nae rijp wordende goutgeel, ende wat root; afghereghen als eenen Pijn-appel, van binnen geel ende sacht om snyden: heeft eenen seer excellenten reuck, men eetse met Wijn overgoten zijnde, doch veel daer van ghegheten, causeert cortsen, derhalven onghesondt: heeft den smaeck van een rype Perse '5), is seer overvloedich in vochticheyt, der Maghen seer verkouwende, oock soo scherp, dat somen het mes daermen den Annanas mede heeft open ghesneden, eenen nacht laet ligghen sonder af te veghen, sal des anderen daegs inghegeten zijn vant sop, datment merkelijck bekennen sal connen: men confijt dese Annasen in Suijcker. Dese vrucht heeft
10) Mal. mangga, Soend. manggah, Port. manga (spr. mang-ga), Jav. pëlëm; alle van hetTamil mdng-gdi = „mangga-vrucht", Mangifera indica L., en TamiXpalam („vrucht", dus: de vrucht). Vandaar ook Soend. boewah, Oudjav. pwah, Balin. poh, Boeg. enz.pao, Filipp. pahó ; alles = „v rucht", d. i. de vrucht. Alles ook bewijzend, dat de mangga een van de alleroudste overplantingen in den Ind. Archipel is geweest, herkomstig van de kust van Koromandel. Verg. Linschoten ed.Kern, iqio, I, p. 216 noot 2.
11) d. i. Waelsche, Welsche (= Italiaansche) noten; al in het Middelned. verloopen tot „walnoten". De mangga's heeft L. o.a. in Nov. 1596 rijp gezien te Bantam.
12) Port. hybride: „Mangga's van (Mal.) atjar", dus goed-Maleisch: atjar mangga, „mangga-zuur". Zuiverder zegt Linschoten in Cap. 51 „Mangas .... in Achar", dus: mangga's in 't zout of zuur (verg. ed. 1910,1, p. 218).
13) Van 't Braziliaansche (Tupi'sch) nand, en uit Brazilië door de Portugeezen vóór 1580 naar Voor- en Achter-Indië gebracht. Het allereerst beschreven in een Eur. taal door Oviedo in zijn eersten arbeid „De la natural hystoria de las Indias", Toledo 1526. Verg. Garcia da Orta's Coloquios (ie ed. Goa 1563), eventjes in Cap. LVIII; en Linschoten, Cap. 49. De voorslag a is het Port. lidwoord, dus a-nana — „de nana"; de j is een later misverstaan meervoud. Mal.-Jav. nanas, Ananas sativus Schuit. — De ananas was dus wèl in 1596 op Java al groeiende; de nergens door Lodewycksz vermelde tabak waarschijnlijk nog niet.*
14) Sp. aclbar, Port. azebre, van Arab. sibdr; aloë, agave, Sempervivum.
15) Perzik, d. i. de „Perzische" vrucht par excellence.



140
Samaca.
Vande vrucht Tamerindi.
een trosken twee oft meer van bladeren, de welcke gheplant zijnde weder ander op wassen, jae al haddet 14. daghen op der aerden gheleghen. Js eerst door de Portugesen uyt Nova Nispania16) ende Brasilien ghebracht, ende van daer in Jndien, waer dattet over al seer abondantelijck wasset.
Daer is in lava een vrucht, die zy Samaca r7) noemen, vande grootte van een Citroen, die na tgroen root is treckende, suer van smake, ende sappich, hebbende binnen swarte kernen, de bladeren de Citroen bladeren seer gelijck, doch wat ronder, heeft eenen lieffelijcken smaeck, men leghtse in Suijcker ende ghebruijckse ghelijck als de Tamerindis teghen alle vierighe inflammatie ende heete cortsen. Men conserveertse oock in Azijn ende pekel, als Peper, Loock, Mangas ende Gengber, dienende tot versterckinghe der Maghen: oock teghen buijckloop ende Root-melesoenl8), &c.
CAPITTEL 35.
Noch vande cruyderen ende vruchten in lava.
Men vint in lava veel Tamerindi1), dwelck een vrucht is, wassende op groote, wyde uytghespreyde boomen, hebbende bladeren oploopende als Pimpernelle, doch wat langher, de bloemen zijn int eerste root, als een bloeysel vande Persen oft Amandelen, worden daer nae wit, hebbende eenige lange draeykens binnen uytwaertloopende, daer de vrucht aen wast, in ghedaente by nae als onse groote Boonen, doch achter ende voren wat ronder. So haest de Sonne begint onder te gaen, so bewinden de bladeren haer rondtom de vrucht, om die vande coude te beschutten, ende de Sonne des morghens haer weder boven den Horisont verthoonende, ontsluyten zy haer weder. De vrucht is eerst groen, rijp zijnde, wordt zy asgrauw, nae 't roode treckende, hebben houtachtighe huijskens van
16) d.i. Mexico. — Versta ten rechte: de Portugeezen brachten de ananas tusschen 1563 en ca. 1572 uit Brazilië naar Voor-Indië en den Ind. Archipel; de Spanjaarden haar later van Mexico naar de Filippijnen, in elk geval pas na 1572.*
17) Dit „Samaca" blijft onzeker, evenals de afbeelding op Plaat 32 (en zie't bijschrift met noot 3); doch zie ook Plaat 36, met noot 2. De Mal. s'émangka, Citrullus vulgaris Schrad., de watermeloen, heeft wel rood vruchtvleesch en zwarte pitten, maar is veel grooter dan een citroen en de plant heeft geen citroen-blad. Doch voor Citroen lees wel: Meloen.
18) Vlaamsch voor „rooden loop, dysenterie"; Oudfr. menison = „afgang''.
1) Tamarindus indica L., Arab. tamr hiudt{„ Indische dadel"). Verg. Linschoten, cap. 81.— Pimpernel: Poterium sanguisorba L., met eivormige (ofronde) blaadjes, evenals de tamarinde. — De Arab. naam „Indische dadel" is eigenlijk allerzotst van onjuistheid, en daardoor alleen al blijkbaar oeroud; ontstaan toch, toen Arabieren den tamarindeboomzelven nimmer gezien hadden, maar alleen de in hun land aangebrachte vrucht pas kenden.






Plaat32.
De afbeeldinghe vanden boom in Malays Pinan, in Portogies Arecquero ghenaemt, die de Areca draecht, met zyne bladeren ende vruchten. Het cruijt ende bladeren van Betele opwassende als d'Eertvelt *). De groote ende dicke Rieden Manbus 2) ghenaemt. De schoone ende welrieckende vrucht oft fruijt Annanas, met zynen struijck ende bladeren. De vrucht in Java Samaca ghenaemt, wassende lancks de custe van Sunda, binnen hebbende swarte greynen 3), wordt in Asijn oft pekel tot conserva ingheleyt.
1) Klimop, zie Cap. 34, noot 3.
2) Bamboe's. Verg. Cap. 15, noot 31.
3) Is hier de papaja bedoeld, Carica Papaya L. ? Naar de afbeelding van de vrucht en den stam (niet het blad) zou men het vermoeden ; verg. Cap. 37, noot 10. Of is het een geheel misteekendej«H(Z»£Vi<z, Citrullus vulgaris Schrad. ? Of is het een evenzeer geheel misteekende Balin. sëmaga, soemaga, Citrus Aurantium L. var. microcarpa, de djëroek Bantën of „Bantamsche citroen" in 't Maleisch van Batavia? Dit laatste zou het beste kloppen met den tekst van Cap. 34, p. 140. — Ook in Cap. 34 (en zie noot 17) blijft dit „Samaca" onzeker. Verg. Plaat 36, noot 2.



l4i
binnen, tmerck zijnde bruijn taneijt, suerachtich, te samen treckende, waer in 3. oft 4. platte boontgiens in steken, taneijt van couleur, wassen twee mael tsjaers int wilde sonder gheoeffent te werden, worden ghebruijckt vande Apotekers in hittighe cortsen, verstop, pinghe, verhitheyt der leveren, worden ghesouten, ende ons alhier in Europa gebracht. Aen tzuydwest eynde van 't Eylandt Madagascar wassender in abundantie seer schoon ende groot, tweemael tsjaers, ende is tmeeste onderhout vande Jnwoonders, worden in tselve Eylandt Quillé genaemt, ende in Java [en] Sunda Assa 2). Men confijtse oock in Suijcker oft Honich, om te conserveren ende over te connen brenghen.
Zij hebben in lava de vrucht Duriaon 3) ghenaemt, wassende aen Duriaon. hooghe boomen, als de appelen by ons wassen, een seer excellente vrucht, doch de ghene diese niet gewoon is te eten, salse voor eerst teghenstaen, overmidts de stereken reuck, als ghebraeyen ofte verrotten Ayun: is vande grootte van een groote Pynappel, rondtsom seer scherp als Castaengien, doch de punten grooter ende viercant, hebbende binnen gemeynelijck drie huijskens, in elk drie kernen 4) (als Ayun) in stekende, waer oock elck zynen steen heeft, ende wordt voor 't beste, gesontste ende smakelijcste fruijt van heel Jndien gehouden. Men vintse oock in Baly ende Malacca in abondantie, doch can niet dueren: maer so haest zy bersten, moeten zy ghegheten worden. Daer wast eenen boom in lava, Lantor ghenaemt s), daer Beschryvin zy haer Pampier van hebben, als zijnde de bladeren vanden boom, 50om Landwelck een spetie van Cocos oft Jndiaensche Nootboom is, wiens bla-torderen een mans lenghte ende meer lanck zijn, als de Rieden diemen van Jerusalem brenget, ende so effen dat men daer met een stylet oft pincoen 6) fraey op schryven can, ghelijckmen eertijts placht on-
2) Malag. kily; Jav.-Soend. asem (eigenlijk „zuur"); Mal. asam djawa („deJavaansche zuur-boom"); dus zeker van Java (waar hij evenmin inheemsch schijnt) indertijd naar Sumatra overgebracht. — In den origineelen tekst staat foutief gedrukt: „ende in Java Sumda Assa".
3) Durio zibethinus Murr., Mal. doerian (Oudport. duriao, mv. duriöes), Jav. doeren, d.i. »de stekel-vrucht". Verg. Linschoten, Cap. 57: „Van't fruyt Duryoens van Malacca", als zijnde daar van oudsher une spécialité de la ville; en vandaar, alsook uit Sumatra, over den Oostelijker Ind. Archipel verder verbreid (verg. Prof. Kern's noot, ed. 1910,1, p. 236).
4) Ten juiste: twee tot vijf kernen.
5) Lees: Lontar, Borassus flabellifer L. (verg. Cap. 15, p. 68). — De zonderlinge oude corruptie door Maleiers van goed-Jav. ron-tal („blad van den tal-boom"; verg. Linschoten ^ ' ^ern' l01°' 1' P- 23S noot 4), waarbij dus die term voor het blad op den boom overging,
wlJst: 1°. dat deze palmsoort pas beoosten Sumatra gevonden wordt; 20. dat Maleiers pas van den boom hoorden door het voor schrijven bestemde blad ; 30. dat alleen brouwende a eiers (düs Palembang'ers?) deze corruptie in het leven riepen, zeker vóór 1500; 40. dat et hoofdeiland van Banda, „Lonthoir", aan Maleische zeelieden zijnen naam dankt. °) Corruptie van Sp. pincho, „ijzeren stift, priem"; verg. Cap. 25, p. 120: „stillet oft



142
Cubebe.
Mangostan. Talasse.
der de Romeynen ende Griecken te gebruijcken. Derhalven noch dat oude spreeckwoordt her comt: Hy heeft eenen goeden stijl.
Van dit Pampier oft bladeren maken zy haer boecken van eender lenghten, tusschen twee dunne houtgiensdoorgaensghebonden. Ende hoe wel zy noch een ander soorte van Pampier hebben dat zy van boomen maken, soo enghebruijckenzy dat maer ghelijck wy alhier [4qv°] tgrauwe Pampier om alle dinck in te bewinden.
Den Cubebe 7) wast oock in lava aende custe van Sunda, ende wordt aldaer Couciombi ende Cumuc ghenaemt, in Malays Cuba Chini, ende geit in Sunda de sack oft Barhrut 8), welck 56. pont weeght, ten diersten ses oft seven duysent Caxas, wordt veel verbruijckt om de maghe te verstercken, wast int wilde van selfs op boomen, als onse appelboomen, in trossen als de Druy ven: maer yder aen zijn steeltgien: die Jnwoonders siedent eer zijt uytseijnden, op dattet in andere landen niet voort comen soude.
De Mangostans 9) is een seer goede vrucht, wassende als de Haeghpruijmkens, ende van dier hooghten. Dese vintmer veel in lava, zijnde seer rijnsch ende lieflijck.
Men vint in lava een cruijt, dwelck zy seer ghebruijcken, Talasse ghenaemt, ende in Malays CaladeIO). Men heeft noyt eenighe bloemen oft vrucht daer op ghesien: maer ghebruijcken die alleene in toe-
yseren priem". — „De Rieden diemen vanjerusalem brenget" = de(gewijdelichtgele) Palmtakken. — In het nu volgende herkent men den Zuid-Nederlandschen „rhetorycker"!
7) De Cubebe (van Arab. kabdbah olkoebdbah 1 zie onder), Piper Cubeba L., is de oudste handels-specialiteit van „Java" (blijkens Barbosa's Livro van 1516, ed. 1867, p. 385), en vooral West-Java; zoodat Linschoten, Cap. 83 zelfs zegt: „Die Cubeben .... plegen te brengen uyt het Eylandt lava, van Sunda alwaerse wassen, en anders nieuwers". Het „Maleys Cuba Chini" (versta: het Hindi kabdb chini) is dan ook enkel een bewijs dat de meeste Voor-Indiürs niet wisten, dat deze „Chineesche cubebe" uit Java kwam, niet uit China. De goed-Jav. naam is koemoekoes (van koekoes, „wasem"), de „wasem"- of „staart"-peper, Mal. ook këmoekoes of beter lada berejkoer („gestaarte peper"), Soend. rinoe, Boeg. makiko (een sterke corruptie van Mal. bërejkoer). — „ Couciombi'' is een onherkenbare corruptie; voor „ Cumuc" lees: Cumucus. Over den zgn. „Arabischen" naam van Cubebe schrijft ons echter Prof. Dr. Snouck Hurgronje: „Kabdbah of koebdbah = cubebe, is zoo goed als zeker geen Arab. woord, maar gelijk zoo vele botanische termen van elders in 't Arab. overgenomen. Met den stam k b è, waaronder het natuurlijk in de Woordenboeken staat, heeft het niets te maken".
8) Mal. baroei, baloet = „windsel", vandaar wel (thans geheel ongebruikelijk) „zak" te Bantam in 1596. Het gewoon-Mal. handelswoord voor zak is thans karoeng, in de kleine Timor-eil. sokal (niet in Klinkert's Mal. Wdb.). — Zie voorts het Appendix achter Cap. 43.
9) Ten rechte Jav.-Mal. manggis, verloopen Mal. manggistan.Oudport. mangostao, Garcinia Mangostana L. — Lodewycksz heeft de in Oct. op West-Java rijpende vrucht wel gegeten, maar den boom niet gezien. Zijn vergelijking met „Haegh-pruljmkens", dus met den sleedoorn, Prunus spinosa L., is slecht; en de afbeelding van Plaat 33 evenzeer.
10) „Talasse" — Jav. lalës, Soend. taleus; „Calade" — door een begrijpelijke schrijffout staat hier, en in 't bijschrift van Plaat 33: Lalade — is 't Mal. këladi; alles Colocasia antiquorum Schott.. De bloem dezer Aracee bestaat wel degelijk, en heet Jav .-Soend. antjal.



P/aat jj.



Plaat 33-
De afbeeldinghe vande Tamerindis in lava, Assa ghenaemt, met den boom ende bloeysel daer zy aen wassen. De welsmakende vrucht Duriaon ende zynen stam. Den Papierboom, in Malays Lantor genaemt Den Cubebe oh Couciombi 2), vande Portugesen Pimenta de Rao gheseyt, tfruijt Mangostans, ende tcruijt in Java Talasse, in Malays Lalada) ghenaemt, daer by ghevoecht den ronden swarten Peper, die oock dickmael in Asijn oft pekel gheconserveert wordt 4).
1) Lees: Lontar, Over deze oude Mal. corruptie, zie Cap. 35, noot 5.
2) Het woord „Couciombi" is onherkenbaar corrupt, verg. Cap. 35, noot 7. En lees: Pimenta de rabo, „staartpeper".
3) Lees: Calade; zie Cap. 35, noot 10.
4) De zwarte peper werd toenmaals inderdaad in azijn of pekel ingemaakt; zie den tekst, p. 143.



143
bereydinghe haerder spyse op veelderley manieren, tselve oock groen etende, presumerende de nature door tselve verweckt te worden.
Den Peper wast in lava abondantelijck, ende wordt rijp in Sep- Wanneer tember, October, ende in November, December wordt hy vergadert, dypP*„J|t ende tot Bantam ghebracht, alwaer hy in Jaefs Sahang ende in Malays Lada ghenaemt wordt, wordt in Azijn gheleijt met andere vruchten, ende Achar daer van ghemaeckt, ende overmidts wy op een ander [Plaetse] breeder daer van ghesproken hebben, dunckt ons onnoodich breeder hier af te verhalen ").
CAPITTEL 36.
Noch vande vruchten.
Int Eylandt lava wast een vrucht, groot als een langhe Pepoen, die zy Iaca noemen r), die wassen in d'opperste van de stam vanden Jaca. boom ende niet aende tacken, is van buyten groen, met veel scherpe puntgiens, van binnen gout-geel, hebbende veel steenen, die ghebraden zijnde, goet om eten zijn, ende den buijck-loop seer stoppen, is slymerich, lanck dradich, ende quaet om verteiren.
Jn Baly heeftmen een vrucht, vande grootte als onse Peiren 2), hebbende buyten de huijt scherppuntich als visschulpich, van binnen wit, tsamen treckende, hebbende binnen eenen steen, ende wassen oock dickmael twee in een schelle, wassen aen hooghe boomen,
11) Zie reeds Cap. 15, p. 69—70, met noot 38; ook over Jav. sahang (en maritjH), en Mal. lada. — Het rijp worden der peper (aan het eind van den Oostmoeson) in Sept.—Oct., was voor de Hollanders wel de voorname reden om in Juli 1596 niet te gaan koopen te Bantam (Cap. 16a, p. 86), maar te wachten op het „nieuwe ghewas"; dat inderdaad, blijkens de overeenkomst van 27 Aug. d. a. v. (zie Cap. 17, noot 2; en Cap. 18, noot 13) begon in te komen, toen de ongelukkige geschiedenis 28 Aug.—11 Oct. (zie Cap. 18, p. 95—96) er tusschen kwam, en op 26 Oct. alle kans tot opkoop van (nieuwe) peper te Bantam zelfs verkeken was ('bid., p. 96), zoodat men op 12 Nov. vandaar wegzeilde (zie Cap. 38).
') Versta: de Mal.-Jav.-Soend. nangka (Artocarpus integrifolia L. f.); die „zy"—d.i. de Portugeezen op Java — „Iaca noemen", naar den door de Portugeezen het eerst sinds '497 teCalicuteninverder Malabar opgevangen Malayalam-naam chakka, dus Port. jaca, en nog thansEng.-Ind. Jack-tree". Niette verwarren met den broodvrucht-boom, Artocarrus mcisa of incisifolia L. = A. communis G. Forst., Mal. koeloer, Jav. kloewih, Soend. kelewth of koeloer; verg. de fout in 't register op Linschoten, ed. 1910, II, p. 229.
a) Mal.-Jav.-Soend.-Balin. salak (Zalacca edulis BI.); op Plaat 34 in het bijschrift nader omschreven als „met eene rouwe huijt oft schelle overtoghen, derhalve door ons Yser-ver-
ens ghenoemt", dus: stekelvarkens. — De latere I7e eeuwsche naam van Jan Compagnie v°or salaks, was: sergeants-klooten, zie o. a. Bolling in 1670 (Bijdr. Kon. Inst. dl. 68, 1913, P- 328), en verg. Dr. de Haan, Priangan III, 1911, p. 138, noot 4; Ds. Valentijn, minder ordinair, spreekt van „Sergeants-ballen" (III, 1, 1724, 2, fol. 157). — De Zalacca edulis, een zgn. «ooftpalm", is inderdaad „uit Bali en Oost-Java afkomstig" (Ene. v. N.-I., III [1901], i- v.).



H4
dicht aenden anderen, als de druyven, in sulcken menichte dattet te verwonderen is dat de tacken niet en breken, dese canmen bewaren in Honich ghesoden oft in pekel bewaert.
Jnt Eylandeken van Santa Maria wast een vrucht op hooghe boomen als Palmitas, sonder tacken, inden stam vanden boom, is van buyten als den Annanas, schoon goutgeel, hebbende greynen als de Granaet-appelen, seer soet van binnen, het andere hart ende onnut 3). Oock wassen aldaer seer schoone Myrabolanen, die men noemt A ret- [sor°l ca*), zijnde doncker ros, hebbende binnen eenen grooten steen, int proeven aende mont seer brandende als Peper. Zy hebben ooc een ronde vrucht, als een Meloen s), wassende aen hooghe boomen, heeft een herte houte schelle, ende van binnen veel slymighe platte boontgiens, makende camerganck. Oock een andere als onse Peyren, asverwich van buyten, slymich als de voorgaende 6).
Jnt selve Eylandt is een vrucht wassende als onse appelen int wilde, goudtgeel, hebbende steenen als de Mispelen 7).
Jnt incomen vande Straet, aende custe van Sumatra, ende Pulo Cassia Carcata8) heeftmen in menichte de Cassia Fistula oft Solutiva a), int wilde wassende, datmender schepen mede laden soude, ende en wordt niet vergadert, wast aen hooghe uytghespreyde boomen, hanghende als langhe groene oft asgrauwe keerssen, rijp zijnde bruijn ros, ghelijck men die hier brenght.
3) Hier moet, ook blijkens het gelijkloopend bijschrift van Plaat 34 (zie voorts noot 3 aldaar), bedoeld zijn een Madagascar-variëteit van den eigenlijken „palmiet"-boom (d. i. van den Guineeschen oliepalm, Elaeis guineensis L.), en dus wel de Madagascar'sche wijnpalm (Raphiavinifera Beauv.), verg Cap. 9, noot 6. Doch het „hebbende greynen als de Granaetappelen" zou onopgehelderd blijven, als niet Pieter de Marees in zijn „Beschryvinghe van Gunea" (1602), en sprekende over den echten „Palmitas"-boom, juist denzelfden (onjuisten) term gebruikte; zie ed. Naber 1912, p. 172—173,en Naber's noot 3 op p. 172.
4) Malag. rakiira, verg. toch Richardson's New Malagasy-English Dict., 1885, i.v. „voam-pi-rakitra" = Terminalia Fatraea DC. — Deze Malagasi-naam moet weer een vervorming zijn van Sanskr. harltaka, en het bij Linschoten (Cap. 82) voorkomende „ Aretcan", d. i. Terminalia Chebula Roxb., Mal. Madja këling („Klingaleesche — d. i. Voor-Indische — myrabolaan"), zie toch Linschoten, ed. Kern, 1910, II p. 52, met de noten.
5) Zie reeds Cap. 9 (p. 32) met noot 10. Onherkenbaar,
6) Zie ibid. noot 9. De vrucht van Brehmia spinosa Harv.
7) Deze Madagascar-vrucht zou, naar de hierboven gegeven beschrijving, zeer wel kunnen zijn de Aegle marmelos Correa, de „slijmappel-vrucht", die echter in den Ind. Archipel evengoed voorkomt, op Java speciaal onder den historisch-beroemden naam M&djU (fahit); Oudjav. wilwa, wila, Balin. bila. 8) P. Krakatau (Rakata).
9) Cassia fistula L., pijpcassia, of zgn. „trommelstokken"; in de oude artsenijkunde ook genoemd Cassia solutiva, zie Ficalho in zijnstandaard-ed.van GarciadaOrtaI,i89i,p. 198' Jav. tri'nggoeli, Mal. t'ênggoeli. — Kwam deze inderdaad in 1596 ook op het vulkaaneiland Krakatau voor ? Het strijdt geheel met wat L.'s tekst in Cap. 34 (p. 138) zegt: „zijnde van louter Solpher" ; doch zie ook Cap. 37, noot 53, over een braaknoot-gewas op Krakatau.



I



Plaat34..
De af beeldinge vande vrucht lacca *), zijnde vande grootte van een Meloen, wassende aen den stam vanden boom: Oock een vrucht diemen abondantelijck int Eylandt Baly heeft, vande grootte van een Appel, onder ront, boven scherp, met een rouwe huijt oft schelle overtoghen, derhalven door ons Yser-verekens ghenoemt2), men can dese bewaren in pekel oft suijeker, tot een goet onderhout op der Zee; wast aen hooghe boomen in groote trossen, als de Druyven, daer by ghevoecht de goede ende soete vrucht vande Palmitas ende haren boom 3), oock de groote Mirabolanen, die men noemt Aretca 4), wassende int Eylandt van S. Maria, doncker ros van couleur, binnen eenen grooten steen hebbende.
1) Tienangka; zie Cap. 36, noot 1.
2) De salak; zie Cap. 36, noot 2. Er liggen twee op den grond, middenin.
3) Hier is de Guineesche oliepalm (Elaeis guineensis L.) per abuis afgebeeld. — Verg. Cap. 36, noot 3.
4) Malag. rakitra, Terminalia Fatraea DC, verg. Cap. 36, noot 4. Dit moet dan de boom in 't midden zijn, met de mirobalaan-achtige vruchtjes.






Plaat jj.
De afbeeldinghe vanden Caneel-boom, wassende inde bosschagien van lava, derhalven Canella do matox) ghenaemt wordt. De Cassia oft Canafistula, wassende in groote overvloedicheyt int incomen vande straet van Sunda op Pulo Carcata 2), aen hooghe uy tgespreyde boomen, zijnde eerst groen, daer nae bruijn ros. Vande vrucht oft fruijt Carca Puli in Sunda 3), vande grootte van een Kersse, witte incarnate ende doncker root, een seer lieflijcke vrucht.
1) Port. = „bosch-kaneel". Verg. Cap. 36, noot 10.
2) Poelau Krakatau. Verg. Cap. 36, noot 8—9.
3) Is een Malabaarsche vrucht, geen Javaansche. Zie Cap. 36, noot 11 (met het Corrigendum). De „Carcapuli" wordt het eerst, en reeds als speciale Malabar-vrucht, beschreven door Christoval Acosta in zijn „Tractado delas Drogas, y medicinas de las Indias Orientales", Burgos 1578, cap. LX, met afbeelding van tak en vrucht. Acosta, die als dokter vooral te Cochin gediend had, beschrijft de vrucht daar als een „Chinaasappel zonder schil" („Naranja sin cascara", p. 357).



145
De bosch oft wilden Caneel wast in lava, aende custe van Sunda, waer van de fijnste oft subtijlste schorssen de beste zijn, de andere smakende doof ende houtachtich, doch isser in geen quantiteyt, is goeden coop, ende men cooptse byden hoop: wordt int Malays Ca- Cajumanis. jumains ghenaemtIO).
Daer is noch een vrucht Carcapuli ghenaemtis seer rijnsch, Carcapuli. groot als een Kerse, wassende aen ghelijcke boom als de kerssen oft kriecken, ende heeft eenighe steentgiens. Daer zijnder witte, donckerroot ende schoon incarnaet root, seer lieflijck om eten.
CAPITTEL 37.
Vande Costus Indicus, Calamus, Zerumbet, langhe Peper, ende andere Meloenen a).
r
ostus Indicus vintmen in Sunda, ende wordt ghenaemt Pucho '), Costus Jn-
ende wordt veel nae Malacca ghevoert, is grau van buyten, en- 1CUS' de wit van binnen, heeft de dickte van eenen vingher, seer wel-
I°) Lees; Cajumanis, d.i. Mal.-Jav. kajoe manis („zoethout"), Cinnamomumzeylanicum Nees. In wilden toestand, en met minderwaardige schors op tal van Oostindische eilanden v°orkomend. De echte kwam en komt uit Ceylon.
II) Is een Malabaarsche naam en boom, verg. Clusius (1'Ecluse), Exoticorum LibriX, t605,fol. 286; Dodonaeus (Dodoens), Cruydt-Boeck, 1608, fol. 1517b ; en Van Rheedevan Draekestein, Malabaarse Kruidhof, 1689, I, fol. 17, die zelfs 2 soorten noemt, maar in P'aats van Lodewycksz ten onrechte „Linschoten" als zegsman vermeldt naast Acosta (,e dr., Sevilla 1590). Het is de Garcinia Morella Desr. = G. lateriflora BI., Mal. manggis hoetan, of „wilde manggistan", Soend. manggoe leuioeung.
a) Voor „Meloenen", lees wel ten rechte: „Medicinen" I Het heele Cap. 37 handelt uitsluitend over allerlei Drogerijen, Medicijn-middelen, en kleinere handelsartikelen te Bantam
het eind der i6e eeuw, ruim 45 in getal; slechts één van die alle is de Watermeloen (p. 148).
e term „en andere Meloenen" mist dus allen zin. Toch schrijft ook de Fransche verta"nS U598) domweg: „& autres Meions". — Misschien schreef Lodewycksz : Medecinen, of Medcinen; waardoor „Meloenen" als ongecorrigeerde fout aannemelijker zou worden.
*) De Port. vorm vanMa\.-]av. poetjoei, d.i. „uitspruitsel, spriet, spits"; als speciale (minstens 15-eeuwsche) Mal. handelsterm voor Costus indicus, d.i. de wortel van de Saussurea
PPa Clarke, die groeit in de buurt van Kashmir, en van ouds via Cambay en Malaka naar
nna werd gevoerd als ingrediënt voor de Chin. offerstokjes. De naam Pucho komt het eerst voor in Barbosa's Livro (1516) waar hij Malaka beschrijft, en tweemaal daar uitdrukf,, . sPreekt van „cacho [Mal. katjoe] en pucho, dat drogerijen van Cambay zijn", die naar
ma vooral gingen. De herkenning, dat deze pucho de Costus (meer gewoon Costum) der
u en (Phnius, Celsus, caet.) was, is van Garcia da Orta in zijn Coloquios, 1' ed.Goa 1563, II- Zie Yule and Burnell, Hobson-Jobson (1886; 2° ed. 1903) i. v. Putchock; Ficalho in zijn uitgave van Orta, 1,1891, p. 267; Linschoten ed. Kern, 1910, II, p. 56—57; en voor het teneesk°0rCl'g °P Java bekend zijn van den Xerm poetjoek in dezen zin, Vorderman in Gein V ^ '^d,SCnr' v- N-"1- d1, 34 (1894), p. 321 — Lodewycksz's zeggen dat men den Costus voer Vindt' m°et gelezen als: daar aangevoerd; en het „nae Malacca ghe-
Poef 'S aUeen Z°° tC verstaan' dat de Guzeratten in het eind der 17» eeuw den Costus, alias °'Joek, rechtstreeks uit Cambay te Bantam aanbrachten, en niet (zooals in ± 1500) Malaka
IO



146
rieckende, de Chinesen coopent op ende seyndent nae de China.
Calamus. Calamns wasset oock in Sunda ende omligghende Eylanden, ende wordt int Malays Dirimguo 2) ghenaemt, tselve coopen de Chinesen, ende seijndent nae de China.
De langhe Peper valt in lava, als tot Panaracan ende tot Ban-
Chiabe. tam, waer hy abundantelijck wast, wordt in Sunda Chiabc 3) ghenoemt, is groen noch onrijp zijnde, rijp zijnde wordt root ende groot, ghedrooght zijnde swart ende cleijn. De overste in Bantam ghebruijcken hem in plaetse van Peper, doch geit weynich.
Zerumbet. Zerumbet wasset oock in Sunda ende wordt in Malays ende Jaefs
als vaste tusschenhaven daarvoor hadden op den verderen handelsweg naar China. — Dit Mal.-Jav.poetjoek niet te verwarren met den gelijken Mal.-Jav. naam van den gëbang-palm, Corypha Gebanga BI., verg. Cap. 32, noot 7.
2) Acorus Calamus L., Mal.-Jav. dëringoe, Jav. dringo, Soend. dariugo, onze kalmoes. Verg. Linschoten, 1596, cap. 83 (nageschreven uit Orta, 1563); en Vorderman in Geneesk. Tijdschr. v. N.-I. dl. 40 (1900) p. 177.
3) Dit is dus de „Spaansche", alias „langhe" peper, Capsicum annuum L., de thans in onze Oost alombekende lombok, ook tjabe genoemd op Bali en Java, en tjabai op Sumatra; in de Molukken tjili (d.i. ons „Chili", ten rechte Sp. „Chile"), en rit/a (afkorting van maritja; in Sanskr. = zwarte peper), Oudholl. „risje"; met nog tal van andere namen die alle op herkomst van elders wijzen (o. a. op Boeroe kastcla, d. i. Kastilië). — De bijvoeging bij Lodewycksz, dat deze Sp. peper op Java groeide „tot Panarucan [er staat foutief: Panaracan]ende tot Bantam", alsmede dat „De overste in Bantam ghebruijcken hem in plaetse van Peper, doch geit weynich", is hoogst gewichtig, omdat het bewijst: i°. dat de Portugeezen deze (door de Spanjaarden eerst van Chili en Mexico naar de Filippijnen en de Molukken overgebrachte) peper weer van de Molukken hadden overgebracht naar Panaroekan, waar ze sinds is8o(volgens Godinho de F.redia's Informacao van 1599) een Kath. missie hadden; 2°. dat ze vandaar weer de Sp. peper — evenals óók gewis de Middel-Amerik. Guajaba, Psidium Guajava L. — naar Bantam en verder Java verbreidden; 3°. dat die Sp. peper in 1596 te Bantam alleen nog maar een nieuwtje was voor de Poenggawa's en andere hoofden, maar bij het volk er nog niet ingegaan, vandaar nog weinig geldend; 4°. dat de Oost-J av. term lobok en Balin.-Jav.-Mal.-Soend.term/ozntó pas in de I7e eeuw is ontstaan, zelf stééds „naar het Oosten" verleggend wat als gewas inderdaad uit het Oosten kwam ; evenals thans nog deSoembanees de lombok noemt: hambakoe Ha'oe, d.i. „Sawoeneesche tabak" (nietbij De Clercq-Greshoff; verg. Wielenga, Soemban. Spraakkunst, 1910, p. 159: mbakoe ha'oe). Terwijl uit de zotte beschrijving van Lodewycksz bij 't eiland Santa Maria, beO. Madagascar, Cap. 9, p. 32: „Noch een soorte van vruchten, als Datelen, brandende inden mont als Peper", bovendien blijkt: 5°. dat L. de „Spaansche peper" toen nog niet kende, zooals wèl nu op West-Java het geval werd (zie boven, en verg. ook het „langhe Peper" a-propos weer juist van „Payiarucan" in Cap 19, p. 100); 6". dat ook de Portugeezen de Sp. peper vóór 1595 op St. Maria hadden ingevoerd. — De Spanjaarden zelf onderscheiden scherp pimiento, Capsicum annuum L., Fr. piment, van pimienta, Piper nigrum L., Fr. poivre. De Portugeezen gooien hun fimento en pimenta dooreen, maar zeggen meestal pimenta.
Wat Linschoten in zijn Cap. 62 (zie ed. Kern 1910, II, p. 16) noemt „die lange Peper die alleenlijc wast in Bengalen ende Java, Pepilini", is de Piper longum L., Mal. lada pandjang of tjabai djawa, welke inderdaad op Plaat 36 (maar ten ónrechte) staat afgebeeld ; het beste bewijs dat de Holl. teekenaar van 1598 geen Spaansche peper nog ooit gezien had. Het getuigenis van Lodewycksz is dus van groot historisch-botanisch gewicht — In ditzelfde jaar beschreef óók Linschoten haar 'teerst in zijne vertaling van Acosta (afgesloten Mei 1598), IV, cap. 20: „Van 't Axi [Sp. aji\ ofte Peper van Indien". Orta (1563) kent ze nog niet.






Plaat36.
De afbeeldinghe vanden Costus Indicus, in Malays Pucho ghenaemt, zijnde een seer welrieckende droghe, Calamus Aromaricus1), in Malays Diringuo gheseyt, oock in Sunda wassende. Den langhen Peper vallende in lava, alwaer hy Chiabé gheheeten wordt 2), de principaelste gebruijckent voor Peper, segghende het ghesonder is dan den ronden Peper, ende den Zerumbet'm Malays ende Javaens Canjor ghenaemt, alwaer hy ghedrooght, ende nae China ghevoert wordt.
1) Lees: Aromaticus. — Verg. resp. Cap. 37, noot 1 en 2.
2) Bedoeld is gewis de Spaansche peper, Jav .-Mal. lombok, blijkens den tekst van Cap. 37, p. 145 met noot 3. Maar de afbeelding is fout, want geeft een vruchtstengel van Piper longum L., Mal. tjabai djawa te zien.
Links achteraan is een ongenoemde kruipplant met vrucht afgebeeld, hoogstwaarschijnlijk een sëmangka (watermeloen, Citrullus vulgaiis Schrad.); verg. Plaat 32, bijschrift en noot 3 ; Cap. 34, p. 140 met noot 17; en Cap. 37, noot 10.



H7
Canjor*) ghenaemt, is den Gengber seer ghelijck, dan dat de bladeren langher ende breeder zijn. De wortel wordt ghesneden ende ghedrooght, oockgheconfijtin suijcker, ende is crachtigher ende beter dan Gengber.
Galanga wast in Sunda ende Bali; wordt vande Jnwoonders Lan- Gaianga. a/as s) genaemt, wast twee cubitus hooge, heeft de bloeme ende bladeren de Lis bloemen ghelijck.
Men vint in Sunda, Madagascar ende in veel plaetsen van Jndien Crocus inden Crocus Indici/s 6) oft Curcuma, vande Portugesen Saffran da dicus" terra ghenaemt, omdat de Jnwoonderen tselve voor Saffraen veel in hare spyse ghebruijcken, ende in Malays Cunhet, noch groen zijnde en canmen zyne cracht niet smaken, overmidts zijne groote vochtigheyt, droogh zijnde is zy scherp: maer so crachtich niet als de Gengber, ende also wy op een ander breeder daer van ghesproken hebben, sullen wijt laten berusten.
Fagara wasset oock in lava 7), dwelck een vrucht is vande groot- Fagara. te als Cubebe oft Peper met steerten, hebbende een teer schelleken, waer een swart dun huijsken over ghewassen is, daer alleenelijck een gram in is, is seer goet tegen een vercoude borst ende slappe maghe: oock teghen buijck loop, drooght ende verwermt als de Cubebe.
De Gomme Taccamaca hebben wy becomen int cleyne Eylande- Taccaken van de groote Baye 8), uyt eenen hooghen boom, hebbende maca' langhe smalle bladeren. De vrucht als men sien mach, groot als een Pruyme, is een witte welrieckende Gomme, ende seer costelijck.
Den Lacq vercooptmen in Bantam, ende wordt aldaer ghebracht Lacq. van Tolonbavan in Si/matra, daer zy abondantelijck door eenige
4) Perz.-Arab. zarambdd, waarschijnlijk Zingiber Cassumunar Roxb., Jav. lempoejang, een wilde gember-soort; óf Kaempferia rotunda I.. dan wel Kaempferia Galanga L., Jav.-
• kciitjoer, een Scitaminee, wat dan met „Canjor" beter zou kloppen; doch zie „ anr verderop, met noot 25. — Zerumbet werd en wordt herhaaldelijk verward met Z.eduar V^Wg. noot 47 hierachter), hoewel uit Barbosa's Livro (1516) achteraan blijkt dat toen te al'cut de „Zerumba" dubbel zoo duur was als de „Zedoaria".
5) Alplnla Galanga Willd., Mal., langkfoejwas, ttngk(oe)was, Oudjav. lahwas, vanwaar J°ng-Jav. /a/tos, laos. Verg. Linschoten ed. Kern, 1910, II, p. 58—59. — „Cubitus" = el ( ^ SOc-M.), eigenlijk „slaap-arm, voor-arm", ook oud-Holl. „cubijt": Eng. cubit = thans 18 ,ncl' = 45»/* c.M.
6) Zie reeds Cap. 13, p. 51 en noot 14. Verg. ook noot 22 hierachter.
7) Onjuist. De Terebinthacee fagara (nu nog Port.) wastniet op Java, maar o a. bij So, de Eng. gum-tree. Verg. Clusius, Exoticorum Libri X, 1605,1, fol. 185 ; en zie noot 8.
« (pers. meded. Dr. J. Dekker) de Japansche specerij Fagara piperata L. bedoeld van N Fagara oc,an<3ia L. (F. tomentosum Jacq.), verg. noot 7; hier dus verkregen
an , oesa Marosy in de Baai van Antongil (verg. Cap. n, noot 8 ; en Cap. 13, noot 2). Deze 5 sPeciaal Zuid-Amerikaansch, Sp. tacamaca en tacamacha, Port. tacahamaca.



148
vlieghskens aende tacken van eenige groote boomen ghemaeckt wordt, ende genaemt Caju Lacca 9), wordt metten Pico vercocht, welck een ghewichte van China is, weghende hondert pont. Water Me- Jn lava wassen groote schoone Water-meloenen, dwelck een liefloenen. felijcke vrucht is, doncker groen, van binnen wit, groot als de langhe Pepoenen, ende wordt vande Jnwoonderen tot een groot present d'een den anderen voorgheset, om de groote verversinghe diet mede brengt, wordt heel Jndien door Batiec ghenoemtIO). Benjuin. Den Benjuijn valt in lava, oock abundantelijck in Baros, Spcriamon, twee plaetsen int Eylandt Sumatra, oost ende west met tEylandt Banca, ende wordt Mignan oft Comignan ghenaemt»). Den witten vercooptmen tegen de caxas oft geit van lava, d'een ghewichte teghen d'ander. Den swarten geeftmen drie mael des gelts
~~9) Mal. kèfoe laka, d. i. „lak-hout", hethout waarop de Coccus lacca Kerr, de lakschildluis, leeft; en waaromheen de roode gom door het wijfje wordt afgescheiden; onzen onderwetschen „stoklak" dan gevend. De geliefde boom daarbij is de Mal. koesambi (Schleichera trijuga Willd.), verg. Encycl. v. N.-I., II [1899], i. v. Lak. — Het zeggen van L. dat deze in Toelang Bawang (N.O. kust Lampong's) veel voorkwam, en vandaar naar Bantam gevoerd werd (zooals Cap. 27, p. 123 nog veel pertinenter zegt van de Bantam'sche Chineezen: „Zy coopen oock op alle de Lacca die van der stadt Tolonbavan (waer zy abondantelijck valt) ghebracht wordt, ende die voor Paternosters [scil. opcoopen]"), is een merkwaardig voorbeeld van product verwisseling. Want die stoklak kwam inderdaad van Pegoe (NederBirma), werd door Pegoeanen daar aangebracht, zooals Linschoten in zijn Cap. 68 duidelijk en terecht (naar Garcia da Orta's Coloq. XXIX) zegt, en tegen Peper daar verruild. Die stoklak werd dan weer door Chineezen uit Bantam voor de Bantamsche markt opgekocht te Toelang Bawang, tegen „Paternosters" (deels zeker moetisalalis); en kwam alzoo als „Toelangbawang'sche", d.i. „Sumatraansche" stoklak (Orta's Arab. lok Soemoetr!) te Bantam aan de markt. Verg. nader over dien echten Pegoeaanschen gomlak en dien zoogenaamd„Suinatraanschen", Rouffaer's Inleiding tot den „Catalogus der Oost-Ind. weefsels enz.", 's-Grav. 1901, p. 37'*-39*.
10) Hier wordt niet bedoeld onze Zuid-Europ. en Oost-Indische watermeloen, Citrullus vulgaris Schrad., Sp. sandia (d.i. „Sind"-meloen, melon d'Inde, verg. Dozy-Engelmann, Glossaire etc. 1869, i. v.), Mal.-Jav. sëmangka, Ambonsch-Mal. oókpateka, die rood vruchtvleesch heeft (en zwarte pitten), verg Cap. 34,noot 17. Maar de Carica Papaya Y\.,Aepapaja, door Linschoten in zijn Cap. S4 duidelijk vermeld (ed. 1910,1, p. 224), als in ± iS7Svan Midden-Amerika door de Spanjaarden naar de Philippijnen gebracht, en vandaar weldra (via de Molukken) naar Malaka en Voor-Indië overgebracht door de Portugeezen; Jav.Mal. kates (d. i. corruptie van Kastela = Kastilië; ook Jav. katela); goed-Mal. bëtik, welke laatste naam dus in 1596 blijkens L. algemeen was. Zie de (vermoedelijke) afbeelding met foutief bijschrift „Samaca" op Plaat 32 (met noot 3).
11) Jav. menjan, Mal. ktmennjan, ook wel mënnjan, hoog-Jav. sela (van't Sanskr.) = Arab. lobun Djdwi („Javaansche — d.i. Sumatraansche — wierook") = ons (via Venetiaanschen handelsweg) corrupt „Benzoë". Het eerst met zijn Arab. naam door Ibn Batoetah i" 1345 genoemd, het eerst met zijn Mal. naam „Cominham" in een Port. bron door Garcia da Orta in 1563 (Coloq. IX). Over het echte Benzoc-gebied, N. O. van Baroes, zie in L. van Vuuren's „De handel van Baroes, als oudste haven op Sumatra's Westkust", Tijdschr. Aardr. Gen. 2f S. XXV (1908), p. 1395—1396, met schetskaart p. 1392. Inderdaad was Baroes (ca. 20 N.Br.) de éénige uitvoer-haven; dan ook Priaman („Speriamon", ca. 40'Z.Br.) de westelijke uilvoerhaven van het rijk Minangkabau (verg. Cap. 14, noot 33), maar als tusschen-






Plaat 37-
De afbeeldinghe vande groote Galanga oft Galigaen, in Bali, lava ende Sunda wassende, twee cubitus hooge, ende aldaer Lancuas genaemt. Den Crocus oft Curcuma, in Malays Cunher genaemtzijnde van couleur geel, vol knobbelen ende cortbrekich. De Fagaras in Sunda wassende van ghedaente als de Cubebe met een schelpken overtoghen. Den boom 2) ende vrucht vande Gomme Tacca maca. Den Lacca in Malays Cajulacca genaemt, wassende in Barros ende Tolonbavan 3).
1) Lees: Cunhet. — De naam („Cunhet" op z'n Portugeesch gespeld = Cunjet) is op de plaat vergeten. De wortel-stukken liggen rechts van de „Lancuas". Verg. over deze 2 drogerijen Cap. 37, noot 5 en 6.
2) De boom is niet afgebeeld, en hoort ook in Zuid-Amerika thuis. Zie over deze 2 drogerijen Cap. 37, noot 7 (met het Corrigendum) en 8.
3) Zie over de herkomst van den stoklak Cap. 37, noot 9. Het „Barros" (= Baroes) is een toevoeging die niet in den hoofdtekst (p. 147—148) voorkomt, maar even onjuist is als „ Tolonbavan" {= Toelang Bawang). Het bewijst te meer, dat de handel in Pegoeaansehen (kwansuis „Sumatraanschen") stoklak geheel in handen was van Chineezen, evenals de handel in kamfer van Baroes (verg. Cap. 37, noot 13); en evenals de handel in „Paternosters" (moetisalah's, en andere soorten van kralen), welke al even onjuist „Chineser waren" in dit Cap. 37 heeten(zie p. 150, met noot 17). Zoo werden voor de niet-ingewijden Chineesche Aandels-v/aren tot Chineesche productie-waren; doch ten onrechte.



149
oft caxas gevvichte. Daer is een soorte datmen noemt Benjuin Amendoadogeplackt zijnde als oft eenen koeck van gestooten Amandelen waer, dwelck wel den besten is. Den slechten valt tot Palinbau in Sumatra.
Men vint tot Bantam Camphor »3), die zy Cafur noemen, ende Cafur. wordt aldaer gebracht van Baros in witte coecxkens. Men brenghse ooz\a.ï\ Borneo, Bandarmachen ende Lave de welcke cleijn als Milie saet *S) oft Mieren eyeren is, ende verre de beste: worden al
haven; Palembang, even verder genoemd, was tweede-rangs-tusschenhaven. Het slordige zeggen van Lodewycksz: „Sumatra, oost ende west met tEylandt Banca'1, slaat ook alleen op Palembang en Bangka. Ook moet een komma staan tusschen t/ava" en „oock".
12) D.i. „benzoë in amandel-vorm; als amandel-pers" (Port. amendoa = amandel); Lodewycksz, die deze „den besten" noemt, en de „swarte", lees bruine benzoë (Mal. kcménnjan hitam) 3maal goedkooper dan de witte (Mal. èëmëunjan poetih), isjuist; in tegenstelling tot Linschoten, die (naar Orta's Coloq. IX) in zijn Cap. 71, foutief beweert, dat de zwarte de beste zou zijn, en de „amandelpers benzoë" daarentegen „soo goet niet" noemt (ed. 1910, II. p. 34)- Linschoten heeft daarnevens Orta niet begrepen in wat deze volkomen goed zegt: dat de beste „benjuy" kwam van Baroes („Bayros"), de tweede soort uit „Siam", en dan van andere (niet genoemde) streken de nog mindere soorten (ed. Ficalho, 1,1895, P-1091 en verg. Ficalho's noot op p. 115). Linschoten heeft Baroes blijkbaar niet thuis kunnen brengen, zwijgt er over, doch vertelt: „Dese Benjuin wast veel int Coningh-rijc van Sionfl], int Eylandt van Sumatra [II]", Lc., II, p. 33; wat hij nóg dwazer ten tweeden male zegt, p. 34. — Over Benzoë zie het juiste bij Ficalho, l.c. p. 162-169; en Van Vuuren, [.o. p. 1399-1401.
13) Het hier door Lodewycksz over Kamfer vermelde, is een groote verbetering van Linschoten's cap. 80, die Orta's Coloq. XII onvoldoende bewerkt had. Orta in 1563 noemde de kamfer van het eiland Borneo („Burneo") èn die van Baroes („Bairros") de beste, de Chinakamfer ordinair (l.c, I,p. iS3); Linschoten noemt enkel de Borneo-kamfcr de beste, en de China-kamfer ordinair, terwijl hij toevoegt: „Dese Champhora van Borneu heeftmen 00c in t Eylandt van Sumatra, in Sunda" [d.w.z. op Port. manier: na Sunda = in den Indischen Archipel; niet = „in West-Java"]. Doch Lodewycksz noemt hier terecht: éérst de Baroeskamfer, als de van ouds beroemde soort in koekjes-vorm; en dan de Borneo-kamfer, in korrelvorm, welke laatste hij ook „verre de beste" noemt, en wat dus wellicht waarheid is geweest tusschen ca. 1550 en 1600; hoewel de Baroes-kamfer, de Mal. kapoer Baroes, vanouds, Sinds minstens den tijd van Ibn Chordluidhbeh (846 A°. D.) tot heden toe, de prima-kwaliteit is geweest en gebleven. Over het speciale Kamfer-gebied, N.W. van Baroes, zie de genoemde studie van Van Vuuren, 1. c.p. 1393-1395. 1397-1398, en het kaartje p. 1392. Verg. de noten 14 en 15. — Ka/oer is de Arab. uitspraak van Mal. kapoer, ons „Kamfer".
14) D. i. Broenai, de stad (niet Borneo-als-eiland); Bandjarmasin; en Lawe = Lawai, aan de uitmonding der Soengai Labai in de Mëndawak-rivier, d.i. in de oude Kapoeas-beddmg, zie Encycl. v. N.-I. IV [I9o5], p. 384b, met noot 2, en Tijdschr. Bat. Gen. dl. 51,1909, P. 460—461. — Hoezeer de stad Broenai inderdaad in 977 A°. D. een kamfer-emporium al was, blijkt uit de Chin. Annalen der Tweede Soeng-dynastie (Groeneveldt, Notes etc. 1876, P- 109), waar de Vorst van Broenai (Chin. Poe-ni = Po-lo = Boen-lai = Oudjav. Burune = Mal. Broenai), genaamd Hyang „Ta", naar het Hof van China als tribuut zond: 1 kati kamer »in large pieces", 8 kati tweede soort, 11 kati derde soort, 20 kati „small grained camP or', en 25 kati minste soort; zijnde daarbij 1 kati = 20 taait. Zie volgende noot.
15) Milie = Port. milho = gierst, Panicum miliaceum L.; verg. Cap. 13, noot 12.— at Lodewycksz echter toevoegt: dat deze fijn gekorrelde Kamfer „verre de beste" zou
zlJn,isgewis/y«r«/; waarschijnlijk hem op de mouw gespeld door Chineezen te Bantam, 'e den vreemdeling niet wilden inwijden in de geheimen van den Chin. kamfer-handel op



iSo
door de Chinesen opghecocht ende nae China ghevoert, ende door tghewichte (Cate ghenoemt) vercocht. Sandelhout. Jn de bosschagien van lava wast Sandelhout, root ende geel: maer den witten, welck voor costelijcks ghehouden is, wordt aldaer uyt Timor ende Solor ghebracht, twee Eylandekens gheleghen by oosten van lava, ende hoe den boom dicker is, hoe het die[r]der gheestimeert wordtl6). Daer valt in lava oock wel wat wit Sandelhout, doch verliest haest zynen reuck. Jn dese Eylanden hebben de Caxas gheenen cours: maer begeiren de Chineser waren, oock Larins x7): aende zuydt zyde varende soudemen de beste ende dickste connen
Sumatra en Broenai. Dat blijkt afdoend uit het in noot 14 aangehaalde van 977 A°. D.; en wordt bevestigd door wat Orta in 1563 (Coloq. XII) en naar hem Linschoten in 1596 (Cap. 80) mededeelt: dat het bij kamfcr-korrels ging als bij de grootte „vande Pcerlcn".
16) Noch Lodewycksz, noch Linschoten geven veel belangrijks over Sandelhout, na het degelijke Coloq. XLIX van Orta (1563). Het „rood'' sandelhout van Pterocarpus santalinus L. f. valt dadelijk af, daar dit in Dekhan groeit, maar nergens in onze Oost. De sandelboom, die het geelwitte, sterk weeïg-zoetriekende sandelhout geeft, Santalum album L., wast van oudsher het allerbest op Timor, in Dawan'sch (d. i. West-Timoreesch) haoc ment, in Tètoem'sch (d. i. Midden-Timoreesch) ai kamclin geheeten, waarin haoe = ai = „hout", Mal. kajoe is. Orta noemt als uitvoerhavens op Timor 4, waarvan 2 aan de Noordkust, en 2 aan de Zuidkust: 1°, „Mena" (even beO. Oikoesi), met het allerbeste, maar weinig ; 2». „Matomca", d. i. Batoemea of Batoemerah (in Amanatoeng, Z.kust), met veel sandel; 3". „Camanace", d.i. Kamanasa (beO. Soeai, Z.kust), met slecht sandel; en 4«. „Cerviaguo", d.i. ten rechte Serviao, ons Sorbian, d.i. hier de haven Naiklioe (beW. Oikoesi), ook met slecht sandel. Dan noemt hij nog „Verbali" = (vermoedelijk) Bali, en „Macaca" = Makasar, als uitvoerhavens, ten rechte doorvoerhavens. Dit tevens in verbetering van Linschoten, ed. 1910, II, p. 37 noot. Ook weet Orta zeer goed dat het kernhout („cerne") het allerrijkste is aan geur („cheiro"). Linschoten (1596) excerpeert Orta, maar voegt de goede vergelijking toe, dat de vruchtjes van den Sandelboom zijn als „Criecken", terwijl Orta den boom terecht met den noteboom, het blad met dat van den mastix had vergeleken, de vruchtjes met kersen en steeneikels. Lodewycksz nu voegt als nieuws toe: dat het óók van Solor kwam (doch dan op dat kleine eiland wel niet gewonnen, maar aangevoerd van Timor); èn vooral: „hoe den boom dicker is, hoe het dierder (er staat: dieder)ghecstimeert wordt".
Eerst tegen 1680 worden ook „Souw" = Sawoe = „het Sandelbosch", en „Nomba" (lees: Homba) = Hoemba, Soemba, als sandel-eilanden door Rumphius genoemd, Amb. Kruydboek, II, fol. 44; en verg. W. C. Muller i. v. „Soemba", in Encycl. v. N.-I. IV [1905!, p. 6b. Met Pigafetta's „Chendam" uit 1522 beN. W. Timor, moet, bij nader overweging, niet Tjëndana = Soemba, maar = P. Sëmaoe bedoeld zijn; verg. 1. c. — Het Mal. tjtndana, Jav. tjëudana, Soend.-Balin.-Mak.-Boeg. tjandana, slaat alleen op het hout; niet op den boom, dien men in eigen land niet kende. De merkwaardige Jav. variant-naam tjëiidana Djcnggi, ook Mal. tjandana Djanggi, d.i. „Papoea-sandelhout" (onverklaard gebleven in RoordaVreede's Jav.-Ned. Wdb., 1901,1 p. 247b met II p. 443a) wijst duidelijk op herkomst van het echte sandelhout uit het „kroesharige" eiland Timor, het „Oost"-eiland. Wat op Oost-Java als zoogenaamde tjandana groeit, is een minderwaardige laag-blijvende Santalacee, Exocarpus latifolius R.Br., voluit Jav. tjandana sëmoet of „mieren-sandelhout", met zwakker geur. Deze minderwaardige soort groeit ook in Dekhan. — Zie nog noot 55.
17) Larins, d.i. Lari's (op Port. wijze genasaliseerd), de dubbelgebogen zilverstaafjes van de stad Lar, in Zuid-Perzië; zie Plaat 44, en 't Appendix achter Cap. 43. — Maar wat wordt met „de Chineser waren" bedoeld ? Zoo goed als zeker: kralen (zie noot 9, slot).*



i5i
becomen, overmidts (door vreesen vande stercke winden ende stroomen) de Jndianen haer daer niet en derven vertrouwen, al ist datse aende zuydt zyde schoone bayen heeft, ende wordt in Bantam by de Pico vercocht.
Den Genrrber wast ahnndanrpliJr-t ;n Tm<* a^u a 1 .
"**j~" x" *.vu..^, \,n uiuuimh;ii /.v (jciicd
geenen: maer alleenelijck confyten zy dien in Suijcker, oft verbruijcken hem in haer spyse: men heeft hem oock overvloedich inde Baye Dantogil, daer zy hem Saquaviro, ende in Malayo Aliaa, in Jaefs Ganti**) noemen, wordt in manden groen ende versch ter merct gebracht.
Anacardium I0) groeyt in Sunda, makende de forme van een herfp a—
root van couleur, doch niet hebbende een hoogen hals, als de gene diumdie in Malavar wassen, wordt door de Portugesen Faua de Malaca genaemt, om dattet dier boonen ghelijck is.
Podi™) is meel oft een bloeme die zy ghebruijcken om coudePodi. winden af te jaghen.
Tn Sunda w39?pt nr><-L- rlaf Vir.nf nCt „,„-t„i i-i- j_ n .
•> —~" - wuitci, wcitn uc ruriugesen Pao de
Pao de Cobra **) noemen, ende wordt ghebruijckt teghen alle ver- bra' gift, tzy datmen van eenighe Slanghen ghebeten is oft vergheven ware, is seer bitter.
Floers vintmen tot Bantam, ende wordt aldaer Caxumba ghe- Floers, noemt Zy gebruijekent aldaer in haerlieder spyse: oock om hare
18) De gember, Zingiber officinale Roxb.,heel inderdaad in Malag. sakaviro. Mal. halija (ook alija), maar Jav.-Soend. djahe (niet „Ganti"); verg. ook de noot van Paludanus bij Linschoten, cap. 64, naar Orta. — Jav. ganti is de wortel van Ligustrum glomeratum BI.; verg. Vorderman, Geneesk. Tijdschr. v. N.-I., dl. 34 (1S94), p. 293; en zie noot 29.
19) Semecarpus Anacardium L , met „hart vormige" vruchtboonen (vanwaar de naam „Anacardium"), de „Malaka-boonen" (favas de Malaca) der Portugeezen, verg. Linschoten, cap. 83 (ed. 1910, II, p. ss). Op Java groeit de boom echter niet, wel in de Minahasa. — Door een leclijke drukfout heeft het origineel: boomen; lees: boonen.
20) Jav. podi \yo\m\.podi sari d. i. „fijne podi"), zijn de uiterst fijne zaden van den heester Woodfordia fruticosa Kurz (= W. floribunda Salisb.), Jav.-Balin. sidawajah. Verg. Vorderman in Geneesk. Tijdschr. v. N.-I. dl. 34 (1894), p. 319. _ Zie de feitelijke herhaling hiervan als „Sedowaya", hierachter p. 155, met noot 46.
21) D. i. „Cobra-hout", „slangen-hout", desgelijks in Mal. kajoe oelar, vooral op Billiton groeiend, Eurycoma longifolia Jack ; de welbekende lage strandboom op Java bidara laoct, Jav. widtïriï poetili; wegens den bitteren smaak van het hout ook Mal. bidara paait. Verg. Linschoten, cap. 75 (naar Orta, Coloq. XLII).
22) Carthamus tinctorius L., Mal.-Jav.-Soend.-Balin. kasoemba, ook kesocmba. en Jav. sombS. De gedroogde bloembladen van dit kruid geven, en gaven vooral vroeger, de bastaard-saffiaan (Port. acafrao bastardo), in potjes-Latijn: saffranici flores („saffraanachtige bloemen"), reeds in Middelned. corrupt tot saffloers, saffloer, floers; alles weer van Arab. fafr = geel; daar de echte gele saffraan de gedroogde meeldraad is van Crocus sativus L. Het gebruik „in haerlieder spyse" was, om er rijst mede geel te maken, waartoe de Javanen •oen (en nu nog) vooral Curcuma-wortel gebruikten, Mal. koenjit,]^, kotnir, die de Portugeezen niet onaardig „grond-saffraan" (acafrao da terra) noemden; zie hiervóór p. 51 en 147.



152
Caju Api.
Cautior.
Samparantaon.
Poutiou.
Gato Gamber.
Cattoenen cleederen te verwen. Daer wordes oock veel ghebracht van d'eylanden Macasser, Bali, Cambava 23), die alle goede havens hebben. Wordt tot Bantam met de Cate vercocht teghen duysent Caxas de Cate, dwelck twintich oneen zijn.
Men vint in Sunda noch dese navolghende drogues, cruyderen endesaden, die wy alhier int corte sullen stellen, als Caju api2*) is hout seer inden mont brandende, zy brekent cleijn ende smeeren haer lijf daer mede, is seer goeden coop.
Cautior25) is een vrucht als Eertakers, wordt inde spyse ghebruijekt, wast oock overvloedichlijck in Guinea, ende is goeden coop.
Samparantaon 2°) is een wortel crachtich ende bitter, veel in Sunda, ende om eenen cleynen prijs te becomen.
Poutiou'7) comt van Malacca, doch wast in Choromandel, is dier, want de Cate drie duysent Caxes geit, is goet teghen de cortsen.
Gato Gamber is een vrucht als Olyven oft groenen Arcca, wast in Cambaya ende Choromandel, oock in SundazS), ende goeden coop, is goet voor quade tanden te ghenesen.
Het gebruik der saffloers „om hare Cattoenen cleederen te verwen" was echter het voornaamste, om er namelijk èn geel èn (onder toevoeging van citroensap) rood mee te verven, en er de ouderwetsche Jav. kaïn kë'mbaugau in 2 of 3 kleuren mee te krijgen; zie over deze Jav. geel- èn rood-ververij met kasoemba,Rouf(a.er en Juynboll, De Batik-kunst in Ned.Indië en haar geschiedenis, afl. V (slot), 1913, p. 277—278.
23) Lees: Cambava = Soembawa. — Inderdaad was de kasoemba vooral een product van de kleine Soenda eilanden, en Oost-Java.
24) Welk Mal. kajoe api, d.i. „vuurhout, brandhout", hier bedoeld wordt, is onzeker. Vermoedelijk de veel op West-Java voorkomende Bruguiera eriopatala W. et A., een rhizophoor, Jav. bakoe, Soend. katija, waarvan de schors ook thans in de Soenda-landen nog veel voor het tanen van netten gebruikt wordt; en voor bruin- en zwartverven bij batiks. Verg. noot 36, aan 't eind.
25) Kaempferia rotunda L., Jav.-Mal. kentjoer, een Scitaminee of gember-achlige, met ronden riekenden wortelstok, voor kruiding van spijzen ook nu nog op Java gebruikt; verg. noot 4. De aardaker is een vlinderbloemige, Lathyrus tuberosus L. — Er staat foutief Cautior, lees: Cautior. — Voor het verwijzen naar „Guinea" door L., zie reeds p. 69 en 135.
26) Sindora sumatrana Miq., var. javanica K. et V., Jav. saparantoe, scprantoe, Soend. sampar-autoe, d.i. „geesten-kanker". Maar niet de „wortel" wordt gebruikt, doch de vrucht; verg. Vorderman, Geneesk. Tijdschr. v. N.-I., dl. 34 (1894), p. 324.
27) Zie noot 1. Hieruit zou volgen, dat de havens van Koromandel tusschenstations waren op den weg van Cambay naar Malaka en verder naar China. Of is hier misverstand bij Lodewycksz? De Guzeratten brachten depoet/oek wel zelf aan.
28) Hier is Lodewycksz de kluts kwijt, en haspelt twee handelsartikelen door mekaar, die géén van beide „vrucht" zijn, en géén van beide lijken op „Olyven oft groenen Areca". N.l. i°. „Gato", ten rechte Mal. katjoe, Oudport. cacho, ons „cachou", catechu, terra japonica, enz.; alles het verdikte afkooksel van het kernhout der Acacia Catechu Willd., een reeds in de i6e eeuw in Voor-Indië gebruikt toevoegsel of variant bij de betel-pruim, beschreven door Orta (1563), Coloq. XXXI, als „Cate", met vermelding van den naam „in Malakka cato", ed. Ficalho, II, 1895, p. 69, en verg. Linschoten, ed. 1910, II, p. 8—9 en 11; en 2°. de Mal.-Jav. gambir, het verdikte afkooksel van de bladen der klimplant Uncaria



153
Ganti20) is een wortel als Gengber, wordt daer ghebracht uyt Ganti. China, is dier, die Jndianen bcstrijcken haer lijf daer mede.
Sabanh Pitte 3°) oft witten Peper valt oock 'm Sunda, is den an-Sabanh
Pute
tsivj deren Peper in cracht gelijck, doch is cleijnder, effen, ende wordt inde medecynen ghebruijckt, valt alleenelijck op seker plaetsen van Malavar, Malaca, Sumatra ende Sunda, oock in gheen quantiteijt.
Sasani 31) is Mostaertsaet, seer overvloedich ende goeden coop Sasani. in Sunda.
Doringis2) wast aldaer abundantelijck, ende men coopt een groo- Doringi. te quantiteyt om eenen gheringhe prijs, gebruijckentineenendranck die zy de jonghe kinderen ingheven als zy eerst gheboren zijn.
Galant 33) is een seer vercoelende medecyne ende wortel wassen- Gaiam. de int water, is oock te becomen om eenen geringen prijs in lava.
Tiauco34) een vrucht die zy (haer qualijck ghevoelende) stooten, Tianco. ende met eenen dranck innemen, wast aldaer abundantelijck.
Madian maju, Corassani35) wordt aldaer uyt der stadt Dachem, Madian (aen 'tnoordt eynde van 'tEylandt Sumatra gheleghen) ghebracht, ^ssanV/ ende ghebruijckent om haer droncken te drincken.
Gambier Roxb. Beide zijn gelig bruin, Oudholl. „taneyt". Bovendien komt de Acacia Catechu niet voor in onze Oost; de Uncaria Gambier juist wel, en bij voorkeur.
Hier ziet men tevens den weg, waarlangs de gambir na ± 1600 opgenomen werd als 4' ingrediënt bij de Jav. sirih-pruim, n.l. als zijnde „goet voor quade tanden te ghenesen"; verg. Cap. 34, noot 7.
29) Ligustrum glomeratum BI., Mal.ganti,]av. gau/i. Verg. noot 18, slot.
30) Lees: Sahang Puté; Mal. sahang poetih, „witte peper". — Lodewycksz schijnt niet vernomen te hebben, dat witte peper enkel een gistings-variëteit is van de rijpste roode bessen van zwarte peper, en dan ook dubbel zoo duur. Verg. Encycl. v. N.-I. III [1902], p. 254a, art. „Peper" van de hand van Dr. Greshoff. Over sahang, zie Cap. 15, noot 38.
31) Lees: Sasaui; Soend. sasawi, Mal. sësawi, Jav. sawi, de zwarte mosterd, Brassica nigra Koch.
32) Zie noot 2. — Kalmoeswortel is een nog welbekend Indonesisch bezweringsmiddel.
33) Niet de gewone Mal.-Jav.-Soend. g'clani (Melaleuca Leucadendron L.), of kajoe-poetih-boom; maar de inderdaad bij het strand groeiende Mal. gëlam tikocs, of „dwerg-gclamboom", Eugenia Michelii Lam.
34) Waarschijnlijk het Mal. t/angkok, d. z. de bloemen (niet de „vrucht") van den vooral op West-Java groeienden woudboom SchimaNoronhaeReinw., Soend. hoeroc batoe („steenlaurier"), en poespa („bloem", dus bloem-boom). Verg. Vorderman, Geneesk. Tijdschr. v. N.-I., dl. 34 (1894), p.328.
35) Lees: Mandiau maju Corassaui, Mal. mandiau madjënocn Kocrasani, het „verzottend gif uit Chorasan", d. i. de Indische hennep, Cannabis indica Lam., waarvan de gedroogde bladen de beruchte Arab. hasjisj, Perz. bang (van 't Sanskr.), Oudport. bangue, geven. Zie Orta (i563),'Coloq. VIII; en daarnaar Linschoten (1596), cap. 79, ed. Kern 1910, II, p. 46 — 48.— Hoogst interessant is: i°. dat Lodewycksz hier mededeelt, hoe de Atjèhers dit bedwelmingsmiddel (via Ormuz wel; verg. toch noot 37) naar Bantam brachten; 20. dat Lodewycksz nog van géén opium op Java weet, zooals Orta en Linschoten uit Voor-Indië wel degelijk. Thans is zelfs in Atjèh het gebruik van hasjisj volkomen verdwenen, maar de opium oppermachtig (verg. Dr. Snouck Hurgronje, De Atjëhers, I, 1893, P- 33—34)-



154
Spodium. Spodium 3°) maecktmen oock in Sunda, ende ghebruijckent alleenelijck van buyten om 't lijf te strijcken, wordt van eenen boom ghebrant, is seer goeden coop. Daer wasses oock in een Provincie van Persien, C/tirmau37) ghenaemt, waer oock den besten Comijn wast
jentanye- (in Malays Ientanyeran3%) ghenaemt) die van Orntus op Dachcm
Commijn. en^e so op Bantam gebracht wordt, is derhalven die[r]der, wantet drie [lees wel: in] cleyne Gantas vercocht wordt, gebruijckent veel met Madian maju, Daon tujo, oft 7. bladt39), zijn bladeren die zy gebruijeken tegen alle beroerlijcke sieckten die door't lijf schieten met groote weedom, waer zy seer mede ghequelt zijn, overmidts zy naeckt gaen, is goeden coop. Opt Eylandt Mayo, (een vande groen Eylanden 40), gheleghen onder d'elevatie van 15. graden by noorden) hebben wy seer veel boomen ghespreyt vanden anderen ghevonden,
Sycomorus. den Sycomori41) ghelijck, hebbende bladeren wat cleijnder als de Vygheboom, zijn vrucht als de Vyghcn, geel ende cleijn, gheene greynen ofte saeykens in hebbende, zijnde den stam, tacken, schorse, de vrucht, melckichsop, ende de scherpheyt der bladeren den Vygeboom ghelijck, de vrucht nummermeer comende tot zyne volle ofte perfecte rijpheyt. Den boom is seer vruchtbaer: want hy nummermeer sonder veel vruchten is. Desen boom wast niet door saet, want de vrucht geen saet en heeft: maer ingeleyt zijnde als de Moerbesien, wiens grootte oock de bladeren hebben.
36) Wat hier met „Spodium" bedoeld wordt, blijkt onzeker. Het Gr.-Lat. woord beteekent „asch, fijne asch, metaal-asch". Linschoten vermeldt het niet; maar Orta (1563) wijdt aan het „Espodio" zijn heele Coloq. LI, het in verband brengend met tabasjir (verg. Cap. 34 noot 9); zie de standaard-uitgave door den Conde de Ficalho, II (1895), p. 301—310. Daar in de Middeleeuwsche Pharmacopeecn spodium nu eens heet te zijn asch van verbrand riet, of koraal, of ivoor, of olifantsbeenderen, zoo zal Lodewycksz' „Spodium" wellicht hetzelfde wezen als wat hij straks onder „Caju api" al bedoelde; zie noot 24.
37) D. i. Kirman, in Z. Pcrziö, beN. Ormuz. Dus hier via Ormuz—Atjèh naar Bantam !
38) D. i. Mal. djintan/rdn, of „ Perzische komijn", en wel de witte of echte komijn, Cumimum Cyminum L., Mal. djintan poetih; niet de minderwaardige zwarte komijn, Nigella sativa L„ Mal. djintan hitam. — De weldra volgende tusschenzin is (vermoedelijk door foutieve pers-correctie) geheel corrupt; er staat: „is derhalven dieder, wantet drie cleyne Gantas vercocht wordt"; zie boven de voorgestelde verbetering. De Fr. vertaling van Lodewycksz (1598) heeft goed: „car on le vend par petits gantas." — Verg. noot 35 en 37.
39) Mal. daocn toedjoeh is inderdaad „zeven-blad", maar is bij De Clcrcq-Grcshoff (1909) niet te vinden. Bedoeld is wel Mal. daocn toeudocug, Jav. dahou toeudoeng, d.i. „verdrijf-blad, verjaag-blad (n.l. van ziekten)", d. z. de bittere bladen van de klimplant Momordica Charantia L., Mal.-Soend. parija, Jav. pare of pare ajam. Verg. Vorderman in Geneesk. Tijdschr. v N.-I., dl. 40 (1900), p. 170 en 176. — Voor „Madian maju", zie noot 35.
40) De Kaap Verdische eilanden; bij de „Groene Kaap", den Cabo Verde.
41) De wilde vijgenboom, Ficus Sycomorus L., met moerbei-achtige onontwikkelde vijgen. Zie Plaat 38.— Het even verder volgende „ingeleyt" is ons tegenwoordig „afgelegd", d.i. „inden grond geleid"; zooals inderdaad de moerbei-boom door een aflegger (Mal. tjaugkok) wordt voortgeplant.



155
Aen landt gaende aende Cabo de bona Esperanca, inde Baye vande Aguada Sanbras hebben wy in groote menichte, jae velden vol ghevonden, den Azevar oft Sempervivum, die grootte van een mans Azevar oft lenghte, alsoo dat wy van verre meijnden al Jnwoonders des selven vum?6™'" landts te wesen. Js het cruijt, daer van int Eylandt Sacotora den Aloc(dicnien Sacotriuum 42) noemt) door de Jnwoonders (welck alle landtluyden zijn : want int heele Eylandt gheene steden en zijn) ghemaect wordt. Om die te kennen, so moet den seluen wesen vet, sonder vuylicheyt, sant oft steentgiens, blinckende ros oft doncker geel, vol ende dicht ghelijck lever, tsamen ghebonden, licht om te smill52r°] ten, ende bitter van smaeck, is goet voor scheurbuijck, purgeert de Galle ende fluymen, dienstelijck der maghen.
Sary 43) is een bloeme oft meel daer zy haerlichaem medebestrij- Sary. eken, ende bewaert voor alle quade winden.
Tagariw) is een wortel, wasset in Nanpon oft Sumor, aende custe Tagari. van Sumatra, gebruijekent om tlijf mede te wassen.
Surahan 45) is oock goeden coop. Surahan.
Sedotvaya*6) wast in lava, ende men coopet om een gheringh Sedowaya. geit, zy ghebruijekent om tlijf mede te strijeken.
Sambaja Malays wordt vande China ghebracht, ende aldaer Gei- Sambaja. duar ghenaemt 47), is seer dier, vande grootte van een Aker oft Ee-
42) Het beste aloë-sap kwam al sinds de tijden van Alexandcr uit het eiland Socotora; verg. Linschoten cap. 83 (naar Orta's Coloq. II; en zie Ficalho's uitgaaf I, 1891, p. 37—38). Over Sempervivum = Sp. acttar. Port. azebre — aloë, zie reeds Cap. 34, noot 14.
43) De meeldraden (Lodewycksz' „bloeme oft meel") van Mesua ferrua L., Jav. ndgdpoespH-, welke meeldraden dan als Jav. drogerij sari u,ïg<i heeten. Verg. Vorderman in Geneesk. Tijdschr. v. N.-I., dl. 40 (1900), p. 193.
44) De reukwortel van Dianella ensifolia Red., Jav.-Mal. t'égari, Soend. djamaia; misschien ook Dianella nemorosa Lam. var. = Dianella montana BI. Verg. Vorderman in Geneesk. Tijdschr. v. N.-I., dl. 34 (1894), p. 283. — Voor „Nanpon", lees: „Lampon". Zie p. 94.
45) Lees wel: Surihan. Is dit juist, dan moet bedoeld zijn de bittere koortswerende bast van Cedrela febrifuga BI., Mal. soerijan; ook soerin, en socren (zooals ook in't Jav. en Soend.). De boom is een bekende Javaansche woudboom, de zgn. „roode ceder".
46) Herhaling van wat al over „Podi" werd gezegd; zie noot 20 over Jav. sidawajah.
47) Misverstand wel. „Geiduar" (op z'n Portugeesch uitgesproken) is 't Arab. djedwdr, de zeeverwortel, Curcuma Zedoaria Rosc, Mal.-Jav. fémoe laioak, zie reeds Cap. 21, noot 19, sub i°.; Oudport. zedoaria, Oudholl. zeduar. Dat „zeduar" en „zerumbet" herhaaldelijk met elkaar verwisseld werden en worden, is in noot 4 al opgemerkt. Orta (1563) wijdt dan ook aan „zedoaria èn zerumbet" zijn heele Coloq. LVII, en gaat reeds de verwisseling kritisch na; zie de uitgave-Ficalho, II (1895), p. 363—369, met Ficalho's noot, die, op het voetspoor van Dymock's Materia medica (1885), de eerste gelijk stelt met Curcuma Zedoaria Roxb., de tweede met Curcuma Zerumbet Roxb.; hetgeen in Mal.-Jav. zou zijn resp. tcmoe lawak en fémoe poetih (dit in Soend. konengpare). Reeds Orta ook meent dat Avicena's (d. i. Ibn Sina, 980—1036 A°.D.) „Geiduar" inderdaad alleen uit China kwam, evenals (zegt hij) de rhabarber (1. c. p. 367); wat dan weer zou kloppen met Lodewycksz' zeggen, dat deze in •596 te Bantam „seer dier" was, doch weer zou strijden met het in noot 4 hiervoor aange-



156
ckele, ende selden te becomen, ghebruijckent om haer lijf mede te strijcken, is seer goet voor veel dinghen, ende principalijck teghen fenijn, ende teghen alle fenynighe beten vant quade ghedierte.
jaiave. Ialave is een vrucht van een boom 48); vande grootte van een Aker, sieck zijnde ghebruijckent in drancken, isser veel ende goeden coop.
Paravas. Paravcis 49) is een vercoelende cruijt, is seer dier, ende ghebruijckent teghens verhitheyt.
Tomon Tomonpute 5°) is een wortel den Galigaen oft Curcuma ghelijck,
dan dat zy wit is, ghebruijckent om haer daer mede te bestrijcken, is seer vercoelende ende ghesont teghen een verhitte lever.
Daer wasset een halfghewas in Sunda, hebbende de bladeren als de Tamerindis boom, bitter van smaeck, haer vrucht is als de roomsche Phaseelen, doch wel twee mael soo lanck, is ghenaemt Qucil-
Queiiior. lorS1), ghebruijckent in hare spyse, ende is seer ghesont.
Daer wast een soorte van Boontgiens in Sunda ende heel Madagascar door, ende oock in China, int Latijn Abrus ghenaemt, in Ma-
Conduri. lays Conduri, in Jaefs Saga S2), zijn schoone cleyne roode Boontgiens, hebbende een swarte placke op d'eene zyde, worden alleenelijck ghebruijekt om te weghen: want zijn bitter, ende eenighe meynen dat zy fenynich zijn.
Jnde straet van Sunda, aen Pulo Cercata wassen een soorte van Noten, in ghedaente, forme ende grottc vande Galnoten, smakende
haalde getuigenis van Barbosa uit Calicut in 1516. — Maar wat wordt bedoeld met „Sambaja Malays" ? Het zeggen omtrent de grootte van een „aker" = „eeckele" = eikel, kan wijzen op Curcuma Amada Roxb., Mal. tcmoe paoch, of „mangga-kurkuma". Of moet (pers. meded. Dr. J. Dekker) aan den Chin. ginseng-vrotttX, Panax Ginseng C. A. Mey, gedacht ?
48) De mirobalaan-vrucht, van Terminalia Bellerica Roxb., Jav. djdhü, voluit ook dj. icbo, dj. K'ëling, of dj. lawe; en dit laatste ook samengetrokken tot djalawe, vanwaar weer Lodewycksz' uit Port. mond opgevangen „Ialave" (spr. Zjalawe). Over andere inirobalaansoorten, verg. Linschoten's cap. 82, naar Orta's Coloq. XXXVII.
49) Volgens Vorderman (Geneesk. Tijdschr. v. N.-I. dl. 34,1894, p. 289) is Ma\. fcrawas of voluit daoe/i p'érawas het gedroogde blad van Tetranthera brawas BI. (thans: I.itsea odorifera Val.), Jav. tërawas. Niet bij De Clercq-Greshoff (1909), hoewel vermeld sub Polypodium quercifolium L. Het blad lijkt op nangka-blad, zegt Klinkert's Mal. Wdb.
50) Dit is dan de Mal.-Jav. tcmoe poetih, van noot 47, of „witte kurkuma": Curcuma Zerumbet Roxb. (= C. Zedoaria Rosc. ?). — Voor „Galigaen", zie noot 5.
51) De Jav.-Mal.-Soend. hclor-boom is ten rechte een „halfghewas", immers tusschen heester en boom in groette; Moringa pterygosperma Gaertn. Zooals het bijschrift van Plaat 38 goed toevoegt „wassende binnen der stadt [n.l. Bantam] in des Heeren Hoven", gelijk thans nog op vele inlandsche erven in Batavia en elders; daar de lange groene peulen een hoofdbestanddeel zijn in de geliefde Mal.-Jav. lodeh of „groenten-saus". — „Roomschc Phaseelen" = Roomsche boonen, tuinboonen; phaseelen = Fr. faséoles = Ital. fagiuoli = Lat. phaseoli, d.i. boonen. Inderdaad lijken de „schokken" van tuinboonen op de „peulen" van kclor, doch zijn wel driemaal zoo dik en maar half zoo lang.
52) Zie Cap. 27, noot 6. — De boontjes van Abrus precatorius L. zijn „ongekookt sterk giftig" (De Clercq-Greshoff, 1909, p. 155a).






Plaat 38.
De afbeeldinghe vanden Sycomorus, wassende int Eylandt Mayo, in forme van wilde Vyghen, geel, sonder greynen oft saeykens: oock den Azevar oft Semper vivum ghenaemt, manneken ende wijf ken, daer men den Aloe af maeckt int Eylandt Sacotora. Den boom Queilor, wassende binnen der stadt in des Heeren Hoven 1).
1) De typisch-Javaansche kelor boom is helaas niet afgebeeld; verg. Cap. 37,noot Sf' — Voor de twee andere gewassen, zie Cap. 37, noot 41 en 42. De Plaat vertoont één aloë in bloei, en één met den wortelstok uit den grond getrokken.



157
int eerste als de Hasenoten, ende brengen de menschen daer nae een sulcken benautheyt aen, dat zij schynen vande Werelt te scheyden, houde de selve Nux Indica te zijn 53), diemen seyt vergif te wesen, ende in effecte hebben wy ooc tselve bevonden, dat so wy ons volck niet te baet hadde gecomen, souden grooten noot gehadt hebben.
Aloes hout valt ontrent Malacca, Sumatra, Cambaja ende Sian, Moes hom. het beste wordt Calambat, ende int Portugees Pao Daguila 54) ghenaemt, moet swaer weghen, hebbende swarte ende bruyne aderen, ende aent vier ghehouden zijnde, veel vette vochticheyt van hem gheeft, seerlieffelijck van reuck, tesamen treckende, cracht hebbende met bitterheyt, hoe grooter ende dicker hoe costelijcker gehouden, genut maeckt eenen lieffelijcken asem, ende versterct een coude mage.
Garro in Malays, oft Aguila bravo 55) in Portugees, dat is jongh Aloes hout, is so dier noch oock so crachtich niet, valt inde voorghenoemde plaetsen, ende oock in lava.
tsavj CAPITTEL 38.
Wat gheschiede terwylen wy de Ioncken losten, ende hoe wy nae de riviere Tanjun java om water voeren.
Als wy weder vande stadt afgheseijlt waren achter eenighe Eylan- Anno 1596. den om de Joncken te lossen, hebben wy de eyghenaren vande: °vem '3' Joncken ontboden te willen aen boort comen om haerbetalinghe te ontfanghen, doch hebben noyt daer op gheantwoort. Wij hadden twee daghen lanck de Joncken ongheroert aen boordt ghehadt, hopende datter yemandt vande eyghenaers comen souden: maer siende
53) D.i. Nux vomica, van de klimplant StrychnosNux-vomica L., die echter in onze Oost niet groeit. — Bedoeld is wel een andere „braaknoot", die dan op „Pulo Cercata" = P. Krakatau groeide; wellicht Strychnos Tieute Lesch., Mal. ipoh akar. Of soms (pers. meded. Dr. J- Dekker) de kokkel-korrel, Anamirta paniculata Colebr. ? Beide zijn echter zeer bitter.
54) Ons Oudholl. „agel-hout", Aquilaria malaccensis Lam. (vroeger: Aloexylon Agal'ochum Lour.); ook aloe-hout, Port. pao (d.i. „hout") d'aguila, of lenho aloes, Mal. kël'émbak, °°k gaharoe, Jav.-Soend.-Balin. garoe. Verg. volgende noot, en zie Linschoten ed. Kern, 19to, I, p. 83 noot 2, en II, p. 40—41 ;ook Orta (1563), Coloq. XXX, die het onder den naam „Linaloes" reeds uitvoerig behandelde. De allerbeste soort kwam vanouds uit Khmer = Cambodja, alsmede uit Tjampa = Annam.
Voor „ Cambaja"\ees dan ook: Camboja; voor „ Calambat": Calambac.
55) Lees: Aguila brava, d.i. „wild agel(-hout)". Over garoe, zie voorgaande noot, en verg. Ficalho in zijn standaard editie van Orta, II (1895), p. 60—61. — Hier bij dit „Indische aloëhout" (Arab. al-'oed al-Hindi), deed zich dus hetzelfde voor als bij sandelhout (verg. noot 16): n.l. hoe ouder de boom, hoe sterker de reukkracht van het hout, daar de vluchtige olie zich niet in het spint, maar in het kernhout vormt. Welk laatste dan tevens donkerder is van kleur (bij sandelhout het verschil tusschen „geel" en „wit" sandelhout; bij agel-hout het verschil tusschen „zwart" of „bruin"), zwaarder van gewicht, en duurder is in prijs.



i58
dat wij oock gheen andtwoorde costen becomen, hebben wy de selfde begost te lossen, als voren gheseyt is. ') Hoe die Die van Bantam maeckten groote toerustinghe om ons te comen tam ons oploopen, waer toe haer de Portugesen seer waren opruyende, ende o^te lk-h haer wouden behulpich wesen, daer toe hadden zij oock den Keyser ten. ontboden om haren aenslach te volbrenghen: want hy een cloeck ende onversaecht krijgs man was om eenich avontuerlijck feyt aen te rechten. Dese lach onder Pulo dua, met ses oft seven Barcken (waer in 150. man) bereyt om stryden, uytghevende dat hy inde stadt niet en mocht gaen, ende dat hy groote vyandt was van die van Bantam, ons ontbiedende dat hy ons goede vrient was, in teecken vande selve son t hy een Geyte tot vereeringhe, begeirende van ons hulpe ende bystant teghen die van Bantam. De onse hadden den tweeden deser een Jonck, diep in Zee langhe nae ghejaecht, ende ten lesten dat overweldicht, dwelck considererende die van Bantam, hebben twee Joncken uy tghemaeckt2), die des nachts diep in Zee liepen, ende metten daghe ghelaet thoonden nae Bantam te willen comen, om dat (also des voorleden daeghs gheschiet was) onse sloepen de selve souden nae jaghen, ende haer verre buyten de bescherminge van tgheschut begheven, om haer alsdan met hare Galliotten de wech t'onderscheppen ende t'overvallen: want zy daer toe veel Fusten onder d'Eylanden Pulo dtia hadden ligghen, doch door de voorsichticheyt Gods so en hebben wy onse Sloepen niet af ghesonden, ons voortbedroch bevreesende.
Den Keyser heeft weder een Parao met eenighe vereeringhe aen Den Keyser boort ghesonden 3), versoeckende saufconduit, twelck hem toeghe-
versoeckt . .
saufcon- Seyt IS.
Den derden isser een Parao aan tschip Mauritius gecomen, waer vier oft vijf Chinesen in waren, was des huijsheeren broeder om de betalinghe, doch niemant dorst hem de selve vertrouwen : maer ontboden de eyghenaers oft Capiteijns vande Joncken, die so hy seyde vast gheset waren gheweest door des Gouverneurs ghebiet, hem opleggende 4) dat hijt met ons eens was. De Soetelaers quamen noch
1) Zie p. 98 (slot van Cap. 18). — Na den grooten „inwerp'' van Cap. 19—37, vervolgt bier dus weer het Reisjournaal; of (zooals Begin endeVoortgangh in 1645 zegt, p. 93b) „het Dagh-Register".
2) d. i. uitgezonden. — De buitgemaakte jonk kwam van Bandjermasin, zie p. 98.
3) Begin ende Voortgangh (1645), p. 55a, voegt toe: „metderthien hoenderen tot een vereeringhe".
4) d.i. hem (of ten juiste: hen) beschuldigende. — Die „huijsheer" der Hollanders te Bantam was geweest de Chineesche koopman „Lakmoy", zie Cap. 18 (p, 96) met noot 20. Naar pers. meded. van den heer W. P. Croeneveldt is Lak-mui een Emoy-Chin. klankverbinding.
duit.



iS9
met diversche victuali aen boort. Dese hadden wy geerne eenighe brieven aenden Gouverneur ghegheven, dan alsoo zy haer verexcuseerden, segghende dat zy quamen sonder consent oft wete vanden Gouverneur, so en dorsten zijt niet bestaen: Dese seyden ons datmen een groote Armade van Paraos ende Fusten teghen ons met grooter l53f°] haesten was bereydende, ende dat aireede al bestemt was wie van haeralsulcken schip aenvanghen soude, dies wy ons wat vande Eylanden afleyden, om niet van achter de selve onversienelijck overvallen te worden, ende onsen vyandt te beter mochten sien comen ende resisteren.
Den 4. dito quam den Keyser, daer hier voor af vermaent is, met Novemb- 4licentie aen boort, begeirende datmen hem een vande Joncken wilde gheven, de wyle wy die niet en begeirden te ghebruijcken, waer op hem geandtwoordt worde dat soo den eyghenaer quam, dat de selve hem souden overghelevert ende gherestitueert worden, ghelijck oock zyne penninghen van alle tgoet dat inde Joncken becomen was, ende so de selve niet en quame, so waren die tot zynen besten, achte dat hy meer quam om ons te verspieden als anders. Wy verhaelden hem van tghene ghepasseert was in ons eerste aencomen, hoe ons gheseyt was dat hy aldaer ghecomen was om ons te overvallen ende te verraden: Waer op hy antwoorde, dat also hy seer ghehaedt was, hem sulcks wel mocht nae gheseyt worden, dan datter niet af en was, ende dat wy sulcks niet en souden ghelooven 5). Daghelijcks quamender noch eenighe Gusarates ende Abexins aen boort, doch verborghen. Ende comende den Keyser den vijfden dagh weder, bracht alle ghereetschap om de Joncken mede te voeren, doch hem worde weder geantvvoordt als voren. Hij veradverteerde ons weder vande Armade van Bantam, oock dat zy ons met den eersten soude op comen.
Den 6. hebben de Comisen ende schippers vergadert geweest om Novemb. 6. te resolveren opt verseylen, also wy geene handelinghe tot Bantam meer becomen consten, ende hebben voor eerst gheresolveert naer de riviere Tanjanjava 6) ghenaemt te seylen, om ons aldaer met water
5) Begin ende Voortgangh (1645), p. 56a, voegt toe: „beklaghende voorts, dat hy tot Iaccatra tiytgeset was, ende datse hem tot Bantam niet en begheerden, alle 'twelcke gheschiede (soo den onsen tot verscheyden reysen aenghedient was) door zijn quaed Gonvernement, 't welck sy te meer gheloofden, om dat hij hun presenteerde een schoone vrouwe te willen gheven voor een van de Joncken."
6) D.i. de rivier Tandjoeng Djawa of „Java-Hoek",ten rechte de Tji Sadane; en wel verzeilden zij naar den ouden of thans „dooden" mond, de Kali Mati, achter de eilandjes Onrust, Kuiper, Purmerend, en Kelor of Kerkhof. Verg. Cap. 19, noot 30. — De tekst spelt nu eens: Tanjanjava, dan Tau/unjava, dan Tanjonjava (zoo o.a. p. 104).



ióo
te versien, ende alsdan besluyten oft wy nae de Molucos soude loopen, oft naer huijs keeren, twelck de schippers seer dreven, allegerende vele puncten van gebreck, dan de Comisen stonden vast aen om nae de Eylanden te loopen, also den tijt ende Moncon 7) voor handen was. Hoe wy Desen dagh quamen ons noch eenige veradverteren hoe dat die van StouTwir- Bantam veerdich waren om ons des anderen daeghs toe te comen den voor met Armade, waer op veel edelen ende hoofden vander stadt Bamam. haer begheven hadden, om haer volck aen te leyden: Oock hoe dat zy de Joncken (boven verhaelt) in Zee gesonden hadden, op dat wy die met onse roy-jachten souden nae jaghen, ende ons alsdan overvallen,'twelck wy verstaende ende insiende datwy gheen profijt noch eere en souden connen inleggen, alwaert dat wy haerder veel ombrachten, maer ter contrarie eenighe van ons cleijn ghetal connen verliesen die wij hooghnoodich van doen hadden 8). Om wyder te versoecken zijn wy des avonts int eerste quartier tseijl ghegaen, naer een riviere Tanjnnjava ghenaemt oost aen ontrent 8. mylen vander stadt Bantam gheleghen, die ons door eenen Moor Guzarat van natie 9), des anderen daeghs ghewesen worde, aen den westelijcken hoeck vande Baye van Iacatra achter eenighe Eylanden, ende settent z.z.o. vande mont vande selve in io. vademen cley gront. Wy bevonden dat tlandt van lava hem alhier meest oost ende west was streckende, zijnde leegh slecht landt met veel tochten, waer in diversche dorpen ende Rivieren gheleghen zijn, meest alle met bancken ende ondiepten beset, als Punctan, [en] Tanhara, die seer volckrijck ende L53* vol Paraos zijn, varende van Iacatra ende omliggende Custe nae Bantam. Men heeft nae 't landt toe vijf Eylandekens bewoont, van ghelijcken oock tZeewaertIO), ende men mach tusschen al dese Eylanden deur seylen, daer van veel met schoone hoven vol van Javaensche fruyten verciert zijn, ende polit onderhouden worden. On-
7) Inderdaad de komende Westmoesson, die in December zou doorbreken; waarvan zij nu in November de kentering kregen, welke hun dd. 26 Nov. de buien gaf, straks op p. 164 vermeld. — Over het „tijt ende Moncon", zie het duidelijker „hare ghetyen ende Moncontn der winden" in het bijschrift bij Plaat 28, met noot 2 aldaar.
8) Deze zin loopt niet af; de bedoeling is echter duidelijk.
9) Deze loods heette Abdoel en was bij 't wegzeilen van Bantam medegegaan ; hij maakte niet alleen de terugreis naar Holland mede, maar was ook bij de Tweede Schipvaart onder Van Neck een nuttig tolk te Bantam; verg. Van Neck, ed. Colenbrander (1900), p. 52.
Begin ende Voortgangh (1645), p. 58b, zegt van hem: „den voornoemden [Loodsman]
Guzuratc Abdtil, die goed Portugijs, goed Javaens, ende goed Malays sprack." — Voor den term eerste quartier", zie Cap. 14 (p. 56—57) met noot 24. „Tocht" = sloot; hier: kreek.
10) Aan de landzijde: Menscheter-eiland, Groot-en Klein-Kombuis, Middelburg, en Amsterdam of Oentoeng Djawa; naar de zeezijde: P. Toenda of Babi, Groot-en KleinTidoeng (de Hoornsche eilanden), P. Pajoeng, de Agnieten-eilanden, en P. Dapoer.



i6i
der de selve Eylanden heeftmen abondantelijck visch, derhalven meest alle de visschers van Bantam daer visschen varen, is seer steenighe grondt ende ondiep.
Den 8. Novembris hebben wy onse Sloepen ghemandt, ende met Novembr.8. den Lootsman naer de Rivier ghevaren, op dat hy ons die soude wysen, ghelijck hy oock dede, zijnde een groote ende diepe Rivier, dan hadde voor den mont een banck ligghen. Wy vonden aldaer sommige viersteden daer eenige visschers vier ghestoockt ende vernacht hadden, overmidts daer overvloedich visch was. Sagen oock voetpaden: maer vernamen gheen volck, niet teghenstaende een mijl de riviere op een groot dorp gheleghen is «), onder de jurisdictie vanden Coninck van Iacatra. Des anderen daeghs zijnder eenighe Chinesen in een Parao aen ons boort ghecomen, waer onder des huijs heeren swagher. Dese brachten potten met Brandewijn, die zy tot Iacatra voor ons ghecocht hadden, ende wouden weder naer Iacatra om noch andere verversinghe te coopen, ende seyde ons dat tot Iacatra noch een Joncke met Notemuscaten gheladen lach, die onlancks vande Eylanden Banda ghecomen was, dan vermoeden dat hy tselue dede om hen te wreken over tverlies vande twee voorghemelde Joncken, die soo hem docht niet betaelt en souden worden, te meer daghelijcks groote menighte van Paraos van Bantam nae Iacatra voeren vol volcks, dwelckmen niet ghewoon en was so dick op die contreye te vernemen dat haer de Javanen selfs daer van verwonderden.
Den ii. dito isser een Parao van Bantam ghecomen om ons te Novemb.n. comen verspieden, ende onse resolutie te vernemen, onder tdexel van eenighe victuali ende Porceleynen te comen vercoopen, makende ons wijs dat de Portugesen de twee Joncken met Noten ghecocht Op wat wyhadden, ende dat zy die hadden moeten betalen, als oock datter BantlnTons eenighe Portugesen gheschoten waren, waer onder de Capiteijn vant verdeden schipken met een grof gheschut ghebleven soude wesen, twelck leughen was. Denhuijs-heeren broeder is weder aen 't schip Hollandia ghecomen, seggende dat de Joncke mette Noten noch voor een Riviere by Iacatra lach, ende om meer bescheets te weten, so sant hy zyne dienaers weder nae Iacatra, onder tdecksel van eenighe lijftocht te coopen.
■Den 12. dito is tCollegie oft Scheeps-raedt vergadert, ende ghe- Novem. 12.
") Dit moet Pangkalan Mëlajoe zijn; zie Cap. 19, noot 30. De Oostmond der Tji Sadane g">g „dood" tusschen ca. 1850 en 1870; de Noordwestmond werd toen de Kali Baroe of * leuwe Rivier". De 3 kaarten in Veth's Java, 2" druk, 1,1896, zijn alle hierin fout.
II



IÓ2
resolveert naer Iacatra oft Sunda Calapa te loopen, om te sien wat vande Juncke vande Noten was, ende oft men tselve soude connen becomen, midts de selve betalende naer behooren, ende daer nae ons reguleren naer den tijt, ghelijck wy oock des anderen daeghs, soo haest de Slaven weder quamen die ons victuali brachten, hebben wy onse focken gheveltI2) ende naer Iacatra geseylt, loopende tzeewaert vande drie Eylanden die voor de Riviere lagen, overmidts d'eene banck die z. z. w. nae 't landt toe haer daer van streckte. Wy deden onsen cours nae Iacatra z. o. aen, dickmael onsen cours veranderende om de Eylanden te schouwen. Teghen den avont [s4r°] quamen wy voor de stadt Iacatra, waer hem den zuydelijcken Polus 5. graden 40. minuten verheft *3), eerst Sunda Calapa genaemt, om de menichte der Cocos oft Jndiaensche Noten, die in Malays Calapa ghenaemt wordt, ende hebbent gheset een half mijl vander stadt in 7. vademen cley grondt, zijnde al leegh ende slecht landt met vele bochten ende Eylanden, derhalven dangereus inder nacht daer deur te varen. Wy sagen de Joncke die zy seyden voor de Riviere x4) te liggen, ende vele Paraos af ende aen varen, ghelijck oft zy de selve losten ende naer Bantam voerden, doch was al bedrogh : want de riviere vol Paraos met volck lach, om, so wy met onse Sloepen om de selve hadden willen varen, zy ons onder weghen verrast souden hebben.
Novem. 14. Den 14. dito, des smorghens zijnder veel Paraos uyt de stadt aen Wat ons boort ghecomen met verversinghe, als oock den Sabandar vander der presen- stadt, presenterende so wy wat van doen hadden, dat hy ons daer teerden. yan uyter sta(}t versien wilde, ende somen yemandt vande onse aen landt wilde seijnden, offresserende so langhe in gyselinghe te blyven tot dat de selve weder quamen, dies wy in compaengie van des Huijsheeren swagher twee man aen landt sonden om te sien oft daer eenighe quantiteyt van speceryen te becomen waren. Den Sabandar
12) d. i. scherp bij den wind gesteld; Witsen in zijn „ Aeloude en Hedendaegsche ScheepsBouw" (1671, fol. 512) verklaart: „hem schrap en ter wintvanck stellen". — Daar van hun ligplaats voor den mond der huidige Kali Mati (toen nog „een groote ende diepe Rivier") Djakatra inderdaad Z.O. voorlag, stond op 12 Nov. de Z. O. moesson nog door.
13) Inderdaad ca. 6° 7' Z.Br. Een merkwaardige en grove fout van bijna 1/2 graad. Zie een nog veel grover fout op de Westkust van Madagascar in Cap. 7, p. 24 met noot 9. — Over het volgende: „de stadt Iacatra,.... eerst Sunda Calapa genaemt", verg. het onjuiste in Cap. 10, p. 104, met noot 27; terwijl het hier gezegde in orde is.
14) De Tji Liwoeng of „Kronkel-rivier" van Djakatra; de latere „Groote Rivier" derBataviasche Hollanders, nog levend in den tegenwoordigen naam van de (geregulariseerde) Kali Bësar,- in Batavia's benedenstad bij den „Grooten Boom" = de groote Zeetol. — De ligplaats der Holl. schepen van 13—17 Nov. 1596 was waarschijnlijk by den tegenwoordigen afloop van het Heemraden-kanaal (Moeara Embrat — M. Heemraad).



IÓ3
(welck een seer beleeft persoon was, sprekende goet Portugies) is mede naer de stad t ghevaren, al waer de onse een groote wooninghe^), van ontrent drie duysent huysen byden anderen vonden, daer een groote ende schoone Riviere door vlietende was, zijnde de stadt met een groote pallissade omvanghen, ende de Jnwoonders meest alle door vreese te lande in ghevlucht. De Sabandar heeft de onse in zijn logement seer wel ghetracteert, die des avonts weder aen boort quamen, sonder eenighe apparentie van ladinghe vernomen te hebben, als den Sabandar ende andere gheseyt hadden. Hy ontboot den Coninck16) (die te lande in ghereijst was) van onse aencomste. Het schoonste ende beste dat dese stadt heeft, is de versche Riviere, die (als gheseyt is) diep te lande in haren oirspronck heeft, ende dat de landauwe seer waterrijck ende overvloedigh in veelderley lijftochten ende fruyten is, waer van een groote menichte des sanderdaechs door de Inwoonderen ghebracht worde, die wy haer in alle vriendtschap afhandelden.
Den 16. dito quam den Coninck aent schip Hollandia, verselschapt Novembr. 16. zijnde met veel Heeren ende Edelen, die, nae dat hy tschip besich- ^,Conitnc ticht hadde, eenighe vereeringhe ghedaen worde, waer van hy ons schip Hoiint afscheyt seer bedanckte vande vriendtschap ende vereeringhe!andiadie hem ghedaen was, ons van ghelijcken biedende alle hulpe ende bystant so wy yet van noode hadde.
Den 17. dito is den scheeps raet weder vergadert ende gheresol- Novem.17. veert te verseylen nae 't oost eynde van lava, daer nochtans gheen profijt voor ons te halen was, dies wy des anderen daeghs onse anckers ghelicht hebben, onsen cours straetwaert in settende, lancks deaiste van lava, oostwaert aen. Ten selven daghe, nae dat wy on-
'5) Hier = woonplaats, stad. Djakatra lag aan den rechteroever der Tji Liwoeng, aan den ijavaschen" oever dus; niet aan den „Bantamschen" linkeroever. Het centrum, de wo1 D'ng van den Pangeran van Djakatra, viel vrijwel samen met wat thans de woning is van den Inlandschen Ceremoniemeester, bij de grootste bocht van de Tji Liwoeng, beZ. den «ouden weg van Jacatra". Het Djakatra van 1596 was dus géén stad met muren, zooals k»ntam, Cheribon, Dëmak, Toeban, Oud-Sëdajoe, Grësik-Djaratan, Pasoeroean, Panaroean (?) en Balambangan toenmaals; maar het was een Palissaden-stad, een „Spakenborch", zooals óók Djapara toenmaals was. Zie toch Cap. 19—20, p. 100—105; en voor Toeban, ^ap. 40, noot 2. Verg. wat op 24 Jan. 1605 van Djakatra wordt getuigd door Hendrick Jansz. 111^8 1 "DeS6Stee 'eytmoras'is niet halff so° gr00t alsBan'am" (De Jonge, Opkomst,
16I P l82'' ~~ W'e °P 14 N°V'1596 'e Dlakatra aan wal waren, blijkt niet. Ba^( °''' de Pangeran van Djakatra, zelve oudoom van den jongen i-jarigen Vorst van diene^ '"Pangeran" nog in den ouden Jav. zin „hij, wien men dient" (Jav. er, nger = Jav eni.dUS' Vorst• zooals Van Goens nog in 1656 sprak van „Pangeran ofte Koninck" op Bat* ■ 6 P°rtugeezen vertaalden het dan ook als „Raja de Jacatra", wat nog tot ± 1675 de aviasche bijnaam bij inlanders bleef voor den Gouverneur-Generaal, naast dien van " ap"an Mor" (verg. Cap. 16a, noot 4). — „Ontboot" = verwittigde.



164
trent een ure geseijlt hadden, heeft het schip Amsterdam, op een drooghte gestooten, liggende ontrent 2. mylen van Iacatra J7), tusschen wint ende water, die men, ten zy datmer op is niet sien en can: want zy niet en berrent, daer van dattet een leek ghekreghen [54v°] heeft, wy sonden onse Sloep daer nae toe, die hem daer van roeyden. Den avont aencomende, hebben wy onse anckers laten vallen ende gheset (om dattet periculeus by nachte aldaer om seylen is) in ses vademen cley grondt, ontrent ses mylen van Iacatra, ende laghen voor Cravaon l8), een dorp daer veel visschers haer onthouden om de overvloedighe visscherye, die haer onthout inde mont van de groote Riviere daer dit dorp op gheleghen is, met drie monden in Zee comende, ende hebben des anderen daeghs twee uren voor daghe onse anckers ghelicht, ende onder seijl wesende, onsen cours langhs de custe ghedaen, alwaer hem het landt meest in bochten begeeft, soo datmen qualijck de rechte streckinghe can teijekenen, loopende aldus by daghe sonder eenighe merckelijcke teeckenen van landt te connen nemen, overmidts het altemael leegh landt was, tot den 22. dito dat wy thooghe landt van Charabaon erkenden, zijnde twee hooghe berghen, dicht by den anderen IQ) daer een dal tusschen beyden is, altoos des avonts onder tlandt settende in cley grondt, in verscheyden diepten, siende onder tlandt verscheyden Paraos seylen. Ende op den 22. dito hebben wy een Joncke gheHoezy een moet, dwelck tschip Amsterdam ende de Pinas nae jaeghden: maer
Joncke nae . . , ,
jaeghden. costen tselve niet verspreken, dies onsen cours vervolghende, creghen wy den 26. dito eenen swaren storm, waer deur tschip Hollandia zynen fock ontwaeyden. Saghen den 27. dito veel visschers die uyter Zee nae de wal toe liepen, ons seyden dicht by lapara te wesen. Het collegie heeft dickmael vergadert gheweest, om te sien oft men soude connen inde propositie resolveren, overmidts de Commisen naer de Molucksche Eylanden begeirden te seylen 2°),
17) Wellicht de Vader Smit-droogte. Verg. Cap. 19, noot 28. „Berrent" = brandt.
18) Krawang, aan den mond der Tji Taroem of „Indigostruik-rivier" (verg. Cap. 19, noot 25). Dit „dorp" Krawang moet öf hetzelfde zijn als het tegenwoordige Tjabang boengin, óf daar dichtbij gelegen hebben. De Soend.-Mal. naam karawang beteekent „vol gaten", „vol moerassen" (rawang= rawa), en duidt dus mooi het oude delta-gebied van den machtigen Taroem-stroom aan.
19) De Tjerimai (Tjërme) en de Slamët, zie Cap. 19, noot 22. En verg. ibid., noot 21.
20) In eind Nov. 1596 dus, op de lengte van Sëmarang-Djapara, begon de twist onder de overheid der vloot, tusschen de Commiezen eenerzijds en de Schippers anderzijds, over wat men doen zou: doorgaan naar de Molukken, of teruggaan via Sumatra. De overval bij Oud-Sëdajoe op 5 Dec, en de vergiftiging van Schipper Molenaer a/b Mauritius op 25 Dec. (door toedoen (?) van Cornelis de Houtman) beZ. Bawean, heeft beslist: men keerde terug via Bali. — Dat zij te Djapara werden opgewacht, blijkt uit Cap. 39, p. 170, met noot 15.



i65
om te sien oftmen aldaer eenighen handel souden connen dryven, twelck ontrent twee hondert mylen oostwaert was, hebbende daerenboven weder wint ende den stroom te bate 2I). De schippers begeirden naer 't Eylandt Sumatra eenige Joncken te verwachten die aldaer van Bantam waren Peper gaen halen, om die daer nae aende Chinesen te vercoopen, doch is te vergheefs gheweest.
Den 29. dito zijn wy ghecomen nevens een Eylandt, alwaer menichte van visschers tZeewaert af voeren, de selve ons wysende by zuyden het Eylandt te seylen, dies wy vermoeden datter eenige woonplaetse moeste wesen. Dit selve Eylandt hadde groote hooghe berghen in hem, hebbende leegh voorlandt wel begroeyt met boomen, alhier verheft hem den zuyder Polus 6. graden, ende was ghenaemt Kyrimaan Iaoa 22) niet verre van tvaste landt geleghen, ende Kyrimai hebben gheanckert in 10. vademen cley grondt, een half myle van Javalandt aende west zyde. Het collegie is weder vergadert gheweest: maer naer ouder ghebruijck weynich uytghericht23).
21) De Westmoesson begon dus 27 en 29 Nov. door te staan. — Daar de schepen op 27 Nov. „dicht bij lapara" waren, en op 29 Nov. bezuiden Karimoen Djawa, moet men op 28 Nov. een grooten slag om de Noord hebben gedaan, om vrij te komen van den Java-wal, die met zijn geïsoleerden berg MoerjS (d.i. in Jav. de „Zichtbare", hoogste top 1595 M.),als reuzenbaak voor hen lag. De antieke zeestraat naar de Molukken is steeds geweest tusschen dezen Java-leucietvulkaan en de Karimoen Djawa-eilanden in; waarbij voor degenen, die den Java-wal meer hielden, het „eilandje" Mandalika (verg. Cap. 19, noot 17), weer lag als een klein baken in zee (thans ook met vuurtoren). De Holl. schepen hebben echter dit Mandalika (6° 23' Z. Br.) niet vernomen.
22) Er staat foutief: Iaca. — De Karimoen-Djawa-eilanden (hoogste top 506 M.), die reeds op de kaart van Diogo Ribeiro uit 1529 voorkomen als „Crimonja" (zie facsimile bij Tiele, Bijdragen Kon.Inst.,6« Orient-Congr. 1883, Land- en Volkenk. p. 8), verradeninhun naam hun niet alleen Maleischen, maar speciaal Malakschen naam. Evenals de (gewone) Karimoen-eilanden liggen in de oude Sumatraansche zeestraat Saboen, tusschen Sumatra en
anmoen bësar met Koendoer (= Sëgoepoeng; oudtijds Saboen), evenzoo liggen deze „Javaansche Karimoen "-eilanden in de antieke Javaansche zeestraat naar de Molukken. Ook
e naam is zuiver,Mal., immers ka-rimau-an, of „Tijger-eilanden", ongeveer ons „Wilde (onbewoonde) eilanden". Alléén Maleiers en speciaal Malaksche Molukken-vaarders uit de 15'eeuw konden die eilanden „Javaansche Tijger-eil." noemen. De Javanen (uit Djapara wel) hadden deze eilanden echter reeds flink bevolkt vóór ca. 1590, daarbij den Maleischen naam overnemend; evenals „de Coninck van lapara" in 1593 (zie Cap. 40, p. 175) Bawean
ad „doen bewoonen". — De breedte-bepaling der zuidelijkste Karimoen-Djawa-eilanden 's vrij juist (precies 50 33' Z. Br. in plaats van 6°). De fout in de ligging van Djakatra (zie noot 13) wordt daardoor des te zonderlinger.
23) Dit schampere slot sluit eigenaardig aan bij den aanhef van het volgend Capittel.



i66
CAPITTEL 39.
Hoe de vier schepen inde Havene van Cidayo gheanckert zijn, ende van 't verraet dat haer door den Coninck van Cidayo [en] Brandaon ghebrouwen worde.
1596.1) 'pv walende dus met grooter moeyte ende verdriet lancks de Custe Decembr. 2. II sonc>er eenjgne finale resolutie te nemen, hebben wy den tweeden Decembris onsen cours nae de wal toe gheset, waer wy veel visschers saghen naer toe seylen, die ons seyden tlandt te wesen streckinge boven Tubaon. Wy deden alle neersticheyt om boven eenen hoeck vant landt. te comen> die recht voor ons uyt iagh. Het landt streckt hem alhier o. ten z. ende w. ten noorden heuvelachtich, ende kennelijck landt, alwaer eenen seer hooghen bergh staet 2), hem op doende alsmen van westen comt nae 't oosten, in maniere van eenen hoet met eenen breeden rant, op den top vanden selven staet eenen boom boven alle andere verheven, ende by westen vanden selven grooten bergh, laet hem sien eenen grooten inwijck, die wel een riviere geleeck, wy deden onsen cours o. z. o. aen anderhalve myle vanden wal, den wint noordelijck oft uyter Zee met deurgaende coelte, ende vervolghende onsen wech, hebben wy eenen anderen hoeck voor ons uyt sien ligghen 3), ende voor ons een ander boght, daer wy oock veel visschers saghen nae toe loopen, ende sommige Joncken op ancker ligghen, dies wijt aldaer aen ancker wierpen in 10. vademen blauwen slijck grondt, waer terstont een quaet weder opghestaen is, dat ons ancker niet en heeft connen houden: maer stadich deur ginck. Die Hoe die van landt siende de schepen gheanckert, hebben een Parao af ghemrtVen Pa- sonden om ons te comen verspreken, ende deur tquade weder zijn boorT'ua zy aent scmP Amsterdam (ouermidts tselue naest de wal lagh) ghemen. varen, ons willecom heetende, ende dat zy blyde waren van onser
1) Er staat foutief: 1597- — De mistroostige aanhef van dit Cap. is zéér merkwaardig. Lodewycksz weet heel wat over de wassende verdeeldheid op de vloot, maar zwijgt. Het koers zetten naar Toeban en (oud-)Sëdajoe was weinig anders dan op de bonnefooi. Dat de Bantam'sche Portugeezen hun al vóór waren in het opruien van Java's Noordoosthavens tegen hen, zouden ze pas op de vigilie van St. Nicolaas (5 Dec.) te Sëdajoe bemerken. Pas toen vielen hun de schellen van de oogen.
2) De, wegens zijn steil uit zee oploopen, zeer hoog lijkende Goenoeng Lasëm of „Gestreepte Berg" (806 M.); bij den „hoeck" Bëndo (op de kaarten vulgo: Bëndoh), den „Kapmes-hoek". — De „groote inwijck" = de bocht van Lasëm-Rëmbang.
3) De Tandjoeng Awër-Awër, d. i. de „Bedekte Hoek" (als men van 't Westen komt, en dus eerst den sprekenden G. Lasëm ziet), achter welken (dus O.) in de bocht Toeban ligt. De Holl. schepen zagen Toeban echter niet, ondanks wat IV beweert dat zij Toeban „bevonden" te liggen op 6° 10' Z. Br. (lees 6° 54'); maar zij dreven met de Westmoesson-bui door naar (oud)-Sëdajoe, thans Jav. Sëdajoe Lawas, op 112016' O. L. Gr.



i67
comste, begeirende dat wy aldaer souden willen blyven tot des anderen daeghs, zy hadden eenighe speceryen die zy ons wilden vercoopen, so Naghelen als Macis ende Noten, die door hare Joncken aldaer ghebracht waren gheweest. Wy sonden onse Sloepe aldaer aen boort, om te vernemen wes aldaer gheseyt ware, de welcke weder aen boort comende, ons tvoorgaende aendiende, derhalven van meyninghe waren aldaer te vernachten, doch merckelijcken doorslippende ons ancker, waren wy ghedwongen seijl te maken, de andere schepen veradverterende van onsen deur ganck. Ende alsoo ons tschip Hollandia meynden te volghen, hebben zy d'een den anderen voor de boech gedreven comende des Pinasses groote steng ende marsse van boven neder, ende d'ander sonder schade daer oock niet af comende, derhalven ghedwonghen zijn gheweest, weder te setten, ende ons door een scheut van een grof gheschut veradverteren van haerder schaden: niet teghenstaende zijn wy tzeewaert met cleyne seylen gheloopen om te pareren desen nacht, af ende aenhoudende om den anderen dagh te ghewinnen.
Den 3. dito hebben wy weder nae 't landtgheweijnt om by de an- Decembr.3. dere schepen te anckeren, ende van haer verstaen wat aldaer goets voor handen was. Dit landt is oock seer heuvelachtich, ende kendtbaer aen drie langhe effene berghen, in maniere van drie bruloft tafelen, die int Portugies As mesas de Tubaon ghenaemt worden, ende °] in Malays Batto Gillingh 4). Teghen den avont zijn wy by de andere schepen ghecomen, ende hebbent daer nevens gheset, van wien wy verstonden als datter diversche Paraos aen boort gheweest waren met verversinghe ende een present van spyse toebereyt. Dat de Jnwoonderen haer hadden gheseyt datter 3, Juncken waren met Naghelen ende Noten geladen, die de Capiteijnen ons wilden vercoopen: Ende om daer van versekertheyt te hebben, so hadden zy een man met
4) Ten rechte Jav. Watoe Gilang; zie Cap. 19, noot 17. Verg. Plaat 39, waar alle drie deze Steenen Tafels zijn afgebeeld; daar deze plaat een spiegelbeeld echter is, denke men die «Doodkisten"
niet W. van Sëdajoe Lawas {naar Toeban toe), maar Oost daarvan naarOedjoengPangkah(Mal.=„Kruis-hoek") toe, op 112° 33' O.L. Het zijn de drie geïsoleerde kalkmergel-tafels Dëlëgan (140 M.; op de Zeekaart verhaspeld tot „Malang" I), dan meer Z. O. Sëkapoeh (108 M.; op de Zeekaart geheeten „Gosari"), en dan N. O., het meest naar Oedjoeng Pangkah toe, Banjoelëgi (127 M.). De Zeemansgids, dl. III, 2« druk (1909), p. 325 kent ■naar 2 „Doodkisten": Gosari, en Banjoelëgi. Maar iedereen weet, dat Javanen, Portugeezen en Hollanders er van ouds 3 telden; waarbij Lodewycksz' „bruloft tafelen" zeer mooi het langgerekte aangeeft. De vrij onzuivere Port. naam „de Tafels van Toeban'' (waar de verste ca. 4s K.M. van. af ligt) kan alleen ontstaan zijn door van Grësik naar Malaka thuisvarende port. schepen. Plaat 39 geeft, mits omgekeerd tegen het licht gezien, zeer goed weer hoe n°. 1 meer afzonderlijk ligt, en no. 2 en 3 bijeen liggen. Mal. Batoe Giling zou beteekenen: Wrijfsteenen Het even voorgaand „pareren",isSp.parar, Port. pairar.parar = „stilhouden".



i68
den Gusarate aen landt ghesonden 5), houdende drie man in ostagi, op dat de selve souden vernemen ofter eenighe ladinghe soude wesen te becomen. Hier lagen vier steden dicht by den anderen, zijnde Tubaon de westelijckste, dan Cydayo, Brandaon ende de leste Surubaya 6) als de cleijnste ende oostelijckste. Nae de middagh is onsen man met den Gusarate weder aen boort ghecomen, die verhaelDe Coninck den dat de Coninck hem aldaer magnifikelijck te peerde verthoont hem°tenpeer- hadden, by hem hebbende wel 30. ruyters, die voor gheweir voerden gne^uyters" langne spiesens, ende andere die te voet liepen, bloote sabels by haer hebbende, ende datmen haer een schoon monster van Nagelen hadde laten sien, daer de Jnwoonders te voren van gheseyt hadden. Alsdoen was ons oock gheschoncken gheweest den voghel Eeme, die wy mede ghebracht hebben 7). Decembr. 4. Den 4. dito zijnder veel Parauwen aen boort gecomen, onder ander een verloochent Portugies, die aldaer ouer 7. jaren ghewoont hadde 8), so hy seyde, dan ons vermoeden is dat hy deur de andere Portugesen aldaer ghesonden is om ons te brouwen tghene naemaels gheschiede. Dese presenteerde ons Lootsluyden om ons naer de Molucos te brenghen: Seyde oock dat hy vanden Coninck van Tubaon daer ghesonden was om ons te willecomen. Hy presenteerde oock in gyselinghe te blyven tot der tijt wy ons versien hadden van alle Sonden 2 nootdruft, dies wy weder twee man aen landt sonden, die daer twee man aen peerden ghereet vonden, op dat zy naer den Coninck souden ryden,
landt.dieby ,. T „ , . , , , , ,
den Co- die LelLa °) ghenoemt was, doch de onse hebbent gherefuseert ende
5) „Den Gusarate" is de loods Abdoel (zie Cap. 38, noot 9). Wie de tweede man was, blijkt niet, doch wel zeker een adelborst.
6) Onzin. Noch Toeban, dat circa 23 K.M. West van Sëdajoe (Lawas) ligt, en nog veel minder Soerabaja konden gezien worden. Alleen Brondong wel (thans ook Blimbing geheeten), dat om een hoek (Oedjoeng Batoesawang) ten O. van „ Cydayo" lag, en blijkens Cap. 19 (p. 102) aan den „Coninck" van Sëdajoe ondergeschikt was.—• Evenverderwordtdie„Coninck" vermeld „te peerde", dus als Rijder, Ridder.
7) Namelijk een van Ceram herkomstige Casuaris (Oudjav. swari, soewari, Mal.-Jav. kasoewari; Port. erna = „struis", van Arab. na'dmafhj, één struis; door de Port. op den casuaris toegepast). Welke door den Molukken-handel — Toeban onderhield een groote vaart op Ambon, en op Ceram — naar Sëdajoe was gekomen; en nu via Amsterdam eerst bij Prins Maurits, en later bij Keizer Rudolf II te pronk kwam.* Verg. Cap. 33, noot 10; en V.
8) Omtrent dezen Port. renegaat luiden de berichten verschillend, vooral bij VII en in Begin ende Voortgangh.* — Voor „ons vermoeden is", geldt hetzelfde als bij noot II.
9) Mal. Radja Lela moet oudtijds beteekend hebben „de Fungeerende Vorst", ongeveer ons Oudholl. „Ruwaard",later „Stadhouder". Hoewel niet in de Mal. Wdbb. vermeld, blijkt dat uit den nog levenden Mal. term méradja lela = „den radja spelen", en dan „den baas spelen". Verg. ook Jav. leid = „open, bloot". Vooral in Atjeh komt in de 17' —18« eeuw de titel Radja Lila herhaaldelijk in den vermelden zin voor; zoo ook hier Sëdajoe had een „Coninck", maar zelve was deze weer „Gouverneur", Stadhouder, voor Soerabaja (verg. Cap. 4o, noot 2). — Wie de „twee man" waren, blijkt weer niet. Verg. noot 5.



169
zijn te voet naer den Coninck ghegaen, die haer seer vriendelijck ninck seer ontvanghen heeft, ende seyde des anderen daeghs aen boort te co- ontïaeUljCk men, ons presenterende sodanighe gyselaers daer wy wel mede te wlrdenvreden mochten wesen, ende vrymoedigh op landt mochten comen. Daer na worde de onse nae ooghen sien ontrent 26. last Naghelen getoont, die zy presenteerden te vercoopen, ende in alle redelij ckheyt met ons handelen, waer mede de onse seer vriendelijck haer afscheyt creghen ende naer boort quamen. Des anderen daeghs hebben wy alle reetschap ghemaeckt om den Coninck heerlijck te ontfanghen, die aen boort comen wilde, so gheseyt is, dies wy alle de vlagghen lieten wayen ende de schepen op schickten. Die van 't landt siende de vlagghen wayen, zijn vertwyfelt ghewordenIO), derhalven een Parao aende schepen ghesonden hebben, vraghende waerom wy onse vlagghen lieten wayen, dewyle wy met haer in vrientschap handelden, ende dat zy vyanden waren van die van Bantam, aldaer wy onse vlagghen lieten wayen alsmen de stadt ginck beschieten oft eenighe tocht dede, waer op gheantwoordt worde dattet gheschiede tot des Conincks eere, waer mede zy naer landt gheroeyt zijn. Den Portugies is weder aen tschip Mauritius ghecomen, ende heeft be:°] geirt eenige goederen te sien, als een buijckstuck van een harnas, ende een root laken, dwelck (soo 't scheen) hy begeirde te coopen voor den Coninck, ende tot dier oirsaecken heeft hy versocht tselve mede aen landt te moghen nemen, dwelck hem gherefuseert worde, ende is so naer landt ghevaren. Ter wylen hebben wy twee Joncken onder de wal sien ligghen, die daer nae seijl maeckten tZeewaert in, ende daer nae weder comende, op dat wy haer nae jaeghen souden met onse Sloepen, ende onse schepen blooten van volck, om die also te moghen overvallen, waer zy op uyt waren "). Corts daer nae zijnder ses groote Paraos, in forme als Galliotten vol volcks naer de schepen ghecomen, waer van de drie aen tschip Amsterdam aen leyden, ende de ander dry roeyden over naer de Pinas toe: Die aen tschip Amsterdam waren hadden twee beesten in, thoonende die Hoe zy te willen vereeren: maer overcomende, hebben zy hare Poignaerden sterdam™" (die zy Crysen noemen) uytghetrocken, ende van boven neder die ™eervanente haer eerst te ghemoet quam, ghesteken. Den Sabandar die den aen- ende eenige voerder was, heeft den Comis, den Schipper, ende noch twee ander vermoort doodelijck ghequetst, ghelijck oock meest alle die bouen op tschip hebbenstonden, overmidts zy onversienelijck overvallen wirden, ende son-
la) Een vlag {pandji) riep toch Javanen ten strijde, een wimpel [oembocl) ten feest. II) Dit laatste is een nabetrachting. Zie noot 15; noot 8; en den hoofdtekst p. 171.



170
der gheweir waren, de andere die beneden waren hebben haer ter weire ghestelt, ende met de braedtspeten, spiessen ende sabels soo dapper ghevochten, dat zyder een deel omghebracht hebben, ende haer verstout boven opt bovenetI2) te comen, waer zy met een steenstuck ruijmte ghemaeckt hebben, dat de Javanen over boort moesten. Daer lach een Parao aen boort daer seer veel ghequetste ende andere in waren, dwelck met een gotelinck inden grondt gheschoten worde. De drie Paraos die nae de Pinas ghevaren waren, siende dat haer volck vant schip moeste, hebben haren aenslach op de Pinas niet derven volbrenghen: maer zijn voor tschip Amsterdam over gheroeyt. Wy die inde andere schepen tgheschiet hoorden, siende (door dien de Javanen so dapper over boort spronghen) datter onraet was, zijn wy in onse Sloepen ghevallen ende de Paraos nae ghejaecht, Hoe wy daer van wy een beroeyden, daer wy so dapper in gheschoten hebraos8naea ben, ende daer nae met sabels daer in gheseten, als oock over alle de en^tat' ghene die wy int water vonden swemmen die vant schip Amsterhaerdaer na dam ghespronghen waren, datter luttel van ontquamen. Die van't over quam. ,ancjt s{em}e ,jat Wy so quaiijck met ^ese handelden, zijn met 13.
seer groote Paraos vol volcks nae ons toe ghecomen, dwelck die vande schepen dit siende, hebben so in haer gheschoten dat zy weder nae landt toe roeyen moesten: moede wesende hebben wy eenighe ghevanghen ghenomen, ende naer tschip Amsterdam gheroeyt, alwaer wy een seer deirlijck spectakel vonden: want int eerste overcomen saghen wy veel dooden ligghen, so van ons als van haer volck, ende dat meest te deiren '3) was, is gheweest de doot van eenen jonghen van 10. oft 11. jaeren '4), cosijn vanden Schipper, die dese wreede menschen wel 13. steken naer zijn doot ghegeven hadden, welck ons tot alsulcken leet heeft verweckt, dat wy de ghevanghenen oock deden deursteken. Dese verhaelden ons dat zy ons ghevolcht waren van Bantam af, hoe dat zy tot Iacatra ghecomen waren, ende met de Juncke met de Note Muscaten ons meynden te bedrieghen, waren van daen op lapara ghecomen, alwaer zy ons verwacht hadden, ende waren des voorleden daeghs aldaer ghecomen, deur dien haer vanden Coninck worde gheadverteert, dat wy [56^ aldaer ghearriveert waren *s): Dat oock de twee Joncken die wy des
12) „Het hoogste verdeck in 't schip achter", verklaart Witsen.op. cit. 1671, f01.485; dus boven-dek, kampanje; ook wel „boevenet"gespeld. Verg. Plaat39, waar men het „steenstuck" op de kampanje ziet vuren (verg. Cap. 40, noot 7), om den boeg schoon te vegen.
13) Bejammeren, betreuren. Verg. het voorgaande „deirlijck".
14) Jacob Jacobsz, blijkens IV; verg. noot 16.
15) Hier dus pas, door het uithooren der Jav. gevangenen (die ze daarna uit wraak door-



Plaat jp.



Plaat 30.
De afbeeldinghe hoe de Javaenen van Cidayo, Brandaon, Tubaon ende Surubaya i) aent schip Amsterdam quamen, ende hoe zy tselve verradelijck meijnden te overvallen, ombrenghende den Capiteyn, Schipper, met noch thien persoonen, ende hoe zy door de andere noch vromelijcka) daer uyt gheslaghen zijn gheweest, ende ontrent 150. vanden haren tot castydinghe haer leven lieten. Jnt cleyne oock afgheteeckent de teeckenen van het landt 3), hoet hem op doet van uyter Zee daer nae toe comende.
1) Het „ Tubaon", zoowel als „Surubaya", is onzin, plaatselijk ten minste. Omtrent den overval op 5 Deo. 1596 door de Javanen van Sëdajoe en Brondong (ook Toeban?), zie Cap. 39.
2) in de Middelned. beteekenis van „dapperlijk".
3) „As mesas de Tubao", de „Doodkisten". Zie Cap. 19, noot 17; en vooral Cap. 39, noot 4.



171
morghens onder de wal hadden sien ligghen, daer gheleijt waren
om ons te locken, ende ons onder weghe t'onderscheppen. Van alle
dese aenslaghen heeft ons den almoghenden God verlost: want wy
in onse wijsheyt so verblint waren, dat wy gheen achterdencken en
hadden, ende sekerlijck om onser sonden wille heeft de Heere dese
straffe over ons laten comen. Vande Javanen mogender ontrent 150.
ende 12. vande onse ghebleven zijnl6), ende noch 4. vande onse ghe- De menich-
quetst '7) die daer noch van genasen. Desen heelen dagh hebben wy ^eeder do°-
overghebracht met de dooden over boort te setten, ende de Javanen
hare dooden te visschen, daer somwylen een scheut naer ghedaen
wiert.
CAPITTEL 40.
Hoe zy voor Madura quamen, ende van daen nae Pulo le Bock J), ende wes onderweghen gheschiet is.
Siende de moort die aldaer gheschiet was, waer deur de handelinghe met de Jnwoonders uyt was, ende dat wy ons anders over de selve niet wreken en conden (alhoewel wy de stadt voor ons met groote schoone steenen wallen 2) ende flancqueringhe saghen
staken), kwamen de Hollanders te weten hoe zij èn te Djakatra èn te Djapara èn te Sëdajoe door de Bantam'sche Portugeezen verspied en opgewacht waren. Alléén VII noemt echter de namen van 2 der Portugeezen, die daarbij als zendelingen gefungeerd hadden: Pessoa („Pesoa") naar Sëdajoe en Toeban; Batalha („Batalia") naar Panaroekan; en „anderen" naar Djapara, Djakatra en Tandjoeng Djawa (1. c. p. 177).
16) Blijkens I, II en IV: de Commies Reynier van Heil (of Verhel), de Schipper Jan Jacobsz. Schellinger, de Adelborst Jelles Jellesz. (of Gillis Gillisz ) Valckenier, de konstabel Barent Jansz. Bontebotter, de timmerman Joost....; voorts Simon Claesz. (of Jansz. ?) Wiltschut, Arent Reynstsz. (?) Corendrager, Adriaen Claesz. Metselaer, Cornelis van Alckmaer, de kajuits-(?)jongen Jacob Jacobsz. (verg. noot 14), de „putger" (= lichtmatroos) Pieter Jansz., en „eenen Anthony, in Malacca gebooren", zijnde „een vande Portugeesche Slaven" voor Bantam gevangen genomen bij het aantasten der jonken op' 1 Nov. (zie p. 96—97).
17) O. a. de stuurman Jacob Dircksz. (in De Jonge's scheepsrol, Opkomst II, 1864, p. 188 ten onrechte genoemd : Jacob Cornelisz.). Van wien V verhaalt, dal hem op dezen 5" Dec. nde darmen op zijn schoenen" hingen (p. 228), maar die op 7 Dec. al weer strijdvaardig was (ibid. p. 229 b), hoewel „noch niet genesen" 1 Verg. nog Cap. 41, noot 8.
1) Mal. Poelau Loeboek, d.i., „het Eiland met de Havenkolk" = Bawean; verg. Cap. 32, noot 11. Op dezelfde wijze als hier de Maleische zeevaarders, en daarnaar weer de Hollanders, in het eind der i6e eeuw dit eiland Bawean noemden naar de goede ankerplaats aan de Z> zijde bij Sangkapoera (s°so' Z. B.), zoo noemden ze ook toenmaals wel Baroes op Sumatra: Loeboek ; verg. Ene. v. N.-I. IV [1905], p. 201a, noot 2. Dat die oude (Mal.) naam ook thans nog voortleeft, blijkt uit het (corrupte) „Loebak" = Bawean, in het Bawean'sch volksverhaal bij Verloop, Tijdschr. v. Nijv. en Landb. in N.-I., LXX, 1905, p. 342—343.
2) Dit wijst op een zekere mate van onafhankelijkheid der stad Sëdajoe Lawas, welke overigens onder de suprematie stond van den Adipati van Soerabaja; hetzelfde geldt voor het toenmalige Brondong, een 3 K.M. hemelsbreed oostelijker gelegen. Niet voor Toeban,



172
ligghen) overmidts ons cleyne ghetal ende macht, ende met tschieten op de stadt wy ons schepen seer souden gheswackt hebben, hebben wy onse anckers ghelicht, ende met den landtlijcken wint des nachts Loopen tseijl ghegaen, versiende tschip Amsterdam met volck, loopende UndtMa- nae 't Eylandt Madura, op de reede, die gheleghen is aende west dura- zyde, alwaer tprincipael stedeken 3) van *t Eylandt leyt, ende den Cheriffa 4) hem onthout.Wy settent in 8. vademen sandt grondt met schelpen vermengt. Niet langhe daer gheweest zijnde, zijnder 2. Paraos aen de schepen ghecomen, doch dorsten niet over comen, presenteerde ons van wegen hare overicheyt alles goets, die in alle vriendtschap met ons wilde tracteren, versoeckende dat wy aldaer op de reede sommighe daghen souden willen blyven, hy wilde ons Hoezy verversinghe seijnden. Haer was bekent wes ons voor Cidayo ghe-
comste ghe-
schiet was: want zy veel Paraos hebben over ende weder over loowaren!hOU' Pende»waer deurzy voor ons gewaerschout waren. Ende des anderen daeghs, nae datwy ontallijck veel visschers tZeewaert saghen varen, isser een Parao aen boort ghecomen, daer 28. man in was, die seyden dat zy eenighe speceryen hadden van een schip dat aldaer over een jaer op een sandt ghebleven was, de welcke zy ons wilden vercoopen, doch was al leughen: want andere daer nae vraghende, wisten van gheen speceryen te spreken, niet teghenstaende so worde den oversten een vereeringhe ghedaen van twee spieghels. Wy saghen uyt de straet (die 't Eylandt Madura met lava maeckt) een Jonck west aen loopen, ende een ander na Madura toe. Decembr. 8. Den 8. Decembris, besich zijnde met de goederen vande overledene
te vercoopen, hebben wy drie Paraos van Madura sien comen, waer [57»*] in d'eerste Parao eenen Tolck ende dienaer van den Cheriffa quam Hoe de Co- vraghen oft den Coninck ende Cheriffa aen boordt souden moghen socht aen comen, brenghende met hem eenighe Geyten, Rijs ende Jonghers s)
dat onafhankelijk was van Soerabaja, en dus gewis ook met een sterken baksteenen muur omgeven, al wordt dit in Cap. 19 (p. 102) juist niet er bij gezegd; waarschijnlijk omdat de Portugeezen weinig rechtstreekschen handel op Toeban dreven.
3) Bij IV heet dit: Rossombaya. Bedoeld is Arosbaja (of Arisbaja), voluit thans Arosbaja Barat, of „West-Arosbaja". Dat „Arosbaja" zijn naam ontving uit bewust antagonisme tot het oudere en machtiger „Soerabaja", is hoogst aannemelijk; verg. noot 4. Dus wel dreigende : „Stroom-gevaar" contra „Helden-gevaar"? Mal. aroes, naroes = stroom".
4) Mal.-Arab. Sjartf, d i. „Edele", speciaal „nakomeling van Moehamad", Port. Xarifa, Sp. Jarife, Jerife, ons Sjerief. - Dit is het oudste stellige getuigenis omtrent de Islamiseering van het eiland Madoera, óók volgens inlandsche gegevens van Arosbaja uit begonnen; waardoor Mohammedanen te Grësik eenerzijds en te Arosbaja anderzijds de invaart van 't Westgat van Soerabaja volledig beheerschten sinds ± 1530. Dat daarbij de zeerooverij geconcentreerd was te Arosbaja, de handel te Grësik, staat wel vast. Zie verder noot 9.
5) Jonge slaven. Verg. even verder den hoofdtekst, p. 174.



173
te coope. Het worde hem gheconsenteert, dan alsoder eenighe boon te comoeyterees intschip Amsterdam, door de ghene die voor Cidayoghequetst hadden gheweest, worde hem gheseyt dat zy aent schipMauritius soude comen, ende niet aen dat schip, waer op hyzijnafscheyt nam om tselve den Coninck ende Cheriffa aen te dienen die inde andere Paraos quamen aen seylen, ende tzy oft dat hy vergheten hadde, oft dat zy met een quade intentie aen quamen, zijn so recht op tschip Amsterdam ghevaren, van waer wy met 13. man 6) nae 't schip Mauritius gheroeyt waren. D'eene Parao, dwelck een Fuste was, hebbende een overdeck, waer twee laghen volcks op sat, seer hooghe ende vol, waer deur die van tschip A ms ter dam vervaert worde, ende den voorleden grouwel weder te voren quatn, dachten daer in te versien, ende hebben drie stucken gheschuts op de Fusten in gheschoten, waer van d'een met eenen lanterne 7) gheladen was, De Fusten waer deur de Fuste teenemael reddeloos ende meest alle tvolck doot ende tvoick oft ghequetstis ghewest: op tschieten van tschip Amsterdam zijn j^^""4 wy met onse sloepe daer nae gheroeyt overmidts zy eenighe spiesen opgherecht hadden, ende eenighe schilden ghetoont. Daer by comende, hebben haer de ghene die noch ghesont waren te weer ghestelt, dies wy haer aen boort leyden 8). Ende nae datter eenighe inde furie overvallen worden, hebben wy de ander alle ghevanghen ghenomen tot 21. toe, waer onder een vrouwe was. Wy vonden inde Pa- wat voor rao den Cheriffa ende den Coninck doot, die een gouden juweel aen in°d°e pa^os zynen gordel hadde, met 5. steenen verciert, twelck hem afghedaen vonden, worde, ende hy met den Cheriffa (die de armen afgeschoten was) daer na over boordt geset °). Nae dat de gevangenen aen boort gebracht waren, ende de ghequetste verbonden, heeftmen haer ghe-
6) Waaronder Cornelis de Houtman volgens IV en V ; en Lodewycksz, volgens zijn eigen tekst. Jan Jansz. Kaerel was aan boord gebleven van zijn schip, de Hollandia.
7) Soort kartets, cylindervormige bus met schroot; I en II spreken van „met teerlingen" geladen. Deze werden geschoten uit de zgn. „steen-stucken"; verg. Cap. 39, noot 12.
8) d.i. hen enterden.
9) Als men verband zoekt tusschen deze authentieke katastrofe voor Arosbaja op Zo. 8 Dec. 1596, en de ofiicieele Madoereesche Babad, vertaald door Palmer van den Broek in Tijdschr. Bat. Gen. XX (1873) e.v., dan zou gewis de verminkte Sjerief moeten zijn: Kjahi ëmpoe Bagëna, onder-Patih van Palakaran (even beO. Arosbaja), die zelf kort tevoren de éérste Madoereesche Islamiet was geworden te Koedoes op Java (1. c. p. 248—254); ende gedoode „Coninck": Panëmbahan Lëmahdoewoer (= Sitinggil) van Arosbaja, zelve de stichter der Moh.-Madoereesche vorsten-dynastie (ibid.). De identificatie van Hageman uit 1851, waarmede Veth (Java, 2" druk, 1,1896, p. 302—303, en 328 noot) geen weg wist, is onjuist.
Het feit, dat er ook een vrouw aan boord was, schijnt aan te toonen, dat de Javanen geen kwade bedoelingen hadden; ten minste niet dezen eersten keer dat zij aan boord der Holl. schepen wilden komen. Het voor Sëdajoe gebeurde verklaart dehandelwijze der Hollanders a/b Amsterdam echter ten volle; en de Madoereezen hebben de aanwijzing der



174
examineert, waer eenige van haer bekende, dat so zy middel ghesien hadden, souden tschip overvallen hebben, ende anders souden zy wat van ons ghecocht hebben. Onder de ghevanghen was de sone vanden Coninck, out ontrent 8. jaren, fraey van lijf ende leden: oock so verstandigh ende discreet, dattet ons altemael verwonderde. Dit kindt badt voor al zijn volck dat mense soude willen vry laten ende nae landt seijnden, dwelck oock alsoo ghedaen worde: want nae dat zy wat gegeten hadden, heeft men haer d'een Parao toeghemaeckt, endede 19. naer landt ghesonden, behoudende alleenelijcktweejonghers op tschip Hollandia tot dienst van tselve. Dit volck was soo Hertneckig- hardtneckich ende sterck, ghelijck oock die van Cidayo, dattet on-
heyt des , ... . , .. .
volcks. moghelijck schijnt: want al wast dat zy met een halve lantie ofte rapier doorsteken waren (therte niet gheraeckt zijnde) palmden al even hardt door tgheweir in om haer vyandt (soo't moghelijck was) oock om te brenghen, ende al laghen zy int water, so weirden zy haer met hare Crisen soo dapper, dat zy de cloeckste vande onse souden omghebracht hebben, hadde hen geen hulpe gecomen r°). Dit feyt heeft ons weder doen verseylen den 9. dito, des nachts, ende saghen des morghens tlandt noch. Den scheeps-raedt worde vergadert om te resolveren op de propositie, oft de schepen bequaem waren om te seylen nae d' Eylanden van Banda, Amboyna oft Mo- [57v°J lucos, oft niet, ten anderen oftmen d'een schip verlaten soude ofte niet, dan hebben niet connen veraccorderen, ende worde uytghestelt tot des anderen daeghs datmen weder den raet vergadert heeft, daer de Comisen, midts zy in ander saecken ")besich waren, niet costen gecomen: Dan gave te antwoorde so de schippers niet van meyninge en waren wyder te versoecken, dat zy de schote los souden worpen, ende nae een seer hooghe landt dat o. n. o. van ons lach ") toe loopen, zijnde den wint oost. De Comisen zijn desen dagh int schip Amsterdam ghebleven.
Hollanders omtrent het schip waar ze dienden aan te leggen, niet begrepen. Het eind van alles was een inderdaad „afschuwelijk" misverstand. — „Discreet" = Sp. discreto; wijs.
10) Verg. de nagenoeg gelijkluidende mededeeling van Cavendish, op gezag dér Portugeezen die hij in Maart iS88 te Balambangan sprak, over de Javanen in 't algemeen : „For bemg in fight with any nation, if any of them feeleth himselfe hurt with launce or sword he will willingly runne himselfe upon the weapon quite through his body to procure his de'ath the more speed.ly, and in this desperate sort ende his dayes, or overcome his enemie". (Hakluyt, New ed., XI, IOo4, p. 341). _ Over de „twee jonghers", zie nader IV.
(I) Verg. hierover IV (Van der Does) in dato 10 Dec, die blijkbaar op de hand was der schippers, en tegen Houtman-Kaerel. Van der Does was toenmaals zelve a/b Amsterdam.
12) Lees: n.t.w. De hoogste top van Bawean is de Goenoeng Bësar, 658 M.; „twelk [eylant] wy doen ter tyt inde n.w. van ons zaeghen leggen", zegt IV dd. 10 Dec. - Den 1 f werd aldaar waarschijnlijk geankerd in den inham bewesten T. Alang Alang, bij kampoeng Lëbak.
m



175
Dit is 't Eylandt ghenaemt Le Bock, dwelck hem also op dede, ligghende daer onder gheanckert aende zuydt zyde, den 12. Decembris 1596. zijnde onder tghebiet vanden Coninck van lapara, diet inden jare 1593. heeft doen bewoonen, waren ontrent 100. man sterck, om den oostelijcken hoeck was een kercxken met Cocos boomen, alwaer de principale woonachtich zijn, hadden anders niet als Hoenders ende Buffels met veel wilts. A. Zuijdt z. w. van desen hoeck leyt een droochte boven water 2. goetelincks schoten daer van. By oosten dit landt vernamen een Eylandt ontrent3/*. van een mijl groot.
Den 11. dito zijn wy nae 't landt toe gheloopen, ende hebbent ghe- Decembr. set in 15. ende 18 .vademen cley gront, aende west zyde van 't Eylandt. De Comisen gaven een requeste ofte remonstrantie over als des voorleden daeghs ghestemt was,doch de Schippers hebbense niet willen ontfanghen. Wy saghen op strandt 22. man gaen, waer dat haer overste onder was. Hadden een Hert, dwelck zy ons wilden vercoopen, dan gheen van ons isser aen landt gevaren voor des anderen daeghs dat ick met een schuyt aen landt ghevaren ben, dwelck ghenaemt was Le Bock, ende eerst over drie jaeren door 't bevel vanden Coninck van lapara '3), die dat Evlandt toe quam, aldaer een Colo-
nia onder tghebiet van eenen Ridder oft Edelman ghesonden hadde, ende tlandt worde daghelijcks beter bevonden door de landtbouwinghe diede Jnwoonders aldaer doen. Was overvloedigh van Rijs, Hoen- De vruchtderen ende Vee, oock veel wilde herten ende gevogelte. Zy waren desïandts. seer begeirich nae Yser ende Loot. Wy verspraken 6. Jnwoonders,
13) Waarschijnlijk Pangeran Poegër, aangesteld door zijn vader, Panëmbahan Senapati (d.i. „de Vorst-Veldheer") van Mataram (1587—1601). — Bawean werd dus pas in 1593 door eirca 100 Djapara-Javanen bevolkt, op hooger last. Waarom? mag men vragen. Vermoedelijk om „eilanden-politiek" der Portugeezen te voorkomen, welke immers ook al vóór Juni 1596 hadden getracht Poelau Pandjang in de Baai van Bantam te koopen (zie het Bijschrift van Kaart III). — De naam Bawean en Babian, Babijan, zijnde een Javaniseering van den matrozen-term „Baviaan" voor dit typische Apen-eiland, is pas na 1743 opgekomen; verg. Nic. Hartingh in 1761, bij De Jonge, Opkomst, X, 1878, p. 339. De goede inlandsche naam is Boejan, of Bojan (verg. V. d. Tuuk. Kawi-Balin.-Ned. Wdb., 1912, p. 1024); vandaar thans In de Straits en in Deli: Bojan = Bawean'ner. De „uitleg" der Babad Grësik, dat Bawean z°u zijn = Babi an, dus „[Hindoe'sch] Varkens-eiland" — zie eerst aarzelend Wiselius in Tijdschr. v. N.-I., 1874, I, p. 251; en daarna stellig Jasper in Tijdschr. v. Binnenl. Best. XXXI, 1906, p. 234-235 —, is „Javanen-etymologie", en larie.



176
die seyden ons dat wy op den middagh weder comen souden, zy souden ons van alles brengen, dies wy weder naer boort voeren, wy diepten tot heel dicht onder tlandt, ende by de clippen in 11 .vademen, ende tot aende schepen meest derthien. Ontrent den middagh hebben wy onse Sloepe aen landt ghesonden, daer de Jnwoonders ons verwachten, ende cochten van haer Hoenderen ende sommige fruyten. Daer quam een Parao aen boort met eenighe fruyten, die seyde dat de Coninck oft Gouverneur van het Eylandt aldaer op strandt was, ende begeirde met ons te spreken, dan overmidts gheen goet weder en was, is daer voor dien dagh niet in ghedaen, ende uytghestelt tot des anderen daegs dat zy alsdan 00c veel op strandt souden brengen, daer wy oock den 13. dito henen voeren, dan overmidts het vrydagh ende haren Sabaoth was, hebben luttel van haer connen becomen. Naer den middagh hebben de Comisen beneven tvoorgaende noch een request over ghegheven, dan de Schippers hebben gheene schriften willen ontfanghen, derhalven mondelingh vande schippers versocht worde de Comisen te willen tversoeck gunnen tschip Hollandia met de Pinas om naer de Molucos met de sen. °m' goetwillighe te moghen varen, dwelck haer oock gherefuseert worde, ende datmen tschip Amsterdam soude verlaten.ende alle zyne uytrustinghe int schip Mauritius over nemen, ende daer mede naer huijs seylen, om onse Heeren ende Reeders tydinghe te bringhen van onse voyagie: maer ten heeft al niet moghen helpen *: want de schippers de schepen vanden anderen niet hebben willen scheyden, ende hebben tgelt uyt tschip Amsterdam ghelicht, vreesende datter eenighe met tschip souden willen verseylen, twelck van ghelijcken oock geweygert worde, en gaven ten antwoorde dat zy daer een seijl by setten wilde, ende west nae huijs toe loopen, ghelijck zy oock nae de middagh ghedaen hebben met eenen wint van het Eylandt wayende *4). Zuijdt zuijdt west van een punt van 't voorseyde Eylandt lach een ondiepte heel droogh, ontrent een mijl vanden selven. Dit Eylandt leyt ontrent ongheveerlijck 12. oft 13. mylen van lava, ende met claren daghe canmen sien twee berghen, int Eylandt lava gheleghen, vermoede de hooghe berghen van Passaruan te wesen *s). Dit Eylandt heeft noch twee cleyne Eylandekens om hem ligghendel6).
14) Hier wordt het dus voorgesteld, alsof de bemanning van de Amsterdam eigenmachtig zeil zette en op 13 Dec. westwaarts wegvoer. Het „geweygert" blijft onduidelijk.
15) De ArdjoenS (3333 M.), en de Sëmeroe (3670 M.). Merkwaardig is, dat nergens rookwolk-ontwikkeling van den Sëmeroe vermeld wordt, die thans typisch is door regelmaat.
16) Wel: P. Mënoeri; en P. NSkS, óf P. Gili; aan den Z. O. en O. hoek van Bawean.



177
Den 14. dito onder seijl zijnde niet wijt van 't Eylandt (overmidts Decemb. 14. wy wint ende stroom teghen hadden, ende des nachts stillekens gheweest was) hebben wy veel visschers ghesien. Ende vervolghende onsen cours west aen, verhoopten onder weghe een goede reede te moghen becomen, alwaer wy een schip souden moghen verlaten : want wy te swack van volck waren om alle de vier schepen door de Zee te brenghen, zijnde maer 94. persoonen *7) int ghetal, daer onder ghetelt de siecke, creupele ende lamme. Daer en boven so was tschip Amsterdam seer leek gheworden door den stoot die 't voor Iacatra op de ondiepten kreegh, alsoo datmen wel twee duysent steken elck Cs8v°] quartier pompen moest, met welcke hope wy tot den 25. dito dat wy tselve Eylandt, ligghende o. n. o. van ons, weder int gesichte creghen, waer van wy verwondert waren, ende int eerste aensien voor 't Eylandt Chirimaon Iao ghenomen, de wyle wy dese 12. daghen alle neerstigheyt ghedaen hadden om west aen te comen : maer de west ende noordt weste winden die aldaer van October tot in Meerte wayen, als oock de wateren, die met groote cracht alsdan nae den oosten loopen, hebben ons teghen ghehouden, dies wy weder aende oost zyde onder tselve Eylandt gheset hebben in 27. vademen sandt grondt, ende dede hem aldus op.
Dit is de afbeeldinghe van 't Eylandt le Bock, geleghen op de hooghde van 6. graden 10. minuten 23), by zuyden de Linie Aequinoctiael, ende is eerst bewoont int jaer 93. door den Coninck van lapara, die daer een colonia van Iapares ghesonden heeft onder tgheleyt van een lavaensch Edelman, diet Eylandt van de voorsz. Coninck te leene hout.
yan dese plaet tot dit Eylandt, ende van 't Eylandeken nae le Bock is al steenich ende ondiep, also datmen weder zuyen uyt moet: want wy met tschip Mauritius op de clippen seylden. Op dese drooghte is bevonden tCompas te noordtwesteren 2. graden 25. minuten.
Desen selven dagh is schipper Ian Mullenaer subytelijck gestor- Decemb.2S. uen, daer door ons een groote beroerte over quam, ende tghemeyneis schjp[[gr volck so ghealtereert gheworde, dat alle de ghene die te voren seer naer subyhadden begeirt de reyse wyder te versoecken, met ghemeyne stem- stofven.'16"
'7) NI. van de oorspronkelijke bemanning, groot 249 man. ^ 18) Beoosten T. Lajar en benoorden P. Mënoeri. De Noordwestmoesson stond dus sinds ven klaChtig d°°r' zoodat "1. West opgaande, door stroom en wind gewoon terugdreen. — Er staat foutief: „dies wy deder aende oostzyde" ; evenals in het 1' onderschrift op P- 178 foutief: „Het Eylandt le Bock aende n. o. zyde", lees: z. o. zyde.
I



i78
men riepen dattet meer als tijt was nae huijs te seylen eerder meer van dese fenynighe lucht gheinfecteert wierden, ende voorwaer zyne lichaem gaf wel uyt die vruchten niet seer ghesont te wesenIQ). Des andere daeghs hebben besich gheweest met eenen nieuwe schipper te kiesen 2°).
Decemb.2-/. Den 27. dito hebben wy onse anckers ghelicht, ende oostelijcker [501-°] van 't Eylandt gaen ligghen om beter reede ende water plaetse te becomen, ende weder gheanckert in 12. vademen, waert landt hem in dese ghedaente verthoonde, daer wy tschip Amsterdam, hebben beghinnen te ruymen ende ontakelt, waer mede wy besich zijn ghe-
Het Eylandt le Bock aende n.o. zyde 18) daer wy den 10. Ianuarij verseylt lagen, ende tschip Amsterdam verbranden. Wy en conden alhier nieuwers uyt dan aende zuydtzyde, aldaer wy in ghecomen waren. Alhier leyt een rivierken daer men hem (noot wesende) verwateren mach, dan daer leyt een banck voor die met leeghe water bloot leyt.
f..p.n.
Men can hier nieuwer uyt dan aenden A. Hier verbranden wy Alhier verloren
w.z.w. hoeck, zijn anders al steenen tschip Amsterdam. wy onse Sloep,
binnen ende buyten.
iS97- weest tot den 11. Januarij, 1597. dat wy daer den brandt in staken, januar. n. wejcj{ seker een COstelijck vier voor de compaignie gheweest is. Ter wylen tselve noch brande, hebben de Jnwoonderen met veel Canoas oft Paraos tselve op een droochte oft clippen gheroeyt om het yserwerck (dwelck zy seer begeirden) te salveren. Ende daghelijcks zijnder veel Canoas aende schepen ghecomen met verversinghe, die ghecocht worde met d'yserwerck dwelck uyt tschip Amsterdam ghehaelt worde. Onder ander quam daer een Canoa, die ons vraegh-
19) Lodewycksz zwijgt hier over de beschuldiging tegen Cornelis de Houtman, dat deze het was geweest die Jan Muelenaer (Jan Jansz Mullenaer) vergiftigd had; zie IV, V, VI en K* De diplomatieke zinsnede van Lodewycksz: „voorwaer enz." spreekt overigens duidelijk genoeg van misdaad-vermoeden. Vooral IV (Van der Does) is fel in zijn oordeel.
20) De schipper van de Pinas (volgens V en VI (Pontanus): Hendrick Jansz.; verg. Cap. 6, noot i, slot) werd nu schipper van de Mauritius.—
De pagineering der 12 laatste bladen van D'Eerste Boeck is volkomen in de war. Zooals Tiele reeds in zijn Mémoire Bibliographique (1867, p. 125) zeide: „la 59e [feuille porte] le chiffre 58; la 6o« lechiffre 50; les oi'-bj" les chiffres 60-66; la 68« le chiffre 64; les 69', 70" ne sont pas numerotées". In dezen herdruk is overal de juiste paginatuur aangebracht.



179
de waerom wy tschip verbranden, ende niet liever aenden Coninck oft Gouverneur en vercochten, die ons tselve wel betaelen soude.
Den 12. dito zijn de twee Jonghers (die onder Madura ghevanghen waren) van tschip Hollandia ghevloden, ende al swemmende aen 't Eylandt Le Bock gheraeckt, ter wylen onse schuyten aen landt om water waren.
[S9v°] Denselfden dagh, siende aldaer qualijck water te becomen was (overmidts een banck die voor het rivierken 2I) lach, die met leegh water droogh viel) hebben wy onse anckers gelicht, met intentie naer 't oosteynde van lava te loopen, ende ons aldaer te versien van alles wat wy van noode soude mogen hebben op onse wederom reyse. Ende also wy oost aen loopen wouden, hebben wy met tschip Mauritius op de Clippen (die rondtom 't Eylandt 22) ligghen) ghestooten dat tschip achter deysen 23) moest, bevonden oock dat wy midden inde Clippen laghen, ende dat wy tselve gat weder uyt moesten, dwelck wy in ghecomen waren, nevens de sandt plaetHoeveel^ henen, z. z. w. aen, op welck sandt wy onse elevatie ghenomen, ende zuyder Pode declinatie des Compas gheobserveert hadden, bevonden wy dat,usvermef' hem de Zuyder Polus alhier verheft ses graden thien minuten23), ende de naelde ofte Compas te hebben twee graden ende 25. minuten af gaende noordtwesteringhe.
Wy onder seijl zijnde omtgat uyt te loopen, isser een bootsman van tschip Hollandia over boort ghevallen, sonder dat hy weer op quam 24). Wy setten onsen cours oost zuydtoost aen, dan costen (buyten zijnde) nergens deur: maer moesten weder loopen naer Ma- Suecidnge dura, ende lancks de Custe van tselve Eylandt oost aen loopen. Het iandt Mais een seer leegh Eylandt, sonder eenighe berghen, ende quamen dura' den 14. dito aenden ooster hoeck, die hem heuvelachtich op doet 25), hebbende seer veel cleyne Eylandekens by oosten tselve ligghen,
21) Het riviertje van kampoeng Daoen Timoer, aan de Z.O. kust van Bawean, waarheen z'j den 27»"™ verzeild waren. —• De twee jonge Madoereezen, die hier ontvluchtten, had men blijkens IV genaamd: Rossombaya (d. i. Arosbaja), en Madura.
22) P. Gili is omringd met steenen en riffen; in de nabijheid liggen Gili (= Poelau) NSka en Gili Manoekan. Ze voeren dus bewesten P. NakS. terug. De Madoereesch-Oostjav. term gili = in — gjri _ „berg", dan „klip" en „eiland", begint inderdaad bij Bawean (ca. 1120 30' O. L. Gr.), en komt zeer ver Oostelijker voor, tot bij W^etar. De naam „Poelau Gili" is dus een hybride, en tautologie: 't „Eiland-eiland".
23) Deinzen. — De even verder genoemde breedte van Bawean is 5° 50' Z. B , in plaats van 6 10'; wat precies zoo geldt voor de op p. 177 vermelde hoogte van Karimoen Djawa.
24) De hoogbootsmansmaat Gerrit Claessen, volgens IV. — Ook toenmaals, gelijk tot op dezen dag, verstonden de meeste Nederlanders dus geen zwemmen! Vallen deze Waterlanders te water, dan zinken zij; onverantwoordelijkerwijs. Verg. Cap. 43, noot 27.
25) Zijnde de Goenoeng Boeroean (297 M.), Madoera's N.O. hoek, 6° 52' Z.Br.



i8o
die wy alle aen backboort lieten ligghen 20), ende liepen zuyden aen naer de straet van Ballabuan, om by zuyden ende achter lava om nae huijs te loopen, naedemael ons by noorden de wint noch saisoen niet dienen en wilde, ende saghen ter selver tijt het hooge vaste landt van lava seer berghachtich, zijnde ontrent 4. mylen daer van, was thooge landt, ligghende boven Panarucan, derhalven recht na de wal zuydtwest toe liepen.
De Pinas den 17. dito, inden morghen stont voor uyt zijnde heeft januarij 17 een schoot gheschoten, dies wy alle verschrickt zijn gheweest, vreede pTn^op sende eenich ongheluck hen overcomen soude moghen wesen, ende een ciippe. veej te meer het heel doncker was, wisten niet waer dat wy hem souden soecken, want wy zijn vier niet sien conden, dies hy noch eens gheschoten heeft, ende zyne schuyte nae ons toe ghesonden die om assistentie quam om hem van de clippen te helpen daer hy op sat 27), dies wy hem volck ghesonden hebben, die een werp ancker uyt brengende hem vande grondt wonden, ende nae veel moeyten int vlot ghecreghen. Des morghens hebben wy ghesien den branbrandende dende bergh die boven Panarucan leyt28), ende eerst over 10. jaeren vengpana- °Pen gheborsten is met groote schade ende verlies van menschen, hy
ruca. 26) Beoosten Madoera ligt het vrij kleine Gili Ijang (d.i. Gili Hyang, het „Goden-eiland"),
met verscheiden riffen. De schepen gingen dus tusschen Madoera en Gili ljangdoor, en daarna Z. Z. O. op. — Het „hooge vaste landt van lava seerberghactich", daarna vermeld als gezien op de vaart van Gili Ijang naar Meinderts-droogte, is niet het massief van 't tot 3087 M. stijgend Hyang-gebergte (d.i. „Goden'-gebergte), met den Goenoeng Ringgit (d.i. „Hakkel-berg") op den voorgrond, 1249 M. hoog; maar „thooge landt, ligghende boven Panarucan", d.i. het machtige Idjen-massief (van Jav. idji = enkel; dus „Alleenstaand Gebergte"), dat van ca. 2000 M. in 't N.O. tot 3000 M. in het Z.W. oploopt (Goenoeng Soekët, 2948 M.), en dan Z.W. daarvan den vulkaantop Raoen (3330 M.) heeft; die echter nu nog achter het Idjen-massief bedekt bleef, maar den volgenden dag zichtbaar zou worden; zie noot 28.
Het eenigszins enigmatische „zijnde ontrent 4. mylen daer van", dus ca. 30 K.M. (verg. Cap. 1, noot 2), moet gelezen als: „zijnde wy ontrent 4. mylen daer van", zoodat ze op i6Jan. 1597 naar eigen ruwe schatting 4 zeemijl uit den wal lagen; ongeveer recht N. van Oedjoeng Djangkar („Anker-Hoek"), en N. N. W.van Meinderts-droogte, waar de vooruitzeilende Pinas den volgenden ochtend zou stranden. Stroom en wind zett'en hen steeds om de Oost.
27) Bij Karang Mas („het Gulden Rif"), of Meinderts-droogte, 70 40' Z.B.
28) Hier dus, tusschen Meinderts-droogte en Java's vasten wal (ongeveer Oedjoeng Loemoet, de „Wier-kaap"), zag men dan in den morgen van 17 Jan. 1597 — wanneer Java's berggezichten het helderst zijn, vooral nu in den Westmoesson! — den rookenden vulkaan van den Raoen achter het Idjen-massief te voorschijn treden ; men kan, met de kaart voor zich, precies zelfs zeggen hoe: tusschen de inzinking dóór, die aan den N.O.-wal van het Idjen-plateau bestaat tusschen het Këndëng-gebergte en den Koekoesan-top (d.i. dus dóór de vallei der rivier Banjoe-poetih), dan over de heele Idjen-hoogvlakte heen, en dan even links van den straks in noot 26 genoemden top van den Goenoeng Soekët (den „Gras-berg"; in tegenstelling zoo genoemd tot den vulkaantop van den Raoen). De Raoen, Madoer. Raohg, 3330 M., is als Boekit Mëkëndit of „Geringde Top" befaamd onder de Javanen, als o.a. „gevaarlijk voor kraamvrouwen" (V.d. Tuuk, Kawi-Balin. Ned. Wdb., 1 (1897), p. 692, en II (1899), p. 23); d.w.z. onheilstichtend voor menschen. En zie nu volgende noot.



i8ï
wirp eenen seer grooten donckeren roock uyt 2Q). Oock noch eenen grooten bergh die Siërra do Pagode oft Pracada 3°) ghenaemt wordt om eenen groote Pagode oft Heydenschen tempel, die daer op staet,
29) Hier wordt dus met andere woorden gezegd wat ook reeds in Cap. 19 (p. 100) staat: „Boven oft achter Panaruca light eenen grooten brandende Swavel-bergh, die eerst int jaer 86. opgheborsten is, enz." Toch is dat jaar 1586, en de hierboven vermelde „over [= voor] 10 jaeren" fout; er moet gelezen: 1593; en 3 jaar voor 10. Het eerste blijkt afdoend uit Godinho de Eredia's „Informacao da Aurea Chersoneso", ongedateerd, maar blijkens innerlijke gegevens in 1599 te Malaka geschreven, en pas in 1807 door A. L. Caminha (helaas zeer slordig) te Lissabon uitgegeven. Deze geeft 1393 als datum van die vernielende uitbarsting van „de Bergen van Panaroekan" („os Gunos de Panaruca", 1. c. p. 113—114), versta: van den Raoen ; immers achter het Idjen-plateau, en zoo te zeggen geheel zichtbaar Z. ten O. achter Panaroekan liggend. Bedoelde plaats is reeds afdoend behandeld door Prof. Dr. A. Wichmann in 1900 (Zeitschr. d. D. Geol. Ges., LII, p. 640—660), maar met de totaal foutieve opvatting dat onder deze „Bergen van Panaroekan" (= Raoen-Idjen), de slechts 1249 hooge gehakkelde lava-berg Ringgit beW. Panaroekan bedoeld zou zijn. — Maar hoe kan nu Lodewycksz' grove fout 10 voor 3 ontstaan zijn? Als volgt. Op 21 Jan. (zie den hoofdtekst) kwam „een Salve van eenen Munninck die in Panaruca den Christenen predicte ende de Javanen doopte" bij hen aan boord, toen zij lagen bij kaap Sëdano; dit was van de Port. Capucijner-missie, sinds 1580 te Panaroekan gevestigd (zie daarover de noot 41 hierachter). Deze Port. slaaf, van alles vertellend, vertelde natuurlijk ook van de Panaroekan-katastrofe, „drie" (Port. tres, spr. treesj) jaar geleden; door de Hollanders verstaan als „tien" (Port. dez, spr. deesj). Zóó kwam deze fout in Lodewycksz' Journaal, en werd bij het in 't eind van '597 en begin 1598 te Amsterdam in mekaar zetten der beschrijvende Capittels 19-37, in Gap. 19 bestendigd door aftelling: 1596 — 10 = „int jaer 86.". Dat de geweldige asch-uitbarsting van 1593 niet uit den (lava-harden) Ringgit, maar uit den (asch- en vuur-spuwenden) "Raoen te voorschijn is gekomen, heeft overigens in 1902 J. F. Niermeyer reeds, contra Prof. Wichmann, overtuigend nader verdedigd, op het voetspoor van Stöhr (1864) en Verbeek (1896), in zijn art. „De uitbarsting van 1593: Raoen of Ringgit?" in Tijdschr. Aardr. Gen. z' Ser., XIX, p. 171—174. Alleen noot 2 op p. 171 in dat artikel is allerzonderlingst, en het toppunt van verwarring. Verg. voorts noot 46; en vooral Cap. 41, noot 7. — De tegenwoordige naam „Raoen" kan zéér wel een verwording zijn van Oudjav. Rdwana, en beteekent dan „de Boeman"; eene verklaring, welke Dr. N.J. Krom naar pers. meded. aannemelijk acht.
30) Het aan Java's N.O.-hoek in zee uitstekend Baloeran-of Boeloeran-gebergte (het „Ribbel"-gebergte, dus reeds vanouds een sterk geërodeerde krater) met vooraan naar zee 'n t N.O. een top van 940 M. (de Goenoeng Klosod of „Aanliggende Berg"). De „Siërra do Pagode" in Sp.-Port. (beter Port.: Serra do Pagode) of „Siërra Pracada" (lees ten rechte: Serra da Pracada) op de landverkenning van p. 182 hierachter, of „Bergrug van den TemPel , dankte dien naam gewis aan het feit dat eene „Pagode" (Oudport. vervorming wel van Skr. Bhagawall = Doerga = Doerga-tempel = Graftempel; verg. Yule and Burnell, Hobson-Jobson i. v.) of eene „Pra9ada" (Oudport. vervorming van Mal.përsada, Oudjav. P> asdda, jong-Jav. prastidd = Hindoe-Jav. tempel; van 't Sanskr.) zich daar verhief, èn als
eiligdom èn als baken bij zee; als een antieke Lichttoren-zonder-Licht dus. Het moet dan een hóoge graftempel zijn geweest, in den trant van Tjandi Djaboeng, beO. Kraksaün, wat
e Maleiers nu nog een pautjapërsada of „Vijf-toren" noemen. Waar was de juiste plaats van dezen „Baak-tempel", en van het daarnaar geheeten „stedeken"? Misschien daar, waar nu de hoogte „Mësigit" nog ligt, d.i. tusschen T. Mërak en T. Sëdano. De zuidelijke hoek
ie thans nog T. Tjandi Bang (of „Roode-Tempel-Hoek", dus Kaap Baksteentempel) heet, is vermoedelijk een andere, tweede Baak-tempel geweest op dezen N.O. hoek van Java. De eerste moet gediend hebben voor de Molukkenvaarders, die beN. Bali voorbijgingen; de tweede voor die inlandsche schepen, welke Straat Bali invoeren of uitkwamen.



182
ende anders om een stedeken welck aenden voet vanden selven leyt Pracada ghenaemt, ende dede hem aldus op als hier nae volcht met het omligghende landt. Aenden voet van desen bergh wast daer de Pinas aenden grondt geseten hadde. Benevens het voorghemelde stedeken laghen noch twee stedekens, waer van d' eene Chandana 31) genoemt was, daer drie Joncken aen ancker laghen. Wy quamen [6or°] desen dagh noch inde Straet, die ghenaemt wordt, de Straet van Ballabuan 32), lancks de Custe van lava, in eenen bocht daerseersteenich ende veel Clippen waren, alwaer wy gheset hebben in 9. vademen vuylen grondt, die opt nauste geene halve myle wijt is, hebbende ten oosten tEylandt Bali, ende ten westen lava, al hooghe berghich landt, ghelijckmen aende afteijckeninghen sien mach, dwelck meest al met Rijs besaeyt zijn. Hier onthouden haer een soorte van Vleermuysen, so groot als Hinnen, die de inwoonders braden ende eten 33).
-f- Aen desen westelijcken hoeck sat de Pinasse aenden grondt.
31) D. i. Sëdano van thans; het andere „stedeken" is wellicht de in 't slot van noot 30 genoemde Tjandi Bang, of „Roode (Baksteen-)tempel". — Zou Sëdano inderdaad uit „Chandana", dus Jav. tjandana = „sandelhout" vervormd zijn?
32) D. i. Balambangan, Oudport. „Balaboam", gelegen waar thans nog de ruïnen zijn van Ardja Balambangan („Balambangan's Bloei"), zie Verbeek, Oudheden van Java, 18911 p. 326, en de daarbij behoorende kaart. — De vervorming „Balaboam" is zoo zonderling, dat men zou weifelen of „Balaboam" niet veeleer een vervorming is van Mal.-Jav. Pëlaboehan, dus „Ankerplaats", n.l. die bij de stad Balambangan, beZ. den feilen stroom doorStraat Bali (verg. noot 34). De stadsnaam Balambangan (gewoon-Jav. Blambangan) komt vermoedelijk van Mal. bëlambang, Jav. blëmbëm (voluit blëmëbm rawa), Panicum auritum Presl., dus „de Moerasgras-stad". In De Clercq-Greshoff (1909) is de Mal. term vergeten; doch zie Klinkert's Wdb., i. v. De Balin. naam is Blangbangan, en zelfs Barangbangan (zie V. d. Tuuk's Kawi-Balin.-Ned. Wdb. IV, 1912, p. 1010b). — Valentijn's kaart (IV, 1,1726, fol. 51) isfout, door de stad „Balamboang" beZuiden de rivier te teekenen; zie toch noot 37.
33) De Mal. kaloeng,]a.v. kalong, ons „vliegende hond" (verg. Cap. 15,noot 18), Pteropus edulis. Over het nu nog door inlanders gegeten worden van kaloeng's, vooral „bij de heidensche Bataks", zie Encycl. v. N. I. II [1899], i. v. „kalong". Het nauw van Straat Bali (21/a K.M.) wordt met gemak door kaloeng's overgevlogen.



183
l6ov°] Het schip Hollandia heeft de Custe van Balighecosen, ende seer nae by den hoeck ghedobbleert hebbende, is hem den stroom 34) teghen ghecomen met sulcken furie, ghewelt ende ghetier, dattet water schuijmde, dies hy soo snel te rugghe ghedreven is gheweest als oft hy ghevloghen hadde, ende gheene touwen en souden hem connen houden hebben: want wel drie mylen noorden aen ghedreven zijnde, ende in perijckel op een Eylandeken (twelck tusschen t' Eylandt Bali ende lava leyt) gedreven te worden 3.5), heeft hy een ancker laten vallen, waer van ['t] touw met den eersten set in stucken brack, niet connende tghewelt vant water verdragen, dan int leste is noch onder tEylandt lava geanckert in 48. vademen, de ander schepen by nae uyt tghesichte zijnde. Derhalven hooghnoodigh is die de straet door wil, hem aende Custe van lava te houden: wantmen onder Bali in 60. ende 70. vademen gheen grondt en heeft, ende t' Eylandt van Bali met de Straet verthoonen hem aldus.
'1
Het Eylandt Bali des smorghens.'adj den 18. Ianuarij, 1597. ligghende gheanckert onder lava in 26. vademen.
Dit is de Straet. lava.
l6ir°j Den 19. smorghens is tschip Hollandia by ons ghecomen 3°), ende janua Ig_ siende veel Paraos aende Custe van lava, hebben onse Sloepen ghemant, ende daer nae toe ghevaren, om van haer te verstaen waermen water soude connen becomen: by haer comende, hebben wy 7. man in een Parao ghevonden, die van Panarucan quamen, die seyden dat aldaer wat versch waters te becomen was, doch soberlijck, dan ^^Ballabuan daer wy noch een dagh seylens af waren, een schoone
34) De vloedstroom, die uit den Zuider-Oceaan naar de trechtervormige Straat Bali komt opzetten, en wel 5-mijls vaart krijgt in het nauw ; om bij ebstroom om de Zuid terug 'e loopen. Verg. I, II en IV. — „Ghedobbleert", van Sp. doblar, Fr. doubler.
35) P. Taboean, of Duiveneiland, beN. het nauw. Vermoedelijk tenrechteMal. taboe/tan, het „Knuppel"-eiland; wegens den langgerekten vorm, liggende dwars voor de straat ?
36) Volgens I en II den 20««\ volgens IV den 2i»«™; het laatste is waarschijnlijk juist.



184
riviere was37), daer wijt overvloedelijck souden becomen, ende dat zy daer oock henen wilden. Wy vereerden haer met eenighe cramery, haer biddende dat zy aen ons boordt wilden comen, ende ons tot der stadt brenghen men soude haer wel betalen, twelck zy ons toe seyden. Om eenige verversinghe te becomen, so hadden wy moeten anckeren, daer wy de Joncken voor Chandana hadden sien ligghen, daer verversinghe ghenoch te becomen was. Daer quam oock een Edelman van Panarucan aen boort, dese seyde ghesonden te wesen vanden Coninck 38), om te gaen nae een dorp daer van de Jnwoonders alle ghevlucht waren door de oirloghe die de Coninck vaw Passaruan die van Ballabuan aen dede, ende hem seer sterckelijck belegert hadde, als gheseyt is. Dese seyde ons te brenghen inde haven van Ballabuan. Aende Custe van Bali, in eenen inham, hebben wy ontallijck veel seylen ghesien met veel volcks op strandt 39). Dese Een verga- seyde hy aldaer vergadert te wesen om de stadt te ontsetten, ende
deringe van _ ,
8. duysent waren 8. duysent sterck, sonder d andere die op andere plaetsen noch laghen : maer wy tselve niet gheloovende, dan vermoeden dat tgheheele gewelt van lava aldaer was vergadert om ons op te loopen ende ons den deurganck tc beletten, hebben ons in ordere ghestelt, op dat wy (soo 't noodich ware) veerdich souden wesen.
janua. ai. Den 21. der selver maent zijn wy met onse Sloep aen landt ghevaren 40), ende de Jnwoonderen versproken, als oock een Parao van oirloghe, dat hem daer met water versach, by noch andere scheepkens met victuali gheladen om de stadt Ballabuan te ontsetten. Die van Passaruan zijn Mahometist, derhalven zy de oirloghe te herder dry ven: want die van Panarucan ende Ballabuan met de omligghende
streckinge plaetsen Heydenen zijn. Den deurganck vande straet streckte hem
z. z. o. ende n. n. w. Desen selven dagh zijn aent schip Mauritius ghecomen twee Paraos, die van Ballabuan quamen, waer in een Slave was van eenen Munninck die in Panaruca den Christenen predicte
37) De K. Pangpang, aan welker linkeroever (N.) de thans geheel verdwenen stad Balambangan lag (verg. al Cap. 19, noot 8). Zie noot 32, en 42. Op Verbeek's kaart o. c. is de naam van deze rivier juist niet aangebracht beneden de door hem gekaarteerde muur-ruïnen van „ArdjaBIambangan"; het latere Koeta. Ten Zuiden der rivier lag OeloePangpang, zie noot 40.
38) Deze „Coninck" van Panaroekan was bondgenoot en geloofsgenoot van den HindoeJav. Vorst van Balambangan; vriend der Portugeezen, vijand der Mohammedaansche havenkoningen op Java; welke laatsten al sinds ca. 1550 de overmacht hadden aan Java's Noordkust tot voorbij Pasoeroean. Zie verder noot 44.
39) De Gilimanoek-Baai (Gili Manoek «= Vogel eiland, waarvan er 4 in die baai liggen).
40) Nabij het tegenwoordige Banjoewangi, dat pas sinds i774opkwam door de vestiging daar van een fort der O. I. Compagnie, in plaats van dat sinds 1767 te Oeloe Pangpang (of „Stroomop-de-Pangpang"); zie De Jonge, Opkomst, XI, 1883, p. VII, 271—272; en verg. noot 37 en 42.
vande
straet.



i8S
ende de Javanen doopte4I).Deseverteldedathyinz7a//rt<5'«rt«geweest was, ende datter grooten honger binnen was, hoe langhe dat zy beleghert hadden gheweest, ende dat de drie Portugesen (die van Panarucan aldaer waren, tbosschieterschap bedienende) den moet verloren gaven, ende de stadt niet langher en consten beschermen. Jnde de midden de straet ligghende, so was de straet nae 't noorden seer nauwe, ende nae 't zuyden seer wijt, alsmen aende naervolghende opdoeninghen sien mach. Wy quamen de stadt so dicht, dat wy die passelijck sien conden, ende het legher vanden vyandt wel dicht op de riviere neder gheslaghen, alwaer zy op elcke zyde vande selve een schans ghemaeckt hadden, ende de riviere afghepaelt, op datter gheene victuali noch secours en soude in comen. Wy hebbent des avonts aen ancker ghesmeten in 7. vademen, goeden, vlacken, swarten sandt grondt, drie mylen vande stadt.
Adj den 22. Januarij. Opdoeninghen vande Straet ende Baye van ■Balabuan gheleghen aende oost zyde van lava major.
Van desen bergh leyt de rivier van Balabuan o.z.o. ende w.n.w.
41) Dit was de Capucijner-missie te Panaroekan, die reeds in Cap. 19 door Lodewycksz bedoeld werd met zijne zinsnede „de stadt Panarucan, daer veel Portugesen woonen, met veel Javanen dat Christenen zijn"; en welke missie, naar Godinho de Eredia's getuigenis mt I599 (zie noot 29 hiervóór; en verg. Cap. 42, noot 1), in 1580 daar gevestigd werd op 'ast van den Kapitein van Malaka Dom Joao da Gama (die dat was van 1580—Juni 1582), en door den Bisschop van Malaka Dom Joao Ribeiro Gaio; „en men stichtte kerken en kruizen op de plek aangewezen voor een woonstede van Christenen, beschermd door de Leer der Capucijner-geestelijken van St. Franciscus, hetgeen alles nu [scil. in 1599] vernietigd en



i86
Bali De Zuyder mont vande Straet, van ons streckende zuydt oost.
«vfr<M*«*wwf?.
■tr In dese Bay vergaderde tsecours van Bali, daer laghen ontrent 60. Paraos van oirloghe vol volcks.
Den 22. der selver hebben wy weder ons anckers ghelicht, ende versocht naeder de stadt te comen, dwelck niet conden gheschieden om des vlacken grondts wille, daer en boven eenen leegher wal zijnde, hebben ons over d'ander zyde onder een hooghe landt gheanckert in 10. vademen, goet ancker gront, n. w. ten w. een myle vander stadt 42), ende hebben de Pinas gesonden om een versche [62v°] Riviere te soecken, die 't landt so nae liep alst mogelijck was, ende gheen vindende, is weder by de schepen comen liggen. Dese Baye is rondt, op sommige plaetsen heel leegh landt hebbende.
Noch onder seijl wesende, so isser een PZdelman aen ons boort ghecomen, die des nachts uyt de stadt over landt ghecomen was, die ons alle de ghestaltenis vande belegeringhe vertelde, en dat die vande stadt in grooter benautheyt waren door ghebreck van victuali, so datter aireede veel van hongher ghestorven waren, ende dat de belegeringhe even sterck bleef, alhoewel datter over de dry duysent van den vyandt so door noot als nietten sweerde gebleven waren, die inden aenvanck vande belegheringhe ontrent acht Den oor- duysent sterck gheweest waren. Daer by verhaelde hy oock den oorspronckdes Spronck ende cause vande oorloghe : Als dat de Coninck van Passa-
oorloghs. A
vernield ligt, en geheel ontvolkt die woonplaats van Christenen" (Eredia's Informacao da Aurea Chersoneso, ed Caminha, Lisboa 1807, p. 113). Deze plek heet thans nog bij de Javanen ienteug{„{orl"), liggende in de desa KoctH Bi'tlah („Verwoeste Stad"), zie Not. Bat. Gen. 1909, p. 129. Dit KoetS Bëdah ligt 2 K.M. n. o. van de tegenwoordige kota Panaroekan.* 42) In de thans sterk aangeslibde Pangpang-baai, d.i. de „Gevorkte" baai (van Jav.pang, Oudjav. pang = vork, tak), welke naam zeer goed dien diepen inham weergeeft, óók van zee uit gezien. — Het rn.w. ten w." slaat op de richting van de schepen naar de stad ; zij



x%7
man ten huwelijcke versocht hadde des Conincks van Ballabuams dochter, die hem (eerlijck vergheselschap zijnde) ghesonden worde, die hy, nae dat hyse beslapen hadde, omghebracht heeft, dwelck den Coninck van Ballabuam verstaende, heeft begost volck te vergaderen, om hem over alsulcke injurie te wreken, Ende also dit niet lange verborghen cost blyven, heeft de Coninck van Passaruanvoor raetsaem ghevonden hem te verrasschen, ende hem in zijn eyghen stadt te belegheren, ende heeft tselve te werckghesteltals voorgheseyt is 43). Desen Edelman seyde ooc dat de vader van dese Coninck noch leefde, die seer oudt was, ende hem te lande in was onthoudende, ende de wyle zy vermaenden van een schip, in forme als de onse, dat aldaer over thien jaeren gheweest was, presumeerde dat het Capiteijn Candish gheweest is, ende dat dese oude Coninck de Een Coselve is, die Candish schrijft over i ïo. jaeren doen oudt geweest tenmc IS°',
J ■* J ° jaeren oudt.
zijn, ende segghen dattet luyden zijn gheweest ghecleet als wy 44). Wy vonden alhier 8. langhe smalle roy-barcken, die aldaer gesonden waren door die van 't Eylandt Sambava, tot assistentie van de
lagen dus Z.O. ten O. daarvan, beWesten den G. Ikan (204 M.), het vermelde „hooghe land" aan „d'ander zyde". Hier lagen zij in Abraham's schoot, vrij van allen vloed-of ebstroom in straat Bali; en beschut tegen den nog fel doorstaanden Z. O. moesson, zie p. 188
43) Zie reeds in Cap. 19 (p. 100—101) hetzelfde verhaal. En verg. IV. — De „Edelman", die dit verhaal deed, en uit Balambangan „over landt gecomen was" (p. 186), was dus de Zuiderbocht der Pangpang-baai omgereden naar den Goenoeng Ikan.
44) Hier heeft men den befaamden „ouden Koning" van Balambangan; waarnaast even 'ater in Coen's tijd de gelijk befaamde „oude Koning" van Cheribon kwam, Panëmbahan Ratoe (die heet gestorven te zijn „in 't 140ste jaar syns ouderdoms, wanneer hynogjonkvan aanzien was", volgens het getuigenis uit 1766 bij De Jonge, XI, 1883, p. 182); om nu niet te spreken van Soenan Goenoeng Djati van Cheribon, die den legendairen leeftijd van „200 jaren" heet bereikt te hebben, ibid. p. 181, hetgeen naar inlandschen zegtrant enkel moet opgevat als: het 2" honderdtal jaren ruimschoots ingegaan verg. desgelijks de „200 jaer" van den Kapitein Hitoe, door Aert Gysels in ca. 1613 ondervraagd, zie Kroniek Hist. Gen. '871, p. 481. — Over dezen dus in 1597 ruim 100-jarigen „ouden Coninck" van Balambangan had Cavendish, die van 1—16 Maart 1588 Balambangan had aangedaan, verteld: 1°, dat nRaja Bolamboam" toen zelve nog regeerde, 2°. „The king himselfe isamanofgreat yeeres, and hath an hundred wives, his sonne hath fiftie" (Hakluyt, New ed., XI, 1904, p. 340) Tusschen 1588 en 1596 dus had deze oude Vorst afstand gedaan van den troon ten bate van zijn ook al bejaarden zoon en zich naar Hindoe-Jav. trant teruggetrokken in het binnenland, als kluizenaar wel (Jav. tSptï). Hoe heette hij ? Hij is gewis de „Santa Goena" van het Jav. geschiedverhaal bij Raffles (History of Java, 1817, II, p. 143; en conform Veth, Java, 2e druk li 1896, p. 305), Ciwaïet, die in 1575 met hulptroepen van Bali en Celebes (sic 1) Panaroekan wist te heroveren op den Moh. Sultan van Padjang (DjakS Tingkir, i=° Sultan van Padjang, 1568—1582). Ten rechte is dit in ouder-Jav. Canta Goena, dus „Bekoeld de Lust", een passende naam voor een ouden Heerscher (voor canta, zie V. d. Tuuk's Kawi-Balin.-Ned.Wdb.,
■ I9oi, p. 35b). En waar was het, dat deze oude Vorst „hem te lande in was onthoudende"? Vermoed mag worden te Matjan poetih bij RügSdjampi, een goede 15 K.M. noord van de hofstad Balambangan, waar nu nog een zware ringmuur van gebakken steen met kalkzandsteen is of was (verg. Verbeek, Oudheden van Java, 1891, p. 325—326; en verg. de daar



i88
stadt Ballabuan 45). Alle dese dagen maectet in dit quartier een seer rouw weder met stereken wint endehol water. De Jnwoonderen vragende oft altoos daer alsulcken weder maeckte, seyden dat zy daer oock af verwondert waren, ende dat de luyden aen landt seyden, dat wijt mede ghebracht hadden, ende alsulcken weder aldaer niet ghewoon en waren. Wy sonden een Sloep aen landt om nae water te vernemen, dan vonden anders niet dan eenighe bracke putten, dies wy weder nae boordt quamen, ende hebben de Pinas met een boot de Baye in ghesonden, dan hebben geen water connen becomen, ende alleen de rivier (daer de stadt ende tlegher op gheleghen was) die ons dienstelijck soude moghen wesen om te verwateren: hebben den24. dito de Pinas de grondt doen versoecken, ende siende onmoghelijck te wesen om de vlackheyt ende ondiepte hebbe onse anckers ghelicht ende onse cours nae Bali over gheset, oost aen, dan alsoo wy met de schepen te dicht de wal raekten, hebbent weder moeten anckeren, ende des anderen daeghs onsen cours nae Zta/z'vervolcht om ons aldaer te mogen versien van victuali om op de wederom reyse te gebruijeken: want wy anders niet als Rijs hadden ende seer luttel water: wy hebben eenen seer vreeselijcken roock uyt den voornoemden bergh sien optrecken, waer van wy alle verwondert waren 4°).
niet vermelde twee afbeeldingen in Van Hoëvell's „Reis over Java enz. in midden 1847" dl. II (1851) p. 195—197, en de evenmin daar vermelde teekening (van A. J. Bik?) in de „Javasche Oudheden", afl. 3, 's Hage 1856). Gevraagd mag zelfs worden of dit Matjan Poetih = „Witte Tijger" niet oorspronkelijk gesticht is geworden door den voorganger (?) van Canta Goena, den befaamden Mena.lt Djingga of „Rooden Ridder", in het begin der 16» eeuw ? — Het huwelijk dat de Moh. Vorst van Pasoeroean in ca. 1595 met de dochter van den actueelen Vorst van Balambangan (kleindochter dus van Canta Goena) was gaan sluiten, moet van zuiver-politieke strekking zijn geweest; óf om vrede te maken, óf om door den moord op die dochter oorlog te provoceeren.
45) Hier hebben we bijna zeker de oplossing van het eenigszins verdachte „Celebes" bij Raffles en Veth (verg. vorige noot). Niet Makassaren of Boegineezen, maar heidensche West-Soembawaneezen, Lombok'kers en Balineezen zullen Balambangan ter hulp zijn gekomen tegen de Mohammedanen van Java's N. O. kust. De suprematie van West-Soembawa over Oost-Lombok (Sasak) moet al vóór 1600 hebben bestaan, evenals die van Bali over West-Lombok (Selaparang, Cilaparang — „Steen-rif") nog ouder moet zijn.
Lombok — hoogstwaarschijnlijk, evenals Baroes en Bawean, door de Maleiers benaamd naar de „havenkolk", of Mal. loeboek, aan de O. zijde van 't eiland, vanwaar „Lobok" of Lombok; verg. Cap. 40, noot 1 — wordt het allereerst zóó genoemd (óf als „Lombok Mirah"?) in het Oudjav. heldendicht Nagarakrëtagama van 1287 Caka = 1365 A°. D., samen met „Saksak" = Sasak. Voor den thans nog levenden Banjoewangi'schen vorm lobok = lombok, zie V. d. Tuuk, Kawi-Balin.-Ned. Wdb. III, 1901, 788a en 806b; en verg. Cap. 37, noot 3 ; en verg. over „Lombok" en (?) „Mirah" = „Birah" (lees: Birak), J. C. van Eerde in Tijdschr. Aardr. Gen. XXVIII, 1911, p. 229. Zie ook Kaart V, en B ij 1 a g e p. 248.
46) Verg. met dit getuigenis dd. 25 Jan. 1597 a/b Mauritius, en van een plaats beW. de Toekad Loloan der volgende noot, datgene wat IV (Van der Does) op denzelfden datum a/b Hollandia zeide (zie Cap. 41, noot 7).



i8g
CAPITTEL 41.
Hoe zy onder 't Eylandt Bali quamen, ende wat aldaer gheschiet is.
Seylende ten naesten by, overmidts de wint oost zuydt oost was, die hy hier tgeheele jaer deurwaeyt, ende oock den stroom sterckelijck uytenzuydtoosten comende, hebben wijt nae den Middagh gheanckert in derthien vademen: ten selven daghe, nae dat de wint weder goet gheworden was, ende dat wy eenighe Jnwoonders versproken hadden, die ons seyden datter niet verre voor uyt een Riviere was, daer wy ons van alles wel souden moghen versien, hebben wy ons anckers ghelicht ende daer nae toe gheloopen, ende aldaer in seven vademen sandt grondt gheanckert I). Corts daer nae is ons een Parao aen boordt ghecomen, die ons alles goets toe seyden, ende dat wy aldaer van allen souden moghen becomen, soo van victuali als water, ende om meerder versekeringe daer van te weten (want wy dickmael bedrogen waren geweest) hebben wy des anderen daeghs de Pinas met een boot daer nae toe ghesonden, ende hebben een Rivier aldaer gevonden, dan was ondiep, datmen (overmidts een banck die voor de mont lach) daer qualijck met tlege boot in comen costen. Op de selue lach een dorpken van ontrent 60. huysen, waer de Jnwoonderen haer meest met Cattoenen cleederen te weven gheneirden, waer in zy seer constich zijn, ende maeckende van verscheyden wercken ende couleuren, waer zy de omligghende Eylanden mede versien 2), ende eenen grooten handel ghedreven wordt, soo nae Waer
1) Aan den mond der Toekad (= rivier) Loloan, de hoofdrivier van het landschap Djëmbrana, aan haar benedenloop Toekad Prantjak geheeten, bij de kampoeng van dien naam, en bij Tandjoeng (= hoek) Prantjak. — Dat de O.Z.O. wind „hier tgeheele jaar deur waeyt" is natuurlijk onjuist, maar dat die Z.O. moesson op 26 Jan. in 1597 nog doorstond op Bali's Zuidkust, is geen zeldzaamheid; de vaste N.W. moesson-maanden, met zware regens, aan de Zuidkusten der Kleine Soenda-eilanden zijn Februari en Maart; en al dan niet, nog December, Januari, en April. Blijkens IV begon de „westen windt. .. met herde storm" juist op 27 Jan. hier door te staan.
2) Dit „dorpken" is Prantjak (zie noot 1). — De mededeeling over de weefnijverheid slaat natuurlijk op die van geheel Bali. Verg. I, II, en IV. Het waren de Mal. kaïn Bali, het eerst nader omschreven in een Holl. memorie van Nov. 1603 over den üjnwaadhandel in OostIndie (verg. De Jonge, Opkomst, III, 1865, p. 149 vlg.; volledig afgedrukt in Rouffaer en Juynboll, De Batik-kunst in Ned.-Indië en haar geschiedenis, afl. IV [1905], Bijlage IV), als vrij goedkoope katoenen doeken, deels effen wit, of effen rood, of effen zwart, ook „caeckelbonte van veelderley slach", die speciaal „de Javanen veel handelen als zij naar banda en Seeram willen". De effenwitte heetten kaïn Madoera-Bali, of ook kortweg „maduras". Gewoonlijk kocht en verkocht men ze bij paren (Jav. ke'bar), immers zij werden „aen malcanderen genayt overbreets ende zoo gedragen"; de vaste lengte was 1V2 vadem = ca. 2,55 M., de (dubbele) breedte ongeveer 5 span = ca. 1,06 M.; het waren dus echte kaïn'spandjang naar „Maleier-trant" (ijara Mclajoe). Zie Rouffaer en Juynboll, op. cit. p. XIX, met noten



190
haren han- Molucos, Ambon, Banda, als nae lava, Bantam, Sunda ende Sudei dryven. mafra Veel Jnwoonderen quamen ons aen boort uyt de selve Riviere,
want daer een groot volck lagh al veerdich om de stadt Ballabuam
te ontsetten.
Decemb. 3) Den 27. Decembris 3) zijn wy weder tseijl ghegaen nae eenen 27' hooghen hoeck, die van verre een Eylandt scheen te wesen 4), ende
hebbent (meynende metten daege tusschen beyden door te loopen) des nachts in 25. vadem, swarten sant grondt gheanckert in eenen grooten bocht s).
Decemb. 3) Den 29. dito isser een Parao aen boordt ghecomen, die vraechde 29- van waer wy quamen, wat wy sochten, ende waer wy henen wilden,
ende oft wy van de Molucksche Eylanden quamen, waer op neen geantwoordt worde, dan dat wy een reede sochte om water ende verversinghe te moghen becomen, dies zy ons bet by oosten wesen, ende zijn so naer landt ghevaren. Des anderen daeghs isser een Parao weder aen boordt gecomen, ende ons met eenighe vruchten ende Eyndt-voghels beschoncken, dies wy haer eenighe Realen ende ander dinghen vereerden, ende teghen avont quamer noch een Parao Wat des aen boort, segghende dat de Coninck begeirde te weten van waer begeerte5 w^ van daen waren, ende tselve begeerde hy schriftelijck te hebben, was. d'welck wy hem sonden, te weten van Hollandt, ende dat wy met
124—127. — IV vermeldt nog, dat „een van de adelborsten" der Hollandia die op 26 Jan. 1597 te Prantjak aan wal ging (wel met de „boot" die L. vermeldt), 's avonds aan boord „bracht met hem een leevendich jonck herdt, soe groot als eenen hase", dus een dwerghert, Jav. kantjil; hoewel V. d. Tuuk i. v. (Kawi-Balin.-Ned. Wdb. II, 1899, p. 323b) zegt, dat het op Bali niet voorkomt, wel weer op Lombok. Het teere diertje is zeker spoedig gestorven, want wordt niet verder door iemand vermeld.
3) Lees: Januarij; in tekst en marginaal. — Het slot van Lodewycksz' Eerste Boeck is slordig af gedrukt, sinds zoowat p. 59 (verg. Cap. 40, noot 20). Wellicht was het aanstaand vertrek van L. naar de Kust van Guinee in 't najaar van 1598 daaraan schuld (verg. Cap. 15, noot 27); óf wel, en meer waarschijnlijk, de drang van den Amsterdamschen uitgever Cornelis Claesz. om den Middelburgschen uitgever Barent Langhenes vóór te zijn, die de 2' uitgave van 't Verhael (I) als 't Iournael (II) ook in 't voorjaar van 1598 het licht deed zien. Wat voor dit laatste pleit is, dat Corn. Claesz ook het „Caertgien van lava ende Sumatra" dat hij aankondigde, wegliet (zie 't slot van Cap. 18, met noot 27 ; en onze Kaart VII achteraan).
4) Het zuidelijk schiereiland van Bali, de tegenwoordige „Tafelhoek", een langwerpige plateau-rug met toppen van 166 M.(W.), 224 M. (midden), en 159 M. (O.) — Het zgn. „wateren", d. i. het uit de verte zich als een eiland opdoen van stukken vast bergland, is een bekend gezichts-bedrog op zee.
5) De bocht aan de N. W. zijde van den Tafelhoek, de Laboehan Koeta of „Stads-Ankerplaats", naar het even Oostelijk-in gelegen Koeta, zelf weer Z. t. W. van Den Pasar (d. i.
Noord-van-de-Markt", Jav. Loring Pasar), zoo geheeten. Dit Koeta, „de Stad", was toenmaals de hoofdstad van Zuid-Bali, en de residentie van den Gouverneur van wat thans het landschap Badoeng heet; en was gewis ook de „Markt" [pasar) die den naam gaf aan Den Pasar. — Verg. over het verdere verblijf bij Bali's Z.W. en Z.O. kust, en de aanrakingen met Koning en Hoofden: IV; en vooral (uit autopsie) VIII voor de acht dagen 9—ióFebr. 1597.



I9i
haer in vrientschap begeerden te handelen, ende eenighe ver[63V0] versinghe ende water te coopen, ende zijn so van ons ghescheyden, ende quamen des anderen daeghs met meer Paraos.
Den eersten Februarij hebben wy ons anckers gelicht, ende onsen Februar. cours so aen gedaen om boven eenen hoeck van 't Eylandt Bali te gheraecken °), dan overmidts de wint ghescherpt is, hebbent wy weder moeten setten, ende alsdoen zijnder weder veel Paraos aen boordt ghecomen, met haer brenghende diversche vreemde vruchten ende Eyndtvoghels, het was seer quaet weder, ende verwonderden ons dat dese Eylanders dorsten met sulcken grooten wint, haer met die cleyne Paraos opt water begheven.
Den tweeden Februarij, drie uren voor daghe, hebben wy onse Februar. anckers weder ghelicht om boven den hoeck te seylen, dan also de wint handt over handt weder scherpte, ende met laveren oock niet en costen winnen, overmidts de stroom, hebben wy ghedwonghen gheweest te anckeren, ende gheset in 25. vademen. Alhier saghen wy noch den brandende bergh van Panarucam uytgeven groote dompen 7) ende roock, ende de straet nae 't noorden dede hem aldus op, connende geenen doorganck bekennen. Wy cregen eenen harden wint uyte Zee, dat den ancker daer tschip Hollandia voor lach beyde de handen afbraken, maer lieten terstonts weder een ander vallen.
Des anderen daeghs, zijnde den 3. dito, hebben wy onse anckers Februar. ghelicht, ende boven tVerckens hooft gheloopen 8), doch tschip
6) De Varkenshoek van thans, dus nog de oude Port. Cabo dos Porcos (zie op Kaart V, corrupt: C. de poreus; en verg. het op i Febr. hier a/b Hollandia krijgen van 2 varkens, bij I. II en IV); Balin. Tandjoeng Maboeloe of de „Behaarde Kaap", ook enkel Mal. Boekit of „Bergheuvel"; inderdaad „hooch ende styl lant" zooals IV zegt. Lodewycksz verbrabbelt het even verder in een Port.-Sp. „Cabo dos Puercos".
7) Eigenlijk: kolk (verg. dompelen); dan ook: damp (verg. dompig). Hier derhalve: stoomwolk. — Dat men op 2 Febr. 1597 van den Varkenshoek „den brandende bergh van Panarucam" nog zoo krachtig zag stoomen en rooken, bewijst ten overvloede dat alléén de Raoen, en nooit de Ringgit de bewuste vulkaan geweest kan zijn (verg. Cap. 40, noot 28-29). Immers van hier bedekte het Raoen-Idjen-massief den achtergelegen Ringgit totaal, terwijl Lodewycksz' ommestaande landverkenning de situatie volkomen naar juistheid teruggeeft: de (brandende) Raoen (links), de Idjen (midden), de G. Rante (? 2618 M.; rechts), dan de gesloten Straat Bali, en dan Bali's westelijke bergland. Zéér terecht heeft dan ook IV den verwarrenden, aan de Portugeezen ontleenden, naam „bergh van Panarucan" (verg. de „Tafels van Toeban", Cap. 39 noot 4I) overboord gedaan, en zegt dd. 25 Jan. 1597 a/b Hollandia, conform L. op p. 188 met noot 46: „...hebben wy gesien uyt eenen zeer hooghen berch, legghende opt eylant Java dicht by de stadtBalamboam [sic] eenen vreeselycken grooten roock".
8) En wel krachtens een weddenschap van den „mannetjesputter" Jacob Dircksz., den vroegeren stuurman v/d Amsterdam (verg. Cap. 39, noot 17), dat hij dezen hoek „om 3 stucken van 4 realen" te boven zou komen; „waerdoor sommighe seyden dat het schip [n.l. de Mauritius] voor de voors. somme in de waechschaele gestelt was". Aldus toch IV.



192
Hollandia, alsoo het spade begost, is tselve niet connen dobbleren, ende hem een buye overliep, waer duer zijt weder geset hebben. Wy liepen den hoeck, gedobbeleert zijnde, n. aen, tot voor tleege landt, dicht by twee clippen die daer voor lagen, ende vernamen diversche inwoonderen visschende, ende bevonden dat wy alhier weder in een
Aldus verthoont haer de straet van Balanbuam, ligghende van u n. w. wy laghen aen het Verekens hooft, oft Cabo dos Puercos.
strate ofte enghte 9) quamen daer Franciscus Dracus eertijts ghe- [°4r° passeertIO) was, als hy den geheelen aertbodem om seijlde. Wy liepen met de Pinas nae eenen inwijck11) daer wy een riviere vermoeden, dan was alleenelijck leeghe landt, zijnde de rivierkens met bancken beworpen, datter luttel oft gheen soet waters uyt quam, alhier hebben wy 't gheset om ons ander schip te verwachten, dwelck den hoeck niet en cost ghepasseeren, als gheseyt is, ende zy creghen twee vande inwoonders aen boordt, die haer eenighe vruchten brachten, ende zy deden alle neersticheydt om den Caep te passeren. Wy voeren den 4. aen landt om yemandt vande Jnwoonderen te cryghen, die ons een water plaetse wysen soude. Comende aen landt, hebben wy velen Jnwoonderen vernomen, die soo 't scheen op eenighe merckt gheweest waren, draghende yder de coopmanschappen die
9) De breede Straat Badoeng, tusschen Zuid-Bali en Noesa Pënida of het „Pamor-eiland" (naar de kampoeng Pënida, Panida, aan de Westzijde; verg. over Balin. panida V. d. Tuuk's Kawi-Balin.-Ned. Wdb., IV (1912), p. 19; en zie Cap. 42, noot 19 over den ouderen naam : Poelau Roesa). — De „twee clippen" waar zij te voren langs liepen, zijn de „Gebroeders", Mal.-Jav. Noesa Doea, aan den N. O. kant van den Tafelhoek.
10) Onjuist. Drake ging in Febr. 1580 tusschen Timor-Roti en Sawoe-Soemba door en deed in Maart Java aan bij Tjilatjap en de Tji Donan (immers bij den „Rata Donan, the chiefe king of the whole land"), maar geenszins Bali. Het niet voldoend-duidelijke reisverhaal van Drake in delloll. vertaling door Eman. van Meteren (Amstelredam, Corn. Claesz, 1598), is oorzaak van deze fout. Verg. het uitvoeriger verhaal van deze wereldreis, Nov. 1577— Sept. 1580, in de uitgave n°. 16 der Hakluyt Society „The World encompassed", ed. W. S. W. Vaux, London 1854, p. 159—161, en (herdrukt uit den Eng. tekst van 1600 bij Hakluyt) ib.p. 250. Dit tevens ter verbetering van het gezegde in Dr. F. de Haan's Priangan II (1911) p. 790; en zieTiele in Bijdr. Kon. Inst. 4' reeks, V (i88i),p. 165—166. Verg. Cap. 16, noot 10.
11) De Pantai Timoer of het „Oosterstrand", de groote door riffen bezette baai aan Bali's Z. O. punt, die thans (19x3) tot goede haven wordt genormaliseerd.



193
zy aldaer ghehaelt hadden, dreven veel Vee lancx strandt. Wy saghen oock veel inwoonders te peerde lancks de strandt rennen over en weer, ende een ander worde op een berrye ghedraghen van vier zyne Slaven, latende voor hem draghen ontrent twintich langhe spiesen, met langhe cattoenen quassen daer aen, roode ende witte. Tot desen sont ick een manI2) om te versoecken eene van zijn volck te hebben, die ons een water plaetse wysen soude. Dese sont ons wat vruchten, ende versocht daer toe noch een van ons volck te hebben, twelck also gheschiede, gevende weder twee vande zyne, met bespreek van des anderen daeghs weder alhier aen landt te comen.
Den 5. dito hebben wy onse anckers ghelicht, ende wat noordelijck Februarij aengheseijlt, ende hebben de schuyte weder naer landt ghesonden om ons volck te halen, nemende de Slaven mede, alwaer comende, en heeft den oversten de onse niet willen weder gheven, nae dat wy hem zijn volck hadden laten volghen, om dat wy verseylt waren, ende buyten zyne heerlijckheyt lagen: doch nae vele belooften is noch den eenen '3) weder door de barninge aende schuyte ghecomen ende also aen boordt, die ons seyde dat de ghene die des voorleden daechs ghedraghen werden, een vande Overste des landts was, die hem qualijcken ghenoegen liet dat wy des morgens verseijlt waren, ende hadden oock een Portugeesche slave, die wy voor Tolck mede ghesonden hadden, noch gehouden, met welcke hy des anderen daeghs naer den Coningh ghereijst is, die hem inde stadt Baly ia>) houdende was, in een magnifijck Paleys. Onse man *3) schreef van daer aen 't schip Hollandia hoe dat hy met de slave aldaer byden Coninck wel onthaelt was twelck verstaende hebben oock een man js) aen landt ghesonden om alles bescheyt te hebben: wy siende dat onse man met der slave te lande in ghevoert waren, hebben wy langhs
I2) Hier zond dus Willem Lodewycksz, als ondercommies a/b Mauritius de tweede na Cornelis de Houtman, „een man" d.i. den adelborst Emanuel Rodenburch aan land; met n°g den te Bantam verkregen Port. slaaf Jan" of „Juan" (ten rechte: Joao) als tolk, zie toch IV. De „noch een van ons volck", even verder bij Lodewycksz, bedoelt dien tolk.
*3) Rodenburch. — In zijn eigen handteekening schrijft hij voluit: Emanuele Roedenburch Betz; dit Betz is ten rechte: Bethsz. (zie toch J. E. Elias, De Vroedschap van Amsterdam 1578-1795.1.1903. P- 35-3°)-
*4) D. i. de oude hoofdstad van den „Coninck van Bali", ten rechte den Dewa Agoeng (den „Grooten God" = Oppervorst) van Bali, Gelgel (= „Lusthof") in het landschap R'oengkoeng, een i'/ï K.M. van de kust. Verg. voor deze en andere Balische plaatsnamen de Schetskaart van het eiland Bali, schaal i: 250.000, Batavia, Topogr. Inrichting, 1909.
J5) De adelborst Paulus (Pauwels) van Caerden, die (blijkens IV) op 6 Febr. van de Hollandia aan land voer bij Laboehan Koeta (zie noot 5), den 7en aan boord terug kwam, en denzelfden dag weer aan land terugging. Lodewycksz' verhaal mist hier (p. 193—196) helderheid, en staat achter bij dat van Van der Does (verg. noot 20).
13



194
de custe met de schuyte gevaren om eenich volck daer teghen te grypen, ter wylen zijnder twee Paraos met volck aen ons boort ghecomen, brengende victualie, dese hebben wy ghehouden, ende onse schuijt een teecken ghedaen die terstont oock aen boort quam, hebben een van dese aen landt ghesonden om den Coningh te veradverteren van 't succes, ende dat wy dese niet en souden laten gaen voor ende aleer wy onse volck souden weder hebben, ende hebben onse ancker ghelicht ende noordelijck aen gheloopen na een water plaetse die (also ons de gevangenen seyden) daer liggen most, alwaer
©it tó De 25aj« Padanh,mt Cpfanbt Bali, Bare top Den g. f tunmrn' mw beruerPenuan [64v Ujattr en tiirtnalien. Jt? ff er abonöat in ©rc/als «©fferi/«3tf tnvTDcrcK ï?oeno«c7 «epnömen anber ntuooijrite: <©otk ouerüloebirh m allcrlen frupt/ata lamoenen/ «itroenen. enbe een taoerünflöe tetucüt/m f cjmtban eenen ^tiapuel/ botö ticijtv bet/feer ercellent enbi bequaeui om ter Zee te tonferueren.



195
[6Sr°] wy den 9. quamen, zijnde een groote schoone Baye *°) in manieren alsmen hier sien mach, alwaer een Rivierken uyt comt loopen, daer wy daghelijcks ons water haelden. Wy schreven eenen brief aen t schip Hollandia datse by ons soude comen: want wy alhier alle lijftocht ende verversinge bequamen, soo van groot Vee als cleijn, oock diversche soorten van vruchten. Zy, siende dat zy bouen den Verekens hoeck niet comen en consten, zijn door tversoeck vanden Coninck inden inwijck gheloopen I7), midts haer aengedient was dat zy aldaer water souden connen becomen, ende sonden den Coninck 20. ellen ghebloemt Fluweel, root Corael, Cristalynen ghelasen, Vereerden spieghels, ende andere dinghen. Haere man quam weder met onse denCo"'"c' Slave l8), verhalende hoe feestelijck hy vanden Coninck ontfanghen was gheweest, ende hadde ghepresenteert alles wat in zyne macht was tot onsen besten te wesen, ende soude haer oock water ende alle verversinghe seijnden, ende voor eerst sondt hy vier Verekens ende twee vaten waters. De Jnwoonderen verhaelden datter over 18. jaeren noch sulck volck gheweest was, die een coorde in 5. oft 6. stucken sneden ende weder aen den anderen maeck[t]en. Wy vermoeden Franciscus Dracus '9) gheweest te zijn. De Coninck quam aende Hoe den
16) Dit is niet de tegenwoordige kleine zak-vormige Padang-baai, bij het dorp van dien naam; maar de onmiddellijk N.O. daarvan gelegen ruime baai, welke thans Laboehan Amoek, dus ongeveer „Doodslagers-reede" heet, naar een onbekende katastrofe van lateren tijd; doch welke (blijkens Lodewycksz' weldra volgend „Padari', en het „Padanh" der Landverkenning van p. 194) toenmaals bij de inlanders Padang-baai heette, en bij de Portugeezen (blijkens het „Baya Formosa" bij II en IV): Bahia Formosa of „Mooie Baai" ; het „Baij van Jonck Hollant" in 't Appendix (1598) op II, van Cornelis Gerritsz. van Zuydtlant. Het was toenmaals de haven voor alle buitenlanders gavanen en anderen) die op Bali openlijk kwamen handelen. — Het in deze baai loopende „Rivierken" is het Westelijkste der 2 op de in noot 14 vermelde kaart van 1909. Voor een af beelding van die beide inéénloopende baaien, zie W. O. J. Nieuwenkamp's „Bali en Lombok", III, 1910, p. 180 („De Padang-baai in Karangasëm"; gezien uit het W. Z. W.), en verg. er het kaartje op p. 201; alsmede voor den Tafelhoek (zie noot 4—6) zijn kaartje op p. 169, en de schets der steile kust op p. 177.
17) Dus dichter aan land in de Laboehan Koeta (zie noot 5 en 15).
18) Blijkens IV kwam Van Caerden (zie ncot 15), op 8 Febr. met „Jan, den Portugeeschen slave" a/b Hollandia terug, terwijl Rodenburch aan land bleef; en ging Van Caerden met Jan weer denzelfden dag aan wal.
19) Dit kan dus niet Drake geweest zijn (zie noot 10), maar moet een Portugeesch schip zijn geweest; en wel waarschijnlijk hetzelfde waarvan VIII in dato 11 Febr. verhaalt hoe een Balineesch „Edelman" hem (Lintgensz) vertelde : „dat over 10 off 12 jaeren een Portugies schip quam aan den Varckenshoeck om een fortelies [= Sp. fortaleza] op 't eijlandt van Baelle te maecken, ende het schip strande, ende het meeste volck bleef er doot; ende daer [van] sijn noch vijff persoonen op 't eijlandt van Baelle ende gaen gecleet gelijck de inwoonders van het eijlandt." Zie den afdruk van Lintgensz' Verhael alreeds door P. A. Leupe, in Bijdr. Kon. Inst. 2« reeks, I (1856), p. 215. — Dit zou dus uitkomen op ca. 1585, toen Joao da Silva kapitein (Capitao) was van Malaka, 1584—1588 (?), en o.a. den dapperen vlootvoogd D. Paulo de Lima Pereira onder zijn commando had, die met name in Aug. 1587 den Sultan van Djohor tuchtigde en verdreef. Voor Portugeezen op Bali reeds in 1580, zie Cap. 42, noot 1.



196
Coninck strandt20) op eenen waghen, fraey ghesneden, die voorts ghetrocken quam^yden worde van twee witte Buffels, met fraeye cleederen behangen, hebop eenen bende zyne garde voor hem gaende, met langhe spiessen ende spatten, die punten verguit hebbende, ghelijckmen hier nae sien mach. Hy begheerde datmen hem eenighe eerscheuten doen soude, dwelck oock alsoo gheschiede ende heeft des anderen daeghs noch vier vaten waters aen boort gesonden. Wy sonden noch eenen brief21) over landt, dat die van 't schip Hollandia haer spoeden souden by ons te comen, want wy op een seer bequame plaetse laghen, daer wy van alles ghenoech becomen costen, dienstelijck om ons op de wederom reyse te versorghen, ende hebben oock de Pinas derwaerts ghesonden om haer te halen. Onse man is vanden Coninck te peerde naer dese baye (die Padan ghenaemt was) ghesonden gheweest, met hem seyndende twee Ossen, die de Coninck ons vereerde. Dese verhaelde ons hoe eerlijck dat hy vande Coninck ontfanghen worde, ende tgoede tractement dat hem aldaer gedaen was gheweest. Wy sonden de dry ostagiers 22) oock aen landt, na datse van haer victuali (die zy aen boordt gebracht hadden) te vollen betaelt waren, haer daer en boven noch goede vereeringhe doende, dies zy wel ghecontenteert aen landt voeren. Die vande Leeuw, verstaende dat wy op so goede reede laghen, hebben haer ancker gelicht ende zuyden aen gheloopen om boven den hoeck te comen. Saghen oock de Pinas die nae haer toe quamen, dan hebben 't Verekens hooft niet connen dobbleren Februa. 12 voor den 12. Februarij, dat zy naer veel moeyten ende patiëntie daer boven glieraeckten, ende lancks de custe loopende, zijn ten lesten den 16. dito by ons ghecomen ende hebbent gheanckert in 25. vademen : wy zijn daer aen boort ghevaren, ende met haer van daen naer landt
20) D.i. dus: te Laboehan Koeta, en op 9 Febr. Van der Does (IV), die dit alles a/b Hollandia zelve bijwoonde, is hier veel uitvoeriger en nauwkeuriger, dan Lodewycksz die a/b Mauritius aan den oostelijken Zuid wal van Bali op ca. 25 K.M. afstands hemelsbreed lag. — Blijkens IV kwam Van Caerden denzelfden dag weer a/b Hollandia, en werd 's avonds in diens plaats de adelborst (en Mennist) Aernout Lintgensz aan wal gezonden. Hier begint dan ook VIII, het Verhael van Lintgensz over wat hem op Bali's vasten wal van 9—16 Febr. 1597 wedervoer, later te Amsterdam voor Jan Jansz. Kaerel (den Oude) opgesteld.
21) Niet één, maar 2 Holl. brieven, blijkens VIII; een van de Mauritius aan de Hollandia, en een van de Mauritius aan den Koning; die Lintgensz op 10 Febr. den Koning te Koeta („Coutaen") beide „overluijdt" moest voorlezen, en daarna verklaren (via den Port. tolk en slaaf). Op dezen dag ging Lintgensz heen en weer naar de Hollandia te Laboehan Koeta, terwijl Rodenburch door den Koning te paard naar de ca. 25 K.M. verwijderde Mauritius in de Laboehan Amoek werd gestuurd. Daarbij was (blijkens VIII) een Maleier „des Conincks bode om aen de schepen over ende weder te gaen". Het slot was, dat de Hollandia op 16 Febr. bij de Mauritius, en met de Pinas, ter reede kwam inde Laboehan Amoek.
22) De drie prauwlieden, die vastgehouden waren a/b Mauritius, zie tekst p. 194.






Plaat 40.
De afbeeldinghe hoe de Edelluyden int Eylandt Bali haer van hare Slaven laten op de schouderen draghen, als zy te Hove ende achter lande 1) reysen, op eenen overdeckten draegh-stoel oft berrye, vande dicke rieden Bambus ghenaemt, waer mede zy seer rasch over wech raecken, hebbende vele van dese draghers, die altoos d' een den anderen verlossen oft verpoosen, oock hare guarde ende hellebardiers voor ende achter haer met vele spiessen, spatten 2) ende schilden, so te voet als te peerde, oock haer vrouwen die de Betele kistgiens ende waterpotten haer nadragen.
1) Middelned. voor „door het land". Verg. het bijschrift van Plaat 14, met noot 2.
2) Blaasroeren. Verg. bijschrift der volgende Plaat. — Plaat 40 is vrijwel geheel fantasie. De aan den Holl. kopergraveur onbekende „spatten" ontbreken. Alleen de draagstoel heeft iets aannemelijks.






Plaat 41.
Hier siet ghy de conterfeytinghe des Conincks van Baly, die ons veel vriendtschap bewees, wordt aldus op zynen Conincklijcken waghen sittende, voortsghetrocken van twee witte Buffels, zyne Guarde dragende pyken met vergulde punten oft spitsen, ende zijn oock spuyten oft spatten daer zy pijlkens uyt blasen, twelck wy wel ghewaer wierden den tweeden November lestleden 1), zijnde met haer in een schermutsinghe, waer van 9. van den onsen daer mede ghequetst wierden 2).
1) Versta: 2N0V.1596, op de reede van Bantam, door lieden van Bandjarmasin; zie Cap. 18, slot, en Cap. 24, noot 3. — Uit „lestleden" blijkt, dat ten minste een deel der platen voor Lodewycksz' Eerste Boeck reeds in Sept.—Oct. 1597 in koper gegraveerd werd, terwijl de tekst pas in begin 1598 gereed kwam. Waarschijnlijk zijn de gefantaseerde platen, zooals deze, het eerst vervaardigd.
2) De Plaat is fantasie. De „witte Buffels" (dus: karbouwen), zijn Holl. runderen; de „Conincklijcke waghen" is een Holl. bolderwagen; de laag-zittende „Coninck van Baly", met den hooger zittenden pajoeng-drager achter hem, lijkt naar niets.



197
toe gecomen om haer de ghelegentheyt te laten weten, als haer oock behulpich te wesen in haer water halen, overmidts wy d'onse nu al
in l-io/4/4«w *>*>Ac* ^,JQn U i. 1 1 1, 1 1 i til ■■
... ..cv^wv.»., tuuv. suuuui ndci Lcgnun giicseyit neDDen, naaaen zy aien dagh by ons niet ghecomen.
[°5V] CAPITTEL 42.
Beschryvinghe van 't Eylandt Bali r).
Het Eylandt Bali is ghelegen by oosten tgroote Eylandt lava, Op wat waer van de noorder hoeck leyt, op de hooghde van acht ende net°Eydandt een halven graedt by zuyden de Linie, hebbende in ziin om-Balighele'
1 i ghen is.
vangh ontrent 12. duytsche mylen, is aende noordt custe seer berghich, streckende met een langhen hooghen hoeck nae 't zuyden seer diep inde Zee 2). Js seer volckrijck, dwelck Swarten zijn, met ghecrolt hayr 3). Hebben eenen Coninck die seer strengelijck over tgheheel Eylandt ghebiet. Zy zijn Heydenen 4) aenbiddende tghene haer des morghens eerst int gemoet comt. Zy gaen ghecleet als die
1) Het zéér bizondere van dit Cap. is, dat het de éérste aaneengeschakelde beschrijving van het eiland Bali vormt van Europeesche zijde. In geen enkele Port. koloniale bron van vóór 1598 kan men iets vinden over Bali, dat meer is dan een bloote vermelding; ondanks dat de Portugeezen (verg. Cap. 41, noot 19) in ca. 1585 getracht hadden een fort te stichten op Zuid-Bali. De éénige die van die zijde er wat naders overzegt, is Godinho de Eredia in zijne Informacao da Aurea Chersoneso van 1599 (ed. Caminha, Lissabon 1807, p. 143 —145), teruggaande tot Port. informaties op Bali in 1580, speciaal van „een Christen, genaamd Paulus van Bali, die page was van den gezegden Koning [van Bali]"; welke koning door hem met name wordt genoemd Radja Gadjah („Rajagaia"), en „afstammende van de Familie der Kroon van Balambangan". Het eiland ligt, zegt nog Eredia, op 8° Z. B., „tusschen Balambangan en Bima". Dat is alles (ten minste al het niet gefantaseerde), zelfs in 1599! En tóch moeten de Portugeezen er veel meer van gekend hebben; met name den Noorder omtrek, blijkens Kaart V door Lodewycksz aan hen ontleend, daar de Holl. schepen niets van die Noordkust hadden gezien, dan bij Duiveneiland. — Er staat foutief: Capittel 41.
2) Inderdaad ligt Bali tusschen 8° 4' Z. B. (de „noorderhoeck" = T. Boengkoelan, d. i., „de Ronde Kaap"), en 8° 51' Z. B. (de „langhe hooghe hoeck" = het plateau van den „Tafelhoek"; verg. Cap. 41, noot 4). De omtrek is, ruw genomen, 400 K.M., dus ca. 52 Duitsche geogr. mijlen (verg. Cap. 1, noot 2), geenszins „12".
3) Zóó gezegd, is dit natuurlijk onzin. De echte Baüërs hebben integendeel glanzendsluik, blauwzwart haar. Maar het bewijst, dat de „Swarten" die Lodewycksz-zelve als gijzelaars en boodschappers op Bali's kust aan boord heeft zien komen.allen Papoea-slaven waren, die inderdaad tot ca. 1830 in groote menigte naar Bali werden gevoerd. Karakteristiek in dit opzicht is, dat Raffles, toen hij in zijne History of Java, 1817, dl. II, Appendix K („Account of Bali"), de twééde aaneengeschakelde beschrijving van Bali trachtte te geven, na die van Lodewycksz, op zijn begeleidende Plaat afbeeldde een „ Papua or Native of New Guinea, 10 years old", die blijkens den tekst „came into my [= Raffles'] service at Bali" (p. CCXXXV. noot 1). — De mystificatie van Valentyn („Beschryvinge van Bali"; UI, 2, 1726, fol. 252— 2S9. met kaart), mag niet meetellen; dit is maakwerk van de ergste soort.
4) Versta: niet-Mohammedanen. Hier bepaald Ciwaïeten, met een klein deel Boeddhisten ; zooals thans nog, en zeker vroeger ook.



198
Hare con- van lava ende omligghende Eylanden. Zy hebben veel Vrouwen, ditien. derhalven is het Eylandt seer volckrijck, want al ist dat zy veel menschen vercoopen, so maken zy haer ghetal wel van ses hondert duysent persoonen opt Eylandt te wesen s). Haer meeste handtneiringhe is bouwen ende weven6), want het Eylandt veel Cattoenen gheeft, ende andere, dwelck aldaer van Sambava ende byliggende De vrucht- Eylanden ghebracht wordt, heeft overvloedich veel Vees groot ende baerheyt cleiin. als Ossen, Buffels, Geyten ende Verekens, oock veel Peerden,
van'tEy- J ' J
lam Bali. doch cleyne als de Fransche Peerden 7), so dat zy qualijck een ghewapent man souden connen voeren. Zy worden luttel uyt het Eylandt ghevoert, derhalven aldaer seer in ghetale vermeerderen. Gebruijekense alleenelijck om den ghemeynen man op te ryden van d'een dorp nae d'ander, want de groote Heeren haer van hare Slaven in draeghstoelen op de schouderen laten draghen oft op waghenen ryden, die van Buffels voorts ghetrocken wordt 8). Zy hebben overvloedich veel Rijs, dan de Coninck en laet gheen uyt het Eylandt voeren, maer wordt door de ontallijcke inwoonderen jaerlijcks geconsumeert, ende oock in hare forten (die opt gheberchte ligghen) bewaert teghen een jaer dattet ghewas qualijck gheraeckt is.oft eenighen inval vande uytlandtsche verwachten, om alsdan niet uytgehongertte worden, als hare leeghe landen verwoest worden 9), want
5) Thans wordt de bevolking van Bali èn Lombok gesteld op nu eens in 1900: totaal 1.130.762; dan weer in 1905: 520.762! Dit zijn de mysteriën der jongste Indische „volkstellingen". Raffles schatte in 1817 het aantal mannen in Bali op 215.000, wat vrij wel met de 600.000 lui van Lodewycksz in 1597 zou kloppen wegens de latere oorlogen der 8 staatjes.
6) Bouwen = landbouwen. Over het weven, zie Cap. 41, noot 2. Ook Soembawa wordt hier vermeld als uitvoerland van weefsels; vermoedelijk wordt hier Soembawa-proper bedoeld, dus West-Soembawa (Mal. Soembawa Bësar of „Groot-Soembawa"; verg. „GrootAtjeh", en weleer „Groot-Java"); niet Oost-Soembawa of Jav. Bima-Kore. Ook thans is West-Soembawa nog een weefcentrum, evenzeer als Bali-zelf.
7) Dus als ponies. Een woord, dat (Littré, Dictionnaire, III, 1874, i. v. Poney) wellicht komt van Fr. puiné; en: „Les poneys de Franee viennent de la Bretagne".
8) Beter kan het verschil tusschen den economischen toestand van Bali enjavainca. 1600 niet uitgedrukt worden, dan door dit ééne feit. Op Java zat toenmaals zelfs een Radja „magnifikelijck te peerde" (zóó te Sëdajoe, zie Cap. 39, p. 168), was Ridder, Chevalier, Caballero; maar op Bali was dit voor de gewone lieden; de Grooten lieten zich dragen in een djoli (draagstoel), of rijden in een ratóa(wagen, eigenlijk „strijdwageu"). En juist deze laatste, eigenlijk Hindoesche, verfijning, typeert Bali als weeldeland in 1600 niet alleen tegenover Java, maar eveneens tegenover de paardenrijke en algemeen-paardenrijdende oostelijker Kleine Soenda-eilanden. De inlandsche welvaart, die ook thans nog Bali (en West-Lombok) kenmerkt, bestond reeds in 1600; overdadiger nog. Vandaar ook al die Papoea-slaven weleer (verg. noot 3); vandaar ook, dat de Hindoe-Jav. bouwkunst en literatuur zich gered heeft op Bali, terwijl zij ondergingen op het sinds ca. 1500 door den Islam en sinds ca. 1650 door de Hollanders meer en meer ontnuchterde Java.
9) Dit hoogst merkwaardige getuigenis omtrent „forten", tevens rijst-schuren, in 't gebergtevan Bali omtrent 1600, moet waar wezen, hoewel door geen andere getuigenissen ge-



i99
inde Oost-Jndische landen haer meeste onderhout is. Zy hebben oock veel gevogelte, als Hoenderen, Eynden, Velthanen, Pauwen, Patrysen, Tortelduyven ende veel andere. Hare vruchten zijn Cocos in groote abundantie, welck oock een groot onderhout is vande Jnwoonderen, daer zy veel Oly van maken, die seer ghesont is, Oraengien,Lemoenen, Citroenen wassen int wilde, bosschen vol. Zy hebben noch eene vrucht, vande grootte van een Peire, met een dunne schelleken bedeckt, in forme van een Castaigne ro), doch so scherp niet, binnen wit, lieflijck van smaeck, te samen treckende, derhalven seer ghesont tegen tscheurbuijck. Men canse conserveren in Suijcker ende pekel, want opghesoden zijnde, verliesen zy de soutighen smaeck, ende worden weder soet. Noch hebben zy een vrucht die onder der aerden wast, groot als een Ockernoot, doch harder, die seer vet is, welcke zy oock veel gebruijcken in hare spyse11). Zy hebben ooc cleyne groene ende witte Boontgiens, ende voorts alle vruchten van lava. Wy en vernamen by haer geen speceryen wassen, ten zy Gengber |66r°] die gheheel Jndien door wast, maer wel diversche droogen, als Galigaen, Deringuo, Canjor, Bangue, ende andereI2). Hare Zee oft water is overvloedich in visch, so groot als cleijn, twelck oock een groot onderhout voor haer is. Zy hebben luttel ofte geene handelinge ter Zee, ten waer aen cleyne Paraos, daer mede zy aende custe van lava varen, om hare Cattoenen lijnwaet te verhandelen r3). t Js een gemeyne reede ende uytspanninge voor de schepen, die naer de Molucksche Eylanden, Bandam, Ambon, Macacer, Timor ende Solor willen, die alhier aenloopen om haer te ververschen, overmidts de abundantie ende goeden coop die hier is van alle lijftocht. Oock van hare vercoopen zy alhier groote menichte van Cattoen doecken die zy g^^1 vervoeren naer de boven ghemelde Eylanden, als oock inde weder deiinge.
staafd. Zóó alleen ook is de (overigens gefantaseerde) voorstelling op Kaart V te verstaan: het rechtsche vignet met zijn 7-voudig terras verbeeldt gewis zoo'n fort. De aanvallers van de „leeghe landen" waren dan zeker Moh. Oost-Javanen, en misschien ook reeds Moh. Soeloe- en Celebes- (= Soeloe-bèsi = „IJzer"-Soeloe?) zeeroovers.
10) De salak's of „ Yser-verckens"; zie Cap. 36, noot 2, en verg. Plaat 34.
11) Arachis hypogaea L., Balin. en Mal. katjang tanah, ons „grond-noot".
12) Soend.galinggëm, Jav. dringoe, këntjoer, en Hindi bhdng. Verg. voor de drie laatste resp. Cap. 37, noot 2, en 25; en Cap. 21, noot 19, sub 5°; het Soend.galinggëm is de Bixa Orellana L., de (Westindische) orleaan-heester, Jav. kasoembS Këling ofgaloegS, die o.a. het boterkleursel geeft.
13) Dit getuigenis omtrent het niet-zeevaren der Baliërs reeds vóór 1600, is van historisch gewicht. Hoe verder de Malaio-Polynesiërs van hun oorsprongsland Achter-Indië afgegaan waren, hoe geringer hun lust is geworden tot zeevaart. De Maleiers hielden dien het meest, de Javanen matig, de oostelijker Soenda-eilanders het minst. Slechts Boegineezen-Makassaren en Ceram-Goram'mers (vermoedelijk later uitgezwermden; evenals Zee-Dajak's en Soeloe'ers) brachten dien lust frisch naar „de Groote Oost" over, en behielden hem.



I
2o0
comste, daer aen comen om redene voorsz. ende alsdan coopen zy noch van hare ghecouleurde Cattoenen Lijnwaet, om de selve weder te vercoopen in lava, op de haven m) daer zy ghemeynelijck aen loopen, haren handel also in voorby seylen dryvende op vele plaetsen, coopende ende vercoopende tghene haer profytelijck dunckt. wat haer Haer gheweire ende wapenen zijn langhe spiesen ende ghevlamde gheweir zy. p0jgnaerden, als in lava, maer meest spatten oft buysen, daer zy cleyne dunne pijltgiens uyt blasen van riet, aent eynde met fenijn bewonden, die seer te vreesen zijn, want also dat zy niet boven twee vingheren int lijf vlieghen, so breken de punten (die daer toe half af ghesneden zijn) int lichaem, also datter in blijft steken, ende van binnen vervuijlt, waer deur tlichaem door tfenijn gheinfecteert wordt, ende door de pyne so ontsteken, dat zyder dickmael niet langhe nae en leven. De Jndianen houden de quetsure voor doodelijck, niet teghenstaende datter neghen vande onse daer van diversche wonden ghecreghen hadden int nemen van een Jndiaensch schip, die anders geene smerte van en hadden, dan oftet alleenelijck riet geweest waer, waer van de Jndianen haer seer verwonderden. Zy hebben oock schilden als de Javanen. De Chinen comen hier oock somwylen handelen, ende brenghen sabelen, die zy alhier oock ghebruijcken, ende Porceleynen, welck zy teghen de Cattoenen lijnwaet vermanghelen. De cleyne Caxiens hebben alhier geenen cours, dan alleen de groote, waer van zy de ses duysent voor een Reael van achten gheven, waer mede zy alle haer waren verhandelen'5). Zy hebben diversche metalen int Hebben di- Eylandt, als Yser, Coper ende Gout, doch de Coninck en wilt de [alen ende6 Gout-mynen niet geopent hebben l6). De onse die by den Coninck
Gout.
14) Lees: havenen. Het „zy" slaat eerst (p. 199) op de Baliërs, dan (p. 199—200) op de naar de Molukken varende vreemde schepen. — Voor het „Eyland" Macacer = Zuid-Celebes, zie het analoge op p. 118; en verg. vooral Kaart VII. — Voor wat volgt.zie alreeds p. 98, dd. 2 Nov. 1596.
15) De mindere invloed der Chineezen op Bali, vergeleken weer met Java vóór 1600, is van belang. Het „Witte Bloed" (Mal. darah poetih, corrupt-Jongjav. ddrS poetih) der Chineezen heeft nimmer op Bali aanleiding gegeven tot dynastieke volkslegenden, zooals wèl — gelijk interessant zou zijn, te bewijzen — op Java, Sumatra, Celebes, Timor; om van zuivere Chineezen-kolonisatie op West-Borneo, te Palembang, in den Riouw-Lingga-archipel en in de Straits (van Malaka's opkomst af) te zwijgen. De Chineezen konden dan ook niet op het welvarende Bali hun looden caixa's of „pitjes" kwijtraken, zooals op Java (zie het Appendix, noot 36 slot). — Wonderlijkerwijs heeft de Balineesche welvaart het nimmer gebracht tot eigen muntslag, zooals wèl Oud-Java (de Hindoe-Jav. ma- muntjes; en de tempelpenningen of gobog's, met Chin. invloed) en tal van latere Moh.-Indonesische staatjes.
16) Goud op Bali? Evenals op Java sinds de oudste tijden, moet op het later ontwikkelde, pas onder den Oostjav. Vorst Erlangga (ca. 1010—1045 A°.D.) opgekomen Bali het goud van elders zijn gebracht, in den vorm van stofgoud, als ruilproduct tegen eigen rijst, vee, e.a. victualie, slaven, alsmede weefsels. Het meeste van dat stofgoud kwam gewis van Sumatra,



201
waren, saghen hem veel Gouden ende vergulde drinck-vaten hebben, meer dan wyder oyt by eenich Coninc oft Heere gesien hebben, alhoe wel datter by de Gouverneur van Bantam ooc veel ghesien waren, die vanden Chinesen hem ghemaeckt waren, en waren nochtans in menichte ende costelijckheyt by dese niet te ghelijcken17): want dese Coninck seer groote staet ende hooghmoet hout, dat zyne principaelste Heeren hem naus derven aen spreken, dan metghevouwen handen. Benevens de Coninck is eenen Gouverneur, die zy den QuillorjS) noemen.Dese regeert over het Eylandt, ghelijck den grooten Cancelier in Polen, ende wat hy doet dat is ghedaen. Ende onder dese staen veel andere Heeren, die elck zyn quartier Gouverneert uyt den naem vanden Coninck, welck met groote eendrachticheyt gheschiet, ende so daer een hem opwerpen wilt, wordt hy terstonts vande |66v°] andere terstont overvallen, ende ten minsten ghebannen, ghelijck over io. oft 12. jaeren gheschiede aen een van des Conincks naeste mae[ch]schap ende bloet verwant, die hem opwierp teghen den Coninck, ende hadde een groote conspiratie teghens hem ghemaeckt, Conspiratie dat zy hem in zijn huijs overvallen ende ombrenghen wilden, waer toe Coninck^" zy veel volcks vergadert hadden, dwelck openbaer zijnde, worden zy alle ghevanghen, ende ter doot verwesen, doch de Coninc compassie cryghende over de groote menichte, heeft de sententie verandert, ende haer ghebannen op een woest ende onghebout Eylandt, welck ten zuydtoosten Bali leijt, genaemt Pulo Rossa, oft wilde Eylandt 19),
het oude „Goud-eiland" (Soewarna-dwipa), en wel speciaal via de antieke haven van Mmangkabau, Priaman. Eerst later, in de de 15' eeuw, kan stofgoud uit Noord-Celebes daarbij zijn gekomen (wel via Ternate) j misschien ook dat uit Koerintji en Bengkoelen (via Indrapoera dan), en uit West-Borneo (via Sambas en Tandjoengpoera).
*7) Dit getuigenis uit autopsie van „de onse die bij den Coninck waren", is weer van hoog gewicht; het zegt: i°. dat de Balische goudsmeedkunst reeds vóór 1600 hooger stond dan die te Bantam, Djakatra, Sëdajoe of Arosbaja; 20. dat in Bantam zoowaar Chineezen reeds deel hadden aan het maken van gouden vaatwerk. De Chineesche invloed, dien Dr. Brandes t eerst voor de Hindoe-Jav. plastiek in Oost-Ja va uit de ïy-xtf eeuw heeft aangetoond, wordt hier voor West-Java bevestigd bij de Moh.-Jav. smeedkunst der 16» eeuw. Verg. noot 15.
J8) D.i. Ki Loerah, „Bestevaêr Hoofd". Verg. den titel Kt Patik voor den gelijktijdigen Rijksbestuurder van Bantam (Cap. 16, noot 9). KUs in moderner Jav. en Balin. verlengd tot
VVi „Edele Heer", en dan weer samengetrokken tot Kjaji, Kjaji. Kjahi, Kjai; verg. Van der Tuuk^s Kawi-Balin.-Ned. Wdb. II (1899), p. 318b, en IV (1922), p. 463a. jVof D" pertinente eetuiKenis omtrent Mal. Poelau Roesa of „het Herten-eiland" = Balin. ^oesa Petuda (verg. Cap. 41, noot 9) is van groot gewicht. Het bewijst ten eerste dat het a ere Oudholl. „Bandieten-eiland" waarschijnlijk géén corruptie was van den Balin. naam, maar een goed en ruw onomasticon, evenals misschien óók „Baviaan" voor Bawean (verg.
ap. 40, noot 13). Voorts, dat dit „wilde Eylandt", vol herten, een antiek Balisch verbanningsoord is geweest, zoodat het in 1597 goed bebouwd en bevolkt kon zijn, een soort klein-
ustrahë. En dan vooral heldert het op, hoe dit eiland reeds in ca. 1365 door het Oudjav. gedicht Nagarakrëtagama (Zang XIV, reg. 10—11), afzonderlijk vermeld kon worden, onmid-



202
alwaer zy nu noch woonen, ende staen onder den Coninck van Bali, dan vermogen op 't Eylandt Bali niet te comen. Zy hebben nu 't Eylandt seer bebout ende ghepeupleert, overmidts hare aenhanghers ende slaven seer veel waren, ende tVee isser oock seer aenghewassen, ende vermeerdert. Zijn oock Heydenen, als die van Bali. Ende hier20) wordt oock dese quade ghewoonte onderhouden, dat als de mans overleden Hoe de zijn, men veel vrouwen met het doode lichaem verbrandt, daer by giehaerTeTen- tende veel Oly ende Sandelhout, segghen dat die met hem verbrandt dich laten worden eerliicke vrouwen zijn, ende haer mans liefhebben. Dat zy
verbran- J J
den. oock hare mans in d'ander werelt sullen verselschappen, ende met haer aldaer huijs houden,ghelijck in Jndien oock geschiet. Dese costume is eerst door een Coninck inghestelt, overmidts de vrouwen om een cleyne oorsaecke haer mans vergaven met duysentderley manieren, als zy de mans moede waren, ende eenen anderen beminden. Welecke Coninc, siende dat hy door de vrouwen also zijn principaelste volck verloren heeft, sette dese Wet in 2I), waer door sulcke sterfte seer opgehouden is, ende so ons geseyt worde, was daer een groote Heere ghestorven, diens lichaem verbrandt soude worden, ende wel 50. levende vrouwen daer mede, welck voorwaer een schrickelijck spectakel wesen moet. Jae datter niet een van ons belust was om tselve te gaen sien 22).
dellijk na „Bali met de hoofdplaatsen Badahulu[=Bëdoeloe] en Lwagadjahf— Logadjah]", en vóór Taliwang en verder Soembawa, als: „Goeroen met de hoofdplaats Soekoen" (Gurun makamuka Sukun). Dit „Soekoen" nu bestaat thans nog als dorp op de Z. W. kust van 't eiland, en staat als „Soekon" op de kaart van Bali in Cap. 41, noot 14 genoemd, midden Nov. 1909 te Batavia verschenen. Onafhankelijk van elkaar werd dit, en daarmede tevens Goeroen, door Rouffaer in 1909 en door Van Eerde in 1910 herkend, en door Van Eerde uitgewerkt in Tijdschr. Aardr. Gen. 2e Ser., XXVIII (1911), p. 229 —230. Dit Goeroen nu is zuiver-Mal. en beteekent de Wildernis, de Woestenij; vandaar ook de geschiktheid van dit eiland tot een Balisch banningsoord, van oudsher tot in den jongsten tijd. Inderdaad kenmerkt zich het eiland Pënida = oud-Goeroen = „Salombo" op Valentyn's grof-foutieve kaart uit 1726, door groote droogte en schaarschheid aan drinkwater (pers. meded. adjunctinsp. van de opiumregie J. H. Delgorge). Van der Tuuk had Goeroen nog niet herkend (zie zijn Kawi-Balin.-Ned. Wdb., IV, 1912, p. 666a). — Verg. de Landverkenning, p. 194.
20) N.l. op geheel Bali; niet alleen maar op Noesa Pënida slaande.
21) Dit is het gewone fantasie-verhaal van Europ. reizigers uit de 14*—i6e eeuw, oorspronkelijk wel uit den koker van Moh. Voor-Indiërs.
22) Zou dit wel waar zijn ? Lodewycksz' Plaat 42 is in elk geval voor Bali fantasie, en aan Linschoten ontleend, dus voor het Goa'sche geldend.



Kaart V.



Kaart V.
Het Eylandt Bali *).
i) Van de als cartouches toegevoegde twee afbeeldingen is het linksche duidelijk te herkennen als de voorhof van een Balineesch aanzienlijk huis, hoe onvoldoende ook in details; het meest realistisch is de tweede poort, de Balin.padoeraksa (Jav.padaraksa) of „verdedigingspoort" met (foutief voorgestelden) opgaanden trap aan voor-en achterkant; de eerste poort had een Balin. tjandi föntar of „gespleten poort" moeten zijn, de vrije toegang. Het rechtsche cartouche, dat zich 7 maal in 't klein op Bali's (Z.) O. kust der kaart repeteert, moet, hoezeer fantastisch, slaan op de merkwaardige „forten" van Cap. 4a (p. 198—199, met noot 8), die als rijstschuren dienst deden in oorlogstijd; versterkte pakhuizen zoo te zeggen.
De kaart is ontworpen met het Noorden naar den toeschouwer toe, conform de gewoonte die bij de Hollanders tot + 1730 stand hield voor landen bezuiden de linie, verg. ook Kaart III en Plaat IX, De Portugeezen teekenden anders en rationeeler, verg. de Kaarten I, II, IV (Java), VI, en VII.






Plaat 42.
De verthooninghe 1) hoe haer de Vrouwen, nae de Wetten van OostJndien ende sommighe Eylanden, haer nae de doot van haren Man, met het doode lichaem levendich verbranden, daer toe haer beghevende met veelderley snarenspel, musieck ende dansen, waer toe haer vergheselschappen hare naeste vrienden, die haer daer toe verwecken, haer toesegghende dat zy gaet naer d' ander Werelt, om aldaer haren man in aller vreucht te vergheselschappen, daer zy oock hare principale juweelen mede neemt, om die in d' ander Werelt te ghebruijcken.
1) In hoofdzaak ontleend aan Linschoten's Plaat „De Bramene doot wesende enz." bij diens Cap. 36, en dus slaande op Voor-Indie. Ter wille van Bali, is er een andere groep muzikanten en toeschouwers bijgefantaseerd. Geen der Hollanders van Houtman's vloot had een Balin. lijkverbranding gezien (verg. Cap. 42, slot, met noot 22).



203
CAPITTEL 43.
Wat meer aen 't Eylandt Bali gheschiet is, ende onse s wedercomste naer huijs toe.
Ligghende inde Baye, als gheseyt is, hebben wy ons gehaest te versien van 't gene ons noodelijck van doene was om op de wederom reyse te ghebruijcken, ende daghelijcks aen landt ghevaren om de andere schepen haer water te helpen halen.
Den 16. Februarij heeft den Coninck den Quillor, ofte Gouverneur Februar.16. met ons volck *) gesonden, ons aendienende alle vrientschap, ende versocht eenich poeyer ende roers van ons te hebben, twelck hem ghesonden worde, waer teghen hy ons eenich Vee ende Verekens vereerde.
Den 20. dito, also wy aen landt waren.'zijnder twee van onse volck [671-°] te lande inghegaen 2), die aen d'andere seyden, datmen haers niet wachten en soude so zy langhe toefden, de welcke wy tsindert niet meer vernomen hebben, alhoewel wyder diversche mael naer verheyst hebben.
Den 21. dito hebben wy onse anckers ghelicht om naer huijs te Februar.21. comen, dan overmidts de stilte ende contrarie wint, hebbent weder onseTn^ gheset in 12. vademen, ende des anderen daeghs weder onder seijl cketer?om
, 0 J na huijs te
t,nemaect, ende onsen cours tZeewaert in ghestelt, om by zuyden keeren. lava te geraecken, zijnde de twee groote schepen met de Pinas: want wy het derde onder tEylandt le Bock verbrandt hadden, als voorsz. is, in welcke schepen wy sterck waren, onder siecke ende ghesonde 90. persoonen van 249. daer wy de Linie mede passeerden^ so jiatter ghestorven waren 159. 3) ende zijn alsoo gheloopen
1) Blijkens IV: de twee adelborsten Aernout Lintgensz en Emanuel Rodenburch, met Joao („Jan, den Portugeesen slave", „die wy voor Bantam verkreeghen hadde"). Verg. VIII (Lintgensz-zelven).
2) Blijkens IV: adelborst „Emanuel Roodenburch van Amsterdam ende Jacob Claessen [Claesz.], kuyper van de stad Delfft". Rodenburch bleef op Bali achter tot Juli 1601, enkeerde toen met de 2» Holl. vloot die Bali onder Cornelis van (H)eemskerck aandeed, terug; verg. J- • L- de Balbian Verster in het IXe Jaarboek Amstelodamum (1911), p. 19—23. — „Ver-
eyst' = gevraagd. In de marginaal even verder staat foutief „Martij 21." voor: Februar. 21.
3) Bovendien waren aan boord 8 Oosterlingen: i°. Abdoel, Guzerat, loods, verg. Cap. io'rb°0' 9' 2°' Chinees 'wel van Bantam?), blijkens Begin ende Voortgangh, 1645,1, p.
. 3 - Joao, Port. halfbloed en „slave", uit Malaka (volgens eigen opgaaf, zie Begin ende ^oortgangh, 1. c. p. 102a), verg. noot 1; 4° — 5°. Laurens en Madagascar, de twee jonge 6»2_ aogaSSen'OD 26 °ct' TS9S buitgemaakt in de Baai van St. Augustijn, verg. Cap. 6, noot 3 ; ^ 7 ■ twee Malabaren (ook van Bantam ?), blijkens Begin ende Voortgangh, 1. c. p. 101b;
-een jongen uit Djaratan, ook blijkens Begin ende Voortgangh, l.c. p. 102a: „eenkleyne J onghen van omtrent 8. oft 9. jaer oud, ghebooren op 't Eylandt lava, in een stadt ghenaemt oartam". Het totale aantal 8 wordt door IV bevestigd.



204
w. z. w. ende w. ten z. aen, met louter coelte ende doorgaende wint uyten zuydtoosten, hebbende oock de stroomen tot onsen voordeele. Den 5 April Wy creghen den 5. April een leek int schip, so dat wy vier honeen^eck mt dert steken int glas 4) pompen moesten, ende qualijck lens cryghen schip. conden: maer hebben tselve ghevonden voor de mast aen stuerboort, inde tsamen voeginghe van de berekhouteren S), vermoeden door tsware schieten ghecomen moest zijn, overmidts wy daer twee halve Cortouwen 6) hadden liggen, die dickmael geschoten hadden geweest. Nae eenige dagen hebben wy aen backboort inde selve tsamen voeginge een ander leek vernomen, dan alles weder dicht gemaeckt, ende vervoorderende onsen wech, hebben wy den 24. April tlandt Den 24. van Terra do Natal 7) int gesichte gecregen, welck een hoogh effen ge^wy^ lanclt was, streckende hem w. z. w. ende o. n. o. derthien mylen inde tlandt van lenghte. De Caphres ofte Wilde roockten seer als zy ons ontwaer
Donatal int ö r . . „
ghesichte. worden, tbleeck wel dat ons de stereken zuydoosten wint niet alleen voordelijck was geweest: maer 00c de stroomen uyten selve vallende: want wy alle noch over de twee hondert mylen van landt gisten naer ons besteck, niet teghenstaende de variatie des Compas ons niet verre van landt en wees, overmidts het selve luttel ofte niet noordtwesteerde. Onse elevatie was des middaeghs 33. graden 10. minuten, hebbende den wint uyten lande, daer nae quam de wint uyten westen, met eenen storm ende seer hol water ende corte Zee. Wy liepen z. o. ende z. z. o. aen, daer nae hebben wijt gheweijnt nae de wal toe, overmidts de stroomen ons te seer om de zuydt setten, dwelck onder de wal soo niet en gheschiet.
April 26. Den 26. inder nacht hebben wijt, als oock de Pinas weder vande wal gheleyt, doch tschip Hollandia is lancks de wal blyven loopen, ende hebben den anderen des anderen daeghs ghemist, dwelck groote stormen leet, dat hem alle dry zyne seylen ontwaeyden, ende wy en ginghen niet vry, soo dat wy een quartier sonder seijl dreven, ende in grooten noot waren, overmidts het holle water, ende de openinghe van ons schip, twelck doort veel schieten seer ghecranckt was, ende
4) D. i. in 't halfuur. Acht glazen (zandloopers) = 4 uur = „wacht". — Blijkens IV was op 1 April de Zuidoost-passaat doorgekomen, nadat men op 26 Maart den Steenboks-keerkring was voorbijgegaan („onse voorighe oosten windt... die Monsoyns genoempt werden").
5) Thans: berghouten. De zware uitwendige langscheepsche balken, die de kiel (bij wijze van reuzen-hoepels) omgeven. Witsen (Aeloude en Hedendaegsche Scheeps-Bouw, 1671, fol. 484) voegt toe: „Men ziet 'er veeltijts twee onder en twee boven 't geschut". Op de Plaat 6, 10, 11, 30, 43 is dit laatste voldoende, op Plaat 39 zéér duidelijk te zien.
6) „Kartouw" van Lat. quartus, dus „1/4 vol kanon"; dat 'W/^ = 25 ponds kogels schoot.
7) Ontdekt op Kerstdag (Port. Natal) 1497, door de Port.-Ind. vloot onder Vasco da Gama, op den allereersten tocht naar Indië.



20S
veel waters in nam. Wy weyndent weder naer de wal, ende met dit vliegende vaer weder ende verleghen storm uyten westen, hebben wy sonder seylen ghedreven, ende hadden des middaeghs erhooginghe 8) 36. graden, ende waren ontrent 23. mylen gedreven door [67v°] den gheweldige stroomen die daer nae 't zuydwesten loopen. Wy wierpen tloot, dan hebben gheenen grondt ghehadt, alhoewel wy vermoeden op de grondt van de C. Daguillos 9) te zijn, ende quamen den 28. dito door dit verleghen onweder ende stroomen op 36. ende een half graden, dryvende sonder seylen, den wint w.z.w. onsen cours ghedaen n.w. ten naesten by.
Den 30. hebben wy veel voghelen vernomen, met witte becken, April 30. twelck een teijcken was, niet verre van landt te wesen, als oock de voghelen Faisions, gheplackt wit ende swartI0).
Den 6. Mey hebben wy des smorghens de Cabo Daguilhas achter Mey 6. uyt o. n. o. van ons sien ligghen met eenen leeghen punt inde Zee streckende.
Den 7. dito gisten wy de Cabo de buena Esperanca te passeren, Mey 7. ende deden onsen cours n. w. aen, hebben den 8. ende 9. noch de Trombos oft groote riedt-struijcken «) sien dry ven, ende liepen aldus tot den 23. dito n.w. ende n.w. ten w. aen, dat wy alsdoen de hooghde van t Eylandt .S". Helena 12) cregen, dies wy onsen cours w. ten z. aen deden, dat wy 't den 25. smorghens n.w. van ons int ghesichte cre-Denas.kreghen, dwelck hem seer hooghe '3) op dede, als wyder noch wel 14. Eylandt ÏT mylen daer van waren. Op den avont namen wy onse marsseyls in. Helena int
, , . 1 J J 'ghesichte.
ende hielden by om tselve niet te passeren, endepareerdedesennacht. Des anderen daeghs smorghens liepen wy w. ende w. n. w. nae t Eylandt toe, ende lach noch vier mylen van ons, ende alsoo het verordineert was, liep de Pinas voor uyt, die dicht om den noorder hoeck liep om op de reede te comen, alwaer zy vier M) groote Por-
8) = „elevatie" van daarstraks (p. 204). — „Verleghen" in de oude letterlijke beteekenis «slecht verlegd", hier : gevaarlijk gedraaid.
9) Port. Cabo das Agulhas, C. d' Agulhas; verg. Cap. 2, noot 3. to) De Port. Feijöes of „(gespikkelde) boonen" van Cap. 1, noot 22. IJ) De Port. Trombas of „trompetten" van Cap. t, noot st.
de^h °ntdekt op 21 Mei I5°2' door de 3° Port.-Indische vloot onder J0S0 da Nova, op ^e t uisreis. Wa( Lodewycksz (p 2o6) naar Linschoten (Cap 94i a maal) beweert, dat 21 Mei ■ elena-dag zou zijn, is onjuist; deze valt op 18 Aug., terwijl 21 Mei in deGrieksche Kerk aan t. Helena, in de Roomsche o.a. aan haar zoon, keizer Constantijn den Groote.is gewijd. J3) De hoogste top van St. Helena, de Diana-piek, is 825 M.
r4) Lees: drie. De 4e Port. kraak kwam achterop, en werd vóór haar aankomst bij St. e ena voorbijgezeild door de Hollandia; zie 1, II, en IV, alsmede Lodewycksz' eigen veraa over de Hollandia dd. 24 Mei (p. 207). Ook zijn Kaart VI, met bijschrift, is in dit opzicht foutief; zie daar noot 1.



20Ó
tugaelsche Craken geanckert sagen liggen, die daer eerst ghecomen waren om haer te ververschen, ghelijck zy ghewoonelijck zijn, overmidts dit Eylandt (alhoewel daer niemandt en woont door tgheDe vrucht- bot vande Coninghen van Portugael ende Spaengien) seer abondant desEy-' is van Oraengie-appelen, Lemoenen, Citroenen, Boeken, Geyten, lands. Verekens, veel gevogelte, als Barbarische hoenderen, Patrysen, Quackelen ende andere. Oock is zyne custe seer overvloedich in visch, als oock veel ende verscheyden ghesonde cruyderen, mach hebben in den omvangh seven mylen,is in zijn selven asachtich, ende seer droogh, ende oock alle die boomen die daer veel zijn diet van zijn selven heeft, ende het hout daer van is niet nut dan tot brandthout, heeft op eenighe plaetsen wat Solver ende Swavel I5). Alst de Portugesen eerst ontdeckten, so en wasser gheen ghedierte noch fruyten, dan alleenlijck abondant van soet water, dat vande berghen in een valleye comt storten, ende van daer nae de Zee loopt, alwaer de Portugesen haer verwateren ende ververschen, welcke valleye om haer groenicheyt so vol is van ghedierte ende vogelen, datmense met steenen doot smyten can, ende alwaert datter noch eens so veel schepen quamen, so souder altoos genoech wesen, ende die jaeghen wil die mach, so oock van de vruchtenl6) ende cruyderen dattet te verwonderen is, naedemael daer niemandt en woont, dan alleenelijck wat gehave[n]t wordt den tijt dat de Portugesen aldaer zijn, heeft oock aende strandt veel Souts, welck oock seer dienstich is om de Boeken, Vercken[s] ende Visschen te souten, ende de selve te conserveren tot onderhout vande voyagie, so dattet seer propijs is (door de voorsienigheyt Godts geleyt ende gefondeert) tot een uytspanninge
uer vermoeyaer cost-jnaiscn vaeraers. neen aen naeme van c>.ne- \bw lena ghecreghen, om dattet op dien dagh gevonden worde, die comt den 21. May, welck den rechten tijt is dat de Portugaelsche schepen daer ghemeynelijck comen, ghelijck wy bevonden, als boven geseyt is. Comende om den n.w. hoeck vonden wy 4. groote Craken *4) boven geanckert liggen, diens volck meest alle aen landt was om haer van alles te versien. De Pinas by haer comende, heeft een schoot gheschoten, ende ons veradverteert datter onraet was, dwelck ons seer was verdrietende, ende hebben den scheeps raet vergadert ende be-
15) St. Helena is inderdaad van jong-vulkanischen oorsprong. — Voor „Barbarische hoenderen", zie Cap. i, noot 10.
16) Vandaar het Pomar, d. i. „(Appel-)Bongerd" op de Port. kaart door Lodewycksz gegeven (zie Kaart VI). Het kaartje van St. Helena in II (1598) verraadt nog veel sterker zijn rechtstreeks Port. oorsprong; in I (1597) is de plaats voor „Het Eylandt S. Helena" op pag. H = p. 2gr°, blanco gebleven. — Voor den doopnaam 5. Helena, zie noot 12, en verg. noot 20.
;






Kaart VI.
D'afteijckeninghe van 't Eylandt S. Helena, hoe het gheleghen is, ende hem opdoet van Oosten comende, oock aende noordwest zyde, op reede liggende, zyne grootte, breede ende vruchtbaerheyt. Hoe wy daer vier groote Portugaelsche Craken *), gheanckert vonden, die daer jaerlijcks haer comen ververschen van Boeken, Geyten, Verekens, Barbarische Hoenderen2),Patrysen, Duyven, ende andere gevogelte die daer in abundantie zijn, als oock van veel ghesonde cruyderen ende vruchten, insonderheyt van Oraengien, Lemoenen, Citroenen3). Versien haer oock van versch water, dwelck seer gesont is, overmidts de ghetemperde lucht ende vruchtbaringhen Hemel.
1) Lodewycksz' tekst (p. 205) en deze Kaart VI zeggen ten onrechte „vier"; lees : drie; zie toch Cap. 43, noot 14. — Het kaartje is van Port. oorsprong, en heeft de (niet aangegeven) Noordlijn op de gewone wijze. Men kwam op St. Helena af uit het Oosten, waarna de Pinas, op de kaart weergegeven, langs de Noordkust en den N.W.hoek op kondschap uitging naar de reede aan de Zuidzijde, waar de Port. kraken bleken te 1'ggen.
2) Poelepetaten, door de Portugeezen daar overgebracht. Verg. Cap. 1, noot 10.
3) Vandaar ook het Port. woord Pomar in de Westelijke helft, d. i. „Boomgaard". Verg. Cap. 43, noot 16.



2oy
sloten, soder maer een Craecke gheanckert ware, dat wy te loefwaert vande selve setten souden, dan naerder comende, als wy saghen datter vier so groote schepen gheanckert laghen, hebben wy den hals toegheset, ende onsen cours na huijs gestelt: so haest zy ons vernamen, hebben zy in diligentie haer volck van tlandt gehaelt, want hare schepen niet beset en waren. Ende nae dat wy twee glasen van 't Eylandt af gheloopen hadden, hebben wy een seijl vernomen, twelck oock ten naesten by nae ons toe quam, ende wy na hem dichte by comende, saghen wy dattet tschip Hollandia was, dies wy meer verblijf zijn gheweest van zijnder comste, als van d'obstacle dat wy onder tEylandt ghevonden hadden, waer deur wy onse herberge verloren hadden. Naer de eerscheuten tot willecome d'een den anderen ghedaen, hebben wy te samen besloten ons cours recht nae huijs toe te setten, also wy int ruijm noch 13. pypen ende 17. vaten *7) waters bevonden. Sy hadden den 16. twee Fransche scheepkens 0p de
gesien l8) op de hooghde van 22. gr. 50. minuten, doch hadden hooch*e ... ' van22.gr.
ae selve met connen ter spraeck comen, overmidts zy bevreest waren, 50. minuten
maer liepen naer de custe van Angola noordt oost aen, ende den 24. tweTWy
dito hadden zy een Portugesche Craecke voor uyt ghesien, welcke fransch,e
0 J ö ' scheepkens.
zy van verre voor ons schip aenghesien hadden, ende alsoo hy aldaer geene schepen was vermoedende dan van zyne compaengie, hadde haer inghewacht, ende met een vreedtvaen '9) toe ghewaeyt, daer nae bekennende dattet een Nederlandts schip was, ende boven in zijn vaerwater warende, heeft hy een bloetvane ïa) van zyne groote stenghe laten wayen, ende terstonts twee schueten nae de onse gheschoten, dies zy weder vijf scheuten nae hem toe schoten, ende ginghen yder zynen cours nae 't Eylandt Sint Helena, daer de andere drie gheanckert laghen, de welcke soo haest zy tschip Hollandia saghen, een scheut gheschoten hebben om haer volck van landt te kryghen, dwelck als wy quamen seer dick aen boordt gehaelt worde. Wy als geseyt is, setten onsen cours noortwest aen naer huijs toe, met een doorgaende o.z.o. wint, ende hadden des avonts int eerste quartier^. gr. 20. minuten, ende saghen den eersten Junius veel
'7) Een „pyp" (Sp.-Port.-Ital. fipa, Fr. pipé) is ongeveer ons wijnvat, q,3H.L.; verg. Cap. a°. noot 12, en tekst op p. 107. Linschoten, Cap.3 (ed. 1910,1, p. 11) zegt: ipyp = l/8vat.
lS) Volgens IV was het grootste dezer twee maar ca. 25 last; beide dus jachten (Fr. Pataches), evenals het Duyfken-zelf. Welke deze twee waren, is niet na te gaan. De Franc en van Duinkerken, Dieppe, St. Malo en andere Normandische havens, voeren reeds a-1550 op geheel Westelijk Afrika.
*9) De Vrede-vaan was ook toen reeds „een witte vlagghe" (zoo IV hier ter plaatse), haaiend „achter aff' (v/d vlaggestok). De Bloed-vaan was niet alleen bloedrood, maar had °° een vuist met sabel in 't midden, en woei altijd van de groote steng (v/d middenmast).



208
Den eersten voghelen, derhalven vermoeden wy niet wijt van 't Eylandt Ascengen wyveei (aon 2°) te wesen. Ende vervolghende onsen cours tot den 6. dito dat voghelen. Wy n w j-en n aen gmghen, ende passeerden den 7. dito de Linie Equinoctiael by noorden, aldaer wy in twee gheheele jaren dat wy op de reyse waren, niet gheweest hadden, ende deden onsen cours voorts n. n. w. ende n. w. ten n. aen, met den voorgaenden wint, te weten z. o. ende o. z. o. die tgheheele jaer daer ghestadelijck waeyt. Op den 17. dito isser veel stofs int schip Hollandia ghewaeyt, junij 17. derhalven vermoeden niet wijt van 't Eylandt 5. Antonio te wesen, [68v° welck het westelijckste is vande Eylanden van Cabo Verde, oft tGroene hooft. Dese Eylanden zijn 10. int getale, bewoont vande Portugesen, met namen 6". Iago, S. Antonio, S. Vincent, S. Lucia, Beschryvin- San Nicola, Ysla Dosal, Ysla de buena Vista, de Mayo, del Fuego, fe Eyian-de' y Brava 2I). Als de Portugesen die eerst op deden, waren zy onbeden. woont ende woest, doch nu seer abundant in Rijs, Mylie, Abruijn oft Turcksche Taruwe22), tot onderhout vande Jnwoonderen. Veel Oraengien, Lemoenen, Citroenen, Vannanas, Annanas, Ygnanes, Batatas 23), Meloenen, Pampoenen, Concommers, ende veelderley andere vruchten, oock Wygaert ende Druyven twee maels tjaers, Spaensche Vygen en Sycomorus of wilde Vygeboomen. Js oock overvloedich in Vee, groot ende cleijn, ende insonderheyt van Boeken op 't Eylandt Mayo, Bonavista, ende Dosal, datmer heele schepen mede ladet, ende naer Brasilien voert, welcke men alhier met groot gherief souten can, overmidts dese Eylanden rijck in Sout zijn, dwelck sich op strant ende tleeghe landt opwerpt, ende door de groote hitte daer nae ghedrooght wordt. Zy zijn oock overvloedich in allerley ghevoghelte, als Barbarische Hoenderen, Patrysen, Quacquelen, Leeuwereken, en een soorte van vogelen, die de Portugesen Flamencos a*)
20) Ontdekt op Maria-Boodschap (25 Maart) 1501, op deuitreis der vloot van Joao da Nova (verg. noot 12), en toen dus Conceicao gedoopt; daarna door de se Port.-Ind. vloot onder Affonso d'Albuquerque op 4 (?) Mei 1503 weer aangedaan, en herdoopt in Ascensao (Hemelvaart; zie G. daEmpoli in Ramusio, 1,1550, p. is6r°). — Het eiland ligt op ca. 8°Z.B.
21) Ten rechte: Sao Thiago, Santo Antao, Sao Vicente, Santa Lucia, Sao Nicolao, (Ilha do) Sal, Boa Vista, Maio, Fogo, en Brava. — Verg. Cap. 1 (p. 2), voor het aandoen van Maio.
22) Hier staan dus in 't eind der i6e eeuw nog naast en tegenover elkaar: „milie" = Port. milho = gierst, Panicum miliaceum L.; en „abruyn'' = wel het „Granum Abrong" of „Abrong", door Serapion, ed. O. Brunfels, Argentorati 1531, Cap. 153, beschreven als lijkend op „Granum Mes" = Turksche tarwe, maïs, Zea Mays L. Zie Dodonaeus (Dodoens), Cruydt-Boeck, Leyden 1608, fol. 811a, 889b, en 895a; en verg.Cap. 13,noot 12. Pasomtrent 1700 is in Zuid-Afrika (en onze Oost) „milie, milies" overgegaan in beteekenis tot „maïs".
23) Port. inhame,Sp. name, Eng.yam, Mal. otbi. En Port.-Sp. balata. Zijn beide Dioscorea-variëteiten, maar de laatste is fijner en minder zoet.
24) Ten rechte Port. flamingo, Sp. flamenco (dit laatste tevens = Vlaming, Hollander; dat in Port. Flamengo is). Denaam schijnt afgeleid van de „Vlaamsche" Eilanden, of Azoren






Plaat43.
De afbeeldinge vande Trombas oft Riedt-struijcken, diemen ghemeynelijck vindt tot op 20. oft 25. mylen by westen de Cabo de bona Esperanca, sekere kenteeckenen de selve Caep na by te wesen 1). Men vintse oock ontrent de Eylanden van Tristan D'acugna, maer zijn so lang niet als die vande Caep. Op de selve contreye vintmen oock tCruijt Sargasso ghenaemt 2), als oock comende op de graden by 15. noorden, tot op de 35. graden by noorden, zynde ontrent 200. mylen vande custe van Guinea.
1) Zie Cap. 1, noot 21; en verg. Plaat 1.
2) Zie Cap. 43, noot 26. Voor „15. noorden" in dit bijschrift lees wel: „19. noorden". Een smalle, lange Sargasso-gordel strekt zich inderdaad ook uit van beO. Patagoniê, over deTristao da Cunha-eilanden, tot beZO. de Kaap de Goede Hoop. — Het „ontrent 200. mylen vande custe van Guinea", zou dan 13 a 14 graad beW. Cabo Verde (Kaap Verd) vallen, verg. Cap t, noot 2; wat op ca. 300 W.L. uitkomt voor de noordelijke Sargasso-zee. Deze laatste werd ontmoet; het andere heeft Lodewycksz óf van hooren zeggen óf van een vroegere zeereis. Verg. over „die Zee van Sargasso" Linschoten's Cap. 95, die haar stelt tusschen 200 en 34° N. Br.



209
noemen, hebbende witte vederen opt lijf, de vleugelen bloet root, vande grootte van een Swane oft Oyver, Huijshoenderen, Pauwen, Conynen, Reygers ende Tortelduyven in menichte. Hare Zee is overvloedich in visch, derhalven daer oock veel Caraveelen zijn, die aldaer ligghen en visschen, welcke zy vervueren ghesouten ende ghedrooght naer Brasilien. Wy hebben op 't Eylandt Mayo oock Peerden ghesien, doch weynich. De hooft-stadt is int Eylandt S. lago, alwaer hem den Gouverneur onthout, die van weghen de Croone van Portugael dese Eylanden Gouverneert. Alhier houdt oock den Bisschop zyne residentie 25). tHeeft een Cathedrale Kercke, met andere Parochie Kercken. Dese Eylanden zijn wel ghelegen, somen op een verre reyse is om te verwateren: want het Eylandt Mayo heeft aende oost zyde een loopende rivierken, het is onbewoont, soo datmen daer geen wederstant hebben en soude, ende int gaen daer gemackelijcken verwateren mochten, so oock int weder comen soudemen moghen aenloopen int Eylandt S. Anthonio, alwaer oock schoone verwateringhe is, met veel lijftochten van vruchten, ende insonderheyt van seer schoone Oraengien. Hier woonen eenige Portugesen, doch connen sulcks niet beletten. Wy waren van meyninghe, soo wy in ghebreck van water geweest waren hier aen te loopen, doch hadden onsen cours (de Linie ghepasseert zijnde) wat oostelijcker moeten setten. Dese Eylanden dan voorby loopende, ginghen voorts noorden, ende noorden ten westen aen. Hier begosten wy inde Zee van Sargasso 2Ó) te comen, welck duerde tot dat wy op de vierendertich graden quamen. Js een cruijt dat alhier in groote menichte drijft, men weet niet van waer het comt noch wast, want het op andere plaetsen niet ghesien en wordt, ende op datment kennen mach, soo hebben wijt hier by afgheteeckent, als oock de Rieden Trombas, de merckelijcke kenteijckenen van Cabo de buena Esperanca, oock de Ravens mette witte becken.
Den 10. Julij isser eenen Jonghen uyt tschip Hollandia over boort julij 10. [69r°] ghevallen, met eenen moyen voortganck, doch worde tot zynen ghelucke inde Pinas ghebercht, die een half mijl achter uyt was27).
(Sp. azór = havik).— Voor de „Barbarische Hoenderen" op het eiland Maio, zie Cap. i, noot 10; Eng. Guinea-fowl. — Met „Oyver" verg. gewestelijk „uiver"; ook „eiber".
aS) Sinds de Bul van Paus Clemens VII dd. 31 Jan. 1533 (zie Bullarium Patronatus Por'ugalliae, I, Olisipone 1868, p. 141—142). Die „hooft-stadt" is Praya, Praia.
a6) Vox\.sargaco= „druif-achtig",Sp.i«^«2o,Sargassum bacciferum Ag., een Fucacee (yerg. het „steen-croos" van noot 29). De Sargasso-zee ligt inderdaad westelijker, maar laat 2'ch bij ca. 300 W. L. Gr. vernemen tusschen ca. 200 en 35° N.Br. Zie Plaat 43, noot 2.
27) Deze goedzwemmende „Jonghen" was wel zeker een van de jonge Oosterlingen van noot 3. Verg. toch Cap. 40, noot 24.
14



2IO
Den 12. dito gisten wy dicht byde Eylanden Corvo ende Flores 28) te staen, dan hebben geen landt vernomen, op de hooghde van 37. graden.
Den 13. dito docht ons tlandt te sien, dan geen seeckerheyt: want het dysich was.
Den 17. dito, onsen cours ghedaen o. n. o. aen, den wint z. z. o. also dat wy ons den 5. Augusti int Canael gisten te wesen, op de hooghde van 47. graden onsen cours n. o. ende n. n. o. ende saghen steencroos 29) dryven.
Den 6. dito hadden wy eenen westen wint, ende wierpent des morgens grondt in 80. vadem. Wy sagen teghen den avont een schip, dwelck een Prince vlagghe3°) liet wayen, dan overmidts hy de loef van ons hadden, costen wy niet by hen comen. Des naemiddaeghs saghen wy Heysant, waer deur wy seer verblijf waren, want wy groote coude ende hongher leden. Des anderen daeghs quamen wy te sien 'tvaste landt van Vranckrijck, ende deden onsen cours west 31) aen, ende saghen een seijl, den selven quamen wy de Kiscas 32) te sien, ende nae de middagh Engelandt.
Den 9. dito quamen wy inde Hoofden, aldaer wy een Convoyer 33) vernamen van Amstelredam, die met ons naer huijs quam, doch costen door den harden wint niet aen boordt comen voor des anderen daeghs. Dese sette ons by, Bier, Broodt ende Caes, dwelck wy wel van noode hadden, niet teghenstaende tselve ons onghesont was, want terstont de sucht inde beenen ghemeerdert is, ende also daer eenen grooten storm op stondt, hebben wy 't geset voor Petten, alwaer tschip Hollandia zijn ancker ende tauw verloor.
Des anderen daeghs, wesende den 11. Augusti, zijn wy tseijl ghegaen nae Texel toe, alwaer ons 34) de lootsluyden aen boort quamen
28) De Westelijke Azoren (verg. ook noot 24), waarvan Flores („Bloemen") met Corvo („Kraai") echter op ca. 39V2° N.B. liggen, niet 370.
29) Met „steen-croos" wordt hier bedoeld het gewone zeewier, blaaswier of kelp, Fucus vesiculosus L. (cryptogaam; verg. noot 26); niet te verwarren in naam (zooals toch te doen gebruikelijk is, zelfs bij botanici, b.v. in Suringar's Zakflora) met zeegras, Zostera marina L., een Najadee (monocotyledoon). Het eerste drijft op zee, het tweede zit vast op banken.
30) Dus: oranje (boven), blanje, bleu. Het schilderij van Vroom, thans in 't Rijksmuseum (n°. 2606), gereproduceerd tegenover den titel van deze uitgave, vertoont echter vlaggen met deels rood-wit-blauw, deels geel (verkleurd oranje ?)-wit-blauw. Maar het is eerst na 1600 geschilderd, en dus allerminst authentiek. Zoo is Vrooms schilderij (Rijksmuseum n°. 2604), weergevend een zeeslag van 3 Oct. 1602 (niet: 26 April 1607, Zeeslag voor Gibraltar; zie J. F. L. de Balbian Verster in Bulletin Oudheidk. Bond 1905, p. 165—168), gedateerd: 1617.
31) Lees: oost. — „Heysant", zie Cap. 1, noot 1.
32) Nu nog „de Kiskassen"; Fr. les Casquets, W. van Kaap de la Hague.
33) Dus: een geleidend oorlogsschip. — De „Hoofden",de kapen DungeNess en Gris Nez.
34) Het Duyfken kwam binnen met de Mauritius.



211
die ons binnen brachten, ende also ons lange ende moyelijcke reyse volbracht, op welcke voyagie de almoghende Heere ons uyt vele ende verscheyde perijckelen verlost heeft. Tschip Hollandia, door dien het te swack van volcke was, heeft zijn ancker niet connen gelichten: maer is moeten blyven ligghen, ende creech teghen den avont sulcken swaren storm dat zy haren mast hebben moeten kerven, ende in duysent perijckelen waren om te vergaen dwelck duerde tot den 14. dito dat tweder beterde, ende de lootsluyden aen boort quamen, die haer het ancker hielpen winden, ende alsoo oock binnen quamen nae veel verdriets ende perijckelen, daer ons de almogende Heer voor bewaert heeft, dies zy hem lof, prijs ende eere van eeuwicheyt tot eeuwicheyt,



212
[APPENDIX.]
©anbe ^ïjetaicïjten/ 4U@aten ente ^Ifêunte in <©agt*3ntrien.J) reg vj
Also onse Natie onlancks begost heeft haren handel te dry ven op Oost-Jndien, so dunct my niet onbequaem alhier by te voeghen de ghewichten, maten ende munte daer mede men aldaer weeght, meet ende cours heeft, beghinnende tselve vande ghewichten, reducerende tselve met de Portugaelsche ende voorts met onse ghewichten.
[I. GEWICHTEN.] è
Men placht eertijts in Jndien te weghen door Bahars, houdende elcke Bahar vier Cantars, elck van 120. Aracolen, oft 20. Faratelen 2), elck is te Lisboenen eenArrobavan 32. pont, de vijfve zijn eenCantar oft 480. Aracolen, ende elck Bahar was soo veel als vijf groote quintalen 3).
In Malacca, Achem ende omliggende plaetsen, weeghtmen met Bahars, ende is tweederhande, groot ende cleijn. Tgroote Bahar heeft 200. Cates, elcke Cate 26. Tayels,oft 38. oneen ende een halfgewichte van Portegael, want elck tayel heeft anderhalf once schaers, ende hier mede weeghtmen den Peper, Gember, Naghelen, Noten Museaten, Caneel, Tamerindis, Zerumbet, Lacca, Macis, langhen Peper, Suijcker, Mirambolanen, Sandel-hout, Jndigo, Alluijn ende andere 4).
De cleyne Bahar heeft oock 200. Cates, ende elcke Cate 22. Tayels ofte 32. een achtendeel once, want int cleyne ghewichte heeft het Tayel anderhalve once stijf, met dit gewichte weeghtmen Quicksilver, Vermillioen, Coper, Bliek, Tin, Loot, Yvooren been, Zyde, Muscus, Algalia oft Civet, Ambar S), Calanbac, Lancros °), Camphora, doch in Jndien wordt Camphora, Mirrha, Cassia, Lignum Aloes, Rhabarbar, Spiconardi [ghewoghen] door de Faratola 7), welcke als gheseyt is, doen tot Lisboenen 32. pont. Daer is noch een ghewichte dat zy Maon ofte een handt noemen, weghende 27. pont, waer door de droogen in Cambaya vercocht worden, ende andere dinghen diemen inde Apoteke ghebruijekt 8).
Het Sofferaen wordt vercocht door een ander ghewicht, Almene ghenaemt, weghende twee pont 9). Jn China weeghtmen oock mette Bahar, ende een Bahar van China heeft driehondert Cates, welcke tot Malacca twee hondert doen, want drie Cates van China cleijn



213
ghewichte doen tot Malacca twee Cates, een Cate van China heeft 16. tayels, welcke doen tot Malacca 14. Tayels, dat is so veel als 21. oneen, Portugaelsch gewichte IO), ende een Tayel heeft IO. Masen, ende een Mase thien Conduri, met dese twee ghewichten weechtmen t Silver als zy yet coopen, overmidts zy gheen munte hebben: maer snyden alle Silver in cleyne stucxkens"). Tot Bantam endegheheel lava met de omliggende Eylanden heeft een Tayel maer 8. Maesen, ende Malays thien ende twee realen van achten weghen seven Masen I2). Ghebruijcken noch een ghewicht, dwelck zy een Handt noe]men, ghelijck in Jndien, dan heeft maer 12. Cates cleijn ghewichte van 22.Tayels,dat is 16. ruijm, dan in Cambaya ende Jndien heeftet 27. pont,als gheseyt is, ende weghen alle eetbaer ware daer mede '3).
Ghebruijcken oock in China een ghewichte dat zy Picol noemen, weghende 66. twee derdendeel Cates, also dat drie Picols net een Bahar weghen, welck 200. Cates is, ende hier deur weeghtmen de Zyde 14).
Jn Europa weeghtmen de Diamanten, Robynen ende ander costelijckghesteente door Quilates, weghende vier greynen. Jn Indien door Mangalins, weghende vijf greynen, doch de Asmerauden weeghtmen door Rates drie greynen r5).
Jnde Apoteke ghebruijekmen cleijn ghewichte, als een Metricol, weghende een derde eens loots, Mitricoli, een vierde eensloots, ende dit is tghene wy van haer ghewichten hebben connen te weten comen IO).
[II. INHOUDSMATEN.]
Men ghebruijekt in Jndien, Cambaya ende Bengalla een mate daer 7-y den Rijs mede vercoopen, houdende ontrent 14. schepen, weghende 500. ponden J7).
In lava ende omligghende plaetsen, een ander cleijn mate Ganta, 'nhoudende ontrent drie pont Pepers, doende de 17. eenen sack, die zyBaruth noemen, weghende 54. ende 56. pont Hollandts, ende so veel moet in eenen sack Peper '8). Sy gebruijeken noch een ander mate Ghedeng ghenaemt, daer mede zy alle greynen meten, ontrent 4. pont Rijs inhoudendeIQ).
[III. MUNTEN20).]
Nopende haer geit ende munte, so salmen weten dat hare principaelste geit in Jndien ende custe van Malabar, zijn Pardouwen, Pardaos Seraphins, is van silver 2*), maer van quaet alloy, wordt ghe-



214
slaghen in Goa, hebbende eenen S. Sebastiaen op d' een zyde, ende vier ghebonden pijlkens op d' ander zyde, doende drie Testoenen, oft 300. Reijs.Portugaelsche munte. Zy gebruijckenoockderekeninghe van gelde, Tanga ghenaemt22), maer niet in spetie ende vijf Tangas, doen eenen Pardau Seraphin, wel verstaende quade munte, want hebben twee manieren van tellen, goede ende quade munte, doende vier Tangas goede munte, soo veel als vyf Tangas quade munte, derhalven moeten altijt bevraghen ende onderscheyden goede oft quade munte.
Noch ghebruijcktmen inde rekeninghe Veyntijns, dan niet in spetie ghelijck inPortugael. Dese vier goede oft vijf quade, doen een Tanga, het leeghste geit zijn Basarucos, de 15. goede doen soo veel als 18. quade23), zijn ghegoten van quaet Tin, ende 375. Basarucos doen een Pardau Xeraphin 24).
Zy hebben noch een munte die zy Fanos noemen, waer van de 20. een Pardau doen, comt in onsermunte twee stuyvers25). Ghebruijcken oock een geit uyt Persen comende, Larrin ghenaemt, naer de stadt Lar, daer zy gheslagen ende ghemunt zijn, is lanckwerpich als dick Silver draet, dobbel ghevouwen, hebbende aen d'een zyde een teecken oft Caractera vanden Coninck van Persen. Zijn van seer fijn Silver sonder eenige mixtie, gelden tstuck 105. 108. Basarucos, oock nae de wissel gaet26). Ghebruijcken noch een goude munte, die zy Pagodes noemen, daer zijnder van twee i7°v°' ende drie soorten, doen altoos over de acht Tangas, worden ghemunt in Narsinga, Bisnagar ende daer ontrent, door de Heydenen ende Jndianen met eenen Afgodt in duyvelsche wyse, in een stoel sittende, derhalven Pagodes ghenoemt worden 27). De Venetiaensche Ducaten, diemen Sichini noemt, hebben oock coers aldaer die der over Ormus in menichte ghebrachtworden, oock andere in Turckyen ghemunt, doen ghemeynelijck twee Pardaos Xeraphins28), hebben noch een goude munte den S. Thomas ghenaemt, om datse eenen S. Thomas op d'eene zyde hebben, ende een lanck cru ijs op d'a n d e r, doen altoos over de seven ende somtijdts acht Tangas 2Q).
Ghebruijcken oock de Realen van achten dieder van Portugael ghebracht worden, die zy PardaosdeRealennoemen, ende anders en isser geenSpaensch geit gangbaer. Dese doen daer ghemeenelijck, alsse eerst met de Portugaelsche schepen aencomen, 436. Reijs van Portugael, ende daer nae verhooghense in den wissel, alsmense soeckt om






Plaat44.
De afteeckeninghe vanden Gelde ende Munte, cours hebbende in Oost Jndien, Cambaya, Ormus, Malavar, Coromandel, Bengala, Sumatra, Malacca, China, lava, Moluco, ende omligghende Eylanden, waer mede zy haren handel dryven van d'een tot d'ander 1).
1) De Plaat bekijkend van links naar rechts, en dan van boven naar beneden, ziet men achtereenvolgens (verg. de Noten op dit Appendix):
1. „Larins". Zie noot 26; verg. noot 32, slot.
2. „Basalucos". Zie noot 33; en verg. noot 24, p. 222—224. De voorzijde is rechts.
3. „Padaus Sarasin". Een valsch fabrikaat uit Holland. Zie noot 22; en vooral de uitvoerige noot 24, met slot (p. 226—227). De voorzijde is rechts.
4. Zonder b ij schrift. Vermoedelijk een Japansche munt; verg. noot 36, p. 232.
5. Zonder b ij schrift. Maar is de pardao S. 7 homé, alias Santdo; zie noot 29. De voorzijde is rechts.
6. „Pagodes". Is een hun van Vorst Venkatapati (1586—1614); zie noot 27. De voorzijde is rechts.
7. Zonder b ij schrift. Is een Chineesche „Looden Munte op lava", zooals I in 1597 al zei. Een gemeene namaak-tó«» in klein formaat van een echte koperen Chin. tsien uit de periode Hien P'ing (998—1004; zie Plaat 45 sub A); een zoogenaamde caixa olpitjis; zie noot 36, Plaat 45 sub B, en Plaat 46 rechts.
8. Zonder b ij schrift. Is een Chineesche „Copere Munte van lava", zooals I in 1597 al zei. Een echte koperen Chin. tóe» met het opschrift „Munt van de periode WanLih", dus hier uit den tijd 1573—1596; zie noot 36, Plaat 45sub C,en Plaat46links.
De schaal der af beeldingen van de diverse munten is ongelijk. Naar het oordeel van den heer A. O. van Kerkwijk, Directeur van het Kon. Penningkabinet te Den Haag, zijn die sub 1 en 2 te klein, die sub 3 en 5 te groot voorgesteld. De afbeelding der „Pagodes" (sub 6) is nog al misteekend; die der Japansche munt (sub 4) en van de 2 Chineesche munten vrij slordig. „De dubbele randen van de twee Chin. munten zijn duidelijk fantasie", schreef ons voorts de heer J. P. Moquette; deze beide munten zijn vrijwel op ware grootte; verg. Plaat 45 sub B en C.



215
naer China te voeren, maer gelden niet minder oft leegher 3°), ende alsmen coopt ende vercoopt, moetmen altijt onderscheyden met wat geit ende munte men betalen sal, tzy Pardaos, Xeraphins, Pardao de Reales, oft Pardaos van Gout 31), daer geen munte in spetie van en is, dan also in onderscheyt gebruijckende, want alsmen coopt oft vercoopt Peerlen, Ghesteenten, Goudt, Silver ende Peerden, noemen maer soo veel Pardaos, ende is te verstaen 6. Tangas, maer van andere waren, alsmen te voren niet en onderscheydet, so verstaetmen alleen Pardau wen van 5. Tangas, ghebruijcken oock te segghen Pardau de Larrijns, dat zijn 5. Larrins ende dit zijn de munten ende rekeninghe daer mede men tot Goa Jndien, ende de Custe van Malabar den handel drijft32).
Jn Malacca ghebruijcken zy oock een cleijn geit van loot, hebbende op d'een zyde een Sphera, ende op d'ander een Portugaels cruijs 33). Jn Sumatra ghebruijcktmen de Pagodes, daer wy boven af geseyt hebben, hebbende op d'een zyde eenen Duyvel met een drie dobbel croone op 't hooft, in eenen stoel sittende, ende op d'ander zyde eenen oversten op eenen triumphanten waghen, die van eenen Olyphant voorts ghetrocken wordt 34). Daer zijn noch andere ende vele particuliere munte, die alleenelijcken cours hebben inde heerlijckheyt van diese doen munten heeft, ghelijck in duytslandt. Jn Bengalla ghebruijcken een manier van schelpkens in plaets van Basarucos oft duyten, daerse hare neringhe mede doen 35). Jn China hebben noch ghebruijcken geene munte, maer snyden de Realen ende ander Silver in stucxkens, waer mede zy haer handelinge doen, mits tselve weghende als voren gheseyt is 3°).
Hare Mate int vercoopen van Fluweelen, Lakenen, Lijnwaten, ende andere waren van westen, is de Covodo van Portugael groot 2. ende een half vierendeel, anders vercoopmen meest met heele ende halve stucken, want hare Lij n waten een gesette mate hebben, moeten van 14.ende 15. ellen wesen, so wel in China als in andere plaetsen37).
F I N IS.



2l6
i) Dit Appendix is van sterk gemengden aard. Een groot quantum is rechtstreeks overgeschreven uit drie gedeelten bij Linschoten (1596); en wel: a. uit het slot van Cap. 25, waar Linschoten zijn beschrijving van „die ghewichten, mate, ende munte, soo van China, als van Malacca, die daer daghelijcks handelen" had aangehangen aan het eind der beschrijving van China en speciaal Macao; b. uit den inwerp in Cap. 20, waar Linschoten bij Java Major incidenteel de „ghewichte, munte, ende prysen" had besproken in West-Java („Sunda"); c. uit Cap. 35, geheel door Linschoten gewijd aan de beschrijving „Vande Munte, Ghewichte, ende Mate van Indien ende Goa". Daar Linschoten zelve nooit verder Oostelijk was geweest dan Goa en Cochin, zoo waren zijn gegevens sub a en b reeds tweedehandsch; men kan hiernaar nog slechts gissen, aangezien omtrent Linschoten's bronnen alle nadere vaststelling nog gedaan moet worden. Men weet het volgende alleen zeker: het in hoofdzaak naschrijven van Garcia da Orta (1563) in zijn Cap. 49—87, bijna één vijfde van zijn boek; het sterk gebruiken van Camoes (1572); en van Goncalez de Mendoca (1585) voor China, vermeerderd met persoonlijke mededeelingen van Dirck Gerritsz. China; voorts het kennen van Chr. Acosta (1378) en Maffeius (1588). Men mag verder vermoeden, dat sub a vooral aan Dirck Gerritsz is ontleend (immers, wegens het niet voorkomen bij Mendoca); terwijl zijn bron sub b geheel in het duister blijft. Alléén sub c was van Linscho ten-zei ven.
Dit alles nu heeft Lodewycksz sterk gebruikt, maar er bijgevoegd een goed stuk eigen ondervinding te Bantam gedurende 23 Juni—6 Nov. 1596 ; terwijl sommige dingen bepaald moeten zijn inlichtingen van den Guzerat'schen loods Abdoel, zie Noot 7 en 8. Hoeveel daarbij verder persoonlijke mededeelingen zijn van den Chineeschen groothandelaar te Bantam Lak Moei (verg. Cap. 38, noot 4), en van den Port. piloot aldaar, Pedro de Tayde (verg. Cap. 16a, noot 27; Cap. 19, noot 1), is niet na te gaan. Wel is te constateeren, dat ook dit Appendix over de gewichten, maten en munten in Oost-Indië even slordig is afgedrukt als de heele staart van D'Eerste Boeck (verg. Cap. 40, noot 20, en Cap. 41, noot 3).
Dat de toevoeging van dit Appendix overigens een zuiver praktisch doel had, blijkt uit den aanhef; het is een nadere uitwerking van Cap. 21 slot, en Cap. 27 middenin.
Zou dus schijnbaar dit Appendix minder belangrijk wezen voor den tegenwoordigen tijd, en allerminst de omvangrijke Noten 1—37 rechtvaardigen, die hier toegevoegd werden, — geheel anders wordt dit door de laatste Plaat welke Lodewycksz gaf: Plaat 44. Al de daar voorgestelde munten zijn voor het éérst hier in 1598 afgebeeld. En niet alleen dat; maar, zooals in de Noten 29 en 33 zal blijken, werden hier Port.-Ind. munten in effigie gegeven, die tegenwoordig aan de numismaten alleen nog maar bij geruchte bekend zijn ; werd in Noot 27 de gouden „Pagode" volkomen ontraadseld ; werden in Noot 36, dank zij voorlichting van den heer J. P. Moquette te Batavia, de twee Chineesche munten ten eenenmale thuisgebracht, waaraan Prof. Millies in 1868 zijn krachten reeds tevergeefs beproefd had; en werd in Noot 24, slot, een monetaire vervalsching uit 1595 onthuld, die kostelijk mag heeten.
Summa summarum: Lodewycksz' Appendix, hoe slordig ook geredigeerd, is vrij belangrijk ; maar zijn Plaat 44 met de munten is uiterst interessant.
Dankbaar worde hier gememoreerd, dat de heer A. O. van Kerkwijk, Directeur van het Kon. Penningkabinet te Den Haag, de proeven van deze noten kritisch heeft willen doorlezen, voor zij definitief werden afgedrukt.
2) Lees: „160. [niet 120] Aratelen, oft 20. Faracolen". De woorden „Aracol" en „Faratel" zijn onzin. Ook het volgende 480. moet zijn: 640. Zie volgende noot.
3) De heele alinea is door fouten en slechte interpunctie sterk verknoeid. Zij moet gelezen: „Men placht eertijts in Indien te weghen door Bahars, houdende elcke Bahar vier Can-
tars, elck van 160. Aratelen, oft 20. Faracolen; elck [Fara9ol] is te Lisboenen een Arroba van 32. pont: de vijfve [= de 5 Faracolen] zijn een Cantar oft 640. Aratelen: ende elck Bahar was soo veel als vijf groote quintalen."
Dus: i Ind. bahar (Skr. bhdra = „last") — 4 Grieksch-Port. cdntaro = 20 Arab.-Port. farafo/a (vstn farsala) = 20 Port.-Sp. arroba (Arab. ar-rob', d.i. „het kwart") = 20X32 Port.



2I7
arratd of pond (mv. arrateis ; van Arab. ar-ratl of ritl; zelf weer, naar pers. meded. van Prof. Snouck Hurgronje, via 't Arameesch, van Gr. litra = Lat. libra; Sp. arrelde) = 5 Port.Sp. quintal, n.l. g r o o t e [= 5 X 100 Port.-Sp. libra of pond — en daar de Port. arroba = l/4 quintal = 14,688 K.G. is — = 293,76 K.G.].
Het in deze alinea gegevene is origineel van Lodewycksz. De gelijkstelling in noot 4 bij Linschoten ed. 1910,1, p. 11 is een vergissing, of een drukfout.
4) Overgenomen uit Linschoten, Cap. 25, met eigen invoeging van „oft 38. oneen ende een half gewichte van Portegael".
Dus : 1 Ind. groote bahar, voor Peper en andere Specerijen, te Malaka, Atjeh, Bantam enz. = 200 Mal.-Jav. groote kati (verloopen uit een ouder Jav.-Mal. këti— 100.000; verg. nader Noot 10) = 200X26 Jav.-Mal. tahil (al Oudjav. = „gewicht"; verg. ons „wichtje")
= 200 X 38V2 Port onca. En daar — wat Lodewycksz-Linschoten er niet bij zeggen 1
onca = 1/16 Port. arratel of pond is (verg. Noot 3), was de genoemde „groote B a h a r", die omtrent 1596 in zwang was in onze Oost, een heel stuk lichter reeds dan de antieke Ind baharvan Noot 3, immers slechts = 20 X 24V16 arratel = 220,89 K.G.
5) Ook overgenomen uit Linschoten, Cap. 25, met eigen invoeging van „ofte 32. een achtendeel once"; doch zonder gelijktijdige verbetering van „stijf" — bij Linschoten „ruijm" — in „swack" of „naeu".
Dus: 1 Ind. kleine bahar, voor Metalen, Drogerijen, Zijde en Ivoor, te Malaka, Atjeh, Bantam enz. = 200 Mal.-Jav. kleine iati= 200 X 22 Jav.-Mal. tahil = 200 X 32'/s Port. onca [= 184,32 K.G.]. Hier ziet men dus, hoe het verschil tusschen „groote Bahar" en „cleyne Bahar" omtrent 1596 zich voortzette als groote kati van 26 tahil, en kleine kati van 22 tahil; al naar mate men grootgoed of kleingoed uitwoog. Dat er, naast deze toenmalige standaard-Malaka-toh7, toen ook een Chin. tahil was, blijkt uit Noot 11.
6) Lees: Lancuas. Zie Cap. 37, p. 147 met noot 5. — Voor „Calanbac", zie Cap. 37, p. 157 met noot 54.
7) Lees: Faracola. In Vóór-Indië („Indien") woog men dus de daar uit het verre Oosten weer geïmporteerde en dientengevolge kostelijker Drogerijen niet per „cleyne Bahar" van ruim 184 K.G., maar per Arab.-Port. faracola van 14,69 K.G. (verg. Noot 3). — „Spiconardi" = Nardus, is de Voorindische Nardostachys Jatamansi DC, een valeriaan-achtig kruid, zie Orta ed. Ficalho, II, 1895, Coloq. L; waarnaar weer de aanhef van Linschoten's Gap. 83. Nu nog Eng. spikenard, Port. spicanardo.
Deze toevoeging van „doch" tot „pont" is origineel van Lodewycksz; en vermoede'ijk van den Guzerat'schen loods Abdoel; zie toch Noot 8.
8) Deze zin is origineel bij Lodewycksz, en van blijkbaar Guzerat'schen oorsprong. De informatie is dus wel gewis van den Guzerat'schen loods Abdoel, die mee naar Holland voer (verg. Cap. 43 noot 3, sub 1).
Dat het Ind.-Port. gewicht mao = Hindi man = Eng.-Ind. maund, het Lat. mina, het befaamde mene! menet van Daniël V : 25—26 uit 165 v. Chr., hetzelfde zou zijn als het Port. "»«», Lat. maiins, „hand", was een begrijpelijke verwarring van de Portugeezen in Indië.Zoo sPreekt Linschoten in Cap. 25, waar hij dit gewicht meent, kalmweg van „Hant" en „Handen '. Over den oerouden (waarschijnlijk) Babylonischen oorsprong van de Bengaalsche vaund (aldaar thans evenzeer het standaard-gewicht van 100 lbs.Troy = 37,324 KG., als in onze Oost depikoel van 61,76 KG.), zie Yule and Burnell's Hobson-Jobson i. v.; en Noot 10, ot De hier genoemde Cambay'sche man was dus 27 Port. arratel of pond = 27 X 0,459 KG. 12.39 KG.; of 5 [Port.] „pont" = 2,3 K.G. minder dan de faracola van Noot 7.
9) Port.-Arab.a/»«<»a komt, via 't Arab. mend, van hetzelfde Lat. mina als in Noot 8 verbid, maar was toen — evenals thans nog in Port.-Indië — = 2 Port. arratel al Pond _ 0,92 KG. Een merkwaardig voorbeeld tevens, van gróót later verschil tusschen «lelijk hetzelfde oorspronkelijke gewicht.
°°k dit is origineel bij Lodewycksz, en vermoedelijk ontleend aan Pedro de Tayde.
10) Dit alles is nageschreven naar Linschoten's Cap. 25; met overneming van een fout an dezen, en aanbrenging van één correctie, die echter niet voldoende is.



2l8
Linschoten zegt toch in 't kort: i Chin. bahar = 300 Chin. kali = 300 X 16 Chin. tahil = 200 Ma]aka-kati (of kleine van elk 22 Maiaka-lahil; zie Noot 5) = 300X 14[lees: I42/S; immers 2/3 x 22J Maiaka-tahil = 300 X 20»/4 [lees: 21I/3] Port.onca [= 184,32 KG.; dus toen was 1 Chin. kati = 0,6144 KG.]. Lodewycksz corrigeert nu het „so veel als 203/4. oneen Portugaelsche ghewichte" van Linschoten in: „so veel als 21. oneen"; terwijl het moest wezen: 2l'/3-
Maar men ziet, dat omtrent 1596 de Chin. kati reeds circa dezelfde 0,6176 KG. woog, die thans hare officieele N ed.-Ind i sche zwaarte islNie' de oude en zwaardere Malaka-kati, maar de even oude en lichtere Zuid-Chin eesche (waarschijnlijk vooral in Canton gebruikelijke) kati is het standaard-gewicht geworden in onze Oost. En dit klopt weer mooi daarmede.dat het Jav.-Mal. woord kati (zie Noot 4, aanhef), door de Chineezen-zelf overgenomen, wel — zooals Klinkert reeds lang geleden op grond van de oude Maleische rechtsboete sakëti lima laksa = 150.000 vermoed heeft, zie zijn Nieuw Mal.-Ned. Zakwoordenboek, 1892, i. v. kati — ontstaan is uit dat oudere këti = 100.000; dat zelf weer is ontstaan uit Skr. en Oudjav. koti = 10.000.000, zie V. d. Tuuk, Kawi-Balin.-Ned. Wdb. II, 1899, p. 153 en 156; waarbij Van der Tuuk terecht herinnert aan Malag. hetsy = Mal. këti = Jav. këti = 100.000.
En dit alles wijst weer aan:datdeantiekstebeteekenisvan kati = këti = 100.000 gebaseerd moet zijn geweest op één greintje stofgoud van Sumatraanschen oorsprong, en vóór de afscheidingder Madagassen (dusvóór ca. 800 A°. D.; en uit Sumatra!)! een greintje, dat niet circa 50 milligram placht te wezen zooals ons(Trooisch) „grei n", maar slechtsruim ömilligram; en wel: één klein greintje stofgouds; één „stofj e". Verg. nog Noot 15.
Vrage: is niet de oud-Babylonische maneh = Ionisch mnea — Gr. mnd= Lat. mina = Arab. mend, manti = Hindi man = Port. almena = Port.-Ind. mao = Eng.-Ind. maund (verg. Noot 8), in den oertijd een speciaal zilver-gewicht geweest; terwijl de Mal.-Jav.Chin. kati een oorspronkelijk goudgewicht (één „ton" stofgouds) geweest moet zijn?
n) Dit is in orde, mits men voor „een Tayel" versta: „een Tayel van China"; zooals bevestigd wordt door het volgende, zie Noot 12.
Dus: 1 Chin. tahil = 10 Chin. mas = 10 X 10 Port.-Tamil condurim, Mal. këndëri (verg. Cap. 27, noot 6). Geheel desgelijks is thans nog 1 Chin. tahil of thail = 10 Chin. mas of tji = 10 X 10 Mal. timbaug („wichtje") of Tamil matoe (verbasterd in uitspraak meestal tot mata) of Chin. hoen. En daar nu (zie Noot 10) ook van ouds 1 Chin. kati = 16 Chin. tahil was, heeft men sinds de i6eeeuw deze rekening der Chineezen:
1 Chin. kati = 16 Chin. tahil (thail) =16X10 Chin. mas (tji) = 16 X 10 X 10 condurim (këndëri; matoe, mata; hoen; timbang) — ix\ 1596: 0,6144 KG.; en thans (sinds minstens 1838, Ind.Stbl. n°.2) = 0,6176 KG.
12) Dit is onduidelijk gezegd. Een Reaal van Achten (verg. Cap. 15, noot 5-6; en zie Noot 30 hieronder) uit ± 1600 weegt inderdaad iets meer dan 27 gram; waarvan 25,305 gram fijn zilver was, zie Mr. N. P. van den Berg in Encycl. v. N.-I. II [1899], i. v. Muntwezen, p. 588/5, noot 2. Dus wogen „seven Masen" = 2 Reaal van Achten = ± 54 gram, of de bedoelde „Mas" ca. 7,7 gram. Daar nu de Chin. mas(zie Noot 11) in 1596 niet meer woog dan 3,84 gram, worden hier „Masen" bedoeld van dubbel zoo zwaar gewicht als de Chin. mas. En dit waren inderdaad de Javaansche „Maesen". Want John Saris rapporteerde over zijn verblijf te Bantam van Oct. 1605—Oct. 1609 o. a.: „ten Tailes China is sixe Tailes
Java, exactly" (Purchas, New ed., III, 1905, p. 507), zoodat: 1 Chin. mas = IO ^ J~o ^aV'
tahil = 5^L? Jav. mas, of bijna Va Jav. mas was. De Javaansche „Maesen" hadden dus
inderdaad >/]2 méér dan het dubbele gewicht van de Chineesche, en zijn hier de bedoelde. D. i.: 7 Jav. mas — '/g Jav. tahil, wogen zooveel als 2 Reaal van Achten; iets meer eigenlijk



219
immers 56 gram ; en 1 Jav. mas = precies 8 gram in 1596. Terwijl 1 Chin. mas (of tji) als gezegd, toen maar 3,84gram woog (thans, sinds minstens 1838 : 3,86 gram).
De opgaaf van E. Netscher en Mr. J. A. van der Chijs in hun boek „De munten van Ned. Indië, beschreven en afgebeeld", Batavia 1863, p. 3 en p. 97, dat het gewicht van een Reaal van Achten zou zijn 7 Engels, 22 azen [= 7 X 1,538 +- 22 X 0,048 gram] = 11,822 gram, is een zonderlinge fout. Het gewichtwas inderdaad: 17 Engels, 25 azen (d.i. dus: 27,346gram); waarvan, zooals gezegd, 25,305 gram fijn zilver; zie Mr. N. P. van den Berg l.c.
Inderdaad wegen dan ook de diverse Stukken van Achten, die het Kon. Penningkabinet te Den Haag bezit, naar vriendelijke mededeeling van den Directeur A. O. van Kerkwijk, alle iets meer dan 27 gram (de „enkele (zilver-)reaal" dus bijna 3,4 gram). En wel:
ex. van 1586 weegt 27,1 gram; j ex. van 1598 weegt 27,1 gram;
„ „ 1590 „ 27,3 „ Holl. „ „ 1601 „ 27,2 „
■ ■ I597 v 27,2 ■ I V» Reaal „ „ „ I3iS <
Dit laatste is dan het zgn. „Stuck van vieren", de Sp. real de dcuatro ; de „Reael van vieren" door Lodewycksz genoemd in zijn Cap. 15 (p. 65). Zie nader Noot 30.
13) Deze heele zin is herhaling van boven. Een blijk, met hoe weinig zorg dit Appendix werd samengesteld!
14) De eerste maal dat van „Picol" voluit gesproken wordt, terwijl Linschoten naar Port. trant in zijn Cap. 25 nog van „Pico" (spr. pikoe)had geschreven. Overigens is het weer geheel ontleend aan Linschoten; ofwel — daar die schrijfwijs „Picol" dan toch eigen verbetering is —, het bevestigt dezen. Inderdaad was in 1596 te Bantam, Malaka, Atjeh, enz.: 1 Chin. pikoel =6&*/s Malaka-^ató (verg. Noot 10) [= 100 Chin. kati (zie Noot 10) = 61,44 K.G.]; dus ook: 3 Chin. pikoel = 200 Malaka-£a/i' [= 300 Chin. kati] = 1 Chin. bahar [= 184,32 K.G.]; gehéél conform Noot 10.
Maar men ziet uit dit alles tevens: hoe de Zuid-C hi nee zen, die het reeds Oudjav. woordpikoel(„dracht"), het oud-Mal. Mti als het jongere kati („100.000"), het Oudjav. tahil („wicht"),en het misschien alleroudsteHindoe-Jav. mdsa (verkort: ma) en later mas (beide van Skr. mdsa, letterlijk „boon", dan goud-gewicht, naar pers. meded. van Prof. Kern, en = Vis soewarna of „goud"-stuk; verg. Linschoten ed. 1910,1, p. 102 noot 3), alle als handelstermen van de oude Javanen en oude Maleiers aan de kusten hadden overgenomen, daaraan zeiven èn hun constant gewicht ofwaarde, èn deels hun tientallig stelsel hadden verleend (1 pikoel =100 kati; 1 tahil = 10 tji = 100hoen). M. a. w.: die gewichten waren reeds lang vóór 1596 in d e n J a v.-M a 1. handel door de Chineezen gefixeerd. Verg. nog Noot 18.
Evenals de Hindoe's aan de Javanen en Sumatranen schrijven hebben geleerd, hebben dus de Chineezen, grootendeels met bij henzelf geborgde woorden, hun handelen geleerd. Zóó, als wij, Hollanders, hun later orde hebben geleerd, en vrede.
15) Alle edelsteen-gewichten; waarbij óók bij ons, in West-Europa, en waarschijnlijk in saeculasaeculorum.hetaan de Grieken ontleende „hoorntje" (kerdtion, karaat) van de Johannes-broodboomvrucht, de standaard-maat blijft, hoezeer dan verzwakt in zwaarte (verg. Noot 8—9); terwijl het „greyn" of korrel (Lat. granum, n.l. óf gerst- óf spelt-„korrel"; Port. grao) de natuurlijke Indo-Germ. standaardmaat voor alle kostbare dingen was. Dus:
1 Port.-Arab. quilate (karaat) = 4 (Port.) „greyn" [grao, van 49,8 m.gr.; = 0,1992 gram; terwijl ons (Trooisch) juweliers-karaat = 4grein = 0,205 gram is]; 1 Port.-Ind. mangelim (verg. Hobson-Jobson, i. v. Mangelin) = 5 grein; en 1 Hindi roti (Port.-Ind. rate, spr. rati; ° „roode"; verg. Hobson-Jobson, i. v. Ruttee)= 1 „roode" condurim, d.i. beide: 1 korrelvan
orus precatorius L. (verg. Cap. 27, noot 6; en dit Appendix.Noot 11) = 3 grein in ca. 1596.
Deze edelsteen-gewichten zijn gewis op de Markt te Bantam ervaren; te meer, omdat het afwijkt van wat Linschoten in Cap. 85 zegt: 1 „Mangelijn" = 4 „greynen", en deze dus aanzijn „Quilaet" van Cap. 88 gelijk stelt; in tegenstelling tot Lodewycksz, ie zegt: 1 „Quilate" - */5 „Mangalin". — Ons medicinaal grein is 64, het Eng. grain Troy 4.8, het Fr. grain 53 m.gr. Verg. Noot 10.
W. Elhot (Coins of Southern India, London 1886, p. 46—49) geeft voor Malabar in ca.



220
ioooA.D. deze aequatie : i kalanju (knikkervrucht va» Guilandina Bonducella I,.; nu Caesalpinia Bonducella Fleming) = 10 pana (verg. Noot 25) = 20 manjadi (paars boontje van Adenanthera pavonina L., de „Mangelijn") =» 40 kuurt oftewel rati (zie boven) = x6o Hel (d.i. padi-VorreXs); alles natuur-gewichtjes, behalve ie pana.
16) Deze zin is or ig i n e e 1 bij Lodewycksz (verg. Paludanusbij Linschoten, Cap. 79). Dus: 1 Port.-Ind. mitical (van Arab. mithkdl; naar pers. meded. van Prof. Snouck Hurgronje,
van den stam thakala = „zwaar zijn", vanwaar ook Hebr. sjêkel, sikkel; dus „wicht") = l/3 „loot"; vermoedelijk Amst. gewicht, en dan = 15,**/s — ca. 5,15 gram.
Het woord „mitricolim" schijnt aan te duiden een „mitrical-achtig" gewicht (van Arab. mithkdll?), dat dan maar ca. 3,86 gram woog. Elders komt het niet voor, zelfs niet in 't Register op Antonio Nunez' „Lyvro dos pesos da Yndia, e assy medidas e mohedas"van 1554, ed. R.J. deLimaFelner, Lisboai868. Naast „mitical" schreef men ook: matical en metical.
17) Overgenomen uit Linschoten, Cap. 16 en 33; doch zönder den naam „Candil", „Candyl" (van Tamil kandil) voor deze rijstmaat van 14 schepel ook over te nemen ; maar met de eigen toevoeging dat dit weer was — 500 „ponden", waarschijnlijk hier (verg. Noot 18) Hollandsche ponden. Volgens Orta in 1563 was 1 candil = 522 arratel (Coloq. XIV), dus gewis Port. ponden. Het eerste zou uitkomen op 500X0,494 K.G. = 247 K.G.; het tweede op 522X0,459 K.G. = 239 K.G. Voor „schepen", lees: schepel. De Amst. schepel was = 1/4 mud = Vs zak = 27'8 i'-'e Staring's Lijst van alle binnen- en buitenlandsche maten, gewichten en munten, 3en druk, Schoonhoven 1885, p. 14).
18) Deze zin is geheel eigen Bantamsche ervaring van Lodewycksz. Hier heeft men voor het éérst in een Holl. bron de echt-Ma.\. gantang, zij het in den Port.-Ind. vorm „Ganta", terwijl Lodewycksz in Cap. 21 (p. 110—m)reedsbeter „Gantan" schreef; voorts een niet meer als maat gebruikelijke Mal. baroet = baloet = „omwindsel", dus zak (verg. Cap. 35, noot 8), waarvoor thans op Sumatra en Java de Mal. term karoeng gebruikt wordt, en in de Timor-eilanden de Mal. (niet in de Mal. Wdbk. voorkomende) term sokal (wel van 't Arab.; verg. Noot 16). We krijgen tevens de zekerheid, dat waar Lodewycksz hier enkel van „pont" spreekt, hij daarmede hetzelfde bedoelt als met zijn „pont Hollandts" = het Amst. pond van 0,494 K.G. Immers, Lodewycksz zegt hier:
1 Mal.-Jav. baroet peper = 17 Mal.-Jav.gantang = 54 a 56 Holl. pond [= ca. 27 K.G.]; wat verhelderd wordt, doordat Lodewycksz-zelve al nauwkeuriger was geweest in Cap. 21 (p. 113), waar hij den Peper-handel van Jav. en andere „Coopluyden" te Bantam aldus beschreef: „Hare maten dan, daer mede zy den Peper vercoopen, is vande grootte datter drie ende een vierendeel [sic: 3V4] pont Pepers in mach,die zy Ganta noemen.... Als zy den Peper int gros vercoopen, soleveren zy dien met sacken, ende elcken sack weeght 45. Cates, oft 56. pont, soo zy min leveren, soo onthouden zy u de rest, elcke Cate zijnde 20. oneen, doch men moet wel acht nemen datmen vande Javanen ende andere niet bedrogen en werde."Dit is geheel goed, en uit eigen ervaring dadelijk neergeschreven; op die ééne gelijkstelling „20. oneen" na, die evenmin zuiver is als het „21. oneen, Portugaelsch gewichte" hierboven (verg. Noot 10). Men leze in beide gevallen: 2i1/3. Maar het boven in den tekst, en het in Cap. 21 goed gezegde combineerend, krijgen wij dan als juiste rekening voor Bantam in 1596:
1 Mal.-Jav. baroet of „zak" peper =17 Mal.-Jav. gantang = 17 X 3V4 (sic) Holl. pond =
55I/4 (sic!; niet „56." en evenmin „54. ende 56.") Holl. pond = 45 Chin. (sic!) kati =.
45X21VS (sic!) Port. onca [= óf 27,294 K.G. volgens het Holl. pond-gewicht; óf 27,648
K.G. volgens het Chin. kati-gewicht (verg. Noot 10)].
Dit klopt zóó goed, dat wij de zekerheid hebben, dat met den term „Cates" en „Cate" van Cap. 21, p. 113, inderdaad de Chin. kati van 2il/3 Port. ons bedoeld is; niet de Mal.-Jav. (groote) kati voor Peper, van 38V2 Port. ons (verg. Noot 4).
John Saris geeft als zijn ervaring van 1605—1609 te Bantam het volgende over den opkoop van Peper (Purchas, New ed., III, 1905, p. 506; in schema-vorm):
1 „great Bahar" = „small Bahar" = 4V2 „Peecull" = 9 „Timbang" of „sacke"=
4451/» „Cattees" (n.l. „Cattees China"; zie toch even verder);



221
hetgeen mooi weer klopt met wat in Noot 4,5,10 en 14 over de verhoudingtusschen „groote" en „kleine" bahar en pikoel voor Peper, resp. bij de inlanders en bij Chineezen gebleken is; met dit kleine onderscheid dat de Jav.-Mal. timbang = Va pikoel = „each sacke [scil. „Pepper"] containing forty nine Cattees and an halfe China" (l.c.), dus 49V2 Chin. kati woog, in plaats van ten volle 50, zooals 't wezen moest (vermoedelijk als „afslag").
Maar men ziet hieruit tevens, hoe Jav.-Mal. timbang zuiver beteekent het „wicht", waarvan er twéé in „even-wicht" aan weêrszijden van den speciaal-Jav. schouderstok of draagstok (Jav.-Mal. pikoelan) vormen: de „draagvracht" of „schoudervracht" (Jav.-Mal. Oudjav. ook tikoel, meestal pikoel); die, in het van ouds vooreen tropisch land hardwerkendejava, een van 'slands kenmerken is geweest en gebleven tot op dezen dag. Merkwaardig is daarbij ook, dat in dat Oudjav. nog géén splitsing is gemaakt tusschen het schoudervracht-dragen van één enkele of van méér samen; terwijl het jong-jav. voor het eerste den ouden term pikoel behouden heeft en gotong of gosong zegt voor het laatste, dat eigenlijk „optillen" beteekent.
19) Dit moet een misverstand zijn,zooals reeds in Cap. 25, noot 2 is opgemerkt. De Soend gedeng,]&v. gedeng, is een „rijstbos"-maat,/ató'-maat; géén rijst-maat (in of uit den bolster). Aldaar stelde Lodewycksz (p. 118) 1 gedeng gepelde rijst („Bras") = il/2gantang. Hier stelt hij \ gedeng — ca. 4 [Port.] pond of arratel „\X\\%". Was dus dus de gantang gepelde rijst te Bantam in 1596 = ca. 22/s arratel = 1,22 K.G. gewicht ? De tegenwoordig nog algemeen gebruikte Mal.-Jav. maat voor ontbolsterde rijst, gantang, doet thans 5 kati gewicht, is dus V20 pikoel = 6V4 Amst. pond = 3,09 K.G. — Dit zeggen van Lodewycksz over gedeng is het moeilijkst verklaarbaar; te meer, omdat Plaat 23 (hoe onvoldoende overigens in Holland geteekend) een heuschen padi-bos of gedeng afbeeldt, die echter niet naar goed-inlandsche gewoonte op Java in twee helften (Jav. bëlah; Soend. ook beulah, maar gewoonlijk eundan, oipotjong) gesplitst, aan weerskanten van het draagstok-uiteinde neerhangt.
20) De 4 eerstvolgende alinea's over Munten, zijn totaal, op eenige toevoegingen na, overgeschreven uit Linschoten's Cap. 35 over de gewichten van „Indien ende Goa". Om die toevoegingen op eenvoudige wijze te kenmerken, werden zij alle in onzen hoofdtekst gespatieerd gedrukt. De stijl is vaak slordig. De bijbehoorende Plaat 44 is echter hóógst interessant (verg. Noot 1, slot).
21) Slordig afgedrukt (verg. Noot 31). Lees; „zijn Pardouwen ofte Pardaos Seraphins, zijn van zilver.... enz." Dus was in ca. 1590 te Goa (èn nog in 1596 te Bantam):
1 zilveren Port.-Ind./arrfae xerafim (of „pardao"-sec) [d.i. Skr.-Arab. pratdpa Sjarifi = „Majesteits-nobel"], maar „van quaet alloy" = 3 Port. zilveren tostao [Ital. testone = dikkop"[
= 300 Port. reis of reaes, mv. van real]. Zie nader Noot 24, p. 224—226. Oók thans nog is de zilveren Port. tostao (Oudholl. „testoen") = 100 reis, geheel conform de waarde die koning Manuel er aan gaf, toen hij ze het eerst in ca. 1500 (vóór 1509) liet aanmunten; over die eerste aanmunting van den tostao, zie Teixeira de Aragao (verg. Noot 24. p.222) 1,1874, p.253—2S4.0ver Holl. namaak van denpardao xerafim, zie Noot 24, slot.
22) Terecht had Linschoten (en zoo hier weer Lodewycksz) de Port.-Ind. tanga een nrekeninghe van gelde ... maer niet in spetie" genoemd, conform den Mongoolschen oorsprong tamacha = „merk", later Turksch tanga, damga; zie de noot van Prof. Kern in Linschoten ed. 1910,1, p. iói, en verg. Yule and Burnell's Hobson-Jobson (1886) i.v. Tanga. Het was een „Mark" in letterlijken zin. Dus was in ca. 1590 te Goa (èn nog in 1596 te Bantam):
1 zilveren Port.-Ind.pardao xerafim = 4 „goede" tanga = 3 „quade" tanga. Wat er hier onder „goed" en „kwaad" te verstaan is, alsmede dat de volledige naam van cze „reken-tanga's" was tanga branca of „blanke tanga", zal men zien in Noot 24, p. 223-226. a3) Hier verbetert Lodewycksz den tekst van Linschoten. Zie Noot 24, p. 224; en vei g. Noot 33.
a4> Zoowel Linschoten's tekst, als deze hier bij Lodewycksz — die met zijn toevoeging nghehjck in Portugael" terecht constateert dat de Port. zilveren vintem (d.i. „vinteno" = ntwintig-voud") = 20 Port. reis (voluit: reaes brancos, zie beneden) wel degelijk in spetie be-



222
stond in Portugal-zelf; ongeveer onze „stuiver"; -- blijft onbegrijpelijk, als men niet tot grondslag neemt wat 's Konings Administrateur van Financiën te Goa („contador da casa delRey"), Antonio Nunez, in Dec. 1554 op last van den Gouverneur van Port.-Indië, Pedro Mascarenhas (15 Sept. 1554—23 Juni 1555), had opgesteld over de Gewichten, Maten en Munten van Indië. Een prima-document dus van een prima-deskundige (als ie Stuk der „Subsidios para a historia da India Portugueza", ed. R. J. de Lima Felner, Lisboa 1868, afgedrukt). — Nunez begint er over de munten van Goa aldus (in tabel-vorm gebracht): 1 pardao = 5 tanga (voluit: tanga branca) = 5 X 50 leal (mv. leaes; en soms ook wel: leis) = 5 X 60 real (mv. reis; soms ook wel reaes) = 300 reis. En wel waren deze „leaes" de „munt die van 't koper wordt gemaakt" („ A moeda que se faz do cobre, sao leaes de 50 leaes portamgua, que val 60 reis, e 5 tamgas huum pardao, de 300 reis o pardao"; 1. c. p. 31). — Voorts: 1 vintem = 15 leal („E quamdo se fala e pratica per vimtens, sao 15 leaes por vintem"; 1. c. p. 32).
In plaats van de oud-Port. munt van biljoen (koper met wat zilver, in verhouding oudtijds van op Vis; zóó Affonso III in i26i)real, of voluit realbranco („blanke koningsmunt" = 6 ceitil; verg. ónze oud-Holl. munt „blank" = 6 duit), het eerst onder Koning Duarte (1433— 1438) geslagen, en die tot pure Port. rekenmunt (mv. reaes; sinds ca. 1500 gewoonlijk reis) werd, tot heden ten dage toe, nadat koning Manuel (1495—1521) in ca. 1500 was begonnen een zuiv er-koperen real aan te munten, en de het laatst in 1481 aangemunte biljoenmunten te laten schieten (verg. A. C.Teixeira de Aragao's standaardwerk „Descripcao
geral e historica das moedas de Portugal", dl. I. (1874), p. 38; 218, 220; 225, 234; 244,
noot 4; 248,256), — was men toch in Port.-Indië, nog tijdens de eerste halve eeuw van nederzetting en verovering daar (1500—1550), een eigen koperen pasmunt gaan slaan, de leal.
Wanneer dat het éérst gebeurd is, staat niet vast, bij gebrek èn aan authentieke munten èn aan documentaire bewijzen. Teixeira de A. kon in het Ille deel (1880) van zijn Descripcao, dat gewijd is aan Port.-Indië en Port. Oost-Afrika, geen nadere bewijzen vinden voor het verhaal van den geschiedschrijver Gaspar Correa in zijne pas A°. 1563 afgesloten „Lendas" (II, 1,1860, p. 75—77), dat Albuquerque dit gedaan heeft dadelijk na de inneming van Goa (Maart 1510). Teixeira de Aragao vertrouwt Correa, zooals men tusschen 1860 en 1880 meestal deed; een andere opvatting geeft Rouffaer's Appendix I.Bijdr.Kon. Inst., 6, VI, 1899, p. 159—162. Zeke r is dan ook pas: dat er koperen leafs bestaan uit den tijd van den G. G. Dom Joao de Castro (1545—1548), beschreven onder den naam bazaruco (zie beneden) door Teixeira de Aragao in zijn Ille deel, 1880, p. 137, en afgebeeld sub 8 op zijn plaat I aldaar. Dit is een koperen munt van 1,6 cM. diameter, 114grao{— 5,68gram)gewicht, met een gekroonde Y [= Ymdia = India] op de voorzijde, en een punt in 't midden van de keerzijde.
Wat voorts de Port.-Ind. term i<z2(zrK«>(spr.bazaroekoe) precies beteekent, staat niet vast; maar toch hoogstwaarschijnlijk: „pasar-munt"; van Perzisch-Mahrathibdzdr-ruk(k)d, zie Yule and Burnell's Hobson-Jobson (1886) of 2d. ed. (1903) i. v. Budgrook; later in het (zuidelijker) Kanareesch overgegaan, blijkbaar van Goa uit. Dat dit de gang van zaken moet zijn geweest — niet vermeld in Hobson-Jobson — blijkt overtuigend uit de 3 Port. getuigenissen, alle van 1554, en respectievelijk uit Chaul, Goa, en Ternate. Nunez (verg. begin dezer noot) rapporteert in Dec. 1554 over Chaul, aan 'tslot: „En ook zijn er locale bazaruco's.die gelden 20 voor 1 tanga van 60 reis" („E asy ha bazarucos da terra, que valem 20 por 1 tamga de 60 reis" ; 1. c. p. 30); bij Goa (ib. p. 31—32) zwijgt hij over bazaruco's; maar bij „Malluco" = Ternate zegt hij: „En thans [sic] zijn er in Ternate bazaruco's.die gekomen zijn uit Indië, van allooi van 50 één tanga, van 60 reis de tanga, van 5 tanga's [de] pardao, van 300 reis de pardao; welke 50 bazaruco's gerekend worden tegen 200 caixa's" („E agora ha emmaluco bazarucos, que foram da Imdia, de ley de 50 hüa tamga, de 60 reis a tamga, de 5 tamgas pardao, de 300 reis o pardao; ós quaes 50 bazarucos se faz comta de 200 caixas"; l.c.p. 41, en verg. Hobson-Jobson). Doch de leemte hier over Goa wordt in datzelfde jaar 1554 aangevuld door Simao Botelho, die op 21 Oct. 1554 als Inspecteur van Financiën („veador da ffazenda") te Goa afsloot zijn Legger des Rijks van Indië („Tombo do Estado da India"), afgedrukt als 2e Stuk der Subsidios van 1868, hierboven genoemd; en Botelho nu getuigt juist



223
va» Goa, bij de verrekening van den cijns („foro") der Goa-schiereilanden Tiswari e. a.: „op den voet van 4 bargani's [= Hindi bara-kdni; zie Hobson-Jobson, i.v. Bargany, Bragany] de tanga, en 24leal's de bargani, dat zijn 24 bazaruco's" („a Rezao de quatro barguanis a tangua, e vinte e quoatro leaes o barguanim, que sao vinte e quoatro bazarucos"; l.c. p. 46; en zie er óók over „bazarucos" toen in Goa, p.63). Waarmee men weer vergelijke, precies kloppend, Nunez, p. 31: „En de blanke tanga's (as tamgas bramcas), die men [te Goa] ontvangt van de cijnzen („foros"), zijn van 4 bargani's de tanga, en 24 leal's de bargani".
Dus: lang vóór 1554 was de koperen bazaruco locale, d.i. Mahrathi-pasmunt te Chaul; was (natuurlijk door den reusachtigen kleedjes-handel van datzelfde Chaul) al ettelijke jaren v°ór 1554 ook Ternataansch-Moluksche pasmunt geworden, van 4 maal grooter waarde dan de zgn. caixa's, de Chin. tsien's (verg. Cap. 15, noot 4; Cap. 27, noot 7; en vooral Noot 36 hierna); en was in 1554 te Goa nog géén officieel erkende munt (Nunez), maar wel degelijk al gangbare munt (Botelho), waarvan de Goa-schiereilanden zich o.a. bedienden voor het storten van hun cijns te Goa tegen den koers van 1 bazaruco = 1 leal. Zóó drong het woord te Goa ■n het Kanareesch door, en is voor Linschoten (die Goa in Sept. 1583 betrad en in Nov.1588 verliet) een „gewone" Goa'sche kleine pasmunt, die den officieelen Port.-Ind. naam /<w/(welke immers gansch niet voorkomt bij Linschoten), als zijnde gelijk-waardig, verdrongen had.
Dit is tevens een hoogst merkwaardige bevestiging van het — misschien in tijdsorde apocriefe ? — bericht bij Correa uit ca. 1560, dat Albuquerque in 1310 te Goa bij zijn muntenregeling voor Port.-Indië ook: „beval te maken munt van zilver, die was van de waarde van i bargani [zie hiervóór]... en gaf er den naam aan van Globe („espera"), die waard was 2 vtntcm, en aan de bazaruco's van koper [gaf hij] het eigen gewicht dat zij hadden [sic 1], met een A [= Asia] en globe; en van ieder bazaruco maakte hij 4 munten, die ze noemden i,cepaiqua" [elders: ^payqua" als Cambay'sche munt in 1525; verg. de sapëkoe of pëkoe van Cap. 27, noot 7!], en aan de bazaruco's gafhij dennaam leal's" („e aos bazarucos pós nome leaes", Lendas, II, 1, 1860, p.77). Verg. Teixeira de Aragao, III, 1880, p. 114, die echter den tekst van Correa afdrukt zonder kritiek; en voor ^payqua", zie de „Herinneringen van Indische zaken in 1525" (Lembrancas de cousas da India em 1525) van een Anonymus, afgedrukt als 3eStuk der genoemdeSubsidios van 1868,p.38). Albuquerque, volgens Correa, had dus in 1510 de inheemsche bazaruco's te Goa overgenomen als leal's.
Maar naast de koperen bazaruco's, zooals boven bleek gewis sinds ca. 1545 te Goa geslagen, waren ook later tinnen bazaruco's gekomen. Helaas staat hiervan het geoortejaar evenmin vast. Mag men weer den (weinig-vertrouwbaren, immers altijd-legenarischen) Correa gelooven, dan was het weer Albuquerque die na de verovering van Ma^ka op i6 Aug. 1311 de daar alreeds aanwezige tinmunt kalahi („calaym", d. i. Këdahi- of i>K-edah.munt")van Gouvernementswege liet dóórmunten als genormaliseerde Port.-Masche Pasmunt: „In Malaka ging geen enkele munt van goud of van zilver [??; zeker nwaar], omdat alles gekocht en verkocht werd van koopwaar de een in ruil voor d'ander, en de Pasar-benoodigdheden („as miudezas do bazar de corner") werden gekocht voor een mmunt, die ze kalahïs („calayns") noemden. De Gouverneur [Albuquerque] beval aan te ""aken van deze zoo kleine munt, en een ander van 10 soldo, waaraan hij den naam gaf basn"r (Correa, II, 1,1860, p. 236; en verg. Teixeira d. A.III, 1880, p. 114—nS).Zulke t i nook" hazaruc°'s nu werden minstens vóór 1382 zoowel in Goa aangemunt, als er van elders ma ^angebracht' blÜkens een document van 7 Sept. 1582 door Teixeira d. A. openbaar gebeval' (ÜI' P'Cn 48l,; waarbij de G' G- Dom Ffancisco de Mascarenhas (1581—1584) te„ ' "'dat' van heden voort-aan mogen gangbaar zijn de bazaruco's van koper en van tin cos^ k°erS Va" 75 éé"tanga slechts' en méér niet" (ndeste em diante corraó os bazaruterwn C°bre 6 de Calaim a reza° de setenta e cinco a tanga somente, e mais naö", p. 481); met 13 de lmP°rt in Goa van bazaruco's (koperen èn tinnen) uit het „vaste land" van Indië
^«en absoluut werd verboden. (Zie daarover nader Noot 33). WyckiT hebben We den sleutel tot de onbegrijpelijkheden in Linschoten's Cap. 35, die Lodesz lichtelijk verbeterend naschrijft. Linschoten meent met het woord ar 11 co", soms tinnen bazaruco's, en soms koperen. De eerste



224
zijn de „quade", de laatste de „goede". Want ondanks alle Plakkaten van G.-G.'s, schatte het Goa'sche volk de tinnen lager dan de koperen. Als Linschoten, loopenderwijs, thuis in ca. 1593 neerschrijft in Cap. 28: „een paer Basaruken, dat is so veel als een Duyf'.'of in Cap. 30: „25. Basarucos, dat is soo veel als twee stuyvers ofte een stooter [a'/s stuiver]", dan bedoelt hij zoo goed als zeker de goede, oud-officieele, k o p e r e n, van 73 voor 1 tanga. Maar beslist bedoelt hij èn k o p e r e n èn t i n n e n in zijn Cap. 33 over Munten en Maten van Port.-Indië, in woorden, welke helaas twee zotte schrijffouten en éénhoogst storende foutieve interpunctie bevatten. Zijn zin-en-onzin luidt aldus:
Nu isser [n.l. te Goa] noch een rekeninghe diemen heet Vintijns, en is oock niet in specie, dan alleen inde tellinge. Dese 4. goede ende 5. quade munte doen een Tanga [wat voor Tanga ? ? — lees: een goede Tanga]; Het leeghste ende 'tminste geit is ghenaemt Bazaruco, dese doen 15. quade Llees: 13- goede] ende 18. goede [lees: 18. quade] munte; Een Vinlijn en [lees: munte een Vintijn; en] 3. Basarucos [versta: 3. quade Basarucos] doen so veel als 2. Reys, Portugaelsche munte; is gegoten munte van quaet Tin [sic]; somma [= kortom] dat die 375. Basarucos [wat voor Basaruco's ??; lees : 373. goede Basarucos] doen een Pardau ofte Xeraphijn." Deze schrikkelijke kakotypie is in 1396 gedrukt (fol. 34*), en in 1614 en i9iokalmweg herdrukt (fol. 54* ; en II, p. 161). Lodewycksz, die er in 1598 al mee inzat, heeft er op zijn manier iets behoorlijks van gemaakt; zie boven den hoofdtekst (later weer overgenomen door Begin ende Voortgangh, 1645, en 1646). De onzin is daar verdwenen; de duisterheid niet.
Inderdaad had men in Port.-Indië, en nu in tabel-vorm, resp. in 1554 (Nunez; Botelhol, en in ± 1590 (Linschoten-Lodewycksz):
in 1554: 50 Port.-Ind. koperen leal= 60 Port. reis (rekenmunt, zie boven p. 222); en 1 goede, d. i. zilveren, Port. vintem = 20 reis. Maar: 1 kwade, d.i. imaginaire, Port.-Ind. vintem = 15 leaes = 15 X % reis = 18 reis. De echte Port. zilveren vintem deed dus in 1554 juist io0/o agio op het „reken-twintigje" van Goa.
in ca. 1590 : 1 „goede" Port-Ind. tanga (reken-eenheid, „merk") = 4 Port. zilveren („goede") vintem = 5 imaginaire („quade") Port.-Ind. vintem = 80 reis. De echte Port. zilveren vintem deed dus in ± 1590 zelfs 20 °/0 agio op het „reken twintigje" van Goa; d. w. z. de laatste gold toen nog slechts 16 rm.niet 18 reis zooals in 1554. De koers der Goa'sche vintem-verrekening was in die ca. 40 jaar dus nog 10% gedaald.
En voorts had men in ca. 1590:15 „goede" (koperen en onvervalschte) bazaruco oileal = 18 „quade" (tinnen en bovendien vervalschte) bazaruco. Zoodat ten slotte:
a. 1 zilveren Port.-Ind. pardao xerafim = 4 „goede" tanga = 5 „quade" tanga = 16 „goede" vintem = 20 „quade" vintem = (16 X 20; óf 20 X 16 reis) = 320 reis; en niet 300 reis (zooals behoorde, zie Noot 21). Terwijl dus de pardao xerafim, als zilvermunt, óók in ca. 1590 haar officieele Port.-Ind. waarde van 3 zilveren testoenen = 300 reis ongerept had behouden (zie hieronder sub cd), moest men haar bij de Port.-Ind. imaginaire („quade") tanga-vintem-rekenari] met 20 reis méér, of 6% °/0 opgeld betalen.
b. 1 zilveren Port.-Ind.pardao xerafim = 300 reis — 3ooX3/z„quade"te<zra»(zieLinschoten's tusschenzin, door Lodewycksz, die dezen niet begreep, ten onrechte weggelaten) = 450 „quade" bazaruco m (450 X 1B/i8; zie Lodewycksz, die Linschoten corrigeerde; =) 375 goede" bazaruco. De Port-Ind. zilvermunt pardao xerafim had dus wel de officieele waardevan 375 koperen bazaruco of leal, maar in werkelijkheid werd zij ca. 1590 meestal verhandeld tegen 450 bazaruco's „van quaet Tin", die de koperen al meer verdrongen. Hiermee is eindelijk de ontzaglijke verwarring bij Linschoten-Lodewycksz uiteengerafeld
en verhelderd. Ter eere van Linschoten moet gezegd, dat hij in zijn Cap. 87 de pas door Yule & Burnell zeer waarschijnlijk gemaakte juiste etymologie heeft gegeven van het woord bazaruco; aldus: „want Bazar onder die Indianen is te beduyden Merckt,. . .om die selfde oorsake heetmen aldaer het minste ghelt Basarucos, ghelijck oft men wilde segghen Merckt-ghelt." Jammer genoeg, hebben Yule & Burnell deze merkwaardige oude bevestiging van hun etymologie in 1886 (en 2" ed. 1903) onopgemerkt gelaten; desgelijks Prof. Kern in zijn Linschoten-editie (1910, II. p. 68, noot 6). Verg. ook Noot 25.



225
Nu rest alleen de raM^w-rekenarij.
Dat de volledige naam van die Port.-Ind. „reken-tanga" was : tanga Iranca of „blanke tanga", bleek al op p. 223 (verg. Noot 22, slot). Naar öns taaleigen zou „blanco-tanga" een goede naam zijn; evenals de Port. reis, of voluit reaes brancos (zie deze Noot, p. 222) inderdaad „blanco-real's" waren sinds ca. isoo.immers pure rekenmunt,géén specie; het waren „blanco-munten" geworden, als onze „ton", het Port. „conto", het Eng. guinea" (weleer: stuk van „Guinea"-goud)( enz. Naast die imaginaire r eken-tanga's, hadden er echter, lang vóór 1554, wel degelijk ook z u i v e r-z i 1 v e r e n tangas bestaan, de „tamgas de prata.' van Nunez (1. c. p.32), waarvan er 5 toen in 1554 te Goa golden 360 reis; dus 1 zuiverzilveren tanga = 72 reis in 1334- Doch deze zilver-tanga's waren reeds sedert ca. 1570 zoozeer verdwenen, dat Teixeira de Aragao in 1880 niet alleen geen enkele van deze munt heeft gekend anders dan uit den tekst van Nunez (zie zijne Descripcao etc, III, p. 94), maar datG.G.DomLuiz deAtayde(is68— 1371), blijkens een document door T.d.A. gepubliceerd ('• c- P- 155. en 471— 473) reeds op 13 Oct. 1569 beval te slaan zilveren tanga's van 60 reis waarde (niet van 72 reis, zooals nog in 1334), waarvan evenmin thans één enkel exemplaar bekend is. Deze laatste zilveren tanga's van 60 reis waren trouwens ook alweer Port.-Ind. doormunterij op ouder inlandsch model; immers, de Anonymus der Lembraneas uit 1523 (zie p. 223) rapporteert uit Diu („Dyo") tanga's van 3 Port. vintem (= 60 reis), en even verder uit Cambay („Cambayaa") tanga's Ldri („tamgas larys") van 60 reis, dus van dezelfde waarde (Subsidios etc, 1868, 3e Stuk, p. 36 en 38; en verg. Teixeira d. A., III, 1880, p. 93—94, die foutief 1522 voor 1523 drukte). Uit deze 3 gegevens blijkt dan alweer wat de geschiedenis der tanga's isgeweest: in 1323 was in N. W. Voor-Indië, vooral bij de Guzeratten (Cambay, Diu) de tanga een „zuivere" zilvermunt, „één Mark zilver", aequivalent met de „zuivere" terts uit Z.O. Perzië (zie Noot 26), vandaar voluit tanga Ldri of „Lar'sche mark" geheeten, en in Port. munt waard 60 reis; in 1354 deden deze zilveren tanga's (Port. tangas deprata) *e Goa al 20 % agio, immers 72 reis; dit moet dus de reden zijn geweest dat G. G. d'Atayde, bovengenoemd, die in 1569 een heele munthervorming ondernam, de Munt te Goa alléén bestemmend voor 't slaan van gouden St. Thomé's (zie Noot 29), en de Munt te Cochin v°or aanmunting van alle andere munt (gouden en zilveren), instelde : èn de thans niet meer terug te vinden enkele zilveren tanga's van 60 reis, naar ouderen trant (maar toch ln 1369 al „minderslag" zilver-tanga's in gehalte); èn vijfvouden dier tanga's als nieuwe zilvermunt, op z'n Indisch geheeten pratdpa = „nobel" (zie Noot 21), op z'n port.-Indisch pardao, pardau, of voluit ook pardao xerafim, of ook enkel xerafim („Majesteit-er", zie Noot 21), en op z'n goed-Port. geheeten Sebastiao (verkort: bastido), ter eere van Sebastiaan, naamheilige van den toenmaligen Koning Sebastiao (1557—1378 ; verg. den hoofdtekst, p. 214, en daarnaast p. 226), van de waarde dus van 3 zilveren („goede") tanga's = 300 reis; zie Teixeira de A.,op. cit. III, 1880, p. 154—153. Doch toen diezelfde Dom Luizde tayde voor de tweede m a a 1 G. G. werd (1378—1381; vlak vóór Linschoten's tijd), ging hij wel door op zijn vroegere munthervorming van 1569, maar liet nu sinds 15 .. (juiste laar onbekend) pardao's xerafim slaan van óók 5 tanga rekenwaarde en óók 300 reis Port. muntwaarde, doch . .. van 5/7 zilver + 2/? koper (1. c p_ j6s). dus fejtelijk njet meer van ^zü_
er . doch van een edel soort „biljoen". Dit nu zijn de „quade" tanga 's van 'nschoten-Lodewycksz; van 4 „goede" = 5 „quade". et raadseltje bij Linschoten-Lodewycksz uit ca. 1390 (zie Noot 22), moet dus als volgt "Pgelost:
e, dezilveren Port.-Ind. pardao xerafim van G. G. d'Atayde (uit 1369—1571; „goed" e k ~ 5 Zllveren ngoede" tanga = 300 reis, was vrijwel verdwenen in ca. 1580; de li k 6' 6 2ÜVeren "S°ede" tanga's van dezen zelfden muntslag ad 60 reis elk oorspronketJ , deden al in ca. 1590 opgeld tot 75 reis toe (zie onder sub e).
maar: d. de zilveren-koperen Port.-Ind. pardao xerafim. „ van quaet alloy" zeggen LinJhoten-Lodewycksz, van G. G. d'Atayde(uit I578(?)-iS8i ; allooi3:2) = 5 mindersoort1 veren („quade") tanga = 300 reis, was conform de munt, sub b hierboven beschreven ; WaS dus ook = 375 „goede" of 450 „quade" bazaruco.
lS



226
en dus: e. deze zelfde zilveren-koperen pardao xerafim van na 1578 (allooi 5:2), in imaginaire Port.-Ind. tow^a-rekening, was, conform het in den hoofdtekst door LinschotenLodewycksz gezegde = óf 4 „goede"zilveren (maar al sinds ca. 1580 uit den omloop vrijwel verdwenen en imaginair-geworden) enkele tanga; óf=5 zilveren-koperen „quade" tanga, met het allooi 5:2, geslagen na 31 Aug. 1578 (den aanvang van het 2e Gouv.Generalaat van d' Atayde) als „vijfjes", niet meer als „ééntjes"; = 300 reis. In de verrekeningen per tanga, gold derhalve in ca. 1590 te Goa de „goede" tanga 75 reis (tegen de „zuiver"-zilveren : 60 reis in 1525, en 72 reis in 1554; ziep.225); de „quade" tanga, conform den officieelen koers, 60 reis. Maar ging men inonderdeelen van tanga's rekenen, d. w. z. in vi?item'soi „twintigjes", dan (zie het hierboven sub a gezegde) gold in ca. 1590 te Goa de „goede" tanga 80 reis, de „quade" 64 reis.
Ook voor het allereerst is hier de ingewikkelde raff^vj-geschiedenis bij Linschoten-Lodewycksz in helder licht gesteld; hetgeen evenwel ónmogelijk zou zijn geweest zonder de historischnumismatische gegevens in het standaardwerk van Teixeira de Aragao. —
Maar mooier nog dan al deze ophelderingen en herkenningen omtrent den door Linschoten-Lodewycksz bedoelden pardao xerafim, met zijn ingewikkelden tanga-vintem-reisbazaruco-onéerverdieeting, is de Pardao xerafim dien Lodewycksz afbeeldt op zijn Plaat 44.
We vinden daar toch een politie kn umismatische krijgslist van 1595, die nu nog onzen lachlust kan opwekken ! Men oordeele zelf.
Linschoten, die in Nov. 1588 Goa verliet, en zijn Itinerario vóór 8 Oct. 1594 (datum van 't Octrooi) afsloot, bedoelt met: „Het principaelste ende gemeenste geit [in „Indien ende Goa"] is genaemt Pardaus Xeraphijns, is van Silver : maer van quade alloy; wort geslagen in Goa; hebben een S.Sebastiaen aen d' een zijde, en 3. [lees: 2 ?] oft 4. aen een gebonde Pylen aen d' ander zijde, en doet so veel als 3. Testoenen, ofte 300. Reys Portugaelsche munte, ende slaet op ende af, luttel min ofte meer, nae de wissel gaet" (ed. 1396, fol. 54*; verg. ed. 1910, I, p. 161, met de leelijke drukfout „Festoenen"), zooals hij zijn Cap. 35 aanheft: de zilveren-koperen pardao's xerafim (allooi 5:2), tijdens het2e Gouverneur-Generalaat van Dom Luiz de Atayde (31 Aug. 1378—10 Maart 1381) geslagen; verg. deze noot, sub d-e. Helaas, zijn zij niet meer bekend ; Teixeira de Aragao, dl. III, 1880, kon ze alleen naar een ongedateerd, maar hoogstwaarschijnlijk in 1382 opgesteld stuk van G. G. Mascarenhas beschrijven (p. 165, 479—480); doch afbeelden kon hij ze niet. Wèl is in originali bekend, en door Teixeira de Aragao op zijn Plaat I, sub 10 afgebeeld de oudere, goed-zilveren pardao xerafim (of Sebastiao, of bastiao; of pardau-sec; of xerafim-sec) uit het ie Gouv.-Generalaat van d' Atayde (10 Sept.1568—6 Sept. 1371); verg. deze noot, sub c. Hier nu is op de voorzijde Sint Sebastiaan staande afgebeeld, met de sacramenteele 4 pijlen dwars door boven- en onderlijf; ook geeft Teixeira op Plaat I, sub 11, den „halven pardao" of „halven Sebastiaan" (meio pardau; meio bastiao) uit dieneersten tijd van ca. 1570, waar de beeldenaar geen Heilige, maar 2 (niet 3) saamgebonden pijlen vertoont, gekroond door een koningskroon; bij beide munten staat dan het Port. wapen (de welbekende „»«'//«*" of „vijven") op de keerzijde; verg. ook Teixeira's tekst, p. 154. Linschoten's tekst zegt duidelijk, dat de pardao's xerafim die hij tusschen 1583 en 1388 te Goa leerde kennen óók Sint Sebastiaan op de eene zijde vertoonde, en op de andere zijde óf 4 saamgebonden pijlen, óf „3", zegt hij; maar dit laatste zal wel 2 moeten zijn, bedoeld voor de „halve pardao's" ; óf anders een lapsus memoriae wezen, daar hij geen Port. Ind. munten immers afbeeldt. Zijn tekst vervolledigt echter de numismatisch-historische gegevens in Teixeira de Aragao's deel III.
Wat echter vertoont Lodewycksz ons op zijn Plaat 44, onder het opschrift „Padaus Sarasin", lees ten rechte: Pardau's Serafim ? — Wij zien daar als beeldenaar niet meer den H. Sebastiaan, maar een borstbeeld van Koning Sebastiaan (1537—4 Aug. 1578; gesneuveld te Alcacer-Kebir in Marokko), omgeven door het welbekende randschrift „Concordia res pervae (lees: parvae) crescvnt", van de Hollandsche Republiek; op de keerzijde staan de sacramenteele 4 Pijlen van St. Sebastiaan, die zoo te zeggen ironisch herinneren aan den Bundel van 7 Pijlen der Unie van Utrecht (23 Jan. 1379), met er omheen een schijnbaar volkomen-correct Lat. randschrift „Sebastianvs. Porto-



227
galiae. Algarbiae. et. Indiae. Rex.", dat echter niet alleen opgéénenkele Port. of Port.Ind. munt van D. Sebastiao I voorkomt (verg. Teixeira de Aragao's dl. t, 1874, p. 276—280), maar zelfs foutief is; want behalve de altijd door dien Koning gebruikte u in „ Portugalliae" of „Portugaliae", of ook „Portugalae", moet „Algarbiae" ten rechte luiden: Algarbiorum (Port. dos Algarves). Het is dus een f o u t i e f-f a 1 s i e f-po s t h u um maaksel uit Holland-zelf, uit 1594 of begin 1595, wellicht van de Munt te Hedel of Culemborg; onder de auspiciën vervaardigd van den in Noord-Nederland verblijvenden Port.kroon-pretendent Dom Manuelfll], Dom Emanuel van Cap. 16, noot ïi; als „het principaelste ende gemeenste geit" in „Indien", gelijk Linschoten vóór de uitvaart der vloot van De Houtman (2 April IS9S) a»n de Amsterdamsche Heeren geleerd had 1 Dat Lodewycksz in begin 1598 zwijgt over deze monetair-politieke krijgslist, waarmede men in 1595 naar Bantam was gevaren, spreekt vanzelf; hoeveel van deze onechte Sebastianen men aan boord heeft gehad, blijkt nergens. Dat echter hier voor het eerst Anno 1914, dit vermakelijke numismatische bedrog uit 1595 aan het licht moest worden gebracht, is, zwak gezegd, sterk.
Dat overigens de vader van gezegden Port. kroon-pretendent Dom Emanuel (den stichter van het kasteel te Wychen na 1609), zijnde Dom Antonio, de Prior van Crato (verg. Cap. 16, noot 11; zelfvan 24 Juni 1580—26 Aug. 1595, toen hij als balling in Frankrijk stierf, Port. kroon-pretendent tegen de Spanjaarden), danig gebruik heeft gemaakt van de particuliere Munt te Gorcum, kan men nalezen en afgebeeld zien in de monografie van R. Chalon: Don Antoine, roi du Portugal, son histoire et ses monnaies, Revue de la Numismatique Beige, Brussel 1868, p. 27—59 en 148—155; waarnaar Teixeira de Aragao in zijn dl. I (1874), in zijn Hoofdstuk over D. Antonio (p. 296—307) ook met nadruk verwijst. Een eveneens te Gorcum, waarschijnlijk in 1585 gemunte, „Sebastianus"-*Wao kan men bij Teixeira 1. c. p. 287—288 besproken en afgebeeld vinden; en verg. Chalon, 1. c. p. 59 en 151—152; ook Rolhn Couquerque, 1903, p. 90. Deze Munt te Gorcum bestond echter slechts van Oct. 1583— Febr. 1591; zie de speciale studie van L. M. Rollin Couquerque, La Monnaie du Roi Antoine de Portugal a Gorinchem (Gorcum) (1583—1591), Amsterdam 1903; op welk werk de heer A. O. van Kerkwijk, Directeur van het Kon. Penningkabinet te Den Haag, vriendelijk onze aandacht vestigde.
De „Sebastianus"-^ar<feo, door Lodewycksz in 1598 afgebeeld, is dan ook gewis niet te Gorcum gefabriekt, maar in 1594 of de eerste maanden van 1595 voor de Amsterdamsche reeders waarschijnlijk aangemunt in de toenmaals particuliere Munten van óf Culemborg, °f (en eerder nog) Hedel. Men vergelijke toch de „Heelsche", d. i. Hedel'sche „Daelders", °P het bijschrift juist van Plaat 46 uit 1597 (in I), en de noot aldaar.
2S) Dit is nieuw bij Lodewycksz, hoogstwaarschijnlijk uit eigen ervaring te Bantam. Het Port.-Ind. woord fando, mv. fandes (Lodewycksz' „Fanos") komt niet voor bij Linschoten. Het is de oude Ceiloneesch-Zuiddekhan'sche kleine goudmunt van laag goudgehalte fanam (Skr. pana, Malay. en Tamilpanam = „ruilmiddel, munt", met Arab./ voor/; in Teloegoe ook ruka geheeten, verg. p. 222-224 over bazar-ruk(k\&!); zie Yule & urnell's Hobson-Jobson (1886; 2e ed. 1903), i. v. „Fanam". Ze waren sinds de éérste histo"sche vermelding bij Ibn Batoeta uit Ceilon in 1344, steeds in waarde verminderd, d. w. z. van gemeener goud geworden. Blijkens dit gegeven bij Lodewycksz (niet bij Hobson-Jobson e vinden), had men dus in 1596 op de Markt te Bantam: 'pardao xerafim (zie Noot 24, sub d-e) = 20fanam = 300 reis. Dus: 1 fanam = 15 Port. reis — ± 2 Ned_ „stuyver" (= 10 „duyt"). En verg. over de pana. Noot 15, slot. Het was dus maar een schijntje goud, dat in deze kleine munt zat, speciaal gangbaar oner handelaars van de Malabaarsche kust en Ceylon. De Portugeezen hebben er zich zoo mm mogelijk mee ingelaten;Teixeira de Aragao's werk vermeldt ze nauwelijks. De zéér geringe waarde die Lodewycksz vermeldt, zou bovendien waarschijnlijk doen worden dat hier geen gemeen-gouden muntjes zijn bedoeld, doch zilveren fanam's, die reeds sedert het egin der 16e eeuw op deKust vanMalabar ook voorkwamen(verg. Hobson-Jobson),indien met Duarte Barbosa in zijn Livro (Boek") van 1516 uit Calicut vermeld had: „munten van



228
laag goud, die zij noemen fanöes, die waard is eik-een 22 mi" (2e ed., Lisboa 1867, p. 323).
Het is bizonder jammer, dat Lodewycksz juist de „Fanos" zoo vluchtig noemt, en niet op zijn Plaat 44 afbeeldt, omdat deze munt den oudsten blijvenden invloed heeft gehad op Java. Zooals Millies (Recherches etc, 1871, p. 10-11) reeds opmerkte over de gouden muntjes, in den koepel van Boroboedoer en andere Hindoe-Jav. tempels van vóór 900 A°. D.gevonden: „Leur forme, ronde comme un globule applati des deux cótés par 1'incuse, ressembleau type de quelques fanams de 1'Inde méridionale". Zie zijn n°». 4-3 van Midden-Java, ook zijn n°. 130 van Baroes (en tekst p. 66: een »w-muntje); en verg. daarmee de 2 gouden fanam's uit Rajamahendri (Venggi) bij Elliot, Coins of Southern India, 1886, n°". 83-86, van ca. 750 A. D.I De Zuidindische fanam wekte vermoedelijk den muntslag op Java vóór ca. 700, en was nog (in gemeen goud ?) gangbaar te Bantam in 1396.
26) Dit is een vrij sterk door Lodewycksz aangevulde zinsnede, vermeldend de herkomst, en beschrijvend het uiterlijk, conform den tusschenzin in Linschoten's Cap. 6; maar ook goeddeels uit autopsie. Immers, Lodewycksz begint zijn Plaat 44 met een afbeelding van deze „Larins", naar een zeker in Holland meegebracht exemplaar. De volle Voorindische naam was (zie Noot 24, p. 225) tanga Ldri of „Lar'sche mark", die in 1523 te Cambay 60 reis gold. Dus geven Linschoten-Lodewycksz voor ca. 1390 (en 1396) te Goa (en Bantam):
1 zilveren (tanga) ldri = 103 a 108 [versta: „goede"] bazaruco = (zie Noot 24, p. 224; en óf 105 óf 108
Noot 32, slot) X 300 reis = óf 84 óf 86% ras.
375
De waarde van deze munten „van seer fijn Silver" was dus tusschen 1323 en ca. 1590, dank zij de al sterker wordende vervalsching van andere munten (bazaruco, pardao xerafim), ca. 4i°/0 gestegen. Namen we aan, dat Linschoten-Lodewycksz hier „quade" bazaruco's bedoelden, dan kwam de ldri op ca. l°5/tóo X 300 reis = ca. 70 reis; en zoude dat agio dan een 17 °/0 bedragen hebben; doch zie Noot 32, die dat onaannemelijk maakt.
De merkwaardige echt-Oostersche en primitieve vorm van dit „omgebogen zilverstaafje met (Perzisch) stempel" herinnert aan de primitieve Chineesche zgn. /«-munten (770-223 vóór Chr. en 9-23 A°.D.; zie J. H. Stewart Lockhart, The currency of the Farther East, Hongkong 1895,1, p. 5 en 13; en de afbeeldingen in II, n°». 3-26 en 84-94); maar leeft thans nog ongestoord voort in de Siameesche tikal. Men kan volstrekt zeker zijn— hoewel dit nergens nog werd gezegd —, dat de zuiver-zilveren, Zuid-Perzische ldri haarverspreiding te danken heeft aan de oude handelsvaart tusschen de Perzische havens (Siraf, sinds ca. 1300 verdwenen, beW. Lar; dan Ormuz, sinds ca. 1325, O. ten Z. van Lar), en Zuid-China (Canton; Zaitoen = Ts'üen-Tsjau?; Chincheu = Tsjang-Tsjau ?; verg. Cap. 27, noot 4). Ja, het thans welbekende maar door niemand nog behoorlijk in zijn beteekenis verklaarde Chin.-Eng. (zgn. Pidgin = „business"!)iy«< = „zilver-schuitje" (verg. Hobson-Jobson; maar waarschijnlijk corrupt ónsskui-tjil) staat genetisch in onmiskenbaar verband met de oud-Perzische ldri, en de jong-Siameesche tical, tikal: alle „wichten" fijn zilver, in hoogst primitieven Sino-Perzischen vorm.
Naar pers. mededeeling van den heer A.O. van Kerkwijk, Directeur van het Kon. Penningkabinet te Den Haag, is deze afbeelding van den ldri de oudste in eenige Europeesche bron. Men ziet er zeer duidelijk „aen d'een zyde een teecken oft Caractera vanden Coninck van Persen", zooals Lodewycksz in zijn tekst toevoegde buiten Linschoten om. Het is dus het Perzische ijk-merk, de Fr. „coin"of „poincon", de Eng. „die", het „merk" (tanga) dat de Lar'sche Mark (tanga Ldri) maakte tot wat zij gold. (Voor afbeeldingen uit de 17» eeuw, zie A. Hotz, Journaal der reis van Cunaeus, Amst. 1908, p. 402).
Als merkwaardigheid moet er aan herinnerd, dat de lari-muntea later in koper (1658) en nog iets later in tin (1660) te Batavia van Compagnie's wege werden aangemaakt onder den keurig-corrupten naam van „tangen" ; want deze tanga's Ldri lijken met hun twee beenen op niets zoozeer als een „tang zonder steel"; zie Mr. N. P. van den Berg's art. „Muntwezen" in de Encycl. van N.-I., II [1899], P- 59°- Dat óók „looden tangen" toenmaals, of iets later, te Batavia aangemaakt en geijkt werden, blijkt uit een pas verworven curieus ex. in het Kon. Penningkabinet te Den Haag, dat op elk der „tang"-beenen het Wapen van Ba-



229
tavia als poincon vertoont. Het Ind. woord „tang" was een even gelukkige corruptie van tanga, als Ind. „passeerbaan" van]a\. paseban.
27) Hier voegt Lodewycksz een paar (deels foutieve) woorden toe. De gouden Pagode wordt het éérst als munt door den Italiaan Cesare de i Fedrici genoemd in zijn in 1587 te Venetië gedrukten Viaggio (ex. Univ.-Bibl. Leiden, p. 32), als in 1566 te Goa speciaal in gebruik bij den handel in Arab. (öns oud-Holl. „Persiaensche") paarden; en wel 1 „pagodo" = 8 Ital. lire. Linschoten-Lodewycksz vermelden 2 a 3 variëteiten, en stellen de waarde op ruim 8 „Tangas". Wat voor Tanga's ? vraagt men zich weer af. Zijn dat „goede" tanga's, dan was (zie Noot 24, sub c-e) 1 gouden pagode = ruim 8 X 75 reis of 600 reis = ruim 2 pardao xerafim; waren het (verg. Noot 28 slot, en Noot 29 begin) „quade", dan was 1 gouden pagode = ruim 8 X 60 reis = ca. 300 reis = ca. i^/^pardao xerafim.
Deze echt-inlandsche gouden Dekhan-munt werd inderdaad aangemaakt te „Narsinga" = Narasingha = „Bisnagar" = Vijayanagara (Widjajanagara) = de al in 1363 in het genre-Leuven (26 Aug. 1914) vernielde hoofdstad van het laatste groote Hindoerijk van Voor-Indië (ca. 1333—1646), O. ten Z. van Goa, W. ten N. van Bellary; nu nog in ruïnes aanwezig. De identiteit der namen „Narsinga" en „Bisnagar" ontging blijkbaar aan Lodewycksz, ondanks Linschoten's mededeelingen in zijn Cap. 13 over „Narsinga, of te Bisnagar".
Doch die herkomst der gouden „ Pagodes" geeft ons tevens den sleutel tot herkenning van den „Afgodt in duyvelsche wyse". Deze Hindoe-duivel der „Narsinga"-munten was natuurlijk God Nara-singha („Man-leeuw"), oftewel God Vishnu in de 4e zijner 10 wezensverschijningen (avatdrd's) in hoogst-eigen persoon; de Man-Leeuw dus, als symbool van een Wisjnoeïtisch-Dekhanschen heerscher, evenals St. Joris met den Draak symbool is van een Christelijk-Engelschen vorst. Vergroot prijkt deze zelfde „Duyvel" op Plaat 20! We hebben daar dus niet „den Duyvel" der „Chineser", maar God Wisjnoe der Hindoes voor ons, in zijn vierde avatara.
Tevens doet dit de vraag rijzen: indien het Port.-Ind. pagode — tempel — men vergete niet, dat de Port. slot-« uitgesproken wordt als«;èn, dat het woord pagode als „tempel" pas voorkomt in Port.-Ind. bronnen van 1516 af; — inderdaad corruptie is van Skr. Bhagawati = Doerga (verg. Cap. 40, noot 30), vandaar „Doerga-tempel", „Doodentempel" beteekent, later in 't gebruik verloopen tot „heiden-tempel" in 't algemeen, — dan kan de gouden munt „Pagode" (spr. Pagodi) toch nimmer daarvan rechtstreeks afkomen. Waar Yule & Burnell in hun overrijk standaardwerk Hobson-Jobson terecht reeds den Port.-Ind. term „Pagode" in drieën deelden (a. tempel; b.afgodsbeeld; c. munt), moet het historisch verloop aldus zijn geweest — met beter tekstcritiek dan bij HobsonJobson plaats vond —: a. grot-tempel (zooals Orta in 1563 het nog scherp formuleert m zijn Coloq. LI V: „pagode's of huizen van afgoderij beneden den grond"; ed. Ficalho, II, l895. P- 340), dus ongeveer catacombe; verg. Corsali in 1516 bij Hobson-Jobson; daarna „Hindoe-tempel" in 't algemeen; b. a f g o d s-b e e 1 d, ontstaan tusschen ca. 1320 en 1540; het eerst bij Castanheda, I (f druk I55i),cap. 14; II(1532),cap. 34; c. het „afgodsbeeld" van Wisjnoe óp de „Narsinga"-goudmunt, vandaar die goudmunt Pagodezelve; ontstaan tusschen ca. 1335 en 1363, het eerst bij Fedrici (1587) inden jare 1366. Correa (zie Hobson-Jobson) is pas voor aen b een getuige na 1560.
De goed-inlandsche naam voor zoo'n „Pagode"-goudmunt was echter: hin. een woord dat wordt afgeleid van Kanareesch honnu = „goud", zie Hobson-Jobson (ie ed. 1886, of 2e ed. 1903), i.v. „Hoon", waarin slechts 2 aanhalingen (van 1674 en 1879) gegeven worden. Ouder evenwel is de Holl. plaats uit 1608 (al heeft De Jonge haar blijkbaar niet begrepen), waar uit Masulipatam, aan de Klingsche kust, O. ten N. van de hoofdstad „Bisnagar", wordt gesproken over een som van „drie duysent hoon" (Opkomst, III, 1863, p. 283). Voor de munten van dit „Last great Hindu Kingdom of Vijayanagar", zie men W. Elliot, Coins °f Southern India, London 1886, p. 88—100; en vergelijke in het (vrij vluchtige, soms sterkfoutieve) „Traité des monnaies, mesures et poids anciens et modernes de 1'Inde et de la Chine", van J. A. Decourdemanche (Paris 1913), het Cap. XII: Les pagodes ou „huns". In Elliot vindt men (p. 93—94), naar Burnell's gegevens in zijn Elements of South-Indian



230
Palaeography, 2e ed., London 1878, p. 54—S5'■ dat 4 Koningen van Widjajanagara van 1490—ca. 1550 er de N ar as i n gh a-d y na s t i e zelfs vormden, zoo geheeten naar den stichter, Vorst Narasingha (Narasimha; 1490—1508). Geen wonder dus dat deze vier Vorsten, kort vóór Linschoten's tijd in Goa, op hun munten van den aanvang af „on the obverse [= voorzijde] the Narasinga avatar" wel aanbrachten (Elliot, p. 95); immers, hun eigen Vorstelijk-godsdienstig blazoen. Ook zijn er verscheiden munten van deze dynastie met . „figuresof S'iva [Ciwa] and Parvati seated, and others exhibit the semblance of Vishrm standing under an archway, or canopy" (1. c. p. 97).
Dit laatste moet de afbeelding zij n op de voorzijde van Lodewycksz' munt, gesteund ook door Elliot's Plaat III, n°. 112 (met „Vishnu under an arch", p. 152E). En als we dan nog lezen over: „not uncommon coins called Venkatapati hfins, having the effigy of Vishnu, standing under an archway" (p. 98), welke vorst van dien naam, volgens Burnell, regeerde van 1586—-1614, — dan krijgen we de zekerheid : de door Lodewycksz afgebeelde „Pagode" is een htm van dien Vorst Wenkatapati; met op de voorzijde God Narasingha ondereen toog, en op de keerzijde dien Vors t-z elven, symbolisch in zijn staatsiekaros, door een olifant getrokken.
Het is de éérste gouden Pagode, die ooit in eenig Europeesch boek werd afgebeeld ; en de eerste keer thans, dat die afbeelding van Lodewycksz behoorlijk werd thuisgebracht.
28) De naam „Sichini" vult Lodewycksz in, waarschijnlijk omdat hij ze vóór 1595 te Venetië zelve had leeren kennen en Italiaansch verstond (zie Cap. 2, noot 15; en vooral Cap. 16a, noot 19); Linschoten in zijn Cap. 35 sprak van „ Venetiander", het contemporaire Port. venczeano. Het is de Ital. zecchino, van Zecca = „Munt", zelf een door de Venetianen het eerst geborgd Arab. woord sikka („munt-stempel"); Sp. zeca of ceca (niet „seca", zooals bij Dozy-Engelmann, Glossaire etc., 2e éd., Leyde—Paris 1869), ook zequi of cequl; de latere sicca rupee of „gestempelde zilver-munt" uit Engelsch-Indië der 18e eeuw (verg. Hobson-Jobson. i. v. Chick, Rupee, Sicca, en Venetian); Port. sequim.
Terwijl de Port. woordenboeken van thans de waarde van den sequim stellen op ca. 2000 reis = ca. 10 franc, de Ital. dito's den zecchino op ntyj lira, geven hier Linschoten-Lodewycksz in ca. 1390 (en 1396 ?) voor Goa (en Bantam ?):
1 gouden zecchino = ca. 2pardao xerafim [= ca. 600 reis = ca. 1 Pagode; zie Noot 37].
29) Dit is de gouden S. Thomé, voluit pardao S. Thomé; niet die van den alleroudsten muntslag te Goa, onder G. G. Dom Joao de Castro (1345—1548), zie Teixeira de Aragao, Descripcao etc, III, 1880, p. 137—138; maar die van den munt-hervormenden G. G. Dom Luiz de Atayde (verg. Noot 24, p. 223), sinds Aug. 1369 te Goa geslagen ter waarde van 6 [goede 1] tanga = 360 reis = i'/r, pardao {xerafim), zie Teixeira de A. l.c. p. 154—135, en 463. Wanneer men dan de prijsverhooging weer in aanmerking neemt tusschen ca. 1378 en 1385 van alle „goede" Port.-Ind. munt, klopt dit uitstekend met Linschoten-Lodewycksz, die voor ca. 1590 en 1396, te Goa en Bantam, geven:
1 gouden {pardao) S. Thomé = 7 a 8 [hier gewis: „quade"] tanga [= ca. i2/B a iZfepardao xerafim, zie Noot 24 sub c-e, = 420 a 480 reis]. Zie voorts Noot 31, en vooral 32.
Nu is er een hoogst merkwaardige bizonderheid, die aan Teixeira de Aragao ontgaan is, omdat hij (naar den trant van 99°/,, der buitenlandsche geleerden) geen woord Hollandsch kende of kon raadplegen. Bedoelde (pardao) S. Thomé uit d'Atayde's tijd is aan alle Port. numismaten in originali önbekend. Welnu, h ij staat kalmweg afgebeeld op Lodewycksz' Plaat 44! Zonder bijschrift weliswaar, maar onmiskenbaar : de beeldenaar is 't borstbeeld van Sint Thomas, dien oudsten Apostel der Indiën, het „kopstuk"; en het „kruis" is 'tLatijnsche(Bisschops-)Kruisvan dien Heilige.Hij wijkt in type af van alle andere (pardao's) S. Thomé, door Teixeira de A., met tekst p. 137 en 140, afgebeeld op zijn Plaat I (sub 7, en 9; uit resp. ca. 1347, en 1349), waar de Sint zittend is afgebeeld, en op de k e e r z ij d e. Nu noemde Linschoten reeds eerder, in zijn Cap. 29, voor Goa de goudmunten: „Pagodes; Venetianers, ende Santhones, zijndevan Goudt" (verg. ed. 1910, I, p. 128); precies dezelfde 3 van Lodewycksz' tekst, p. 214, maar met den Port. vergroot-term santao, Sp. santón, of „Groot-Heiligman" (dat bij óns enkel St. Nicolaas



23'
geldt); omdat deze goudmunt van d'Atayde den heilige als „groot-kopstuk" afbeeldde.
Een aan Port. numismaten tot (minstens) 1880 ongekend gebleven Port.-Ind. goudmunt van ca. 1570, is hiermede in een Ned. bron van 1598 in effigie teruggevonden! Toch is deze numismatische vondst minder interessant, dan die van Noot 24, slot; zij is echter gelijkwaardig met de vondst in Noot 33. Over den term Santao zie nog volgende noot.
30) De tekst werd stilzwijgend door Lodewycksz verbeterd met zijn invoeging: „ende anders en isser geen Spaensch geit gangbaer", waar Linschoten in zijn Cap. 33 slordigweg geschreven had over diezelfde „Realen van achten", anders genaamd in Goa „Pardauwen de Reales": „ook anders gheen munte en isser gangbaer van Portugael [sic 11". Het bewijst, dat Lodewycksz den tekst van Linschoten soms kritisch gelezen heeft (verg. p. 224).
De door Linschoten-Lodewycksz genoemde Port.-Ind. term pardao de reales voor den Sp. zilveren reaal van achten, den real de d ocho [reales] — verg. Cap. 13, noot 3-6; Cap 27 noot 8-9; en Noot 12 hierboven — was een volks-uitdrukking, evenals de term Santao voor den gouden (pardao) S. Thomé van Noot 29. Santao zal men niet vinden in Teixeira de Aragao's dl. III (1880); pardao de reales wel, al ontbreekt het in zijn Index achteraan. De officieele Port.-Ind. naam voor den „enkelen Sp. zilver-reaal" blijkt daarnevens te zijn: de prata, „reaal van zilver". Vóór ca. 1360 was deze al in Port.-Indië geïmporteerd (op. cit. P- 148); en G. G. Dom Francisco Mascarenhas (1581—1584), de éérste G. G. na de Spaansche verovering van Portugal (Aug. 1580) door Philips II en Alva, en de G. G. tijdens Linschoten's aankomst te Goa (Sept. 1383), gebood in dato 21 Oct. 1583: dat„dezilver-Realen, die komen uit het Koninkrijk [Iberië= Spanje-Portugal toen]" niet uit Goa mochten uitgevoerd, zonder bizondere licentie van den G. G., omdat men die placht om te munten buiten Goa, n.l. in de inlandsche staten, tot valsche xerafim's (op. cit. p. 169 en 482). Doch tijdens den opvolger van Mascarenhas, den G. G. Dom Duarte de Menezes (1584—1588), den G. G. dus, onder wien Linschoten zijn allerm eesten tijd te Goa sleet, verklaarde de Raad van Goa („a Camara de Goa") in dato 28 Sept 1587 aan dien G. G.: dat „de Realen die uit het [Sp.-Port.J Rijk kwamen zóóveel gestegen waren in wissel-agio(„j<z>-ra/difens", mv. van Port.-Ind. carra/agem.xara/agem, van 't Arab. sjardf = geldwisselaar; verg. Hobson-Jobson i. v. Shroff), dat terwijl ze ten gezegden tijde [van G. G. d'Atayde, IS78—1581; Graaf van Atouguia] golden 400 reis eïkepardao de reales, ze nu boven de 450 Per stuk stonden, en in den tijd der moesons nog meer stegen" (document bij Teixeira de A.,
c' P- 484; en verg. zijn tekst p. 171—172). Het is een schitterende contemporaire bevestiging én van Linschoten's volks-woord uit Goa „Pardau(w) de Reales" = Reaal van Achten, en van den koers dien hij geeft: 436 reis per Sp. reaal en méér, maar nooit minder dan 436.
31) Slordig afgedrukt (gelijke slordigheid hierboven; zie Noot 21). Lees: „tzy Pardaos Xeraphins, Pardaos de Reales, oft Pardaos van Gout". Alléén op deze laatste slaat de toevoeging: „daer geen munte in spetie van en is"; maar het is naschrijving van een fout in Linschoten's Cap. 35: „Noemen 00c Pardauwen van goudt, waer van geen munte in specie en is". De gouden S. Thomé (zie Noot 29) heette toch immers voluit „pardao S. Thomé" 1 En de (vreemde) Pagodeen Zecchino (zie Noot 27-28) waren ook wel degelijk „Pardaos van Gout", zelfs hooger in waarde dan de (pardao) S. Thomé. — De gespatieerde toevoeging van Lodewycksz heeft niets om het lijf.
3») Lodewycksz neemt, met wat wijziging in woorden, van Linschoten over; doch met de gewichtige toevoeging „Indien, ende de Custe van Malabar". De heele zin zou echter abso-
uut onbegrijpelijk zijn, zonder de ophelderingen in Noot 24,29 en 31 gegeven. In dat licht ijken de pardao's van 6 tanga's te zijn de g o u d e n pardao's S. Thomé van Noot 29, dus de "geheel-echte" munten van dien naam uit het ie Gouv.-Generalaat van d'Atayde (1569—
57i), van 6 „goede" zilveren tanga's, die officieel 60 reis per tanga deden, maar sinds ca. 'S78 agio waren gaan doen ; zoodat die „Pardaos van Gout", van elk „6. [goede] Tangas", m Llnschoten's en Lodewycksz' tijd golden (verg. p. 226 bovenaan) =6X75 reis = 450 rets = 4S0/M of 71/2 „quade" tanga; dus mooi kloppend met hun eigen zeggen van p. 214 : 11 oen altoos over de seven ende somtijdts acht Tangas". De pardao's van 5 tanga's waren ec ter de zilveren-koperen pardao's xerafim uit het 2e Gouv.-Generalaat van d'Atayde



232
(1578—1581) van Noot 24, sub d en e, allooi 5 : 2, die golden 5 „quade" tanga's = 300 reis.
Bij prima-artikelen (goud, zilver, edelgesteenten, paarlen, paarden) hield men zich dus te Goa in Linschoten's tijd (1583 —1388) en ook nog in ca. 1396 in Voor-Indië (ènjava?) aan de oudere prima-munt, van onvervalscht goud; bij de gewone „waren" gebruikte men het „gemeene" contemporaire zilvergeld, van 5 dln. zilver op 2 dln. koper.
De pardao de larins was = 3 Ldri's, zeggen Linschoten-Lodewycksz. Hiermede krijgen 'we tevens, implicite, de zekerheid dat de „103. 108. Basarucos" van den hoofdtekst, in Noot 26 nader besproken, inderdaad „goede" bazaruco's waren ; zoodat dan (zie die Noot 26) de pardao de larins kwam op 5 zuiver-zilveren Ldri's = 5 X ca. 85 — ca. 425 reis, derhalve zoo goed als aequivalent was met de gouden (pardao) S. Thomé van hierboven in zijn laagsten koers van ruim 7 [kwade] tanga — ruim 420 reis. De Ldri's handhaafden dus tevens schitterend hun ouderwetsch-„zuiver" zilver, boven het „goede" zilver van d'Atayde's ie Gouv.-Generalaat, in Noot 24 sub c en op p. 226 bovenaan nader genoemd.
33) Deze s 1 o t-a linea over munten is geheel origineel van Lodewycksz; zij werd daarom gescheiden, en gewoon gedrukt. In de ed. 1398 loopt de tekst dóór, zonder nieuwe alinea. — De hier beschreven pasmunt is inderdaad de bazaruco, de yialaksche kalahi — Kedah'i— „Këdah'sche" (tinnen) munt van Noot 24,p. 223, die Lodewycksz als „Basalucos' op zijn Plaat 44 vertoont. Die / voor r toont, dat hier Chineesche uitspraak in het spel is, natuurlijk onder invloed óf van den Emoy(?)-koopman Lak Moei (zie Cap. 18, noot 20; en Cap. 38, noot 4) te Bantam, bij wien als „huijsheer" Lodewycksz logies had gehad aan wal; óf, en waarschijnlijker, onder invloed van den Chinees die medevoer op de thuisreis, zie Cap. 43, noot 3.
Zéér zonderling blijft het echter, dat Lodewycksz heelemaal niet bemerkt heeft, hoe dit „cleijn geit van loot [sic]" te „Malacca" precies dezelfde soort tinnen munt w a s als de door hem zelf op p. 214, conform Linschoten, reeds beschreven „quade" bazaruco's uit Goa. Het zeggen van „loot" doet echter vermoeden, dat lood inderdaad werd gebruikt om het tin van deze munt te maken tot het door hen 1. c. vermelde „quaet Tin".
De munt die hij afbeeldt, is echter e en gr 001 e v e r ras si ng. Evenals in Noot 29 een Port.-Ind. munt in effigie teruggevonden kon worden, die thans aan de numismaten niet meer bekend is, zoo kan desgelijks hier gezegd: dat de door Lodewycksz als zoogenaamd Malaksche „looden" pasmunt afgebeeld „basaluco", inderdaad is de niet meer in originali tegenwoordig bekende tinnen bazaruco, te Goa in groote hoeveelheden geslagen van 1592 tot 1593 — dus vlak vóór de aankomst van De Houtman's vloot te Bantam! — onder den G. G. Mathias de Albuquerque (13 Mei 1391—25 Mei 1397). Zie Teixeira de Aragao, dl. III (1880), p. 180—181, en de door hem afgedrukte documenten van 26 Aug. 1592 en 10 Juni 1393 (p. 489—492) over deze „bazarucos de calaim", d.i. „bazaroekoe'svan Këdah-tin"; waar o.a. blijkt, dat in 1392 te Goa „4 bazaruco's van koper golden S van tin" (quatro bazarucos de cobre valiao cinco de calaym, p. 489), dus nóg ongunstiger voor de tinnen dan de verhouding 3 „goede" of koperen = 6 tinnen, die Linschoten-Lodewycksz voor 1588 en 1596 op p. 214 noemden. (De Portugeezen hadden dadelijk na hun veroveren van Malaka op 16 Aug. 1511, de daar courante kalahi's niet alleen als munt overgenomen, maar ook het woord geborgd als specifieken term: calaim — „tin", èn „tinnen pasmunt", mv. calains; ook Port. calim = „tin", doch dan enkel het metaal.)
Indien ook hier Teixeira de Aragao den Holl. of Franschen of Lat. tekst van Lodewycksz' Eerste Boeck geraadpleegd had, zou hem, evenals bij Noot 24 en 29, dit mooie numismatische gegeven van 1398 niet zijn ontsnapt. Nu zien we: op de voorzijde den in Port.-Indië veelgeliefden Wereldbol (es/era, esphera), dien de G.G. Albuquerque (1509—1515) reeds met voorliefde gebruikte als blazoen van Koning Manuel (1493—1521) voor zijn éérste Port.Ind. munten, en aan de keerzijde het Port. Kruis der Christus-orde (Cruz da ordem de Chrislo; feitelijk het Grieksch-Byzantijnsche kruis), ook reeds door Albuquerque gebruikt op sommige Port.-Ind. munten; en wel met name: de esphera op zijn zilveren munt van dien naam (verg. Correa's getuigenis op p. 223), en het Christus-Kruis op zijn gouden cruzado oftewel Manuel, bij beide natuurlijk op de voorzijde, maar geen van beide meer in originali



233
bekend ; alsmede de esphera op de keerzijde van zijn koperen bazaruco of leal (verg. weer Correa op p. 223), en gewis óók van zijn tinnen Malaksche calaim. Immers, de natuurlijke zoon van G. G. Albuquerque (bij een inlandsche slavin), Braz, later hernaamd Affonso, die in 1557 als mooi monument voor zijn in 1515 overleden vader uitgaf de vermaarde „Commentarios", geeft in zijn Parte III, Cap. 32 de volgende munten als ingesteld door zijn vader in 1511 te Malaka, alle van tin (in tabelvorm): 1 bastardo — 10 soldo = 100 dinheiro („met den wereldbol van Koning D. Manuel", voegt hij toe) = 200 caixa („caixes", spr. kai-sji's); waaruit weer, in verband met Correa's opgaaf van die aanmunting (zie hiervóór p. 223) blijkt dat 1 dinheiro = 1 kalahivias. De af beeldingen echter die Teixeira de Aragao, III, 1880, p. 112-113 en Plaat I, n°». 1—4, geeft van 4 munten „toegeschreven aan het bestuur van Affonso de Albuquerque" zijn alle zéér verdacht (verg. Teixeira's erkentenis o. c. p. 116). Doch n°. 2, door hem een leal = bazaruco uit Albuquerque's tijd geacht, vertoont op de voorzijde (sic) het Kruis der Christus-orde, en op de keerzijde (sic) den Wereldbol. Vermoedelijk zijn voorzijde en keerzijde hier verward. Maar in èlk geval is deze koperen bazaruco een ouder type dan de latere van tin; en bij de later gevolgde Goa'sche aanmunting van tinnen bazaruco's had men zich dus, blijkens de afbeelding bij Lodewycksz, aan de twee blazoenen van Albuquerque's (?) koperen bazaruco's gehouden; daargelaten wat dan precies voor- of keerzijde mag geweest zijn.
Geen enkel numismaat wist dit tot heden. De vondst is analoog aan die in Noot 29.
34) Met „In Sumatra" bedoelt Lodewycksz waarschijnlijk meer speciaal: Sumatra's Westkust, èn Atjeh. Hier gebruikte men dus de gouden Dekhan-pagode's van Noot 27. Deze informatie werd wel door Lodewycksz op de Groote Pasar te Bantam (verg. Cap. 21) opgevangen. — Verg. daarmede Noot 36, p. 236-237, over Mal. kepeng en pitis.
35) Over deze uit de Malediven herkomstige schelpmuntjes, van Cypraea moneta, Port. buzio, mv. buzios, in 17-eeuwsch Holl. aan de Kust van Guinee „boesjes", de Hindi kauri, Eng.-Indisch „cowry, cauri", van Tamil en Mahratti kavadi, zie Yule & Burnell's HobsonJobson (ie ed. 1886) i. v. Cowry; voorts W. Elliot, Coins of Southern India, 1886, p. 59; en zie de noot op p. 460—462 in Rouffaer's studie „Waar kwamen de raadselachtige moetisa'ah's (Aggri-kralen) in de Timor-groep oorspronkelijk van daan?", [I], Bijdragen Kon. Inst. 6, VI, 1899. — De Chin. naam er voor is :pei; verg. Noot 36, p. 234.
36) Dit sobere zinnetje van Lodewycksz over de Munten der Chineezen op Java, is van schromelijke oppervlakkigheid; waarschijnlijk geboren uit de overhaasting, Waarmede het slot van tekst en druk van D'Eerste Boeck in begin 1598 werd afgeroffeld.
Lodewycksz vergat hier geheel, dat hij zelve in zijn Cap. 27 „Vande Chinesen", reeds heel wat belangrijke dingen over het Chin. geld op Java had verteld; èn, dat zijn Plaat 44 niet minder dan 2 Chin. munten afbeeldt, waarover hij geen woord in dit Appendix zegt, alsmede een (vermoedelijk) Japansche munt, die geheel in het duister blijft.
Het is hier dus de plaats om Lodewycksz uit Lodewycksz aan te vullen. Het resultaat van zijn eigen gegevens (verg. Cap. 27, noot 7—8) was op p. 122—123:
„één pëkoe" (Sapocou) == 3 atak (Satac, m v. Satas) = 3 X 200 of 1000 caxa of caixa oipiljis °f pitis (Cas, Caxa; op Java: Pitis) — ca. 3 Holl. blanken („blanc") sa 30 duit.
Voorts: iSp.Reaalvan achten („stuck van acht realen", Sp.pieza de d ocho; real
de d ocho;peso, of peso fuerte) as 12.000 a 13.000 caixa.
Terwijl hier nog bijgevoegd moet, wat reeds in Cap. 31, noot 7 aan IV (Van der Does) werd ontleend en hier uit het origineel eenigszins werd aangevuld:
1 këti („catty") caxa's („erger als loot") s= 10 boengkoes („fardé" sa pak; Port. fardd) =
100 pëkoe („duysent") = 500 atak („satta") as 100.000 caixa as 8 Sp. Reaal van achten.
Zooals men ziet, noemt Lodewycksz noch de thans in ons Indië levende namen ie/eng en kepeng; alléén „Cas", „Caxa" en „Pitis" — welk Port.-Ind. caxa, caixa (spr. ka-sja, kai-sja) afkomt van Skr. karsa, Dravidisch (de 4 hoofdtalen) kdshu en kdshi, Singhal. kdsi — ; noch den eigen-Chin. naam van deze door de Chineezen gefabriekte munt „van seer quaet alloy, als wesende ghegoten van loot, waer onder schuijm van coper ghemengt is" (p. 122).
De Chin. naam nu voor de analoge, maar geelkoperen of roodkoperen,



234
en in China minstens sinds 200 vóór Christus tot heden gebruikte, pasmunt, met vierkant gat in het midden, was en is tsien (spr. tsi-en); welke tsieris.reeds sinds de (tweede) Soengdynastie (960—i278)bij hoopen in Oost-Java — dat was toen: Madioen tot Pasoeroehan; met Soerabaja als politiek centrum — geïmporteerd zijn geworden, en er thans elk oogenblik weer aan het daglicht komen. Maar de eigen Chin. naam van den valschen, van lood met koperschuim, ook wel van tin, vervaardigden Zuid Chineeschen (Emoyschen?, Cantonschen?) namaak dezer tsieris, schijnt niet meerbekend. De het eerst door Pigafetta uit de havenplaats Broenai (Noord-Borneo) in Juli 1521 vermelde naam van „picis" = (naar Ital. uitspraak) pitjis, voor de echte koperen tsieris, schijnt daarentegen van Perzischen (óf Armenischen ?) oorsprong. Verg. V.d. Tuuk, Kawi-Balin.Ned. Wdb., IV, 1912, p. 2iz<z, i. v. pisis ; het daar door hem genoemde Perz. „pisjiz", is echter (naar pers. meded. van Prof. Houtsma) ten rechte: pasjiz = „obolus minimus et tenuissimus", ook = „moneta falsa", Armenisch/VyV/; in Maleisch overgegaan als pitis, Jav.-Mal.pitjis, Madoer. pèsè, Bataviaasch-Mal./««-, jong-Balin./z>M (1. c. p. 27i).Wat V. d.Tuuk bij ditlaatstewoord (1. c. p. 48a:) beweert, dat „pitjis" zou afkomen van Cain.pei tje, waarin dan datpei = cauri (schelpmunt; verg. Noot 35), is een lapsus, gelijk wij naar pers. meded. van den heer W. P. Groeneveldt met nadruk kunnen zeggen; die ons dd. 29 Sept. 1914 schreef: „Pei is de naam der legendaire schelpmunt, en is nooit voor metalen geld (Mandarijnsch tsien, Emoy'sch tsien) gebruikt. Het „pei tje" van Van der Tuuk mag men wel lezen als peitsë, waarin dan tsë het teeken zou zijn van het verkleinwoord, en dan zou het geheel kunnen staan voor „muntschelpjes" als die verbinding voorkwam, maar dat is niet het geval. Tsien wordt in het algemeen voor „geld" gebruikt, en in het bijzonder voor de Chin. bronzen muntstukjes; wil men meer bepaald doen uitkomen dat men de laatste bedoelt, dan zegt men foeng tsien, „bronzen" tsien.'" — Zoowel Netscher & Van der Chijs (De munten van Ned.-Indië, beschreven en afgebeeld, Batavia 1863, p. 142), als Prof. Millies (Recherches sur les monnaies des indigènes de 1'archipel indien et de la péninsule malaie, La Haye 1871, p. 156), vergissen zich ook, waar zij, zich beroepend op de zeer onvertrouwbare vertaling van Pigafetta's tekst door Amoretti (Paris, An IX = 1801, p. 130), zeggen dat Pigafetta van pici sprak uit Broenai; de goede Ital. tekst (ed. A. da Mosto, Roma 1894, p. 88; of ed. J. A. Robertson, Cleveland 1906, II, p. 38—39) heeft inderdaad\picis. Het woord „piti" en het gewaande meervoud „piti's" in den laatsten 4™ druk van Mr. J. A. van der Chijs' „Catalogus der numismatische verzameling van het Bataviaasch Genootschap van K. en W.", Batavia— 's Hage 1896, p. 68-70, zijn dan ook beide fout. Reeds Crawfurd had dit goed (Descriptive Dictionary, 1856, i. v. „Money"), naar den tekst van Pigafetta bij Ramusio, dl. I (ie druk, 1330, fol. 391 r°: Picis).
Maar aan Prof. Millies (f 26 Nov. 1868) blijft de eer, in zijn vermeld posthuum werk (bezorgd door Prof. G. K. Niemann) het eerst Lodewycksz'twee afbeeldingen van 1398 aan een critisch onderzoek te hebben onderworpen, met voorlichting van Prof. Hoffmann. Hij onderscheidt op p. 40—41 duidelijk de gewone Chin. „tsiens.... pièees de cuivre jaune ou rouge.... assez fortes.... [qui] ont été en usage général en Chine au moins depuis le rammencement de 1'ère chrétienne jusqu'a nos jours" (p. 40) van de „pièees frauduleuses chinoises destinées pour 1'archipel [indien]" (p. 41). En hij komt, naar aanleiding van Lodewycksz' laatste plaat.en de laatste tekst-afbeelding in II ('t Iournael; Middelburgh 1398) — welke laatste hij ten onrechte voor de „édition princeps" (p. 40) houdt; daar hem het oudere I (Verhael vande Reyse, Middelborgh 1597) blijkbaar onbekend is gebleven —, tot de volgende óók thans nog volkomen juiste conclusie omtrent die gemeene n a m a a k-caixa's, waarmede alle opvarenden van Corn. de Houtman's vloot in 1596 te Bantam te doen kregen:
„C'est seulement depuis 1590, ou peut-être déja plutót, que date 1'introduction de cette mauvaise monnaie chinoise fabriquée pour le commerce dans les iles Orientales. Par la nature même de ces pièees on peut aisément comprendre, qu' aucune ne se sera conservée; aussi nous n'en avons trouvé dans aucune collection, mais ce qui paraitra singulier, c'est qu'aucun des nombreux ouvrages numismatiques chinois et japonais, autant que je sache, n'en fasse mention." (op. cit. p. 41—42).
Aldus Prof. Millies in zijn laatste levensjaar, 1868. Sedert werd ook niets naders over deze



Plaat 45.



Plaat 45 i).
i) Reproductie van een teekening met Oostindischen inkt van den heer J. P. Moquette, Conservator van de Numismatische Verzameling van het Bataviaasch Genootschap van K. en W., dd. Weltevreden 7 Juli 1913.
A is het Chin. prototype uit 998—1004 der namaak-munt B.
B is de naar A nagemaakte caixa of pitjis, welke in 1596 de gebruikelijke munt te Bantam was; n°. 7 van Plaat 44 uit 1598; de „Looden Munte op lava" van Plaat 46 uit 1597. Zie voorts noot 36, en vooral p. 232—234.
C is een echte koperen tsien uit de periode Wan Lih (hier: 1573—1596); n°. 8 van Plaat 44 uit 1598; de „Copere Munte van lava" van Plaat 46 uit 1597. Zie voorts noot 36.
De onderschriften van den heer Moquette geven alle nadere inlichting. In zijn begeleidend schrijven dd. Weltevreden 8 Juli 1913, merkte hij o. a. nog op: „De datum van de munt A (dus 998—1004) mag niet leiden tot de meening dat reeds destijds deze munten uit China op Java kwamen; want onder de miljoenen Chin. munten in Java's bodem gevonden, die door mijn handen zijn gegaan, kwamen zelfs sporadisch enkele exemplaren voor van 140 vóór Chr., en bij sommige vondsten waren zelfs een groot aantal van 618—627 n. Chr. in verhouding tot de rest. Die vermenging is echter steeds toeval. — 't Verhaal van Lodewycksz, dat die kleine vervalschte caixa's op last van een of anderen Chin. Keizer gemaakt en uitgevoerd werden, houd ik voor onzin. Het waren de handelaren die ze maakten of lieten maken, te meer wijl in China de uitvoer van echte munt herhaalde malen verboden werd."
Voor A en C verg. H. N. Stuart, Catalogus der munten en amuletten van China, Japan, Corea en Annam, behoorende tot de Numismatische Verzameling van het Bataviaasch Genootschap van K. en W., Batavia-'s Grav., 1904; p. 33 en 79.
Van B zond de heer Moquette ons met zijn begeleidend schrijven, bovengenoemd, 12 stuks ter bezichtiging, waarvan 6 op een karton vastgehecht na schoonmaak, en 6 los zooals ze gevonden werden op Java. Van de eerste 6 vertoonen 1—4 een duidelijke geelkoper-kleur, 5 is bijna loodkleurig, 6 geheel loodkleurig; de 6 niet schoongemaakte hebben alle een grauwgrijze oxyde-kleur, waar slechts hier en daar wat koperkleur doorheen schemert. Tegelijk schreef nog de heer Moquette: „Het „quaet loot" zal evenwel gelezen moeten worden als: slecht koper, of koperschuim met lood gemengd; want, zooals uit de muntjes die ik hierbij ter bezichtiging zend, blijkt, is van enkel lood wel geen sprake. De 6 muntjes op het karton zijn met moeite schoongemaakt; de 6 losse zijn zooals ze werden gevonden. Het meerendeel is echter verdwenen, doordat ze zoodanig geoxydeerd waren dat zelfs losmaken zonder breken niet meer ging. Die het meest „quaet" waren zijn zoodoende wel vergaan, want een mengsel van koperschuim met tin, lood, of zink, wordt zuiverder naarmate het meer wordt opgesmolten, zoodat de latere gietsels in verhouding meer koper bevatten. Mijn teekening B is gemaakt naar het muntje N°. 4 van het karton, wijl de karakters daarvan het meest overeenkomen met de Platen uit 1597 en 1598. — Zooals op de 6 schoongemaakte muntjes te zien is, bestaat er, bij gelijke Chin. opschriften, toch nog veel verschil in diameter van de stempels (d. w. z. gietvormen) dier munten; doch er bestaan evenzeer dergelijke kleine muntjes van slecht allooi, van dien of lateren tijd, met andere Chin, periode-namen."
Het gewicht van de 6 muntjes B op het karton, varieert van 1 (n°. 1) tot 0,5 gram (n°. 4). Het gewicht van A is 3,55, van f3,25 gram, volgens de 2 exx., die de heer Moquette ons daarvan tevens ter bezichtiging zond. De diameter der 6 muntjes B varieert van 1,95 (n". 1) tot 1,75 cM. (n°. 4).



P/aat 46.
Copere Munte van lava.
Looden Munte op lava.
ba
Stil



Plaat 46 »).
1) Reproductie der laatste plaat in I (Verhael vande Reyse etc, Middelborgh, Barent Langenes, 1597)- De origineele onderschriften van de „Copere Munte van lava1' (= C op Plaat 45), en van de „Looden Munte op lava" (= B op Plaat 45), zijn een gewichtige bijdrage tot de oplossing der ingewikkelde tsien- en caixa-kwestie; zie noot 36. Daarom werd zij hier gereproduceerd, hoewel niet thuishoorend bij Lodewycksz.
Een „oort van een Daelder" = l/s „blanc" = a duit; dus iets meer dan onze cent van thans. De „Heelsche Daelders" werden in 't eind der 16e eeuw geslagen op de particuliere Muntte Hedel (Bommelerwaard), en waren meestal minderwichtig. De „Hollandtsche" daalders waren de officieele van de Munt der Staten-Generaal te Dordrecht.
Uit den aanhef van het eerste onderschrift: „Dese Copere Munte comen oock fsicj uyt China enz.", blijkt, dat de houtsnijder dezer twee af beeldingen zich de „Coperen Munte" rechts, en de „Looden Munte" links had gedacht; en niet, zooals ze nu staan afgedrukt.



235
gemeene n a m a a k-caixa's gepubliceerd; noch in J. H. Stewart Lockhart, „The currency of the Farther East, from the earliest times up to the present day" (Hongkong 1895,1 dl. tekst met 1 dl. platen; verg. daar p. 59—61); noch in H. N. Stuart's „Catalogus der munten en amuletten van China, Japan, Corea en Annam, behoorende tot de Numismatische verzameling van het Bataviaasch Genootschap v. K. en W." (Batavia—'s Grav. 1904; verg. daar p. 78—79). Evenwel: de tegenwoordige Conservator van de genoemde Numismatische verzameling te Batavia, de heer J. P. Moquette, had voor zichzelven reeds in begin 1901 deze zaak opgelost; blijkens een thans voor ons liggenden brief dd. Batavia 4 Maart 1901, schreef Mr. J. A. van der Chijs, toenmaals de Conservator dier Numismatische verzameling (t 23 Jan. 1905), aan hem: „Het strekt U niet weinig tot eer, dat het U gelukt is te ontdekken, wat aan den zóó minutieus nauwkeurigen Millies ontgaan is". Wij danken dan ook aan den heer Moquette onze Plaat 45, met den begeleidenden uitleg; terwijl wij, volledigheidshalve, als Plaat 46 reproduceerden de laatste plaat uit I van 1597, die merkwaardig is door zijn twee nauwkeurige bijschriften.
Volgens I toch was in 1596 te Bantam:
1 Sp. reaal van achten = ca. 2000 koperen Chin. tsien = n.000 a 12.000 looden caixa.
Die koperen tsieris echter, voegt I in 1597 toe, „en sietmendaer [n.l. in 1596 op „lava"] so veel niet"; de overvloed der looden caixa's of pitjis had ze in 1596 reeds goeddeels verdrongen ; hoewel deze gemeene munt „is eerst begost te brenghen int jaer 90.", zegt Lodewycksz in 1598 (Cap. 27; p. 122), een informatie waaraan toch wel niet getwijfeld behoeft te worden. Aan Sinologen blijve het overgelaten, om in Annalen van de provincie Foekiën na te speuren, of daaruit de namen der (Onder-)Koningen „Hoyjen", „ Wontat", en „Hammion" in de stad „ Chincheu" zijn terecht te brengen, die Lodewycksz in dat Cap. 27 (zie er de noten 4—5) noemt als daar regeerende tusschen ca. 1575 en 1595; waarbij dan „Coninck Hammion" de maker, en in ca. 1590 de importeur van deze namaak-munt op Java zou geweest zijn.
Er is niets wat tegen die limiet 1590 pleit. Alle getuigenissen vóór dat jaar over caxa's of caixa's in den Ind. Archipel (géén van alle te vinden in Hobson-Jobson) spreken van Chin. kopermunt (verg. voor één ervan Tielein Bijdr. Kon. Inst. 4, IV, 1880, p. 306—307).
Het allereerste gegeven, in 't Contract van Enrique Leme met den Hindoe-vorst van Soenda, te Kalapa (=: Djakëtra), op 21 Aug. 1522 (Alguns Documentos do Archivo Nacional da Torre do Tombo, Lisboa 1892, p. 460-461) noemt de „caxa's van Java" (caxas da Java) nota bene enkel als gewicht bij den peper-opkoop: 1 zak („saquo"; dus het Mal. baloet, baroet, zie Noot 18) =s 10600 caxa (o. c. p. 461); maar de Lembrancas van 1525 (zie Noot 24, p. 223) geven onder de „Gewichten van China": 1 tahil („taell"; scil. in stofgoud, al wordt dat verzwegen) = 100 caixa(„ quayxas") = 1 Port. cruzado (toen een goudmunt van officieel 420 reis, maar meestal hooger in koers), zoodat hier reeds de caixa als munt wordt bedoeld (Subsidios etc, 1868, III, p. 56). Doch volkomen duidelijk is Antonio Nunez in 1554 (verg.Noot 24, p. 222-223), die eerst voor „Malluco" = Ternate geeft: ipardao [xerafim] = 5 tanga = 250 bazaruco = 1000 caixa = 300 reis, en ze beschrijft als „caixa's die komen van Java, die zijn van koper [sic], grooter dan [Port.] ceitil's, met een gat in 't midden" (Subsidios, I, p. 4!); en dan voor „Cumda" = West-Java geeft: 1 (zilveren) Malaka-cruzado = 5 tanga van (zuiver) zilver; verg. Noot 24, p. 225 — 600 caixa = 360 reis, en deze „caixa's die er m dat land zijn", nader weer beschrijft als „munt van koper, grooter dan ceitil's, met een gat in 't midden, die men zegt te komen uit China vele jaren geleden, en dat ze het land [dus: West-Java] geheel daarmee vulden" (ib. p. 42). Daartegen vervalt Correa's gepraat van na r56o (Lendas, II, 2, 1861, p. 714), dat er al in 1522 te Malaka dergelijke doorboorde „landshunt" zou zijn geweest van „lood" (chumbo); lees: van „tin" (calaim). En Albuquerque's zoon, Affonso (zie alreeds Noot 33, p. 233), is in zijne Commentarios van 1557 historisch de kluts kwijt, waar hij in zijn Parte III, Cap. 17 bij 't beschrijven van Oud-Malaka beweerde : dat vorst Iskandar Sjah („Xaquendarxa") van Malaka, dus in ca. 1400 A°. D., na zijn terugkeer op hofreis uit China „meebracht... oorlof om te kunnen maken kleine munt van tin (nestanho"), welke munt hij beval aan temaken dadelijk toen hij aankwam te Malaka,en gaf ze den naam kaisji's („Caixes"; verg. de op p. 233 genoemde Dravidisch-Ceiloneesche vor-



236
men!), die zijn als onze ceitil's (zie Nool 24, p. 222), en 100 daarvan golden één kalahi („Calaim"), en elke kalahi gold bij gestelde wet 11 reis en 4 ceitil's" (3° ed. 1774, III, p. 89; verg. 'de Eng. vertaling door W. de Gray Birch, Hakluyt-ed. n° 62,1880, p. 77-78, met diens noot op p. 78); aangezien o.a. die koers van 1 kalahi — 100 caixa, alle van tin en lang vóór 1300, absoluut strijdt met de dóórmunting in 1511 door G.G. Albuquerque te Malaka van 1 kalahi = 2 caixa, beide van tin, en door denzelfden Affonso in zijn Cap. 32 vermeld (zie Noot 33)!
Oók Linschoten wist bij zijn vertrek uit Goa in Nov. 1588 alléén maar van koperen caixa's op Java Major (Cap. 20: „So is te weten, dat inde Sunda [Port. na Sunda — in WestJava ; dan ook bij uitbreiding: gehéél „Groot-Java"] en is anders gheen ghelt als een munte van Coper [sic], ghenaemt Caixa, vande groote van een Hollandsche Duyt, doch wel de helft dunder, ende heeft in 't midden een gat, om een snoer daer door terijghen"; ed. 1596, fol. 25*; verg. ed. 1910,1, p. 78). En hij geeft de volgende waarde-verhouding, in tabel-vorm gebracht:
1 Port. cruzado [nl. van goud, en toenmaals = 400 reis] = 3 Ned. [zilveren] Carolus-gul-
den — s atak („Sala"; mv. Salas) = 5 X 200 of 1000 koperen caixa (d.w.z. Chin. tsien).
Terwijl, volgens de wet van den usurpator van Portugal (sinds Aug. 1380) Filips II, dd. 23 Nov. 1582 (zie Teixeira de Aragao, I, 1874, p. 313, en 427—428), als aequivalente verrekening tusschen Sp. en Port. munt was vastgesteld: dat de „enkele [Spaansche] zilver-realen" (os reales de prata singellos; p. 427) = 2 Port. vintem elk (dus = 40 reis elk) zouden zijn; en daarmede dus de Sp. „reaal van achten" (real de a ocho) = 8X40 reis = 320 reis.
Daar, waar dus Linschoten voor ca. 1390 gaf: 1 Sp. reaal = ^/iooX 1000 (koperen) tsien — 800 tsien te Bantam,constateert I voor midden 1596 aldaar: 1 Sp. reaal — ca. 2000 tsien. Er is waarschijnlijkheid dat er tusschen 1590 en 1396 minderwaardige koperen tsieris uit Zuid-China naar Bantam waren gebracht, terwijl men het met looden caixa's overstroomde; evenals het waarschijnlijk is, dat de Anno 1354 hierboven genoemde tsieris in Ternate van 10 = 3 reis ook van minder kopergehalte waren dan de tsieris, die gelijktijdig in West-Java koers hadden tegen 6 = 3,6 reis. Maar in 1396 waren de „looden" caixa's in elk geval ca. 6 maal goedkooper dan de toenmalige koperen Chin. tsieris. De munt-vervalsching was dus aandoenlijk-internationaal: èn in Zuid-China, èn in Port.-Indië (verg. Noot 24 en 33), èn in Holland (verg. Noot 24, slot).
Die looden munt van Zuid-China had echter in begin 1597 nog geen voortgang gevonden tot in Bali; en vond dat ook nimmer later. Lodewycksz (zie Cap. 42, p. 200; met noot 15) zegt, dat de „cleyne Caxiens" daar geen koers hadden, maar alles op Bali werd verhandeld met „alleen de groote", waarvan ca. 6000= 1 Sp. reaal golden ; dat is dus juist tegen de dubbele waarde der looden caixa's te Bantam, en tegen slechts één derde der waarde van de koperen tsieris aldaar. Verdere consequentie is ten deze niet te trekken. Immers: óf de tsieris kunnen in Bali in zichzelf minderwaardig zijn geacht; óf de Sp. realen kunnen er zeldzamer zijn geweest en méérwaardig; óf ook beide oorzaken kunnen hebben samengewerkt op Bali; óf ook, kunnen ergemeener tsieris in begin 1397 gangbaar zijn geweest op Bali, dan er (blijkens I) in midden 1396 in Bantam voorkwamen, zij het dan hier „so veel niet" ; ja, juist door die zeldzaamheid toenmaals van de tsieris in Bantam, kunnen toch ook weer dezelfde tsieris daar ópgeld hebben gedaan, met Bali vergeleken. Maar Lodewycksz' eigen term „alleen de groote" geeft ondubbelzinnig aan, dat dit de „Copere Munte van lava" was, waarvan I in 1397 sprak (zie onze Plaat 46); wezenlijke tsieris.
Trouwens, nimmer heeft ook later die looden caixa-munt haar weg gevonden naar Bali. De Balin. fiipis of keieng, Sasaksch kepeng (verg. V. d. Tuuk, op. cit. II, 1899, p. 180 en 307) is steeds een koperen Chin. pasmunt gebleven, tot op dezen dag; doch de Jav. pisis of pitjis of keteng of leng was weliswaar op Java tot ca. 1590 óók een koperen munt (blijkens hierboven), welke de Tamils en Port.-Indiërs kashu, caixa noemden (verg. Cap. 13, noot 4), maar is sinds ca. 1600 als term uitsluitend overgegaan op de 1 o o d e n „Caxies", waarmede Java overstroomd bleef totdat de O. I. C. pas in 1724 hare duiten er begon te brengen. Over 't laatste zie Mr. N. P. van den Berg's „Muntwezen", Encycl. v. N.-I., II [1899], p.s88—601.
Interessant daarbij is, dat het Sasaksch-Balin.-Jav. woord als kepeng, ook k'cficugen këping, voortleeft in het Maleisch, maar niet in de beteekenis van een „munt", doch als „iets



237
plats en duns", dat ook als hulptelwoord gebruikt wordt bij platte en dunne voorwerpen. De Maleiers-zelf noemden die muntjes pitis,pitjis (verg. p. 234), maar bedienden zich inhun eigen handel liefst van degelijker munt dan deze Chineesche; zie toch Noot 34.
Ten slotte worde hier zoo volledig mogelijk de aequatie gegeven der thans nog volop levende Balineesche (koperen) keieng- of ^/«-veelvouden, en van de verouderde doch als termen nog levende Javaansche (looden) keteng- of /iryM-veelvouden.
Op Bali: 1 këti koperen kepeng's = 10 laksa (of Mal. boengkoes) = 100pëkoe of tali(= „touw") of sijoe(= „duizend") = 500 atak of bangsit=2000 sawe = 4000 bënang („draad") of laaie (d°.) of ikët („touw") = 4000X23 of 100.000 kepeng's = ca. f230.— (verg. p. 238). Op Java: 1 këti looden „pitjes" of „kasjes" — 10 lëksS. (of Mal. boengkoes) = 100 ewoe of sewoe (=r „duizend") of tali — voor 'tMal. zegt de dict. foutief(?)75 — (of Mal. pëkoe) = 500 atak (nog welbekend in Bantam en in Këdiri; zie onder) = 2000 ikët = 4000 lawe — foutief verklaard in het Jav.Wdb., 1901, II, p. 119a; over Jav. sëlawe bëntët = 25, en sëlawe prak = 24, verg. Rouffaer i. v. „Vorstenlanden", Encycl. v. N.-I., IV [1905], p. 621a — = 4000X23of 100.000pitjis = thans 100 „kwartjes"(te/z')Ned.Ct. of f23.—. Men ziet hier tevens, hoe het tegenwoordige algemeen-Indischesatali,sëtali= „één kwartje N.Ct.", maar oorspronkelijk = „één touw pietjes" of 1000 pitjis, op allermerkwaardigste (en nimmer nog opgemerkte) wijze de waarde vasthield der caixa's uit Houtman's tijd. Immers, toen in 1396 was ongeveer 1 Sp. reaal = ca. f2.30 = iets meer dan 10.000 caixa's. En nog thans is in Bantam, volgens het gegeven van het te Sëmarang verschijnende dagblad Selompret Melajoe („Maleische Trompet") van Zat. 3 Aug. 1882, overgenomen door V. d. Tuuk in zijn Kawi-Wdb., III, 1901, p. 200a en 305*, i. v. sawe en sijoe: satak — 8 duit, tèloengatak („drie atak's") = 24 duit; terwijl daarentegen thans nog in Këdiri (Jav.Wdb., 1901, I, p. 83a) de satak („één atak") de veel moderner, ruim twaalfmaal grootere, waarde heeft van 100 duiten. De Bantam'sche aequivalentie is de oude; en geeft dus ook satali ~1000 pitjes = 5X8 duit = 4oX5/6 cent of f 0.331/3 N. Ct., of ca. 8 cent meer dan het Nederl.Ind. algemeene „kwartje". Dat overigens atak reeds zéér oud is op Java, en hoogstwaarschijnlijk zelve Javaansch, al is het dan ook thans niet meer te vertalen — evenmin trouwens als het gelijkwaardige bangsit; terwijl sawe — 30, vermoedelijk zal zijn = sa-awe, „één handwenk, één handschep of greep" —, blijkt daaruit, dat het reeds in vervoegden vorm voorkomt in de Kawi-Oorkonde I (ed. Cohen Stuart), uit het Jogja'sche, van 841 Caka =919 A°. D.: anatak; eveneens in die uit Gëdangan (beZ. de stad Soerabaja) van 872 Caka = 930 A°. D., gecopieerd en herhaald in 1293 Caka = 1373 A°. D. (zie Prof. Kern's studie in Versl. en Meded. Kon. Ak. v. Wet., afd. Letterk., 2e Reeks, X, 1881, p. 97 en 107: panatakan; en voor 't jaartal 872 in plaats van 782, zie Dr. Krom in Tijdschr. Bat. Gen. LVI, 1914, p. 477484). En de Jav. uitdrukking kort saketeng beteekent dan ook niet, zooals het Jav. Wdb. in het vage wil: „penningpoort, poort aan de grenzen van de hoofdplaats, waar tol geheven werd; de hoofdingang van een stad of dorp" (1901,1, p. 360a), maar ten rechte en precies: „de poort waar men één keteng (pitje, kasje; later: halve duit, of duit) tolgeld moet betalen, om binnen te gaan (met zijn pasar-waren)"; en zóó dan pas later: hoofdpoort van kota of desa, de „stadspoort" of „dorpspoort".
De éénige raadselachtige term blijft pëkoe = 1000. In 't Oudjav. of Nieuwjav. komt hij niet voor; wèl in 't Mal. en zoo als handelsterm ook op Bali (verg. V. d. Tuuk's Wdb., IV, 1912, P' I4Sb)- Te raadselachtiger, omdat Macao'sch sapeca en Fransch-Indochineesch saplque is — één Chin. koperen tsien (caixa), Pidgin-Eng. cash;— en niet rmace ou mash dans le jargon sino-européen", zooals J. A. Decourdemanche met domme fout wil beweren, Traité des monnaies etc., Paris igi3,p. 137; want mace of mash is het Jav.-Chin. mas (zie Noot H—12), vanSkr. m«,va (zie Noot 14). Reeds Yule en Burnell hebben hun vernuft gespitst °P dat woord in hun Hobson-Jobson (i«ed. 188Ó; 2eed. 1903), i. v. „Sapeca, Sapèque". Gelukt is hun de oplossing niet; noch uit het door den Fr. linguïst, abt P. Favre, in zijn Dictionnaire malais-francais, 1873, II, p 66, voorgestelde Chin. pé-ko = 100; noch uit het nader door hen genoemde Cantoneesch pak — een rist van 100 cash; noch uit het cepayqua uit Albuquerque's tijd in Goa(isio). Zooals in Noot 24, p. 223, al even gezegd werd, is de in



238
de Lembrancas das cousas da India van 1525 (Subsidios etc. 1868,III, p. 38) genoemde „payqua" eene speciaal-C ambay'sche koperen kleine pasmunt; ter waarde van 1 ' biljoenen fedea (Mahrathiphadya; verg. Hobson-Jobson i. v.) = 80 koperen paica (gespeld: paiqa, en payqua; en ééns: pataiqua, wat wel een schrijffout is) = 12 Port. reis (1. c.); terwijl Correa meldt Lendas da India, II, 1, 1860, p. 76-77), dat Albuquerque in 1510 te Goa zijne nieuwe koperen leaVs of bazaruco's liet aanmunten tegen een waarde van 1 leal (bazaruco) = 2 reis = 4 „cepayqua". Persoonlijk vermoeden wij dan ook, dat het raadselwoord pëkoe bij nader onderzoek een oude Guzerat'sche pasmunt zal blijken te zijn, die naar Malaka kwam en daar den voorslag sa = één kreeg in den handel; en zoo als „Sapocou" (Lodewycksz) = sa-pëkoe eenerzijds te Bantam reeds vóór 1600 de waarde had gekregen van 1000 caixa's, anderzijds te Macao en in het Fransch-Indochineesch de oorspronkelijke waarde behield van 1 caixa (cash), hier dus van één Chin. koperen tsien; maar dat niets te maken heeft met goed-Chin. = 100. Want de heer Groeneveldt meldde ons dd. 12 Oct. 1914 omtrent dit laatste: „Het Chineesche woord voor 100, dat in de verschildialectenpak, piek,pak,peh, po luidt, wordt ook gebruikt om een streng van 100 cash aan te duiden ; men schrijft het dan met ander teeken; Favre'spe-ko, letterlijk beteekenende „100 stuks", is hier eene uit de lucht gegrepen verbinding."
Hij, voor wien bovenstaand vermoeden teveel conjectuur is, gelieve te bedenken: dat onze „gulden" nimmer meer van goud is; dat het Friesche „oorijzer" nimmer meervan ijzer is; dat de Sp. wzanzzW» oorspronkelijk een goudmunt was tijdens de Almoraviden (vandaar de naam; dynastie in Spanje 1086—1148), daarna een zilvermunt werd (evenals onze „gulden"), en eindelijk viel tot een kopermunt van minder dan één duit waarde; dat de Sp. realen vroeger alléén van zilver waren, later alléén van biljoen (Sp. vellón), dat feitelijk louter koper was; dat het eigen woord pitjis, dat in het Jav. hóógstens nog als „één duit" of „één halve cent" wordt opgevat, zooals wij nog spreken van „geen oortje waard", in het Soendaneesch van West-Java „één dubbeltje" beteekent (zie Coolsma's Wdb.), terwijl het oorspronkelijkgelijkwaardige kepeng ofpeng thans in geheel West-Java (met Batavia) en in Atjeh „één halve cent" is; dat op het eigen Bali van thans de koers der kepeng's zóózeer schommelt, dat de oud-resident aldaar F. A. Liefrinck ons schrijft: „in de 70-er jaren kreeg men er 700, 750, 800 voor 1 rijksdaalder, in het volgend decennium 1000 a 1100, in het eind der vorige eeuw, tot 2000 toe, daarna was het bedrag weèr eenigszins terugloopend"; dat in Voor-Indië koti ~ 10.000.000 en laksa 100.000 is, maar op Java en Bali këti = 100.000 en laksa — 10.000; enz. enz. Dezelfde woorden voor munten zijn dus onder geheel verschillende waarden gangbaar geweest; en de mogelijkheid is daarom niet uitgesloten,dat Ma\. pëkoe = 1000 caixa of Chin. tsien ofBaXm.kepeng, he t ze lfde woord is als Guzeratsch (?) (sd)paica, sapeca, sapique = 1 caixa of cash, of Chin. tsien.
Over het „lood" der „looden" caixa's, zal pas iets definitiefs gezegd kunnen worden, wanneer diverse „looden pitjes" van Chin. maaksel der i6e—17» eeuw chemisch worden onderzocht. Persoonlijk vermoeden wij weder in dezen, dat behalve koper, lood, en tin, óók zink aangetoond zal kunnen worden bij niet weinig exx. Er is een Port. term der i6e—17', en een Holl. der I7e—18« eeuw, die in die richtingwijst: Port.-Ind.tulia (Sp. atutia) en tutenaga (verg. over de 2 eerste Dozy-Engelmann, Glossaire etc, 2« éd., Leide-Paris 1869, i. v. „atutia" = Perz.-Arab. at-ttitijd — „de galmei"; en voor het laatste Hobson-Jobson i. v. „Tootnague"); en oud-Holl. spiauter of piauter, Eng. spelter en pewter, D. Spialter = een legeering óf van lood + tin, óf van lood + zink (in 't Chin. genaamd pek yuenoi „wit lood", zie Hobson-Jobson, 1. c). Een feit is, dat juist China tot ca. 1820 een oud uitvoerland altijd is geweest van galmei (d. i. zinkspaat) en zink en „spiauter", waarbij ook juist weer Ormuz sinds ca. 1325 (zie Noot 26) een belangrijke overlaadhaven wasvoor dat Chin. zinkerts, zoodat de meergenoemde Lembrancas van 1323 zelfs kortweg te Cambay spreken van „de tutia van [sic] Ormuz" (A totya d'orumuz; Subsidios etc, 1868, III, p. 46).
37) Voor „Covodo", lees: Covado, de oude Port. „el" van 3 palm ss 0.66 M.; Lai.cubitus. De „2 ende een half vierendeel", zijn Rijnl. voeten (1 voet = 0.314 M.). De „ellen" zijn onze oude Amst. ellen, van 0.688 M.



Bijlage :
DE LANDVERKENNINGEN VAN
WILLEM LODEWYCKSZ i).
Leeskaarten (kustbeschrijvingen, voorloopers der moderne zeilaanwijzingen), land verkenningen, en paskaarten leverden de gegevens, waardoor de zeeman zich kon oriënteeren in een tijd, toen de breedte slechts gebrekkig kon worden bepaald, en men ten aanzien der lengte geheel in het onzekere verkeerde.
De afbeeldingen van „de opdoeninghen der landen", zoo als die uit zee werden waargenomen, vormden een belangrijk onderdeel van de eerste groote Nederlandsche publicaties op nautisch gebied: de „Spiegel der Zeevaerdt" van Lucas Jansz. Waghenaer, waarvan het eerste deel te Leiden in 1584, en diens „Thresoor der Zeevaert", dat er 8 jaar later verscheen; zoomede van de „Nieuwe beschryvinghe ende Caertboeck vande Midlandtsche Zee" van Willem Barentsz. (of Barentszoen), welke in het eigen jaar van de Eerste Schipvaart, 1595, het licht zag bij denzelfden Corn. Claesz. te Amsterdam, die D'Eerste Boeck in 1598 zou uitgeven 2).
Behalve de verificatie en aanvulling der medegegeven zeekaarten van grootendeels Portugeesche herkomst, en het opnemen van de baaien en reeden, waar de kleine vloot zou vertoeven, is zeker in het bijzonder den stuurlieden het afteekenen van de landopdoeningen op het hart gedrukt. Ongelukkigerwijze is van hetgeen door de mannen van het vak te dien aanzien werd verricht, niets anders tot ons gekomen, dan de in manuscript A voorkomende, en in 't Appendix op ii gedeeltelijk afgedrukte landverkenningen; beide, blijkens dit hs. A, van Jacob Jansz. Kackerlack, die, als onderstuurman uitgevaren, de geheele reis aan boord van de Hollandia medemaakte; ofschoon 't gezegd, afzonderlijk in 1598 bij Langenes te Middelburg verschenen, Appendix van ii daar op naam staat van een overigens onbekenden „Cornelis Gerritsz. van Zuydt lant". De stuurman der Pinas, Cornelis Jansz. Ceulen, gaf bij zijn journaal (B) geenerlei illustratie. Van de Amsterdam en de Mauritius ontbreken zelfs de scheepsjournalen, voor zoover Lodewycksz niet eerst a/b Amsterdam en sinds 27 Oct. 1595 a/b Mauritius persoonlijk verbleef.
Bij de groote afwisseling van stuurlieden aan boord der Mauritius —
') Verg. het in Cap. 14, noot 28 aangestipte.
2) Verg. P. A. Tiele's „Nederlandsche bibliographie van land- en volkenkunde", Amsterdam 1884, i. v.



240
Vechter Willemsz, Claes Jansz., Pieter Dircksz. Keyser, bleven allen op de reis; Jacob Dirksz van de Amsterdam voerde haar huiswaarts — is het dus dubbel de verdienste van Willem Lodewycksz, die eerst in de baai van St. Augustijn van de Amsterdam op de Mauritius overging (verg. Cap. 6, noot 1), hun taak te hebben overgenomen, en de door hemzelven of anderen geteekende landverkenningen en opnemingen te hebben bewaard.
Er is helaas geen gelegenheid om deze in D'Eerste Boeck afgedrukte voorstellingen met die van zijn oorspronkelijk handschrift te vergelijken; en dus na te gaan in hoeverre het gedrukte van het geteekende afwijkt. Zeker zal daarbij, evenals blijkt bij vergelijking van origineel en druk van het werk van Jacob Jansz. (Kackerlack), menig verschil zijn voorgekomen.
Nadere beschouwing der op de verschillende opdoeningen bijgeschreven peilingen brengt vele fouten en onnauwkeurigheden aan het licht. Het kan overbodig geacht worden daarbij lang stil te staan, omdat het hier toch geen zaken van blijvend belang, doch slechts historische curiosa geldt. Ondanks alle tekortkomingen en gebreken kan evenwel van Lodewycksz' arbeid getuigd worden, dat onder zeer moeilijke omstandigheden met hoogst onvoldoende hulpmiddelen een vrij bevredigend resultaat is verkregen, en dat in het algemeen het karakter van het afgebeelde land vrij getrouw is weergegeven.
Naar volgorde der data en bladzijden van D'Eerste Boeck bij deze nieuwe uitgave zijn de verschillende opdoeningen en situaties : 1. Kaart I. „Cabo de Bona Esperanca", op 2 Aug. 1595. De wijze van teekening herinnert aan die van de „Spiegel derZeevaerdt". Het gezicht op dit Z.W. uiteinde van Afrika is zoo goed als geheel thuis te brengen met behulp van de Eng. Zeekaart No. 636, „The Cape of Good Hope and False Bay", published 1870, New ed. 1910, onder vergelijking van de landverkenning daar: „C. of Good Hope. Lighthouse S. 490 E. 16 m." Het standpunt van Lodewycksz was echter zuidelijker, recht Z. ongeveer van den „krommen vinger", waarin de Kaap uitloopt tusschen K. Maclear (W.) en Cape Point (O.), en aldus gezien van zee tot zee. Links is wel Kaap Maclear, als hompel oprijzende uit het water; dan volgt het Zuider-voorland van den „krommen vinger", waarachter links Vasco da Gama Piek (268 M ); dan naar rechts, de top vooraan, die waar thans de lichttoren staat; en



241
dan, in zee allengs O. afloopend, de eigenlijke Cape Point, Verg. Cap. 2, aanhef, met noot 2.
2. Tekst, p. 5. De „C. Daguilhas" in hetO. N. O. gezien op3 Aug. 1595. C. (das) Agulhas (Afrika's zuidelijkste punt) is het lage land op den voorgrond, St. Mingo Point daarachter ten O.; Northumberland Point met de naar N. O. achterliggende Struysbaai is niet te zien. Verg. den „Castle Line Atlas of South Africa", London 1895; blad 8.
3. KaartI. „De Bay van A. de S. Bras", thans Mosselbaai (verg. Cap. 2, noot 7). De noordlijn komt hierbij overeen ongeveer met N. O. t. O. op het bij de kaart gestelde kompas. Op den voorgrond links, verkort gezien de Vischbaai. Men verbleef hier van 4—11 Aug. 1595, verg. tekst p. 5—10.
4. Kaart II. „T'Hollansche Kerckhof". Een goede schets van de tegenwoordige Pointe Ferambosy met het schiereiland Gaga (A) en debinnenbaai van Ampalaza (C). De noordlijn komt ongeveer overeen met die van het kompas op Kaart II. Verg. Cap. 3, noot 8 en 11. Men verbleef hier van 13 Sept.—7 Oct. 1595, terwijl de Pinas van 22 Sept.— 1 Oct. op zoek was naar de „versche Reviere" van 't volgend nummer, verg. tekst p. ri —18.
5. I>". „Porto de S. Augostino". Hier is: D. de „versche Reviere" — de Onilahy; E. Sarondrano Pt. en dorp; G. Nosy Vé. De noordlijn komt ongeveer overeen met N.W. van het kompas op Kaart II. Verg. Cap. 5, noot 2—3. Men verbleef hier van 10 Oct.—13 Dec. 1595, terwijl de Pinas van 17—25 Nov. een vergeefschen zoektocht deed naar beter gelegenheid; verg. tekst p. 18—30.
6. J>. „Insula de S. Maria". Een gebrekkige schets van: I. Baai Lokant-
santsa met Hot Madame en Hot au Forgeron. L. en M. de monden
derSoamianina. N. de smalle kil van het He des Nattes. De noordlijn
komt ongeveer overeen met N.W. ten W. van het kompas op Kaart II.
Verg. Cap. 9, noot 3—5. Men vertoefde hier van 10—18 Jan. 1596,
terwijl de Pinas van 14—16 Jan. Madagascar's Oostkant verkende, en
op 17 Jan. vooruitzeilde naar baai Lokantsantsa; verg. tekst p.31—37.
16



242
•j. jy. „Baija Dantongil". Met: P. Nosy Marosy; Q. De rivier Antanambalana. Y. Dit dorp komt niet in de legenda van het kaartje voor, maar ligt volgens den tekst van p. 49 hooger de rivier op. De noordlijn komt ongeveer overeen met N.O. van het kompas op Kaart II. Verg. Cap. n, noot 1, 8,14; en Cap. 13, noot 5. Men bleef hier om en bij het „Geiten-eiland" = Nosy Marosy (Mal. Poeloe Kambing) geankerd van 23 Jan.—12 Febr. 1596; verg. tekst p. 38—51.
8. Tekst, p. 56; en noot 23. Het eiland Engano (Sp. Pufieta = ongeveer „Phallus"- of ,,Priapus"-eiland) gezien uit het Z. op 6 Juni 1596. Het „ander dobbel landt" was het hoogere binnenland van 't eiland.
9. Tekst, p. 58. Deze landverkenningen hebben blijkens de bijschriften betrekking op de kust van Sumatra en de eilanden in Straat Soenda.
Volgens A zeilde de Hollandia van 9—10 Juni 1596 langs den wal van Sumatra op 6 zeemijl afstand, en zag men 's morgens het eiland Klein Fortuin (P. Bëtoewah) dicht voor zich. Dit komt overeen met het bericht van B. Den ioen werd Keizers-eiland (P. Taboehan) en de Sëmangka-baai gepasseerd. Den 11 den zeilde men nog 6 mijl Oost, en 's avonds ging men binnen een groot eiland (Lëgoendi) door. Tusschen een hooge ronde klip (P. Sësërot) en dit eiland werd geankerd.
Den 1 ien Juni, „smorghens int rysen der Sonnen" (zie p. 58, onderste cliché), bevond de Mauritius zich dus nog bewesten T. Tongkali (alias Toentoeng kalik), de oostelijke punt der Sëmangka-baai. De land verkenning op het onderste (zevende) cliché van p. 58 is dus een aanzicht der landtong tusschen Sëmangka-baai en Lampoeng-baai.
Is de volgorde der verschillende opdoeningen dezelfde als die, waarin ze zichtbaar werden, dan zijn die der zes voorgaande cliché's genomen tusschen den 9®n en den 11 en Juni, en hebben ze betrekking op waarnemingen en kusten tusschen den Vlakken hoek en T. Tongkali. Men zou geneigd zijn het eerste profiel (links) van het eerste cliché te houden voor dat van de Keizerspiek (of G. Tënggamoes, 2102 M.), in den zak van de Sëmangka-baai, waarvan B zwijgt, doch A tweemalen melding maakt. Doch de punt van den berg is te veel afgerond en het geheele bergmassief te weinig sprekend. Waarschijnlijker is het, dat hier Keizers-eiland is afgebeeld, en hoek Tjina even aangeduid (verg. Landverkenningen, behoorende bij Dl. I van den



243
Zeemansgids O. I. Arch., 1902 ; Straat Soenda, No. 12 : Keizerseiland, P. Taboean, N.O.).
Het is niet gemakkelijk de beteekenis der dan volgende landverkenningen te onderscheiden; dit te minder, daar verschillende peilingen kennelijk onjuist zijn. Zoo volgt b.v. op het 5e cliché na O. N. O., O. ten N. en O., onverwacht: N. O. ten N., en N. O. ten N. wel so O. Op het volgende cliché komt eerst N. O., dan N., en N. ten O. wel so O. Deze waarnemingen kunnen niet tot een aaneensluitend profiel behooren.de bijschriften der peilingen zijn dus deels foutief. Verg. 11.
Tekst, p. 60. Geeft een Rondzicht van de ankerplaats tusschen Lëgoendi en P. Sësërot, alwaar (zie den tekst p. 62—66) van 11 tot 16 Juni 1596 verbleven werd. Verg. ook 9.
De noordlijn is twee streken te ver west geteekend.
In het Z.W. wordt de rotsige hoek Tikoes met achterliggende eilandjes in de Peperbaai gedeeltelijk bedekt doorPulo = ¥. Sësërot; dan volgen de hooge toppen van den Tanggang (1162 M.) en Koekoesan (109 5 M.) achter de Pëdada-baai, met het Dorp (Sp.-Port. A Idea) „ Dampim"; daarna de noordzijde der Pëdada-baai met aanliggende eilanden, waarachter de top van den G. Ratai (1681 M.); vervolgens de „groote Inwyck", d.i. de Lampoeng-baai, tegen welks oostelijken oever P. Oenang Oenang, een weinig naar voren komend, het gezicht onderbreekt; vervolgens neemt het eiland Lëgoendi alleen het geheele O. tot Z.W. in beslag. De „twee heuvels" zijn niet het hooge land van Bantam, maar dat van Sumatra, n.l. de beide toppen van den Radja Baso. De „groote Baye" daarna is deNangak- (alias Nangga-)baai van Lëgoendi, en het voorliggend Pulo het eilandje Përtapaan. ,
Tekst, p. 59. Bij deze 2 cliché's is beter toelichting te geven dan bij 9. Op 16 Juni 1596 van Lëgoendi aan de Z.W.zijde van de Lampoengbaai vertrokken, waren de schepen, na deze dwars overgestoken en tusschen P. Tiga en P. Sëboekoe doorgevaren te zijn (Kaart VIII is hier fout), den i7den 's avonds geankerd niet ver van den Sumatrawal, onder den voet schier van den berg Radja Baso, ca. 3 zeemijl (22 K.M.) uit den wal. De verkenningen zijn, blijkens de peilingen, genomen op de vaart van Lëgoendi naar deze ankerplaats. Voorgesteld worden:



244
1. De Radja Baso (hoogste top 1281 M.), op de uiterste punt van Sumatra's Zuidoostelijken hoek.
2. „Pulo dua", d.z. de 11 lage Zutphen-eilanden, Z.O. van 1, aan den Sumatra-ingang van Straat Soenda. Verg. Cap. 18, p. 93 met noot 9, waar deze „twee Eilanden" al tot „drie oft vier" zijn geworden.
3. P. Sëboekoe (426 M.), het Noordelijkste groote eiland in Straat Soenda, Z.W. van 1.
4. P. Sëbësi (844 M.), Z.Z.W. van 3.
5. P. Rakata of Krakatau (thans hoog 816 M.); met 8. Lang-eiland (140 M.); beide Z. ten W. van 3 en 4.
6. Verlaten eiland of P. Sërtoeng (170 M.), Z.W. van 4, en N.W. van 5.
7. Prinseneiland of P. Pënaitan (hoogste top in 't Z. 319M., met een in 't N. 182 M.), Z.W. van 5.
8. Zie bij 5.
In de origineele legenda van p. 59 ontbreekt ttw 7, met verklaring. Voor de vaart, verg. tekst p. 66 — 67.
12. Tekst, p. 61. Bevat het Rondzicht van een punt beoosten Sëbësi en bezuiden den Varkenshoek, waar de schepen op 19 Juni 1596 ten anker kwamen en den 2oen bleven liggen. Verg. den tekst p. 67—68.
Te beginnen in het Zuidwesten heeft men 5. het eiland Krakatau; 4. d°. Sëbësi1); 3. d°. Sëboekoe; 2. en 1. de eilandjes Drie Gebroeders; dan volgt 7. het vasteland van Z. O. Sumatra, met het massief van den Radja Baso. Daarna C. de Zutphen-eilanden; B. de Straat, „wijt drie mylen", tusschen deze en Dwars in den weg met Toppershoedje in de verte; 8. Dwars in den weg (P. Sanghiang) waar men (blijkens hs.B) op 22 Juni 1596 bezuiden omheen zeilde (ware men benoorden langs geloopen, men zou geen omweg hebben gemaakt); 10. het vaste land van Bantam; A. Hoek Lening (bij Brabands Hoedje) met het achtergelegen hooge land tot Java's vierde punt of T. Tjikoneng bij Oud-Anjer (Anjar Kidoel); verg. Landverkenningen, behoorende bij Dl. Ivan den Zeemansgids O. I. Arch., 1.902 ; StraatSoenda,No.8.
Een nummer 9 ontbreekt op de origineele Plaat; terwijl daar ook
1) Het cijfer 4 is op onze reproductie weggevallen. Het diende te staan tusschen 5 en 3, recht onder het kleine (onderste) „Wijt drie mylen".



245
de cijfers 3, 2, 1, en 7 buitengewoon onduidelijk zijn aangebracht. De noordlijn schijnt ongeveer in orde.
3. Tekst, p. 62. Uit deze drie cliché's, die meer dan waarschijnlijk be¬
trekking hebben op de eilanden en kusten van Straat Soenda nabij Dwars in den weg, ca. 2 2 Juni 1596, is weinig met zekerheid op te maken. Verg. Cap. 16, noot 1; en 't hiervoorgaande 12.
De peilingen in het bovenste cliché, vast land met voorliggend eiland („Pulo"), N.W. wel so N. met W. ten N., kloppen niet.
4. Tekst, p. 175. Deze landverkenning van het eiland „Le Bock" = Mal.
Loeboek = Bawean is genomen uit de baai bewesten T. Alang Alang, waar van 11—13 Dec. 1596 geankerd werd. De rechtsche peiling N. ten O. moest zijn: O. ten N. Het eiland, dat „by oosten dit landt" werd vernomen, zal P. Mënoeri (verg. 15) zijn. Op de aangegeven plaats achter het hooge land op den voorgrond („Ghesaeyt landt"), liggen inderdaad rijstvelden bij de tegenwoordige kampoeng Lëbak, d.i. het „Laagte"-dorp. Verg. den tekst, p. 175—177; en Cap. 40, noot 1, en 12—13.
5. Tekst, p. 177. Dit is de opdoening van hetzelfde eiland Loeboek = Bawean, gezien van de ankerplaats benoordoosten P. Mënoeri, nadat de schepen tusschen dit schiereiland en P. Naka (op den voorgrond) door gevaren waren. Ze bleven hier van 25—27 Dec. 1596. De peiling „oost zuydtoost" is verkeerd; ware ze juist, dan zou open zee zichtbaar moeten zijn geweest.
6. Tekst, p. 178. Deze beide cliché's sluiten aan elkander. Men was van
27 Dec. 1596—12 Jan. 1597 geankerd voor het riviertje bij de desa Daoen Timoer, in 't Z.O. van Loeboek = Bawean, bezuiden Tandjoeng (Hoek) Kaloempang. A is de zee; het eiland in het N.O., P. Gili. Het foutieve „n.o. zyde" in het bovenste onderschrift is reeds in het slot van noot 18 op p. 177 verbeterd.
7- Tekst, p. 182. Eerste cliché. Deze verkenning, blijkens de aanteekening betreffende het op 17 Jan. 1597 aan den grond raken van de Pinas, genomen van een punt nabij Meinderts-droogte, is in verband met het gezicht op Straat Bali, niet duidelijk. De voorstelling schijnt schematisch te wezen.



246
18. LT. Tweede cliché. Gezicht genomen van een punt bij Meinderts-droogte (17 Jan. 1597). Op den voorgrond links het Baloeran-gebergte; daarachter rechts het massief van den Idjen, waarboven de Raoen uitsteekt met krachtig aangegeven rook-ontwikkeling, maar met de foutieve herhaling „Siërra de Persade", daar de Port. naam Serra da Pracada alléén toekwam aan het links geteekende Baloeran-gebergte (verg. Cap. 40, noot 30). De richtingen zijn ongeveer drie streken verkeerd (te veel westelijk), maar de hoek, die de beide aangegeven peilingen maken is ongeveer juist.
19. D°. Derde cliché. Waarschijnlijk een voorstelling van de helling van den Idjen, gezien (18 Jan. 1597) van een punt benoorden P. Taboean of Duiveneiland (verg. Cap. 40, noot 35).
20. Tekst, p. 183. De drie cliché's sluiten, van boven te beginnen, achter elkander aaneen, en geven het aanzicht van Bali's Noordkust op 18 Jan. 1597, conform het eerste onderschrift. De Mauritius lag toen aan den N.-ingang van straat Bali onder den Java-wal. Het beginpunt is T. Boengkoelan, dus de Noordhoek in 't midden van het eiland (even beO. Boeleleng), terwijl Straat Bali (bij Lodewycksz geheeten „De Strate van Ballabuam") met T. Pasir (= „Zandhoek"; Bali's N.W. punt) het einde vormt. Hierbij is de groote vergissing begaan, dat waar Zuid staat, Oost moet worden gelezen; m. a. w.: dat alle peilingen 900 verkeerd zijn, en dus ook 90° Oostwaarts-op gedraaid moeten worden.
21. Tekst, p. 185. Het schijnt, dat van deze vier cliché's de beide bovenste op zich zelf staan; doch de beide onderste bij elkander behooren.
Het eerste cliché geeft een gezicht naar N., genomen uit een punt in het midden van Straat Bali, dus wel op 19 Jan. 1597. Verg. 18.
Het tweede vertoont het in het westen gelegen hooge land van Java, met de Z.O. helling van het Idjen-gebergte, vermoedelijk tusschen 19 en 21 Jan. Verg. 18.
Op het derde en vierde is voorgesteld een gezicht op de landtong, die de Oostzijde van de Pangpang-baai vormt, en waarbinnen op 22 Jan. 1597 (conform het bovenschrift van al deze vier) geankerd werd. Die landtong scheen een eiland, en daartegenover lag het belegerde Balambangan. Op het 4e cliché komt de berg Ikan voor (204 M.;



247
verg. Cap. 40, noot 42—43); zie de Landverkenningen behoorende bij Dl. III van den Zeemansgids, 1903, sub 118: Ikan.
22. Tekst, p. 186. Deze vier cliché's behooren alle aan elkander, doch in omgekeerde volgorde; dus te beginnen bij het onderste, daaraan rechts het derde en zoo vervolgens. Te zamen vormen ze een panorama, genomen uit een punt in het nauw van Straat Bali naar het Oosten gezien, vermoedelijk op 23 of 24 Jan. 1597. Eerst komt de westelijke hoek van het eiland Bali met de Gilimanoek-baai, waar „tsecours van Bali" lag; en verder Bali's bergland van het Bakoengan-gebergte (W.) af tot den G. Batoe Kaoe of Piek van Tabanan (O.) toe, met het vóórliggende vlakke land van Djëmbrana's kust tot hoek Pëngambëngan aldaar. De breedte van „De Zuyder mont vande Straet" tusschen Bali en Java — het bovendeel rechts van het eerste cliché stelt weer Java's Z.O. wal voor, bij 't begin van het schiereiland Balambangan of Poerwa — is slechts schematisch aangegeven.
De peilingen moeten echter in plaats van Noord-Oostelijk en O.N.O., Oostelijk en O.Z.O. gedacht worden, dus ca. 45° meer naar rechts worden gerekend.
23. Tekst, p. 192. De beide cliché's zijn één geheel, en geven een gezicht op den Raoen-vulkaan v/b Mauritius dd. 2 Febr. 1597 uit de Laboehan Koeta, beN. den Varkenshoek, in het tegenwoordige landschap Den Pasar, Zuid-Bali; zie toch p. 191 met noot 7. Op het bovenste cliché ligt links de (niet als „brandend" zooals op p. 182, 2e cliché, geteekende) Raoen; dan volgt het Idjen-gebergte in zijn Z.W. en Z.O. gedeelte, waarbij waarschijnlijk: de terugwijkende berg achter den Raoen (3330 M.) de Goenoeng Soekët (2948 M.) is, de dan rechts volgende sprekende top de vóórliggende G. Tjampit (2338 M.), de dan geheel vooraan tredende breeder berg met hakkel top de G. Rante (2618 M.), tevens de Z.O. afsluiting van het Idjen-plateau. Daarna volgt de voor het oog door Bali-zelf gestopte Straat Bali; en dan de lange lagere bergrij die op Bali het landschap Dj ëmbrana scheidt van N.W. Boeleleng, waarbij de spitse tand, rechts op het tweede cliché, waarschijnlijk de G. Mërboek (1800 M.) is.
24- Tekst, p. 194. Hoewel dit Rondzicht het opschrift draagt: „dit is de Baye Padanh", wordt hier »z'^ voorgesteld de tegenwoordige Padang-



24o
baai in Z.O. Bali, landschap Karangasëm, maar de daarnaast beoosten gelegen Laboehan Amoek van thans, waar de Mauritius, Hollandia, en Pinas van 9 (resp. 16)—21 Febr. 1597 samen lagen. Zie noot 16 er tegenover, op p. 195; en verg. p. 196 en 203.
De peilingen zijn ongeveer 2 streken te veel westelijk.
Aan de Oostzijde der baai ligt hoek Boegboeg met Gili Tëpekong („Chineesche-tempel-eiland"), en een rif met uitstekende steenen; dan volgt naar N. het bergland van Karang Asëm; in 't midden de Goenoeng Agoeng of Piek van Bali (±320oM.). Aan de Westpunt een 3 2 o M. hooge berg, welks top volgens den „Zeemansgids voor den OostIndischen Archipel", IV, 1912, p. 258, ook nu nog een op een kuif gelijkenden hoogen boom draagt; dus wel een boom-type dat daar van ouds pleegt te groeien. Noesa Pënida {„Pulo rossa") is uit de Laboehan Amoek duidelijk zichtbaar. De beide andere „Pulo" zijn geen eilanden, maar de als eilanden „waterende" hooge gedeelten van het eiland Lombok, beide in diens Zuidwesthoek, welke door een vlakte worden gescheiden; verg. Kaart V, waar Lombok zonder naam gekaarteerd is, terwijl daar Straat Lombok van thans „De Slrate van Balij" heet (zie boven, sub 20).
De „o. n. o. hoeck van 't Eylandt Madura" behoort hier natuurlijk in het geheel niet thuis; het schijnt schematisch toegevoegd om de herinnering daaraan vast te leggen, toen men op 14 Jan. inderdaad den O.N.O. hoek er gerond had (verg. tekst, p. 179—180).
De tegenwoordige (kleine) Padang-baai is alleen geschikt voor prauwvaart; bij laag water valt zij voor het grootste gedeelte droog, waarbij slechts een smalle vaargeul overblijft.
Kaart VI. Deze 2 landverkenningen van St. Helena zijn door de bijschriftjes duidelijk. Men zeilde er op 26 Mei 1597 beO. voorbij (zie tekst p. 205—207). De verkenningen zijn van de Pinas, die om de Noord- en Westzijde op kondschap uitging naar de reede aan den Zuidkant; verg. noot 1 van het bijschrift der Kaart.



Behoort bij: Werken uitgegeven dom- de Linschoten-Vereeniging. Deel VII.
Kaart VHI












Groote kaart i GUILLAUME M. I sterdam in begin Plancius — naart 159ó wel vooral I (verg. Cap. 19, no
Doch blijkbaar ver Cornelis Cli „Caertgien 4 18. Zie daar noot noot 1.* I



N






Kaart VII.
Qroote kaart van Java en Sumatra, door G. M. A. L. = GUILLAUME M ALIAS [Willem] LODEWYCKSZ. te Amsterdam in begin 1598 vervaardigd — met hulp van Ds. Petrus Plancius — naar hoofdzakelijk Port. gegevens, te Bantam in 1596 wel vooral van den piloot Pedro de Tayde verkregen (verg. Cap. 19, noot 1). Met 7 vignetten, en titel-cartouche.
Doch blijkbaar te laat gereedgekomen, om door den uitgever Cornelis Claesz. gebruikt te kunnen worden voor het „Caertgien van lava ende Sumatra" achter Cap. 18. Zie daar noot 27; voorts Voorwoord, p. XIX, en Kaart IV, noot 1.*